Professional Documents
Culture Documents
O Grupo Nós
1. Características do grupo
Os membros do Grupo Nós, con algunha excepción, comparten unha
serie de características que FERRÍN recolle na obra De Pondal a Novoneyra. Imos
ver algunhas delas:
A) Procedencia social pequenoburguesa: o que, malia ser un factor externo, incide
na súa obra. Os membros do Grupo Nós proceden de:
a) Aristocracia rural en decadencia: derívaos dos señores da terra, mais xa
non viven desta, senón que se teñen que incorporar a profesións liberais. É
o caso de Losada Diéguez ou Otero Pedrayo, quen critica que a fidalguía
non saiba adaptarse aos tempos (Os camiños da vida).
b) Fillos de profesionais liberais non galegos, como é o caso de Cuevillas ou
Vicente Risco.
Todos eles dispoñen de medios económicos que lles permiten acceder a
estudos superiores, amais de teren grandes bibliotecas nas súas casas (non son
autodidactas).
En canto á procedencia, CASTELAO é unha excepción, mais tamén
posúe medios económicos grazas aos cartos que o seu pai fai na emigración.
B) Ideoloxía pequenoburguesa: rexeitan a sociedade industrial, o progreso, o
capital e o proletariado, en canto a que destrúen a cultura agraria que define
o país. Isto podémolo observar en diferentes obras:
a) Castelao, Cousas: os protagonistas son só labregos e mariñeiros, nunca
proletarios, malia existir esa realidade.
b) Risco, O porco de pé: baséase nun personaxe real (maragato), foráneo,
que é criticado na obra. Esta remata co incendio da biblioteca que
simboliza o triunfo da materia sobre o espírito. En Risco están moi
presentes os conceptos de terra e raza.
c) Otero Pedrayo, Os camiños da vida: escribáns e especuladores son vistos
coma algo negativo.
d) Otero Pedrayo, O mesón dos ermos: simboliza o triunfo da tradición e o
espírito sobre o progreso e a materia.
Até 1972, con Xente ao lonxe de Blanco Amor, o proletariado non
aparecería na literatura galega.
C) Procedencia ideolóxica desvencellada da tradición galeguista anterior: case todos
están desvencellados de Galiza até o ano 1920.
Así por exemplo, Risco preocupábase polo mundo esotérico, o ocultismo e as
relixións orientais no fascímil de La Centuria. Isto reflícteo a obra Arredor de si,
de Otero Pedrayo, na que o protagonista vai coñecer novos mundos para
finalmente volver e coñecer a Galiza que descoñecía.
CASTELAO é de novo a excepción, xa que procede do rexionalismo (Alfredo
Brañas) e do agrarismo (Basilio Álvarez).
Os membros do Grupo Nós volven complementarias dúas tendencias opostas
que se deran no século anterior:
Tradicionalismo: neocatólico e reaccionario, representado por Emilia
Pardo Bazán.
Progresismo: positivista, representado por Clarín ou Pérez Galdós.
Tendo como base o nacionalismo democrático toman, ao igual cá Xeración do 98
española, o que consideran mellor de cada unha das tendencias. Isto verase reflectido
tamén na súa actitude vital: no 1936 católicos coma Otero Pedrayo ou Alexandre
Bóveda permanecen no PG, aínda cando este se une á Fronte Popular.
D) Rigorosa formación intelectual: viaxan e coñecen a cultura europea. Así, Risco
estuda etnografía en Alemaña, Castelao viaxa a Bélxica (Diario 1921)... Isto
reflectirase en obras coma Teatro de máscaras, de Otero Pedrayo, pezas de teatro
escritas no papel timbrado das Cortes cando este era deputado e con trazos de
vangarda que as equiparan ao teatro vangardista francés. Todos foron creadores
de ficción, analistas e documentalistas, pero ademais tiñan cadansúa profesión.
E) Son os creadores da prosa literaria galega moderna: se a lírica galega emerxe no
século XIX, a prosa literaria moderna emerxe co Grupo Nós. Cada un dos seus
membros ten un estilo individual característico:
a) Otero Pedrayo: estilo arborescente, árbore que medra e chega ao mesmo
sitio (Arredor de si).
b) Risco: enumeracións, invención de palabras (O porco de pé).
c) Castelao: estilo de frase contida, condensa a mensaxe nunha pequena frase
ou parágrafo.
F) Vocación pedagóxica: buscan o adoutrinamento dun pobo do que queren que
recupere o orgullo de ser como é e a súa propia personalidade1.
1
Di Ferrín que o Grupo Nós decide influír pedagoxicamente na sociedade galega para facela reaccionar
perante a España opresora. Esta vontade de influencia no pobo podémola observar tamén en verbas de
pensadores coma Ortega y Gasset, quen di que hai que influír “allí donde esté el español”. Isto
podémolo ver en obras do Grupo Nós coma Arredor de si.
2
Tamén influíu O. Spengler, autor de A decadencia de Occidente, obra na que se fala da “Europa
moribunda” na que non hai saída e hai que procurar outras cousas.
5
Matías aparece como personaxe en Arredor de si e O libro dos amigos.
6
É o caso de Os camiños da vida, onde describe en “As trenzas loiras” a un reloxeiro suízo
atribuíndolle as características de Rousseau. Ademais o título de “As trenzas loiras” refírese á
Margarida de Goethe.
7
Na única obra na que non se fai referencia a Galiza é en Fra Vernero (1934), que trata a vida dun
romántico alemán contemporáneo de Goethe.
8
Consisten en quitarlles as terras ás ordes relixiosas co obxectivo de que estas pasen a mans dos
campesiños, mais sería a burguesía a que se faría con elas. A máis coñecida é a desamortización de
Mendizábal (1836)
9
Fálase da existencia dunha novela que se perdeu, Del noviciado al Ateneo, que sería a continuación de
Adolescencia e contaría vivencias anteriores a Arredor de si.
2.3.3.1.Tipoloxía da novela
Debaixo do título de Arredor de si aparece o termo novela porén, debaixo
do título de Vidas non paralelas aparece a palabra novelo. Unha interpretación disto é
que novela fai referencia a un relato máis longo ca novelo.
Arredor de si é unha novela que podemos ver desde diferentes
perspectivas:
A) Novela de personaxe: todo xira arredor do protagonista, todos os
acontecementos están, directa ou indirectamente, relacionados con el. El é o
centro do relato, o que pode lembrarnos aos poemas épicos, como é o caso de
El Cid.
B) Novela autobiográfica: non podemos deixar de ter en conta que o texto
constitúe unha entidade autónoma. Con todo, hai trazos en Arredor de si que
lembran á vida de Otero Pedrayo:
Procedencia fidalga do protagonista, que vive nunha casa en
Bocarribeira do Miño.
Os libros que Adrián le en Madrid (realistas, románticos, simbolistas)
correspóndense coa formación literaria de Otero.
A acción que sucede en Madrid lembra á vida de Otero nesta cidade
(Ateneo, Matías...)
Segundo Risco Arredor de si é a biografía dunha xeración en canto
a que recolle a súa conversión ao galeguismo, pero di tamén que
contén trazos autobiográficos do propio Otero.
C) Novela de tese: as novelas de tese están ideolóxica e didacticamente
orientadas, partindo dunha afirmación inicial que demostrarán a acción e os
10
Influencia do filósofo francés Henri Bergson, quen defende unha evolución na que os cambios da
natureza se fagan por pulos creadores, igual ca un artista que crea características novas inexistentes.
11
Isto xa o fai John dos Passos en Manhattan Transfer.
12
Máis info sobre Arredor de si
2.3.3.2.Influencias
2.3.3.2.Influencias
Ricardo Gallón sinala a intertextualidade (o que non implica plaxio) de
Arredor de si con outras obras:
a) Próximas: La voluntad de Azorín, Camino de perfección de Pío Baroja ou
Pedro Sánchez de Pereda.
b) Remotas: Os anos de aprendizaxe de Wilhelm Meister (1808) de Goethe, quen
inaugura con esa obra un tipo de novela: a novela de aprendizaxe ou
bildungsroman na que un personaxe consigue formarse da adolescencia á
madurez. O modelo que Otero sigue para escribir Arredor de si é o de Goethe13.
13
Aínda que Otero dominaba o francés, o alemán presentáballe máis dificultades, pero xa contaba con
traducións da obra de Goethe ao francés e ao castelán. Con todo, para a escrita de Fra Vernero tivo que
consulta bibliografía alemá, polo que se lle poden supoñer algúns coñecementos desta lingua.
h) O final feliz prodúcese dun xeito un tanto abrupto (Adrián rompe coa
marquesa e regresa só a Galiza).
***
2.3.3.3.Estrutura
2.3.3.3.Estrutura
Dise que Otero escribiu Arredor de si case dunha vez. Fose así ou non,
esta novela subxace en tódalas súas obras posteriores (esquema, situación, motivos
transfigurados), polo que debeu ser unha novela escrita con moita reflexión previa.
Hai seis puntos claves na estrutura de Arredor de si:
1) Situación inicial: hai unha exposición na que se describe a acción e se presentan
algúns personaxes, é un punto de partida no que Adrián está en Madrid co gallo
dunhas oposicións. O baleiro que deixa na casa será enchido polo seu irmán,
Xacobe, quen, se ben non ten grande protagonismo na historia, é o contrapunto
de Adrián14.
Adrián → Madrid
Aldea ← Xacobe
14
Xacobe (materialista) representa a modernidade mal entendida, mentres que Adrián (idealista) busca
o seu desenvolvemento espiritual.
9 Curso monográfico de literatura galega
2006/2007
USC
1. Proceso de constitución da moderna prosa literaria galega. O Grupo Nós
1A 2G 3A 4G 6A 7A (-) 8A 9G 10A
11A 12GA 13A 14AG
15G(A)
2.3.3.4.Personaxes
2.3.3.4.Personaxes
A) Adrián Solovio: é un romántico que despreza o materialismo e semella estar fóra
do mundo. Representa ao home da cultura fronte ao home económico. É un
personaxe que dubida, é indeciso, inseguro. É anacrónico xa que se mantén
ligado ás ideas dos antergos é a nai.
B) Xacobe: aínda que ten pouca relevancia na historia, é o contrapunto do seu irmán
Adrián. Materialista, partidario da vida rutinaria e sen meditación, seguro e
resolutivo. O contrapunto con Adrián é feble (non chega aos extremos de Quijote
15
Otero di que contemplando El entierro del conde de Orgaz, de El Greco, cando falou por primeira
vez con Castelao, aínda que outras veces contradise.
2.3.3.5.A
2.3.3.5.A muller
Até hai pouco a crítica minusvalorou o papel da muller, Carvalho Calero
mesmo chegou a dicir que a marquesa era unha personaxe innecesaria. Porén, aínda
que o fío da novela deixa á muller, e a calquera outro personaxe, nun segundo plano
xa que todo xira arredor dun protagonista masculino, a muller é importante:
a) Mulleres en particular:
Como novela de autoformación que é, Adrián evoluciona tamén no referente
ao sexo e ao amor, evolución para a que é decisiva a marquesa.
A marquesa ten unha funcionalidade clara xa que a ruptura con Adrián é a
que impulsa a este a volver a Galiza.
b) Muller en xeral:
Aténdese á beleza física.
Aténdese á idade, valorando a mocidade.
A solteiría é unha característica negativa.
Hai unha literaturalización da muller (moza castelá e marquesa).
Non é rendíbel xulgar a concepción que Otero ten da muller desde os
parámetros de hoxe, xa que estamos falando doutro tempo e doutra sociedade.
A muller é observada no seu rol e no seu estrato social.
Contémplase a muller desde unha perspectiva xeográfico – antropolóxica,
contrapoñéndose a muller galega á castelá e á cosmopolita.
2.3.3.5.1. A muller galega
A) A nai de Adrián:
A nai identifícase con Galiza, é o cordón umbilical que une a Adrián coa
Terra quen, trala súa viaxe, volverá ao útero materno.
Representa a intrahistoria, aquilo que permanece e non cambia, é unha
metonimia da terra. Oponse á Historia cambiante, representada polo pai de
Adrián (tiña desexos de cambio) e por Don Bernaldo (ten proxecto de
cambio que nunca levará a cabo).
É o prototipo de muller que coida e administra os bens que Adrián herdará
para que, cando volva, o atope todo inalterado. É un prototipo de muller
querido por Otero e equiparábel á figura da maorazga en Os camiños da vida.
A nai renuncia ao vivir na cidade e fica na aldea, feito que enlaza coa
defensa da tradición e o menosprezo do burgués e do urbano do Grupo Nós.
A nai, aínda que está a carón da burguesía representada por Xacobe, acaba
elixindo a tradición e o elemento aldeán que represente Adrián.
B) A avoa de Adrián:
É unha reliquia do século XIX, representa, xunto con Don Bernaldo, o
pasado, pero ela nun estadio anterior. É o símbolo do Antigo Réxime e da
fidalguía que morre.
Otero destrúe o tópico da mala relación entre sogra e nora, xa que están
unidas pola dor que lles causou a perda do pai de Adrián.
Por veces refírese a ela coma un elemento natural.
2.3.3.5.2. A marquesa
3. Os grandes narradores:
3.1. Castelao, Cousas (1926)
A palabra cousas é unha palabra na que entra todo e non se concreta
nada (as cousas da vida son sucesos susceptíbeis de lle pasar a calquera persoa). Na
obra de Castelao conxúgase arte, literatura e vida, o que o levará á unha
fragmentariedade que debe ser entendida coma un todo16.
Castelao considérase fundamentalmente un artista plástico17, con todo
hai dúas obras que lle outorgan un lugar privilexiado na literatura:
a) Cousas (1926), obra na que a imaxe non abonda para transmitir o que quere,
polo que bota man do texto. Nesta obra texto e paratexto forman un todo.
b) Retrincos18 (1934)
16
Non é conveniente falar de macrotexto, xa que quedaría fóra a súa obra gráfica.
17
Na súa obra predominan os tons escuros, quizais pola súa eiva na vista.
18
Limiar de Retrincos:
3.1.1. Cousas
3.1.1.1.Antecedentes
3.1.1.1.Antecedentes
Castelao era un coñecido debuxante cando comeza a súa actividade
literaria. Así, en 1914 fai unha exposición de debuxos en Madrid e un ano antes
publica o Álbum Nós (que dá nome á revista e ao grupo), arredor do cal se realiza
unha exposición itinerante en Galiza con diversas actividades (conferencias...)
c) Galicia: é un dos xornais galegos máis importantes nos anos 20 do século XX,
fundado por Paz Andrade (fundador tamén de Pescanova), conta cunha cabeceira
deseñada por Castelao e nel escriben Otero, Risco, Vilar Ponte, Cabanillas... Nel
Castelao publica unhas 200 viñetas e, entre agosto de 1922 e febreiro de 1923,
seis de contos baixo os epígrafes “Contos de Castelao” ou “Cousas da vida”.
d) Céltiga: revista publicada en Buenos Aires na que, entre decembro de 1924 e
febreiro de 1925, Castelao publica catro prosas, amais das sete cousas que
publicaría en novembro de 1927.
Cada vez que dou un mergullo na miña vida de dibuxante apaño retrincos deleixados, que non tiveron realización plástica, e
que agora vou aproveitando, cando cadra, nos meus soaces literarios. Tamén atopo na valume de papeles vellos moitos retrincos
esquecidos do meu pensamento, que recollo, amoroso, coma se fosen recordos dun irmanciño morto. Outras veces un retrinco de
papel faime cavilar no intre de vida en que foi escrito, e sorríome compasivo.
Cando estaba de praiticante no Gran Hopital de Compostela, encontreime unha noite de servizo no coarto de socorro e
leváronme a un suicida moribundo. O coitado espichou alí e quedei soio na súa compaña, cheo de medo e respeto. Pero aquela
impresión inspiroume o treito siguente:
“Os mortos son uns preguiceiros. Cando non rexen coa vida derrúbanse, redondos, e fican esterricados nunha postura
ridícula, ás veces indecente. Caen de calisquera e non volven a erguerse. Estou por dicir que paran os folgos e o corazón para
repousar mellor. Serían capaces de quedarse cos ollos abertos se unha man amorosa non llos cerrase. Quedarían en cirolas e
camisa se non os vestisen para recibir, dinamente, a derradeira visita dos veciños. Saben o disgusto que dan á familia e nen por
esas despertan. Saben o que custa o enterro, e os nugalláns mórrense para sempre. Choran ó seu redor os fillos, a muller e a
sogra, i eles siguen tesos. Lévanos pechados nunha caixa de madeira e non estremecen. Lévanos para apodrecer debaixo da
terra e non protestan. A terra cómeos, e os preguiceiros consinten en perde-la terra con tal de non volver á vida”.
“Abride amodo a caixa dun morto de sete anos e non atoparedes máis que os ósos e os zapatos; pero conservarán a postura
en que os deixou o enterrador”.
¿Quen ollaría nesta burla os medos que papei na compaña dun morto?
Pois se fose cordo entregar ás letras de molde as miñas fraquezas, podería citarvos exemplos de meirande artificio; pero cada
vida é unha novela que se perde, porque a ialma ten máis pudores que o corpo e gusta de taparse con adobíos de imaxinación.
De todos xeitos hai retrincos en carne viva que poden amostrarse tal como se conservan na memoria, e aínda convén
certificar da súa autenticidade. Son esas cousas que lle pasan a un e que dá gusto que se crean cando se contan.
Por eso eu ofrézovos hoxe uns anacos da miña vida e prégovos que os tomedes por certos e verdadeiros; pero se coidades que
son mentiras, eu perdónovos por adiantado.
Pontevedra, 1934
19
Prólogo de Cousas, “A carón da natureza”
É no intre en que a terra, para se durmir, vaille virando as costas á luz e o fume das tellas, mesto e leitoso, vaise esparexendo
no fondo do val. Non é cousa de outro mundo pinta-lo que ven os ollos, que serán comestos polos vermes; pero na paisaxe hai
máis cousas que fitar, pois naquel muíño cantareiro dous namorados danse o primeiro bico e naquel pazo do castiñeiro seco
ouvean os cans.
Dende o adro dunha eirexa ollámo-lo val afundido na choiva. A iagua que cai a fío aplaca o fume azul contra as tellas
brilantes dunha chouza. Os camiños están cubertos de lama e un vendedor de cobertores pasa cabaleiro na súa besta ferrada.
Velaí o cadro dun pintor; pero aínda hai máis na paisaxe, pois tocan a morto no campanario da eirexa e o son é tan amargurado
coma se batesen a campá coa mesma cabeza do morto e non adeviñamos en cal casa do lugar hai desgracia porque todas,
todas, están tristes.
Noite de luar. Na beira dunha encrucillada de leenda un cruceiro ten a rentes de si a mesa de pedra onde pousan os mortos
para botarlle o responso; por antre os piñeiros amóstrase a ría maina; a lúa está pendurada da ponla dun pino. O pintor ten que
evocar algo máis que unha visión, pois na mesa de pedra do cruceiro, aquela mesma tardiña, pousaron o corpo morto dun rapaz
que veu do servicio; por aquela congostra vai un estudante de crego cavilando na moza do pano roxo que lle roubou a vocación.
E ó lonxe cantan un alalá.
Mañanciña de domingo. Os montes de lonxe teñen azures de Patinir; as xestas e os toxos poñan as súas motiñas marelas na
diviña sinfonía verde da paisaxe. Moitas cousas máis ten a paisaxe para un artista, pois nunha ponla daquela maceira o melro
de Guerra Xunqueiro, “lucidío e xovial” aínda, agarda polo abade da aldea para darlle os “bons días”; choveu onte; as
campás da eirexa repenican unha muiñeira e polos carreiros das veigas de acolá embaixo as formiguiñas negras e roxas veñen á
misa.
O tempo engalanou cunha tona de ouro e prata o vello castelo feudal; os esclavos do fisco sachan o millo nas leiras; antre os
salgueiros sombrizos do fondo do val avístase a fouce do río. O sol bate no lombo da terra. Todo está disposto para pintar
porque todo é regalía dos ollos; pero na paisaxe hai máis. Hoxe é víspera de San Xohán, arrecende a colo de nai, cantan os
grilos e o vento morno trianos de lonxe o son dun bombardino. Mañán lavarémonos con herbas arrecendentes.
Anoitecía. A silueta negra dun pino dibuxábase no azul escuro do ceo. Todos sabedes que na primaveira os pinos botan
milleiros de velas, collendo eisí o aspeito de candieiros xigantes. ¡Cantas veces sentimos desexos de alcende-las velas dos pinos!
Pois ben; perto do meu pino acertou a pasa-lo Viático aldeán (o crego, dous rapaces, catro mulleriñas que van rezando) e, ¡ou
miragre!, o irmán pino, sentindo o momento relixioso e en homenaxe á Sagrada forma, alcendeu as súas velas, que estiveron
acesas namentras o Viático non se perdeu na revolta do camiño.
Un día de nadal, ollando unha paisaxe que imitaba a un Nacemento, decateime de que hai máis fermosura nas froliñas dos
campos que nas froles de xardín. As froliñas ventureiras que nacen nos campos parecen creadas polo Bosco ou por Breughel “o
vello”, namentras que as froles foulentas de xardín semellan os encoiros manteigosos de Rubens. Dende entón eu quixen ser un
ventureiro das letras.
3.1.1.3.Mecanismos
3.1.1.3.Mecanismos narrativos
O esquema é esencialmente igual en tódalas cousas:
a) Castelao fai un conto literario con aparencia de oralidade, xa que usa
recursos típicos da tradición oral.
b) O enfoque narrativo é o de narrar algo visto, vivido ou oído.
O narrador pode ser:
a) Narrador en primeira persoa:
1) O relato pode remitirnos a unha vivencia na que o autor é protagonista
(autodiexético) ou testemuña (heterodiexético). Un exemplo de
narrador autodiexético é “Na cova dos ‘carcamáns’” e de narrador
heterodiexético “Xa van alá moitos anos” ou “Aínda eu era médico
rural”. Castelao busca a interacción entre o autor e o lector e consigue
que este participe na obra grazas a unha omnisciencia autorial (fai
continuas chamadas ao lector).
2) Paranarrador: o narrador principal pasa a ser receptor cando entra
outro narrador. Isto observámolo en “Aínda eu era médico rural”20
ou en “Camiño esquecido.”.
b) Narrador en terceira persoa: é un narrador heterodiexético que conta os
acontecementos desde fóra. É o menos frecuente e atopámolo, por exemplo,
20
Aínda eu era médico rural e rubía por un camiño da serra. Os casales estaban lonxe, os alboredos tamén e por alí non había máis
que toxos e pedras.
No curuto avistei a figura dunha muller que me chamaba coa man, e o petrucio que camiñaba á par do meu cabalo contoume:
– ¡Malpocadiña! Chámanlle a “tola do monte”. Era unha rapaza ben asisada e bonita como un sol, e din que foi unha meiga
quen a enfeitizou e, dispois de perde-lo xuício, tívolle un fillo, e contan que foi do demo...
3.1.1.4.Estrutura
3.1.1.4.Estrutura
A estrutura das cousas é a seguinte: un lugar, obxecto ou persoa
desencadea unha lembranza que constitúe o conto ou anécdota, todo orientado cara un
final.
a) Marco da narración: nel preséntase o lugar, obxecto ou persoa que
desencadeará a lembranza que constituirá a anécdota, e ademais:
Pode aparecer nel a relación entre texto e paratexto (referencias á imaxe),
aínda que isto tamén pode acontecer na anécdota.
Hai unha descrición dos personaxes que normalmente xira arredor do seu
alcume, condición social ou idade e, en ocasións, das súas características
físicas.
Pode estar formado por un sintagma preposicional que faga referencias ao
tempo ou ao espazo, aínda que isto tamén pode aparecer no medio da
anécdota. É precisamente o uso recorrente da aparición de marcas temporais
o que fai das cousas contos populares literaturizados.
b) Anécdota/conto: o obxecto, persoa ou lugar trae a lembranza, a anécdota, que é a
cousa en si:
Castelao xoga co presente e co pasado, para non quedar simplemente na
plasmación dun cadro, senón que lle dá vivacidade. Ex: na cousa na que un
rapaz lle rouba a unha mendiga hai unha referencia ao presente na que o rapaz é
xa un home rico.
c) Final: as cousas son breves e están orientadas cara o final, un final irónico que
pode ser:
Final climático: o final coincide co momento de máxima tensión, co clímax.
Final anticlimático ou epilogal: o final non coincide co momento de máxima
tensión. Adoita estar marcado por:
Diálogos, que son pouco frecuentes pero cando aparecen adoitan
marcar un final epigonal.
Comentarios persoais do narrador con carácter irónico que remiten
ao presente e actualizan a historia (“A ponte vella”).
Hai finais aclimáticos cheos de sarcasmo a modo de posdata (“na
feira de Soutomaior había mercado de carros”).
Final anticipado: é pouco frecuente. Aparece, por exemplo, en “Xa van alá
moitos anos”.
3.1.1.5.F
3.1.1.5.F
u
n
ci
marco anécdota final marco anécdota final
ó
n da antítese na anécdota
Un dos elementos predominantes na anécdota é a antítese, por exemplo:
a) Antítese entre o alcume da “Marquesiña” e a súa condición.
3.1.1.6.Temática
3.1.1.6.Temática
a) Expresión sincera da vida popular:
Defensa dun pobo desvalido, sen artificiosidade e apoiándose nos presupostos
social e racial.
Amosa o pomo a modo de detalles, de mosaico.
A imaxe que dá do pobo é oposta á de Emilia Pardo Bazán (considérao
manifestación de ignorancia e de degradación social).
Superioridade da aldea sobre a cidade.
A presenza da morte, o medo á morte. Castelao presenta os sucesos tráxicos
nos que está a morte a través da perspectiva de seres máis libres, é dicir, de
nenos, vellos ou tolos.
Crenza en certas supersticións.
Tratamento relixioso de certas cousas, o que non supón unha defensa da
relixión xa que só expón a relixiosidade do pobo.
b) Caracterización dun grupo social, labregos e mariñeiros:
Ambientación mariñeira e labrega.
Superioridade do mar fronte á terra, un mar que lle pode dar moito ao home
pero que tamén lle pode quitar a vida.
Pugna entre o mar e a terra.
c) Chamamento por parte da Terra (Bieito, o Negriño).
3.1.1.7.Personaxes
3.1.1.7.Personaxes
a) Solidariedade cos que sofren: vítimas da Historia, cegos, mendicantes,
pobres... Solidarízase coa dor dunha persoa que non é comprendida polo seu
grupo social.
b) Oposición de personaxes de diferentes clases, aínda que sen conflito: hai dous
núcleos sociais, a xente do común e os burgueses, burócratas e señoritos
(morte da vaca e da cadela).
c) Emigración: os personaxes emigrantes, froito das desigualdades sociais, están
sempre presentes na obra de Castelao, quen os trata sentimentalmente e con
certa saudade.
Segundo Carvalho Calero Risco atravesa por tres etapas que, se ben é así,
pode que a división que fai estea influída por algúns prexuízos dado o
colaboracionismo de Risco co réxime na última etapa. Estas son:
a) Pregaleguista.
b) Galeguista: na que Carvalho Calero inclúe O porco de pé, que non é de
contido galeguista, un exemplo de que pode ser unha división con certas eivas.
c) Posgaleguista, de colaboracionismo co réxime franquista.
Fronte ao romanticismo de Otero, Risco ten unha bagaxe intelectual
simbolista (cita a Des Esseintes de À rebours de Huysmans), postsimbolista e
modernista (xa cando chega ao galeguismo).
3.2.3.2.Mensaxe
3.2.3.2.Mensaxe
A sátira ten unha mensaxe que salienta o grotesco e o absurdo desa
sociedade de filisteos. É unha mensaxe que se impón negativamente e a risa que
poder provocar a obra no lector implica a adhesión ás ideas do autor. Con todo, a
presenza da dor e da tristura tamén está patente (arde a biblioteca da vila e tódalas
persoas fican indiferentes).
Malia que O porco de pé non se insire dentro da literatura doutrinaria
nacionalista de Risco, cómpre sinalar que o humor é unha das peculiaridades do
volkgeist, do sentimento da raza.
3.2.3.3.Narrador
3.2.3.3.Narrador
a) É un narrador heterodiexético.
b) Presenta trazos que denotan a súa modernidade:
Fai chamadas ao lector buscando a súa colaboración e anunciándolle o que
vai pasar (“vouvos referir a vida de don Celidonio”; “veredes”).
Defínese a si mesmo, expón o seu parecer, sendo neste senso case un
personaxe máis que se semella a Risco caricaturizado26.
c) O seu punto de vista ten as súas raíces en:
24
Cómpre nomear tamén Meixelas de rosa (1929), publicada no número 264 de A Nosa Terra.
25
Sátira moralizante, irónica e crítica que emprega recursos violentos. Varrón e Séneca foron dous
destacados autores deste tipo de sátira.
26
Segundo Risco “todo é asegún” (todo é relativo) e “cada cousa ten a súa contraria”.
19 Curso monográfico de literatura galega
2006/2007
USC
1. Proceso de constitución da moderna prosa literaria galega. O Grupo Nós
Quevedo.
Rabelais.
Esperpento de Valle Inclán, aínda que o de Valle Inclán distorsiona
totalmente a frase e o de Risco só atende ao discurso, sen cinguirse á palabra.
d) Suscita o humor con catro recursos fundamentais:
1) Lirismo invertido: cousas que en principio suscitarían unha evocación
gozosa vólvense degradantes27 (noite de vodas de don Celidonio e Nicasia,
don Celidonio durmindo nun concerto en Madrid, vista ao bordel en Madrid...)
2) Heroísmo grotesco: deformación das características e atributos dos heroes
épicos. Podemos observar isto cando don Celidonio chega a alcalde, cando se
parodia un discurso histórico dicindo que as alturas da sociedade están
ocupadas polo seu elemento máis baixo (“Oria é unha cidade histórica, que
perde as súas orixes na noite dos tempos, en pobos celtas, gregos, en heroicos
reis, e que remata fatalmente gobernada por don Celidonio”)
3) Falsa ou deformante interpretación ideolóxica: deformación das teorías
razoadas expostas polos sabios, xurdindo así o humor. Así, asimílanse as
ideas de Platón ás de don Celidonio ou a partir da teoría de Maetzu, que
defende en certo modo o capitalismo, o narrador conclúe que hai que honrar
aos ricos.
4) Pseudocientifisimo: degradación das ideas científicas, dando lugar ao
humor (por exemplo: se a fame dá orixe á intelixencia, que non fará a fartura).
A enfermidade de don Celidonio é consecuencia do conflito entre a súa
natureza sobrehumana (porco) e a súa caracterización bípede (humano).
Estes catro recursos responden ao mundo ao revés, a unha invención de
valores que responde a un estilo antilírico, antiheroico, antiideolóxico e anticientífico,
un antiestilo paródico que descansa na caricatura e na sátira.
3.2.3.4.Aspectos
3.2.3.4.Aspectos formais
3.2.3.4.1. Trazos estilísticos
O narrador é:
a) Omnisciente, xa que sabe o que pensan os personaxes e o que van facer,
sendo neste senso un narrador tradicional.
27
“Mil e unha noites e moitas máis”
elemento que rompe o idealismo
3.2.3.4.4. Ambiente
3.3.1. Temática
3.3.1.1. Contos que non fan referencia á morte da fidalguía
a) A serea: desenvólvese no marco dunha vila case morta que precisa dun
elemento extraordinario, que non é tal, para que a saque da apatía. Precisa
dunha rexeneración que virá dada polo fidalgo e a súa serea28.
b) A criada: malia non mencionarse a cidade, é un relato que podemos supoñer
doadamente que se desenvolve en Ourense. Conta a historia dunha familia
fidalga en decadencia cuxo herdeiro, Paulos, se namora dunha campesiña,
Balbina. Foxe con ela a un pazo rural, pero non hai solución para a clase
fidalga (el sigue a perseguir mozas e ela adopta os costumes da fidalguía).
c) O pazo das cinco chagas: é a historia dun fidalgo viúvo que se traslada á
aldea coas súas cinco fillas. Tres delas tolearán e o fidalgo colle as outras
dúas e marcha con elas29.
d) Dona Xohana e don Guindo: son dous personaxes namorados fidalgos
pertencentes a unha familia carlista e a outra liberal respectivamente, polo
que nunca poderán casar, pero plantan unha pereira da que entrelazan as pólas
como símbolo dese amor imposíbel. Retrata unha fidalguía que non sabe
adaptarse aos tempos, razón da súa decadencia.
e) O fidalgo: narra do suicidio dun fidalgo na rúa Nova de Compostela, un
fidalgo que abandonou as súas terras. É un relato cheo de símbolos.
Son relatos que censuran á fidalguía por non saberse adaptar aos tempos,
pero que a defenden.
28
Isto conecta coa tese do atlantismo, segundo a cal un elemento alleo será o promotor da rexeneración.
29
Está na liña de Sonata de primavera de Valle Inclán e ten a súa orixe nun conto ruso no que un pai e
os seus cinco fillos son perseguidos polos lobos, entón ten que botar tres deles para que se entreteñan
os animais e sobrevivan os outros dous.