Upotreba iskljuivo u akademske svrhe

Veze Mesopotamije sa drugim oblastima

Literatura: Nedomaki, V., Arheologija Bliskog istoka. Asirija, Novovavilonska drava, Beograd 1984, 390-393. Fagan, People of the Earth. An Introduction to the World Prehistory, 9th edition, 1998, 473-479. Oates, J., Babylon, London 1986, 90-92,118-121.
Dopunska literatura: Frankfort, H., Art and Architecture of the Ancient Orient, The Pelican History of Art, 1970, 243-272 Nedomaki, V., Arheologija Bliskog istoka. Asirija, Novovavilonska drava, Beograd 1984, 90-103. (karumi) 1

Kontakti Razmena/trgovina Vojni sukobi Diplomatski kontakti Izvori podataka Pisani izvori Likovne predstave Arheoloki nalazi

Imdugud od lapis lazulija i zlata, Mari, ranodinastiki period.

Asurnazirpal II u ratu. Reljef iz Nimruda

Danak iz Musrija, Crni obelisk almanasera III

Kopnene komunikacije
Glavni putevi su korieni hiljadama godina ka istoku:
od Bagdada kroz Zagroske planine na Iransku visoravan do Teherana (i dalje do Mesheda). juniji put od Bagdada du Zagrosa ka jugoistoku do junog Irana, odnosno nekadanjeg Elama.

ka zapadu:
uz Eufrat zapadna pustinja bila nepogodna za putovanje zbog malog broja uvek aktivnih izvora vode. Situacija poboljana oko 1000. g. p.n.e., kada se proirila upotreba kamile.
3

Uticaj ranodinastike kulture bio primetan i izvan oblasti Mesopotamije u uem smislu Primeri: Mari, na srednjem toku Eufrata Ebla, grad u Siriji, oko 200 km udaljena od obale Sredozemnog mora. Nalazila se na trgovakom putu na ijem je jednom kraju bio krajnji jug Mesopotamije, tj. Persijski zaliv i koji se uzvodno uz Eufrat pruao do Sredozemlja, a potom sputao na jug, ka Palestini i tako poredstavljao vezu sa Egiptom.
4

Ebla (Tel Mardik) u II milenijumu p.n.e.

Nalazi iz perioda srednja bronza (MB) - ukrasi od slonovae u egipatskom stilu (za nametaj) sa Levanta, glava buzdovana sa imenom egipatskog vladara XIII dinastije Hetepibrea, zlatni nakit u starovavilonskom stilu. Ovo naselje je uniteno oko 1600. p.n.e.

Ebla (Tel Mardik) u III milenijumu p.n.e.

Nalazi iz rano-bronzanog doba (EB III), oko 2400-2300 p.n.e. Naselje uniteno vatrom (moda Akaani). ostaci palate niz predmeta pokazuje uticaj sumerske ranodinastike kulture Arhiva
Intarzija od slonovae

Kralj sa buzdovanom

Ebla (Tel Mardik) u III milenijumu p.n.e.

Ostaci palate G

Palata G, rekonstrukcija izgleda

Ebla (Tel Mardik) u III milenijumu p.n.e.

Arhiva palate G

Ebla (Tel Mardik) u III milenijumu p.n.e.

Imdugud i bradati bik, intarzija

Bradati bik, zlato i kamen (hlorit?), duina 5 cm

Bikovi i grometrijski motiv, nagorela intarzija

Perike za statuete, kamen

Egipat
Kontakti Egipta i Mesopotamije poev od kraja praistorijskog perioda. Egipat zainteresovan za uvoz sirovina (drvo, poludragi kamen, srebro, kalaj, vino i dr.), u razmenu nudio zlato, viak itarica, lanene tkanine, papirus.

Egipatska umetnost uticala na umetnost Bliskog istoka, naroito Levanta. Egipatski motivi prisutni u skulpturi, na peatima, nakitu, kotanim ukrasima za nametaj, dekoraciji metalnog posua.
10

Egipat: neposredni kontakti sa Bliskim istokom

Sirovine: Najkasnije od egipatskog starog carstva kontinuirani
kontakti Egipta sa Levantom

Diplomatski brakovi: sa Vavilonijom i Mitanijem u doba XVIII

dinastije

Vojni sukobi:
Posle izvesnog prekida, Egipat je u XIV v. p.n.e. (XIX dinastija) ponovo prisutan na azijskom kopnu: prodor Ramzesa II do visine dananjeg Bejruta. Kod Kadea, na reci Oront, oko 1300. sukob sa Hetitima, koji su ovaj prostor smatrali svojom interesnom sferom. Egipatski izvori ishod bitke prikazuju kao pobedu egipatske vojske, ali nema sumnje da su u stratekom pogledu prevagu odneli Hetiti. Asirci (Esarhadon i Asurbanipal) na kratko prodrli u Egipat, njihova vlast priznata (uz prekid, 663-655)

11

Levant: posrednika uloga

Biblos i Ugarit vani za trgovinu azijskog Bliskog istoka sa zemljama Sredozemlja, ukljuujui Egipat. Meavina uticaja; dobro se manifestuje u radovima lokalnih majstora (najvie u slonovai i metalu) mesopotamski, egejski, egipatski uticaji i motivi.
Bog vremena. Stela iz Ugarita. XV-XIV vek p.n.e.
kapa, frizura i ma - azijski (Sirija, Anadolija); : ikonografija egipatska podugnuta ruka sa buzdovanom, munja u drugoj umesto neprijatelja, obrada miia, bose noge tema: azijska

12

Levant
Kontakti sa Egiptom redovni najkasnije od Starog carstva; docnije i egipatsko prisustvo. Egipatski motivi primani, usvajani i primenjivani naroito u obradi slonovae (za ukraavanje nametaja, kutija, luksuznih predmeta kao to su drke ogledala, eljevi i drugo). Gradovi na Levantu (Ugarit, Biblos, Megido) do VII veka p.n.e. izvoze ovu vrstu zanatskih proizvoda, a preko njih se ovi motivi ire.

Levant: opti naziv za oblasti koje oiviavaju istonu obalu Sredozemnog mora i obuhvata Palestinu, Liban, Siriju i Transjordaniju (mada poslednja ne izlazi na more). Izraz potie od francuske rei (latinskog porekla) levant, onaj koji se podie, i odnosi se na izlazee sunce, odnosno istok.

Egipatsko boanstvo Bes; slonovaa. Megido.

13

Vana taka kontakta Bliskog istoka i Egipta Biblos. U vreme egipatske XII dinastija, bliske veze vladara Biblosa sa Egiptom. Uticaj na kulturu lokalne elite.

Pektoral sa motivom Horusa; iz grobnice jednog vladara iz Biblosa.

irina 20, 5 cm. Detalji pokazuju da je pektoral rad lokalnih majstora.
14

Levant: posrednika uloga

Koristi se motiv, ali ne preuzima znaenje: egipatski elementi se meusobno kombinuju na ne-egipatski nain ili stavljaju u novi kontekst.
Primer: Motiv Ujedinjenje dveju zemalja
Ukras za nametaj od slonovae. Arslan Ta.
Egipatskog porekla perika i dvostruka kruna (ali se u Egiptu pojavljuju odvojeno). Znak za ujedinjenje zamenjen stabljikama biljaka (u Egiptu papirus i lotos vezani oko znaka). Na vrhu mala figura boginje mogue da je Maat uzor, ali umesto svog simbola, pera, dri krivi tap). Odea azijska.

Bona strana prestola Senusreta I, XII dinastija. Lit. Ujedinjenje dveju zemalja. Bogovi vezuju heraldike biljke Gornjeg i Dinjeg Egipta oko znaka za ujedinjenje (poreklo znaka plua sa jednjakom)

15

Asirija
Krajem ranodinastikog perioda korienje koljki i slonovae izlazi iz mode u Mesopotamiji, da bi ih ponovo koristili Asirci od XVI-XV veka, tj. od vremena kada se razvija proizvodnja na istonoj obali Sredozemnog mora, u Lahiu, Megidu i Ras amri.

U asirskoj palati u Nimrudu naen niz ukrasa/predmeta od slonovae (Nimrudska slonovaa) koji nose odlike levantskog zanatstva, meanih motiva.
16

Uz predmete kod kojih je egipatsko poreklo motiva upadljivo, ima i onih kod kojih je dolo do udaljavanja. Slini nalazi ploica od slonovae - iz Korsabada (=Dur arukin) i na gornjem toku Eufrata, u Arslan Tau.
Deo stolice, Nimrud. 14 cm

Ploica od slonovace; hijeroglifi bez znacenja; prvobitno umetnuto poludrago kamenje i zlatna folija. Nimrud.

Drka ogledala ili lepeze. Nimrud. 13 cm 17

 Ploice (par) sa lavicom koja ubija Afrikanca, iz Nimruda. Slonovaa, zlatni listii i umetnuta staklena pasta = tehnika
cloisonn, a u celini gledano hrizelefantinska tehnika. (10.3x9.8 cm)

18

ena (Astarte?) na prozoru. Iz Dur-arukina (Korsabad). 10 cm.

Astarte (fenika boginja) - naginje se kroz prozor i mami ljude da joj slue kroz upranjavanje seksa. Motiv Afrodite koje se naginje napolje sree se na Kipru, a kao boginja Kilili od prozora u Mesopotamiji. Po Herodotu, ovakvu ploicu privrenu trakom oko glave su ene nosile jednom u ivotu, kada su ile da se u hramu ponude strancu, kao znak sluenja boginji (Herodot I, 199)
19

Tzv. Mona Liza. Slonovaa. Nimrud. 16 cm.

20

Egipatskog uticaja ima takoe i na bronzanim posudama pronaenim u Nimrudu (Frankfort, fig. 391) ili ali i na Kipru (Frankfort, fig. 393 meanje) asirskih, egipatskih, a moda i grkih elemenata.

Bronzana zdela iz Nimruda. 21 cm. Tano prenet egipatski motiv sfinge koja gazi neprijatelja; ne-egipatska ornament u sredini posude

Zdela sa Kipra. Egipatsko: faraon koji ubija neprijatelja, lav koji gazi neprijatelja. Meavina: Horus-soko 21 kao zatitnik asirskog demona sa etiri krila, koji ubija lava i dr.

Pisma iz Amarne
Zbirka 382 glinene ploice pisane klinastim pismom, naena 1887. u Amarni, u Egiptu. Arhiva pokriva 15-30 godina, preteno iz doba Ehnatona (od 30-e godine vladavine Amenofisa III, Amenofis IV, najkasnije do 1. godine Tutankamona); Najstarija pisma su doneta u Amarnu iz Tebe. Nalaz verovatno predstavlja deo arhive koja po naputanju Amarne nije preneta u Tebu. Vei deo zbirke ine primljena pisma, a samo 11 pisana u Egiptu (kopije ili orginali koji nisu poslati)

Pismo mitanskog kralja Turate Amenhotepu III. Arhiv iz Amarne

22

Pisma iz Amarne
43 ploice su pisane akadskim, one su diplomatska prepiska izmeu Egipta sa jedne i Vavilona, Asirije, Mitanija, Hetita, sa druge strane. Pisma su u vezi sa politikom, trgovinom, sporazumima o diplomatskim brakovima i razmeni poklona pokloni: konji, koije i lapis lazuli su dolazili iz Vavilona, a iz Egipta, zlato, srebro, bronza nametaj od abonosa i drugog skupog drveta, odea, ulja 307 ploica su korespodencija sa kanaanskim gradovima dravama sa teritorije Sirije i Palestine, koje su u to vreme bile deo Egipatske drave (lokalni vladari trae od Egipta pomo i spletkare jedni protiv drugih, uputstva kako da se ponaaju prema nomadskim grupama i sl. dobra slika prilika na toj teritoriji. Jezik: veina tablica na raznim dijalektima vavilonskog jezika, dve na hetitskom, po jedna na huritskom i asirskom. 32 ploice sadre akadske mitove i epove, renik, listu egipatskih rei sa akadskim sinonimima (iz pisarske kole)

23

Anadolija
Asirske trgovake kolonije, *karumi, u junom delu centralne Male Azije (antika Kapadokija) poetkom II milenijuma (XIX-XVIII v.p.n.e.). Karumi: van gradskih zidina, opasani svojim zidinama. Imali izvesni stepen autonomije od lokalne vlasti (administracija, primena sopstvenih zakona unutar karuma i dr.). Karumi: Karahejuk-Kultepe (*Kane), Aliar (verovatno Ankuva), Bogazkej (Hatua) i dr. Postojala i manja trgovaka naselja: vabartum

Rekonstrukcija izgleda kue u karumu

24

Anadolija i asirski trgovaki putevi

25

Asirski karumi
U karumima pronaeno vie hiljada ploica sa tekstom (tzv. kapadokijske ploice). To su privatne arhive asirskih trgovaca, dok arhive bit-karum (kua karuma, tj. uprava) nisu otkrivene. Najvei broj ploica - iz Kanea. Sadraj tekstova: preteno ugovori, sudske presude, knjigovodstveni podaci, podaci o kretanju karavana, prepiska sa loklanim i asirskim vlastima.
Klinopisna ploica i koverat sa otiskom peata. Kane.

26

Asirski karumi
Za prenos robe korieni karavanie crnih magaraca. Asirski trgovaci: nabavljali bakar (ili rude bakra), zlato, srebro iz Anadolije. U razmenu donosili vunene tkanine i metal nazivan annakum. Annakum je nesumnjivo kalaj, bitan za izradu bronze, koja u ovo doba potiskuje ranije korieni bakar koji je sadrao arsen. Tekstovi iz Sipara i Marija pokazuju da je annakum nabavljan iz Elama. Kako nema podataka da je u Elamu vaen kalaj niti da ima leita ovog metala, verovatno je u Elam donoen sa Iranske visoravni ili iz Avganistana (gde je verovatno eksploatisan od III milenijuma p.n.e.)

27

Elam
Oblast Huzistan, koju asirolozi nazivaju i Suzijana (po prestonici kasnije elamske drave) bila je ve u preistorijskom periodu blisko povezana sa junom Mesopotamijom. Faze Suza B, C, D odgovaraju mesopotamskom protoliterarnom periodu. Proto-elamsko piktografsko pismo pripada fazi Suza C i nalazi (sa veeg broja meusobno udaljenih lokaliteta) pokazuju da je ovo pismo bilo u dosta irokoj upotrebi u Iranu ovog doba. Putevi su Elam povezivali sa jedne strane sa Iranom, a sa druge, mesopotamske, strane najbolje sa dolinom reke Dijale

28

Mitani
Huritske drave se oko 1500. pod vostvom kralja Paratarna-e stapaju u kraljevstvo Mitani. Konfederacija se prostirala od Mediterana do Zagroskih planina (do ca 1365. obuhvatajui i deo kasnije asirske drave).

Prestonica Vaukani nije sa sigurnou identifikovana, neki smatraju da jo nije ni pronaena (verovatno je leala u severoistonoj Siriji ili junoj Turskoj).
Po opadanju moi drave Mitani, Huriti potpali pod vlast Hetita i Asiraca.

Prostiranje drave Mitani oko 1500. pn.e.

29

Mitani
U pogledu materijalne kulture, malo se materijala moe izdvojiti kao tipino huritsko, izuzev keramike tipine za lokalitet Nuzi i peata.

Keramika iz Nuzija. Slikanje belom bojom na tamnoj osnovi.

Mitanska elita, maryannu, je bila vojnika, veta u ratovanju, poznata po vetini gajenja konja i upotrebi konjske dvokolice u ratu (to su preuzeli Asirci). Prirunici o odgajanju konja sadre terminologiju srodnu indovropskoj
30

Mitani - Huriti
Posrednici u prenoenju vavilonske kulture Hetitima, a preko njih Palestincima, Fenianima, a indirektno i Grkoj Hetiti preuzeli huritsku religiju (najvie huritsko boanstvo bog vremena Teup; ostali bogovi mesopotamski) Veze sa Egiptom
Fragment zidnog slikarstva, iz palate u Nuziju ukrasna bordura, sa metopama.
Ilustruje nain na koji su u Mitaniju kombinovali motive razliitog porekla: Pletenica je koriena u Mesopotamiji od ED i sree se i palati Zimri-Lima u Mariju. U metopama: a) enske glave en face, sa kravljim uima, tj.egipatska boginja Hathor, ali sa ukrasom za glavu azijskog tipa; b) glava bika en face, moda egejskog porekla; treba ipak imati u vidu da se taj motiv sree kao ornament na tavanicama tebanske nekropole u Egiptu, kao i savremenim 31 sirijskim peatima.

Ulu Burun
1982. u Ulu Burunu (juna obala Turske, oko 8 km od mesta Kas), pronaena olupina broda na dubini 40-50 m. Trgovaki brod sa kraja XIV veka p.n.e. Dobro ilustruje trgovinu i tehnologiju svog doba Izraen od kedrovine, dug ca 15 m Sadrao robu iz raznih oblasti istonog Sredozemlja: siropalestinskog podruja, Egeje, Italije, Egipta, Mesopotamije i sa Kipra (kanaanski, mikenski, egipatski,nubijski, kasitski, asirski, kiparski materijal).

Ispitivanje pronaenog bakra

32

Ulu Burun
Teret preteno sirovine (10 t bakra, skoro 1 t kalaja, staklo, pigmenti, 1 t smole u sirijskim posudama, slonovaa i zub nilskog konja, baltiki ilibar), velike posude sa mikenskom i kiparskom keramikom, zlatni i srebrni nakit (ukljuujui zlatni skarabej Nefertiti). Na osnovu robe nije mogue odrediti poreklo broda Konstrukcija broda nema odlike specifine za neku oblast Kamena sidra (24 otkrivena) su oblika tipinog za siro-palestinsku oblast.

sidra

ox-hide ingot kalaja; 33 najvea duina 62 cm

Grka
U Tebi pronaen kasitski peat, U Dur-Kurigalzu-u mikenski ox-hide ingot Kada je posustajao geometrijski stil, Feniani svojim proizvodima u metalu ili slonovai snabdeli grku mnotvom tema. Fnike zdele postaju retke u Grkoj u VII veku, mada se i dalje sreu u Etruriji. H. Frankfort smatra da Grka u to doba vie nije eljna strane robe: orijentalizirajue teme koje je ranije pozajmila sada bivaju transformisane u isti grki stil.
34

Otisak cilindrinog peata; doba arhajske Grke, VI vek p.n.e.

Persej se sprema da odsee glavu Gorgoni - da se ne bi okamenio, okree glavu na drugu stranu.

Zauzdani konj i i krilato sunce. Sa Atike. Grkopersijsko doba, V vek p.n.e.

35

Prva alfabetska pisma

Ugarit ( Sirija) - u XIV veku prvi alfabet, klinasti, 22 znaka, belei samo konsonante. Pruavanje ugaritskih tekstova

je bilo od velikog znaaja za prouavanje Starog zaveta.

Ugaritski alfabet

36

Prva alfabetska pisma

Feniki alfabet nastao u XII-XI v. p.n.e. Prvi ne-klinasti alfabet. Beleio samo konsonante, imao 22 znaka. Pisan s desna levo. Iz njega nastalo nekoliko fenikih kolonijalnih varijanti pisma. Verovatno uticao na razvoj grkog pisma a time i pisama proisteklih iz njega. Neki poreklo ovog alfabeta trae u starijim severno-semitskim pismima, drugi u egipatskom demotskom.

Feniki alfabet. Ploica sa Sardinije. IX vek p.n.e.

37

Izvori ilustracija
Bienkowski, P. A. Millard (Eds.), Dictionary of the Ancient Near East, British Museum Press, London 2000. Frankfort, H., Art and Architecture of the Ancient Orient, The Pelican History of Art, 1970. Jean, G., Writing, The Story of Alphabets and Scripts, London - New York 1994. Mit Sieben Siegeln versehen. Das Segel in Wirtschaft und Kunst des Alten Orients, hrsg. Von E. Klengel Brandt, Berlin 1997. Osvit civilizacije, S. Piggott (ur.), Beograd 1969. Roaf, M., Mesopotamien. Geschichte Kunst Lebensformen, Christian Verlag, Mnchen 1991. http://digilander.libero.it/jimdigriz/jor_syr/ebla.html http://exchanges.state.gov/culprop/imimage.html http://www.relst.uiuc.edu/Courses/106/Libraries/page16.html
38