N.

MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

V. BLM
REEL STEMLER
5. 1 KATI ZELTLER Kesim 4.10 da belirtildii gibi bir kat zeltini kristal yaps gerilim altnda olacaktr. znen atomum ap zen atomun apndan kk yada byk

olacandan kristal yapda bzlme (negatif) veya gerilme (pozitif) gerilim meydana getirecektir. Uygulanan d bir kuvvetin etkisiyle metallerde oluan uzama, sneklik (yielding) veya plastik deformasyon kristal yapdaki kristal

kusurlarn kristal rg zerinden hareket etmesiyle meydana gelir. znen atomlarn kristal rgde oluturduu gerilim yzeyleri kristal kusurlarn ilerlemesini engelleyecek dolaysyla kristal kusurlarn hareketini salamak iin daha byk kuvvete ihtiya duyulacaktr. Dier taraftan znen atomlar metalin sneklik geriliminde bir arta sebep olacaktr. Sneklik gerilimin art rgde oluan gerilime yani rgde var olan znen atomlarn saynsa ve zen ve znen atomlarn aplar arasndaki farklla baldr. Bakr ve nikel metalleri her ikisinin de kristal yaps fcc olup birbiri ierisinde tamamen znen metallerdir. Cu-Ni sisteminin faz diyagram ekil 5.1 de gsterilmitir. Bu iki elementin atomik apar arasndaki fark sadece 2.5%. Hem Cu hem de Ni elementlerini ilave edilmesiyle elde edilen zelti faznn gerilme ve sertlii saf Cu ve saf Ni e gre artmaktadr. rgdeki gerilmenin artmas malzemenin mekanik gerilmesini ve sertliin arttrrken termal ve elektriksel iletkenliini drmektedir. Bakr ve Nikel elementlerinin farkl bileimdeki

alamlarnn gerilme ve elektriksel direnleri Tablo 5.1 de verilmektedir. zen ve znen atomlarn aplarnn ok farkl olmas durumunda znen atomlarn az ilavesiyle mekaniksel ve elektriksel zelliklerin ok etkilendiini gstermesi

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

asnda bir mukayese yaplabilir. Saf alminyum ve alminyum esasl alamlarn gerilme ve sertlik zellikleri Tablo 5.2 de verilmitir.

ekil 5. 1 Bakr-Nikel ikili sistemin faz diyagram[ASM] Tablo 5.1 Issal ileme tabi tutulmu Bakr-Nikel zelti alamlarnn mekaniksel ve elektriksel zellikleri

V-2

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

Ticari saflktaki alminyum, 0.5%Fe ve 0.3% Si iermektedir. Al esasl AlMg alamlar ticari saflktaki alminyum ve ar saflktaki Mg elementlerinden yaplr. Demir ve silisyum atomlarnn aplar yaklak olarak 13% ve 11%

alminyum atomunun apndan kk iken Magnezyum atomunun ap yaklak olarak 11.5% orannda alminyum atomumun apndan daha byltr. Tablo 5.2 Issal ileme tabi tutulmu Alminyum alamlarnn mekaniksel zellikleri

Tablo 5.1 ve Tablo 5.2 den de grlecei gibi atomik aplar arasndaki farklar byk olan zeltilerde znen atomlarn ok az bir ilavesiyle zelti faznn mekaniksel ve elektriksel zelliklerin atomik aplar arasndaki farkn ok kk olduu zelti fazna gre ok fazla etkilenmektedir.

5. 2 TEKTKLER Uygulamada ok sayda tektik faz diyagramna sahip sistem vardr. tektik sistemin en belirgin zellii tektik sistem sistemi meydana getiren bileenlerin erime scaklklarndan daha dk bir scaklkta erimesidir. Erime scakl 659+273 K olan alminyum ile erime scakl 1430+273 K olan Si tektik faz diyagram snrl znrlkl ikili bir tektik noktaya sahiptir. Al-Si tektik noktann bileimi 12.6 % a. Si ve tektik erime scakl 577+273 K dir.

V-3

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

ekil 5.2 Al-Si faz diyagram tekik bileime yakn veya etktik bileimdeki Al-Si alam birka sebepten dolay dkm alam olarak kullanlmas ok yaygndr. tektik bileimli bir alam sadece ok dk erime scaklnn olmamasnn yansra sabit bir scaklkta katlamas veya katlama scaklk araln ok dar olmas dikkat ekmektedir. Katlama scakln dar olmas dkm ilemleri iin ok faydaldr nk katlama esansnda kelme (segrigation) minimum olmaktadr. Al-Si alamlar kum ve kalp dkmleri iin son derece tercih edilen tercih edilen alamlardr. Ksmi znrl olan dier bir tekti alam ise Pb-Sn tektik sitemidir. Pb-Sn tektik noktann bileimi 38 % a. Pb ve tektik erime scakl 183+273 K dir. Erime scaklnn dk ve slatma zelliinin iyi olmasndan dolay Pb-Sn alam lehim alam olarak kullanlmaktadr. nce levhalarn ve elektrik tayan

V-4

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

kablolarn birletirilmesinde lehim olarak tektik alamlar kullanlr nk tektik alamlarn katlama scaklk aral ok kktr. Sn-38 ag. % Pb alamnn bileimi kalayc lehimi olarak bilinir. Dier taraftan su tesisat lehiminin alam ise 70 ag. % Pb olup erime scakl 270 0C ve katlama scakl 1830C olup katlama aral 270-183=870C dir. Katlama araln geni olmas su tesisatlarna lehimleme esansnda silebilme imkn salamaktadr.

ekil 5.3 Pb-Sn faz diyagram Pb-Sn tektik alamna antimoni (Sb) katmak suretiyle l tektik alam oluturulmaktadr. erit dkmlerinde veya beyaz metal ekimlerinde dk erime scaklna sahip lehim alamlar tercih edilir ki bunlardan bir tanesi de Pb-Sn-Sb tektik alamdr.

V-5

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

Herhangi bir maddenin erime scakl alam yapmak suretiyle drlebilir. Bakra inkonun ilave edilmesiyle pirin(brass) elde edilir. Cu-Zn faz diyagram ekil 5.4 de gsterilmektedir. Pirincin bileimi 50% Zn olup erime scakl 860 0 C dir bakrn erime scakl olan 1083 0C ye gr ok daha dktr. Bu tektik bileimli alam kaynak yapmnda kullanlr. Pirin alamna Ag ilavesiyle alamn erime scakl aa dmekte ve gerilimin artrmaktadr. Ag-Cu-Zn tektik alam gm kayna olarak bilinir ve genellikle metallerin kaynak ileminde kullanlr.

ekil 5.4 Cu-Zn faz diyagram 5. 3 KELME LE SERTLETRME (PERCIPITATION HARDENING) kelme ile sertletirme ilemi bileimi kesin belli olan alamlarn sertletirmesi iin ok faydal bir yntemdir. Bu ilem yani kelme ile sertletirme ilemi sadece ssal ilem sonucu oluan yar kararl durumun elde edilmesiyle oluur. kelme

V-6

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

ile sertletireme ilemi birbirleri ierisinde ksm znrl olan metalik alamlara uygulanr. kelme ile sertletirmeye en iyi rnek Al-Cu ikili alam sistemidir. ekil 5.5a de Al-Cu ikili alam sisteminin Alminyumca zengin tarafnn faz diyagram gsterilmektedir. Bu sistemde en iyi kelme ile sertlememe durumu bileimin 4-5.5 a. %Cu aralnda olmas ile elde edilir.

ekil 5.5a Al-Cu ikili tektik faz diyagram ekil 5.5a dan da grlebilecei gibi Cu n kat Al ierisinde ki znrl tektik scaklk 548 0C de 5.7 a. %Cu iken dk scakllarda yani 200 0C de sadece 0.2 a. %Cu dr. Bileimi 5.0 a. %Cu alam 550 0C ye kadar stld

V-7

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

zaman btn bakr atomlar Al kristal yapsnn ierisinde znm olarak bulunacaktr. Eer 550 0C ye kadar stlm bu alam ok yava bir ekilde soutulacak olunursa denge durumlar znrlk izgisinden tahmin edilebilir. faz olarak adlandrlan ikinci faz CuAl2 intermetalik bileii kat alminyum zelti fazndaki fazlalk bakr atomlarn scaklk azaldka znrln dmesinden dolay dar atlmasyla oluur. Soutma oda scaklna kadar devam ederse ekil 5.5b de gsterildii gibi kelme faz olarak ortaya kan ikinci faz yani faznda artma yani kabalaama oluacaktr. Dier taraftan eer 550 0C ye kadar stlm bu alam ok hzl bir ekilde suyun iine atlarak ani olarak soutulursa ekil 5.5c de gsterildii gibi alamdaki btn bakr atomlar alminyum rgs ierisinde hapsedilmi olarak kalr ve sadece kat alminyum zelti faz oluur. Byle bir alminyum zeltisi bakrca ok ar doymu zelti olarak tanmlanr kararsz denge faz olur ki yar kararl denge durumundadr. Yar karal durumdaki ar doymu kat alminyum zeltisi zamanla karal durumdaki kat alminyum zeltisi ve kelme ile oluan fazlarna dnr. faz yani CuAl2 intermetalik faznda bakrn bileimi 53.5 a. %Cu veya 33.3 at. %Cu dr.

ekil 5.5 b) CuAl2 kelme faznn oluumunun gsteren ok yava soutulmu Al-5.5 a.% Cu alamn mikroyaps c) Ar doymu alminyum zeltisi ieren ani soutulmu Al-5.5 a.% Cu alamn mikroyaps.

V-8

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

Dzgn dalml 5.0 a. %Cu alamnda balangta ar doymu kat alminyum zeltisindeki bakr atomlarnn dalm rastgeledir. oluan faz olumadan nce kat alminyum zeltisi ierisindeki bakr atomlarnn difzyon yoluyla dar atlmasyla baz noktalarda bakrca zengin blgelerin olumas gerekmektedir. Bakrca zengin bu blgeler oluurken bu blgelerde kat alminyum rgs ile bu blgelerdeki r parametreleri arasndaki uyumsuzluktan kaynaklanan ekstra bir gerilim meydana gelecektir. rg zerinde oluan bu ekstra gerilim alamn sertlii ve geriliminin artmasna sebep olacaktr. Bir metalin baka bir metal ierisine nfuz etmesi veya kelekleme ilemi ssal bir ilem olup Arrhenius denklemi ile tanmlanabilir. Bakrn 25 0C de alminyum ierisindeki difzyonu ok yava olsa sertletirme ileminin gereklemesi iin yeterlidir. Fakat 25 0C deki alamn scakl sfr 0C ye drlrse difzyon ilemi durur. Ticari saflktaki Al-Cu alamlar az miktarda da olsa dier elementlerden iermektedir ve baka atomlarn varl bakrn 25 0C de deki yani oda scaklndaki difzyonunu engeller veya durur. Byle alamlarn oda scakln zerindeki bir scakla stlmasyla bakrn alminyum ierisindeki difzyonu dolaysyla alamn sertlii artar. Alamn sertlii bakrn difzyon sreci arttka artmaya devam edecektir. Bakrn bileimi bakrca zengin olan blgelerde CuAl2 bileiini oluturacak seviyeye eriince kat alminyum zeltisinden CuAl2 faz oluur. CuAl2 faznn kat alminyum zeltisinden olumas kat alminyum rgs zerindeki gerilimin azalmasna dolaysyla malzemenin geriliminin azalmasna veya yumuaklnn artmasna sebep olacaktr. Gerek CuAl2 kelti faznn oluum aamalar scakln arttrlmasyla gzlenebilir. Dk scaklklarda bunu gzlemek ok zordur nk dnm enerjisi salanamamaktadr. kelme ile

V-9

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

ekil 5.6 bir Al-Cu alamnda sertlik, zaman ve scaklk arasndaki ilikiyi gstermektedir. Yksek scakla kadar stlm bir alamn ani soutulmasyla elde edilecek olan yar kararl durumdaki bir zelti faznn elde edilmesiyle alamn sertlii arttrlm demektir ki bu ilem(srece) yalandrmayla sertletirme (age hardening) denir. Doymu zelti fazn elde etme iin yaplan ssal ileminden sonra difzyonun olumas dolaysyla sertliin arttrlmas iin alamn tekrar stlmas gerekmektedir ki bu srece kelme ssal ilemi (percipitation heat treatment) ve stlm alama ise kelmeyle sertletirilmi alam (percipitation hardening alloy) ad verilir. kelme ssal ilemi gerek zelti faznn oluum scaklna kadar olan sretir. kelme ssal ilem scaklnn zerindeki yksek scaklklarda kelme fazn oluumu balar ve malzemenin sertliinde azalma balar ki bu srece ar yalandrma (overageing) denir.

ekil 5.6 Yalandrmayla sertletirilmi bir Al-Cu alamnda setliin zamana bamll.

V-10

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

Ksm znrl olan bir faz diyagramna sahip bir ikili sistem kelme ile sertletirme srecinin balamasna sebep olan bileimli bir alam ierebilir. Bu tarzda gerilimi artan alminyum esasl baka alamlarda vardr. Kat Ni kat Al ierinde ksm znrle sahiptir. Hem Ni hem de Cu ieren alminyum esasl alamlar ok fazla kullanml olan alamlardr. Alminyum esasl alamda Ni atomlar Cu atomlarn difzyonun engelleyici ynnde rol oynayacandan Al-NiCu alamlar ar yalandrma scakl Al-Cu alamnn ar yalandrma scaklna gre daha yksektir. Bu alamlar yksek scaklklarda gerilimi yksek malzemeler retmede kullanlmaktadr. Bu tip alamlar yksek hzlarda srtnmeden dolay s oluacandan Concordlarn yani sesten hzl uaklarn yapmnda veya iten yanmal motorlarn kapaklarnn yapmnda kullanlmaktadr. Mg ve Si belirli oranlarda kartrld zaman Mg2Si intermetaliini

oluturmaktadr. Al ile Mg2Si bileimin faz diyagram ksmi znrl ieren bir faz diyagramdr. Al-Mg-Si l alam kelmeyle sertletirme srecine sahip bir alamdr. Gerilimi yksek olan ticari dier alamlar arasnda Cu-Be, Cu-Cr ve elik esasl Ni-yalanmam elik alamlarn syleyebiliriz. Ksm znrl olan sistemlerin hepsinde esneme olmayabilir nk bu alamlar kelme ile sertleebilir. Baz durumlarda dk scaklklarda dahi yar kararl durumdaki ar doymu zelti faz kararl durumdaki kelme faz ile karal durumdaki zelti fazna dnerek sertlii azalabilir. 5. 4 DEMR-KARBON (Fe-C) SSTEM Demir Karbon sistemi son derece ilgi eken bir sitemdir. Fe-C faz diyagram hem tektik hem de tektoit reaksiyonlar ierir ve kararl yada yar kararl yaplar iermektedir. Fe-C sistemi btn ticari elik yapy yada dkm demir yaplarn

V-11

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

kapsad iin ok neli bir faz diyagramdr. Demir-karbon faz diyagram daha dorusu Fe-Fe3C faz diyagram ekil 5.7 de gsterilmektedir.

ekil 5. 7 Fe-Fe3C faz diyagram Demir karbonla birleerek karpit semantiini olan Fe3C yi oluturmaktadr. Demirin allotrop yap dnm scaklklar ve erime scaklklar gsterilmektedir. Bir karbon atomunun bykl demir atomunun bklne gre ok daha kktr ve demir ierisinde atomlar aras bolukta yer almal (intertial) znmektedir. Karbonun (bcc) yapl kat demir ierisindeki znrl son derece kk olmasna karn (fcc) yapdaki kat demir ierisindeki znrl gz nne alnabilecek kadar byk olup 1130 0C deki znrl 1.7%C dr. FeFe3C faz diyagramndaki fazlarn trleri ve adlandrlmalar u ekildedir. Faz Kristal yaps bcc Adlandrlmas Ferrite (Demir tuzu)

V-12

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

+ sementit(tektoid) bcc fcc Ferrite stenit Perlite

Fe-Fe3C faz diyagram balangta ok karmak gibi grnse de kendi ierisnde iki ksmda incelenebilir. 1.5%C bileime kadar olan ksm ELK alam olarak adlandrlr. Dolaysyla eliin ssal ilemi gz nne alndnda bileimi 1.5%C ve scakl da 10000C kadar olan ksm dnlmelidir. Faz diyagramnda da grlebilecei gibi ferrit yap, 723 0C de 0.87%C ve 200 0C de 0.006%C iermektedir. Bununla beraber stenit yap, 723 0C de

0.04%C ve 1130 0C de 1.7%C iermektedir. tektoid noktann scakl 723 0C ve bileimi 0.87%C dir. Hypoeutectoid (tektoid bileim alt) (hiypotektik) tektik scaklkta tektik bileim olan 0.87%C bileimden daha az karbonu ieren elik yapy ve Hypereutectoid (tektoid bileim st) (hipertektik) tektik scaklkta tektik bileim olan 0.87%C bileimden daha fazla karbonu ieren elik yapy tanmlamaktadr. Karbon miktar fazndan fazna dnm scakln etkilemektedir. Faz diyagramndaki KMO izgisi fazndan fazna dnm scaklnn bileimle deiimini gstermektedir. OF izgisi Cun faz ierisindeki znrln ve QN izgisi ise Cun faz ierisindeki znrln n scaklkla deiimini gsteren znrlk izgileridir. O noktas tektoid veya perlit noktas olarak bilinir. LMOP izgisi manyetik zelliin kayp olduu Curi scakl olarak bilinir. Eer bir elik stlr veya soutulur ve hassa lmler yaplrsa faz diyagram zerinde faz dnm izgileri veya Cri scakl izgisince ssal tutulma noktalar oluacaktr. NOP izgisi A1 dnm izgisi veya Cri scaklk izgisi, LM izgisi A2 dnm izgisi, KMO izgisi A3 dnm izgisi ve OF izgisi Acm dnm izgisi olarak bilinir. Bu tutulma noktalar veya dnm scaklklar
V-13

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

eliin kritik noktalar veya kritik scaklklar olarak bilinir. tektoid scaklk olan A1 scakl en dk kritik scaklk olarak bilinir. KMO izgisi yani fazndan fazna dnm scaklnn bileimle deiim izgisini ise st kritik scaklk olarak bilinir. Eer bir elik ok yava bir ekilde stlr veya soutulursa, denge durumuna ok yakn olacandan yaplan scaklk lmleri karbon -demir faz diyagramndaki scaklklara ok yakn deerler olacaktr. Eer elik ok hzl bir ekilde stlr veya soutulursa yaplan scaklk lmleri faz diyagram zerinde belirtilen scaklklarla uyumayacaktr. Hzl stma durumunda llen scaklklar faz diyagramndaki scakla gre ok yksek veya soutma ok hzl ise llen scaklklar faz diyagramnda belirtilen scaklklara gre ok kk olacaktr. imdi farkl bileimler sahip eliin soutulmas esansnda oluan deiimleri gz nne alalm. ekil 5. 8 de gsterilen bileimi 0.5%C olan yani (1) bileiminde olan hypo tektoid (tektoid bileim alt) eliin soutulmasn gz nne alalm. Yksek scaklklarda fcc kristal yapya sahip (stenit) kat zelti fazdr. st kritik scakla kadar soutulursa yani faz diyagramndaki I noktasnda ki scaklkta (stenit) yapdan (ferrit) yapya dnme olur. Ferrit yapn ierisinde ok az miktarda karbon zneceinden (stenit) yapdaki kabon fazlal ferrit yap durumunda dar itilecek ve kalan (stenit) yap karbonca zenginleecektir. Scaklk daha da drlrse ferrit yapdaki fazn miktar artacak (stenit) yapnn bileimi KMO izgisi boyunca deiecektir yani karbonca zengin (stenit) apya brnecek. Scaklk dk kritik scaklk yani tektiod scakla gelince (stenit) yap tektoid bileimde olacak ve tektoid karmda olan perlite yapya dnecektir. Bileimi 1.3%C olan yani (2) nolu bileiminde olan hiper tektoid (tektoid bileim st) eliin soutulmasn gz nne alalm. Yksek scaklklard ki homojen olan (stenit) yap m noktasna kadar soutulursa bu scaklkta Fe3C

V-14

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

ekil 5. 8. Fe-Fe3C faz diyagrammn elik ksm (a) hypotektik bileime sahip eliin mikroyaps (b) hipertektik bileime sahip eliin mikroyaps

V-15

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

yap olumaya balar ve (stenit) yapnn bileimi OF znrlk erisi boyunca tektoid scakla kadar deiir. OF izgisi karbonun (stenit) yap ierisindeki doymuluk limitini gstermektedir. M scaklnn altndaki scaklklarda (stenit) yapdaki karbon fazlsnn ortaya kmasyla FeeC bileii olumaya balayacaktr. Bileik faz (stenit) fazn etrafnda rg eklide yer alr ve ayn zamanda (stenit) tanelerinin ierisinde ine yapda yer alr. Bu tr kelme Widman-Statten tr kelme olarak adlandrlr. Soutma devam ettike

(stenit) faz ierisindeki karbon miktar azalacak ve tektoid scakla gelindiinde stenit fazn bileimi tektiod bileime ulaacaktr ki bu yapda perlit yapdr. Bileik fazn (stenit) fazn etrafnda veya (stenit) tanenin ierisinde ine eklinde yer almas eliin krlganln arttrmaktadr. eliin kullanlln elde etmek iin elik kullanlmadan nce ssal ileme tabi tutulur. (bcc) ferrit yap dier yaplarna gre yumuak ve bklebilir zellikte olup dayanma gerilimi yaklak olarak 280 MN/m2. stenit fazn ok yava soutulmasyla oluan perlite yapnn dayanma gerilimi yaklak olarak 280 MN/m 2 olmasna karn bklebilirlii ferrit yapya gre ok daha ktdr. Uygulamada ok yava soutulmu eliin zellikleri daha kullanldr. eliin kritik scaklklarn altna kadar ok hzl soutulmas alternatif yaplarn ve dolaysyla farkl zelliklerin olumasna sebep olmaktadr. Eer soutma hz arttrlrsa, stenit fazn dnmesi iin bir alt souma olumaktadr. stenit faz hzl bir soutmayla oluan geni aralkl bir alt soutmayla perlit faza dnmse mikroyap ok ince lamelsel ferrite ve sementlerden oluacaktr. Bu durumda perlite faznn sertlii ve dayanakl oluan ince lamellerin geniliklerine bal olacandan lameller inceleceinden dolay dayanma gerilimi 280 MN/m2 dr. Eer elik ok hzl bir ekilde soutulursa stenit fazdan perlit faza gemek iin yeterli zaman olamayacandan stenit faz yar karal olan bcc yapl kristal yapya geecektir ki bu yapda karbon atomlar demir atomlar arasndaki bolukta

V-16

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

hapis edilmitir. Ferrit teorik olarak hemen hemen hi karbon iermeyecektir. Hzl soutulmu yap cisim merkezli tetragonal rg olup merkezde bulunan byk yarapl karbon atomu rgy gereceinden dolay rg gerilimli olacaktr. Bu yap martensite yap olarak bilinir ki bu yap ar derecede sert ve krlgandr. Dolaysyla martensite yapnn setlii ve krlganl karbon atomunun miktarna baldr. Martensite yap mikroskop altnda ince ine eklinde lamelsel yaplardan oluur. Matsentite yap stlm stenit yapdaki eliin ok ani olarak oda scaklndaki su veya ya ierisine daldrmak suretiyle ar soutulmasyla elde edilir. Martensite faz kararsz bir faz olup Fe-C faz diyagramnda gsterilmemitir. Soutma hznn yap zerine etkisini gstermek iin stenit fazn dier bir yapya dnmn gsteren baka bir faz diyagrama ihtiya vardr. Bu diyagram

zaman-scaklk dnm veya T-T-T diyagram veya S erileri olarak bilinir. Basit bir karbonlu eliin T-T-T diyagram ekil 5. 9 da gsterilmektedir. ekilden de grlecei gibi ok yava soutma alt soutmas kk olan stenit fala birlikte kabalam perlite yap oluurken hzl soutma durumunda byk alt soumas olan stenit fala birlikte ince perlite yap oluur. Eer kritik soutma hzna ulalrsa marteniste olan kararsz faz oluur. Dier bir karasz faz olan Bainite (beynit) ferrite faz ierisindeki ince halinde dalm karbit paracklarn dan olumaktadr ve bir stenit fazn TTT diyagrammda gsterilen S erisinin bklme noktasna tekabl eden scakla kadar ani olarak soutulmasyla elde edilen stenit fazn sabit scaklkl dnm ile elde edilir. Dnm olana kadar scaklk sabit kalmaktadr. S erisinin bklme noktas dolaysyla kritik soutma hz deeri btn elikler iin ayn deildir. eliin iindeki karbon miktarnn artmas veya demir alamndaki alam elementinin miktarnn artmas kritik soutma hz deerini azaltacaktr ki buda TTT erisinin sa tarafa doru kaymas demektir. Su ierisine

V-17

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

atlarak ani soutulmu bir eliin soutma hz, 0.3%C ieren normal bir eliin soutma hzna eittir. Neticede 0.3%C den daha az karbon ieren dz elik hzl soutmayla sertletirilemez.

ekil 5. 9 Basit bir eliin T-T-T diyagram (S erisi) Martensite faz ar sert olmasna karn ar derecede krlgandr ve kullanmdan nce sertletirilmi eliin ssal ileme tabi olmas gerekir ki bu ssal ileme tempering (temperleme) denir. Yar kararl martensite faz stld zaman karbonca ar doymu kat zeltisindeki karbonlar difzyonla rgden dar atlacaktr ve dar atlan karbonlar Fe ile birleerek karbitleri oluturacaklardr. kelme ile oluu karbitler, rdeki gerilimi azaltrken malzemenin sertliini artracak ve krlganln azaltacaktr. Bu difzyon ilemi 200 0C civarnda balayacaktr fakat bu scaklkta difzyon hz son derece yavatr. Scaklklardaki

V-18

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

art difzyon hzn artracak ve kelmeden dolay oluan kirbit miktarn arttracandan sertlii artarken krlganl azalacaktr. 450 C ye kadar olan scaklklarda kelme ile oluan karbit paracklar ok kk yapldr. Karbit paracklarnn boyutu optik mikroskobu kullanlarak uygun tekniklerle

belirlenebilir. Yksek scaklklarda karbit paracklarnn boyutlar byyecek ve 700 0C de sementite paracklar bir araya gelerek olduka byk ve kresel paracklar oluturacaklardr. Bu durum malzemenin yumuakln arttrrken dayanlkl olduka kuvvetli olacaktr. Ani soutulmu eliin tepelenmesini incelemek iin ilk defa optik mikroskobu kullanldnda 400 0C deki yap troosite ve 500 0C deki yap sorbite olarak adlandrld. Temellenmi martensite yap ok kullnlm olsada bu terinler hala kullanlmaktadr. Temperleme scakl ve zamannn kontrol malzemenin izenilen zellikte olmas asndan nemlidir. elie metalik elementler ilave edilmek suretiyle eliin zelliinin iyiletirilmesi yaplmaktadr nk ilave edilen elementler fazlara etki edecektir. Herhangi bir elementin elie ilave edilmesi ekil 5. 10 da gsterildii gibi (stenit)- faz dnm scakln ya artracak yada azaltacaktr. Cr, Si ve W (tungsten) gibi elementler (stenit)- faz dnm scakln arttrrken Ni ve Mn gibi elementler (stenit)- faz dnm scakln drmektedir. eliin ierisine karbon donda dier metalik elementlerin ilave edilmesi kritik scaklklarnda deitirecektir. Eer alamla elementinin miktar ok fazlaysa faz dnm olmayabilir ve elik tamamen ya ferrite yada stenit yapda olabiliri. Eer (ferrite) fazdan (stenit) faza bir dnm sz konusuysa ssal ilemle yar kararl martensite faz elde edilemez. Alamlama metalik elementlerin ou kararl karbitler oluturur. rnein Mangan karbite Mn3C, cementite olan Fe3C ile tek faz olutururken Cr ve W ayr ayr karbite olutururlar.

V-19

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

ekil 5. 10 Demirin allotrop faz dnm scaklna alamlama elementinin etkisi (a) stabilize ferrite ( halkas) elementler (Cr, W, Si) (b) stabilize stenit elementler (Cr, W, Si) 5. 5 ARAFAZLARI EREN SSTEMLER ok iyi bilinen alam sistemleri ara fazlar ieren sistemlerdir. Buna rnek olarak Cu-Zn, Cu-Sn ve Cu-Al alam sistemlerine ait faz diyagramlarn belirli ksmlar ekil 5. 11 de gsterilmektedir. faz diyagram karmak gibi gzkse de her bir diyagram bir nceki blmde tanmlanan ksm znrl olan, peritectik ve meritektik noktalar bulunan faz diyagramlarn bir arada

bulundurulmasdr. Bu faz diyagramlar ile ilgili kayda deer birka noktann aklanmasnda fayda vardr. Bakr-inko sisteminde ve fazlar bulunmaktadr. Hem ve de faz bcc yapdadrlar. Yksek scakllarda rasgeleli insertial kat zeltisi vardr. 450 0C den itibaren soutmalarda rasgeleli insertial kat zelti faz dzenli kat zelti fazna dnr. faz genellikle CuZn intermetalik fazdr.

V-20

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

ekil 5. 10 Cu esasl alamlarn diyagramlar (a)Bakr-inko (b) Bakr-Kalay (c) Bakr-Alminyum

V-21

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

Cu-Sn faz diyagramn ksm ksmnda birka tane tektoid dnm

gzkmektedir. Oda scaklnda bronzun yaps + tektiod karmndan oluurken faz yar kararldr. Gerek denge yaps 350 0C faznn fazna dnmesiyle + tektoid karmndan olumaktadr. 350
0

C deki bu

dnmn hz ok dk olduundan normal durumlarda faz olumamaktadr. Cu-Sn faz diyagramnnm dier bir zellii solidus ve liquidus scaklk aralnn yani katlama scakl aralnn geni oluudur. Katlama scakl aralnn geni olmas dkm esnasnda segrigasyona sebep olmasdr. Cu-7%Sn yani bronz alamn gz nne alalm. Faz diyagramna gre 1030 0C de sv katlamaya balayacak ve 900 0C de katlama tamamlanacaktr. Bu alam dendritik olarak katlar svn bileimi kalayca zenginleirken. 900 0C de sv fazn bileimi Cu-21%Sn. Hatta ok yava bir soutma artlarnda Cu-21%Sn bileimdeki sv soutulursa kat faz oluur. Scakln daha da drlmesi ile faz fazna daha sonra oda scakl civarnda ise fazna dnr. Geni katlama aralna sahip bir alamn bileenlerinin segrigasyonu oluur. ekil 5.10c de gsterilen Al-Cu sistemi tektoid bir dnme sahiptir ki oda scaklna kadar yava olarak soutulursa faz fazna daha sonra faz ise 2 fazna dnr. tektoid karm fazn yaps lamelsel olup ok yava soutulmu elii perlite yapsna ok benzerdir. faz dnm scaklk aralnca ok hzl soutulmas ani soutulmu eliin martensite fazn yapsna benzer ekilde ine eklindedir. Bu martensitik yap eliin martenite yapsndaki temperlemede yani ssal ileme tabii tutmada olduu gibi temperleme yaplabilinir. Ani soutulmu Cu-Al alamnn 500 0C ssal ileme tabii tutulmas ok kk taneli ve dayankl + 2 yapsna dnr. 5. 5 ARAFAZLARI EREN SSTEMLER Seramik sistemlerin faz diyagramlar metalik sistemlerin faz diyagramlarna ok benzerdir. Birbiri ierisinde tamamen znen iki bir faz diyagram mmkndr

V-22

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

fakat bu durum ancak kristal yaplar birbirine ok benzeyen sistemlerde oluur. Birbirleri ierisinde tamamen znrl olan seramik sistemlere rnek olarak Al2O3-Cr2O3, MgO-FeO ve MgO-NiO. Her bir sistemde metalik iyonlar kark kristal rgy oluturmak iin i deiime giderler. Al2 O3-Cr2O3 seramik sisteminin faz diyagram ekil 5. 11 de verilmitir. Seramik sistemlerin ou ara bileikleri ierecek ekilde ok karmak faz diyagramna sahiptir. Dier sistemlerde olduu gibi bileiin erimesi conguernt veya incongurent erime scaklklarnda olur. ou sistemlerde tektik noktalar vardr ki bu tektik noktalar cruf bileimini belirlemede faydaldr.

ekil 5. 11 Al2O3- Cr2O3 seramik sisteminin faz diyagram Metalik sistemlerle seramik sistemler arasndaki en nemli fark, dengeye ge lme zamanlarnn fakl oluudur. Benzer artlar altnda eritilen metalik alamn svs, seramik alamn svsna gre ok daha dk viskositesye sahiptir. Hatta ok hzl soutma durumunda metal atomlar ok daha hzl bir ekilde denge durumuna gelerek kristal rgy olutururlar. Sv seramik durumunda madde molekller ve karmak iyonlardan olutuundan kristal rgy oluturmak iin ok daha yava hareket ederler. Dolaysyla dengeye gelmeleri ok zaman alr. Sv silikann soutulmas esnasnda SiO4 -4 grubunun olumas iin iyonlarn ok yava hareket

V-23

N. MARALI, MBM 217 FAZ DYAGRAMLARI

etmesi quarz kristalini oluturmas iin dengeye gelmesi iin difze etmesi ok ta kolay deildir. Sv silikann ok yava soutulmasyla yar kararl olan kristobalite kristal faz oluur fakat ok hzl soutulursa amorf olancam yap elde edilir. Bir cam yap genellikle sv haldeki maddenin ok hzl bir ekilde soutulmasyla elde edilir. Camms yap ou seramiklerde zellikle kompleks silikalarda elde edilebilir. Bu kompleks silikalarn bazlar optiksel saydamla sahiptirler. Bu tr malzemeler ticari camlar olarak bilinmektedir. Camms durum yar kararl durumdur ve zamanla kristallemeye meyillidirler. Kristalimsi yap camms yapya gre daha youn olduundan yava kristallendirme madde ierisnde dayanma geriliminin olumasna sebep olmaktadr. Bu ise malzemede atlaklarn olumasna sebep olmaktadr. ekil 5. 11 de baz seramik faz diyagramlar verilmitir.

ekil 5. 11 (a)Al2O3- SiO2 faz diyagram (b)Al2O3- SiO2 faz diyagram

V-24