T.C.

SAKARYA NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES MAKNA MHENDSL

MOTORLU TAITLARIN GENEL YAPISI VE N DZEN SSTEM

MOTORLU TAITLARDA YEN TEKNOLOJLER

G0501.06053 Serdar MERT

Makine Mhendislii II. retim

SAKARYA 2008

2 NDEKLER SAYFA NO

NDEKLER__________________________________________________________ 2 EKLLER LSTES_____________________________________________________ 4

BLM I 1. GR_______________________________________________________________ 5

BLM II 2. ARALARIN GENEL ALIMA SSTEM________________________________ 6 2.1. Motor Nedir?_____________________________________________________ 6 2.2. Ateleme Sistemi__________________________________________________ 2 2.3. Yakt Sistemi_____________________________________________________ 8 2.4. Yalama Sistemi__________________________________________________ 9 2.5. Soutma Sistemi__________________________________________________ 10 2.6. Mar Sistemi_____________________________________________________ 11 2.7. arj Sistemi______________________________________________________ 12 2.8. Aydnlatma ve kaz Sistemi__________________________________________13 2.9. G Aktarma Organlar_____________________________________________ 14 2.10. Lastikler________________________________________________________ 14 2.11. Frenler_________________________________________________________ 15 2.12. n Dzen Sistemi________________________________________________ 16 2.13. Sspansiyon Sistemi______________________________________________ 17

BLM III 3. TAIT N DZEN GEOMETRS_______________________________________ 18 3.1. n Dzen Geometrisinin nemi______________________________________ 18 3.2. n Dzen Alar__________________________________________________ 20 3.2.1. Kamber as_______________________________________________ 20 3.2.2. King-Pim as______________________________________________ 21 3.2.3. Toplam a_________________________________________________ 22 3.2.4. Kaster as________________________________________________ 22 3.2.5. Toe as (Toe-in veya Toe-out)________________________________ 23 3.2.6. Dn as (Dnte Toe-out)_________________________________ 24

3 3.3. n Dzen lm_________________________________________________ 26

BLM IV 4. TEKERLEK BALANSI_________________________________________________ 29 4.1. Statik Balansszlk_________________________________________________ 29 4.2. Dinamik Balansszlk_______________________________________________30 4.3. Balans leminin Yaplmas__________________________________________ 30 4.3.1. Sabit balans cihaznda balansn yaplmas________________________ 30 4.3.2. Seyyar balans cihaznda balansn yaplmas_______________________ 31

BLM V 5. SONULAR__________________________________________________________32

BLM VI 6. KAYNAKLAR________________________________________________________ 33

4 EKLLER LSTES

ekil 2.1: 4 zamanl bir motorun paralar_____________________________________ 6 ekil 2.2: 4 zamanl bir motorun srasyla emme, sktrma, ateleme, egzost zamanlar________________________________________ 7 ekil 2.3: Karter eitleri__________________________________________________ 9 ekil 2.4: Lastik basncnn teker anmasnda etkileri___________________________ 15 ekil 2.5: Disk fren_______________________________________________________ 15 ekil 2.6: Kampana fren___________________________________________________ 15 ekil 2.7: Sspansiyon sistemi______________________________________________ 17 ekil 3.1: n dzen sistemi________________________________________________ 18 ekil 3.2: Aracn yol hakimiyeti_____________________________________________ 19 ekil 3.3: Pozitif ve negatif kamber alar____________________________________ 20 ekil 3.4: King Pim as (Dndrme ekseni)_________________________________ 21 ekil 3.5: Toplam a_____________________________________________________ 22 ekil 3.6: Kaster as_____________________________________________________ 23 ekil 3.7: Toe as_______________________________________________________ 24 ekil 3.8: Tatn sola dnme anndaki dn as______________________________ 25 ekil 3.9: Balant kolu tat eksenine paralel olduunda dn as________________ 25 ekil 3.10: Balant kolu tat eksenine al olduunda dn as_________________ 26 ekil 3.11: Bilgisayar kontroll n dzen lme cihaz___________________________ 27 ekil 3.12: n dzen cihaznn balklarnn tekerleklere taklmas_________________ 28 ekil 3.13: Direksiyonun sabitlenmesi________________________________________ 28 ekil 4.1: Tekerlekler_____________________________________________________ 29

5 1. GR

Bu almada ara motorlarndaki genel alma sistemi, sorunlar, bakm ve onarmlar anlatlm ve tatlarn n dzen sisteminin detayl bir incelemesi yaplmtr.

Her otomobilin n dzen geometrisi tasarm aamasnda belirlenir. Bu geometrinin temelinde sspansiyon paralarnn birbirleriyle yaptklar alar yatar. Bu alarn bozulmas durumunda sr konforu ve gvenlii bozulur.

Otomobilin yol tutu ve yetenekleri sr gvenliinin salanmasnda en nemli faktrdr. Otomobilin yerle balants ve yol tutuu birok parann birlikte almasyla salanr. Yryen aksam, direksiyon sistemi, sspansiyon sistemi, n dzen geometrisi ve lastikler gibi paralarn birbiri ile uyum iinde almas sonucunda otomobil srclerin ihtiyalarna cevap verebilecektir.

Otomobillerde n dzen alarnn kontrol ve bakm son derece nemlidir. nk bu alarn tespiti ok uzun sren aratrma ve gelitirme almalar sonucunda belirlenmitir. Bu alarn bozulmas ara konforunu ve gvenliini tehlikeye drecek kazalara neden olabilir. Lastiklerin otomobil gvenliinde ne kadar nemli olduunu anlamak iin Formula 1 yarlarna bakmak yeterlidir. Ayn zelliklere sahip aralarda farkl lastik kullanlmas yarn kazanlmasna ya da kaybettirilmesiyle sonulanmaktadr. Aralarn motor gcn ve fren sistemlerinin gcn yola aktaracak yine lastiklerdir.

Otomobilin yol yzeyini kavramas, sr kararll ve kolayl, hayati nem tar. nk aracn aktif gvenlii, dengesi ve konforu tm bu paralarn salkl almasna baldr. Bu nedenle aralarn n dzen alarnn bilinmesi ve dikkat edilmesi ok nemli bir konudur. Burada n dzen alar ve araca etkileri, n dzen test cihaznda yaplan testleri ve zmleri incelenecektir.

6 2. ARALARIN GENEL ALIMA SSTEM

2.1. Motor Nedir?

Yakttan elde ettii s enerjisini mekanik enerjiye eviren makinalara motor denir. Yaktlarna gre motorlar, Dizel-Benzin-LPGli eklinde ayrlrlar. Benzinli motorun yakt benzin; Dizel motorun yakt Mazot (motorin); LPG'li motorun yakt ise LPG gazdr. Silindir dizili ekillerine gre motorlar sra tipi, v tipi, yldz tipi, boksr tipi eklindedir. Soutma sistemine gre motorlar, su soutmal ve hava soutmal diye ikiye ayrlr. Yanma sistemine gre motorlar, iten yanmal ve dtan yanmal diye ikiye ayrlr. Aralardaki motorlar iten yanmal motorlardr. ten yanmal motorlar ise mazot, benzin ya da motorin yakarlar.

Bir motorun baz paralar unlardr: Mar motoru, piston, segman, piston kolu, silindir kapa, supap kapa, eme

manifoldu, egzost manifoldu, silindir gvdesi, silindir gmlei, karter, conta, klbtr, emme supab, egzost supab, supap itecei, krank mili, kam mili, volan dilisi, eksantrik dilisidir. Dizel motorda ise bunlarn dnda, mazot pompas (enjeksiyon pompas) ve enjektr de bulunur. Benzinli motorlarda, sttekilerin

dnda karbratr, benzin pompas, buji, distribtr, bobin vardr. ekil 2.1: 4 zamanl bir motorun paralar

Motorlar, alma zamanlarna gre iki zamanl ve drt zamanl motorlar diye ikiye ayrlr. Benzinli motorlarda ateleme, sktrlm benzin-hava karmnn buji ile atelenmesi ile olur. 4 zamanl motorlarda 4 zaman, sras ile yledir: Emme, sktrma, ateleme (veya genileme; i zaman da denir), egzost.

ekil 2.2: 4 zamanl bir motorun srasyla emme, sktrma, ateleme, egzost zamanlar

Enjektrlerden pskrtlerek ateleme yaplan motorlarda yakt olarak motorin kullanlr. Katalitik konvertr kullanlan aralarda yakt olarak, kurunsuz benzin kullanlr.

2.2. Ateleme Sistemi

Benzinli motorun ateleme siteminin baz nemli paralar unlardr: Ak, kontak anahtar, endksiyon bobini, distribtr, buji ile distribtr iinde bulunan platin takm, alak yksek gerilim kablolar kondansatr, tevzii makarasdr.

Benzinli motorlarda bujinin grevi atelemeyi salamaktr. Benzinli motorlarda bulunan distribtrn en nemli grevleri endksiyon bobininden gelen yksek voltaj bujilere datmann yan sra, platin ve meksefe yardmyla yksek voltajn oluumunu salamak, ayrca tevzii makarasyla da elektrik datmn salamaktr. Endksiyon bobini akden gelen voltaj 15.000 25.000 volta karr. Bujilere ateleme srasna gre akm datan distribtrdr. Motor almazken kontak anahtar, ateleme durumunda ak unutulursa platin ya da bobin yanabilir.

Aracn belirli bir kmsinden sonra baz paralar deimelidir. Bunlardan biri platin ve bujidir. Ateleme sistemi ayarlarndan biri buji ayar ve dieri ise platin ayar ile avans ayardr. Platin meme yapm ise meksefe (kondansatr) yanabilir. Platin meme yaparsa zmparayla temizlenir. Motorun almas sarsntl ise, sebebi buji kablolarndan birinin km olmas olabilir. Benzinli bir motorda normal yanma olmamasnn sebeplerinden biri bujilerin normal ateleme yapmamas, bir dieri de platin ayarnn bozuk olmas ayrca bujilerin kurum balanm olmasdr. Bujiler ayarsz ve anm ise motor ekiten der. Buji ayarlar yanl

8 yaplm bir aracn egzost duman siyahtr. Motorun egzostundan siyah duman kmas durumunda karm oran da kontrol edilmelidir.

2.3. Yakt Sistemi

Benzinli motorun yakt sisteminin paralarndan bazlar unlardr: Yakt deposu, yakt pompas, yakt gstergesi, karbratr, hava filtresi, emme manifoldu.

Dizel motorun yakt sisteminin paralarndan bazlar unlardr: Yakt deposu, besleme pompas, mazot filtresi, enjeksiyon pompas, enjektr, stma kzdrma bujileri, yakt gstergesi.

Hava filtresinin grevi, karbratre giren havay szmek ve sessiz emi salamaktr. Hava filtresinin tkanmasn nlemek iin basnl hava ile temizlemeliyiz. te yandan, hava filtresi tkal olan motor zengin karmla alr. Filtre temizlenmeden motor altrlrsa motor boulur. Karbratr, emme manifoldu zerindedir ve sadece benzinli motorlarda olur. Benzin-hava karmn ayarlar. Karbratrn kartrma oran 1/15'tir. Jikle devresinin grevi, souk havalarda motorun abuk almasn salamaktr. Jikle devresi karbratrde bulunur. Jikle kelebei, karbratrn hava giri delii nnde bulunur. Ya filtresi ya szer ve temizler. Silindir iindeki yanm gazlar egzost manifoldu ile dar atlr. Egzost susturucusu, basnl olarak kan yanm gazlarn sesini azaltr. Eer aracn egzostundan fazla ses kyorsa susturucu patlak olabilir.

Supap ayar, en nemli motor ayarlarndan biridir. Souk ve scak ayar olarak ikiye ayrlr. Bir arac k artlarna hazrlarken en nemli noktalardan biri hava filtresini klk pozisyona almak ve otomatik jikle klk pozisyonuna evirmektir. Arata yakt ikmali yaplrken motor stop edilir. Ayamz gaz pedalndan eksek bile motorun hala almasn salayan devre rlanti devresidir. Yaktn iinde toz-su-pislik vs. varsa motor tekleyerek alr. Yakt sistemi ayarlarndan biri rlanti ayardr. Boulmu bir motoru altrmak iin gaz pedalna sonuna kadar baslarak mar yaplr. Motor snnca stop ediyorsa karbratre de baklmaldr.

Ara kullanrken yakt tasarrufu iin: Hava filtresi temizlenmeli, Karbratr ayarlar yaplmal,

9 Jikle devresi ak unutulmamal, Rlanti yksek olmamal, Eskimi bujiler temizlenmeli, Lastik hava basnlar normal olmal, Fren ayarlarnn sk olmamal, Uygun viteste gidilmeli, Debriyaj karmas olmamal, Saatte 90100 km hzn geilmemesi gerekmektedir.

2.4. Yalama Sistemi

Yalama sisteminin paralar: Karter-ya gsterge, pompas, seviye ubuu, filtre, ya

kanallardr.

ekil 2.3: Karter eitleri

Motorda yan baz grevleri: Srtnmeyi azaltmak, Anmay nlemek, Silindir ve segmanlar aras boluu doldurup szdrmazl salamak, Soutmaya yardmc olmak, Anmadan dolay oluan pislikleri temizlemektir.

Karterin nemli grevi, motor blounun altn kapatmak ve yaa depoluk etmektir.

Arata motor ya kontrol edilirken kontak anahtar kapatlr ve 45 dakika beklenir. Ya lm yaplrken ara dz durumda olmaldr. Ya seviyesi ya ubuuyla llr ve yan seviyesi ya ubuunun iki izgisi arasnda olmaldr. Ya seviyesi normalin ok altnda iken motor altrlrsa motor snr ve yanar. Motor ya deitirilirken motor scak olmaldr. Motorlarda genellikle 2050 W numara motor ya kullanlr. Motorun ya karterin altndaki

10 tapa alarak boaltlr. Yeni motorya ise supap muhafaza kapa zerindeki kapaktan doldurulur. Motor ya ve ya filtresi belli km'lerde mutlaka deitirilmelidir. Motorda ya basnc yoksa ya yok, filtre tkal, ya pompas arzal ya da ya miri arzal olabilir.

Motorun ya eksiltmesinin sebeplerinden bazlar: Karter contasnn yrtlmas, Segman ya da silindirlerin anmas, Karterin delik olmas, Tapadan ya szdrmasdr.

Ya yakan motorun egzostundan mavi duman kar. Mara baslp motor altrldnda ya lambasnn snmesi gerekir. Motor alt srece yalamann olup olmad motor ya gstergesinden takip edilebilir. Motor alrken ya gstergesinde anormallik grlrse motor hemen durdurulur.

2.5. Soutma Sistemi

Su ile soutma sisteminin baz paralar: Radyatr, vantilatr, devir daim pompas, termostat, hararet (scaklk) gsterici, hararet (scaklk) miri, ilave su kab, fan motorudur.

Radyatr, soutma suyuna depoluk eder. Radyatrn altnda su boaltma musluu vardr. Termostat silindir kapa su kndadr. Motorun scakln alma scaklnda sabit tutar. Devir daim pompas vantilatr kayndan hareket alr. Radyatrdeki souk suyu su kanallarna yollar. Hava soutmal motoru, su soutmal motordan ayran bir dier zellik hava soutmal motorda radyatr ve su pompasnn olmamasdr. Vantilatr kay V eklindedir. Kay gerginlii 11,5 cm civarnda olmaldr. Vantilatr kay hareketini krank mili kasnandan alr ve vantilatr kay devir daim pompas ve alternatr (arj dinamosunu) altrr. Vantilatr kay koparsa motor hararet yapar.

Soutma sisteminde su azalyorsa: Silindir kapak contas arzal veya radyatr delik, Radyatr kapa bozuk, Radyatr hortum ve kelepeleri arzal veya delik,

11 Kalorifer hortumlar delik, Termostat arzal olabilir.

Motorun hararet yapmasnn nedenleri: Radyatr peteklerinin tkanmas, Radyatrde suyun azalmas, Vantilatr kaynn gevek veya kopuk olmas, Termostatn arzal olmas, Motor yann azalmas, Motor soutma suyu kanallarnn tkal olmas, Uygun vites ve hzda gidilmemesi, Otomatik fann arzal olmasdr.

Radyatre konacak suyun seviyesi peteklerin zerinde olmaldr. ok scak motora rlantide alrken lk ve kiresiz su konur. Motor bloundaki su kanallar pastan ya da kireten tkanm ise motor fazla snr. Radyatre konacak suyun iilecek temizlikte ve temiz su olmas gerekir. Su olduu halde motor fazla snyorsa, termostat arzaldr. Donmay nlemek iin radyatre antifriz ilave edilir. Termostat sklm motor, gereinden souk alr anmalar artar ve verim der. Motorun ok scak altrlmas motoru ekiten drr. Motor ok scakken radyatre souk su konursa silindir kapa ve blok atlayabilir. ok scak bir motorda radyatr kapa slak bir bezle tutulup hafife gevetilir ve buhar tamamen atlnca radyatr kapa alr. Arata scaklk (hararet) gstergesi almyorsa s miri arzal olabilir. Motor, altktan sonra alma scaklna gelmiyorsa kalorifer hortumlarnda kaak olabilir. Motor ssnn aniden ykselmesinin sebebi kay kopmas olabilir.

2.6. Mar Sistemi

Mar sistemi paralar: Ak, kontak anahtar, mar motoru, volan dilisidir.

Mar sistemi motora ilk hareketi verir. Mara basldnda mar motorunun bediks dilisi volann zerindeki dililerle kavrar ve volan dndrr. Volan da krank dndrerek, motora gerekli ilk hareketi verir.

12 Mar durumunda mar motoru hi dnmyorsa: Ak bitik, Ak kutup balar gevek, Ak kutup balar oksitli, Mar otomatii arzal, Mar motoru sarglar arzal ya da sigortas atk olabilir.

Motor alrken mar yaplrsa volan dilisi, mar motoru ve mar dilisi zarar grr. Mara basldnda mar motoru dnmez, korna da almaz ise sorun akde-kutup balarnda olabilir. Ak baka bir akyle takviye yaplacaksa her iki aknn (+) kutup balar (+) kutup balaryla, (-) kutup balar ise (-) kutup balaryla birletirilir. Her iki aknn de voltaj ayn olmaldr. Dijital gstergeli aralarda ak takviyesi yaplmaz. Mara basma sresi 1015 saniyedir. Fazla baslrsa ak biter. Mar yapldnda tk diye bir ses gelip, mar motoru almyorsa ak kutup balar gevek olabilir.

Vantilatr kay hareketini volan kasnandan alr ve pervaneyi, devridaim pompasn, arj dinamosunu altrr. Kay koparsa vantilatr pervanesi, devridaim pompas ve arj dinamosu hareket edemez.

2.7. arj Sistemi

arj sisteminin paralar: Alternatr, konjektr (reglatr), arj lambas, vantilatr kaydr.

arj sistemi, motor almaya balad andan itibaren aracn elektrik ihtiyacn karlar ve aky arj eder. Alternatr, krank mili kasnandan vantilatr kay ile ald mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirir. Baz aralarda alternatr deil, arj dinamosu bulunur. Konjektr (reglatr), alternatrn rettii elektriin volt ve akmn ayarlar. Aracn devri arttka alternatrden kan akm ve voltaj ayarlar, tesisata ve akye gnderir. arj lambas, arj sisteminin almadn ikaz eder. Yani alternatr, konjektr vs. arzasn belirtir. Bir ara iin gerekli elektrik enerjisini arj sistemi salar. Ak, motor almazken k ve zel elektrikli alclar besler. Vantilatr kay ok sk ise alternatr yataklar bozulabilir. Vantilatr kaynn koptuu "ilk olarak" arj ikaz lambasndan anlalr. Motor alrken

13 ayamz gaz pedalndan ekince far klar zayflyorsa ak zayflam olabilir. Motor alt halde arj ikaz lambas yanyorsa vantilatr kay gevek olabilir ya da alternatr kablo balantlar gevek veya alternatr kmr anm olabilir.

Aracn durdurulup kontan hemen kapatlmas gereken hallerden bazlar: arj ikaz lambasnn yanmas, Motordan ani bir sarsnt ya da ses gelmesi, Ya lambalarnn yanmasdr.

Konjektr ayar bozuksa aknn su kayb ok olur. Arata ampuller sk sk patlyorsa veya ak su kayb fazlaysa konjektr arzal olabilir. Mara baslp motor altnda arj ikaz lambas snmelidir.

2.8. Aydnlatma ve kaz Sistemi

Aydnlatma sisteminde: Sigortalar, kablolar, farlar, park lambas, sis lambas, plaka lambas, gsterge lambas, i aydnlatma lambas, bagaj aydnlatma lambas, gibi lambalar vardr.

kaz sisteminde: Sinyaller, fren ikaz lambalar, geri vites lambas, korna bulunur.

Her elektrik eleman gibi aralarda bulunan aydnlatma ve ikaz sistemi gibi elektrikli devrelerde de ak, kablolar, kablo balantlar, sigortalar, ama kapama dmeleri ya da kollar ve alc olarak da ampuller bulunmaktadr.

Bu sistemlerin en nemli arzalar: Ksa devre, Kablo kopukluu, Ak bitmesi, Ak kutup ba oksitlenmesi veya ak kutup ba geveklii, Ampul yanmas, Sigorta atmas, Anahtarlarn arzalanmasdr.

14 Fren miri ikaz sisteminin bir parasdr. Farlardan bir ksm ya da hibiri yanmyorsa, sigortas atk olabilir. Flar arzalannca sinyal lambas yanmaz. Sigortalar atksa bunun yerine ayn amperde sigorta taklr. Far anahtar bozuksa farlar yanmaz. Scaklk gstergesi almyorsa, scaklk gstergesi miri arzal olabilir. Aracn fren lambalar yanmyorsa, fren miri arzal olabilir. Fren lambalarndan biri yanmyorsa, yanmayan lambann ampul yanm olabilir. Farlarn bakm yaplrken, far ayar yaplr. Farlardan biri snk yanyorsa far kablo balants gevemi veya paslanm olabilir. Sigortann grevi, ksa devre olduunda sistemi korumaktr.

2.9. G Aktarma Organlar

G aktarma organlar: Debriyaj, vites kutusu, aft, diferansiyel, akslar, tekerleklerdir.

Diferansiyelin grevi, gc arttrmak, kendine gelen hareketi 90 derece krp akslar yardmyla tekerleklere iletmek, virajlarda iteki tekerlei az, dtakini fazla dndrerek kolay ve rahat viraj almay temin etmektir. Kavrama (debriyaj) motorla vites kutusu arasndaki irtibat keserek vites deitirme olana salayan aktarma organdr. Akslar, diferansiyelin hareketini tekerleklere iletirler. Vites kutusu, aracn hzn ve gcn ayarlar. Ara hareket halindeyken ayamz debriyaj pedal zerinde devaml durursa debriyaj balatas anr. Aracn ilk almas esnasnda bir miktar gaz verildikten sonra debriyaj pedalna sonuna kadar basmann faydas vardr. Debriyaj balatas yalanrsa debriyaj karr. Debriyaj teli koparsa ara vitese gemez. Vites deitirirken debriyaj pedalna baslr. Ara geri vitese taklmak istendiinde taklmyorsa, debriyaj pedalndan ayak ekilip yeniden baslr. Aktarma organlarnda ya olarak, dili ya kullanlr. Vites deitirirken ses geliyorsa, debriyaja tam baslmamtr. Ani ve sert duru kalk yapmak debriyaj balatasn syrabilir. Vites kutusu bakm yaplrken yaa ve ya kaana dikkat edilir.

2.10. Lastikler

Lastiklerin yeri, her alt ayda bir veya her 10.000 km'de yer deitirilerek anmalar denklenmelidir. Lastiklerdeki arlk dengesinin bozukluu demek olan balans oluursa arata titreim oluur. Bu titreimler en ok direksiyon simidinde hissedilir. Lastik deitirilirken kriko taklnca el freni ekili olmaldr. Lastiklere normalden az hava baslrsa lastikler srekli olarak ortadan anrlar ve ara titrer.

15

ekil 2.4: Lastik basncnn teker anmasnda etkileri

Aracn lastikleri araca binilecei zaman kontrol edilir. Dubleks lastik i lastii olmayan lastiktir. Karl havalarda zincir ekici tekerlerin ikisine de taklr. Isnmadan dolay lastik hava basnc artmsa hibir ey yaplamaz. Lastiklerin zerindeki rakamlar lastik ebatlarn belirtir. Bir tekere dubleks, dier tekere amriyelli lastik taklrsa ara bir tarafa eker. Bijonlarn temizlii kuru bezle yaplr.

2.11. Frenler

Fren sistemleri kampanal ve diskli olmak zere ikiye ayrlr. Diskli frenler n tekerleklerde, kampanal frenler ise arka tekerleklerde kullanlmaktadr. Ancak tatlarda hem n hem de arka tekerleklerde diskli fren sistemleri kullanm gn getike artmaktadr.

ekil 2.5: Disk fren

ekil 2.6: Kampana fren

16 Fren sisteminin baz paralar unlardr: Fren pedal, merkez pompas, fren borular, tekerlek silindirleri, fren diski, fren balatas, kampanalar, fren ayar sistemleri.

Ara zerinde 3 tip fren bulunur: Motor freni (kompresyon freni) Ayak freni El freni

Ayak freni 3 tiptir: Hidrolik fren Haval fren Karma fren

Haval frenli bir arata sttekilere ilaveten hava tp ve kompresr bulunur. ABS frenin avantajlar, frenlerken direksiyon hkimiyetini bozmamas ve fren mesafesini ksaltmasdr. Fren yaplmasna ramen aracn hz azalmyorsa, fren hidrolii yok veya azalm, fren ayarlar gevek olabilir. Fren sistemine ya szm olabilir. Fren sisteminde kaak olabilir.

Arata el freni duran arac sabitlemek iin kullanlr. El freni kopmu ise el freni tutmaz. El freni ekili durumda unutulup yola devam edilirse kampanalar snr ve fren tutmaz. Souk havalarda el freni ekil durumda braklrsa fren balatalar donarak yapr. Fren sisteminde hidrolik azalmsa hidrolik ya ile takviye edilir. Ayak frenine basldnda n ve arka tekerlekler birlikte durur. Ara alyor fakat hareket ettirilemiyorsa el freni ekik olabilir. Aracn kampanalar ar snmsa fren ayarlar bozuk olabilir. n lastiklerin biri yeni biri eskiyse frenlerken ara bir tarafa eker. Westinghouse tipi frenli bir arabada hareket halinde iken motor stop ettirilirse asla fren tutmaz. Hava frenli arata hava basn gstergesi basn gstermiyorsa ara olduu yerden kaldrlamaz.

2.12. n Dzen Sistemi

Sistemin baz paralar: Direksiyon simidi, direksiyon mili, sonsuz dili, sektr dili, rot, eri rot, ksa rot, rot ba.

17 n dzen sistemi, aracn dnn salar. Direksiyon kutusu ya kontrol edilmelidir. Arata ekme, gezme vs. varsa servise gidilmelidir. Kamber/ Kaster/ King-pim/ rot ve direksiyon kutusu ayarlar gibi ayarlar vardr. Ayarszlk ve dililerin anmas, direksiyon boluu artrr. Ayrca rot balarnn anmas ile direksiyon kutusu arzalar da direksiyon boluunu artrr. n dzen ayarlar bozuksa n lastikler iten ve dtan anr. Direksiyon zor dnyorsa lastik hava basnc normalden azdr.

2.13. Sspansiyon Sistemi

Sspansiyon sistemi, ara tekerlerinin aracn asi ve gvdesiyle birletirildii sistemdir. Yaylar (helezon yay), yaprak yaylar (makaslar) ve amortisrlerden oluur. Helezon yaylar otomobil tr aralarda makaslar ise genellikle ar hizmet aralarnda kullanlr. Yaylar, yoldan gelen darbe titreimleri zerine alr. Yaylarn salnmn amortisr kontrol eder.

ekil 2.7: Sspansiyon sistemi

18 3. TAIT N DZEN GEOMETRS

ekil 3.1: n dzen sistemi

Sistemin baz paralar: Direksiyon simidi, direksiyon mili, sonsuz dili, sektr dili, rot, eri rot, ksa rot, rot ba.

3.1. n Dzen Geometrisinin nemi

n dzen geometrisi, n tekerleklerin, sspansiyon ve direksiyon paralarnn birbiriyle yolla ve sr ynyle olan asal ilikileri olarak tanmlanr. Bu paralarn gvde veya asiye birletirilmelerinden sonra geometrik a ve boyutlarnn ayarlanmas da n dzen ayar olarak tanmlanr.

deal bir n dzen geometrisi, tat iin u zellikleri salamaktadr: Emniyetli, dzgn bir hareket ve manevra kabiliyeti, Daha iyi bir yol tutuu,

19 Direksiyon kolayl, direksiyon hakimiyeti, kararll, virajdan sonra direksiyonun yerine hemen geri gelmesi (toplamas), Lastik ve n dzen balantlarndaki anmalarn en aza indirilmesi, Yakt tasarrufu

ekil 3.2: Aracn yol hakimiyeti

Direksiyon ve sspansiyon sistemlerinin grevlerini kusursuz bir ekilde yapabilmeleri iin n tekerlek alar doru olarak dzenlenmelidir. n dzen geometrisinin uygun ayarlanmas ile dinamik gerilmeler ve paralarn anmalar azalacaktr. n dzen a ve boyutlarnn ayarlar sspansiyon sistemine, tekerlek tahrik sistemine ve direksiyon sistemine gre deiir. Bu ayarlar sr performansn, direksiyon kararlln ve paralarnn dayanklln artrmak iin yaplr.

Bamsz arka sspansiyona sahip aralarda, arka tekerleklere de n tekerleklerde olduu gibi kamber ve toe as verilir.

20 3.2. n Dzen Alar

n dzen alar, tat yknn tekerlek yataklar ve sspansiyona uygun ekilde dalmn salamaldr. Tekerleklerin yola temas, yol yzeyine dik olmaldr. Bu ekilde kararl bir hareket ve iyi bir tutunma salanabilir. Bu amala tekerlek balantlarnn, belirli alarda tasarmlar yaplmtr. Bu alar ve etkileri aada aklanmtr.

3.2.1. Kamber as

Araca nden bakldnda tekerlein st ksmnn dey eksene gre tat merkezine veya da doru eimidir. Tekerlein st ksm da doru belirli bir a ile eim yapyorsa buna Pozitif Kamber, ie doru eimli ise Negatif Kamber denir. Kamber alar genelde pozitif verilir. Baz kk apl tekerlekler iin negatif kamber daha iyi sonular vermektedir. Gnmz aralarnda kamber as olduka kk verilmektedir. nk lastiklerin yzeyleri geniletilmi ve ara hzlar artmtr.

ekil 3.3: Pozitif ve negatif kamber alar

21 Kamber asnn amac ve etkileri: Lastiin yol yzeyi ile iyi temas etmesini salar. Pozitif kamber, lastiin yere temas noktasn, yk ekseninin yola temas noktasna getirerek, meydana gelen momenti azaltr. Bylece direksiyon kolayl salar. Aracn arln dingil bana momentsiz bindirerek, dingil pimi burcunda veya rotillerdeki srtnmeyi azaltr direksiyon kolayl salar. Tekerlee gelen normal tepki kuvvetinden dolay dingil pimi veya rotillerde meydana gelen yk ve anmalar azaltr. Gereinden fazla pozitif kamber as tekerlein dtan anmasna negatif kamber ise iten anmasna sebep olur. Kamber asnn iki tarafta eit olmamas tatn bir tarafa ekmesine neden olur. Tat, pozitif kamber asnn byk olduu tarafa ekme yapar. Bu nedenle iki tekerlek arasndaki kamber as fark 0,5 dereceden fazla olmamaldr.

3.2.2. King-Pim as

Dingil piminin (Balk pimi ya da King-pim) st ksmnn tat merkezine doru eimidir. Gnmzde kullanlan serbest sspansiyon sistemlerinde alt ve st salncak rotillerinin eksenlerini birletiren doru ile dey eksen arasnda meydana gelen adr. ekil 3.4te sabit aksl ve serbest sspansiyonlu aralarda bu a gsterilmitir. King-pim as, aracn tekerleklerine gelen ykn pim veya rotil balant paralar zerindeki etkisini azaltr. Tekerlek ekseni ile king-pim ekseninin yere temas noktalar arasndaki farkn (ofset) azaltlmas ile direksiyon dndrme kolayl salanr.

ekil 3.4: King Pim as (Dndrme ekseni)

22 King-Pim asnn ara zerindeki ama ve etkileri: Fazla kambere olan ihtiyac azaltr. Tekerlein temas noktasn pim ekseninin yol yzeyini kestii noktaya yaklatrarak yol darbelerinin n takm ve direksiyon sistemi zerindeki olumsuz etkilerini azaltr. Dnlerde diren momentini azaltarak direksiyon kolayl salar. Dnlerden sonra tekerleklerin tekrar dz konuma gelmesini salar. Direksiyon geri toplama momentinin olumasn salar.

3.2.3. Toplam a

Kamber alarnn

ve

king-pim toplamdr.

Toplam a, tekerlek ekseni ile king-pim ekseninin

kesime noktasnn yerini belirlemek nemlidir. nokta yaklak yol be bakmndan Pratikte bu

yzeyinin santimetre ekil 3.5: Toplam a

altnda olmaldr.

3.2.4. Kaster as

Dingil piminin veya alt ve st salncak rotillerini birletiren dorunun tatn nne veya arkasna doru eimine kaster denir. Tekerlee yan tarafndan bakldnda pimin st ksmnn arkaya doru eimi pozitif kaster, tersi ise negatif kaster olarak adlandrlr.

Kaster asnn amac ve etkileri: Kaster asnn asl amac tata hareket kararll salamaktr. Pozitif veya negatif kaster verilmi ara tekerlerinde, yolun durumundan dolay sapma meydana geldiinde, tekerler tekrar eski konumuna gelir. Tata kolay manevra yapma imkan verir.

23 Pozitif kasterli tatta yol ve sr kararll etkili iken negatif kasterli tatta viraj alma kabiliyeti fazladr. Gereinden daha byk ada verilen kaster direksiyonu zorlatrr, ar yol darbesi etkisi ve titreimlere neden olur. Buna karlk yol kararll artar. Gereinden daha kk kasterde ise dk hzlarda direksiyon kolayl saland halde yksek hzlarda direksiyon kontrol azalr ve tat saa-sola gezinti yapar. Pozitif kasterli bir tatta kaster asnn kk olduu tekerlek tarafna, negatif kasterli bir tatta ise kaster asnn byk olduu tarafa doru ekme meydana gelir.

ekil 3.6: Kaster as

3.2.5. Toe as (Toe-in veya Toe-out)

Araca hareket veren n tekerlere stten bakldnda tekerleklerin n ksmnn arkaya gre farkl mesafede olmas durumudur. n tarafn arkaya gre kapal olmas Toe-in, ak olmas da toe-out olarak adlandrlr.

Toe asnn ama ve etkileri: Toe deeri aralarn uzun rotlarnn uzatlp ksaltlmas ile deien ve ayarlanabilen tekerlek pozisyon ayardr. Tekerleklerin n tarafnn kapallk akllk mesafesi a olarak veya mm olarak ifade edilir. Tat dz yolda hareket ederken tahrik tekerleklerinin ve ykn etkisi ile n tekerlekler, arkadan itili aralarda genellikle da doru almaya, nden ekili aralarda ise ie doru almaya alan tekerlekleri dz konuma getirmek amacyla genellikle bir miktar toe-in verilir.

24 Tat n tekerlerine, retici firma tarafndan belirlenmi deerlerin dnda fazla miktarda toe-in veya toe-out verilmise, tekerleklerde yuvarlanma direncinin artmasna neden olur. Ayrca tekerleklerin, iten veya dtan anormal derecede dzensiz anmalarna yol aar. Gnmzde baz nden ekili tatlarda sfr veya negatif toe verilebilmektedir. Kullanlan lastiklerin de verilen toe deerine etkisi vardr. rnein, radyal dokulu lastik kullanlan tatlarda, bias dokulu lastik kullananlara gre daha dk toe deeri verilmektedir. nk radyal gvdeli lastiklerin yanal kuvvetlere kar direnci daha fazladr.

ekil 3.7: Toe as

3.2.6. Dn as (Dnte Toe-out)

Tatlarn saa veya sola dnleri srasnda i tekerlein d tekerlee gre daha byk a ile dnmesine dn as veya dnte Toe-out denir. Yani tat viraj alrken dtaki tekerlek daha byk yarapta iteki tekerlek ise daha kk yarapl ember zerinde dn yapar.

25

ekil 3.8: Tatn sola dnme anndaki dn as

Dnlerde i ve d tekerlein farkl alarda dnmesini salayan, deveboynu (ya da tekerlek trapezi) olarak adlandrlan balant elemanlarnn rotlara dik olarak deil de belirli bir a ile balanmasdr. ekil 3.9'da balant kolunun ara eksenine paralel olarak baland durum ve etkisi grlmektedir. Bu balantda i ve d tekerlekler ayn ada dndrld iin, tekerleklerde kayma srtnmeleri meydana gelir. Tatn manevra kabiliyeti azalr.

ekil 3.9: Balant kolu tat eksenine paralel olduunda dn as

ekil 3.10da gsterildii gibi, balant kollarnn belirli bir a ile balanmas, i tekerlein daha byk ayla, d tekerlein ise daha kk ayla dndrlmesini salamtr. nk balant kolu, yatay eksene yaklarken daha byk a, dey eksene yaklarken ise daha kk a yapar. Bylece hem tatn manevra kabiliyeti artrlm olur, hem de lastiklerde anormal anmalar nlenmi olur.

26

ekil 3.10: Balant kolu tat eksenine al olduunda dn as

3.3. n Dzen lm

Tekerlek, sspansiyon ve direksiyon sisteminin zorlamalara maruz kalmas nedeniyle (rnein kaldrm tana arpmas) tekerleklerin alar deiebilir ve bu suretle tatn hareket artlar ve tekerlein anma durumu kuvvetli ekilde etkilenebilir. n dzen alar, servislerdeki n dzen cihazlar ile yaplan lmlerde saptanr. Gelien teknoloji ile yllar iinde, birok n dzen cihazlar gelitirilmitir. Bunlar: Mekanik, optik, kombine (mekanik/optik), elektronik ve bilgisayar kontroll cihazlardr.

n dzen lme ilemleri esnasnda aracn; yatay ve dzgn bir yzey stnde veya n dzen lme cihaz platformunda bulunmas gerekir. n dzen lme ilemlerine balamadan nce her tat hakknda aada yazl bulunan artlara uyulup uyulmadnn n kontrolnn yaplmas gerekir: Tekerlek lastiklerinin kontrol (hava basnlar, lastik boyutlar, lastik profilleri, hasar ve lastik anma durumu), Tekerlek boluk kontrol, Tekerlek salgsnn eksenel ve radyal kontrol, Direksiyon sisteminde mafsall balantlarn, rot ve rotil boluklarnn kontrol,

27 Direksiyon orta pozisyonunun kontrol ve ayar, Direksiyon dili kutusunun boluk ve alma zorluuna kar kontrol, Sspansiyonun (yaylarn ve amortisrlerin) boluk veya hasara kar kontrol.

ekil 3.11: Bilgisayar kontroll n dzen lme cihaz

n dzen lme ilemleri yaplmadan nce otomobil firmasnn bilgisayarl n dzen cihazna verilerinin ykleme ynergelerine gre yklenmesi gerekir. Ancak seviye ayar ve haval sspansiyonu olan aralar istisnadr. n kontrolde tespit edilen tm eksiklikler veya arzalar giderildikten sonra n dzen alarnn lm yaplmaldr.

Farkl imalatlarn eitli lm yntemleri olduundan ya da lm aletinin sreci farkl ilediinden (kullanmlar farkl olduundan) n dzen ayar hakknda genel bir sra yoktur. lm aletlerinde imalatlarn lm talimatlar, dikkate alnmaldr. Ara tipine uygun olan ayarlama ve tolerans deerleri ilgili ara imalatsnn kataloglarndan alnr.

Tatn saa-sola ekmesini engellemek iin tolerans deerleri ierisinde, lm deerleri her iki tekerlekte de ayn olmaldr. rnein, elektronik kontroll bir cihazda lm u ekilde yaplr: Dn as, tekerleklerden birini belirli bir ada dndrdmzde dier tekerlek asnn llmesiyle bulunur. n toe deerleri snr deerler ierisinde olmadka dn as

28 llmemelidir. Dn asnn ayarlanmasnda kullanlan en yaygn teknik, dn alar arasndaki fark simetrik yani eit yapmaktr.

ekil 3.12: n dzen cihaznn balklarnn tekerleklere taklmas Sol tekerlek 20o dndrldnde, sa tekerlek 18o olmaldr. Kural olarak dnerken dta kalan tekerlein dn as fabrika deerlerini 1.5o den fazla gememelidir.

ekil 3.13: Direksiyonun sabitlenmesi

Direksiyon orta pozisyona getirilerek sabitletirilir. Kamber, kaster ve king-pim alar cihaz monitrnden okunarak llm olunur. Son olarak arata rot durumu, toe-in veya toe-out, as llr. Gerekirse ayarlanarak yeniden llr.

29 4. TEKERLEK BALANSI

Tekerlek

grubu

lastik,

jant,

kampana ve fren sisteminden oluur. Bu gruptaki ok sayda eleman dnerek ve e olarak alr. Bu nedenle btn

paralarn arlklarnn eit ve dengeli dalmas mmkn deildir. ekil 4.1: Tekerlekler

Lastik ve jant ikilisinde de arlk fazlal grlebilir. Bu da eitli titreimlere yol aar. Balans ilemi bu titreimleri mmkn olduunca azaltmaya yarar. Bunu salamann yolu da arlk birikimi olan blge karsna gelecek ekilde janta kar arlk akmaktr. Bu ilemler iin eitli tiplerde balans kurunlar kullanlr. Sac jantlar Alam jantlar iin kullanlan kurun

Sac jantlar iin kullanlan kurun sabit kancaldr. Alam jantlarda yaptrmal ve kancann geme olduu tip olmak zere iki farkl kurun kullanlr. Eer yaptrma kurun kullanlacak ise kurunun yaptrlaca yer iyice temizlenmeli ve skca bastrlarak jantla iyi bir ekilde yapmas salanmaldr. Dier kancal tipte ise kanca sabittir uygun arlkta kurunla birlikte janta aklr.

Lastiklerde iki tip balansszlk vardr: Statik balansszlk Dinamik balansszlk

4. 1. Statik Balansszlk

Ktle dalm bir blgede ylma gsterir. Lastii yukar aa zplatr. Ayar yaplrken lastiin i tarafna aklan kurun statik balansszl nler.

30 4.2. Dinamik Balansszlk

Ktle dalm farkl dzlemlerde dalm gsterir. Lastik saa sola doru yalpa yapar. Ayar yaplrken lastiin d tarafna aklan kurun dinamik balansszl nler.

Balansszln balca nedenleri unlardr: Lastik tekerlekteki retim hatalar Lastiin janta montajnn uygun ekilde yaplmamas Lastik arzalar Jant eikli veya arpkl

Lastiklerde balans ayar yapmak iin kullanlan iki tip cihaz vardr. Bunlar: Seyyar balans cihaz: Yalnzca dinamik (d) balans llebilir. Sabit balans cihaz: Statik ve dinamik balansn her ikisi de llebilir.

4.3. Balans leminin Yaplmas

4.3.1. Sabit balans cihaznda balansn yaplmas

Tekerlek zerindeki talar ve jant ierisindeki amurlar iyi bir ayarn yaplabilmesi iin temizlenir.

Tekerlek jant gbeinin geniliine uygun koni seilerek cihazn dndrme miline taklr.

Cihaz alr ve tekerlek hakkndaki bilgiler cihaz zerindeki kollarn jantn uygun yerine dedirilerek cihazn tekerlek hakkndaki bilgileri tespit etmesi salanr.

Jant zerindeki arlklar sklmeden tekerlek cihaz tarafndan dndrlr. kan deerler okey deil ise arlklar sklr ve tekerlek tekrar dndrlr. Cihaz tarafndan gsterilen yerlere gerekli miktardaki arlklar aklarak tekerlek tekrar dndrlr.

Cihaz en son yaplan ilemden sonra arlk deerlerini okey olarak gsterir ise balans ilemi tamamlanm olur.

31 4.3.2. Seyyar balans cihaznda balansn yaplmas

Balans yaplacak olan tekerlek kaldrlr ve zel darbe alglaycl sehpa tekerlein yakn bir yerine konularak ara sehpalanr.

Tekerlee tebeir ile uygun aralklarla deiik ekillerde iaret konulur. Seyyar balans cihaz tekerlee dedirilerek tekerlek dndrlr. Cihazn lamba dmesine baslarak n yand yer iaretler yardm ile tespit edilir gstergeden ne kadar balansn aklaca okunur.

Cihaz geri ekilerek tekerlein durmas salanr ve belirlenen yere uygun miktardaki kurun aklr.

Cihaz tekrar tekerlee dedirilerek dndrlr ve tekrar k lambasna baslr ve cihaz zerinde aklacak kurunun miktarn gsteren ksmdan deer okunur. Eer okunan deer sfr ise balans yaplm olur.

Eer okunan deer sfr deil ise aklan kurunlar sklr ve ilem yeniden tekrarlanr.

32 5. SONULAR

n dzen sistemine btn bu alar gidi srasnda ara direksiyon kontrol salamak ve lastik antlarn en aza indirmek iin verilir. Otomobil srn kontrol altnda bulundurmak, direksiyonda kullanm rahatln salayabilmek iin n dzen geometrisini oluturan alarn verilen deerler ierisinde tutulmas gerekir. n dzen a ve balantlarnn ayara ihtiya duyduklar baz belirtilerle ortaya kar. Direksiyonun sertlemesine, yol hkimiyetinin salanamamasna, ara zerindeki titreimlerin artmasna, anormal lastik anmalar, direksiyonda titreimler, aracn bir tarafa ekmesi, aracn n tarafndan seslerin gelmesi n dzenin kontroln zorunlu klar.

n dzen geometrisini oluturan kamber ve kaster alar imlerle veya eksantriklerle ayarlanr. Bunlar aralara gre deiir. Ama genelde kamber, kaster ve king-pim alar ayarlanmaz sadece katalog deerleri ile karlatrlr. n dzen sisteminde sadece toe ayarlar yaplr. Toe ayar rot bann kontra somununun gevetilerek rot kolunun dndrlmesi ile yaplr. Genelde n dzen alar sert ukurlara girilerek aracn n takmna sert darbelerin gelmesi ile bozulur. n dzen sistemindeki alarn bozulmamas iin arac mmkn olduunca ukurlara drmeden ve ok bozuk yollarda yava kullanlmas ile salanr.

33 6. KAYNAKLAR

[1]

http://www.obitet.gazi.edu.tr

[2]

http://trftescil.iem.gov.tr

[3]

http://www.aydinsari.com.tr

[4]

http://www.total.com.tr

[5]

Ycel KILIKAPLAN, Motor Arzalar, Makina malat ve Donatm Dairesi Bakanl, Makina Eitim ube Mdrl, Devlet Su leri Genel Mdrl

[6]

lker NAZAN, Yrr Aksam, S.S.H Eitim Departman, Dou Otomotiv, TNE 45