‫عقیده در پرتوی قرآن و سنت (‪)1‬‬

‫عقيده و ايمان‬
‫از دیدگاه اسلم‬

‫نویسنده‪:‬‬
‫دکتر عمر سلیمان اشقر‬
 ‫فهرست موضوعات‬

‫مقدمه چاپ جدید‪1..........................................‬‬

‫پیش درآمد چاپ اول‪3......................................‬‬
‫پیشگفتار‪7....................................................‬‬
‫مبحث اول‪ :‬تعریف و بیان عقیده ‪7............................. .‬‬
‫مطلب اول‪ :‬معنی لغوی و اصطلحی عقیده‪7.............‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬عقائد علمي و قلبي‪8...........................‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬عقيده باوری است مبتنی بر یقینی بدون‬
‫شک وتردید ‪9.............................................. .......‬‬
‫مطلب چهارم‪ :‬معتقدات اموري غيبی و نامرئي هستند‪. .‬‬
‫‪10‬‬
‫فاسد‪10..............‬‬ ‫مطلب پنجم‪ :‬عقيده صحيح و عقيده‬
‫اول‪ :‬عقايد صحيح‪10............................................‬‬
‫دوم‪ :‬عقايد باطل و فاسد‪10...................................‬‬
‫امروزه عقيده صحيح كجا يافت مي شود؟ ‪11.............‬‬
‫مطلب ششم‪ :‬اهميت و ضرورت عقيده اسلمي‪12.......‬‬
‫محبث دوم‪ :‬رابطه عقيده با ايمان و شریعت‪19..............‬‬
‫مطلب اول‪ :‬رابطه عقیده با ایمان ‪19.......................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬پيوند و ارتباط عقيده با شريعت‪21...........‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬توجه نمودن به عمل‪22........................‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬ايمان و كفر ‪24.....................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬انكارکردن عقيده چه حكمی دارد‪24..........‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬گفتار و كرداري كه كفر محسوب مي شود‬
‫‪25‬‬
‫‪25................................‬‬ ‫مطلب سوم‪ :‬رفتار با كفار‬
‫مطلب چهارم‪ :‬جايگاه كفار نزد خداوند‪25...................‬‬
‫مطلب پنجم‪ :‬ترك واجبات و انجام محرمات‪27............‬‬
‫‪ -1‬ديدگاه سلف درباره كسي كه مرتكب گناه كبيره‬
‫ميشود‪27.......................... ................................‬‬
‫‪ - 2‬آن دسته از خوارج که مرتكبین كبيره را كافر مي‬
‫دانند‪29........................................... ..................‬‬
‫دليل خوارج براي تكفير مرتكبین گنا هان كبيره ‪30.......‬‬
‫رد دلیل خوارج‪33...............................................‬‬
‫مراد از نصوصي كه پیامبر ص در آنها از گناهکاران‬
‫برائت نموده است‪38...........................................‬‬
‫معني و مفهوم روایاتی كه مرتكبین گناهان را كافر‬
‫شمردهاند‪38................................ ......................‬‬
‫‪ -3‬آنهایی که بر اين باورند كه مرتكب گناهان كبيره‬
‫مؤمن كامل است ‪41...........................................‬‬
‫كلم‪44..................‬‬ ‫مبحث چهارم‪ :‬عقيده‪ ،‬فلسفه و علم‬
‫مطلب اول‪ :‬فرق ميان عقيده اسلمی و فلسفه و علم‬
‫كل م ‪44..................... ......................................‬‬
‫‪ -1‬مصادر و منا بع‪44............................................‬‬
‫‪ -2‬خط مشی و برنامه‪46.......................................‬‬
‫‪ -3‬قدرت و نیروی تأثیرگذاری‪51..............................‬‬
‫‪ -4‬روش و اسلوب‪54................................. ...........‬‬
‫‪ -5‬روش استدلل‪55.............................................‬‬
‫الف – استدلل به آیات و نشانه ها‪55.......................‬‬
‫ب – دلیل عقلي‪56..................................... .........‬‬
‫‪ -6‬ثمره و نتيجه آن‪58...........................................‬‬
‫دین با فلسفه هيچگونه سازشی ندارد‪59....................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬موضع علما در برابر فلسفه و علم كلم ‪60‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬مقایسه ای بین عقیده و رأی‪63.............‬‬
‫مبحث پنجم‪ :‬روشهای علماء و دانشمندان در اثبات عقاید‬
‫‪66‬‬
‫گروه‪68.......................... ..‬‬ ‫توضيح و رد شبه های اين‬
‫نصوصي كه بر صحت استدلل به احادیث آحاد دللت‬
‫می کنند‪73........................................................‬‬
‫رد ديدگاه كساني كه خبر واحد را در باب عقيده حجت‬
‫نمي دانند‪75................................................ .......‬‬
‫عقایدي كه به وسیله احاديث ثابت شده اند‪77.............‬‬
‫حكم كساني كه منكراحكام و امور ثابته به وسیله اخبار‬
‫آحاد هستند‪80................................................... ..‬‬
‫اين است منهج صحیح‪80.......................................‬‬
‫شبهه ای كه نياز به توضيح دارد‪81.......................... .:‬‬
‫چگونه با كساني كه به قرآن ايمان ندارند صحبت‬
‫کنیم؟ ‪81.......................................................... .‬‬
‫دعوت ریا کارانه‪ :‬دعوت به خاطر تقارب ميان اديان ‪82.‬‬
‫ايمان به خداوند‪86..........................................‬‬
‫مقدمه‪86............................................................. .‬‬
‫اهميت این اصل ‪86............................................‬‬
‫مواردی که به ايمان به خداوند متعلق هستند‪87...........‬‬
‫فصل اول‪ :‬دلیل وجود خداوند ‪88.....................‬‬
‫اول‪ :‬دليل فطرت‪88.................................... ............‬‬
‫مصیبت فطرت را پاکیزه می گرداند ‪91......................‬‬
‫مشركهایی که پیامبرص در میان آنها مبعوث گشت به‬
‫وجود آفریدگار اعتراف داشتند‪92.............................‬‬
‫كفر مردم امروزه بزرگتر و خطر ناکتر است ‪93..........‬‬
‫دليل دوم‪ :‬آفريده را آفریدگاری لزم است ‪94................‬‬
‫کنید‪95..........‬‬ ‫براي تفهيم اين قا نون به این مثال توجه‬
‫ديدگاه علوم تجربي درباره اين قانون ‪99...................‬‬
‫عقل باید اعتراف كند ‪99.......................................‬‬
‫اشكالتي پيرامون به وجود آمدن جهان هستي ‪99........‬‬
‫‪ -1‬نظریه تصادف‪100............................ ................‬‬
‫‪ -2‬طبيعت آفريدگار است!‪102................................‬‬
‫‪-3‬نظريه تولد ذاتي (شبهه اي است كه بطلنش به اثبات‬
‫رسيده است)‪103................................................‬‬
‫طبيعت همان قوانيني است كه بر جهان هستي‬
‫حکمفرماست‪103................................................‬‬
‫نيروی آفریننده همان طبيعت است‪105......................‬‬
‫كساني كه پيش از آنها بودند نيز چنين مي‌گفتند‪106......‬‬
‫‪-4‬نظريه داروین ‪106.............................................‬‬
‫این نظريه چه مي گويد؟ ‪107.................................‬‬
‫این نظريه بر چه پایهای استوار است ‪107..................‬‬
‫تطور و پیشرفت از دیدگاه داروین ‪108......................‬‬
‫‪ -1‬انتخاب طبيعي ‪108................................... ........‬‬
‫‪ -2‬انتخاب جنسي‪108........................... .................‬‬
‫‪-3‬صفات جدید به نسل بعدی منتقل می شوند‪109........‬‬
‫درهم شکستن پایه های نظریه داروین‪109.....................‬‬
‫‪ -1‬علم حفاري همواره ناقص بوده است‪109...............‬‬
‫‪ - 1‬سلسله های مفقوده میان طبقه ها و نسلهای زنده‬
‫ناقص هستند ‪110................................................‬‬
‫‪ -2‬تشابه میان جنین حيوانات‪110.............................‬‬
‫اشتباه داروین در تشریح مراحل تکامل ‪111...............‬‬
‫شواهد خارجي‪ ،‬نظريه داروین را تائيد نمی کنند‪113......‬‬
‫ديدگاه دانشمندان علوم طبيعي درباره نظريه تکامل ‪114‬‬
‫نظريه نه حقیقت ‪115........................ ...................‬‬
‫چرا نظريه داروین گسترش پيدا كرد؟ ‪115.................‬‬
‫قرآن و نظريه داروین ‪116.....................................‬‬
‫عكس اين نظريه صحیح است ‪117...........................‬‬
‫در پایان این مطلب‪122.........................................‬‬
‫فصل دوم‪ :‬تعريف خدا و پيوند دادن دلها با او ‪124. .‬‬
‫مقدمه ‪124............................... ............................‬‬
‫مبحث اول‪ :‬دللت آيههاي آفاقي و کونی بر وجود آفريدگار‬
‫‪126............................... .....................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬روش قرآن در استدلل به آیات آفاق ‪126. .‬‬
‫‪ -1‬جهان هستي در پرتو آيات قرآني ‪126....................‬‬
‫دست رنگین خداوند درجهان هستي ‪126....................‬‬
‫‪ -2‬نعمت‌هاي خداوند در جهان هستي ‪130...................‬‬
‫شناختن خداوند در پرتو نشانه ‌هاي جهان هستی‪ ،‬راهي‬
‫است كه قرآن بر آن تاكيد میدنک ‪133........................‬‬
‫‪ -3‬استدلل قرآن به آيه هاي قرآني مبنی براینکه‪:‬‬
‫ربوبيت و الوهيت از آن پروردگار است و معبودهای‬
‫دیگر شایسته عبادت نبوده و باطل هستند‪134.............‬‬
‫با وجود این همه دلیل‪ ،‬کفر زشت و تعجب آور است‪. . .‬‬
‫‪138‬‬
‫‪ -4‬خردمندانند که از نشانه‌هاي جهان هستي بهره‬
‫مي‌برند‪139......................................... ...............‬‬
‫‪ -5‬علوم جديد ارتباط مردم با جهان هستي را قطع‬
‫مي‌كند‪142......................................... ................‬‬
‫‪ -5‬دللت آفریده ها بر صفات آفریننده‪143..................‬‬
‫جهان هستي نیز درباره بسیاری از صفات خداوند سخن‬
‫مي‌گويد‪144.......................................................‬‬
‫‪ -7‬تنها خدا وند شايستگي پرستش را دارد‪146.............‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬دانشمندان شگفتي‌هاي صنعت خدا را در‬
‫آفريده‌هايش بيان مي‌كنند‪148.................................‬‬
‫‪ -1‬به وجود آمدن اشیاء از سلول و تقسیم شدن‪149.....‬‬
‫الف– اجسام زنده از چه چیزی ساخته می شوند و‬
‫چگونه به وجود می؟دنیآ ‪149..................... ...............‬‬
‫(ب) چرا سلول‌ها همواره در حال تقسيم شدن هستند؟‬
‫‪149................................... ..............................‬‬
‫ج‌ چرا سلول‌هاي تناسلي با ساير سلول‌ها تفاوت‬
‫دارند؟ ‪150..................... ...................................‬‬
‫د چرا سلول‌هاي مغز تقسيم نمي‌شوند؟ ‪151............‬‬
‫ه‌ ‪ -‬راز تفاوت در نيروي ماهیچه های بدن‪151..............‬‬
‫‪ 2‬مقاومت موجودات زنده در برابر عوامل نابود كننده‪..‬‬
‫‪152‬‬
‫‪ -3‬هدایت زنبور عسل و گوشه ای از شگفتی های‬
‫قدرت خداوند در خلقت آن‪153........................... .....‬‬
‫محققان معاصر در مورد زندگي زنبور عسل سخن‬
‫مي‌گويند‪157......................................................‬‬
‫چگونه زنبورها یکديگر را به محلی که غذا در آنجا هست‬
‫راهنمائي مي‌كنند ؟ ‪164........................................‬‬
‫زنبور عسل رنگ هايي را مي‌بيند كه براي ما قابل رويت‬
‫نيستند‪165............................... ..........................‬‬
‫‪ - 4‬راهنمائي مورچه‌ و شگفتي‌هاي خداوند در آفرينش‬
‫آنها ‪166.................................. ..........................‬‬
‫مورچه سفيد‪ ،‬غذا و مسكن آن‪171...........................‬‬
‫مورچه‌ها دام را پرورش می دهند و كشاورزي مي‌كنند‪. .‬‬
‫‪173‬‬
‫‪ -5‬شگفتي‌هاي آفرينش خداوند در هدهد (شانه به سر) ‪.‬‬
‫‪174‬‬
‫‪176............................................. .‬‬ ‫يك نكته بلغي‪:‬‬
‫‪-6‬هدایت كبوتر و شگفتي‌هاي آفرينش در آن ‪177.........‬‬
‫نمونه های ديگري از شگفتي‌هاي هدایت و راهنمائي‬
‫خداوند نسبت به آفریده هایش ‪181..........................‬‬
‫‪-7‬يک سگ به نوزادي كه مادرش فوت كرده است‪ ،‬شير‬
‫مي‌دهد‪181...................... ..................................‬‬
‫‪ -8‬پرنده مكا اژدها را مي‌كشد‪182............................‬‬
‫‪ -9‬هدایت روباه و نیرنگهایش‪182.............................‬‬
‫‪ -10‬شگفتي‌هاي موجود در گرگ‌ها ‪184......................‬‬
‫‪ -11‬شگفتي‌هاي بوزینه(میمون)‪184...................... .....‬‬
‫‪ -12‬شگفتیهای گاو‪184................................. ..........‬‬
‫‪ -13‬شگفتیهای موش‌ها ‪185....................................‬‬
‫‪ - 14‬از جمله شگفتيهای‌ حيوانات اين است كه آنها خود‬
‫را مداوا می كنند‪185............................................‬‬
‫‪ -15‬انسانها از حيوانات ياد مي‌گيرند ‪186....................‬‬
‫وجه تشابه ميان حيوانات و انسانها ‪191.....................‬‬
‫‪-16‬هدایت خداوند برای رشد و افزایش موجودات ‪194...‬‬
‫اهمیت غریزه جنسی‪197.......................................‬‬
‫‪-17‬هدایت حیوانات برای ترمیم و بازسازی قسمتهای از‬
‫بین رفته بدنشان ‪197...........................................‬‬
‫‪ -18‬تمام موجودات نفس می کشند اما هر کدام‬
‫بگونهای‪199.......................................................‬‬
‫‪ -19‬جانوران به روشهای مختلفی غذای خود را به دست‬
‫می آورند ‪201.................................................. ...‬‬
‫‪-20‬گردش خون در تمام اجزاء و اعضاء جسم جانوران‬
‫زنده ‪202......................................................... ..‬‬
‫‪ -21‬ترکیب حواس در جانوران‪204............................‬‬
‫‪ -22‬چگونگی طراحی و شکل گیری استخوان و مفاصل‬
‫‪206‬‬
‫خون‪207..................‬‬ ‫‪ -23‬فلسفه وحکمت لخطه شدن‬
‫‪ -24‬دو شاخک احساس کننده مگس ‪207....................‬‬
‫‪-25‬حیواناتی که در تاریکی می درخشند و چشمک می‬
‫زنند ‪208.......................... .................................‬‬
‫‪-26‬سیستم کار گوارشی و هضم غذا در حیوانات‪209.....‬‬
‫‪ -27‬تکوین و شکل گیری جنین‪209...........................‬‬
‫‪ -28‬ساختار و سیستم شنوایی‪210............................‬‬
‫‪ -29‬کرمهای فلریا‪211......................... ..................‬‬
‫‪ -30‬نیروی مغناطیسی در زمین ‪212..........................‬‬
‫‪213.............‬‬ ‫‪ -31‬حجم اجرام آسمانی ابعاد و مدار آنها‬
‫مبحث دوم‪ :‬شناخت و اثبات وجود خدا در پرتو نصوص ‪216‬‬
‫مبحث صفات و اسماء ‪216....................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬دیدرس عقل در حوزه اسماء و صفات خدا‬
‫‪216................................... ..............................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬مجموعه‌اي از صفات كه در قرآن و حديث‬
‫آمده‌اند‪217................................. .......................‬‬
‫‪ 1‬خداوند متصف به ذات است‪217...........................‬‬
‫‪ 2‬خداوند متصف به نفس است‪218.........................‬‬
‫‪ 3‬خداوند متصف به وجه (صورت) است ‪220..............‬‬
‫آثار ايمان به «وجه و رخسار» خداوند‪220..................‬‬
‫الف وجه خدا طلبیدن در انجام اعمال شايسته‪220.....‬‬
‫ب) پناه بردن بوجه خداوند سبحان ‪222.....................‬‬
‫ج جواب دادن به كسي كه بواسطه وجه خداوند چیزی‬
‫را می طلبد ‪223..................................................‬‬
‫د ‌ طمع و آرزوي ديدن وجه خداوند ‪223....................‬‬
‫حجاب و پرده روی رخسار خداوند ‪225.....................‬‬
‫‪ 4‬خداوند دارای دو دست است‪226..........................‬‬
‫ستودن خداوند به وسیله ذکر دو دستش‪226...............‬‬
‫گشاد و باز نمودن دستهای پروردگار ‪227...................‬‬
‫چيزهائي كه خداوند با دست‌هاي خود آنها را آفريده‬
‫است‪227..................................................... ......‬‬
‫الف) آدم‪227.......................................... ............‬‬
‫ب نوشتن تورات با دستهای خود‪228.......................‬‬
‫ج‌ نامه‌اي را با دست خود نوشته و نزد خود نگاه داشته‬
‫است‪229..................................................... ......‬‬
‫د‪ -‬کاشتن بهشت عدن با دستهای خودش‪230..............‬‬
‫بزرگي دست‌هاي خداوند ‪231......................... ........‬‬
‫هر دو دست خداوند (يمين) راست هستند‪232.............‬‬
‫‪ -5‬انگشت‌هاي خداي ‪233............................... ......‬‬
‫‪ 6‬آنچه كه درباره صفت قدم آمده است‪234...............‬‬
‫‪ 7‬خداوند ساق دارد ‪235.......................................‬‬
‫‪ 8‬خداوند بر عرش مستقر است‪237........................‬‬
‫بزرگي عرش‪238.......................................... .......‬‬
‫خداوند‪ ،‬خود را به مستقر بودن برعرش و اينكه او‬
‫بروردگار عرش است تمجید میدنک‪239......................‬‬
‫قرار گرفتن خدا بر عرش به چه معنی است‪241..........‬‬
‫‪ 9‬خداوند كجاست؟ ‪243............................... .........‬‬
‫در آسمان بودن خدا به چه معني است؟ ‪245..............‬‬
‫چند دلیل‪246............................. .........................‬‬
‫ندارد ‪248.‬‬ ‫بلند بودن خداوند با نزديك شدن به او منافاتي‬
‫‪«-10‬خنديدن خداوند متعال» ‪248.............................‬‬
‫‪ -12 ،11‬نازل شدن و آمدن پروردگار ‪251....................‬‬
‫‪ -13‬سخن گفتن خداوند ‪252....................................‬‬
‫سخنان خداوند در حساب نمي‌گنجد‪256.....................‬‬
‫قرآن سخن خداوند است‪257..................................‬‬
‫‪ -14‬محبت خداوند ‪258..........................................‬‬
‫‪ - 15-16‬خداوند ناپسند و زشت را مکروه و مبغوض مي‬
‫دارد‪260.................................... ........................‬‬
‫‪ -17‬رؤيت خداوند ‪261......................... ..................‬‬
‫‪ -18‬علم خداوند ‪265............................ .................‬‬
‫علم خداوند شامل كليات و جزئيات است‪265..............‬‬
‫‪ -19،20‬خداوند زنده پايدار و نگهدارنده است‪268...........‬‬
‫از نشانه های زنده و قيوم بودن او‪269......................‬‬
‫‪ – 21-22‬گوش و چشم خداوند ‪270...........................‬‬
‫بزرگي سمع و بصر خداوند‪270................................‬‬
‫جهل مشركين نسبت به افق و اندازهی سمع و شنوایی‬
‫خدا‪272.................................................. ...........‬‬
‫مطلب سوّم‪ :‬اسماء حسني خداوند‪273.....................‬‬
‫‪ -1‬تعداد نامهای خداوند‪273............................ .........‬‬
‫‪-2‬محدود بودن نام هاي نیکوی خداوند‪275...................‬‬
‫‪-3‬اسم اعظم ‪ -‬نام بزرگترخداوند ‪278.......................‬‬
‫‪ -4‬وجوب ايمان آوردن به نام هاي خداوند ‪280.............‬‬
‫‪ -5‬مسلمان چگونه اسماء حسني را برمی شمارد‪280....‬‬
‫‪ -6‬برشمردن اسماء حسني خداوند‪281......................‬‬
‫‪-7‬ويژگيهاي اسماء الله‪282.....................................‬‬
‫‪-8‬فائده شناخت و دانستن اسماء حسناي خداوند‪283.....‬‬
‫نمونه هایی از تمجيد وتعريف ودعا ونيایش رسول اکرم‬
‫ص از خداوند متعال‪284........................................‬‬
‫مطلب چهارم‪ :‬روشي كه در پرتو آن مي توان صفات‬
‫خداوند را فهميد‪286.............................................‬‬
‫شيخ شنقيطي مي فرمايد‪ :‬این سه اصل برگرفته از‬
‫قرآن هستند‪286................................ ..................‬‬
‫گمراهي كساني كه به يكي از اين دو اصل عمل كرده و‬
‫اصل دیگری را رها می کنند‪287.............................. .‬‬
‫آيه زير دال بر اين اصل است‪288............................‬‬
‫منحرفين از راه راست و اسباب انحراف آنها‪289.........‬‬
‫اول‪:‬انحراف مشركين‪290......................................‬‬
‫دوم‪ :‬انحراف تشبیه نمودن خداوند به مخلوقات‪290......‬‬
‫سوم‪ :‬انحراف آنهایی که صفات خدا را نفی می‌کردند‪،‬‬
‫که آنها هم به سه دسته تقسیم می شوند‪291..............‬‬
‫مطلب پنجم‪ :‬اقسام صفات نزد علماء علم كلم‪292......‬‬
‫منهج متكلمين در محكمه قرآن و سنت‪293.................‬‬
‫صفات معاني از ديدگاه متكلين‪293........................ ...‬‬
‫بحثی پيرامون صفات سلبيه نزد متكلمين‪297..............‬‬
‫‪ 1-2‬قدم و بقاء‪298...............................................‬‬
‫در قرآن و حديث خداوند به قدم و بقاء متصف نشده‬
‫است ‪299................................................... .......‬‬
‫‪ -3-4‬یکتایی وبی نیازی‪300...................... ................‬‬
‫سخن نهایی درباره صفات معنوي‪300.......................‬‬
‫صفات افعال‪301......................... ........................‬‬
‫صفات جامع خداوند‪304........................................‬‬
‫‪ -1-2-3‬صفات علو‪ ،‬كبر و عظیم‪305...................... .....‬‬
‫‪ -4‬صفت الملک‪306......................... .....................‬‬
‫‪-5-6‬صفت جبروت و کبریاء‪307................................‬‬
‫‪ -7‬صفت عزت‪307.............................. .................‬‬
‫‪ -8‬صفة القوة‪308................................................‬‬
‫صفاتی که متکلمین در آن اختلف نموده اند‪309...........‬‬
‫‪ -2 ،1‬دوصفت رأفت ورحمت ‪309............................‬‬
‫‪ -3‬صفت حلم‪310................................................‬‬
‫‪-4‬صفت مغفرت‪310....................... ......................‬‬
‫حال و وضع کسانی که صفات کمال و جلل را از خدا‬
‫نفی میکنند‪311...................................................‬‬
‫استواء صفت كمال است نه صفت نقص‪312...............‬‬
‫مطلب ششم‪ :‬قواعد و ضوابط مهم درباره صفات و‬
‫اسماء خداوند ‪317..................... ..........................‬‬
‫قاعده اول‪ :‬اعتراف به بعضي از صفات مانند اعتراف‬
‫به سایر آنها است‪318......................... ..................‬‬
‫(الف‪ -‬آنهایي كه بعضي از صفات را مي پذيرند و بعضي‬
‫ديگر را نفي مي كنند‪318...................... .................‬‬
‫(ب) آنهایي كه اسماء را مي پذيرند اما صفات را نفي‬
‫مي كنند‪318.................................... ...................‬‬
‫(ج) آنهایي كه هم اسماء و هم صفات را نفي مي كنند‪. .‬‬
‫‪319‬‬
‫‪ -2‬قاعده دوم‪ :‬قول درباره صفات مانند قول درباره‬
‫ذات است‪319....................................................‬‬
‫قاعده سوم‪ :‬اتفاق در اسماء مقتضي تساوي‬
‫درمسمیات (نام گذاری شده ها) نيست‪320................‬‬
‫‪ -4‬قاعده چهارم‪ :‬خداوند به نفي محض متصف نمي‬
‫شود‪320......................................................... ...‬‬
‫‪ -5‬قاعده پنجم‪ :‬الفاظی که محل توهّم حق و باطل اند‪..‬‬
‫‪323‬‬
‫‪ -6‬قاعده ششم‪ :‬اعتقاد به تشبيه‪ ،‬نخستين عامل تعطيل‬
‫اسماء‪ ،‬است‪324............................ .....................‬‬
‫‪ -7‬قاعده هفتم‪ :‬آيات صفات از متشابهات نيستند‪325....‬‬
‫‪-8‬قاعده هشتم‪ :‬از معنی ظاهر صفات هیچ گونه‬
‫تشبیهی برداشت نمی شود تا اینکه نياز به تأويل داشته‬
‫باشند‪326............................ ..............................‬‬
‫‪ -9‬قاعده نهم‪ :‬حقيقت تأويل ‪327.............................‬‬
‫مطلب هفتم‪ :‬ديدگاه اهل سنت و جماعت درباره صفات‬
‫خداوند‪329.............................................. ...........‬‬
‫ديدگاه امام ابو الحسن اشعري درباره صفات خداوند‪. . .‬‬
‫‪331‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توحيد خداوند‪334...........................‬‬
‫مبحث اول‪ :‬معنای توحید و اقسام آن ‪334.....................‬‬
‫"توحيد علمي كافي نيست بلكه توحيد عملي نیز‬
‫ضرروي است"‪334..............................................‬‬
‫آنان كه تنها خدا را نمي پرستند در تناقص اند‪335.........‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬كلمه توحيد‪ :‬معني‪ ،‬فضايل و شرایط آن ‪336. .‬‬
‫‪-1‬علم به معني آن ‪336.........................................‬‬
‫‪ -2‬يقين‪337....................................... ................:‬‬
‫‪-3‬پذيرفتن مقتضاي اين كلمه با قلب و زبان‪338...........‬‬
‫‪ -4‬تبعيت و انقياد از مدلول و مفهوم این كلمه‪338........‬‬
‫‪ -5‬صداقت‪339.............................. .....................‬‬
‫‪-6‬اخلص‪339.....................................................‬‬
‫‪ -7‬محبت‪340............................... ......................‬‬
‫اشاره سلف به بعضی از شرایط مذکور‪340...............‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬عبادت‪343...........................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬تعريف عبادت‪343................................‬‬
‫توحيد تنها با دو امر تحقق پيدا ميكند‪343...................:‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬عابد كسي است كه ميان بيم و اميد‬
‫زندكي ميكند ‪343................................................‬‬
‫مطلب سوّم‪ :‬اركان عبادت‪345............................. ...‬‬
‫عبادت سه ركن دارد‪345.......................................‬‬
‫مطلب چهارم‪ :‬انواع عبادتهایی که نباید غیر خدا را در‬
‫آنها قصد کرد‪346......................................... ........‬‬
‫یکم‪ :‬عبادتهای اعتقادی‪346............................. ........‬‬
‫دوم‪ :‬عبادات عملی و قلبی‪347........................... .....‬‬
‫گفتاری‪347..........................‬‬ ‫سوم‪ :‬عبادتهای قولی و‬
‫چهارم‪:‬عبادتهای بدنی‪347................................. ......‬‬
‫پنجم‪ :‬عبادتهای مالی ‪347......................................‬‬
‫مبحث چهارم‪ :‬چیزهایی که با توحید منافات دارند و با آن‬
‫نمی گنجند‪348............................. ..........................‬‬
‫انواع شرک‪ :‬دراصطلح شریعت اسلمی شرک دو نوع‬
‫است‪348................................................... ........‬‬
‫نوع اول‪ :‬شرک بزرگ‪348......................................‬‬
‫در شرك شرط نيست كه مشرك غير خدا را از هر‬
‫جهت با خداوند شريك و مساوي بداند‪349..................‬‬
‫خطرات و زیانهای این نوع شرک‪349.......................‬‬
‫بزرگترین گناه وزشت ترین ستم‪350.........................‬‬
‫نوع دوم‪ :‬شرک کوچک (اصغر) ‪351..........................‬‬
‫فصل چهارم‪ :‬نگاهی به تاریخ عقیده‪353..............‬‬
‫مبحث اول‪ :‬آیا عقیده به مرور زمان تکامل یافته و توسعه‬
‫پیدا کرده است؟ ‪353....................................... .......‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬تاریخ عقیده از منظر قرآن ‪356..................‬‬
‫نخستین نسل بشری بر دین توحید بودند‪357...............‬‬
‫اولین انحراف در عقیده و نخستین پیامبر‪359..............‬‬
‫با دقت ازدعوت پیامبرانی که قرآن سر گذشت آنها را‬
‫برای ما بیان نموده است‪ ،‬واقعیتهای زیر برای ما روشن‬
‫می‪:‬ددرگ‪364................................................... .....‬‬
‫فصل پنجم‪ :‬خدا در تصور امتهای گمراه شده‪372....‬‬
‫مبحث اول‪ :‬پروردگار از دیدگاه یونانیها ‪374...................‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬خدا وند نزد یهود ‪377...............................‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬انحراف قوم عرب از توحید‪389.................‬‬
‫آغاز و شروع انحراف‪391...................................... .‬‬
‫بتهای عرب‪392.......................... .........................‬‬
‫تاریکی شدید و تیرگی پنهان در زمان بعثت ‪395...........‬‬
‫منابع و مراجع‪399..........................................‬‬
 ‫مقدمه چاپ جدید‬

‫سپاس خدای را که تنها اوست شایسته پرستش‪ ،‬برپادارنده‬

‫آسمانها و زمین‪ ،‬آن ذاتی که ما را به دین پاک و راه راست‬
‫هدایت فرمود‪.‬‬
‫درود و سلم خدا بر بهترین آفریده ها‪ ،‬خاتم پیامبران‪،‬‬
‫حضرت محمدص و بر خاندان پاک و یاران خوب و پیروان‬
‫راستینش تا روز قیامت‪.‬‬
‫حدود پانزده سال است که به نوشتن سلسلة (عقیده در‬
‫پرتو قرآن و سنت نبوی) شروع کرده ام اما تا این سالهای‬
‫اخیر‪ ،‬نوشتن آن به پایان نرسید و تقدیر خدا چنین بود که این‬
‫سلسله در مناطق زیادی پخش و منتشر گردد و خوشبختانه‬
‫مورد استقبال و استفاده ی بسیاری از محققین و دانش‬
‫پژوهان در مناطق مختلف جهان قرارگرفت‪ .‬که این توفیق را‬
‫از فضل وعنایت خدا می دانم‪ ،‬زیرا اوست که مرا راهنمایی‬
‫نمود تا آن را بنویسم و تنها اوبود که یاریم داد تا آن را به‬
‫پایان برسانم و هم او بود که آن را مورد قبول و پذیرش‬
‫خونندگان قرار داد‪ ،‬سپاس وستایش ومنت بی پایان برای‬
‫ذات یگانهاش‪ ،‬ازاو مییارب یاهشوتار نآ باوثورجا هک مهاوخ‬
‫‪.‬دهد رارق نم ترخآ زور‬
‫زمانی که از نگارش آن فارغ شدم‪ ،‬دوست داشتم که به‬
‫بخشهای این سلسله نگاهی بیاندازم‪ ،‬به ویژه قسمت اول آن‪،‬‬
‫اما کار‪ ،‬مشکلت و ناراحتیهای جسمی مانع رسیدنم به این‬
‫خواسته شدند‪.‬‬
‫خوشبختانه درچند ماه گذشته فرصتی دست یافت و آن را‬
‫غنیمت شمردم‪ .‬فرصتی جهت بازنگری نوشته هایم که ناگاه‬
‫نوبت چاپ سه بخش اول آن فرا رسید‪ ،‬امیدوارم که به یاری‬
‫و مدد وی بتوانم در روزهای آینده بازنگری و ویراستاری‬
‫قسمتهای باقی مانده این کتاب را نیز به پایان برسانم‪.‬‬
‫در مباحث و موضوع‌های ویراستاری شده هیچ گونه تغییری‬
‫ندادهام‪ ،‬اما تلش نمودهام که متن وعبارات آن را تقویت‪،‬‬
‫مستند ومرتب نمایم‪ ،‬در بعضی موارد تقدیم وتأخیر در مباحث‬
‫را انجام دادهام وگاهی هم قسمت‌هایی را به تناسب نیاز به‬
‫آن افزوده و یا موضوع را بسط و یا مستدل نموده ام‪،‬‬
‫همچنانکه قسمتهایی را نیز حذف و یا مطالبی را مختصر و‬
‫کوتاه نمودهام‪.‬‬
‫عقیده و ایمان از‬ ‫‪2‬‬
‫دیدگاه اسلم‬
‫ناگفته نماند که تبدیل و تغییر و یا اصلح در نوشتههای‬
‫انسان امری است بسیارطبیعی چون تنها کتاب خداوند کامل‬
‫و بدون نقص است و غیر از سخن او هر سخنی محکوم به‬
‫نقص است‪.‬‬

‫والحمد لله رب العالمین‬

‫عمر سلیمان عبد الله اشقر‬
‫دانشکده شریعت‪ -‬دانشگاه اردن‬
‫‪ 19‬رجب ‪ 1414‬ه‌‪.‬‬
‫‪ 31‬کانون دوم(ینایر)‪ 1994‬م‬
 ‫پیش درآمد چاپ اول‬

‫إن المد ل‪ ،‬نمده و نستعینه و نستغفره و نستهدیه‪ ،‬و نتوب الیه‪ ،‬و نعوذ بال‬
‫من شرور أنفسنا و من سیئات أعمالنا‪ ،‬من یهدِ هِ ال فل مضل له‪ ،‬و من یضلله‬
‫فل هادی له‪ ،‬و أشهد أن ل إله إ ّل ال وحده ل شریک له و أشهد أ نّ ممدا ًعبده‬
‫و رسوله و بعد‪:‬‬
‫نوشتهای که پیش رو دارید‪ ،‬کتابی است در زمینه عقیده و‬
‫باور اسلمی‪ ،‬امید است که خداوند متعال‪ ،‬نویسنده وخواننده‬
‫و ناشر آن را مورد بهره وسود معنوی قرار دهد و آن را قبول‬
‫درگاه خود وتوشه ای برای قیامت و روز آخرت من قرار دهد‬
‫که او شنوای بینا و جواب دهنده است‪.‬‬
‫این نوشته همچنان که از نامش پیدا است کتابی است در‬
‫زمینه عقیده وباور اسلمی که از دومنبع اصلی یعنی قرآن و‬
‫سنت پیامبر ص برگرفته شده که این دو منبع سنگ زیرین و‬
‫اساس عقیدة گروه نخستین این امت را بنا نهادهاند‪.‬‬
‫فکر نمی کنم کسی مخالف این واقعیت باشد که عقیده و‬
‫باور گروه نخست این امت‪ ،‬عقیده ای پاک وصاف همچون آب‬
‫دریاها و نیرو مند و استوار همچون کوههای سر به فلک‬
‫کشیده بوده است وخداوند به وسیله صاحبان این عقیده و‬
‫باور‪ ،‬مسیر تاریخ بشریت را تغییر داد‪.‬‬
‫حال اگر عقیده و باور را به منبعهای اصلی خود یعنی‬
‫منابعی که نیاکان و سلف صالح این امت به وسیله آنها‬
‫سیراب شده و از چشمههای آن بهرمند شدند بازگردانیم‪،‬‬
‫جای ملمت و توبیخ خواهد بود؟!‬
‫قضیه بازگشت به قرآن و سنت مسئلهای است که امروزه‬
‫گروههای زیادی با زبان وسخنرانی ومقالت ونوشتههای خود‬
‫ادعای آن را دارند اما در میدان عمل و کردار و در مجال‬
‫استلل با آن مخالف بوده و آشکارا می بینیم که رأی و نظر‬
‫انسان را بر نصوص قرآنی و احادیث نبوی ترجیح داده و‬
‫مسیری جدا از مسیر حق و راهی غیراز راه ا سلم و قرآن را‬
‫در معامله و داد و ستدهایشان در پیش گرفته اند‪ .‬به همین‬
‫دلیل مقدمه را طولنی نموده و تلش کردهام که بر بازگشت‬
‫به این دو مصدر یعنی قرآن و سنت صحیح پیامبر‪ ،‬به خصوص‬
 ‫عقیده و ایمان از‬ ‫‪4‬‬
‫دیدگاه اسلم‬
‫در زمینه های عقیده و شریعت بیشترتأکید نمایم و شبهههای‬
‫برخی از منتقدان سنت پیامبر را روشن نمایم‪.‬‬
‫در مقدمه این کتاب علوه بر بیان این موضوع به مباحث‬
‫فراوان دیگری نیز اشاره شده‪ ،‬مانند تعریف عقیده و جایگاه‬
‫آن در شریعت و حکم انکار کردن آن‪ ،‬یا رد یکی از اصول آن‪،‬‬
‫گاهی هم به بیان شبههی کسانی پرداخته ام که هم در قدیم و‬
‫هم در این عصر آن را مطرح نمودهاند‪ ،‬مانند تکفیر مردم به‬
‫صرف ارتکاب گناه‪.‬‬
‫از این نکته هم غافل نبودهام که در مقدمه این کتاب‪ ،‬به‬
‫بیان منهج قرآنی ای که اسلم آورده و نیز بیان چگونگی‬
‫مخالفت آن با منهج فلسفی کلمی که منشأ بلهای بزرگی بر‬
‫سر این امت بوده است بپردازم‪ .‬امیدوارم که توانسته باشم‬
‫فرق بین این دو منهج را از لحاظ اخذ و عطاء و راه و روش‬
‫استدلل‪ ،‬با استفاده از قرآن و سنت پیامبرص بیان نمایم تا‬
‫در خلل بیان این موضوع برتری و تفوق منهج قرآنی و‬
‫ویژگیهای منحصر به فرد آن روشن گردد‪.‬‬
‫در بحث ایمان به خدا نیز دلیل کافی برای اثبات وجود خدا‪،‬‬
‫مناقشه و مجادله با بی باوران و رد نظریههای الحادی و‬
‫آنهایی که میگویند دنیا به صورت تصادفی به وجود آمده‪ ،‬یا‬
‫اینکه طبیعت آن را به وجود آورده‪ ،‬بیان می نمایم‪.‬‬
‫پس از آن به بیان راههای شناخت پروردگار خود یعنی آیات‬
‫کونی وآیات قرآنی پرداخته و موضوع را با الهام ازآیات قرآن‬
‫وسنت پاک پیامبرص دنبال نمودهام چراکه طرح این مسایل‬
‫لب و اساس و محور اصلی کتاب را تشکیل داده است‪.‬‬
‫از آنجایی که این مسئله دارای اهمیت زیادی است و سبب‬
‫اساسی تفرقه و اختلف این امت بوده است‪ ،‬چارهای نداشتم‬
‫جز ذکر پایهها و اصولی که تنها در روشنایی آنه‪ ،‬درک نصوصی‬
‫که از أسماء و صفات خدا بحث می کنند امکان پذیر است و‬
‫نیز به بیان قواعد مهمی پرداخته ام که این مسئله را روشن‬
‫نموده و به آنهایی که مسیرحق و راه قرآن و ایمان را گم‬
‫کرده‪.‬دهدیم خساپ ‪،‬دنا‬
‫در پایان به بیان و توضیح مفهوم واقعی توحید و یگانگی خدا‬
‫و چگونگی تحقق آن پرداختهام و مفهوم ل اله ال ّ الله و معنی‬
‫و شرایط آن را بیان داشتهام‪ ،‬همچنانکه به بیان مسایلی که با‬
‫توحید در تضاد هستند و آن را نقض می کنند (شرک)توجه‬
‫نمودهام‪.‬‬
‫سپس مختصری از تاریخ عقیده را بیان داشته و بطلن‬
‫نظریه تطور عقیده را روشن نمودهام و برای این کار‪ ،‬از‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪5‬‬
‫کتابهای قدیم و جدید استفاده نموده ام و کتابهایی را انتخاب‬
‫نمودهام که با موضوعات این کتاب همخوانی و ارتباط داشتها‬
‫‪.‬دن‬
‫این کتاب گروهی از مردم را خشنود و گروه دیگری را‬
‫خشمگین میکند اما خداوند خوب میداند که من تنها رضایت او‬
‫را خواستارم و وقتی که من این مباحث را مینیدب مسیون‬
‫اطخ ملق اریز ‪،‬تسین نآرد یطلغ و هابتشا هک تسین ینعم‬
‫زج ‪،‬ددرگیم نادرگرس رکف و دوش یم ناشیرپ لقع و دنکیم‬
‫ره زا ما هدنز هک ینامز ات و تسین موصعم یسک صیفطصم‬
‫لوسر تاروتسد و ادخ نامرف اب فلاخم هک یهابتشا و اطخ‬
‫هب هکنیا زا شیپ دنوادخ رگا ‪،‬مرب یم هانپ ادخ هب دشاب صهللا‬
‫ماما نخس تفرگ نم زا ار تناما رمع مربب یپ مهابتشا‬
‫‪:‬دیامرفیم هک میوگ یم ار یعفاش‬
‫«إذا صح الحدیث فهو مذهبی‪ ،‬واذا رأیتم قولی یخالف قول‬
‫رسول الله فاضربوا بقولی عرض الحائط»‬
‫اگر سخن من مستند به حدیث صحیح بود آن سخن‪ ،‬مذهب‬
‫من است و هرگاه دیدید که سخن من مخالف حکم و سخن‬
‫خدا است آن را به دیوار بکوبید‪.‬‬
‫به امید خدا درآینده نه چندان دور‪ ،‬جزوات دیگری تحت‬
‫همین نام و عنوان پخش و منتشر میشود که جوانب دیگر‬
‫اصول عقیده را روشن می سازند‪ .‬از ایزد منان استواری و‬
‫صداقت را در کردار و گفتار خواستارم چراکه هرتلش و‬
‫کوششی بدون یاری او بی نتیجه و عقیم است‪.‬‬

‫دکتر عمر سلیمان اشقر‬

‫کویت ‪/18‬رجب سال ‪ 1398‬ه‌‪.‬‬
‫مصادف با ‪ 24‬یونیو ‪ 1978‬م‪.‬‬
 ‫پیشگفتار‬
‫مبحث اول‪ :‬تعریف و بیان عقیده‬

‫مطلب اول‪ :‬معنی لغوی و اصطلحی عقیده‬

‫کلمه عقيده در محاوره و گفتگوهای مردم بسیار بر زبان‬
‫جاری و به كار مي رود‪ ،‬مثل ميگويند‪ :‬من چنين اعتقادي دارم‪،‬‬
‫يا فلني اعتقادش نیک است‪ ،‬عقيده اسلمي عامل بسيار‬
‫قوي و موثري در پيروزيهاي بزرگ اسلمی در هر زمان و‬
‫مكانی بوده و می توان گفت که‪ :‬جنگ میان ما مسلمانان و‬
‫يهودیها در واقع يك جنگ اعتقادي است‪.‬‬
‫اكنون سوال اين است كه منظور مردم از بكار بردن کلمة‬
‫«عقيده» چيست؟ و معنی لغوی آن کدام است؟ و در‬
‫اصطلح و شریعت چه مفهومی دارد؟‬
‫عقايد به اموری قطعي و يقيني اطلق مي‪،‬ناسنا هك ددرگ‬
‫‪.‬دننك شمارآ ساسحا نآ هياس رد اهلد و هتفريذپ ار اهنآ‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬دشاب هتشادن دوجو اهنآ رد یديدرت و كش چيه هک یاهنوگب‬
‫(عقد الحبل) يعني بستن ریسمان به یکدیگر و عكس‬
‫آن(حل) يعني باز كردن می باشد‪.‬‬
‫ماده تركيبي عقد (ع‪ -‬ق‪-‬د) در لغت به معني لزوم‪ ،‬تاكيد و‬
‫طلب توثيق است‪ .‬در قرآن كريم آمده است‪:‬‬
‫چ الائدة‪٨٩ :‬‬ ‫چ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝﯞ‬
‫(خداوند شما را به خاطر سوگندهاي بيهوده و بي‌اراده‬
‫مؤاخذه نمي‌كند‪ ،‬ولي شما را در برابر سوگندهائي كه از روي‬
‫قصد و اراده خورده‌ايد مؤاخذه مي‌كند)‪.‬‬
‫سوگند یاد کردن و قسم خوردن مستلزم قصد و اراده‬
‫قطعی است‪ .‬بر خلف سوگندهای لغو و باطلی كه بدون‬
‫اراده و قصد بر زبانها جاري مي گردد‪.‬‬
‫(العقود) به معني قطعي ترین و محکم ترین عهد و پيمان‬
‫است‪.‬‬
‫در قرآن آمده‪« :‬چ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎک ﮣ چ الائدة‪١ :‬‬
‫(اي مؤمنان! به پيمانها و قراردادها وفا كنيد‪).‬‬

‫‪ 1‬رس الة العقاي د – شي خ حس ن االبن ا‪ ،‬نگاه مجموع ة الرس ائل‪ 429 :‬اگ ر چ ه‬
‫علمای اسلمی چه در قدیم و چه در جدید توجه ویژهای به این علم‪ :‬یعنی علم‬
‫عقائد نموده‪.‬تسا هدماین صربمایپ تنس و نآرق رد هدیقع هملک اما دنا‬
 ‫عقیده و ایمان از‬ ‫‪8‬‬
‫دیدگاه اسلم‬
‫عرب میينعي ‪«،‬دتشا و بلص يا ‪:‬ءیشلا دقتعا» ‪:‬دنیوگ‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬دش تفس و تخس‬
‫عقيده در اسلم در مقابل شريعت است‪ ،‬زيرا اسلم يعني‬
‫عقيده و شريعت‪ ،‬منظور از شريعت نیز احكام و تكاليف‬
‫عملي است كه اسلم در عبادات و معاملت به رعايت آن ها‬
‫امر كرده است‬

‫مطلب دوم‪ :‬عقائد علمي و قلبي‬

‫عقائد امور عملي نيستند بلكه امور علمي هستند كه مسلمان‬
‫بايد قلبا ً بدانها باور داشته باشد‪ .‬زيرا خداوند به وسيله كتابش‬
‫يا از طريق وحي بر پيامبرشص درباره آن خبر داده است‪.‬‬
‫پایه های عقیدهای كه خداوند‪ ،‬ما را به باور داشتن به آنها‬
‫امر كرده است‪ ،‬در این آیه آمده است‪:‬‬
‫ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬ ‫چ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ‬
‫ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭﮬ ﮭ ﮮ ﮯﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ چ البقرة‪:‬‬
‫‪٢٨٥‬‬
‫مد) معتقد است بدانچه از سوي‬ ‫فرستاده (خدا‪ ،‬مح ّ‬
‫ّ‬
‫پروردگارش بر او نازل شده است (و شكي در رسالت‬
‫آسماني خود ندارد) و مؤمنان (نيز) بدان باور دارند‪ .‬همگي به‬
‫خدا و فرشتگان او و كتابهاي وي و پيغمبرانش ايمان داشته (و‬
‫مي‌گويند‪ ):‬ميان هيچ يك از پيغمبران او فرق نمي‌گذاريم (و‬
‫سرچشمه رسالت ايشان را يكي مي‌دانيم)‪ .‬مي‌گويند‪( :‬اوامر‬
‫مد) شنيديم و اطاعت كرديم‪.‬‬ ‫سط مح ّ‬ ‫و نواهي ربّاني را تو ّ‬
‫پروردگارا! آمرزش تو را خواهانيم و بازگشت به سوي تو‬
‫است‪.‬‬
‫پیامبر ص در حديث معروف به حديث جبرئيل اصول عقايد‬
‫را به طور مشخص بيان فرموده است‪ .‬چنانکه می‪:‬دیامرف‬
‫‪2‬‬
‫«اليان أن تؤمن بال‪ ،‬وملئکته‪ ،‬وکتبه‪ ،‬ورسله‪ ،‬وتؤمن بالبعث الخر»‬
‫یعنی ايمان عبارت است از باوربه خداوند‪ ،‬فرشتگان‬
‫كتابهايش‪ ،‬ديدارش‪ ،‬پيامبرانش و به زندگي بعد از مرگ‪.‬‬
‫بنا براین‪ ،‬عقیده دراسلم عبارت است ازمجموعه مسائل‬
‫علمي که نسبت دادنش به خدا وپیامبرش ص صحیح بوده‬
‫وباید مسلمانان آنها را بپذیرند وقلبا ً آنها را تصدیق نمایند‪.‬‬
‫‪ 1‬لسان العرب ماده عقد ‪2/831‬‬
‫‪ 2‬روای ت از بخاری‪ ،‬نگاه فت ح الباری شرح ص حیح بخاری‪ ،1/114 :‬وص حیح‬
‫مسلم‪ ،1/39 :‬شماره حدیث‪ ،5 :‬عبارت از جانب مسلم می باشد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪9‬‬
‫مطلب سننوم‪ :‬عقيده باوری اسننت مبتنننی بر یقینننی‬
‫بدون شک وتردید‬
‫براي اينكه اين اصول‪ ،‬به عنوان عقیده قراربگيرند‪ ،‬ضروري‬
‫است كه به صورت قطعی و بدور از هر گونه شك و ترديد‬
‫آنها را بپذيریم‪ .‬پس اگر درباره آنها اندك شك و گماني داشته‬
‫باشيم‪ ،‬آنگاه آنها عقيده نبوده‪ ،‬بلكه ظن و گمان بوده اند‪-‬‬
‫صاحب معجم الوسیط‪ ،‬درباره عقيده مي گويد‪ :‬العقیدة‪ :‬الكم‬
‫‪1‬‬
‫الذي ل يقبل الشك فيه لدى معتقده‬
‫عقيده عبارت از حكمي است كه از ديدگاه فرد معتقد به آن‬
‫هيچگونه شكي در آن وجود نداشته باشد‪ .‬دلیل بر این سخن‬
‫آيه زير می باشد‪:‬‬
‫ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯠ چ الجرات‪١٥:‬‬ ‫چﮬ‬
‫(مؤمنان (واقعي) تنها كسانيند كه به خدا و پيغمبرش ايمان‬
‫ك و ترديدي به خود راه نداده‌اند‪).‬‬ ‫آورده‌اند‪ ،‬سپس هرگز ش ّ‬
‫و مي فرمايد‪ :‬چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ پپ ﭚ ﭛ ﭜ‬
‫چ البقرة‪٢ - ١ :‬‬
‫(الف‪ .‬لم‪ .‬ميم‪ .‬اين كتاب هيچ گماني در آن نيست و‬
‫راهنماي پرهيزگاران است‪).‬‬
‫و مي فرمايد‪ :‬چ ﯼ ی ی ی‬
‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ چ آل عمران‪٩ :‬‬
‫(پروردگارا! تو مردمان را در روزي كه ترديدي در آن نيست‬
‫جمع خواهي كرد (تا همگان را در برابر كارشان پاداش دهي و‬
‫بدين امر وعده داده‌اي و) بيگمان خدا خلف وعده نمي‌كند‪).‬‬
‫در جای دیگری مشرکان را به سبب شک وگمانهایشان ذم‬
‫وملمت می‪:‬دیامرفیمو دنک‬
‫چ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ چ التوبة‪٤٥ :‬‬
‫ك و ترديد است و در حيرت و سرگرداني‬ ‫(دلهايشان دچار ش ّ‬
‫خود بسر مي‌برند‪).‬‬

‫المعجم الوسبط ‪2/614‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪10‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مطلب چهارم‪ :‬معتقدات اموري غيبننننننننی و نامرئي‬
‫هستند‬
‫باید ملحظه نمود‪ ،‬مسائل اعتقاديی كه باور داشتن به آنها‬
‫واجب است‪ ،‬اموری هستند غيبي و نامرئي كه خداوند در‬
‫مقام مدح و ستایش مومنان چنين اشاره فرموده است‪:‬‬
‫چ ﭝ ﭞ ﭟ ﭥ چ البقرة‪٣ :‬‬
‫(مومنان پرهيزگار كساني هستند) كه به دنياي ناديده باور‬
‫مي‌دارند‪).‬‬
‫پس ذات خداوند‪ ،‬فرشتگانش و روز قيامت از جمله امور‬
‫غيبی و ناديدني هستند‪ ،‬اما كتابهای آسماني و پيامبران مسلم‬
‫است كه مرئي و ديدني هستند‪ ،‬منظور از غیب بودن آنها از‬
‫این لحاظ است که پيامبران از جانب خداوند فرستاده شده‬
‫اند و كتابهای آسماني نيز از جانب او نازل گرديده اند و‬
‫مسلما ً اين مساله هم يك مساله غيبي و نامرئي است‪.‬‬

‫مطلب پنجم‪ :‬عقيده صحيح و عقيده فاسد‬

‫عقيده تنها به دين اسلم اختصاص ندارد بلكه صاحب هر دين‬
‫و آييني قطعا ً داراي نوعي عقايد هست كه زندگي خود را بر‬
‫اساس فهم آن تنظيم مي كند‪ .‬اين عقايد هم در افراد و هم‬
‫در گروه ها‪ ،‬ديده ميات شنيرفآ تسخن زور زا دياقع ‪،‬دوش‬
‫نآ یور هچ ره و نیمز طاسب دنوادخ هك يزور ات و زورما‬
‫وشیم ميسقت هتسد ود هب هک هتشاد دوجو دنیچ یم رب ار تسا‬
‫‪:‬د‬

‫اول‪ :‬عقايد صحيح‬

‫که عبارت از عقايدی است كه به وسيله پيامبران الهي ارائه‬
‫گرديده است‪ .‬اين عقايد اصول ً يكي هستند و با هم تفاوتي‬
‫ندارند زيرا آنها از جانب خداوند آگاه و دانا فرستاده شده اند‬
‫و امكان اختلف و متفاوت بودنشان به لحاظ تعدد پيامبران و‬
‫تفاوتهای زمانی ومکانی وجود ندارد‪.‬‬

‫دوم‪ :‬عقايد باطل و فاسد‬

‫عقايدي هستند كه با وجود كثرت و زیادی آنها‪ ،‬بطلنشان‬
‫آشكار است زيرا آنها ساخته و پرداخته بشر و نتیجه افكار و‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪11‬‬
‫انديشه هاي خرد مندان و متفكران مي باشند و بشر به هر‬
‫مرتبة و درجة بلندی برسد باز هم علم و دانشش محدود و‬
‫متأثراز عادات در رسوم محيط می باشد‪.‬‬
‫گاهی هم فساد عقيده ناشی از تحريف‪ ،‬تغییر و تبديل‬
‫ارزش هاي متعالي الهي است‪ ،‬چنانکه عقايد يهود ومسیحیت‬
‫امروزی اين واقعيت را تاييد مي كند زيرا عقايد آن ها از دير‬
‫زمان دستخوش تحريف شده است‪ ،‬هر چند كه در ابتدا عقايد‬
‫آنها نيز صحيح بوده است‪.‬‬

‫امروزه عقيده صحيح كجا يافت مي شود؟‬

‫در واقع امروز عقیده صحیح و سالم در هيچ دين و آييني یافت‬
‫نمی شود جز در دین مبین اسلم‪ .‬زيرا خداوند متعال‪ ،‬خود‬
‫حفظ ونگهداری اين دين را به عهده گرفته است‪ ،‬همان طور‬
‫كه مي فرمايد‪:‬‬
‫ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ چ الجر‪٩ :‬‬ ‫چﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬
‫)ما خود قرآن را فرستاده‌ايم و خود ما پاسدار آن مي‌باشيم‬
‫(و تا روز رستاخيز آن را از دستبرد دشمنان و از هرگونه تغيير‬
‫و تبديل زمان محفوظ و مصون مي‌داريم)‬
‫بنابراين‪ ،‬اگردر عقايد سايراديان ومكاتب‪ ،‬رنگ و بويي از‬
‫حق ديده شود باز هم نمي تواند مظهرو تجليگاه حق باشد‪.‬‬
‫کسی که بخواهد عقیده صحیح و سالم را بشناسد قطعا ً در‬
‫دین یهود ومسیح و يا مباحث فلسفه آن رانخواهد يافت‪ ،‬بلكه‬
‫تنها در دور ركن اساسي اسلم يعني قرآن و سنت مي توان‬
‫آن را به دست آورد‪ .‬چراکه تنها این دو رکن هستند که پاک‬
‫وصاف وشفاف باقی مانده اند و عقل را با دليل و برهان قانع‬
‫و قلب را با نور ايمان روشن می کنند وبه اویقین و حيات مي‬
‫بخشند‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ پ پ‬
‫ﭤ ﭥ ﭦ ﭧﭨ ﭮ چ الشورى‪٥٢ :‬‬ ‫ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ‬
‫) همان گونه كه به پيغمبران پيشين وحي كرده‌ايم‪ ،‬به تو نيز‬
‫به فرمان خود جان را وحي كرده‌ايم (كه قرآن نام دارد و مايه‬
‫حيات دلها است‪ .‬پيش از وحي) تو كه نمي‌دانستي كتاب‬
‫چيست و ايمان كدام‪ ،‬وليكن ما قرآن را نور عظيمي نموده‌ايم‬
‫كه در پرتو آن هر كس از بندگان خويش را بخواهيم‪ ،‬هدايت‬
‫مي‌بخشيم‪(.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪12‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مطلب ششم‪ :‬اهميت و ضرورت عقيده اسلمي‬
‫بشر به همان اندازه كه به آب و هوا نياز دارد به عقيدة صحيح‬
‫هم نيازمند است زيرا انسان بدون داشتن عقيدة صحيح‪ ،‬دچار‬
‫سردرگمي شده و نميتواند حقيقت ماهیت و وجود خود‬
‫رابشناسد و تنها اسلم است که می تواند به سوالتی که‬
‫همواره فکر انسان را به خود مشغول نموده و همچنان‬
‫مشغول می نماید جواب دهد‪ ،‬سوالتی همچون‪ :‬جهان هستي‬
‫چگونه بوجود آمده است و چه كسي آن را به وجود آورده‬
‫است؟ بشر از كجا آمده است؟ نقش او در جهان هستي‬
‫چيست؟ پيوند انسان با خدایي كه او را آفريده است چگونه‬
‫بايد باشد؟ آيا غير ازاين جهانی كه می بینیم ودرآن زندگي مي‬
‫كنيم‪ ،‬دنياي نامرئي ديگري وجود دارد؟ آيا غير از انسان‬
‫موجود ديگري كه صاحب عقل و خرد باشد وجود دارد؟‬
‫آيا پس از زندگي دراین دنيا جهان دیگري هست که ما‬
‫بدانجا برویم؟ اگر پاسخ مثبت است زندگي در آنجا چگونه‬
‫خواهد بود؟‬
‫غير از عقيده صحيح اسلمي هيچ عقيده ديگري نیست كه‬
‫بتواند به سوالت مذكور پاسخ درست و قانع كننده اي بدهد‪،‬‬
‫هركسي كه این عقيده را نشناسد و يا آ‌ن را نپذيرد دچارسر‬
‫گشتگی ودرماندگی می شود‪ ،‬مانندآن شاعر(‪ )1‬فلك زده و‬
‫سردر گم و گرفتار که اشعار زير را سروده است‬
‫جئت ل أعلم من أين‪ ،‬ولكنی أتیت‬
‫ولقد أبصرت قدامی طريقا فمشیت‬
‫وسأبقی سائراً إن شئت هذا أم أبيت‬
‫كيف جئت كيف أبصرت طريقي؟‬
‫لست أدري‬
‫(آمدهام‪ ،‬نمی دانم که از کجا آمدهام اما آمدهام‪.‬‬
‫در برابر خویش راهی را دیدهام وپیمودهام‪.‬‬
‫در ادامه راه نیز اگر بخواهم ونخواهم پیش می روم‪.‬‬
‫چگونه آمده ام؟ چگونه راهم را دیدهام؟‬
‫نمی دانم!)‬

‫أجديد أم قدي أنا ف هذا الوجود؟‬

‫‪ 1‬آن شاع ر‪ :‬ایلی ا اب و ماض ی اس ت ک ه ای ن شع ر رادر قص یده ای طولنی به نام‬
‫«الطلسم»در دیوانش«الجداول» ص ‪106‬سروده است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪13‬‬
‫هل أنا ح ٌر طليق أم أسي ف قيود؟‬
‫هل أنا قائد نفسي ف حيات أم مقود؟‬
‫اتنﰈی أننﰈي أدري و لكنﰈﰈی‬
‫لست أدري‪.‬‬
‫(در این جهان هستی تازه ام یا کهنه ام؟‬
‫آزاد و رهایم یا در بند و زندانی ام ؟‬
‫خود افسار خویش بدست دارم یا دیگری؟‬
‫خیلی دلم می خواهدبدانم اما‪،‬‬
‫هیچ نمی دانم!)‬

‫وطريقي ما طريقي؟ أطويل أم قصي ؟‬

‫هل أنا أصعد أم أهبﰈﰈط فيه و أغور ؟‬
‫أأنا السائر ف الدرب أم الدرب تسي ؟‬
‫ام كلنا واقﰈف والﰈدهر یجري ؟!‬
‫لست أدری‬
‫(راه من! چگونه است راه من؟ کوتاه است یا دراز؟‬
‫آیا به فراز می روم‪ ،‬یا اندر آن می افتم و فرو می روم؟‬
‫آیا من در جهان سیر می کنم‪ ،‬یا جهان است که سیر میدنک‬
‫؟‬
‫یا هردو ایستاده ایم و روزگار است که راه می پیماید؟‬
‫هیچ نمی دانم!)‬

‫ليت شعري و أنا ف عال الغيب المي‬

‫أتران كنت ادری أننی فيه دفﰈﰈﰈي‬
‫وبأنﰈﰈي سوف أبدو و بأن سأكون‬
‫أم ترانﰈﰈی كﰈنت ل أدرك شيئا؟‬
‫لست أدری‬

‫(شما چه فکر می کنید؟ پیش از اینکه من انسانی این چنین‬

‫شوم‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪14‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫نیست بودم یا نابود؟ یا فکر می کنید که چیزی بود؟‬
‫ما راه حلّی داردیا تا ابد مع ّ‬
‫ما خواهد ماند؟‬ ‫آیا این مع ّ‬
‫هیچ نمی دانم‪... ،‬وچرا هیچ نمی دانم؟ ؟‬
‫هیچ نمی دانم!)‬

‫آتران قبلما أصبحت إ نسﰈانا سویّا‬

‫كنت موا أو مال أم تران كنت شيئا‬
‫ألذا اللغز حلٌ؟ أم سیبقی ابدیا‬
‫لست أدري‪ ...‬و لاذا لست أدري ؟‬
‫لست أدری‬

‫(به گمان تو قبل از اينكه من به صورت يك انسان كامل‬

‫درآیم هيچي نبودم‪،‬‬
‫یاوجودم محال بود يا اينكه اصل ً چیزی بودم‬
‫آيا اين معما پاسخي دارد؟ يا هميشه به صورت معما مي‬
‫ماند؟‬
‫نمي دانم و چرا نمي دانم؟ نمی دانم‪).‬‬

‫اين چه سردرگمي وسر گردانی است! اين نادانی و بي‬

‫خردی چه بی تابی و اضطرابی برای نفس بشري به وجود‬
‫می آورد؟! آيا انسانهای امروزی‪ ،‬نسبت به واقعیتهای بزرگی‬
‫که صحیح زندگی کردن بدون آنها ممکن نیست‪ ،‬معرفت و‬
‫شناخت را از دست داده اند؟ آیا مسلمانی که این حقایق را‬
‫می شناسد و می داند‪ ،‬از اين همه غم و اندوهها كه نفس را‬
‫به خود مشغول كرده و موجب ناراحتي واضطرابهای رواني‬
‫شده اند‪ ،‬به دور است؟ آري مسلمان آگاه به حقايق بزرگ‬
‫زندگي‪ ،‬لذت يقين و آرامش خاطر را لمس مي كند و آگاهانه‬
‫قدم بر میدارد و راه مستقيمی را مي پيمايد كه منتهي به‬
‫هدف مي شود و نشاني هاي راه را مي شناسد و هدف خود‬
‫را تشخيص مي دهد‪.‬‬
‫به سخنان شاعر سرگرداني كه پيرامون مرگ سخن مي‬
‫گويد گوش فرا دهید‪:‬‬

‫إن يك الوت قصاصا! اي ذنب للطهارة؟‬

‫وإن یك ثوابا‪ ،‬اي فضل للدعارة؟‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪15‬‬
‫و إذا كان و ما فيه جزاء أو خسارة‬
‫فﰈلم السﰈاء إث وصﰈﰈلح؟‬
‫لست أدری‬

‫(اگر مرگ به خاطر قصاص است پس پاک بودن چه گناهی‬

‫دارد؟‬
‫و اگر (مرگ)پاداش است‪ ،‬هرزگی وعیاشی چه فضیلتی‬
‫دارد؟‬
‫و وقتی که مرگ‪ ،‬پاداش و سزا هست‪.‬‬
‫پس خوبی و بدی نامها برای چیست؟‬
‫هیچ نمی دانم!)‬

‫إن یك الوت رقادا بعده صحو طويل‬

‫فلماذا ليس يبقي صحونا هذا الميل؟‬
‫و لاذا للمرء ليدري مت وقت الرحيل؟‬
‫و مت ینكشف الستر فﰈﰈﰈﰈيدری؟‬
‫لست أدری‬

‫(اگر مرگ خواب است و بیداری و هوشیاری طولنی به‬

‫دنبال دارد‪.‬‬
‫پس چرا برای همیشه هوشیار و بیدار نباشیم که این زیبا‬
‫است؟‬
‫و چرا انسان نمی داند کی می میرد؟‬
‫و کی پرده از روی آن برداشته می شود تا درک شود؟‬
‫هیچ نمی دانم‪)!.‬‬

‫ان یک الوت هجوعا يل النفس سلما‬

‫وانعتاقا ل اعتقالًوابتداء ل ختامﰈﰈا‬
‫فلماذا ل أعشق النوم ول أهوی الماما؟‬
‫ولاذا تﰈﰈزع الرواح منﰈﰈﰈﰈه ؟‬
‫لست أدری‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪16‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬

‫(اکر مرگ خواب است و جان را سالم می گرداند‪.‬‬

‫و اگر(مرگ) آزادی است و نه بردگی‪ ،‬آغاز است وپایان‬
‫نیست‪.‬‬
‫چرا خواب را دوست ندارم‪ ،‬حمام وشستشوی بدن را آرزو‬
‫نکنم؟‬
‫و چرا انسانها از آن (مرگ) بیم دارند؟‬
‫هیچ نمی دانم‪).‬‬

‫(أوراء القب بعد الوت بعث ونشور ؟‬

‫فحیاة‪ ،‬فخلود‪ ،‬أم فنﰈﰈاء فﰈدثور؟‬
‫أکلم الناس صدق أم کلم الناس زور ؟‬
‫أصحیح أن بعﰈﰈﰈض الناس یدری؟‬
‫لست أدری)‬

‫(آیا در آنسوی قبر پس از مرگ‪ ،‬زنده شدن و بر انگیخته‬

‫شدنی هست؟‬
‫زندگانی و ماندگاری است‪ ،‬یا نابودی وفنای همیشگی؟‬
‫آیا حرف مردم راست است‪ ،‬یا دروغ؟‬
‫آیا درست است که بعضی از مردم می دانند ؟‬
‫هیچ نمی دانم!)‬

‫إن اکن أبعث بعد الوت جثمانا وعقلً‬

‫أتری أبعثُ بعضا أم تری أبعث ُکلً‬
‫ل؟‬ ‫أتری أبعث طفلً أم تری أبعث که ً‬
‫ثَ هل أعرف بعﰈﰈﰈد البعث ذاتی؟‬
‫لست أدری‬

‫(اگر درست است که پس از مرگ بدن و عقلم زنده می‬

‫شوند‪.‬‬
‫آیا قسمتی از من زنده می شود‪ ،‬یا تمام وجودم‬
‫آیا وقتی که زنده شدم جوانم یا پیر؟‬
‫وآیا پس از زنده شدن خود را می شناسم ؟‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪17‬‬
‫هیچ نمی دانم!)‬

‫اين شاعر نمي داند كه بازگشت وي به كجا است در حالي‬

‫كه محل بازگشت براي انسان بسيار حايز اهميت است‪،‬‬
‫شاعر مي خواهد به محل بازگشت خود اطمينان حاصل كند‬
‫اما حیرت زدگی و سرگرداني او را به نحوي درك مي كنيم‬
‫زيرا او محل بازگشت خود را نمي داند و از چگونگي بازگشت‬
‫نيز بي خبر است‪ ،‬بايد گفت‪ :‬او سنگدل و فلك زده شده‬
‫است و بي هدف پيمودن راه زندگي‪ ،‬او را خسته و در مانده‬
‫كرده است‪ ،‬نه تنها او بلكه انسانهای بي شمار ديگري هم‬
‫مانند او سرگردان هستند‪ ،‬برخي از آنها می توانند از پوچي و‬
‫بيهودگي زندگي خود سخن بگويند‪ .‬ولي برخي ديگر متاسفانه‬
‫از اظهار شقاوت خود خجالت مي كشند و افكارشان در بند‬
‫بدبختی و فلک زدگی محبوس مانده است‪.‬‬
‫«نمی دانم» جواب آنها است در برابر این همه سوالت‬
‫همیشگی و این تنها جواب و سخن این شاعر نیست بلکه این‬
‫«سقراط» فیلسوف مشهوراست که به غول پیکر فلسفه‬
‫شهرت دارد وی صراحتا ً و رک مینم هشیمه هک یزیچ» ‪:‬دیوگ‬
‫‪. «1‬مناد یمن نم هک تسا نیا ما هتشاد لهج نآ هب تبسن‬
‫‪.‬تسا هدوب زین اهیمیدق یفسلف بهذم‬
‫تنها در سايه اسلم است كه انسان قادر به دانستن اين‬
‫حقايق مي شود که‪ :‬از كجا آمده است و به كجا مي رود و‬
‫نقش او در جهان هستي چيست؟ و درستی و واقعی این‬
‫حقایق را درک خواهد نمود‪ ،‬مثل است که بين دانا و نادان‬
‫تفاوتهای زيادي وجود دارد‪.‬‬
‫چﯩ‬
‫چ اللك‪( ٢٢:‬آيا آن كسي كه نگونسار و بر رخساره‬
‫راه مي‌رود راهياب‌تر است يا كسي كه بر پا ايستاده و درست‬
‫در راه راست گام بر مي‌دارد؟)‬

‫کتاب الدین‪ :‬تألیف دراز‪ :‬ص ‪69‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫محبث دوم‪ :‬رابطه عقيده با ايمان و شریعت‬

‫مطلب اول‪ :‬رابطه عقیده با ایمان‬

‫خداوند در قرآن کریم ایمان و اهل ایمان را در جاهای زیادی‬
‫ستایش نموده از جمله‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ چ الؤمنون‪ ١ :‬مسلّما ً مؤمنان پيروز و‬
‫رستگارند‪.‬‬
‫و نیز مي فرمايد‪ :‬چ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ‬
‫البقرة‪٥ :‬‬
‫(اين چنين كساني‪ ،‬هدايت و رهنمود خداي خويش را دريافت‬
‫كرده و حتما ً رستگارند‪).‬‬
‫وخداوند به مومنان وعده بهشت می‪:‬دیامرفیم ودهد‬
‫ک ک ﮒ گ گ چ الؤمنون‪١١ - ١٠ :‬‬ ‫چﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک‬
‫(آنان مستحقّان (سعادت) و فراچنگ آورندگان (بهشت)‬
‫ت برين را تملّك مي‌كنند و جاودانه در آن‬ ‫هستند‪ .‬آنان بهش ِ‬
‫خواهند ماند‪).‬‬
‫ايماني كه خداوند صاحبان آن را ستوده است‪ ،‬تنها عقيده‬
‫محض نيست با وجوداينکه عقيده نمادي واقعي از پايه و‬
‫اساس ايمان است اما ايمان عبارت است از‪ :‬عقيده اي كه‬
‫در دل استقرار يافته بگونه ای که از آن جدا نشود‪.‬‬
‫دارنده آن به وسيله زبان آنچه را كه در دلش پنهان است‬
‫اظهارمی كند و با عمل به مقتضاي آن (عقيده) اعتقاد و‬
‫گفتارش را تصديق می كند‪.‬‬
‫بايد گفت‪ :‬عقيده اي كه در دل پنهان باشد و در ظاهر‬
‫نمادي نداشته باشد‪ ،‬عقيده اي بی حاصل و رو به زوال خواهد‬
‫بود و شايستگي آن را ندارد که عقيده اش بناميم‪ ،‬بسياري از‬
‫مردم حقيقت را آن طور كه هست‪ ،‬مي دانند اما بدان توجه‬
‫ندارند و زندگي خود را مطابق آن تنظیم نمی کنند‪ .‬بلكه به‬
‫مبارزه با آن برمي خيزند‪ .‬آري اين شيطان است كه بزرگترين‬
‫حقايق را مي داند‪ ،‬خدا را مي شناسد‪ ،‬صداقت و حقانيت‬
‫كتب آسماني و پيامبران الهي را مي داند‪ ،‬اما مبارزه عليه آن‬
‫ها را برخورد لزم و واجب نموده است‪.‬‬
‫فرعون به خوبي مي دانست كه معجزات حضرت موسی‬
‫از جانب خدا است‪ ،‬اما ستمگرانه و مستكبرانه‪ .‬آنها را انكار‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪20‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫كرد و نپذيرفت‪.‬چنانکه خداوند متعال در قرآن كريم در مورد‬
‫او و پیروانش خبر مي دهد‪:‬‬
‫ﭛ ﭜ‬ ‫ﭚ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ پ پ‬
‫ﭝ چ النمل‪١٤ :‬‬
‫(ستمگرانه و مستكبرانه معجزات را انكار كردند‪ ،‬هر چند‬
‫كه در دل بدانها يقين و اطمينان داشتند‪ .‬بنگر سرانجام و‬
‫سرنوشت تباهكاران چگونه شد؟ (مگر در دريا غرق نشدند و‬
‫به دوزخ واصل نگشتند؟ )‪.‬‬
‫حضرت موسي خطاب به فرعون می‪:‬دیوگ‬
‫چﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ چ‬
‫السراء‪١٠٢ :‬‬
‫(موسي به فرعون) گفت‪ :‬تو كه (خوب) مي‌داني كه اين‬
‫معجزه‌هاي روشني‌بخش (و دلئل واضح) را جز صاحب‬
‫آسمانها و زمين نفرستاده است (و تو كامل ً آگاهانه حقائق را‬
‫انكار مي‌كني)‪.‬‬
‫اهل كتاب خوب مي دانستند كه محمد صاز جانب پروردگار‬
‫مبعوث شده است‪.‬‬
‫چ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗپ ﭠ چ البقرة‪١٤٦ :‬‬
‫مد نام و پيغمبر خاتم است‪ ،‬خوب)‬ ‫(آنان او را (كه مح ّ‬
‫مي‌شناسند‪ ،‬بدان گونه كه پسران خود را مي‌شناسند‪ .‬اما‬
‫بدان اعتراف نمی كردند‪).‬‬
‫سخن ابوطالب‪ ،‬خطاب به رسول اكرم صرا گوش فرا‬
‫دهيد‪ ،‬از اينكه به دين اوايمان نياورده است چگونه عذر‬
‫خواهي مي كند‪:‬‬
‫من خي أديﰈان البية دینا‬ ‫ولقد علمت بأن دين ممد‬
‫لوجدتنیي سحا بذاك مبینا‬ ‫لول اللمة او حذار مسبة‬
‫(همانا به خوبي مي دانم كه دين حضرت محمد از بهترين‬
‫دين هايی است كه براي هدايت انسان آمده است‪ .‬اگر ترس‬
‫از نكوهش و بدگويي مردم نمي بود با سينه بسيار باز آن را‬
‫به آغوش مي گرفتم‪).‬‬
‫آري ايمان تنها شناخت خدا نیست وبس و يا شناختي نیست‬
‫كه انسان را از اعتراف به آن منع كند و او را از پذيرفتن‬
‫احكام و مقتضياتش باز دارد‪ ،‬بلكه ايمان عقيده ای است كه‬
‫دل صاحبش بدان خشنود شود و آن را بپسندد و با زبان آن را‬
‫اعلن کند و راه روشني كه خداوند آن را به همراه فرستاده‪،‬‬
‫مورد رضايت قرار دهد‪ .‬به همین جهت است كه سلف صالح‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪21‬‬
‫گفته‪« 1‬ناكر لاب لمع و ناسللاب قطن و نانلاب داقتعا ‪:‬ناميلا» ‪:‬دنا‬
‫و راهظا يلبق داقتعا ‪:‬تسا لصا هس رب لمتشم ناميا ينعي‬
‫‪.‬ءاضعا و حراوج اب و رادرک و نابز اب نلعا‬

‫مطلب دوم‪ :‬پيوند و ارتباط عقيده با شريعت‬

‫همان طور كه بيان كرديم ايمان دوبخش دارد‪:‬‬
‫بخش اول آن عبارت بود از‪ :‬عقيدة شفاف‪ ،‬راسخ و استوار‬
‫در قلب‪ .‬بخش دوم نیز عبارت است از‪ :‬اعمالي كه توسط‬
‫اعضا و جوارح انجام مي گيرند‪ ،‬پس اگر يكي از دو بخش ياد‬
‫شده مفقود شود و از بین برود‪ ،‬ايمان نیز يا از بين مي رود و‬
‫يا با خلل ومشکل مواجه مي شود‪ .‬زيرا كه پيوند ميان اين دو‬
‫جزء بسيار مستحكم و جدا نشدني است‪.‬‬
‫خداوند براي روشن ساختن اين نكته مثالي آورده و مي‬
‫فرمايد‪ :‬ايمان مانند درختي است زيبا و پاكيزه كه ريشه های‬
‫آن در زمين حاصلخيز فرو رفته و شاخ و برگ هايش رو به‬
‫آسمان بلند شده باشد و داراي گل و ميوه بوده و به خواست‬
‫خداوند درتمام فصول سال ميوه مي دهد‪ .‬پس ايمان به منزله‬
‫آن درخت بوده و عقيده نیز به منزله ريشه های آن است كه‬
‫در قلب مومن جاي گرفته است‪ ،‬عمل وکردار هم تنه و شاخ‬
‫و برگ و ميوه هاي آن راتشکیل می دهند‪.‬‬
‫بي ترديد اگر ريشه هاي آن بيرون بيايند و يا پوسيده شوند‬
‫درخت خشك شده و از بين مي رود‪ .‬قضیه ایمان هم همین‬
‫طور است اگر عقيده از بين برود‪ ،‬ايمان نيز باقي نخواهد‬
‫ماند‪ ،‬اما اگر ساق وشاخ وبرگه هایش يا بعضي از آن ها‬
‫بريده شوند درخت ضعیف و پژمرده مي شود و گاها از بين‬
‫مي رود زيرا وجود شاخ و برگ ها براي حفاظت از درخت‬
‫لزم می باشد‪ ،‬پس هر وقت كه اعمال ترك شود يا بخشي از‬
‫آن ها به فراموشي سپرده شود‪ ،‬ايمان يا ناقص می شود و يا‬
‫کاملًاز بين مي رود‪.‬‬

‫‪ 1‬اين قول اكثر سلف است كه ميان آنها امام احمد‪ ،‬امام مالك و امام شافعي‬
‫نيز ديده ميشوند اما امام ابو حنیفه مخالف این تعریف بوده و ایشان چنین می‬
‫فرماین د‪:‬ایمان عبارت اس ت از اعتقاد و نط ق و اظهار آن ب ا زبان‪ ،‬ام ا عم ل و‬
‫کردار از لوازم ایمان به حساب می آید نه از نام و تعریف آن‪.‬‬
‫گروه دیگری نیز بر این دأی هستند که‪ :‬ایمان تنها تصدیق است وبس هر چند با‬
‫زبان بدان اعتراف نشود و ب ا عم ل ه م اظهار نگردد‪.‬ای ن مذه ب جهمیه ا و‬
‫اشاعره م ی باش د‪.‬ام ا کرامی ه مین یا در ‪.‬ت سا راتفگو لوق ا هنت نامیا ‪:‬د نیوگ‬
‫‪.‬میا هدومن هراشا نادب باتک نتم رد هک تسا نامه اه هیرظن‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪22‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مطلب سوم‪ :‬توجه نمودن به عمل‬
‫با توجه به مثل فوق انجام ا عمالي كه خداوند آن ها را بر ما‬
‫واجب كرده‪ ،‬يا انجام دادن آنها را پسنديده است‪ ،‬ضروري‬
‫است‪ ،‬از طرف ديگر هم ترك اعمالي كه خداوند انجام دادن‬
‫آنها را منع و نهي فرموده است ضروري مي باشد‪ ،‬زیرا آن‬
‫هم قسمتی از دین به حساب می آید وعمل ترك شده اگر چه‬
‫کم وناچیزهم باشد‪ ،‬نباید انسان آن را نادیده بگیرد زیرا به‬
‫همان ميزان ايمان را تقليل مي دهد‪.‬‬
‫آري آنان كه نسبت به سنت رسول الله سستي و مداهنت‬
‫بنمايند و به مواضع نادرست خود اصرار مي ورزند بايد‬
‫عواقب خطرناک کار خود را بدانند‪ ،‬متاسفانه بعضي از مرم‬
‫در اين خصوص پا را از گلیم فراتر نهاده و بسياري از احكام‬
‫دين و سنت های پیامبر را را نادیده و بي ارزش مي انگارند‪.‬‬
‫از خداوند مي خواهيم كه آنان را مورد بخشش خود قرار دهد‬
‫چرا که سراسر دين با ارزش و به منزله مغز و هسته می‬
‫باشد‪ ،‬هرچند كه اعتبار و اهميت امور دين با يكديگر متفاوت‬
‫هستند‪.‬‬
‫هرگز منظور ما اين نيست كه به اولويت ها درعلم و عمل‬
‫و دعوت الي الله توجه نكنيم‪ ،‬بلكه اين يك امر ضروري است‬
‫كه همه بايد آن را مد نظر قرار دهند‪ ،‬اما آنچه که ما در پی رد‬
‫وانکار آن هستيم عدم توجه به جزئيات و نكوهش كساني‬
‫است كه خود را پايبند امور كوچك و بزرگ احكام اسلمي و‬
‫سنت رسول خداص نمي دانند‪.‬‬
‫هنگامي كه اولين شهيد محراب‪ ،‬فاروق اعظم ضربت‬
‫خورده بود‪ ،‬جواني نزد وي آمد و مطلبي را با او در ميان‬
‫گذاشت‪ ،‬همين كه مي خواست بيرون برود آن حضرت او را‬
‫صدا زد و خطاب به او فرمود‪ :‬ای برادر زادة من! لباست را‬
‫بال بزن زيرا اين امر موجب پاكيزگي لباس و دوري از‬
‫معصيت پروردگار مي شود»‪ 1‬اين حادثه فوق العاده بر وی‬
‫تاثير مياظتنا رد هك يسك اريز دنکیم بلقنم ار وا و دراذگ‬
‫زا ار ناوج نآو دنك يم فورعم هب رما مه زاب تسا گرم‬
‫يم شزرا يب وزيچ ان رایسب ار نآ يزورما مدرم هك يراك‬
‫‪.‬دراد يم زاب ‪،‬دنناد‬

‫صحيح بخاري به شرح فتح الباري‪1/60 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫مبحث سوم‪ :‬ايمان و كفر‬

‫مطلب اول‪ :‬انكارکردن عقيده چه حكمی دارد‬

‫هر كسي كه عقیده را انکار کند و مانند كمونيست ها به طور‬
‫كلي وجود خداوند را منكر شود و پيامبران و كتابهای الهي را‬
‫تكذيب نمايد و به معاد و كيفر و پاداش اعمال در آن روز‬
‫ايمان نداشته باشد و يا منكر بخشي از عقايد شود‪ ،‬يقينا ً كافر‬
‫است‪ ،‬بايد بدانيم كه عقيدة اسلمي به هیچ وجه تجزیه پذير‬
‫نمي باشد‪.‬زیرا به منزله يك واحد به هم پيوسته و جدا ناپذير‬
‫است‪.‬‬
‫بدين جهت ايمان به خدا‪ ،‬مقتضي ايمان به فرشتگان و‬
‫پيامبران و كتابهای آسماني و روز قيامت مي باشد‪ .‬ايمان به‬
‫كتابهای آسماني مستلزم ايمان به دستورات آن ها است‬
‫همان طور كه ايمان به رسول خدا ص‪ ،‬شامل ايمان آوردن و‬
‫پذيرفتن تمامي چيزهايي است كه رسول اكرم صاز آنها سخن‬
‫گفته است‪ .‬به همین جهت خداوند آنهای را که به اصلی‬
‫ازاصول ایمان می آورد و اصل دیگری را رد می کنند‪ ،‬كافر‬
‫مي داند ‪:‬‬
‫چﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ‬
‫ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک چ‬
‫النساء‪١٥١ - ١٥٠ :‬‬
‫كساني كه به خدا و پيغمبرانش ايمان ندارند و مي‌خواهند‬
‫ميان خدا و پيغمبرانش جدائي بيندازند (و بگويند كه به خدا‬
‫ايمان داريم‪ ،‬ولي به پيغمبران ايمان نداريم) و مي‌گويند كه به‬
‫برخي از پيغمبران ايمان داريم و به برخي ديگر ايمان نداريم‬
‫و مي‌خواهند ميان آن (كفر و ايمان) راهي برگزينند (ولي‬
‫ميان كفر و ايمان فاصله‌اي نيست و دو راه بيش وجود ندارد‪:‬‬
‫راه كفر و راه دين)‪ .‬آنان جملگي بيگمان كافرند و ما براي‬
‫كافران عذاب خواركننده‌اي فراهم آورده‌ايم‪.‬‬
‫تكذيب يكي ازبخش هاي اصول اعتقادي كه قرآن و حديث‬
‫از آن ها سخن گفتهناربمايپ زا يكي راكنا دننام ‪.‬تسا رفك دنا‬
‫زا یا هتشرف ایو ينامسآ و يهلا یاهباتك زا یكي راكنا اي ادخ‬
‫‪.‬ناگتشرف‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪25‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬گفتار و كرداري كنه كفنر محسنوب مني‬
‫شود‬
‫كفر تنها محدود به نفي و رد اصول اعتقادي نيست بلكه‬
‫بعضی از اعمال هستند که انجام دادنشان كفر محسوب می‬
‫تدابع دننام ‪.‬دشاب یملك رد تسا نکمم یتح و دوش‬
‫وا قح و هدوب ادخ صاخ تدابع اريز ‪،‬ادخ ریغ شتسرپو‬
‫زامن لًثم ‪.‬تسا کرش ادخ ریغ یارب شنداد ماجنا سپ ‪،‬تسا‬
‫ادخ ريغ زا تساوخرد و ادخ ريغ يارب حبذو ادخ ريغ يارب‬
‫زا نخس کی نتفگ هليسو هب ناسنا مه يهاگ و تسا كرش‬
‫هب نتفگازسان و نداد مانشد دننام دوش يم جراخ ملسا هرياد‬
‫ملسا نداد رارق ازهتسا دروم ای و ملسا و صربمايپ و ادخ‬
‫یرترب اي ‪،‬ييارگ داينب و يهاتوك و صقن هب نآ ندومن مهتمو‬
‫‪،‬مسينومك دننام یرشب ةدننک هارمگ بتاكم و نايدا نداد‬
‫تیحیسمو تيدوهي دننام هدش فيرحت نايدا رياس اي و یئادوب‬
‫‪...‬و ملسا رب‬

‫مطلب سوم‪ :‬رفتار با كفار‬

‫بر هر فرد مسلمانی لزم است كه كافر را دشمن خود بداند و‬
‫همان طور كه كفر را مكروه و مبغوض مي داند‪ ،‬كافر رانیز‬
‫به دليل آلوده بودنشان به کفر‪ ،‬زشت و ناپسند بنگارد‪ .‬بر او‬
‫واجب است كه همواره با گفتار و کردارش عليه كفر و اهل‬
‫آن مبارزه كند و گمراهي و سرگردانیهایشان را برای آنها‬
‫تشریح و توضيح دهد وآنها را به راه حق و راستین دعوت‬
‫نماید و حق را با مواضع شفاف و قوي‪ ،‬برای آنها عرضه‬
‫نماید‪ ،‬زیرا ما اگرچه کافران را دوست نداریم اما خواهان راه‬
‫یافتگی آنها و هدایت آنها هستیم‪.‬‬
‫در ارتباط با کافران نیز احکامی وجود دارد که در کتابهای‬
‫فقهی بیان شده است از جمله نباید زنان و دختران مسلمان‬
‫را به عقد و ازدواج آنها در آورد و ما مسلمانان نیز حق نداریم‬
‫كه با زنان كفار (به غير از اهل كتاب) ازدواج كنیم و نباید‬
‫مردگان آنها را غسل نماییم و بر آنها نماز بخوانیم‪.‬‬

‫مطلب چهارم‪ :‬جايگاه كفار نزد خداوند‬

‫كسي كه دعوت اسلمی به او رسيده باشد اما آگاهانه آنرا‬
‫نپذيرد و ردش کند كافر شده و براي هميشه در دوزخ باقي‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪26‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫خواهند ماند و در روز قيامت هيچگونه عذر يا دليلي براي كار‬
‫خود نخواهد داشت‪.‬‬
‫اما كساني كه به دليل دوري از مراكز اسلمی يا به خاطر‬
‫كر ولل بودن‪ ،‬دعوت اسلمی به آنان نرسيده باشد يا اينكه‬
‫دعوت اسلمی به آنها رسيده اما به دليل پيري و کهنسالي از‬
‫درك آن عاجز و ناتوان بوده باشند‪،‬این گروه در روز قيامت‬
‫عذاب داده نخواهند شد زيرا در مورد آنها اتمام حجت صورت‬
‫ﯩ ﯨ چ ‪:‬دیامرف‬ ‫نگرفته وخداوند در حق آنان می‬
‫‪: ١٥‬ءارسلا چ‬
‫و ما (هيچ شخص و قومي را) مجازات نخواهيم كرد‪ ،‬مگر‬
‫اين كه پيغمبري (براي آنان مبعوث و) روان سازيم‪.‬‬
‫دلیل بر اینکه این گروه در روز قیامت مورد آزمایش و‬
‫امتحان قرار می گیرند‪ ،‬حدیثی است که اسود پسر سریع آن‬
‫را روایت کرده است‪ ،‬او می‪:‬دومرف صادخ ربمایپ ‪:‬دیوگ‬
‫قال رسول اللهص «أربعة يَحتجّون يومَ القِيامةِ‪ :‬ر ُجلٌ اصَمّ ل يس َمعُ شَيئا‪،‬‬
‫و رجُ ٌل أحَقٌ‪ ،‬و رجُ ٌل هَرمٌ‪ ،‬و رجُ ٌل مَاتَ ف الفَتر ِة (ل تَبلغُ ُه دَعوةُ رَسولٍ) فَأمّا‬
‫الصَمّ فيقولُ‪:‬ربّ قَد جا ءالسلم و ما اسع شيئا‪ ،‬و أمّا الحق فيقول‪ :‬ربِ قدجاءَ‬
‫السلمُ و الصبيانُ يذ فونَن بالبعرِ‪ ،‬و أمّا الَرمُ فيقولُ‪ :‬ربّ قد جاء السل ُم و ما‬
‫أعقلُ شيئا‪ ،‬و أماّ الذي مات ف الفَترةِ قيقولُ‪ :‬ربّ ما اتا ن مِن رسو ٍل فَيأخُذ ال‬
‫مواثيقه ليُطيعَنهُ‪ ،‬فيسل إليهِم أن ادخلوا النار‪ ،‬فوَالذي نفسُ ممد ٍبِيدهِ لَو دخلوا ها‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫لَكانت عليهم بردا وسلما»‬
‫(چهار گروه در روز قيامت براي تبرئه خود دليل مي آورند‪:‬‬
‫‪ -1‬انسان كر و لل كه توان شنيدن را از دست داده است‬
‫‪ -2‬انسان جاهل‬
‫‪ -3‬انسان پير و ناتوان‬
‫‪ -4‬انساني كه در دوران فترت (زمان فاصله بین دو‬
‫پيامبر) زندگی کرده است‪.‬‬
‫انسان كر و لل مي گويد‪ :‬پروردگارا اسلم آمد اما من‬
‫توانایی شنيدن را از دست داده بودم‪ ،‬انسان احمق و سفيه‬
‫مي گويد‪ :‬پروردگارا اسلم آمد ولي من در حالتي بودم كه‬
‫كودكان سرگين حيوانات را به سوي من پرتاب مي كردند و‬
‫انسان كهن سال و ناتوان مي گويد‪ :‬اسلم آمد ولي من توان‬

‫‪ 1‬احمد في مسنده بيهقي آن را صحيح قرار داده است و ابن كثير در تفسير آيه‬
‫‪ 15‬سوره آرا آن آورده است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪27‬‬
‫درك و فهميدن را از دست داده بودم‪ ،‬انساني كه در دوران‬
‫فترت فوت کرده است مي گويد‪ :‬پروردگارا! هيچ پيامبري به‬
‫سوي من نيامده است تا از او پیروی کنم‪ ،‬آنگاه خداوند از‬
‫آنان تعهد مي گيرد تا او را اطاعت كنند پس دستور میهک دهد‬
‫رد ص دمحم ناج هك ييادخ هب دنگوس ‪،‬دنربب خزود هب ار نانآ‬
‫شتآ هلصافلب دنوش يم خزود دراو نانآ يتقو تسا وا رايتخا‬
‫(‪.‬ددرگیم ملاس و درس ناشیا رب خزود‬

‫مطلب پنجم‪ :‬ترك واجبات و انجام محرمات‬

‫‪ - 1‬ديدگاه سلف درباره كسي كه مرتكب گناه كبيره‬
‫ميشود‬
‫بدون شک کسی که واجبات اسلم‪ ،‬مانند زكات و روزه و حج‬
‫و نيكي با والدين را ترك می‪،‬انز دننام ‪،‬يمارح ياهراك اي دنک‬
‫هرهچ وا اًنيقي ‪،‬دوش بكترم ار ميتي لام ليم و فيح و ابر‬
‫زا تاعاط كرت نازيم هب و تسا هدومن راد هشدخ ار ناميا‬
‫هتساك شناميا زا ‪،‬رگيد يوس زا ناهانگ باكترا و فرط كي‬
‫و تابجاو كرت رطاخ هب اًفرص يصخش نينچ ايآ اما ‪،‬دوش یم‬
‫و تاعاط ‪،‬وا هك يلاح رد دوش یم ریفکت تامرحم باكترا‬
‫ار تامرحم نداد ماجناو تسا هدومنن در و راکنا ار تابجاو‬
‫‪.‬؟تسا هتسنادن اورو للح زین‬
‫نصوص شرعي (آيات و رواياتي) كه در اختيار ما هستند‪،‬‬
‫حكايت از آن دارند كه مسلمان با ارتكاب گناه و ترك واجبات‬
‫كافر نمي شود‪ ،‬بلكه اين اعمال موجب نقص ايمان او مي‬
‫شوند و سرانجام كارش كه او را عذاب دهد یا قلم عفو‬
‫برگناهانش بكشد‪ ،‬به خواست و ارادة خداوند بر می‪.‬ددرگ‬
‫اما نصوصي كه به صراحت دال بر مطلب فوق هستند به‬
‫شرح زيرمی باشند‪.‬‬
‫ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﯘ چ‬ ‫چﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ‬
‫النساء‪٤٨ :‬‬
‫(بيگمان خداوند (هرگز) شرك به خود را نمي‌بخشد‪ ،‬ولي‬
‫گناهان جز آن را از هركس كه خود بخواهد مي‌بخشد)‪.‬‬
‫و رواياتي نيز وارد شده اند که معنی ومفهوم آیة فوق را‬
‫توضيح می‌دهند‪.‬درحديث قدسي آمده که حضرت صچنين مي‬
‫فرمايد‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪28‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫«یا ابن آدم لو اتيتنيی بقرابِ الرضِ خطايا‪ ،‬ث لقیتنیي ل تشرك ﰊ شيئا‬
‫‪1‬‬
‫اتيتك بقرابا مغفرة »‬
‫(اي آولد آدم! تو اگر با گناهانی به اندازة تمام زمين نزد‬
‫من بيايي من با همان ميزان مغفرت نزد تو مي آيم به شرط‬
‫اينكه كسي را شريك من قرارنداده باشي)‪.‬‬
‫در حديث قدسي ديگري چنين آمده است‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫«ومن لقين ِبقَراب الرض خطیئة‪ ،‬ليشرك ﰊ شيئا لقيتُه بثلها مغفرةً»‬
‫(كسي که با یک دنیا گناه نزد من آید‪ ،‬اما برای من انباز و‬
‫شریک قرار نداده باشد‪ ،‬من نیز با یک دنیا مغفرت به ديدار او‬
‫مي روم‪).‬‬
‫عتبان پسر مالک از پیامبرص روايت مي كند كه فرمود‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫« فإن الَ حرّم علي النار من قال‪ :‬ل إله إلّا ال يبتغي بذلك وجه ال »‬
‫(کسی که با اخلص ل إله إّل الله رابگوید‪ ،‬خداوند دوزخ را‬
‫ازاو حرام نموده است‪).‬‬
‫از جابر روایت شده که پیامبر صفرمود‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫«من مات ل یشرک بی شیئا دخل النّة»‬
‫(کسی که بمیرد در حالی که برای من شریک قرار نداده‬
‫است داخل بهشت می شود‪).‬‬
‫در حدیث مشهور به حدیث شفاعت چنین آمده که خداوند‬
‫می‪:‬دیامرف‬
‫‪5‬‬
‫«وعزَتی وجللی وکبیائی وعظمتی لَخرجنّ منها من قال لإله إلّا اللّه»‬
‫(به عزت و عظمت و کبریاء و جللم سوگند! کسی‬
‫که(خالصانه)گفته باشد ل إله إاّل اللّه او را از آتش بیرون‬
‫خواهم آورد‪).‬‬
‫ازابي سعيد خدري روایت شده که پیامبر صفرمود‪:‬‬
‫« يدخل هل النة و اهل النار ث يقولون ال تعال اخرجوا ان مان ف قلبه مثقال‬
‫‪6‬‬
‫جنه من خردل من ايان »‬
‫‪ 1‬ترمذي آن را در کتاب س نن خود‪:‬ج ‪ 4‬ص ‪ 49‬شماره حدی ث ‪ ،3540‬روای ت‬
‫نموده و آن را غري ب دانس ته اس ت يعن ي تنه ا از همي ن ي ك طري ق باو رس يده‬
‫اس ت‪ .‬نگاه ص حیح س نن ترمذی‪ ،‬تألی ف آلبان ی ک ج ‪ 3‬ص ‪ ،175‬شماره حدی ث‬
‫‪2805‬‬
‫‪ 2‬مسلم‪4/2068 :‬‬
‫‪ 3‬صحيح بخاري ‪1/519‬‬
‫‪ 4‬صحیح مسلم‪.1/94 :‬شماره ‪94‬‬
‫‪ 5‬صحیح بخاری‪.13/474 :‬‬
‫‪ 6‬صحيح بخاري‪1/72 :‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪29‬‬
‫(بهشتيان به بهشت و دوزخيان به دوزخ مي روند سپس‬
‫خداوند میدراد ناميا نزرا هناد كي نازیم هب سكره ‪:‬دیامرف‬
‫(‪.‬دنروايب نوريب خزود زا ار وا‬
‫ابوسفيان می‪:‬دیوگ‬
‫«جاوَرتُ جابربن عبدال بکّة شتة أشهر فسأله رجل‪ :‬هل كنتم تسمّون احدا‬
‫‪1‬‬
‫من أهل القبلةكافرا؟ قال‪ :‬معاذ ال! – قال فهل تسمونه مشركا؟ قال‪ :‬ل»‬
‫(مدت شش ماه در مكه همسايه جابر پسر عبدالله بودم‬
‫شخصي از وي پرسيد‪ :‬آيا شما كسي از اهل قبله را كافر‬
‫مي دانيد؟ گفت‪ :‬پناه برخداوند‪ ،‬باز پرسيد‪ :‬آيا كسي از اهل‬
‫قبله را مشرك مي دانيد گفت‪ :‬خير‪).‬‬
‫با توجه به اين نصوص است که علماء و دانشمندان بزرگ‬
‫از گذشتگان این امت‪ ،‬در مورد کسانی که مرتکب گناهان‬
‫کبیره می شوند‪ ،‬یا واجباتی را ترک می نمایند گفته‪:‬هک دنا‬
‫باكترا رطاخ هب و نموم ناميا نتشاد ليلد هب صخش نآ»‬
‫«‪.‬تسا قساف هريبك هانگ‬
‫آري آن ها مرتكب گناهان كبيره را صاحب ايمان مي دانند‬
‫اما نه ايمان قوي ونیرومندی كه او را وادار به انجام طاعات‬
‫وپرهیز و خودداري از محرمات نماید‪ ،‬بلكه چون مرتکب‬
‫گناهان کبیره شده‪ ،‬ایمانش نیز مقید به فسق گردیده است‪.‬‬

‫‪ -2‬آن دسته از خوارج که مرتكبین كبيره را كافر مي‬

‫دانند‬
‫در برابر علماء سلف‪ ،‬گروه خوارج قرار دارند که اين گروه‬
‫مرتكب كبيره را‪ -‬يعني كساني كه واجبي را ترك يا حرامي را‬
‫مرتكب شده ‪-‬كافر مي دانند‪.‬‬
‫بايد گفت‪ :‬همواره كساني بوده اند كه به خاطر چنين‬
‫کارهایی(ترک واجب وانجام محرمات)‪ ،‬نبست كفر را به مردم‬
‫داده و نخستين كساني كه چنين فتوايي را صادر كردند (گروه‬
‫خوارج) بوده اند‪.‬‬
‫خوارج كساني هستند که پس از حكم و داور قرار گرفتن‬
‫ابوموس اشعري و عمرو بن عاص برای از بين بردن اختلف‬
‫و معاويه ‪ ،‬از سپاه‬ ‫میان مردم به رهبري حضرت علي‬
‫حضرت علي بيرون رفتند‬
‫‪ 1‬روایت از ابو عبدالقاسم بن سلم در كتاب الیمان با تحقیقی که شیخ ناصر‬
‫الدي ن البان ي روی آن انجام داده‪ :‬ص ‪ ،98‬ناص ر الدی ن آلبان ی مینوچ ‪:‬د یوگ‬
‫زا ثیدح یوار نایفس وبا‪.‬تسا حیحص شدنس تسا هدومن تیاور ار نآ ملسم‬
‫‪.‬دشاب یم نیعبات‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪30‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫حكم قرار دادن انسان از لحاظ‬ ‫زيرا آنها اعتقاد داشتند كه َ‬
‫شرعی اشتباه بوده وآن را كفر می دانستند بدين جهت آنها‬
‫تمامی مسلمانانی را كه به چنين داوری و حكمیتي تن داده‬
‫بودند كافرمی دانستند حتی خودشان مجددا ً ایمان آوردند‬
‫چون خود را نيز كافر تلقي مي كردند و برای بازگشت به‬
‫سپاه حضرت علي شرط نهاده بودند كه حضرت علي‬
‫بايد كافر شدنش را بپذيرد و بدان اقرار نماید و مجددا ً ایمان‬
‫بیاورد‪ .‬اما حضرت علي به جنگ با آنان برخاست و بزرگترين‬
‫عالم و دانشمند زمان خود یعنی عبدالله ابن عباس را به‬
‫سوی آنان فرستاد و او هم برای آنان اقامه حجت نمود و‬
‫مذهبشان را نقص نمود و سر انجام چند هزار تن از آنان به‬
‫سپاه حضرت علي برگشتند و حدود دو هزار تن ديگر بر‬
‫موضع خود اصرار نمودند‪ .‬حضرت علي به مبارزه با اين دو‬
‫هزار نفر برخاست و آنها را از بین برد‪ ،‬اما مذهبشان گسترش‬
‫پيدا كرد و تعداد زيادي از مسلمانان از ديدگاه آنان تبعيت‬
‫كردند که از آن تاريخ به بعد نظریة تكفير هراز چند گاهي در‬
‫میان توده های مردم بروز مي كرد که متاسفانه در این عصر‬
‫نيزمجددا ً بروز كرده است‪.‬‬

‫دليل خوارج براي تكفير مرتكبین گنا هان كبيره‬

‫گروه خوارج ‪ 1‬بر اين باورند كه مرتكب گناه كبيره‪ ،‬كافر است‬
‫و از دایرة اسلم خارج وخون و مالش حلل است و براي‬
‫هميشه در دوزخ باقي خواهد ماند‪ .‬آنها براي تأييد نظريه خود‬
‫به دليلي استناد مي كنند كه به گمان آنها دلیل اثبات‬
‫مدعايشان است‪ .‬از جمله‪:‬‬
‫‪ -1‬میاب هدوب ناميا زا یئزج لامعا هک نیا رد امش ‪:‬دنیوگ‬
‫راتفگو داقتعا زا تسا ترابع ناميا و دیتسه قفتم ام‬
‫نيب زا زین ناميا لك ‪،‬دوش لياز ناميا زا يئزج هاگره ‪،‬رادرکو‬
‫زا و دوش لیاز لامعا زا یتمسق رگا هک هنوگنامه ‪،‬دور يم‬
‫‪.‬دور یم نیب زا زین لمع لک دورب نیب‬
‫‪ -2‬استدلل دوم آنان اين است كه خداوند بعضي از گناهان‬
‫را فسق ناميده است و مي فرمايد‪:‬‬
‫ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ چ الجرات‪٦ :‬‬ ‫چﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬

‫‪ 1‬يك گروه ديگر به نام معتزله‪ :‬پيروان و اصل بن عطاء نيز وجود دارند كه آنان‬
‫بر اين عقيده هستند كه مرتکب گناهان كبيره نه مومن هستند و نه كافر بلكه‬
‫در ميان كفر و ايمان قرار دارند اما در قيامت آنان در آتش خواهند ماند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪31‬‬
‫(اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! اگر شخص فاسقي خبري را‬
‫به شما رسانيد درباره آن تحقيق كنيد‪).‬‬
‫در این جا کلمة فاسق به معنی دروغگو به کار رفته است و‬
‫اين نكته با تامل ودقت در سياق آيه به دست مي آيد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫پیامب ص مي فرمايد‪« :‬سَبابُ الومن فسوق»‬
‫(دشنام دادن به مومن موجب فاسق شدن است‪).‬‬
‫مي گويند‪ :‬خداوند بعضي گناهان را ظلم و ستم نامیده‬
‫است‪ ،‬همچون خوردن مال يتيم و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎک ﮒ چ النساء‪١٠ :‬‬
‫(بيگمان كساني كه اموال يتيمان را به ناحق و ستمگرانه‬
‫مي‌خورند‪ ،‬انگار آتش در شكمهاي خود (مي‌ريزند و)‬
‫مي‌خورند‪( .‬چرا كه آنچه مي‌خورند سبب دخول ايشان به‬
‫دوزخ مي‌شود)‪).‬‬
‫همچنين خداوند كساني راكه زن بيوه را در ايام عده از خانه‬
‫شوهرش بيرون میهب اریز تسا هدیمان رگمتس و ملاظ ‪،‬دنک‬
‫‪:‬دیامرفیم هکنانچ ‪.‬تسا هدومن زواجت یهلا تادودح‬
‫چ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩﭪ‬
‫ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭿ چ الطلق‪١ :‬‬ ‫ﭫ ﭬ ﭭﭮ ﭯ ﭰ‬
‫(و از خدا كه پروردگار شما است بترسيد و پرهيزگاري كنيد‬
‫(و اوامر و نواهي او را به كار بنديد‪ ،‬به ويژه در طلق و‬
‫نگهداري زمان عدّه)‪ .‬زنان را (بعد از طلق‪ ،‬در مدّت عدّه) از‬
‫خانه‌هايشان بيرون نكنيد و زنان هم (تا پايان عدّه‪ ،‬از منازل‬
‫شوهرانشان) بيرون نروند‪ .‬مگر اين كه زنان كار زشت و‬
‫حاشي و ناسازگاري طاقت‬ ‫پلشت آشكاري (همچون زنا و ف ّ‬
‫فرسا با شوهران يا اهل خانواده) انجام دهند (كه ادامه حضور‬
‫ايشان در منازل‪ ،‬باعث مشكلت بيشتر گردد)‪ .‬اينها قوانين و‬
‫مقّررات الهي است و هركس از قوانين و مقّررات الهي پا‬
‫فراتر نهد و تجاوز كند‪ ،‬به خويشتن ستم مي‌كند‪( .‬چرا كه خود‬
‫را در معرض خشم خدا قرار مي‌دهد و به سعادت خويش‬
‫لطمه مي‌زند)‪).‬‬
‫خوارج مي گويند‪ :‬همه اين گناهان فسق و ظلم هستند و‬
‫براساس نص صريح قرآن‪ ،‬فاسق و ستم گر كافر هستند‪.‬‬
‫چ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ چ البقرة‪ ٢٥٤ :‬و كافران ستمگرند (و به خود و‬
‫جامعه خود ظلم مي‌كنند و نتيجه ظلم آنان در آن روز ظاهر‬
‫خواهد شد)‪.‬‬

‫صحيح مسلم ‪1/80‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪32‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫چ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ چ النور‪٥٥ :‬‬
‫(بعد از اين (وعده راستين) كساني كه كافر شوند‪ ،‬آنان‬
‫كامل ً بيرون شوندگان (از دائره ايمان و اسلم) بشمار می‬
‫روند (و متمّردان و مرتدّان حقيقي مي‌باشند)‪.‬‬
‫خوارج ميگويند‪ :‬نصوص وروایاتی وارد شده اند که ايمان را‬
‫از كساني كه مرتكب گناه شده اند نفي مي كنند‪ ،‬از جمله‬
‫حديث مسلم که می‪:‬دیامرف‬
‫«ليزن الزان حي یزن و هومؤمن و ليسرق السارق حي يسرق و هو مؤمن‬
‫و ل يشرب المر حي يشربا و هو مؤمن)‪» 1‬‬
‫( زنان هنگان زنا ودزد هنگام دزدي و شرابخوار هنگامي كه‬
‫مشروب مي نوشد‪ ،‬مومن نيستند‪).‬‬
‫وباز هم می‪:‬دیامرف‬
‫‪2‬‬
‫«ل یبغض النصارَ أح ٌد یومن بال و رسوله»‬
‫(کسی که به خدا وپیامبرش ایمان داشته باشد‪ ،‬نسبت به‬
‫انصاری کینه و نفرت نمی ورزد)‬
‫و باز هم در حدیث دیگری می‪:‬دیامرف‬
‫‪3‬‬
‫«و الذي نفسي بيده لتدخلون النة حت تومنوا و لتومنوا حت تابوا»‬
‫(سوگند به آن ذاتي كه روح من در اختيار او است شما به‬
‫بهشت نمي رويد مادام كه مومن نباشيد و مومن نمي شويد‬
‫مادام که یکدیگر را دوست نداشته باشید)‪.‬‬
‫‪ -3‬خوارج مي گويند‪ :‬پیامبرص ازکسانی که بعضي ازگناهان‬
‫را انجام می دهند تبري ودوری جسته است‪ ،‬چنانکه مییامرف‬
‫‪:‬د‬
‫‪4‬‬
‫ح فليس منا و من غشّنا فلس مِنّا»‬
‫«من حَمل علينا السل َ‬
‫(کسی که با ما بجنگد و علیه ما اسلحه بكشد از ما نیست و‬
‫کسی که با ما بدعهدی وخیانت کند از ما نیست‪).‬‬
‫و در حديث ديگرمی‪:‬دیامرف‬
‫‪5‬‬
‫ش فليس منِّي»‬ ‫«من غ َّ‬
‫(کسی که اهل فریب و نیرنگ باشد از من نیست)‪.‬‬

‫مسلم‪ 1/76 :‬شماره حدیث ‪.64‬‬ ‫‪1‬‬

‫مسلم ‪1/86‬‬ ‫‪2‬‬

‫مسلم‪1/74 :‬‬ ‫‪3‬‬

‫صحیح مسلم‪ ،1/99 :‬شماره حدیث ‪.101‬‬ ‫‪4‬‬

‫صحیح مسلم‪ ،1/101 :‬شماره حدیث ‪.102‬‬ ‫‪5‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪33‬‬
‫در حديثي كه بخاري و مسلم آن را از حضرت ابي هريره‬
‫روايت كرده اند‪ ،‬پیامبر مي فرمايد‪« :‬وال ليومن و ال ل يومن‪،‬‬
‫من يا رسول اللهص؟ قال‪( :‬الذي ليأمن جاره بوائقه) »‬
‫‪3‬‬
‫قيل‪َ :‬‬
‫( پیامبر صسه بارپشت سرهم فرمود‪ :‬به خدا سوگند ایمان‬
‫ندارد)‪ .‬سوال شد‪ :‬چه كسي ایمان ندارد ای رسول خدا؟‬
‫فرمود‪( :‬كسي كه همسايه اش از وي در امان نباشد)‪).‬‬
‫‪ -4‬خوارج مي گويند‪ :‬بعضي از گناهان كفر نامیده می‬
‫شوند‪ .‬چنانکه خداوندمی فرمايد‪:‬‬
‫ﯙ ﯚ‬ ‫ﮱ ﯓ ﯔ ﯕﯖ ﯗ ﯘ‬ ‫چﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ‬
‫ﯞ چ آل عمران‪٩٧ :‬‬ ‫ﯛ ﯜ ﯝ‬
‫ج اين خانه واجب الهي است بر كساني كه توانائي‬ ‫(و ح ّ‬
‫ج خانه‬‫(مالي و بدني) براي رفتن بدانجا دارند‪ .‬و هركس (ح ّ‬
‫ج را نپذيرد و بدين وسيله)‬ ‫خدا را به جاي نياورد‪ ،‬يا اصل ً ح ّ‬
‫كفر ورزد (به خود زيان رسانده نه به خدا) چه خداوند از همه‬
‫جهانيان بي‌نياز است‪).‬‬
‫رسول اللهص مي فرمايد‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫«لترجعوا بعدي كفّارایضرب بعضكم رقاب بعض»‬
‫(بعد از من كافر نشويد وگردن همديگر رانزنيد‪).‬‬
‫و در حدیث دیگری مي فرمايد‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫ل أخاه فقد باء اح ُدهُما»‬
‫«اذا كفّرالرج ُ‬
‫(هر گاه كسي نسبت كفر را به برادرش بدهد الزاما ً كفر به‬
‫يكي از آنها ملحق مي شود‪).‬‬

‫رد دلیل خوارج‬

‫اين ها دلئلی بودند كه خوارج براساس آن ها شخص مرتكب‬
‫گناه كبيره را تکفیر مي کردند‪ ،‬اینک به ذكر خطا و اشتباهات‬
‫آنان در زمینة این استدللها مي پردازيم‪.‬‬
‫‪ -1‬دلیل آنان راجع به اینکه اعمال در دایره ایمان قرار‬
‫دارند؛ ما این دلیل را انکار ورد نمی کنیم اما خطای آنان در‬
‫اين است كه اعمال را شرط ايمان مي دانند در حالي كه‬
‫چنين نيست بلكه زائل شدن اعمال منافي با كمال ايمان‬
‫است‪ ،‬يعني هرگاه اعمال زائل شود بخشي از ايمان زائل مي‬
‫مشکاةالمصابیح‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫مسلم‪1/82 :‬‬ ‫‪4‬‬

‫مسلم‪1/79 :‬‬ ‫‪5‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪34‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫شود و ايمان به صورت ناقص باقي می ماند‪ ،‬مثال آن دقیقاً‬
‫مانند اين است كه دست يا پاي انسان را قطع كنيد یا چشم‬
‫او را کور و یا گوشش را ببرید که با این وجود بصورت انسان‬
‫باقي مي ماند‪ ،‬اما هر وقت از وسط نصف شود يا سرش از‬
‫بدن جدا گردد یا قلب او را بيرون بياورند‪ ،‬مسلم است که به‬
‫صورت انسان زنده باقی نخواهد ماند‪ ،‬دقیقا ً كسي که ايمانش‬
‫زايل شده است و یا اعمال واجبی را ترک نموده باشد یا‬
‫کارهای حرامی را مرتکب شده باشد همین طور است‬
‫از بين رفتن عقيده هم با از دست دادن سر و دل در‬
‫انسان شباهت دارد‪.‬‬
‫‪ -2‬اما استدلل دوم مبنی براینکه فسق و ستم كفر هستند؛‬
‫این فهم غلط و اشتباه است زيرا فسق به معنای بیرون رفتن‬
‫از طاعت خداوند است و بيرون رفتن از فرمان خدا نیز دارای‬
‫مراحل متعددي است‪ .‬گاهي مترادف با كفر است و گاهي هم‬
‫مترادف با كفر نیست‪ .‬مثل ً انکار کردن فرشتگان خارج شدن‬
‫از فرمان خدا و موجب کفر است و نوشیدن شراب نيز خارج‬
‫شدن از فرمان خدا و معصیت است اما موجب کفر نیست‪.‬‬
‫ظلم هم همین طور دارای مراحل و درجات متعددی است‪،‬‬
‫گاهي شديد و در حد كفر است و گاهي هم كمتر از آن مي‬
‫باشد‪.‬‬
‫می توان اين مساله را با ترسيم کردن يك دائره بزرگ و‬
‫یک دايره كوچک در داخل آن بهتر فهميد‪ ،‬بدین ترتیب كه دايره‬
‫بزرگ نمايانگر ظلم و فسق و دايره كوچك بيانگر كفر باشد‪،‬‬
‫کفر دایره ظلم و فسق قرار می گیرد زیرا مفهوم آنها عامتر‬
‫از مفهوم كفر است‪ .‬بدين معنی که بعضي از ظلم ها و فسق‬
‫ها كفر نيستند‪.‬‬

‫ظلم وفسق مانند‪ :‬ربا‬

‫کف ر مانن د‪ :‬انکار وجود خدا‪.‬‬
‫ب فرشتگان و کتابهای‬ ‫تکذی‬
‫آس مانی وپیام بران و روز قیام ت‬
‫ر خدا‪ ،‬همچون‬ ‫و عبادت غی‬
‫پرس تش عیس ی‪ ،‬دروغ‪ ،‬خوردن‬
‫مال یتیم‬

‫دلیل این كه بعضی اوقات فسق به معنی کفر نيست‪ ،‬اين‬

‫حديث پیامبر خدا ص است كه مي فرمايد‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪35‬‬
‫‪1‬‬
‫«سباب السلم فسوق و قتاله كفر»‬
‫(یعنی دشنام دادن به مسلمان فسق و کشتنش کفر است‪).‬‬
‫بسيار روشن است كه رسول اللهص در اين حديث‪ ،‬كفر و‬
‫فسق را از يكديگر جدا كرده است اگر چه منظور از كفر در‬
‫اين حديث كفري است كه شخص به سبب آن از دايره اسلم‬
‫خارج نمی شود‪.‬‬
‫اما نصوصي كه خوارج بدان استناد نموده اند مبنی بر این‬
‫كه گناه ايمان را نفی مي كند يا اينكه ر سول خدا از مرتكب‬
‫چنين گناهاني تبري جسته است ويا اين نصوص به كافر بودن‬
‫كساني تصریح دارد كه مرتكب گناه شده اند‪ ،‬به این معنی‬
‫نیست که ایمان بر اثر گناه از بین می رود و گناه و معصيت‬
‫موجب کفر می باشند‪ ،‬بلکه منظور اين است كه اين نوع گناه‬
‫صورت واقعي و خالصانة ايمان را که خداوند اهل آن را در‬
‫جاهایی از قرآن ستوده است‪ ،‬از بين می برد چنانچه فرموده‬
‫است‪:‬‬
‫ﯠﯡ ﯢ‬ ‫چﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬
‫ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫ﯼ‬
‫پ ﭚ ﭛ‬ ‫ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ‬ ‫ی ی ی‬
‫ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ چ‬
‫التوبة‪١١٢ - ١١١ :‬‬
‫(بيگمان خداون د (كالي) جان و مال مؤمنان را ب ه (بهاي)‬
‫بهش ت خريداري مي‌كن د‪( .‬آنان باي د) در راه خدا بجنگن د و‬
‫بكشن د و كشته شون د‪ .‬اين وعده‌اي اس ت كه خداوند آن را در‬
‫(كتابهاي آس ماني) تورات و انجي ل و قرآن (ب ه عنوان س ند‬
‫معت بري ثب ت كرده اس ت) و وعده راس تين آن را داده اس ت و‬
‫چ ه كس ي از خدا ب ه عه د خود وفاكننده‌ تر اس ت‌؟ پ س ب ه‬
‫معامله‌اي ك ه كرده‌اي د شاد باشي د و اي ن پيروزي بزرگ و‬
‫رستگاري سترگي است‪).‬‬
‫(از جمله اوصاف اين مؤمنان و سایر مسلمانان اين است‬
‫كه) آنان توبه‌كننده (از معاصي)‪ ،‬پرستنده (دادار)‪ ،‬سپاسگزار‬
‫(پروردگار)‪ ،‬گردنده (در زمين و انديشمند در آفاق و انفس)‪،‬‬
‫نمازگزار‪ ،‬دستوردهنده به كار نيك‪ ،‬بازدارنده از كار بد و‬
‫حافظ قوانين خدا مي‌باشند‪( .‬اي پيغمبر!) مژده بده به‬

‫صحیح مسلم‪ ،1/80:‬شماره ‪64‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪36‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مؤمنان (به چيزهائي كه خارج از توصيف و تعريف و به دور از‬
‫فهم مردمان است‪).‬‬
‫و مي فرمايد‪:‬‬
‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬
‫ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ چ الؤمنون‪٥ - ١ :‬‬
‫(مسلّما ً مؤمنان پيروز و رستگارند‪ .‬كسانيند كه در نمازشان‬
‫خشوع و خضوع دارند‪ .‬كسانيند كه از (كردار) بيهوده و‬
‫(گفتار) ياوه رويگردانند (و زندگي را جدّي مي‌گيرند ؛ نه‬
‫شوخي)‪ .‬و كسانيند كه زكات مال بدر مي‌كنند و عورت خود‬
‫را حفظ مي‌كنند‪).‬‬
‫و مي فرمايد‪:‬‬
‫چﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ‬
‫ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ چ النفال‪٣ - ٢ :‬‬
‫(مؤمنان‪ ،‬تنها كساني هستند كه هر وقت نام خدا برده‬
‫شود‪ ،‬دلهايشان هراسان مي‌گردد (و در انجام نيكيها و خوبيها‬
‫بيشتر مي‌كوشند) و هنگامي كه آيات او بر آنان خوانده‬
‫ّ‬
‫مي‌شود‪ ،‬بر ايمانشان مي‌افزايد و بر پروردگار خود توكل‬
‫مي‌كنند (و خويشتن را در پناه او مي‌دارند و هستي خويش را‬
‫بدو مي‌سپارند)‪ .‬آنان كسانيند كه نماز را چنان كه بايد‬
‫مي‌خوانند و از آنچه بديشان عطاء كرده‌ايم‪( ،‬مقداري را به‬
‫نيازمندان) مي‌بخشند‪).‬‬
‫ّ ‪1‬‬
‫ابوعبيد قاسم بن سلم بعد از ذكر آين ايات مي گويد‪:‬‬
‫«اين آيه ها هستند که شریعت وفرایض اسلمی را بیان و‬
‫توضیح داده اند‪ ،‬گناه ومعاصی را از آن نفی نموده اند‪ ،‬سپس‬
‫سنت پیامبرصآنها را در خلل ایمان به خدا تفسیر نموده‬
‫است‪ ،‬پس هرگاه گناه و معاصی با ایمانی که در قرآن بیان‬
‫شده و احادیث پیامبرصآن را تفسیر نموده است‪ ،‬آمیخته شد‪،‬‬
‫در این صورت است که بعضی گفتهیطیارش زا هن نیا هک دنا‬
‫زا هن و تسا هدومن ررقم نانمؤمرب ارنآ دنوادخ هک تسا‬
‫رد يصاعم نيا اذل ‪.‬دنتسه نامیا فرعم هک تسا ییاه هناشن‬
‫زا ار ناميا دبلاكو مسا و هتشاد تافانم ناميا اب يتلاح نينچ‬
‫‪.‬دنك يم بلس راكهانگ صخش‬
‫سپس ابوعبيد به مناقشه ونقد شبهة كساني پرداخته که می‬
‫نامياو تسین نموم ‪:‬دوش هتفگ هک تسا زیاج هنوگچ ‪:‬دنیوگ‬

‫‪ 1‬این عبارات از سخنان ابو عبید می باشند که از کتابش به نام(الیمان)تألیف‬

‫ایشان در ضمن چهار رساله که ناصر الدین البانی روی آنها تحقیق نموده است‬
‫ص ‪ 96-90‬نقل شده است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪37‬‬
‫مه اب هلمج ود نيا عقاو رد هک‪ -‬؟تسا هدشن بلس يو زا مه‬
‫نيا نايم يداضت ‪:‬دیوگیم و دهدیم حیضوت وا اما ‪-‬دنراد داضت‬
‫و فرع قبط هك تسا ينخس نيا هكلب درادن دوجو هلمج ود‬
‫يصخش رگا هک هنوگن امه ‪.‬تسا هدش هتفگ برع تداع‬
‫لمع مامت دهدن ماجنا ‪،‬دريگ ماجنا دياب هك نانچ نآ ار يلمع‬
‫و دننك يم يفن ار نآ و هدش هتفرگ هدیدان يلك روط هب یو‬
‫هويش و بولسا قبط و یبرع نابز هب نآرق هك تسا ملسم‬
‫‪.‬تسا هدش لزان برع ملك ياه‬
‫« كلم عربی که نزد ما بسیار جامع و فراگیر است‪ ،‬عملی‬
‫را که به نحو شایسته انجام نگرفته‪ ،‬نادیده می گیرد‪،‬چنانکه‬
‫اگر صنعتگری کارش را خوب انجام نداده باشد به او مي‬
‫گويند‪ :‬تو هيچ صنعت يا عملي را انجام نداده اي‪ ،‬در حالی که‬
‫معلوم است مفهوم اين سخن در چنين حالتي نفي كيفيت و‬
‫زيبايي در عمل است نه نفی مطلق عمل‪ .‬پس آن شخص از‬
‫ديدگاه آنها هم عامل وسازنده است اما به لحاظ عدم زيبايي‬
‫و استحكام در کارش او را سازنده و صانع به حساب نمي‬
‫آورند‪.‬‬
‫آقاي ابوعبيد در ادامه مطلب مي گويد‪ « :‬مردم عرب‬
‫سخن شدیدتر از این هم دارند‪ .‬مثل ً درباره شخصي كه از‬
‫پدرش نافرماني کرده و او را اذیت و آزارمی‪:‬دنيوگ يم ‪،‬دهد‬
‫يم هكنآ لاح ‪،‬دروآ یمن یاج هب ار يدنزرف هنوگ چیه هبوا‬
‫ياضتقم هب نوچ اما تساوا ةچبو هداز دنزرف نآ هک دنناد‬
‫دنزرف هنوگچ دنيوگ يم ‪،‬تسا هدرکن لمع يدنزرف ةفیظو‬
‫هكلب دوش يمن دودحم دنزرف هب اهنت حلطصا نيا !تسا‬
‫هتبلا ‪،‬دور يم راكب زین راذگتمدخ و رسمه و ردارب هرابرد‬
‫رد اهنآ ندرک يهاتوك نایب هلمج نیا ندرب راک هب زا اهنآروظنم‬
‫دننام ‪،‬تسا هدوب بجاو اهنآ رب هک تسا یفیاظو و لامعا‬
‫تمدخ و حاکن تمرح و تیمها اما‪...‬و یکین و یرادرب نامرف‬
‫‪1‬‬
‫«تسا یقاب دوخ یاج هب ‪...‬و تیبسن و ندوبراذگ‬
‫سپس توضیح میدنتسه ناميا يفن هرابرد هك يصوصن ‪:‬دهد‬
‫وگیم وا ‪.‬دنا هدش هدراو بولسا و هويش نيمه اب قباطم لًماك‬
‫روط نیمه عقاو رد دننک یم یفن ار ناميا هك يناهانگ» ‪:‬دی‬
‫یاج هب اهمان اما ‪،‬دنوش يمن ناميا نتفر نيب زا بجوم و هدوب‬
‫یمن هتفگ اهنآ هب یرگید زیچ نموم زج و دنتسه یقاب دوخ‬
‫‪«.‬دوش يم راتفر اه نآ اب نانموم دننام و دوش‬
‫او برای اثبات سخن خود به آیه ای در سوره آل عمران‬
‫استناد نموده‪ :‬تعهدی که خداوند از اهل کتاب گرفت تا كتاب‬
‫يعني علوم بودن و خادم بودن‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪38‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫را براي مردم تبين كنند و آن را كتمان نكنند اما اهل كتاب‪،‬‬
‫كتاب خدا و عهد و پيماني را كه با خداي خود بسته بودند‬
‫ناديده گرفتند‪ ،‬اما با وجود آن‪ ،‬خداوند در آيه ها ي ديگری‬
‫روشن نموده که مانند اهل کتاب در باره آنان حکم نموده و‬
‫خوردن گوشت حیوانی که به دست آنها ذ بح شده و نكاح‬
‫زنان آنان را براي ما حلل قرار داده است‪.‬‬
‫«زيرا آنان از لحاظ ظاهری و در زمینه احكام اهل كتاب‬
‫هستند اگر چه در واقع اهل کتاب نبوده و با آنها بسیار تفاوت‬
‫دارند‪».‬‬
‫همچنين به حديثی كه بخاري و مسلم آن را استخراج كرده‬
‫اند‪ ،‬استناد نموده که این حدیث در مورد صحابه ای است که‬
‫در نمازش اشتباه نموده و پیامبر ص بارها به او فرمودند‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫«ارجع فصلّ فإِنّک ل تصلّ»‬
‫( برو دوباره نمازت را بخوان زیرا که تو نماز نخوانده ای و‬
‫نمازت صحیح نبوده است‪).‬‬
‫آن شخص با وجود اینکه هر بار نمازش را مي خواند به‬
‫لحاظ ظاهری نمازگزار بوده اما درحقيقت نمازگزار نبوده‬
‫است‪.‬‬

‫مراد از نصوصي كه پیامبرن ص ندر آنها از گناهکاران‬

‫برائت نموده است‬
‫ابوعبيد قاسم بن سلم مي گويد‪« :‬در واقع برائت در اين‬
‫نصوص به معني بيزاري پیامبر از آنها یا بیزاری امتش از آنها‬
‫نیست‪ ،‬بلکه هدف پیامبر صاین بوده که آنها از پيروي كنندگان‬
‫و مقتديان واقعي ما نیستند و آن گونه كه شايسته است‬
‫براحكام شریعت محافظت نمی کنند‪».‬‬

‫معني و مفهوم روایاتی كه مرتكبین گناهان را كافر‬

‫شمردهاند‬
‫ابوعبيد قاسم بن سلم مي گويد‪« :‬روایتی که در رابطه باکفر‬
‫و شرک و وجوب آن بر اثرگناه نقل شده اند به معني اثبات‬
‫كفر و شرك براي مرتكب گناه وسلب ایمان از مرتکب‬
‫شونده نیست‪ .‬به این معنی است كه اين گونه اعمال از جمله‬
‫اخلق و رفتار كافران و مشركان می باشند و شایسته نیست‬
‫روایت از بخاری‪.2/277:‬شماره حدیث‪ 793:‬و مسلم‪ ،1/298:‬شماره ‪.397‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪39‬‬
‫که مومن دست به چنين اعمالی بزند‪ ،‬دركتاب و سنت‪ ،‬براي‬
‫اين دو نوع از کفر نيز دلئلي همانند دو نوع گذشته وجود دارد‪.‬‬
‫»‬
‫روشن است كه منظور از ذنوب و گناهاني كه كفر و شر‬
‫نامیده شده اند‪ ،‬اين است كه اين گونه مسائل از اخلق و‬
‫رفتار و الفاظ و احكام مشركان هستند‪.‬‬
‫برای اثبات ادعای خود به قول ابن عباس در تفسیرآیة ‪60‬‬
‫سوره مائده استناد نموده‪:‬‬
‫چ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ چ الائدة‪٤٤ :‬‬
‫(و (بدانيد كه) هركس برابر آن چيزي حكم نكند كه خداوند‬
‫نازل كرده است (و قصد توهين به احكام الهي را داشته‬
‫باشد) او و امثال او بيگمان كافرند‪).‬‬
‫ابن عباس مي گويد‪« :‬منظور از كافر‪ ،‬كفري نيست كه‬
‫انسان را از امت اسلم خارج کند‪».‬‬
‫عطا مي گويد‪« :‬كفری است پایین تر ازكفر واقعی»‪.‬‬
‫محقق كتاب درباره اثر ابن عباس مي گويد‪ :‬حاكم در‬
‫مسندرك از طريق طاوس از ابن عباس آن را نقل كرده و او‬
‫‪1‬‬
‫و ذهبي آن را صحيح دانسته اند‪.‬‬
‫بنابراين حكم کردن به چیزی غير از قرآن و سنت‪ ،‬اگرچه‬
‫كفر ناميده شده اما انسان را از ملت اسلم خارج نمي كند‬
‫بلكه دين وی به حال خود باقي است هر چند كه به گناه آلوده‬
‫شده است‪ .‬بنابراین‪ ،‬معنی این مقوله این است که «حکم‬
‫بغیر ما انزل الله» از روش و سنن كافران است‪.‬‬
‫همان طور كه در آيه ‪ 50‬سوره مائده آمده است‪.‬‬
‫ﰉﰈﰈ چ الائدة‪٥٠ :‬‬ ‫چی ی‬
‫(آيا (آن فاسقان از پذيرش حكم تو بر طبق آنچه خدا نازل‬
‫كرده است سرپيچي مي‌كنند و) جوياي حكم جاهليّت (ناشي‬
‫از هوي و هوس) هستند؟)‬
‫سپس عبيدبن سلم مي گويد‪ :‬تاويل آن نزد مفسرین این‬
‫است که هر كس به غير ما انزل الله حكم كند در حاليكه او‬
‫بر دين اسلم است‪ ،‬مانند اهل جاهليت حكم کرده است‪ ،‬زيرا‬
‫كه اهل جاهليت این چنین حكم مي كردند و این برداشت‬
‫مانند سخن رسول الله است كه مي فرمايد‪:‬‬

‫‪ 1‬نقل از کتاب الیمان تألیف‪ ،‬ابوعبید القاسم بن سلم‪ ،‬ص‪ 94:‬که همراه چهار‬
‫رسالة دیگر پخش و منتشر گردیده است‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪40‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪2‬‬
‫«ثلثه من امر الاهلیة‪ :‬الطعن ف النساب و النياحة و النواء»‬
‫(اين سه عمل از جمله اعمال دوران جاهليت هستند‪ :‬طعنه‬
‫زدن به نسب ديگران‪ ،‬گریه و نوحه خوانی بر میت و موثر‬
‫دانستن ستاره ها در بارندگي)‪.‬‬
‫وهمچنین حدیث‪« :‬آية النافق ثلث‪ :‬اذا حدث كذب و اذا وعد اخلف و‬
‫اذاأئتمن خان »‬
‫‪2‬‬

‫(سه چيز نشان منافق است‪ :‬هر وقت حرف زند دروغ مي‬
‫گويد‪ ،‬هر وقت وعده دهد خلف آن عمل مي كند و هر وقت‬
‫امانتي در اختيار او قرار گيرد به آن خيانت مي كند‪).‬‬
‫ابوعبيد بن سلم مي گويد‪«:‬منظور از روايات فوق اين‬
‫نيست كه مرتكب اين اعمال جاهل‪ ،‬كافر و منافق شده است‬
‫زيرا او به خدا و احكام نازل شده از جانب او ايمان دارد و‬
‫فرايض و واجباتش را انجام مي دهد‪ ،‬بلكه معني روايات اين‬
‫است كه اين گونه اعمال از جمله اعمال حرام و مربوط به‬
‫اهل كفر هستند که در كتاب خدا و سنت رسول اللهص ازآنها‬
‫نهي شده است تا مسلمانان از آنها اجتناب نموده و خود را‬
‫دور نگهدارند تا احكام وشریعتشان هیچ گونه شباهتي به آنها‬
‫نداشته باشد»‪.‬‬
‫جهت استدلل خود حديث زير را آورده است که پیامبر‬
‫اسلمص می‪:‬دیامرف‬
‫‪3‬‬
‫«استعطرت الره ث مرت بقوم یوجد ريها أنّها زانیة»‬

‫‪ 2‬کتاب صحیح جامع صغیر‪ .1/583:‬شماره حدیث‪ 3039 ،‬واین حدیث در جامع‬
‫الصغير چنين مي باشند‪ :‬سه عمل از اعمال دوران جاهلي هستند كه اهل‬
‫اسلم آنها را رها نمي كنند‪:‬‬
‫‪ -1‬طلب باران از ستاره ها ‪ -2‬طعنه زدن به نسب ديگران ‪ -3‬نوحه‬
‫خواندن بر اموات‪.‬‬
‫وجامع صغیراین حدیث را به بخاري در تاريخ و طبراني در الكبير‪ ،‬و امام احمد‬
‫در مسند خود‪ ،‬و ابن حبان در صحیحش نسبت داده است‪.‬‬
‫‪ 2‬صحیح بخاری‪ ،1/89 :‬حدیث شماره ‪ ،33‬وصحیح مسلم‪ 1/78 :‬حدیث شماره‬
‫‪.59‬‬
‫‪ 3‬محقق کتاب الیمان در ص‪ ،96:‬میهمیزخ نبا و تسا حیحص ثیدح نیا ‪:‬دیوگ‬
‫ثیدح هک یرعشا یسوموبا زا لقن هب دوخ حیحص رد ار نآ مکاح و نابح نبا و‬
‫زا نآ ترابع ‪.‬دنا هدروآ (تسا هدیسر صربمایپ عمس هی ینعی) هدوب زین عوفرم‬
‫ا هحیر اودجیل موق یلع ترمف ترطعت سا ةأرما ا میّأ)ت سا ن ینچ ا هنآ ت یاور‬
‫ت یاور ار نآ روط ن یمه ا قیقد ز ین یذمرت دوادوبا (ة یناز ن یع ّ‬
‫لکو ‪،‬ة یناز ی هف‬
‫‪.‬دنا هتسناد حیحص ار نآ و دنا هدومن‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪41‬‬
‫(يعني هرگاه زني خود را معطر نموده و از كنار مرداني‬
‫بگذرد كه بو و عطرش به مشام آن ها برسد آن زن زناکار‬
‫است‪).‬‬
‫اکنون سوال این است که آيا این زنا همان زنایی است که‬
‫حد برايش مقرر گردیده است؟‬
‫ممكن است منظور ابوعبيد از اين كه میامريغب مكح ‪:‬دیوگ‬
‫نيا ‪،‬تسين ملسا زا ندش جراخ و رفك بجوم ‪،‬هللا لزنا‬
‫قباطم دروم كي رد ناملسم مكاح ای يضاق رگا هک دشاب‬
‫مکح قباطم دراوم هيقب رد و دنک مكح شدوخ تساوخ‬
‫‪.‬دوش يمن رفاك ‪،‬دیامن مکح دنوادخ‬
‫اما حكم كردن طبق قوانين كافر و پياده نمودن آن بر‬
‫ملتهای مسلمان با استفاده ازنیروی قهريه و به زندان انداختن‬
‫و شكنجه دادن كساني كه به سوی اسلم دعوت می نمایند و‬
‫ندای تطبیق شریعت الهی را سر می دهند‪ ،‬در كفر آن ها‬
‫كوچكترين شکی نیست و به جرات ميتوان گفت كه آنها هیچ‬
‫گونه ارتباط وپیوندي با اسلم ندارند‪ ،‬چنانکه قرآن مي‬
‫فرمايد‪:‬‬
‫ﯨ ﯩ‬ ‫ﯥ ﯦ ﯧ‬ ‫ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬ ‫چﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬
‫چ النساء‪٦٥ :‬‬
‫ما‪ ،‬نه! به پروردگارت سوگند كه آنان مؤمن بشمار‬ ‫(ا ّ‬
‫نمي‌آيند تا تو را در اختلفات و درگيريهاي خود به داوري‬
‫نطلبند و سپس مللي در دل خود از داوري تو نداشته و كاملً‬
‫تسليم (قضاوت تو) باشند‪).‬‬

‫‪ -3‬آنهایی که بر اين باورند كه مرتكب گناهان كبيره‬

‫مؤمن كامل است‬
‫خوارج به دلیلی استناد نمودند مبنی بر اینکه مرتكب گناهان‬
‫كبيره ايمان را معيوب و ناقص ميكند‪ ،‬اما به کلی ایمان را از‬
‫بین نمی برد‪ ،‬اما در مقابل این گروه‪ ،‬کسان دیگری هستند که‬
‫ميگويند ارتكاب گناهان كبيره هیچ گونه خللي در ايمان به‬
‫وجود نمي آورد و تاكيد مي كنند كه «با وجود ايمان‪ ،‬ارتكاب‬
‫گناه هيچ ضرری به حال فرد ندارد» و مي گويند‪ :‬ايمان باور و‬
‫اعتقاد قلبي و نطق واقرار به زبان است و اعمال هيچگونه‬
‫نقشي در ايمان ندارد و براين باورند كه ايمان قلبي يك حالت‬
‫دروني و يكسان است و همه مردم به لحاظ داشتن آن در يك‬
‫سطح قرار دارند و هيچگونه تفاوتي ميان آنها ديده نميشود‪،‬‬
‫آنها برای اثبات نظریه خود به نصوصي استدلل ميكنند كه‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪42‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫بیانگر این نکته می باشد که کسانی که مرتکب گناه كبيره‬
‫می شوند مومن بوده و اهل بهشت می باشند‪.‬‬
‫اما به دليل اينكه نصوص زیادی وجود دارند دال بر اینکه‬
‫اعمال بخشي از ايمان هستند اين ديدگاه مردود است‪ .‬چنانکه‬
‫پیامبر ص می‪:‬دیامرف‬
‫«اليان يضع و سبعون و او بضع و ستون شعبة فأ فضلها قول ل اله ال ال و‬
‫ادناهاإماطة الذي عن الطريق و الياء شبعة من اليان»‬
‫‪1‬‬

‫(ايمان هفتاد و اندي ويا شصت و اندي شاخه دارد كه‬

‫بهترين آنها كلمه ل اله ال الله و كمترين آن ها برداشتن موانع‬
‫(امثال سنگها و خارها و‪ )...‬از سر راه است و حياء نيز شاخه‬
‫اي از ايمان است‪).‬‬
‫علوه برمطالب گذشته‪ ،‬روایات تهدیدآمیزی که از پیامبر‬
‫صروایت شده اند این دیدگاه را رد و نفي مي كنند‪ .‬ماننداین‬
‫حدیث‪:‬‬
‫«لیزن الزان و هو مؤمن و ل يسرق السارق حین یسرق وهو مؤمن و‬
‫ليشرب المر حي بشربا و هومؤمن‪».‬‬
‫(انسان درحالی که زنا میماگنه هب دزد و درادن نامیا ‪،‬دنک‬
‫ندروخ ماگنه رد راوخ بارشو درادن نامیا ندرک یدزد‬
‫(‪.‬درادن نامیا بارش‬
‫ديدگاه اين دو گروه هر كدام به نوبه خود آثار منفي و‬
‫عواقب نامطلوبي دارند‪ ،‬گروه اول كه مرتكب گناهان كبيره‬
‫را كافر مي دانند‪ ،‬مردم را از رحمت الهي مأيوس میدنک‬
‫يم خاتسگ يصاعم باكترا هب تبسن ار مدرم زین مود هورگو‬
‫رتشیب ناسنا رد هانگ باكترا هزيگنا هك دوش يم بجوم و دنك‬
‫شيپ رد ار يا هنايم هار ‪،‬یملسا تمازا فلس ناگرزب ‪،‬ددرگ‬
‫نموم ايند رد ار يصاعم بكترم هك ينعم نيدب دنا هتفرگ‬
‫و دنراپس يم دنوادخ هب تمايق رد ار شماجرف و هتسناد‬
‫وفع ملق اي دهد باذع ار اه نآ هك تسا راتخم دنوادخ‬
‫‪.‬دشكب ناشناهانگرب‬

‫‪ 1‬بخاري‪ 51 /1 :‬حدی ث شماره‪ ،9 :‬و مس لم‪ 1/63 :‬حدی ث شماره ‪35‬وعبارت‬

‫این حدیث از مسلم می باشد‪.‬‬
 ‫مبحث چهارم‪ :‬عقيده‪ ،‬فلسفه و علم كلم‬

‫مطلب اول‪ :‬فرق ميان عقيده اسننلمی و فلسننفه و‬

‫علم كل م‬
‫موضوع فلسفه در واقع همان موضوعي است كه دین در‬
‫صدد اصلح و معالجه آن است زيرا كه فلسفه مدعي اند كه‬
‫هدف از مباحث و تحقيق آنان‪ ،‬معرفت و شناخت اصل وجود‬
‫و غايت آن است و شناخت راه هايی است كه انسان را در‬
‫دنيا و آخرت به سعادت واقعي برساند که اين دو قضیه‬
‫موضوع علم فلسفة عملي و نظري را تشکیل می دهند‪.‬‬
‫همچنانکه موضوع علم دین را نیز تشکیل می دهند‪ 1‬اما با‬
‫وجود این موضوع اختلف ميان دين و فلسفه‪ ،‬بسيار دامنه دار‬
‫و گسترده است‪ ،‬زیرا دين و فلسفه از لحاظ منابع و ماخذ و‬
‫منهج و طريق واز لحاظ قوت تاثيرگذاری و سيطره و به‬
‫لحاظ روش و شيوه استدلل و تاثیرات آنها با هم تفاوت‬
‫واختلفهای زیادی دارند‪.‬که ما در صدد تبیین وروشن نمودن‬
‫این تفاوتها هستیم تا خلط وآمیختگیهای ميان دين و فلسفه بر‬
‫طرف گردد‪.‬‬

‫‪ -1‬مصادر و منا بع‬

‫فلسفه با تمام اشکال خود یک نوع «واكنش انسانی» است‬
‫که هر آنچه در طبيعت انسان وجود دارد از بندها‪ ،‬محدوديتها و‬
‫رسيدن تدريجي به مجهولت وتأثیر گذاری و تاثير پذيري‪،‬‬
‫تغییرو تحول‪ ،‬رفتن به سوي هدايت و گمراهي وپیش رفت یا‬
‫پس رفت به سوی كمال همه و همه اینها در شكل گيري آن‬
‫تاثير دارند‪.‬‬
‫بدين جهت بزرگاني كه ستون و هسته اصلي فلسفه بوده‬
‫اند نتوانسته اند خود را از تاثيرات محيط رها سازند‪ ،‬بنابراين‬
‫تصورات و معتقدات آنان بازتاب گسترده اي از اوضاع و‬
‫‪2‬‬
‫شرايط محيط آن ها بوده است‪.‬‬
‫به عنوان مثال وقتي به زندگي وآثار «افلطون» نگاه مي‬
‫كنيم وآن را مي سنجيم‪ ،‬مي بينيم كه او خرافات و افسانه‬
‫هاي موجود و حاكم در زمان خويش را تكرار ميكند‪ ،‬حتی خود‬
‫کتاب الدین‪ :‬تألیف‪ ،‬درازص ‪ 59‬و ‪.60‬‬ ‫‪1‬‬

‫الدين‪ ،‬تألیف دراز‪ :‬ص‪67 :‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪45‬‬
‫نيز به داستان سرايي وخرافی گری پرداخته وآن ها را جزء‬
‫افكار و معتقدات خود قرار مي دهد و حتي بسياري از‬
‫نظريات و معتقداتش در واقع داستانها و افسانه های ساخته و‬
‫پرداخته شده هستند‪.‬‬
‫شايسته است كه به سخنان «عقاد» درباره «افلطون»‬
‫گوش فرا دهيم‪.‬‬
‫عقاد مي گويد‪« :‬افكار وانديشه هاي بت پرستان برافلطون‬
‫غلبه پيدا كردند و او با تاثير پذيري از عرف و عادات و‬
‫مشاهدات زمان خويش‪ ،‬خدايان و نيمه خداياني را كه به طور‬
‫كلي جايگاهي در اديان توحيدي ندارند‪ ،‬در انديشه و معتقدات‬
‫‪1‬‬
‫خود گنجانده است‪.‬‬
‫سپس عقاد‪ ،‬نظريه افلطون درباره وجود را به عنوان دليل‬
‫براي اثبات ادعايش ارائه مي دهد و مي گويد‪ :‬وجود درمذهب‬
‫افلطون دارای دوطبقه متقابل است ‪ -1‬طبقه عقل مطلق ‪2‬‬
‫‪ -‬ماده اوليه يا (هيول)که تمام قدرت و نیرو از عقل مطلق و‬
‫عجز و ناتواني از (هيول) نشات مي گيرد‪ ،‬در ميان عقل‬
‫مطلق و ماده اوليه (هيول) موجودات متفاوتي هستند که هر‬
‫اندازه از عقل مطلق بهره بگیرند به همان میزان برتری و‬
‫والیی را کسب می نمایند و هر اندازه از هیول بهره بگیرند به‬
‫همان اندازه به پستی وافتادگی می گرایند‪ .‬موجودات‬
‫متوسطه و مياني نیز‪ ،‬یا «ارباب» می شوند یا نيمه ارباب‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫بعضي نیز «نفوس بشری» را تشکیل می دهند‪» .‬‬
‫براساس اظهارات آقاي عقاد دليل اينكه افلطون به وجود‬
‫اين اربابها (خدايان) متوسطه متقاعد شده و آنها را به‬
‫رسميت شناخته است‪ ،‬اين است كه افلطون می خواسته که‬
‫همه آنچه در جهان وجود دارد‪ ،‬بدي‪ ،‬نقص و درد و ألم‪ ،‬همه‬
‫وهمه را توجیه كند ومیو تسا ضحم لامك قلطم لقع ‪:‬دیوگ‬
‫تلیضف و یکین و ريخ زج و تسين ناكم و نامز هب دودحم‬
‫نايادخ نيمه نياربانب ‪.‬دوش یمنرداص يو زا يرگيد زيچ‬
‫و قلخ راد هدهع هك دنتسه (طسوتملا بابرا) يطسو‬
‫و اناوت يادخ نایم یا هبتر رد نانآ هك اريز دنا شنيرفآ‬
‫و درد ‪،‬يدب ‪،‬بيع ‪،‬صقن و دنا هتفرگ رارق ناوتان (يلويه)‬
‫قلطم لقع نیب) طسوتم و ینایم هبتر نيمه زا يتحاران‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬دنوش يم يشان (لویهو‬

‫كتاب "الله‪ ،‬تألیف‪ :‬عقاد‪ :‬ص ‪129‬‬ ‫‪1‬‬

‫متاب" الله‪ ،‬تألیف‪ :‬عقاد‪ :‬ص ‪129‬‬ ‫‪2‬‬

‫کتاب"الله‪ ،‬تألیف‪:‬عقاد‬ ‫‪3‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪46‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مشهور است که افلطون معتقد به تناسخ ارواح بوده‬
‫است‪.‬‬
‫آري اين است منابع و مآخذ فلسفه‪.‬‬
‫اما عقیدة اسلمي‪ ،‬وحي خدای بوده که به سوي ما‬
‫فرستاده شده و از ثبات و استحکام و صداقت و قاطعیتی بر‬
‫خوردار است که به هیچ وجه تغییر و دگر گونی و باطلی در‬
‫آن راه ندارد‪.‬‬
‫علوه بر اين عقیدة اسلمي‪ ،‬در واقع «هديه بسيار با‬
‫ارزشي» است که خیلی سهل و بدون هيچگونه رنج و زحمتي‬
‫در اختيار مسلمانان قرار گرفته و در مقاطع وشرایط بسيار‬
‫تاريك وخفقان‪ ،‬در يك چشم به هم زدن با نور خود آنان را‬
‫هدايت نمود ومی نماید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -2‬خط مشی و برنامه‪.‬‬
‫خط مشی فلسفي با راه و روش اسلمي از ابتدا تا انتها‬
‫تفاوت اساسي دارد‪ ،‬بسياري از فلسفه تحقیق و بر رسی در‬
‫مورد نفس انسان را شروع کار خود می دانند و آن را به‬
‫عنوان اصل و مبناي احكام فلسفي قرار داده اند‪ .‬روي اين‬
‫اصل‪ ،‬آنها ابزار شناخت انسان را گاهی حس دا نسته وگاهی‬
‫عقل‪ ،‬گاهی هم هردوي آن ها را برشمرده ومی گويند كه علم‬
‫بدون وجود آن ها به دست نمي آيد‪.‬‬
‫فلسفه‪ ،‬علوم حسي و بديهي و امثال آن را بعنوان اصلي‬
‫كه بدون آنها هیچ گونه علم و شناختی به دست نمي آيد‪ ،‬قرار‬
‫داده اند و بعد مدعي شده اند كه آنها به وسيله علوم حسي و‬
‫بديهي می توانند امور نزديك به خود (مانند امور طبيعي‪،‬‬
‫رياضي واخلقي) را درك کنند و اين سه اصل (امور طبيعي‪،‬‬
‫رياضي و اخلق) را مبنای ساير علوم قرار داده اند‪ .‬به همین‬
‫جهت آنها را در اصول علم كلم تجسم نموده اند بدینصورت‬
‫که یک نصف دو است وجسم دریک زمان در دوجا قرار نمی‬
‫گیرد و دو چیز متضاد مانند سیاهی وسفیدی‪ ،‬با هم جمع نمی‬
‫شوند‪.‬‬
‫اما بسياري از فيلسوفها اخلقیاتی نظیر عدالت و عفت‬
‫وپاکدامنی را جزو اصول نمي دانند بلكه آن را از فروعیات‬
‫‪-‬که نيازمند به دليل هستند‪ -‬مي دانند‪.‬‬

‫‪ 1‬راج ع ب ه ای ن موضوع ب ه مجموع ه فتاوای شی خ الس لم اب ن تیمی ه ‪25 ،2/1‬‬

‫مراجعه شود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪47‬‬
‫بسياري از نویسندگان و مولفین علم فلسفه‪ ،‬ابتدا کار را از‬
‫منطق شروع مي كنند و به تدريج به علوم طبيعي و رياضي‬
‫مي پردازند و سرانجام به علم الهيات دست مي يابند‪ .‬اما‬
‫نويسندگان در علم كلم‪ ،‬ابتدا در مورد مقدمات آن يعني‬
‫مشاهده و علم و دليل که ازجنس و خانواده علم منطق می‬
‫باشند‪ ،‬شروع نموده و سپس به پیدایش جهان و اثبات پدید‬
‫آورنده اش می پردازند‪ .‬بعضي دیگر هم معلومات را به‬
‫موجود و معدوم و اقسام آن تقسيم می نمایند‪ ،‬همانگونه که‬
‫فیلسوفها در آغاز علم الهي اين كار را مي كنند‪.‬‬
‫اغلب فلسفه دامنه امورطبيعي رابه تفصیل دنبال نموده و‬
‫سپس به افلك (آسمانها) و احوال آنها مي پردازند‪ ،‬سپس‬
‫فیلسوفهای خدا شناس به سوي واجب الوجود(حق تعالي)‬
‫صعود کرده و بعد به سوي عقول و نفوس پیش رفته اند‪،‬‬
‫برخی دیگر از فلسفه نیز بتدا به اثبات واجب الوجود پرداخته‬
‫اند‪ ،‬ازاین جهت که وجودي برایش واجب و ضروري است‪.‬‬
‫اما هدفي كه متکلمين موحد– آنان که در کتابهای علم کلم‬
‫به وحدانیت و یگانگی خدا اقرار نموده اند –دنبال می کنند‪،‬‬
‫اثبات وحدانيت و یگانگی آفريدگار است و اينكه او شريكي‬
‫ندارد و آنان بر اين عقيده اند كه منظور ازل اله اله الله همين‬
‫است وبس‪.‬‬
‫اين روش و برنامه فلسفي كلمي‪ ،‬پژوهشگرن و محققین‬
‫را تا پايان عمر سرگرم قضايا و مسائلی مي سازد که حتي در‬
‫قسمتی ازآن هم به نتيجه نمي رسند‪ ،‬اگر چیزی هم بدست‬
‫بیاورند شبهاتي است كه يقين را از بین می برد و او را با شك‬
‫و ترديد مواجه مي سازد‪.‬‬
‫اما منهج و برنامه قرآنی آغاز دعوت خود و کار تمام‬
‫پيامبران الهی را دعوت به سوی بندگی خدا وپرستش او قرار‬
‫می‪.‬دهد‬
‫ﭝ ﭞ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ‬
‫ﭟ ﭠ چ النبياء‪٢٥ :‬‬
‫(ما پيش از تو هيچ پيغمبري را نفرستاده‌ايم‪ ،‬مگر اين كه به‬
‫او وحي كرده‌ايم كه معبودي جز من نيست‪ ،‬پس فقط مرا‬
‫پرستش كنيد‪).‬‬
‫هر پیامبری که آمده است نخستین ندایش دعوت قوم خود‬
‫به سوی پروردگار واحد و تنها بوده و از آنها خواسته که با‬
‫قلب و زبان و تمام بدن خدا را بندگی کنند و مسلم است که‬
‫بندگی خدا نيز شامل دو بخش (ياد و شناخت) اوست‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪48‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ﮛﮜ ﮟ چ الؤمنون‪٢٣ :‬‬ ‫چگ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬
‫(خداوند (يگانه يكتا) را بپرستيد‪ ،‬چرا كه معبودي جز او‬
‫نداريد)‬
‫حقيقت علم از نظر پيامبران و داعيان دین شناخت ذات و‬
‫صفات خداي يگانه است‪ ،‬نه ادراك محسوسات و بديهيات‪،‬‬
‫خداوند نخستين ذات مقدسي است كه جهان هستي را آفریده‬
‫و آخرين ذات مقدس است كه تمام جريانات و حوادث به‬
‫سوي او بر مي گردند‪ .‬پس تنها خداوند مرجع و اصل همه چیز‬
‫است و علم به ذات او ريشه تمام علوم و ذكر و ياد او پايه‬
‫تمام ذكرها می باشد و بدست آوردن رضایت و خشنودي او‬
‫جوهر تمام اعمال است‪.‬‬
‫دانستن ساير علوم از علم به ذات و صفات او سرچشمه‬
‫می گیرند و از بندگی او انواع و اقسام مقاصد صالح و نيكو‬
‫پدید مینتسج يرای و تدابع هياس رد ‪.‬دنريگ يم تاشن و دنیآ‬
‫هناوتشپ نیرت مکحم و نیرت راوتسا هب اه لد هک تسوا زا‬
‫تسد یدامتعا لباق ناهرب و رگتياده ليلد هب و هدش لسوتم‬
‫زا و ددرگ يم هدوزفا نادب ناميا و ملع هراومه هک هتفای‬
‫تافص و تاذ هب ملع و دنباي يم يياهر يساپسان و ينادان‬
‫تخانش و ادخ تخانش رازبا نیرتهب و هار نيرتهب ‪،‬هناگي يادخ‬
‫سفن تفرعم و ملاع تادوجوم مامت هب ندرب یپو يگدنز‬
‫‪.‬تسا ناسنا‬
‫ابن ابی حاتم میزیچ همه ادخ تفرعم و تخانش اب» ‪:‬دیوگ‬
‫تراگدرورپ هنوگچ دش لاوس سابع نبا زا ‪«.‬ميا هتخانش ار‬
‫‪:‬دومرف باوجرد ؟يتخانش ار‬
‫« من طلب دينه بالقياس ل یزل دهره فی التباس‪ ،‬ظاعنا ف ال عوجاج‪ ،‬زائغا‬
‫عن النهج اعرفه با عرّف به نفسه و أصِفه با وصف به نفسه»‪.‬‬
‫(هركس دينش را به وسيله قياس جستجو كند همواره در‬
‫اشتباه بوده و در کژراهگی و دور افتادگی و سرگردانی خواهد‬
‫بود‪ .‬من خدا را به وسيله چیزی می شناسم که خود را به‬
‫وسیله آن معرفی کرده و او را با صفاتي مي ستايم كه او‬
‫خودش را بدان وصف كرده است‪).‬‬
‫رسول اكرم صهنگام اعزام معاذ به يمن جهت دعوت‬
‫مردم به سوی خدا خطاب به او فرمود‪ :‬تو نزد قوم و گروهی‬
‫می روي كه اهل كتاب هستند‪ ،‬نخستين چيزي كه آنان را بدان‬
‫دعوت خواهي كرد بندگي و عبادت خداوند است‪ .‬پس از اينكه‬
‫به عبادت و بندگي پروردگار آشنا شدند آنان را به بقيه‬
‫واجبات اسلمي دعوت كن‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪49‬‬
‫می بینیم که پیامبر خداص به معاذ دستور نداد که مردم را‬
‫نخست به سوی شک و تردید و مشاهده و‪...‬دعوت نماید‪ .‬آن‬
‫طور كه شيوه و روش بعضي از متكلمين است‪.‬‬
‫اينجاست كه امام بخاري كتابش را با وحي كه محور اصلي‬
‫علم و ايمان است آغاز نموده است و عنوان نخستين كتابش‬
‫را «بدء نزول الوحي» نامگذاري كرده است‪ .‬در ابتداي آن از‬
‫كيفيت نزول علم و ايمان به رسول اكرم صخبر داده است و‬
‫بعد از آن كتاب «اليمان» را كه به معني اعتراف به آنچه كه‬
‫رسول الله آورده‪ ،‬تاليف نموده است‪ .‬بعد از آن كتاب علم را‬
‫كه در واقع معرفت و شناخت برنامه ای است که پیامبر آن را‬
‫آورده است ذکر نموده است‪ .‬درواقع امام بخاري كتابش را بر‬
‫اساس ترتیب واقعي كه از علم و بينش عميق و حكمت بالغه‬
‫او حکایت دارد‪ ،‬مرتب نموده است‪.‬‬
‫خداوند در روز قيامت‪ ،‬هنگاميكه دوباره مردم را زنده مي‬
‫كند‪ ،‬از علوم بديهي و حسي و يا فلسفه و منطق سوال نمي‬
‫كند بلكه از آنان مي پرسد كه آيا دعوت انبيا عليهم السلم را‬
‫پذيرفته اند يا خير؟ در آيه ‪ 8‬الي ‪ 11‬سوره ملك مي فرمايد‪:‬‬
‫ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ‬ ‫ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ‬ ‫چﮭ‬
‫ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ‬ ‫ﯚ ﯛ ﯜ‬
‫ﯧ ﯨ ﯩ‬ ‫ﯦ‬

‫ﯼ چ‬
‫اللك‪١١ - ٨:‬‬
‫(هر زمان كه گروهي بدان انداخته مي‌شوند‪ ،‬دوزخبانان از‬
‫آنان مي‌پرسند‪ :‬آيا پيغمبر بيم دهنده‌اي به ميان شما نيامده‬
‫است (تا شما را از چنين روزي و وضعي بترساند؟)‪.‬‬
‫مي‌گويند‪ :‬آري! پيغمبران بيم دهنده‌اي به ميان ما آمدند و ما‬
‫دروغگويشان ناميديم و گفتيم‪ :‬خداوند به هيچ وجه چيزي را‬
‫(به نام وحي‪ ،‬براي كسي) نفرستاده است و شما دچار‬
‫گمراهي بزرگي هستيد‪ .‬مي‌گويند‪ :‬اگر ما گوش شنوا‬
‫مي‌داشتيم و يا عقل خود را به كار مي‌گرفتيم‪ ،‬هرگز از زمره‬
‫دوزخيان نمي‌گشتيم‪ .‬اينجا است كه به گناه خود اعتراف‬
‫مي‌كنند‪ .‬پس دوري (از رحمت خدا) بهره دوزخيان باد!)‬
‫تنها با فرستادن پیامبران برمردم اقامه حجت مي شود‪،‬‬
‫چنانکه خداوند مي فرمايد‪.‬‬
‫چ السراء‪١٥ :‬‬ ‫چﯨ ﯩ‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪50‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(و ما (هيچ شخص و قومي را) مجازات نخواهيم كرد‪ ،‬مگر‬
‫اين كه پيغمبري (براي آنان مبعوث و) روان سازيم)‪.‬‬
‫همانطور كه دعوت به سوی عبادت خدا‪ ،‬در منهج قرآن‬
‫نقطة شروع است و شناخت خدا پایه و اساسی است که بقیه‬
‫علوم وشناختها از آن سر چشمه می گیرند‪ ،‬نقطة نهایی نیز‬
‫بندگی خدا و شناخت یگانگی و توحید او است‪.‬‬
‫اعتراف محض به وحدانیت خدا و یگانگی آفریننده که نقطة‬
‫نهایی منهج فلسفی و علم کلم است با وجود اهمیتی که‬
‫دارد‪ ،‬اما در منهج قرآنی بسیار جزئی بوده و دین‪ ،‬این اعتراف‬
‫را کافی نمی داند‪ .‬به همین جهت اعتراف مشركينی كه‬
‫رسول الله با آنان مي جنگيد برای آنها سودي نداشت‪ ،‬قرآن‬
‫مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯦ چ لقمان‪٢٥ :‬‬
‫هر گاه از آنان (كه معتقد به انبازها و شركاء هستند)‬
‫بپرسي چه كسي آسمانها و زمين را آفريده است‌؟ حتماً‬
‫مي‌گويند‪ :‬خدا‪..‬‬
‫چ الؤمنون‪٨٧ - ٨٦ :‬‬ ‫چﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫(بگو‪ :‬چه كسي صاحب آسمانهاي هفتگانه و صاحب عرش‬
‫عظيم است‌؟ (آيا ملك كائنات و فرمانروائي بر آنها از آن‬
‫كيست‌؟)‪ .‬بگو پروردگار هفت آسمان و عرش عظيم چه‬
‫كسي است؟ خواهند گفت‪ « :‬الله »)‬
‫اما فلسفه و دانشمندانی كه به تحقیق و پژوهش پيرامون‬
‫عقل و روح مشغول بوده اند‪ ،‬دچار جنون و دیوانگی شده و‬
‫چنان به بيراهه رفته اند كه قادر به استقرار خود نیستند و‬
‫بارزترين دليل اثبات اين مدعا این است که با وجود‬
‫پيشرفتهای شگفت آور علمي در عصر حاضر‪ ،‬هنوز بشریت‬
‫موفق به شناخت حقيقت روح و نفس انسانی نشده است‪.‬‬
‫اگرچه براي شناخت حقيقت نفس خود سعي و تلشهای‬
‫طاقت فرسايي نموده عليرغم اينكه با گنجينه هایی از ديدگاه‬
‫و نظریات فلسفه و دانشمندان‪ ،‬شعرا و روحانيون طراز اول‬
‫در تمام زمانها و مكانها به تحقیق وبررسی در این زمینه‬
‫پرداخته ایم‪ ،‬اما هنوز نتوانسته ايم بجز بخش كوچكي از‬
‫حقیقت روح انساني چیزی را درك كنيم‪ .‬مهم ترین چیزی که‬
‫ما در مورد آن می دانیم این است که انسان از اجزاء و‬
‫بخشهای مختلفی تشکیل شده که حتی این بخشها را تنها از‬
‫طریق ابزاری که خود آنها را به وجود آورده ایم درک نموده‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪51‬‬
‫ایم وهریک از ما از مجموعه شبحی تشکیل شده ایم که در‬
‫میان آن‪ ،‬حقیقت مجهولی آهسته در جریان است‪.‬‬
‫واقعيت امر اين است كه ما در این زمینه کامل ً بی اطلع‬
‫هستیم و اغلب سوالتي كه پژوهشگران وانسان شناسان در‬
‫این زمینه مطرح نموده اند بي جواب مانده است زيرا در‬
‫دنيای پنهان و باطن ما ناحیه وبخشهای نامتناهي وغیرمحدودی‬
‫‪1‬‬
‫وجود دارد كه هنوز ناشناخته مانده است‪.‬‬
‫وقتي كه نتيجة تحقيقات وپژوهشها ی بشری در رابطه با‬
‫روح ونفس انسان‪ ،‬تا قرن بیستم اینگونه باشد که شرح آن‬
‫گذشت‪ ،‬چگونه می توان آن را محور و پاية سائر علوم قرار‬
‫داد! اما علم فلسفه در زمینه آگاهی و اطلع در مورد جهان‬
‫ماوراء الطبیعت در واقع دچار كجروي و گمراهیهای آشکار و‬
‫سرسام آوری شده است‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ -3‬قدرت و نیروی تأثیرگذاری‬
‫عقيده در زمینه تأثیرگذاری بر درون پیروانش از قدرت سلطه‬
‫و نیرویی برخوردار است که فلسفه نباید انتظار رسیدن به‬
‫چنین امتیازی را داشته باشد‪ .‬در غیر اینصورت پا را از گلیم‬
‫فراتر نهاده و دچار تناقض شده است‪ ،‬زيرا فلسفه در حد‬
‫تواناییهای بشری به بررسی و کنکاش در مورد حقایق و‬
‫معرفتها می پردازد و به اندازه دستاوردهایش در آن زمینه‬
‫حقایق را عرضه و نمایش میهب هک يناسك نيتسخن ‪،‬دهد‬
‫‪،‬دننک یم ادیپ تخانش یرشب درخو لقع یناوتانو فعض‬
‫زا يملع عضاوتو حماست نياربانب ‪.‬دنشاب یم اهفوسلیف‬
‫اهفوسلیف نایم رد لًثم ‪،‬دشاب يم هفسلف ياهيگژيو نيرتزراب‬
‫«ائيش ملعأ تسل نّنأوه اديج هملعأ لازأ ل يذلا يشلا» ‪:‬دیوگیم تارقس‬
‫(چيزي كه همواره خوب دانسته ام این است که هیچی نمی‬
‫دانم)‪.‬‬
‫اما کسی که دارای عقیده است خوب می داند که عقیده‬
‫اش را از کسی دریافت نموده که به اسرار تمام جهان هستی‬
‫آگاه بوده و نسبت به راز و رمز موجودات آگاهی مطلق دارد‪.‬‬
‫چنين عقيده اي به مقتضای ماهيت خود الزام آور بوده و‬
‫صاحبش را به خضوع و تسليم در برابر مقتضيات خود وامي‬
‫دارد و هيچگونه جدال و مخالفتی از وی نمي پذيرد وهرگز در‬
‫‪ 1‬كتاب العلم يدعوا الي ال ايمان‬
‫‪ 2‬دررابط ه ب ا ای ن موضوع ب ه کتاب‪ :‬الدی ن تألی ف‪ ،‬دراز ص ‪ 69‬وب ه بع د مراجع ه‬
‫شود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪52‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مورد خود (عقيده) هیچگونه شک و تردیدی به حاملش راه نمی‬
‫ات ‪،‬دهد هار دوخ هب دیدرت و کش یا هلئسم رد رگا و دهد‬
‫رارق نیعم و صخشم یأر کی رب و دسرن نیقی هب هک ینامز‬
‫هفسلف هنیمز نآ رد وا تقیقحرد ‪،‬درواین نامیا نآ هب و دریگن‬
‫هرابرد هاگنآ دیسر نیقی هب هک یتقو اما ؛راد نید هن هدوب فاب‬
‫و دوش يمن هتفريذپ يو زا یفاب هفسلف و ینز هناچ هاگديد نآ‬
‫«هديقع» شيارب هیرظن نآ اریز ‪،‬دیامن دهعت ضقن دناوت یمن‬
‫زا ریغ هب ‪،‬دنك عافد نآ زا ناج ياپ ات تسا هدامآ و هدیدرگ‬
‫ناور و حور رب یريثات و هطلس نینچ يركفت چيه هدیقع‬
‫ره ای و يملع ای دشاب يسايس ركفت نآ هاوخ ‪،‬درادن ناسنا‬
‫‪.‬رگید یرکفت عون‬
‫آقاي شيخ محمد عبدالله دراز‪ ،‬رمز و راز اين جريان را‬
‫چنين بيان مي كند‪« :‬راز نهفته این پدیده‪ ،‬یعنی تأثیر سحرآمیز‬
‫عقیده بر روح و روان انسان‪ -‬در این نکته نمایان می شود که‬
‫میان حقیقت شناخت و واقعیت ایمان و همچنین میان نیروی‬
‫درونی که به وظایف شناخت ومعرفت می پردازد‪ ،‬با نیروی‬
‫درونی که به وظایف ایمان می پردازد‪ ،‬اختلفهای زیادی وجود‬
‫دارد‪ .‬مثل ً شخصی معنای تشنگی و گرسنگی را بسیار خوب‬
‫می داند اما ناراحتيهای ناشی از آنها را احساس نمیهاگ ‪.‬دنک‬
‫لها اما دناد يم ار يتسود و قشع موهفم و ينعم یناسنا‬
‫ار قيقد و ينف رثا كي یناسنا اسب هچ ‪.‬تسين تبحم و قشع‬
‫هاگآ نآ تخاس ياه ييابيز زا و دربب يپ نآ رارسا هب و دنيبب‬
‫‪.‬ددرگن تفگش بجعم نآ هب و دشچن ار نآ تذل اما ‪،‬دوش‬
‫اينها بخشهایی از معرفت و علم هستند كه حواس يا فكر یا‬
‫بداهت ما را بدانها هدايت مي كنند‪ ،‬اما نفس با ديد بيگانه به‬
‫آنها نگریسته و يا به صورت سطحي از آن ها مي گذرد و به‬
‫عمق وژرفای آن ها پي نمي برد‪ ،‬يا اینکه آن ها را در ذهن‬
‫خود ذخيره مي كند ولي بدانها توجه ننموده وآنها را در خود‬
‫هضم نمي كند‪ .‬هرحالت رواني و درونی که در این مرحله‬
‫باشد یعنی در حد افکار و مبادی توقف نموده باشد‪ ،‬ايمان‬
‫نبوده و اندك ارتباطی با آن نداشته و ندارد‪.‬‬
‫ايمان شناختی است كه به نداهای اعماق ضمير جواب داده‬
‫و از شکافهای ریز دلها عبور مي كند‪ ،‬لذا سينه انسان‬
‫هيچگونه ضيق و حرجي را از آن احساس نمي كند‪ ،‬بلكه نفس‬
‫يقين را احساس مي كند و ايمان طعم آن را می چشد و‬
‫وجدان تصورات را از فضاي عقل به قرارگاه دل انتقال مي‬
‫دهد و آن را براي روح و روان مايه شادابي و غذايي قرار مي‬
‫دهد كه در كيان آن داخل شده است و یکی از عناصر حياتش‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪53‬‬
‫میزاب و قلخ ‪،‬لاعف ييورين هب ار هشيدنا نامیا !یرآ ‪.‬ددرگ‬
‫رد ار عناوم هنوگ ره هك ييورين ‪،‬دنك يم ليدبت هدنراد‬
‫‪.‬دنيب يم تيمها دقاف و شزرا يب دوخربارب‬
‫آري اين بود تفاوتهای ميان دين و فلسفه‪ ،‬كه هدف نهایی‬
‫فلسفه شناخت است‪ ،‬اما هدف دین ایمان و باور است‪،‬‬
‫خواست و هدف فلسفه‪ ،‬انديشه اي توخالي و شناخت جامد‬
‫وبی محتوا و بی روح است‪ .‬اما خواست و هدف دين روحي‬
‫است پويا و نيرويي است پر حركت‪.‬‬
‫آقاي دراز براين عقيده است كه حوزه عمل فلسفه‪ ،‬تنها‬
‫زاويه ای از زواياي نفس را در بر مي گيرد‪ ،‬در حاليكه دين‬
‫تمام زواياي نفس را در برگرفته‪ ،‬فلسفه نوعي نظريه پردازي‬
‫و تجزيه و تحليل است‪ .‬پس فلسفه صنعتي است كه ریشه‬
‫های حقيقت را قطع كرده و روح آن را از بين مي برد سپس‬
‫آنها را به هم مي پيوندد تا بار ديگر آن ها را زیرکانه در يك‬
‫سيستم مصنوعي و ساختگی ارائه دهد تا روان انسان را زیر‬
‫پوشش پوستة خشک و جامدی قرار دهد‪.‬‬
‫اما دين‪ ،‬شوق و شادابي است‪ ،‬عشق و علقه است‪ ،‬تمام‬
‫حقيقتها را در بر گرفته است و از پوسته های سطحي و‬
‫خشك مي گذرد تا به اعماق دل ها برسد و ارزش واقعی و‬
‫کمال خود را به دست آورد‪.‬‬
‫آقاي دراز بسيار ريزبينانه و دقیق تفاوتهای ميان دين و‬
‫فلسفه را کشف و استنباط نموده و مي گويد‪ :‬غایت و هدف‬
‫فلسفه حتي درحوزه کاری و بخش عمليش‪ ،‬نظري وتئوری‬
‫است امااهداف دين حتي در بخش علمي ونظریش باز عملی‬
‫و کار بردی است‪ .‬پس نهايت مطلوب فلسفه اين است كه‬
‫حق و خير را به ما معرفي كند و بگويد كه آنها چه هستند و‬
‫كجا هستند‪ .‬از آن به بعد هیچ گونه توجهی به نحوه برخورد ما‬
‫با حقي كه آن را معرفي نموده يا خيري كه آن را مشخص‬
‫نموده است ندارد‪ .‬اما دين حق را براي ما معرفي مي كند اما‬
‫نه تنها به خاطر اينكه آن را بشناسيم وبس‪ ،‬بلكه بخاطر اینکه‬
‫بدان ایمان بیاوریم ودوستش بداریم و ارجش بنهیم‪ .‬دين ما را‬
‫به وظايف خود آگاه مي سازد تا به نحو احسن آنرا ادا کنیم و‬
‫با تحقق بخشيدن به آن‪ ،‬روح خود را به كمال برسانيم‪.‬‬
‫آقاي دراز به منظور روشن نمودن بيشتر مطلب‪ ،‬ميان آثار‬
‫عملی و کاربردی دين و فلسفه مقايسه ای نموده ومي گويد‪:‬‬
‫«دين‪ ،‬توجه انسان را به اين امر معطوف مي دارد كه انسان‬
‫آفريدگارش را بشناسد و به او توجه كند و دوستش بدارد و او‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪54‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫را تقدیس و تعظیم نماید‪ ،‬اما منظور فلسفه تنها شناخت و‬
‫معرفتي است كه اسباب را با مسببات پيوند می‪.‬دهد‬
‫آقاي دراز در ادامه صحبت هاي خود روشن می نماید که‬
‫عقيده ديني در عرصه هاي اجتماعي قدم مي گذراد و جهت‬
‫تحقق بخشیدن به اهدافش صاحب عقیده را به پخش و‬
‫انتشار آن دعوت می نماید‪ ،‬در حاليكه فلسفه به توسعه و‬
‫نشر اندیشه های فلسفي چندان توجه نمیاسب هچ و دنک‬
‫تسخ نارگيد هب دوخ ياه هشيدنا لاقتنا و راشتنا زا هفسلف‬
‫‪.‬دنا‌هدومن راكتحا دوخ يارب ار يفسلف راكفا و دنا هدیزرو يم‬

‫‪1‬‬
‫‪ -4‬روش و اسلوب‬
‫شيوه و اسلوبي كه عقيده اسلمي در قالب آن شكل گرفته‬
‫است‪ ،‬اسلوب ويژه اي است كه از امتيازات بارز آن طراوت‪،‬‬
‫شادابي‪ ،‬دلپذيري‪ ،‬ملموس بودن‪ ،‬القاء کردن و رسانیدن‬
‫واقعيت هاي بزرگي است كه همة آنها را نمي توان در عبارت‬
‫گنجاند‪ .‬بلکه عبارات تنها می توانند به آنها اشاره نمایند و‬
‫همچنين از امتيازات بارز ديگر آن‪ ،‬اين است كه عقيدة‬
‫اسلمی همة جوانب بشريت را با تمام ابعاد وجودیش مورد‬
‫خطاب قرار داده و همة تواناییها و نيروها و راههاي نفوذ و‬
‫شناخت انسان را تععقيب مي كند‪ ،‬نه اینکه تنها بعد انديشه‬
‫بشريت را مورد خطاب قرار دهد‪.‬‬
‫فلسفه شيوه و اسلوب ديگري را برگزیده است‪ ،‬زیرا مي‬
‫خواهد واقعيتها را در عبارات محدود كند و حقایق را در‬
‫کلمات بگنجاند‪ ،‬اما نوع حقایقی که فلسفه با آنها روبرو‬
‫است‪ ،‬امکان ندارد بتوان آنها را در کالبد و قالب کلمات‬
‫منحصر نمود –چون سرشت وطبیعت جنبه های اساسی ومهم‬
‫این حقایق فراتراز حوزه کار انديشه بشری هستند‪ -‬بي ترديد‬
‫فلسفه منجر به پیچیدگی و خلط و بهم آمیختگی و خشكي‬
‫مي گردد‪ .‬باتوجه به اين امر‪ ،‬شايسته نيست كه عقيده‬
‫اسلمي را با اسلوب و روش فلسفي ارائه نمود‪ ،‬زیرا اين‬
‫اسلوب عقيده اسلمي را از بين برده و به طراوت و‬
‫درخشندگي آن خاتمه مي دهد و آن را در يك بعد از ابعاد‬
‫وجودی انسان منحصر و محدود مي كند‪.‬‬

‫‪ 1‬در ای ن زمین ه ب ه کتاب"خص ائص التص ورالسلمی ص ‪ ،16‬تألی ف س ید قط ب‬

‫مراجعه شود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪55‬‬
‫بنابراين هر موضوع و مبحثی که عقیده را به این روش و‬
‫اسلوب غریب و بیگانه از سرشت و طبیعت خود ارائه دهد‪،‬‬
‫نقص و پیچیدگی و خشكي و انحراف درآن نمایان است‪.‬‬
‫روش و اسلوب قرآن در بيان عقيده اسلمی در کمال‬
‫وضوح و روشنی و بدور از هر گونه ابهام و پیچیدگی بوده‪ ،‬به‬
‫گونه ای که درک و فهم آن برای همة مردم‪ ،‬با وجود اختلف‬
‫در ميزان درک و فهمشان‪ ،‬سهل وآسان بوده و هر كس به‬
‫ميزان توانای انديشه و مقدار قناعتش از آن بهره مي برد‪.‬‬
‫برخلف اسلوب هاي فلسفي و كلمي پيچيده كه مملو از‬
‫اصطلحات پیچیده ومبهم هستند که به جز تعداد کمی از‬
‫مردم‪ ،‬كسي قادر به درك محتويات آنها نيست‪.‬‬

‫‪ -5‬روش استدلل‬
‫روشی که قرآن برای ارائة دلیل در این رابطه در پیش گرفته‬
‫اس ت از امتیازات ی برخوردار اس ت ک ه ب ا روشهای فلس فی و‬
‫کلم ی تفاوتهای اس اسی دارد و م ی توان ای ن تفاوته ا را در‬
‫نکات زیر بیان نمود‪.‬‬

‫الف – استدلل به آیات و نشانه ها‬

‫قرآن درباره يگانه بودن آفريدگار‪ ،‬به آيات و نشانه هاي‬
‫محسوس و قابل رؤيت در جهان هستی استدلل مي كند و‬
‫همچنينن فلسفه و متكلمين نيز به استدلل می پردازند‪ ،‬اما‬
‫روش قرآني در استدلل با روش فلسفی كلمي متفاوت‬
‫است‪ ،‬زیرا قرآن به آيات ونشانه هایی استدلل مي كند كه‬
‫علم به اين نشانه ها مستلزم علم به صانع و آفريدگار آن ها‬
‫است‪ ،‬مانند علم به شعاع آفتاب که مستلزم علم به وجود‬
‫خورشید است‪ ،‬بدون نياز به قياسهايي كه متكلمين پيرامون‬
‫حادث بودن جهان هستي از آنها استفاده نموده اند‪.‬‬
‫به عنوان مثال علم و آگاهی نسبت به اینکه جهان آفریده‬
‫است و نیاز به آفریننده ای دارد‪ ،‬يك مساله فطري و طبيعي‬
‫است و نيازي به دليل و برهان ندارد؛ لذا انسان به طور‬
‫فطري مي داند كه اين جهان هستي كه او آن را مي بيند نياز‬
‫به آفريدگاری دارد و مصنوع وپرورش یافته اوست و اين امر‬
‫هيچگونه نيازي به قياسهايي ندارد كه متكلمين بدان متوسل‬
‫شده اند تا حادث بودن جهان هستی و اینکه هر حادثی به‬
‫محدث نیاز دارد را اثبات و معلوم کنند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪56‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ‬ ‫چگ گ گ ﮖ‬
‫ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ‬ ‫ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ‬ ‫ﮢ ﮣﮤ‬ ‫ﮟ ﮠ ﮡ‬
‫ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ‬ ‫ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ‬
‫چ النبياء‪- ٣٠ :‬‬ ‫ﯩ‬ ‫ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ‬
‫‪٣٣‬‬
‫(آيا كافران نمي‌بينند كه آسمانها و زمين (در آغاز خلقت به‬
‫صورت توده عظيمي در گستره فضا‪ ،‬يكپارچه) به هم متّصل‬
‫بوده و سپس (بر اثر انفجار دروني هولناكي) آنها را از هم‬
‫جدا ساخته‌ايم (و تدريجا ً به صورت جهان كنوني درآورده‌ايم) و‬
‫هرچيز زنده‌اي را (اعم از انسان و حيوان و گياه) از آب‬
‫آفريده‌ايم‪ .‬آيا (درباره آفرينش كائنات نمي‌انديشند و) ايمان‬
‫نمي‌آورند؟ ما در زمين كوههاي استوار و ريشه‌داري پديد‬
‫آورده‌ايم تا زمين انسانها را مضطرب نسازد و توازن آنان را‬
‫به هم نزند (و كوهها از فشار گدازه‌ها و گازهاي دروني و‬
‫حركات پوسته زمين و از وزش تند بادها تا حد ّ زيادي‬
‫جلوگيري كنند) و در لبلي كوهها راههاي گشادي به وجود‬
‫آورده‌ايم تا اين كه (پيوند انسانها به وسيله سلسله جبالها از‬
‫هم نگسلد و به مقصدشان) راهياب گردند‪( .‬و با ديدن اين آثار‬
‫به ذات آفريدگار پي ببرند)‪ .‬ما آسمان را سقف محفوظي‬
‫نموديم‪ ،‬ولي آنان از نشانه‌هاي (خداشناسي موجود در) آن‬
‫روي گردانند (و درباره اين همه عظمتي كه بالي سرشان‬
‫جلوه‌گر است نمي‌انديشند)‪ .‬خدا است كه شب و روز و‬
‫خورشيد و ماه را آفريده ‌است و همه در مداري مي‌گردند (كه‬
‫او براي آنها تعيين كرده است)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ب – دلیل عقلي‬
‫دلیل عقلی كه قرآن آن ها را بيان مي كند تنها شايسته‬
‫عظمت و كمال خداوند می باشند‪ .‬پس قرآن در رابطه با‬
‫‪ 1‬بسیاری ازمتکلمین و فلسفه به خطا رفته اند‪ ،‬در این زمینه که به گمان آنها‬
‫دلیل قرآن و سنت تنها جنبه خبری دارد و عقل را به قناعت نمی رسانند‪ .‬اما‬
‫واقعیت این است که قرآن دلیلی را برای علم و آگاهی نسبت به وجود خدا و‬
‫وحدانی ت او اقام ه نموده اس ت ک ه ن ه آنه ا و ن ه هی چ کس ی توانای ی ارائه چنی ن‬
‫دلیلی را ندارد‪.،‬آنچ ه ک ه متکلمی ن ذک ر نموده ان د چیزی اس ت ک ه قرآن ب ه‬
‫روش ی نیکوت ر و کاملت ر آن را بیان داشت ه اس ت‪ .‬مانن د ضرب المثلهای ی ک ه‬
‫خداوند آنها را در قرآن بیان داشته و در مورد آنها می فرماید‪« :‬ولقد صّرفنافی‬
‫ل مث ل»(س وره که ف‪ :‬ای ه ‪ )54‬وضرب المثله ا همان‬ ‫هذا القرآن للنّاس م ن ک ّ‬
‫قیاسهای عقلی میباشند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪57‬‬
‫خداوند‪ ،‬از به کار بردن قياس شمول و قياس تمثيل كه افراد‬
‫و مقدمات آن از نظر خداوند مساوي هستند خودداری نموده‬
‫است‪ .‬زيرا اين دو قیاس مستلزم تسويه خالق با مخلوق‬
‫هستند‪.‬‬
‫بلکه قرآن در حق خداوند از قياس اولي استفاده نموده كه‬
‫معني و مفهومش چنين است‪ :‬هركمالی که موجود است و‬
‫مستلزم فنا نیست و به هر دلیلی نقص در آن راه نداشته‬
‫باشد وآفریده ای بدان متصف باشد‪ ،‬خداوند شایسته تر است‬
‫که بدان متصف گردد زيرا خداوند است که چنین کمالی را به‬
‫آن بخشیده است‪ ،‬پس اگر خالق متصف به چنين كمالي‬
‫نباشد درحالی ممکن است که بدان متصف گردد‪ ،‬در این‬
‫صورت در میان ممکنها آفریدهزا هک تشاد دهاوخ دوجو یا‬
‫یم دنوادخ هکنانچ‪.‬تسا لاحم یزیچ نینچو دشاب رت لماک ادخ‬
‫‪:‬دیامرف‬
‫چ ﮘ ﮙ ﮚﮛ ﮟ چ النحل‪٦٠ :‬‬
‫(خدا داراي صفات عاليّه است (كه از جمله بي‌نيازي از‬
‫همه‌كس و همه‌چيز است)‪) .‬‬
‫هرنقص وعيبي كه مخلوق از آن مبری و دوراست‪ ،‬خداوند‬
‫شايسته تر است كه ازآن منزه و مبري باشد‪.‬‬
‫ج – چنانکه ملحظه می کنیم دلئلي عقلي قرآنی با تعبيري‬
‫بليغ تر و مختصرتر بر حقایق دللت مي كنند اما بیشتر دلئل‬
‫عقلي كلمي و فلسفی ارزش استدلل نمودن به آنها را‬
‫ندارند‪ ،‬زیرا ضعف در دلئلي كه از آن ها بر وجود حق‬
‫استدلل مي شود منجر به شك و تردید و اضطراب و‬
‫سرگرداني می شوند و حتي گاهی منجر به رد و نفي حق مي‬
‫گردد‪ .‬زيرا در چنين حالتي طرف به راحتي مي تواند نقص و‬
‫عيب دلئل را بيان كند و وقتی که دلیل را رد نمود‪ ،‬حق را رد‬
‫نموده اگر چه حق در ذات خود قوي و نیرو مند است و ضعف‬
‫و ناتواني در دلئل رسيدن به حق بوده نه در ذات حق‪ .‬روي‬
‫اين حساب متكلمين بيش از هر كس ديگری رأی داده و از‬
‫يك ديدگاه به ديدگاه ديگری منتقل مي شوند و در بعضی‬
‫موارد سخنی را با قاطعیت بیان می کنند در صورتی که نقیض‬
‫و ضد آن سخن را در جای دیگری بیان می دارند‪ ،‬حتي گاهی‬
‫کسی را به سبب سخنی تکفیر می کنند در حالی که در جای‬
‫دیگری خودشان همان سخن را گفتهباتك لئلد فلخ رب ‪.‬دنا‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪58‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫هدوباج رب اپ شيوخ عضاوم رب نآ ناگدنهد هئارا اريز تنس و‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬دنهد یمن هار دوخ هب نآرد يبارطضا و لزلزت هنوگچيه و‬
‫د‪ -‬ملحظه می شود که بسياري از دلئل متكلمين منجر به‬
‫نتایج باطل و ناروا می شوند زيرا كه بعضي از دلیل آنها حقی‬
‫راکه به وسیله قرآن و سنت ثابت شده است رد و نفي می‬
‫کنند‪.‬‬
‫متكلمين به بهانة اينكه خداوند در يك جهت نيست زیرا‬
‫وجود خداوند در یک جهت‪ ،‬محدود بودن خدا را میرساند‬
‫نصوصي را كه دال بر وجود خداوند در آسمان ها هستند‪ ،‬رد‬
‫می کنند‪ .‬حال آنكه نصوص قرآنی به صراحت دال بر اين‬
‫مطلب هستند كه خداوند در آسمانها می باشد‪ ،‬خطا و اشتباه‬
‫متكلمين از اينجا سر چشمه می گیرد كه آنان وجود خداوند در‬
‫آسمان ها را به این معني تعبیر کردهار وا اه نامسآ هك دنا‬
‫نيزاوم نانآ هك تسا نيا نانآ رگيد هابتشا و دنا هدرك هطاحا‬
‫‪.‬دنهد يم قيبطت يهلا تاذ رب ار يرشب یاهسایقم و‬

‫‪ -6‬ثمره و نتيجه آن‬

‫از جمله تفاوت های دیگر این است که قرآن ايمان تفصيلي را‬
‫به ما مي دهد همان طور كه چنبد بن عبدالله مي گويد‪:‬‬
‫«تعلمنا اليان‪ ،‬ث تعلمنا القرآن‪ ،‬فازددنا ايانا»‬
‫(ايمان را آموختيم بعد قرآن را آموختيم پس ايمان ما‬
‫افزوده شد‪).‬‬
‫قرآن پروردگار را این چنین براي ما توصيف مي كند که او‬
‫صورت‪ ،‬دست‪ ،‬پا‪ ،‬چشم‪ ،‬و گوش دارد و اسماء و صفات او را‬
‫براي ما مي شمارد و مي گويد‪ :‬او رحمن و رحيم وملك و‬
‫قدوس وسلم ومومن و مهين و عزيز وجبارو‪...‬است و باز‬
‫قرآن افعال و آفریده های خداوند را به ما معرفي مي كند‪،‬‬
‫قيامت و شدائد و ناراحتیهای آن‪ ،‬بهشت و نعمتهای آن را‬
‫چنان براي ما ترسيم مي كند كه گويي هم اکنون ما با‬
‫چشمان خود آن ها را می بینیم‪.‬‬
‫اما روش متكلمين و نهايت آنچه كه متکلمین در مورد‬
‫خداوند به ما ارائه می دهند ایمان مجمل و بسیار ساده ای‬
‫است که نه شناخت کافی را به ما می بخشد و نه تصویر‬
‫روشنی از ايمان را به ما مي دهد‪.‬‬

‫مجموعه فتاوي شيخ السلم ابن تیمیه‪.4/50 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪59‬‬
‫دین با فلسفه هيچگونه سازشی ندارد‬
‫ميان دين و فلسفه نقطه اتصال و سازشي وجود ندارد و‬
‫اساسا ً هر كدام داراي منهج و اسلوب متفاوتي هستند‪ .‬دين و‬
‫فلسفه در آغاز و پایان‪ ،‬در روش و اسلوب و در تاثيرگذاری و‬
‫تأثیرپذیری و قبل از هر چيز در منابع و ماخذ با هم متفاوت و‬
‫مختلف هستند‪.‬‬
‫اسلم به كسي نياز ندارد كه آن را كامل كند؛ زیرا که‬
‫خداوند دانا و آگاه آن را كامل كرده است‪ .‬چنانکه مي فرمايد‪:‬‬
‫چ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ گ چ الائدة‪٣ :‬‬
‫امروز (احكام) دين شما را برايتان كامل كردم و (با عّزت‬
‫بخشيدن به شما و استوار داشتن گامهايتان) نعمت خود را بر‬
‫شما تكميل کردم‪.‬‬
‫ما نيازي نمي بينيم كه ميان اسلم و فلسفه و یا میان‬
‫اسلم و يهوديت و مسیحیت و یا اسلم و كمونيسم و‬
‫سوسياليسم و سرمایه داری و‪ ...‬سازش و میانه ای برقرار‬
‫کنیم‪ ،‬زیرا اسلم به تمام معني حق است و هيچگونه باطلی‬
‫در آن وجود ندارد‪.‬‬
‫ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ‬ ‫ﮚ ﮛﮜ ﮝ‬ ‫چگ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ‬
‫چ‬
‫فصلت‪٤٢ :‬‬
‫جه قرآن نمي‌گردد‪.‬‬ ‫(هيچ گونه باطلي‪ ،‬از هيچ جهتي‪ ،‬متو ّ‬
‫(نه غلطي و تناقضي در الفاظ و مفاهيم آن است و نه علوم‬
‫راستين و اكتشافات درست پيشينيان وپسينيان مخالف با آن‬
‫و نه دست تحريف به دامان بلندش مي‌رسد‪ .‬چرا كه قرآن‬
‫فرو فرستاده يزدان است كه با حكمت و ستوده است (و‬
‫افعالش از روي حكمت است و شايسته حمد و ستايش بسيار‬
‫است)‪ .‬غیر اسلم باطل و ناروا بوده یا اینکه اساسا ً حق بوده‬
‫اند و با باطل و خرافات آلوده شده اند‪ ،‬اسلم نیامده تا خود‬
‫را برافکار بشری تحمیل کند‪ ،‬بلکه آمده تا بر زندگی و حیات‬
‫مردم اشراف داشته باشد و کجی و ناهمواریهای عقیده و‬
‫افکار بشری را اصلح و ترمیم کند‪.‬‬
‫آري بر ما مسلمانان واجب است كه عقايد و شرايع‬
‫خودمان را پاك‪ ،‬صاف و روشن نگاه بداريم بگونه اي كه مورد‬
‫خواست و رضایت پروردگار است‪،‬‬
‫چ البقرة‪٢٥٦ :‬‬ ‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰉ‬ ‫چ‬
‫خص شده‬ ‫(چرا كه هدايت و كمال از گمراهي و ضلل مش ّ‬
‫است‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪60‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫اگر عقائد و احكام اسلمي با غير اسلم درآميخته شود‪،‬‬
‫منجر به خلط و به هم آمیختگی می شود که خداوند اهل‬
‫کتاب را به سبب آن مورد نكوهش قرار می‪.‬دهد‬
‫پ ﭚ ﭛ چ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ‬
‫آل عمران‪٧١ :‬‬
‫(اي اهل كتاب! چرا حق را با باطل مي‌آميزيد و كتمانش‬
‫مي‌كنيد و حال آن كه شما مي‌دانيد (كه عقاب و عذاب خدا در‬
‫برابر چنين كاري چيست)؟‬

‫مطلب دوم‪ :‬موضع علما در برابر فلسفه و علم كلم‬

‫همواره علمایان دین با عواملی که موجب خلط و به هم‬
‫آمیخته شدن مباحث عقیده با فلسفه و علم کلم شدهاند و‬
‫نیز با کسانی که تحت تأثیر آن قرار گرفته و به عنوان فلسفه‬
‫اسلمی شهرت یافتهاند و این آمیختگی و درهم و برهمی را‬
‫در عقیده اسلمی به وجود آوردهاند مانند ابن سینا‪ ،‬مبارزه‬
‫نموده وبا تمام نیرو و توان خود در مقابل آن ایستادهاند‪.‬‬
‫علمایان و دانشمندان در این زمینه به دو گروه تقسیم می‬
‫شوند‪:‬‬
‫گروه اول كساني هستند كه از همان ابتدا خطر مسلك‬
‫فلسفي و كلمي را متوجه شده و عليه اين نوع تفکر اقدام‬
‫نموده و با آن مبارزه کردهو هللا همحر دمحا ماما ‪:‬دننام دنا‬
‫‪:‬دیوگیم نیملکتم دروم رد هک یعفاش ماما نینچمه‬
‫«حكمي ف اهل الكلم ان یضربوا بالريد و النعال‪ ،‬ویطاف بم فی القبائل‬
‫والعشائر‪ ،‬ویقال‪ :‬هذا جزاء من ترک الکتاب و السنة و اقبل علی الکلم»‬
‫رأی و نظر من در مورد متکلمین این است که باید آنها را‬
‫جلو چشم قبیلهها و عشیرهها با چوب و کفش کتک کاری نمود‬
‫و به آنان گفت‪ :‬این است پاداش کسی که قرآن و سنت را‬
‫ترک کند و به فلسفه و کلم روی آورد‪.‬‬
‫گروه دوم كساني هستند كه وارد مباحث كلمي و فلسفي‬
‫شدهاند و وقت خود را در اين مسير گذراندهاند و وقتی که‬
‫متوجه اشتباه خود شدهاند دیر شده و آفتاب عمرشان افول‬
‫کرده و دیگر پشیمانی و ندامت سودی نداشته و جز تأسف و‬
‫حسرت هیچ چیزی نصیبشان نگردیده است‪ .‬وظیفه ما در‬
‫برابر آنها این است که از خداوند بخواهیم آنها را مورد‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪61‬‬
‫بخشش خود قرار دهد‪ .‬باید کسانی را که بعد از آنها آمدهاند‬
‫از پیمودن راه غلط و اشتباه آنان بر حذر نمود‪.‬‬
‫از جمله آنها محمد بن عمرالرازي است که در كتاب خود به‬
‫‪1‬‬
‫نام« اقسام اللذات» چنين ميگويد‪:‬‬
‫و ناية سعي العالي ضلل‬ ‫نايت اقدام العقول عقﰈﰈﰈﰈال‬
‫و حاصل دنيا نا اذي و وبال‬ ‫و ارواحنا ف وحشة من جسومنا‬
‫سوی ان جعنا فیه قیل وقالوا‬ ‫ول نستفد من بثنا طول عمرنا‬
‫فبادوا جیعا مسرعین وزالوا‬ ‫فکم قد رأینا من رجال ودولة‬
‫رجال فزالوا والبال جبال‬ ‫وکم من جبال قد عل شرفاتا‬

‫(حاصل و ثمره كار خردها پيچيدگي و گره است و حاصل‬

‫سعي و تلش علماي كلم و فلسفه گمراهي و سردرگمی‬
‫است‪ ،‬روح ما درخوف و هراس بدن بوده و نتيجه دنیایمان‬
‫نیزجز رنج و عذاب چيز ديگري نيست‪ ،‬در طول عمر خود از‬
‫تحقیق و بررسی و مباحثه هیچ سودی عاید ما نشد جز جمع‬
‫آوری و اندوختن قیل وقال (چرت وپرت)‪ ،‬چندها بزرگ مرد و‬
‫دولت را دیدیم که آمدند و به سرعت نابود شدند و رفتند و‬
‫چندها کوه را دیدیم که مردانی به قله هایشان رسیدند و‬
‫رفتند اما کوهها به جای خود باقی ماندند و هنوز هم کوه‬
‫هستند‪).‬‬
‫رازي م ي گوي د‪« :‬روشهای كلم ي و مناه ج فلس في را مورد‬
‫دق ت و تام ل قرار داده ام ام ا ندیده ام ک ه دردی را دوا کن د و‬
‫تشن ه ای را س یراب کن د»‪ .‬س پس ب ه اس لوب و منه ج قرآن ی‬
‫بازگشته و در باب صفات خدا به ذکر نمونه های پرداخته و می‬
‫هب) ‪.‬تسا ينآرق شور هار ‪،‬هار نيرت كيدزن و نيرتهب»‪:‬دیوگ‬
‫‪:‬ميناوخ يم دنوادخ يتوبث تافص درومرد هنومن ناونع‬
‫ﮊ ژ ﮌ ﮍ چ طه‪٥ :‬‬ ‫چﮉ‬
‫(خداوند مهرباني (قرآن را فرو فرستاده) است كه بر تخت‬
‫سلطنت (مجموعه جهان هستي) قرار گرفته است (و قدرتش‬
‫سراسر كائنات را احاطه كرده است)‪.‬‬
‫چ فاطر‪١٠ :‬‬ ‫چﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫(گفتار پاكيزه ب ه س وي خدا اوج مي‌گيرد (و گوينده خود را‬
‫پرواز مي‌دهد))‬
‫‪ 1‬کتاب"الص واعق المرس له"‪ ،‬تألی ف اب ن قی م‪ :‬ص ‪ ،7‬وکتاب"اعتقادات فرق‬
‫المسلمین" تألیف فخر الدین رازی‪ :‬ص ‪23‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪62‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫و درباره صفات سلبي مي خوانيم‪:‬‬
‫ﭣ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫چﭡ ﭢ‬
‫هي چ چيزي همانن د خدا نيس ت (و ن ه او در ذات و ص فات ب ه‬
‫چيزي از چيزهاي آس مان و زمي ن مي‌مان د و ن ه چيزي از‬
‫چيزهاي آسمان و زمين در ذات و صفات بدو مي‌ماند)‪.‬‬
‫چ طه‪١١٠ :‬‬ ‫ﯩ‬ ‫چﯦ ﯧ ﯨ‬
‫(ولي آنان از (كار و بار و حكمت) آفريدگار آگاهي ندارند‪).‬‬
‫‪1‬‬
‫سپس مي گويد‪« :‬من جرب مثل تربت عرف مثل معرفتیي»‬
‫(هر کس مانند من (در مورد علم کلم وفلسفه) تجربه‬
‫کسب نماید‪ ،‬به همان نتیجه ای خواهد رسید که من به آن‬
‫رسیده ام‪).‬‬
‫آقای شهرستاني نیز که خود را یکه تاز میدان و فرید دهر‬
‫می خواند‪ ،‬تصریح مییسررب و قیقحت اهلاس زا سپ هک دنک‬
‫رس زجب هدرواین تسد هب نیملکتم و هفسلف دزن ار یزیچ چیه‬
‫‪2‬‬
‫‪:‬دیوگیم هک اجنآ ‪،‬تمادن و ینادرگ‬
‫و سيت طرفی بي تلك العال‬ ‫لعمری لقد طفت العاهد كلّها‬
‫علﰈی ذقن أو قارعا سن نادم‬ ‫فلﰈﰈم أر إلّا واضعا كف حائر‬
‫به جانم قسم تمام آموزشگاه ها را گشتم‬
‫اين آقاي جويني است‪ ،‬که از مردان خبره وبسیار هوشمند‬
‫ی است که به علم فلسفه و کلم مشغول بوده‪ ،‬درباره پرهیز‬
‫از اشتغال به علم كلم مي گويد‪«3:‬اي دوستان من به علم‬
‫كلم مشغول نباشيد‪ ،‬اگر مي دانستم كه علم كلم مرا به اين‬
‫جا ميرساند هرگز بدان مشغول نمي شدم‪».‬‬
‫او در آخرین لحظات زندگیش نیز اظهار تحسر و ندامت‬
‫ميكند و میلها و متفر ورف ملك ملع سونایقا یانهپرد» ‪:‬دیوگ‬
‫مدش يثحابم دراو و متشاذگ رانك ار یملسا مولع و ملسا‬
‫رد مریم یم مراد نونكا اما ‪،‬دندرک یم عنم نآ زا ارم هك‬
‫نانز ریپ نوچمه ای مردام نوچمه هدیقع ظاحل زا هک یلاح‬
‫ملاح لماش یدنوادخ تمحر رگا نم رب یاو سپ ‪،‬متسه‬
‫‪«.‬دباين رد ارم و دوشن‬
‫ابوحامد غزالي نيز از جمله دانشمندانی است كه در مباحث‬
‫كلمي عمر زيادي را صرف نموده است و از يك فرقه به‬
‫فرقه اي ديگری تغییرمسلک داده تا اینکه در پايان عمرش در‬

‫الفتوي الحمديته الكبري شيخ السلم ابن ثميه ص ‪7‬‬ ‫‪1‬‬

‫کتاب"نهایظ القدام فی علم الکلم"تألیف شهرستانی‪ :‬ص ‪.3‬‬ ‫‪2‬‬

‫مجموع فتاوی تألیف شیخ السلم ابن تیمیه‪ ،‬ونگاه‪ ،‬فتاوی الحمویه‪:‬ص ‪.7‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪63‬‬
‫مسائل كلمي به توقف و حيرت و سرگردانی رسيده است و‬
‫كتابی تحت عنوان «الجام العوام عن علم الكلم» (بازداشتن‬
‫بی سوادان از علم كلم) تاليف نموده و حتی اشتغال به علم‬
‫كلم را جز در شرايط استثنايي حرام دانسته است‪ .‬چنانکه می‬
‫»نیصخشل اّلا مارح ملکلا ملع ّنأ قلا» ‪:‬دیوگ‬
‫یعنی‪ :‬درواقع علم كلم حرام است مگر براي دوكس‪ .‬امام‬
‫محمد غزالي در اواخر عمر خود از علم كلم و روش كلمي‬
‫منصرف شده و به علم حديث روي آورده بود و وقتی که دار‬
‫فانی را وداع گفت‪ ،‬تمام صحیح بخاري را از حفظ داشت‪.‬‬
‫ابوالحسن اشعري به عنوان يك معتزلي زندگي را آغاز كرد و‬
‫مدت چهل سال بر آن عقيده ماند‪ ،‬سپس از عقیده اعتزال‬
‫برگشت و با مسلک معتزلی به مقابله و مبارزه و باطل و تباه‬
‫ساختن آن عقیده بر خواست و در نفي و رد آن ها تلشهای‬
‫‪1‬‬
‫زيادي به خرج داد‬
‫به دنبال آنان گروهي نشأت گرفتند كه روش و منهج صحیح‬
‫و سالمی را در پیش گرفتند البته اين گروه نیز علوم و مناهج‬
‫آنها را فراگرفته و آن را مورد بررسی و ارزيابي قرار دادند‪،‬‬
‫سپس آن را به باد انتقاد گرفته و با منهج قرآنی به رد آنها‬
‫برخواسته و با همان اسلحه خودشان به مبارزه آنها رفتند و‬
‫نقص و ضعف کاستیهای ديدگاه هاي فلسفي و كلمي را برمل‬
‫نمودند که قائد و پرچمدار اين گروه را شيخ السلم علمه ابن‬
‫تیميه به عهده گرفت‪.‬‬

‫مطلب سوم‪ :‬مقایسه ای بین عقیده و رأی‬

‫پيش از پرداختن به اين موضوع بايد گفت‪ :‬كه ما به مردان‬
‫صاحب عقيده نياز داريم نه به فلسفه دانان زیرا ما به کسانی‬
‫نيازداريم كه درد و مشكل اين امت را مداوا كنند که هرگز‬
‫اين كار از دست فلسفه دانان و تئوریستها برنمی آید‪.‬‬
‫استاد احمد امين ‪ -‬رحمه الله ‪ -‬ميان صاحب راي و صاحب‬
‫عقيده و تأثیر هر کدام از آنها بر زندگي‪ ،‬مقایسه ای انجام‬
‫داده و مي گويد‪.‬‬
‫اينكه درباره چیزی رأی و نظری داشته باشید‪ ،‬با اینکه به‬
‫همان چیز معتقد باشید تفاوتهای فاحشي وجود دارد‪.‬‬
‫زیرا وقتی که انسان رأی و نظري داشته باشد آن را به‬
‫معلومات خود می افزاید‪ ،‬اما وقتی که به چیزی معتقد شود‬

‫معتقد امام ابي الحسن الشعري و منهجه اذتولف‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪64‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫آن را درخون خود جاری می نماید و در مخ و استخوانش‬
‫سرایت می‪.‬درب یمورف شلد قامعا رد و دهد‬
‫صاحب رأی (فیلسوف) میعقاو رد هک يبلطم اسب هچ»‪:‬دیوگ‬
‫لئلد ‪،‬زورما اریز منادب حیحص و تسرد ار نآ نم تسا لطاب‬
‫سکع رب لاد يلئلد ادرف تسا نکمم و دننک یم دییأت ار نآ‬
‫يهاگ و منك هابتشا یا هلاسم رد نم اسب هچ و دنوش ادیپ نآ‬
‫‪.‬مشاب هتفای رد ار تقیقح هک تسا نکمم مه‬
‫اما صاحب عقيده نسبت به عقيده اش مطمئن بوده و‬
‫صحتش را قطعي مي داند و هیچ شك و ترديدي درباره آن‬
‫ندارد‪ ،‬زیرا بي گمان عقيده خود را حق دانسته و فردا هم آن‬
‫راحق و صواب می داند و از اينكه دلئل آن را رد كنند یا شک‬
‫و تردیدی در آن ایجاد نمایند‪،‬خارج است‪.‬‬
‫صاحب رأي برایش مهم نیست؛ اگر نظريه اش جامه عمل‬
‫پوشد و تحقق يافت خوشحال و شاداب مي شود و اگر رأیش‬
‫جامه عمل نپوشید مشكلي ندارد چون از قبل رأیش را بر این‬
‫بنا نهاده كه نظريه اش درست است‪ ،‬اما احتمال خطاء و‬
‫اشتباه هم دارد‪ .‬همچنانکه نظریه ديگران را اشتباه دانسته‪،‬‬
‫هرچند احتمال صواب هم دارد بر خلف صاحب عقيده‪ ،‬زیرا‬
‫او مصمم و قاطع است و سردي و سستی در آن راه ندارد‬
‫بی خیال ول ابال نیست بلکه تا عقيده اش تحقق پیدا نکند‬
‫آرام نمي گيرد‪.‬‬
‫صاحب رأی خیلی ساده از نظریه اش پشیمان شده و تغییر‬
‫جهت مییم دیدپ شا هیرظن و هاگدید رد لوحت و رییغت و دهد‬
‫يتحار هب درک باجيا یتحلصم ای تشاد یلیلد تقو ره ‪،‬دروآ‬
‫یمور یرگید یأرو لیلد هب و هدش فرصنم شا هيرظن زا‬
‫اب و هدومن راختفا شا هديقع هب ‪،‬هديقع بحاص اما ‪.‬دروآ‬
‫صملسا ربمایپ نوچمه ‪.‬دراد یم زاربا ار شا هدیقع راختفا‬
‫‪:‬دومرف هک‬
‫(لو وضعوا الشمس فی یمینی والقمر فی یساری علی ان أدع هذا الذی‬
‫‪1‬‬
‫جئت به ماترکته)‬
‫(اگر آفتاب را در دست راست و ماه را در دست چﭗ من‬
‫بگذارند‪ ،‬براي اينكه از عقيده ام پشیمان شوم هرگز آن را‬
‫رها نمي سازم)‪.‬‬

‫‪ 1‬ای ن حدی ث ضعیف ی اس ت ک ه ط بری آن را درکتاب تاری خ خود‪2/326:‬روای ت‬

‫نموده‪ ،‬وبیهق ی نی ز آن را در کتاب دلئل النبوة‪ 2/187:‬از اب ن اس حاق نق ل‬
‫کرده‪ ،‬و س ند ای ن حدی ث منقط ع م ی باش د‪ ،‬نگاه الس یرة النبوی ّ ة تألی ف‪ ،‬اب ن‬
‫هشام‪1/330 :‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪65‬‬
‫راي و نظريه مانند جسد خشک و بي روح است و تا زماني‬
‫که عقيده در آن ندمد فاقد حيات است‪ ،‬راي مانند غار تاريكي‬
‫است که تا عقيده شعاعهايش را در آن نفرستد روشني ندارد‬
‫و تاريكي اش برطرف نمي شود‪ .‬عقل و نظريه راكد هستند و‬
‫جريان ندارند‪ ،‬پشه ها در سطح آن تخم مي گذارند‪ .‬عقيده‬
‫دریاي متلطمی است که به حشرات ضعيف و ناتوان اجازه‬
‫نمي دهد كه روی آن زاد و ولد کنند‪ .‬رأي‪ ،‬مه رقيقي است كه‬
‫در فضا شكل ميگيرد اما عقيده ستاره ای است که مي‬
‫درخشد‪.‬‬
‫راي مشكل آفرین است و پيامدهاي بدی دارد و به آرزوها‬
‫قالب و جسد می بخشد‪ .‬آری رأی شبهه برانگيزاست و‬
‫شخص را دچار شك و ترديد مي كند‪ ،‬اما عقيده به مبارزه با‬
‫خطرها پا به میدان می گذارد و كوه ها را به لرزه در مي‬
‫آورد‪ ،‬چهره زمان را بر مي گرداند‪ ،‬سير تاريخ را تغيير مي‬
‫دهد و شك و ترديد را ازبُن مي كند و قاطعیت و يقين را‬
‫برمي انگيزد و جز در برابر خواسته هاي روح و ايمان تسليم‬
‫نمي شود‪.1‬‬

‫‪ 1‬کتاب فی ض الخاط ر‪ ،‬تألی ف احم د أمی ن ک ه از کتاب (ایمان وحیات)د‪.‬قرضاوی‬

‫آنرا نقل نموده است‪.‬‬
 ‫مبحث پنجم‪ :‬روشهای علماء و دانشمندان در اثبات‬
‫‪1‬‬
‫عقاید‬
‫آيا ما به عذاب قبر‪ ،‬حوض كوثر‪ ،‬ميزان اعمال و ساير امور‬
‫اعتقادي باور داريم؟ چه چيز ی ما را وادار به ایمان به امور‬
‫اعتقادی‪ ،‬یا رد و نفی آنها میکند؟‪.‬‬
‫‪ -1‬علم ا س لف بر اي ن عقيده هس تند ك ه ايمان آوردن و‬
‫تص دیق نمودن هرآنچ ه ك ه خداون د ازآن خ بر داده اس ت ي ا‬
‫رس ول خداص آن را برای م ا بیان نموده و ب ه طری ق ص حیح و‬
‫س ند درس ت و معت بر ب ه م ا رس يده اس ت‪ ،‬واج ب بوده و باور‬
‫داشتن به آنها لزم ا ست‪.‬آنان ميان خبر متواتر و آحاد‪ 2‬فرقي‬
‫قائل نيس تند ب ه شرط اينك ه آن خ بر ص حيح باش د‪ ،‬بلک ه ه ر دو‬
‫را بدون هیچ گونه تفاوتی مثبت لحاظ مي دانند‪.‬‬
‫براي اثبات نظ ر خود ب ه جمله دلئلی اس تناد م ی نماین د ك ه‬
‫م ا را ب ه تص ديق آنچ ه ك ه خدا و رس ولش ب ه م ا خ بر داده ان د‪،‬‬
‫فرمان داده و اطاعت از آنها را بر ما واجب گردانیده اند مانند‬
‫آيه ها زير‪:‬‬
‫ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ‬ ‫چﭑ ﭒ‬
‫ﭩ ﭪ چ الحزاب‪٣٦ :‬‬ ‫ﭞ ﭟ ﭠﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ‬
‫( هيچ مرد و زن مؤمني‪ ،‬در كاري كه خدا و پيغمبرش‬
‫داوري كرده باشند (وآن را مقّرر نموده باشند) اختياري از‬
‫خود در آن ندارند (و اراده ايشان بايد تابع اراده خدا و رسول‬
‫باشد)‪ .‬هر كس هم از دستور خدا و پيغمبرش سرپيچي كند‪،‬‬
‫گرفتار گمراهي كامل ً آشكاري مي‌گردد‪).‬‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ چ‬
‫آل عمران‪٣٢ :‬‬
‫(بگو‪ :‬از خدا و از پيغمبر اطاعت و فرمانبرداري كنيد‪ ،‬اگر‬
‫سرپيچي كنند (ايشان به خدا و پيغمبر ايمان ندارند و كافرند‬
‫و) خداوند كافران را دوست نمي‌دارد‪).‬‬
‫‪ -2‬گروهي كه شناخت صحيحي درباره حديث صحيح و‬
‫‪3‬‬
‫ضعيف ندارند‪ ،‬در این رابطه به احاديث موضوع و ضعيف‬
‫استدلل كرده اندف مانند این حديث‪:‬‬

‫‪ 1‬راجع به این موضوع به کتاب (اصل العتقاد)تألیف این جانب مراجعه شود که‬
‫در آنجا این مسئله را به تفصیل بیان نمودهام‪.‬‬
‫‪ 2‬حدی ث متوات ر ای ن اس ت ک ه گروه زیادی آن را روای ت کردهروط ه ب ه ک د نا‬
‫ق فتم غورد رب نآ یاهتنا ا ت ث یدح دن س یادتبا زا ا هنآ ه ک ت سین ن کمم یداع‬
‫‪.‬تسا رتاوتم زا رت نییاپ یا هبتررد داحآ ثیدحو‪.‬دنشاب هدش‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪67‬‬
‫(انتهیت الی ربی لیلة أسری بی الی السماء‪ ،‬فرأیت ربی‪ ،‬بینی وبینه‬
‫حجابٌ بارزٌ‪ ،‬فاأیت کلّ شیئ منه‪ ،‬حتی رأیت تاجا موصا من لؤلؤ)‪.‬حدیث‬
‫‪1‬‬
‫موضوع‪.‬‬
‫(شب معراج در آسمان ها به حضور پروردگارم رسيدم‪،‬‬
‫پس خدا را دیدم و ميان من و پروردگارم حجاب بارزي بود‬
‫تمام او را نگاه كردم حتي تاج مخصوصي كه از لولو ساخته‬
‫بود را نيز ديدم‪).‬این حديث ساختگی است‪.‬‬
‫حديث (ان ال يلس علي قنطرة الوسطي بي النةو النار)‬
‫(خداوند برپل سنگی مياني بین بهشت و دوزخ مي‬
‫نشيیند)‪.‬این حدیث نیز ضعيف است‪.‬‬
‫باید پیش از استدلل به احاديث چه در باب عقيده و چه در‬
‫باب احكام تحقيق و بررسی کامل را انجام داد اگر نه ممكن‬
‫است كه ما چيز هايي را به دين خداوند نسبت دهیم كه در‬
‫واقع از امور دين نيستند و چه بسا امورات باطلی را كه در‬
‫واقع عقيده نيستند‪ ،‬به عنوان عقيده تاييد كنيم ‪.‬‬
‫کسانی كه عقائد را به وسيله احاديث موضوعه يا ضعيف‬
‫ثابت مي كنند مانند كساني هستند که عقائد را به وسيله‬
‫خواب ها و خرافات و افسانه ها ثابت ميكنند‪.‬‬
‫‪ -3‬گروه سومي استدلل به ادله نقلي‪ ،‬يعني استدلل قرآن‬
‫و حديث را در اثبات عقيده رد كرده و مي گويند‪( :‬دلئل نقلي‬
‫مقيد يقين نيستند و ايمان مطلوبی را در انسان ایجاد نمی‬
‫کنند‪ ،‬پس عقيده به وسیله آنها ثابت نمي شود)‪ 2.‬دليل آنها‬
‫راجع به اینکه دلیل نقلی يقين را ایجاد نمیهک تسا نیا دنک‬
‫عنام تلامتحا نیا هک هدوب يدايز تلامتحا یاراد یلقن لیلد)‬
‫‪(.‬دنتسه هدیقع تابثا‬
‫اين ديدگاه‪ ،‬دیدگاه نادرست و سخیفي است که برای رد آن‬
‫نیاز به تلش و تحمل زحمت نیست‪ .‬زیرا این دیدگاه مخالف‬
‫إجماع امت بوده و اگر نصوص محل احتمالت زیاد باشند‪،‬‬
‫آنگاه كلم انسان چه طور خواهد بود؟ چگونه عقائد با كلم‬
‫خدا و رسولش ثابت نمي شود؟ معاذالله اين بهتان بزرگي‬
‫است‪.‬‬

‫‪ 3‬حدیث موضوع یعنی ساختگی ودروغ‪ ،‬به حدیثی گفته می شود که در در سند‬
‫آن دروغ گوی ی وجود داشت ه باش د و حدی ث ضعی ف آن اس ت ک ه دارای شرای ط‬
‫حدیث صحیح نباشد‪.‬‬
‫‪ 1‬کتاب "الفوائد المجموعة فی الحادیث الموضوعة‪ ،‬تألیف شوکانی‪.441 :‬‬
‫‪ 2‬نقل از گتاب"السلم عقیدظ وشریعة"تألیف شیخ شلتوت ص ‪.53‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪68‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪ -4‬گروه چهارم استدلل به خبر آحاد و صحيح را در باب‬
‫عقائد رد مي كنند و جز به قرآن یا حديث متواتر به چیز‬
‫دیگری استدلل نمي كنند‪ ،‬حتی به قرآن و حديث متواتر نیز‬
‫تنها زمانی استدلل می نمایند که قطعی الدللت باشند‪ 1‬و به‬
‫نظر آنها اگر نص قطعي الدللت نباشد استدلل به آن جائز‬
‫نمي باشد و این رأی‪ ،‬عقيده علمای قدیمی علم كلم بوده و‬
‫بعضی از علمای اصول نيز از آنان تبعیت نموده اند‪ ،‬این‬
‫عقيده در زمان ما چنان پخش شده و گسترش پیدا کرده که‬
‫نزدیک است حق و قائل آن به گوشه فراموشي سپرده شوند‪،‬‬
‫علما و دانشمندان جدید و قدیم همواره فساد اين دیدگاه و‬
‫خطرات آن را براي مردم روشن كرده و پرده از شبهه‬
‫كساني كه معتقد به اين قول بوده اند برداشته‪.‬دنا‬

‫توضيح و رد شبه های اين گروه‬

‫‪2‬‬

‫قبل ً بيان كرديم كه شبة اين گروه اين است كه به گمان آنها‪،‬‬
‫دلئل عقيده باید حتما ً مفيد يقين باشند و احادیث آحاد و‬
‫نصوص قرآني و روايات متواتر اگر قطعي الدللت نباشند‪،‬‬
‫مقید يقين نيستند بلكه ظني هستند و ظن وگمان در اين باب‬
‫قابل استناد نيستند‪ .‬چنانکه خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫چ النجم‪٢٣ :‬‬ ‫چ‬
‫(آنان جز از گمانهاي بي‌اساس و از هواهاي نفس پيروي‬
‫نمي‌كنند)‪.‬‬
‫چ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ چ النجم‪٢٨ :‬‬
‫(و جز از ظن و گمان پيروي نمي‌كنند و ظن و گمان هم‬
‫(در بخش اعتقادات‪ ،‬به كسي سودي نمي‌رساند و انسان را)‬
‫بي‌نياز از حق نمي‌گرداند)‪.‬‬

‫‪ 1‬منظور از قطع ی الثبوت‪ ،‬قرآن و س نت متوات ر م ی باش د‪.‬و منظور از قطع ی‬

‫الدللة نی ز ای ن اس ت ک ه آن ن ص احتمال معن ی دیگری را نداشت ه باش د وتأوی ل‬
‫بردارنباشد به همین جهت نصوصی راکه دال بر رؤیت خداوند برای مومنین در‬
‫قیام ت م ی باشن د رد نموده ان د‪ .‬ام ا احادی ث اگ ر چ ه قطع ی الدللظ ه م باشن د‬
‫باز آنه ا را آحاد دانس ته ان د‪ ،‬وراج ع ب ه نص وص قرآن ه م گفتهی عطق‪:‬ه ک د نا‬
‫مل سلا" باتک ه ب) د نا هدومن ل یوأت یرگید ه نوگ ه ب ار نآ و دنت سین ةللدلا‬
‫ط سوت د نوادخ ت یؤر راکنا ‪:‬ث حبم توتلش ف یلأت " ة عیرشو ظدیقع‬
‫‪.‬دوش هعجارم‪.‬ناگدنب‬
‫‪ 2‬ب ه کتاب"الحدی ث ح ّجة بنفس ه"و"وجوب الخ ذ بأحادی ث الحادف ی العقائد‬
‫والحکام "تألی ف شی خ ناص ر الدی ن البان ی‪ ،‬و کتاب"اص ل العتقاد"تألی ف ای ن‬
‫جانب مراجعه شود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪69‬‬
‫آیه های دیگری از این قبیل وجود دارد که خداوند مشرکان‬
‫را به دلیل پیروی و اتباع از گمان‪ ،‬نکوهش می ‪.‬دنک‬
‫اما استدلل اين گروه به آيه های فوق و امثال آن مردود‬
‫است زيرا ظن در این آیات به معني گمانی نیست که آنها از‬
‫ظن برداشت نموده اند چراکه نصوصي كه رد كرده اند و‬
‫استدلل به آنها را در باب مسائل اعتقاددي رد نموده اند‪،‬‬
‫مفيد ظن راجح و گمان غالب هستند و ظني را كه خداوند در‬
‫آية« ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ » مورد نكوهش قرار مي دهد‪ ،‬همان شك‬
‫است كه به معني حدس و گمان مي باشد‪ .‬درکتاب« النهايه»‬
‫و« اللسان» و ساير كتب لغت چنين آمده است‪ «:‬ظن‪ ،‬همان‬
‫شك است كه در اموری برای انسان پیش می آید و انسان آن‬
‫را ثابت نموده و براساس آن حكم مي كند‪».‬‬
‫آري اين است ظن و گماني را كه خداوند مشركين را به‬
‫خاطر آن نكوهش كرده است و آيه‬
‫چ النعام‪١١٦ :‬‬ ‫ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬ ‫چﯤ‬
‫ن و گمان پيروي نمي‌كنند و آنان جز‬ ‫(چرا كه آنان جز از ظ ّ‬
‫به دروغ و گزاف سخن نمي‌گويند)‬
‫آن را تاييد مي كند زيرا ظن درا ین آيه به معني تخمین زدن‬
‫و حدس و گمان است‪ .‬چنانچه ظني كه مشركين به سبب آن‬
‫نكوهش شده اند به معنی ظن غالب مي بود‪ ،‬عمل كردن به‬
‫آن در باب احكام جايز نمي بود‪ ،‬چرا كه خداوند مشركين را‬
‫به خاطر عمل كردن به ظن و گمان مطلقا ً نه تنها در باب‬
‫عقيده بلكه در باب احكام نيز نكوهش كرده است و به دليل‬
‫اينكه خداوند در برخي آيات تصريح نموده كه ظن و گماني كه‬
‫مشركين به خاطر آن مورد نکوهش قرار گرفته اند شامل‬
‫ظن در باب احكام نيز مي باشد‪ .‬به اين آیات كه به طور‬
‫صریح دال بر اين مدعا هستد توجه کنید‪ .‬در موردعقیده‪:‬‬
‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﮇچ‬ ‫چﭟ ﭠ ﭡ‬
‫النعام‪١٤٨:‬‬
‫(مشركان (براي اعتذار از كف ر و معذرت‌خواه ي از تحري م‬
‫خوراكيهاي حلل) خواهن د گف ت‪( :‬شرك م ا و تحري م چيزهاي‬
‫حلل از س وي م ا‪ ،‬برابر مشي ّ ت خدا اس ت!) اگ ر خدا‬
‫مي‌خواست‪ ،‬ما و پدران ما مشرك نمي‌شديم)‬
‫(و چيزي را (از اشياء‬ ‫درمورد احکام‪ :‬ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ‬
‫حلل بر خود) تحريم نمي‌كرديم)‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪70‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ‬ ‫چﭮ ﭯ‬
‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ چالنعام‪١٤٨ :‬‬ ‫ﮀ ﮁ‬ ‫چ چﭾ ﭿ‬
‫(كساني كه پيش از آنان بوده‌اند نيز همين گونه (كه به تو‬
‫دروغ مي‌گويند و تو را تكذيب مي‌دارند‪ ،‬به پيغمبران ما دروغ‬
‫مي‌گفتند و آنان را) تكذيب مي‌نمودند تا (سرانجام طعم)‬
‫عذاب ما را چشيدند (و كيفر اعمال بد خود را ديدند)‪ .‬بگو‪ :‬آيا‬
‫دليل قاطعي (و سند درستي براي رضايت خدا از شرك خود و‬
‫تحريم چيزهاي حلل‪ ،‬در دست) داريد تا آن را به ما ارائه‬
‫دهيد؟! شما فقط از پندارهاي بي‌اساس پيروي مي‌كنيد و‬
‫جت و برهاني بر گفتار و كردار خود نداريد‪ .‬شما نه از روي‬ ‫(ح ّ‬
‫ن و تخمين كار مي‌كنيد‪).‬‬ ‫علم و يقين‪ ،‬بلكه) از روي ظ ّ‬
‫علوه بر اين ما سخن آنان را كه میگویند خبر واحد مفيد‬
‫علم نيست‪ ،‬مردود می دانیم زیرا گاهی وقتها خبر واحد نيز‬
‫مفيد علم مي باشد‪ .‬صديق حسن خان مي گويد‪« :‬اين‬
‫اختلف در مورد خبر واحد که آیا مفيد ظن است یا مفید علم‪،‬‬
‫در صورتی است که سند دیگری وجود نداشته باشد که آن را‬
‫تقویت کند‪ ،‬اما وقتی که خبر یا سند دیگری وجود داشته باشد‬
‫که آن را تقویت نماید یا اینکه حدیث مشهور یا مستفیض‬
‫باشد‪ ،‬در این صورت اختلف در آن وجود ندارد‪.‬‬
‫زماني كه عمل کردن به مقتضای خبر واحد مورد اتفاق و‬
‫اجماع قرار گرفت‪ ،‬هیچ گونه اختلفی در این نیست که آن‬
‫حدیث مفيد علم است‪ ،‬زيرا اتفاق و اجماع صدق آن را براي‬
‫همگان محرز نموده است‪ ،‬هم چنين اگر خبر واحد مورد قبول‬
‫امت قرار گرفت باز مفيد علم بوده و عده ای به آن عمل مي‬
‫كنند و بعضي ديگر آن را تاويل مي كنند که احاديث صحيح‬
‫بخاري و مسلم از همين نوع مي باشند يعني تمام امت آن ها‬
‫را پذيرفته و يا به آنها عمل مي كنند و يا آنها را تاويل مي‬
‫كنند‪.‬‬
‫علمه ا سفرايني در کتاب«لوامع االنوار البهیة» مي گويد‪:‬‬
‫«خبر واحد هر گاه مستفيض و مشهور باشد مفيد علم‬
‫نظري است‪ ،‬همان طور كه علمه ابن مفلح و کسان دیگری‬
‫هم از ابي اسحاق اسفرایني و ابن فورك نقل كرده اند‪ ،‬حتي‬
‫بعضي ها گفته‪«.‬تسا تيعطق ديفم هك دنا‬
‫سپس یادآور می شود که خبر آحاد غير مستفيض به دليل‬
‫احتمال سهو و خطا در آن مفيد ظن است اما از امام موفق‬
‫(ا بن قدامة) و ابن حمدان و طوفیي و گروهي ديگر نقل شده‬
‫است كه خبر واحد با وجود قرائن مفيد علم مي شود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪71‬‬
‫علمه علء الدين علي بن سليمان مرداوي درکتاب‪" :‬شرح‬
‫التحریر" مي گويد‪« :‬اين قول اخير اظهر و اصح است» و‬
‫نشانه وجود قرائن‪ ،‬اطمينان قلبي نسبت به خبر استف مانند‬
‫اطمينان قلب نسبت به متواتر يا شبيه آن‪ ،‬به گونه اي كه به‬
‫طور قطع احتمال ديگری نماند‪.‬‬
‫باز ایشان تصریح و تأکید می نمایند که اگریکی از پیشوایان‬
‫که بر دقت و کنترل و امامتش اتفاق وجود داشته باشد‪،‬‬
‫حدیث آحاد غیر مستفیض را نقل نمود آن حدیث موجب علم‬
‫است‪.‬‬
‫از قاضي ابي يعلي نقل شده که گفته است‪« :‬مذهب حق‬
‫این است (مذهب حنابله) و ابوالخطاب‪« :‬ظاهر كلم و نظر‬
‫اصحاب ما نيز همين است)‪.‬‬
‫سفاريني یادآور مي شود که ابن زاعوني و امام تقي الدين‬
‫ابن تيميه این رأی را بر گزیده اند‪ ،‬سپس مییاملع» ‪:‬دیوگ‬
‫نیا رب (هللامهمحر) هلبانح و هیعفاشو هیفنح زا معا لوصا‬
‫‪،‬دنشاب هتفريذپ لًمع و لًوق ار دحاو ربخ تما هاگ ره هک دنرواب‬
‫«‪.‬ددرگ يم نيقي و ملع بجومربخ نآ‬
‫بعد يادآور می شود که مخالفين اين ديدگاه از میان پیروان‬
‫ائمه گروه اندکی هستند كه از علما كلم و متكلمين پيروي‬
‫نموده اند‪ ،‬سپس از كساني كه خبر واحد را مفيد علم مي‬
‫دانند ابااسحاق و اباالطيب وعبدالوهاب وامثال او از علمای‬
‫مالكي و سرخسي و امثال او از علمای حنفي هستند‪ .‬باز مي‬
‫افزايد که اكثر فقها و اهل حديث و اغلب اشعريها و کسان‬
‫دیگری نیز بر همین رأی می باشند‪».‬‬
‫ابن صلح مي گويد‪ :‬این كه بخاري و مسلم گفتهملع دنا‬
‫رب ‪،‬دراد تحص ‪،‬ديآ يم تسد هب دحاو ربخ زا يرظن و ینيقي‬
‫نظ دیفم دحاو ربخ اًساسا ‪:‬دنيوگ يم هك ییاهنآ رظن فلخ‬
‫هدوب لیلد نیدب دنا هتفريذپ ار نآ تما هک نیا و نیقی هن تسا‬
‫یهاگ نظ هچ رگا دنا هتسناد بجاو ار نظ هب لمع اهنآ هک‬
‫‪.‬دوش يم مه اطخ بجوم‬
‫ابن صطلح مي گويد‪« :‬من نيز چنين ديدگاهی را داشتم‬
‫وآن را قوي تر مي دانستم اما بعدها برايم روشن شد كه‬
‫ديدگاه اول صحيح تر است زيرا امت من حيث مجموع‬
‫معصوم از خطا است و ظن كسي كه معصوم از اشتباه‬
‫است‪ ،‬خطا نیست»‪.،‬منظور اين صلح اين است كه امت بر‬
‫صحت احاديث بخاري و مسلم اجماع و اتفاق دارند‪.‬‬
‫سفاريني مي گويد‪« :‬وقتي كه ابن كثير رأی ابن صلح را‪-‬‬
‫مبنی برصحت آنچه که در صحیح بخاری و مسلم آمده است‪-‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪72‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫برگزیده و آن را تأیید میحلص نبا یأر اب زين نم ‪:‬دیوگیم ‪،‬دنک‬
‫نم ‪،‬تسا هدش لیاق نادب و هدومن دییأت وا هك هچنآ و متسه‬
‫‪«.‬میامن یم دییأت ار نآ زین‬
‫سفاريني مي افزايد‪ :‬ابن كثير یکی ازسخنان استادش ابن‬
‫تيمیه را بیان می دارد که مفهوم آن چنین است‪ :‬او در مورد‬
‫حدیثی که گروه های زیادی آن را نقل نموده اند و امت به‬
‫طور اتفاق آن را پذيرفته اند‪ ،‬پس از ذكراسامي بعضی‬
‫از‌آنان‪ ،‬میمامت هاگدیدو ثيدح لها همه بهذم ‪،‬یأر نیا ‪:‬دیوگ‬
‫‪.‬دشاب یم نیثدحم‬
‫خلصه و لب مطلب اين است که‪ :‬حدیثهای صحيح آحاد‪ ،‬اگر‬
‫همراه با قرائن باشند‪ ،‬مقيد يقين هستند همان طوركه این‬
‫رأی را از زبان گروهی از علماء نقل نمودیم‪ .‬پس احاديثي كه‬
‫در كتب سنن آمده اند و اهل علم صحت آنها را تأیید نموده‬
‫وهیچ کس از علماء و دانشمندان در مورد صحت آن ها تردید‬
‫نداشته و نسبت به آن اعتراضی ننموده اند‪ ،‬مفید یقین می‬
‫باشند‪ .‬چون امت برصحت آنها اتفاق داشتهيتاياور هيلك و دنا‬
‫زا يكي رد اي دنراد قافتا نآ رب ملسم ماما و يراخب ماما هك‬
‫ماهتا دروم ار نآ ملع لها زا سكچيه و دنا هدش دراو حاحص‬
‫تما شریذپ و لوبق دروم و هدوب لیبق نیا زا دنا هدادن رارق‬
‫ای دنتسه ضيفتم ای روهشم هك يثيداحا نينچمه ‪.‬دنشاب یم‬
‫ار نآ ‪-‬رمع يبا زا عفان زا كلام دننام ‪ -‬گرزب همئأ زا یکی‬
‫‪.‬دنشاب يم عون نيمه زا زين دنشاب هدرك تياور‬
‫خلصه سخن این که‪ :‬دانشمندان و علمای اهل سنت‬
‫احاديث آحاد صحيح را در زمینه عقائد و احكام به طور يكسان‬
‫پذيرفته اند واین که أئمه اهل سنت مانند مالك‪ ،‬احمد‪،‬‬
‫ترمذي‪ ،‬بخاري‪ ،‬مسلم‪ ،‬ابوداود‪ ،‬نسائی‪ ،‬دارمی و غیر آنها‬
‫احاديث آحادی را که در رابطه با اثبات عقاید می باشند‪ ،‬در‬
‫کتابهای خود آورده اند بهترين دليل براثبات اين مدعا است‪،‬‬
‫احاديث متواتر در ميان اين روايات در باب اعتقاد بسياراندك‬
‫هستند‪ ،‬اگر اين پیشوایان‪ ،‬استدلل به این روايات را قبول‬
‫نمی داشتند و آنها را به عنوان دليل نمي پسنديدند در کنترل و‬
‫نقل و تدوين آنها اين همه زحمات را متحمل نمي شدند و هر‬
‫كس خلف اين را در مورد آنها گفته باشد‪ ،‬دروغ و افترا به‬
‫آنان نسبت داده وحرف آنها هیچ گونه تأثیری براینکه احاديث‬
‫آحاد مفيد ظن غالب یا یقین هستند ندارد‪.‬‬
‫ابن عبدالبر (رحمه الله) با وجود اينكه اخبار احاد را مفيد‬
‫ظن مي داند اما بر اين باور است كه در باب عقائد عمل‬
‫كردن به آن واجب است‪ ،‬همان طور كه در احكام‪ ،‬عمل به‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪73‬‬
‫آن واجب است‪ .‬ایشان اين ديدگاه را به جمعي از اهل سنت‬
‫‪1‬‬
‫نسبت مي دهد‪.‬‬

‫نصوصي كه بر صحت استدلل به احادیث آحاد دللت‬

‫می کنند‬
‫نصوصي زيادي وجود دارند كه دال بر صحت استدلل به‬
‫احادیث آحاد و وجوب عمل به آنها می باشند‪ .‬از جمله‪:‬‬
‫‪ -1‬چ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫ﯼ یی چ‬
‫التوبة‪١٢٢ :‬‬
‫(مؤمنان را نسزد كه همگي بيرون بروند (و براي فراگرفتن‬
‫معارف اسلمي عازم مراكز علمي اسلمي بشوند)‪ .‬بايد كه‬
‫از هر قوم و قبيله‌اي‪ ،‬عدّه‌اي بروند (و در تحصيل علوم ديني‬
‫تلش كنند) تا با تعليمات اسلمي آشنا گردند و هنگامي كه به‬
‫سوي قوم و قبيله خود برگشتند (به تعليم مردمان بپردازند و‬
‫ارشادشان كنند و) آنان را (از مخالفت فرمان پروردگار)‬
‫بترسانند تا (خويشتن را از عقاب و عذاب خدا برحذر دارند و‬
‫از بطالت و ضللت) خودداري كنند‪).‬‬
‫اين آيه قبیله ها و عشاير و مردمان مؤمن را در اطراف و‬
‫نواحی مختلف جهان تشویق می نماید تا براي فرا گرفتن علم‬
‫و بينش ديني تلش نمایند و به نواحی مختلف بروند و پس از‬
‫تحصیل علم به میان قوم خود باز گشته و آنان را به دین خدا‬
‫هدايت و راهنمايي كنند‪ .‬کلمه (طائفه) در زبان عرب بر يك‬
‫فرد و بيشتر از آن اطلق مي شود‪ .‬تفقه در دين نیز شامل‬
‫عقيده و احكام است‪ .‬حتی تفقه و آگاهی در عقائد مهمتر از‬
‫تفقه و آگاهی در احكام است‪ .‬لذا امام ابوحنيفه موضوع‬
‫عقاید را در كتابهای خود به فقه اكبر نام گذاری نموده است‪،‬‬
‫این آيه دلیل آشکار ومحکمی بر وجوب عمل به اخبار آحاد در‬
‫باب عقائد است‪ ،‬اگرنه هرگز برای طائفه جايز نمي بود كه‬
‫قومشان را انذار كنند‬
‫‪ -2‬آیه‪ :‬چ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ‬
‫ﭯ ﭰ چ الجرات‪٦ :‬‬
‫(اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! اگر شخص فاسقي خبري‬
‫را به شما رسانيد درباره آن تحقيق كنيد‪ ،‬مبادا به گروهي ‪-‬‬

‫التمهيد لدبي عبدالبر ‪1/7‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪74‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫بدون آگاهي (از حال و احوالشان و شناخت راستين ايشان‌ ‪)-‬‬
‫آسيب برسانيد و از كرده خود پشيمان شويد‪).‬‬
‫در این آیه کلمه(فتبینوا) که در قرائت دیگری‬
‫(فتثبتوا)خوانده شده‪ ،‬براین نکته دللت دارد که اگرکسی‬
‫خبری را برای شما آورد وآن کس فاسق نبود بلکه عادل بود‪،‬‬
‫خبرش حجت بوده و لزم نیست که در مورد آن تحقیق نمود‬
‫و حتی سخنش بدون تحقیق هم مورد قبول است‪.‬‬
‫‪ -3‬امام بخاري در صحيح خود از مالك بن حويرث در تفسیر‬
‫و توضیح آیه‬
‫‪...‬چ‬ ‫(‬
‫التوبة‪١٢٢ :‬‬
‫چنين روايت مي كند‪:‬‬
‫«أتینا الی النبی ‪ ،‬ونن شببة متقاربون‪ ،‬فأقمنا عنده عشرین یوما ولیلة‪،‬‬
‫وکان رسول ال رحیما رقیقا‪ ،‬فلمّا ظن أنّا قد اشتهینا أهلنا‪ ،‬أوقد اشتقنا‪،‬‬
‫سألناعمّن ترکنا بعدنا‪ ،‬فأخبناه‪ ،‬قال‪:‬إرجعوا الی اهلیکم‪ ،‬فأقیموا فیهم‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫وعلّموهم‪ ،‬ومروهم وصلّوا کما رأیتمونی أُصلّی»‬
‫(ما چند نفر جوان هم سن و سال به خدمت پیامبر صرفتیم‬
‫و مدت ‪ 20‬شبانه روز نزد آن حضرت مانديم‪ .‬پیامبرص بسيار‬
‫عطوف و مهربان بود‪ ،‬ایشان وقتی که احساس كردند که‬
‫برای دیدن خوانواده خود دلمان تنگ شده و آرزوی دیدنشان‬
‫را داریم از ماپرسید چه کسانی را در خانواده خود ترک نموده‬
‫اید؟ ما هم جریان را برايش بیان نمودیم‪ .‬سپس ایشان‬
‫فرمودند‪ :‬به خانه هايتان برگرديد و در میانشان بمانید و آنها را‬
‫یاد دهید و آنان را امر كنيد ونماز را بخوانید‪ ،‬همانگونه که من‬
‫‪2‬‬
‫آن را خواندم و به شما یاد دادم)‪.‬‬
‫پیامبرص هر كدام از آن جوانان را فرمان داد که اهل‬
‫منزل و خانواده خود را تعليم بدهند‪ ،‬مسلم است که تعليم‬
‫شامل عقيده و احكام می شود‪ ،‬حتی عقیده ضروری تر و‬
‫مهم تراست که آن را یاد بگیرند‪ .‬پس اگر عقايد به وسيله‬
‫اخبار و احاديث آحاد ایجاد و حاصل نمي شد اين دستور‬
‫پیامبرص معني و مفهومي نمي داشت‪.‬‬
‫‪ -4‬در جای دیگری از ص حيح بخاري و مس لم آمده ک ه‬
‫اهالي يمن نزد رسول الله صآمدند و عرض كردند‪:‬‬
‫‪ 1‬ص حیح بخاری‪ :‬حدی ث شماره ‪ ،627‬ومس لم‪1/465:‬حدی ث شماره ‪ 674‬و‬
‫عبارت تین حدیث از بخاری است‪.‬‬
‫‪ 2‬بخاري ‪2/110‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪75‬‬
‫(ابعﰈث معنﰈا رجلًیعلمنﰈا السﰈنة و السﰈلم‪ ،‬قال فأخﰈذ بیﰈد أبﰈی عبیدة‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫فقال‪»:‬هذا امین هذه المّة»)‬
‫(كس ي را همراه م ا بفرس ت ت ا س نت و احكام اس لمي را‬
‫به ما ياد بدهد پیامبر ص دست ابوعبيده را گرفت و فرمود‪:‬‬
‫فرد مورد نياز شم ا ا بوع بيده م ی باش د ک ه امي ن ای ن ام ت‬
‫است‪).‬‬
‫اگرخبر واحد دليل و حجت نمي بود رسول اكرمص ابوعبيده‬
‫را تنهایی اعزام نمي كرد‪ ،‬علوه بر اين پیامبرص به کرات و‬
‫مرات چنين ماموريتي را به اصحاب سپرده است‪ ،‬مانند اعزام‬
‫كه‬ ‫نمودن حضرت علي ‪ ،‬معاذبن جبل‪ ،‬ابوموسي اشعري‬
‫روايات مربوطه در صحيحين و ساير كتب حديث نقل شده‬
‫اند‪.‬‬
‫جاي شك و ترديد نیست كه اين بزرگواران در تعليم و‬
‫آموزش هاي خود‪ ،‬عقائد را نيز به مردم آموخته اند‪ ،‬پس اگر‬
‫سخن و پيام اين آقايان حجت نمي بود‪ ،‬پیامبرص آنها را به‬
‫صورت فردي اعزام نمي كرد‪.‬‬
‫امام شافعي در كتاب خود (الرساله) مي فرمايد‪ :‬اگر خبر‬
‫واحد براي فرستاده شدگان و مردمی که به سویشان‬
‫فرستاده شده اند حجت نمي بود‪ ،‬رسول اللهص هرگز پیام‬
‫‪2‬‬
‫خود را توسط آنان به صورت فردی نمي فرستاد‪.‬‬

‫رد ديدگاه كسنناني كننه خننبر واحنند را در باب عقيده‬

‫حجت نمي دانند‬
‫علما و دانشمندان دینی‪ ،‬ديدگاه كساني كه خبر واحد را در‬
‫باب عقيده حجت نميدانند به دلئل مختلفی رد نموده اند‪ .‬از‬
‫جمله‪:‬‬
‫‪ -1‬این رأی که عقیده به وسیلة احادیث آحاد ثابت نمی‬
‫شود‪ ،‬بدعت است و هیچ گونه اساس و ریشه ای در شریعت‬
‫ندارد و هر سخنی که این طور باشد‪،‬مردود است‪.‬‬

‫‪ 1‬ص حیح مس لم‪ ،4/1888 :‬حدی ث شماره ‪.2419‬ودر ص حیح بخاری چنی ن آمده‬
‫ک ه پیام بر ص او را ب ه س وی مردم نجران فرس تاده‪ ،‬نگاه ص حیح بخاری‪،7/93 :‬‬
‫حدیث شماره ‪13/232 ،3745‬حدیث شماره ‪.7254‬‬
‫‪ 2‬کتاب "الرساله"تألیف امام شافعی‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪76‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪ -2‬خود اين نظریة – یعنی این که خبر واحد در باب عقیده‬
‫حجت نیست ‪ -‬یک عقيده است و برای اثباتش به دلیل قطعی‬
‫نیاز دارد که آنها برای این سخن دلیل قطعی ندارند‪.‬‬
‫‪ -3‬اگر دليل قطعي اي دال براينكه عقايد به وسیله اخبار‬
‫آحاد ثابت نمي شود وجود می داشت‪ ،‬لبد صحابه و همچنین‬
‫تابعین و سلف صالح آن را مي دانستند و به آن تصريح‬
‫ميكردند‪.‬‬
‫‪ -4‬این سخن مخالف منهج علمی صحابه است زيرا هر‬
‫کدام از اصحاب خبري را که از رسول الله نقل مي شد‪ ،‬آن‬
‫را مي پذيرفتند‪ ،‬اگرچه آن را از زبان یک نفر می شنید و هيچ‬
‫كدام از اصحاب خبر صحابي ديگر را به دلیل اینکه خبرش‬
‫واحد بوده‪ ،‬رد نمي كرد‪.‬‬
‫‪ -5‬دلیلی که دال بر وجوب عمل به كتاب و سنت هستند‬
‫هم شامل عقيده می باشند وهم شامل احكام‪ .‬پس اختصاص‬
‫نمودن اين دلیل به احكام در صورتی که آحاد باشند‪ ،‬تخصيص‬
‫بدون مخصص بوده و فاقد اعتبار است‪.‬‬
‫‪ -6‬خداوند پيامبرش را براي بلغ مبین(تبليغ آشكار)فرستاده‬
‫است و مسلم است كه بلغ مبين این است كه مخاطب را‬
‫قانع نماید و علم را برايش حاصل کند‪ .‬پس اگر خبر واحد‬
‫مفيد علم نمي بود‪ ،‬تبليغ به وسيله آن انجام نمي گرفت زيرا‬
‫اتمام حجت تنها وقتی صورت می گیرد که علم بدان حاصل‬
‫شود‪.‬‬
‫‪ -7‬اين قول (اخبار آحاد در باب عقيده واجب العمل نیستند)‬
‫مستلزم بطلن عمل به اخبار آحاد در باب عقيده‪ ،‬پس از‬
‫اصحاب که آنها مستقيما از رسول الله ص شنيده اند‪ ،‬مي‬
‫گردد‪ ،‬زيرا احاديث پیامبرص قبل از تدوين تنها به صورت آحاد‬
‫به دست مردم رسيده اند و کسانی كه احاديث را به صورت‬
‫متواتر دریافت نموده اند بسيار كم هستند‪ .‬تازه اعلم اینکه‬
‫فلن حدیث متواتر است‪ ،‬از جانب آنها موجب علم نمی شود‬
‫زیرا این اعلم نیز خبر واحد است‪.‬‬
‫‪-8‬اين قول موجب ترک عمل به احاديث آحادی كه در باب‬
‫عقيده واحكام هستند می شود‪ ،‬زيرا عمل نكردن به آنها در‬
‫باب عقائد به معنی رد آن ها است‪ ،‬پس چگونه در باب احكام‬
‫ميتوان بدان عمل كرد؟!‬
‫‪ -9‬علمای اصول اين رأی را قبول ندارند‪ -‬آن طور كه شيخ‬
‫شلتوت مي گويد‪ -‬بلکه امام مالك‪ ،‬امام شافعي‪ ،‬یاران ابي‬
‫حنيفه‪ ،‬داود بن علي و يارانش‪ ،‬همچون ابن حزم بر این‬
‫عقیده هستند که خبر واحد موجب علم است‪ .‬از علمای‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪77‬‬
‫حنابله نيز حسين بن علي كراپيسي و حارث بن اسد محاسبي‬
‫و قاضي ابو یعلي‪ ،‬بر اين باورند كه خبر واحد مقيد علم است‪.‬‬

‫عقایدي كه به وسیله احاديث ثابت شده اند‬

‫قبل از پايان دادن به سخن در اين موضوع به ذكر نمونه هایی‬
‫از عقائد م ي پردازي م ك ه ب ه وس یله احادي ث ص حیح ثاب ت شده‬
‫اند‪.‬‬
‫‪ -1‬عقیده به نبوت آدم عليه السلم و پيامبرانی كه در قرآن‬
‫كريم به نبوت آنان تصريح نشده است‬
‫‪ -2‬عقیده به برتری پیامبر اسلمصبر سائر پيامبران‪.‬‬
‫‪ -3‬عقیده به شفاعت پیامبر صدر روز محشر‪.‬‬
‫‪ -4‬عقیده به شفاعت رسول اكرمص براي مرتکبین گناهان‬
‫كبيره از میان امتش‪.‬‬
‫‪ -5‬عقیده به همة معجزات پیامبرصبه جز قرآن‪ ،‬از جمله‬
‫معجزه شق القمرکه با وجود ذکر آن در قرآن‪ ،‬آن را به‬
‫گونه ای تأویل نموده اند که مخالف با احادیث صحیحی‬
‫است که بدان تصریح نموده است‪.‬‬
‫‪ -6‬باور به احادیثی که از آفرينش موجودات‪ ،‬ویژگیهای‬
‫فرشتگان و جن‪ ،‬بهشت و دوزخ واین که آنها هم اکنون‬
‫آفریده شده اند و اينكه حجرالسود از سنگهاي بهشت‬
‫است‪ ،‬بحث می کنند‪.‬‬
‫‪ -7‬بسياري از ويژگيهاي پیامبرص كه علمه سيوطي آن ها‬
‫را در كتاب(الخصائص الكبري)آورده است مانند داخل‬
‫شدن در بهشت‪ ،‬ديدن اهل بهشت‪ ،‬دیدن آنچه كه براي‬
‫پرهيزگاران در آنجا تدارك ديده شده است و اسلم‬
‫ی همراه رسول الله‪.‬‬ ‫آوردن جن ِ‬
‫‪ -8‬يقين درباره اينكه (عشره مبشرة) ده يار بهشتي به طور‬
‫حتم از اهل بهشت هستند‪.‬‬
‫‪ -9‬ايمان به سؤال و جواب و منكر نكير در قبر‬
‫‪ -10‬ايمان به عذاب قبر‬
‫‪ -11‬ايمان به ترازوي دو کفه در روز قيامت‬
‫‪ -12‬ايمان به فشار قبر‬
‫‪ -13‬ايمان به پل صراط‬
‫‪ -14‬ايمان به حوض كوثر و اينكه هر كس يك وعده از آن‬
‫بنوشد براي هميشه تشنه نخواهد شد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪78‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪ -15‬ایمان داشتن به رفتن هفتاد هزار نفر از امت رسول‬
‫الله به بهشت بدون حساب‪.‬‬
‫‪ -16‬ایمان به تمام ویژگیهایی که در حدیث صحیح برای‬
‫قيامت و حشر و نشر بیان شده اند با وجود اینکه در‬
‫قرآن بدانها تصريح نشده است‪.‬‬
‫‪ -17‬ايمان به قضا و قدر‪ ،‬خير و شر و اينكه خداوند سعادت‬
‫و شقاوت‪ ،‬رزق وروزی‪ ،‬مدت عمرانسان را درعلم خود‬
‫نوشته است‪.‬‬
‫‪ -18‬ايمان به قلمي كه همه چيز را نوشته است‪.‬‬
‫‪ -19‬ايمان به اينكه اهل گناهان کبیره برای همیشه در دوزخ‬
‫نخواهند ماند‪.‬‬
‫‪ -20‬ایمان به اینکه روح شهیدان در شکل پرنده سبزی در‬
‫بهشت می باشند‪.‬‬
‫‪ -21‬ایمان به اینکه زمین اجازه پوسیده نمودن جسد‬
‫پیامبران را ندارد‪.‬‬
‫‪ -22‬ایمان به اینکه خداوند فرشتگانی دارد که همواره در‬
‫حال گردش بوده و درود و سلم امتش را به پیامبرص‬
‫مي رسانند‪.‬‬
‫‪ -23‬ايمان داشتن به تمام علمات ونشانه های قيامت‬
‫مانند‪ :‬ظهور امام مهدي‪ ،‬نزول عيسی و آمدن‬
‫دجال‪ ....‬و غيره‪.‬‬
‫دليل همه اين عقائد و ايمانيات اخبار آحاد نيستند بلكه‬
‫بعضي از اين عقايد مستند به حديث متواتراند‪ .‬اما عدم علم و‬
‫آگاهی آنان نسبت به احاديث متواتر و آحاد‪ ،‬آنان را وادار به‬
‫نفي همة اين احاديث یا بسياري از آن ها نموده است‪ .‬وگرنه‪،‬‬
‫احاديث ظهور دجال‪ ،‬ظهور مهدي و نزول عيسي بن مريم‬
‫احاديث متواتر هستند و بسياري از علما به تواتر اين احاديث‬
‫تصريح كردههك تسا نيا ‪،‬نآ زا رت خلت و رتروآ تفگش و دنا‬
‫ةلیسو هب یتح و رتاوتم ثيداحا ةلیسو هب هدش تباث دئاقع‬
‫یعطق لیلد نیا هکنیا نامگ هب دننک یم يفن زین ار نآرق‬
‫نیا رد ار توتلش خیش نخس و میدومن نایب هکنانچ !دنتسین‬
‫رد ار راگدرورپ تيور نانآ رطاخ نيمه هب ‪.‬میدرک رکذ هنیمز‬
‫تابثا هب نآرق رد هكنآ لاح ‪،‬دنناد يمن هدش تباث تايق زور‬
‫‪.‬دنا هدومن نایب ار نآ زین رتاوتم ثیداحا و هدش حيرصت نآ‬
‫ﭠ چ »القيامة‪٢٣ – ٢٢ :‬‬ ‫چپﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ‬
‫و رويت بندگان پروردگار را روز قيامت از احاديث متواتر‬
‫ثابت است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪79‬‬
‫امام ابوالحسن اشعري معتزله را بخاطر رد نصوصي از‬
‫كتاب و سنت با تقلید و تبعیت از رؤسا و اهل رأي مورد‬
‫نكوهش قرار داده و مي گويد‪:‬‬
‫«منحرف شدگان از راه حق از معتزله و اهل قدر‪،‬‬
‫هوسهايشان آنانرا به تقلید از رؤسا و گذشتگان خود وادار‬
‫نموده است‪ .‬به همین جهت آنان قرآن رامطابق با رأي و نظر‬
‫خود تاويل كرده اند‪ ،‬تاويلي كه نه منشا قرآني دارد و نه از‬
‫رسول اللهص نقل شده است و نه هیچ یک ازعلمای سلف به‬
‫چنین تأویلی قائل بوده اند‪ ،‬آنان با روایاتی که اصحاب از‬
‫پیامبرصنقل نموده اند‪ ،‬مبنی بر رؤیت خداوند در روز قيامت‬
‫با چشم سر مخالفت ورزیده اند‪ ،‬در حالی که این موضوع از‬
‫جهات مختلفی و با احادیث متواتری ثابت شده است و هم‬
‫چنين اين گروه شفاعت رسول اللهص در حق گناهكاران را‬
‫انکار نموده و روايات گذشتگان در این زمینه را رد نموده اند‬
‫ومنكر عذاب قبرشده و شکنجه کافران در قبر را نمي‬
‫‪1‬‬
‫پذيرند»‬
‫امام ابوالحسن اشعري در جای دیگری مي گويد‪« :‬معتزله‬
‫حوض و عذاب قبر را منكر شده اند»‪ .2‬و در کتاب" مقالت‬
‫السلمیين" مي گويد‪ :‬معتزله و خواج درباره عذاب قبر‬
‫اختلف دارند‪ ،‬بعضي آن را نفي كرده اند و بعضي آن را‬
‫پذيرفته اند‪.3‬‬
‫او درنوشته های خود مي گويد‪« :‬درباره شفاعت رسول‬
‫الله ص مبنی بر اينكه آيا براي مرتكبين گناهان كبيره است يا‬
‫خير؟ اختلف دارند‪ .‬معتزله منكر اين مطلب شده و شفاعت‬
‫‪4‬‬
‫را باطل شمرده اند‪.‬‬
‫در جاهای دیگری از نوشته هایش میو مشچ هلزتعم ‪:‬دیوگ‬
‫اب ار وا ندید هکنانچمه ‪،‬دنا هدومن راکنا ادخ یارب ار تسد‬
‫دنرادنرواب تمایق رد ایند نامسآ هب ار شندمآ و لوزن و مشچ‬
‫یم خزود رد هشیمه یارب ار ناقساف عطق روط هب نانآ زین و‬
‫و حیحص ثیداحا در دننام رگید لئاسم زا یرایسب رد ‪.‬دنناد‬
‫در ار یدئاقع سکره تفگ دیاب ؛ینآرق صوصن یتح و رتاوتم‬
‫هب وا اًعطق ‪،‬دنا هدش تباث حیحص ثیداحا هلیسو هب هک دنک‬
‫‪.‬درادن یبیصن تنس لها بهذم زا و هدروآ یور لازتعا بهذم‬

‫نقل از کتاب"النابة عن اصول الدیانة‪:‬ص ‪.6‬‬ ‫‪1‬‬

‫نقل از کتاب"النابة عن اصول الدیانة‪:‬ص ‪75‬‬ ‫‪2‬‬

‫مقالت السلمیین‪ :‬ص ‪340‬‬ ‫‪3‬‬

‫همان منبع‬ ‫‪4‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪80‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫حكنم كسناني كنه منكراحكام و امور ثابتنه بنه وسنیله‬
‫اخبار آحاد هستند‬
‫سفاريني به نقل از اسحاق بن راهويه كساني را كه منكر خبر‬
‫واحد (اخبار احاد) هستند كافر دانسته است‪ .‬اما قول صحيح‬
‫تر اين است كه آنها كافر نیستند و ظاهرا ً این فتوا بر اساس‬
‫احادیثی صادر شده است که همة امت آنها را قبول داشته و‬
‫بر صحت آنها اجماع دارند‪.‬‬
‫ما اگر چه منكر اخبار احاد را كافر نمي دانيم‪ ،‬اما بر اين‬
‫عقيده هستيم كساني كه احاديث صحيح رسول اللهص در باب‬
‫عقيده را رد كرده اند‪ ،‬سخت در اشتباه بوده و احتمال آن مي‬
‫رود كه خداوند به خاطر رد كردن اين احاديث آنها را از راه‬
‫راست پرت نموده و با مشكلت مواجهشان نماید‪ .‬چنانکه میف‬
‫‪:‬دیامر‬
‫چ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙچ النور‪٦٣ :‬‬
‫(آنان كه با فرمان او مخالفت مي‌كنند‪ ،‬بايد از اين بترسند‬
‫كه بلئي (در برابر عصياني كه مي‌ورزند) گريبانگيرشان گردد‪،‬‬
‫يا اين كه عذاب دردناكي دچارشان شود (اعم از قحطي و‬
‫زلزله و ديگر مصائب دنيوي‪ ،‬و دوزخ و ديگر شكنجه‌هاي‬
‫اخروي) )‬

‫اين است منهج صحیح‬

‫در اين مطلبي كه تقديم حضورتان مي گردد پایبند به كتاب و‬
‫سنت می باشیم لذا بر خود لزم می دانیم كه عقيده اي را‬
‫ارائه دهيم كه موافق با روش كتاب و سنت است و از اين‬
‫روش تجاوز نمی كنيم و آن همان روشي است كه نخستین‬
‫دلهاي اين امت را زنده کرد‪.‬‬
‫این روش و اسلوبی است که اصلح آخرین اين امت نيز‬
‫تنها به وسیله آن ممکن خوا هد بود و امام مالك امام و پیشوا‬
‫و عالم مدينه منوره چه زیبا فرموده است آنجا که مي گويد‪:‬‬
‫«هر گز آخرين اين امت اصلح نمي شوند مگر با چيزي كه‬
‫نخستین اين امت بدان اصلح شده اند»‪.‬‬
‫ما قبل تفاوتهای میان روش و اسلوب قرآن و فلسفه را در‬
‫اعتراف به دین و عقیده‪ ،‬به تفصیل بیان داشتیم و همین‬
‫ویژگی و تفاوتها است که ما را وادار به التزام به قرآن میدنک‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪81‬‬
‫شبهه ای كه نياز به توضيح دارد‪:‬‬
‫نچگونه با كساني كه به قرآن ايمان ندارند صحبت‬
‫کنیم؟‬
‫بعضي ازآنهایی كه علقه دینی دارند ميگويند‪ :‬چگونه قرآن را‬
‫به کسانی که بدان ایمان ندارند عرضه نمایيم؟ ما باید مردم‬
‫امروز را با منطق علم جدید مادی و دلیل عقلی مورد خطاب‬
‫قرار دهیم و وقتی که در برابر اسلم تسليم و بدان متقاعد‬
‫شدند‪ ،‬آنگاه به وسيله قرآن آن ها را خطاب كنيم‪.‬‬
‫ما به اين گروه مي گوييم‪ :‬شما را به خدا سوگند می دهم‬
‫اندكي بينديشيد؛ خداوند پيامبرش را چگونه دستورداد که‬
‫کافرانی را انذار و بیم دهد كه نه به خدا ایمان داشتند و نه‬
‫قرآن و نه پيامبر را قبول داشتند؟ چ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥﭦ چ چ النعام‪:‬‬
‫‪١٩‬‬
‫(تا شما و تمام كساني را كه اين قرآن بدانها مي‌رسد بدان‬
‫بيم دهم‪( .‬قرآني كه هيچ كس و هيچ گروهي نمي‌تواند‬
‫سوره‌اي همانند آن را بسازد و ارائه دهد)‪.‬‬
‫خداوند چگونه پيامبرش را امر كرد تا قرآن را برايشان تلوت‬
‫كند؟ آيا رسول الله قرآن را براي معاندين تلوت نمی كرد تا‬
‫باطن آنان را حركت داده و دل هاي آنان را به لرزه در آورد؟‬
‫آيه هاي قرآني با امية بن خلف و وليد بن عتبه و غیر آنها با‬
‫وجود غلظت كفر و شدت عداوتي كه با اسلم و مسلمانان‬
‫داشتند چه كرد؟‬
‫گاهي گفته مي شود‪ :‬امروزه قرآن در هر جای دنیا حتی در‬
‫رادیو (لندن و واشنگتن) هم تلوت ميشود اما با وجود اين‬
‫حتي مسلماناني كه آن را مي خوانند به آن ايمان نمي آورند‪.‬‬
‫پاسخ اين اشكال اين است كه مردم عرب از روزگاران‬
‫قديم آيه هاي قرآني را مي شنیدند‪ ،‬وقتی که آيههای قرآن را‬
‫می شنیدند‪ ،‬در درون و روح آنان نفوذ مي كرد‪ ،‬زيرا آنان‬
‫عرب بودند و معاني و مقاصد آيه ها را خوب درک مي کردند‪.‬‬
‫اما امروز ميان قرآن و مردم حجاب و موانع زيادي وجود‬
‫دارد که برخي از اين موانع به زبان و لغت مردم بر ميگردد و‬
‫برخي ديگر به شبهات و ايراداتي بر میناهذا رد هك ددرگ‬
‫تيعقاو کی ناونع هب مدرم هاگدید زا و دنا هدومن داجیا مدرم‬
‫‪.‬دناهدش هتفريذپ‬
‫به همین جهت‪ ،‬كار عمده علمایان دینی و آگاهان به قرآن‬
‫در عصر كنوني اين است كه قرآن را به زباني بیان كنند كه‬
‫مردم آنرا مي فهمند و باید قرآن را در دسترس مردم‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪82‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫قراردهند و مردم را نیز به آن آشنا کنند‪ .‬يعني مقاصد قرآني‬
‫را براي مردم روشن کنند و آن را در ذهن و فكر مردم تجديد‬
‫كند تا مردم بار ديگر لذت آن را بچشند و با کمال وجود‬
‫شیرینی آن را احساس کنند‪ .‬بایدعالمان دینی معاني و مفهوم‬
‫قرآن را به دروغگویان و دروغ پردازان تفهیم کنند تا بدین‬
‫طریق دعوت دینی تحقق پیدا کند و بر مردم اتمام حجت‬
‫صورت پذیرد‪.‬‬
‫در مباحث گذشته بيان داشتيم كه قرآن تنها اخبار نیست‬
‫بلکه مشتمل بر دلئلي است كه خردها را قانع و تشنگي دلها‬
‫را برطرف مي سازد‪.‬‬

‫دعوت ریا کارانه‪ :‬دعوت به خاطر تقارب ميان اديان‬

‫روش صحیح و درست همان اسلوب و روشی است که‬
‫خداوند برای تثبیت و استقرار ایمان در دلها‪ ،‬آنرا به ما نشان‬
‫داده است و باید براي هدايت خود و راهنمایی مردم پایبند به‬
‫آن باشيم و مردم را موافق آن تربيت كنيم‪.‬‬
‫دشمنان خدا و فريب خوردگان این امت مي خواهند اين‬
‫روش و اسلوب قرآني را با دعوت تقارب و آشتی ميان اديان‬
‫عيب دار و بدنام کنند‪ .‬لذا کنگره ها و کنفرانسهایی بدین‬
‫منظور ترتیب می دهند که به جز بی اعتمادی نسبت به دین و‬
‫ابهام و گنگی در آن هیچ نتیجه دیگری ندارد ‪.‬‬
‫مسلمانانی كه اين گونه مجالس و محافل را برگزار می‬
‫کنند و تشكل ميدهند‪ ،‬در واقع دچار اشتباه و خطاي بزرگي‬
‫شده اند زیرا آنها می خواهند اسلم را با يهوديت و مسیحیت‬
‫يكسان نمایند و آنرا در بوته بحث و جدال قرار دهند‪.‬‬
‫اگر اين آقايان به جای این کار در ارتباط با ديگر مذاهب این‬
‫اسلوب قرآنی را اختيار می كردند‪ ،‬عذرآنان پذيرفته مي‬
‫شد‪ ،‬چنان که قرآن می‪:‬دیامرف‬
‫چﭪﭫﭬﭭﭮ ﭯﭰﭱﭲ ﭳﭴﭵﭶﭷﭸﭹﭺچچ‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ چ آل عمران‪٦٤ :‬‬
‫(بگو‪ :‬اي اهل كتاب! بيائيد به سوي سخن دادگرانه‌اي كه‬
‫ميان ما و شما مشترك است (و همه آن را بر زبان مي‌رانيم‪،‬‬
‫بيائيد بدان عمل كنيم‪ ،‬و آن اين) كه جز خداوند يگانه را‬
‫نپرستيم و چيزي را شريك او نكنيم و برخي از ما برخي ديگر‬
‫را‪ ،‬به جاي خداوند يگانه‪ ،‬به خدائي نپذيرد‪ .‬پس هرگاه (از اين‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪83‬‬
‫دعوت) سر بر تابند‪ ،‬بگوئيد‪ :‬گواه باشيد كه ما منقاد (اوامر و‬
‫نواهي خدا) هستيم‪).‬‬
‫آنان می بایست بطلن و اشتباهات اديان را به نحو احسن‬
‫بيان مي كردند و دين حق را به آنان نشان مي دادند و براي‬
‫آنان اقامه حجت و دليل مي كردند‪ ،‬نه اينكه خواستار دوستی‬
‫و محبت آنان مي شدند و آنان را در باطل و نارواهایشان‬
‫حمايت مي كردند‪.‬‬
‫آنان که اسلم را با ساير اديان و مذاهب و فلسفه ها‬
‫مخلوط مي كنند و به گمان خود ميان نصوص قرآني و سخنان‬
‫پيروان اديان توفيق و تلفيق ايجاد كنند تا به نقطه ای‬
‫برسندكه اسلم و ساير اديان را به هم نزدیک و در نهایت‬
‫آشتی دهند‪ ،‬سخت در اشتباه بوده و راه را گم کرده و‬
‫درتصمیم خود دچار توهم شده اند‪ ،‬زیرا اسلم دين الهي و‬
‫مقدسی است که بر زندگي و زنده ها حافظ و نگهبان است و‬
‫هیچ گونه نیازی ندارد به این که ميان آن و ساير اديان تطبيق‬
‫و آشتی صورت دهیم‪ ،‬در ادیان دیگر ناروا و اباطل و گاهی‬
‫هم صلح وجود دارد‪ ،‬اما اسلم سراسر حق و صلح است و‬
‫رسالت و وظیفه ما اين است كه كتاب و دين پروردگارخود را‬
‫متمايز از ساير اديان و كتب‪ ،‬نگاه داريم‬
‫ﰈﰈﰈﰈﰈ چ البقرة‪٢٥٦ :‬‬ ‫چ‬
‫خص شده‬ ‫(چرا كه هدايت و كمال از گمراهي و ضلل مش ّ‬
‫است‪).‬‬
‫تا مردم بدان بگروند وآن را صاف وپاک و دور از خلط بهم‬
‫آمیختگی بیابند‪.‬‬
‫خداوند كساني را كه در پي خلط وبهم آمیختن اسلم با‬
‫ساير اديان هستند و به گمان خود مي خواهند راه وسطی را‬
‫ميان اسلم و اديان پيدا كنند نكوهش كرده است و اين عمل‬
‫را از جمله اعمال منافقين معرفي نموده است‪.‬چنان که مي‬
‫فرمايد‪:‬‬
‫چﭰﭱ ﭲﭳﭴﭵﭶ ﭷﭸﭹﭺچچچ ﭾﭿﮀﮁ ﮂﮃ‬
‫ﮎککچ‬ ‫ﮄ ﮅﮆﮇﮈﮉﮊژﮌ ﮍ‬
‫النساء‪٦٢ - ٦١ :‬‬
‫( و زماني كه بديشان گفته شود‪ :‬به سوي چيزي بيائيد كه‬
‫مد) نازل كرده است‪ ،‬و به سوي پيغمبر‬ ‫خداوند آن را (بر مح ّ‬
‫روي آوريد (تا قرآن را براي شما بخواند و رهنمودتان دارد)‪،‬‬
‫منافقان را خواهي ديد كه سخت به تو پشت مي‌كنند (و از تو‬
‫ما چگونه‬ ‫مي‌گريزند و ديگران را نيز از تو باز مي‌دارند)‪ .‬ا ّ‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪84‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫است كه چون به سبب (خبث نفوس و سوء) اعمالشان بلئي‬
‫بدانان رسد (و پناهي جز تو نداشته باشند) به پيش تو مي‌آيند‬
‫و به خدا سوگند مي‌خورند كه ما (از اقوال و اعمال خود‬
‫ّ‬
‫منظوري و) مقصودي جز خيرخواهي (مردم) و اتّحاد (ملت)‬
‫نداشته‌ايم‪).‬‬
‫هر گاه به آنان (منافقين) گفته مي شود كه بياييد به سوي‬
‫آنچه خداوند فرستاده و بيائيد به سوي رسول او‪ ،‬منافقين را‬
‫مي بيني كه خود را از آمدن به سوي تو باز مي دارند‪ ،‬پس‬
‫چگونه آنگاه كه دچار مصيبت مي شوند به سبب آنچه كه‬
‫مرتكب شده اند بيش تو مي آيند و سوگند ياد مي كنند و مي‬
‫گويند‪ :‬تنها قصد ما احسان و توفيق بوده است‬
 ‫ايمان به خداوند‬
‫مقدمه‬

‫اهميت این اصل‬

‫نخستين اصل از اصول اعتقادي‪ ،‬ايمان به خداوند است و‬
‫ايمان به خداوند مهمترين اصول اعتقادي و عملي است‪.‬‬
‫وجود اسلم بر اين محور استوار است‪ ،‬اين اصل در واقع‬
‫شالوده و لب قرآن است‪ ،‬اگر بگوييم كه تمام قرآن بحث و‬
‫سخن از ايمان است‪ ،‬سخن گزافی نگفته ايم زيرا قرآن‪ ،‬يا‬
‫مستقيما ً از ذات خدا سخن میو تافص و ءامسا زا ای ‪،‬دیوگ‬
‫هروس و یسرکلا هيآ دننام لًثم ‪،‬دنکیم ثحب دنوادخ لاعفا‬
‫‪.‬صلخا‬
‫يا از دعوت به عبادت خداي يگانه و بی شریک است و یا از‬
‫دعوت به ترك عبادت معبودهای باطله سخن مي گويد‪ ،‬که‬
‫تمام اینها در واقع ستايش خداوند و دعوت به اداي حقوق او و‬
‫باز داشتن مردم از عبادت غير او هستند‪.‬‬
‫يا از امر به فرمانبرداري و نهي از معصيت او سخن مي‬
‫گويد که اينها هم از لوازم و موجبات ايمان می باشند و يا از‬
‫اوضاع و احوال مومنان‪ ،‬اينكه در دنيا چه كرامت و شرافتي‬
‫دارند و درآخرت نیز چگونه پاداشي به آنها داده مي شود‪،‬‬
‫بحث میاهنآ هنوگچ دنوادخ هکنیا و نارفاك تشذگرس اي ‪.‬دنک‬
‫ییاهباذع هچ هب زین ترخآ رد و دیامن یم تازاجم ايند رد ار‬
‫‪.‬دراد یم نایب ‪،‬دنوش یم راتفرگ‬
‫بنابراين تمام قرآن صحبت از ايمان به خداوند بوده چنانکه‬
‫ما می بینیم نام او در قرآن به وسیلة اسماء وصفاتش حدود (‬
‫‪)10062‬بار تکرار شده‪ ،‬يعني به طور متوسط در هر صفحه‬
‫تقريبا بیست دفعه تکرار شده است و این دليلي روشن و‬
‫بارزی بر اين واقعیت است‪.‬‬
‫ما مي توانيم بگوييم‪ :‬ايمان به خداوند در برابر سائر اصول‬
‫و فروع به منزله تنه يك درخت در مقايسه با ساير شاخ و‬
‫برگ ها است‪ ،‬ايمان به خداوند پایه اساسی و بنيان دين است‬
‫و هر اندازه ایمان انسان قوی واستوار باشد‪ ،‬سهم او از‬
‫اسلم به همان میزان بزرگ خواهد بود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪87‬‬
‫مواردی که به ايمان به خداوند متعلق هستند‬
‫مواردی که لزم است در این باب مورد بحث و بیان قرار‬
‫گیرند به شرح زیر می باشند‪:‬‬
‫‪ -1‬دلئل وجود خداوند و رد شبهاتي كه در این رابطه‬
‫مطرح می شوند‪.‬‬
‫‪ -2‬تعريف خداوند سبحان‪ ،‬که اين مساله در قرآن به دو‬
‫روش بدان پرداخته شده است‪.‬‬
‫الف‪ :‬بيان شگفتي هایي كه در مخلوقات نهفته و دال بر‬
‫قدرت و توانایی بزرگ خداوند و نوآفرينیهای او هستند‪.‬‬
‫ب‪ :‬بررسی آيه هايي كه مستقيما ً از ذات‪ ،‬اسماء‪ ،‬صفات و‬
‫افعال خداوند سخن گفته‪.‬دنا‬
‫‪ -3‬توحيد خداوند در عبادت و نفي هر گونه شريك براي او و‬
‫رد تمام معبودهای دیگر‪.‬‬
‫‪ -4‬نگاهی به تاريخ عقيده الهي و بررسي گزینه درست در‬
‫این رابطه‪.‬‬
 ‫فصل اول‪ :‬دلیل وجود خداوند‬

‫اول‪ :‬دليل فطرت‬

‫فطره سالم بدون هيچگونه دليلي به وجود آفريدگار اعتراف‬
‫دارد‪.‬‬
‫قرآن در استدلل بر وجود آفريدگار به اطاله سخن نپرداخته‬
‫است‪ ،‬زيرا قرآن اثبات می دارد كه فطرت صحيح و سالم و‬
‫روانی که با آلودگیها شرک آلوده نشده باشد‪ ،‬بدون هيچگونه‬
‫دليلي نه تنها به وجود آفريدگار‪ ،‬بلكه به يگانه بودن او نیز‬
‫اعتراف میره ناور اب و هدوب یرطف عوضوم نیا اریز ‪،‬دنک‬
‫‪:‬دیامرفیم دنوادخ هکنانچ ‪،‬تسا نیجع یسک‬
‫ﯗﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬ ‫چﯔﯕﯖ‬
‫چ‬
‫الروم‪٣٠ :‬‬
‫جه آئين (حقيقي خدا‪ ،‬اسلم) كن‪.‬‬ ‫(روي خود را خالصانه متو ّ‬
‫اين سرشتي است كه خداوند مردمان را بر آن سرشته است‪.‬‬
‫نبايد سرشت خدا را تغيير داد (و آن را از خداگرائي به‬
‫كفرگرائي و از دينداري به بي‌ديني و از راستروي به كجروي‬
‫كشاند)‪ .‬اين است دين و آئين محكم و استوار و ليكن اكثر‬
‫مردم (چنين چيزي را) نمي‌دانند‪).‬‬
‫اين فطرت همان پديده اي است كه مورد توجه تمام‬
‫پژوهشگران و محققان تاريخ اديان بوده است و تمام امت‬
‫هایی ‪ -‬كه تاريخ آن ها مورد تحقق قرار گرفته است –‬
‫معبودهایی براي خود اختیار کردهسدقت و هجوت دروم هک دنا‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬دنا‌هدوب اه نآ‬
‫در این جا این سوال مطرح است که‪ :‬اگر ایمان به خدای‬
‫یگانه امری است فطری‪ ،‬چرا انسان ها در طول تاریخ‬
‫معبودان مختلفي را عبادت کرده‪.‬؟دنا‬

‫‪ 1‬حتي كمونيست ها ي عصرحاضر كه تمام سعي وتلششان اين‬

‫است که خود را از قید بندگی خدا رها سازند‪ ،‬اما آنها نیز پايه‬
‫گذاران مسلک خود را معبود خود قرار داده اند‪ ،‬چنانکه مي بينيد در‬
‫برابر جسد خدای ساختگیشان در ميدان سرخ به مناسبت يادبود و‬
‫بزرگداشت روز وفات رهبران خود به حالت فروتني وذلت جمع‬
‫شده گویی که آن را معبود خود قرار داده اند و به جاي اينكه‬
‫آفريدگار انسان را عبادت كنند انسان مرده ای را پرستش می‬
‫کنند‪ .‬وای به حالشان و تاسف براي آنان‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪89‬‬
‫پاسخ اين سوال اين است که‪ :‬فطرت‪ ،‬انسان را به سوي‬
‫خالق و آفريدگار یگانه دعوت مي كند‪ ،‬اما عوامل زيادي‬
‫انسان را احاطه كرده اند و اين عوامل انسان را از توجه‬
‫کردن به سوي معبود حقيقي منحرف مي كنند‪.‬‬
‫آنچه كه پدران در روح و روان فرزندانشان می کارند و‬
‫نويسندگان و معلمان و پژوهشگران به افكار و اندیشه های‬
‫نوآموزان القا مي كنند‪ ،‬فطرت را آلوده نموده و پرده ای روی‬
‫چشمهای آنان قرار داده‪ ،‬بگونه ای که نمی توانند متوجه‬
‫خدای واقعی بشوند‪.‬‬
‫پیامبر ص برآنچه که ما بیان نمودیم مهرتأیید زده و در‬
‫حدیثی که بخاري و مسلم از ابي هريره روایت نموده اند‪،‬‬
‫می‪:‬دیامرف‬
‫َ‬
‫ل مولودٍ یولد علي الفطرت فأبواه يهودانه او ينصرانه‬ ‫ك ُّ‬
‫جسانه)‬‫أویم ِّ‬
‫( هر نوزادی بر فطرت پاک به دنيا مي آيد اما والدين (و‬
‫همان عوامل محيطي) او را يهودي و يا مسیحی و يا مجوسي‬
‫بار مي آورند‪).‬‬
‫نكته قابل توجه اين است كه پیامبرص نگفته است‬
‫(یسلمانه) يعني والدين و عوامل محيط او را مسلمان مي‬
‫كنند زيراكه مسلمان بودن مقتضي و خواست فطرت است و‬
‫نيازي به عوامل خارجي ندارد‪.‬‬
‫گاهي اين سوال مطرح میشود كه اگر نوزاد را به حال‬
‫خويش بگذاريم و فطرت او را تحت تاثير قرار ندهيم آيا موحد‬
‫و اهل معرفت به بار مي آيد؟ مي گوييم‪ :‬آري‪ ،‬به شرط آن‬
‫كه شياطين انس او را منحرف نكنند و فطرت او را آلوده‬
‫نگردانند‪ ،‬البته شياطين جن آنان را رها نمي كنند زيرا شيطان‬
‫با خود عهده كرده كه بني آدم را گمراه كند‪:‬‬

‫چ‬ ‫چ‬
‫ص‪٨٣ - ٨٢ :‬‬
‫(گفت‪ :‬به عّزت و عظمتت سوگند كه (در پرتو عمر‬
‫جاويدان و تلش بي‌امان) همه آنان را گمراه خواهم كرد‪ .‬مگر‬
‫بندگان مخلص تو از ايشان را (كه بر آنان سلطه و قدرتي‬
‫نداشته و وسوسه‌ام در ايشان نمي‌گيرد)‪).‬‬
‫به شيطان اين توانايي داده شده است كه خود را به قلب‬
‫انسان برساند و دراعماق دلها نفوذ كند‪ ،‬چنانکه در حديث‬
‫صحيح آمده است‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪90‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫» ان الشيطان يري من النسان مري الدم و انّي خشيت أن یقذف ف‬
‫‪1‬‬
‫قلوبكما شرا» او قال‪ » :‬شيئا»‬
‫( شيطان مانند خون در رگهای انسان عبورمیزا نم و دنک‬
‫اقلا ار داسف و رش امش ياهلد رد ناطيش هك مسرت يم نيا‬
‫( ‪.‬دنك‬
‫قرآن شيطان را این چنين وصف كرده است‪:‬‬
‫چ ک ک ﮒ گ گ گ چ الناس‪» ٥ :‬‬
‫(وسوسه‌گري است كه در سينه‌هاي مردمان به وسوسه‬
‫مي‌پردازد (و ايشان را به سوي زشتي و گناه و ترك خوبيها و‬
‫واجبات مي‌خواند)‪).‬‬
‫در روايات صحيح آمده كه هر انسانی‪ ،‬همراهي از جنيها‬
‫دارد كه او را به فساد و انجام دادن کارهای زشت وادار میک‬
‫‪:‬هدمآ نآرق رد هکنانچ ‪.‬دن‬
‫ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ چ ق‪٢٧ :‬‬ ‫چﯙﯚﯛﯜﯝﯞ ﯟﯠ‬
‫((شيطاني كه در دنيا پيوسته) همدم او (بوده است)‬
‫مي‌گويد‪ :‬پروردگارا! من او را به طغيان و سركشي (از‬
‫فرمان يزدان) وا نداشته‌ام‪ ،‬بلكه او خود در گمراهي ژرف (و‬
‫دور از ساحل نجاتي) بوده است‪).‬‬
‫انسان تنها وقتی از دست این همراه بد نجات مي يابد که‬
‫به خداي يگانه پناه ببرد‪:‬‬
‫چﮀﮁ ﮂﮃﮄﮅﮆﮇﮈ ﮉﮊژﮌﮍﮎکک کﮒگگ‬
‫گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ چ الناس‪٦ - ١ :‬‬
‫(بگو‪ :‬پناه مي‌برم به پروردگار مردمان‪ ‌.‬به مالك و حاكم‬
‫(واقعي) مردمان‪ .‬به معبود (به حقّ) مردمان‪ .‬از شر‬
‫وسوسه‌گري كه واپس مي‌رود (اگر براي چيره‌شدن بر او‪ ،‬از‬
‫خدا كمك بخواهي و خويشتن را در پناهش داري)‪.‬‬
‫وسوسه‌گري است كه در سينه‌هاي مردمان به وسوسه‬
‫مي‌پردازد (و ايشان را به سوي زشتي و گناه و ترك خوبيها و‬
‫واجبات مي‌خواند)‪( .‬در سينه‌هاي مردماني) از جنّيها و‬
‫انسانها‪).‬‬
‫شياطین جن در فساد و آلوده كردن فطرت انسان نقش‬
‫بزرگي را ايفا مي كنند‪ .‬در كتاب صحيح مسلم از عياض بن‬
‫حمار روایت شده که روزي رسول اكرم ص خطبه ای ایراد‬
‫فرمودند که در قسمتی از آن خطبه چنین فرمود‪:‬‬

‫صحیح مسلم‪ .4/1712 :‬حدیث شماره ‪2175‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪91‬‬
‫«أل إن ربی أمرنی أن أُعل ِّمکم ماجهلتم مما علمنی یومی‬
‫ل‪ ،‬و إنّی خلقت عبادی حنفاء‬ ‫ل مال نحلته عبادی حل ٌ‬ ‫هذا‪ :‬ک ُّ‬
‫مت‬ ‫حر َ‬‫کلهم‪ ،‬و إنهم أتتهم الشیاطین‪ ،‬فاجتالتهم عن دینهم‪ ،‬و َّ‬
‫ت لهم‪ ،‬و أمرتهم أن یشرکوا بی ما لم انزل به‬ ‫لهم ما أحلل ُ‬
‫سلطاناً»‬
‫(اي مردم! آگاه باشيد كه پروردگار به من دستورداده تا‬
‫شما را از آنچه كه نمي دانيد و امروز به من آموخته است ياد‬
‫بدهم‪ :‬هرآنچه كه به بندگانم داده ام حلل است و من تمام‬
‫بندگانم را پاكيزه و بدور از انحراف آفریده ام‪ ،‬اما شیاطین به‬
‫سوی آنها آمده وآنها را از آئینشان منحرف نموده و آنچه را‬
‫كه براي آنان حلل كرده بودم‪ ،‬برآنان حرام مي كند و به آنان‬
‫فرمان مییلاحرد دنهد رارق زابنا و کیرش نم یارب هک دهد‬
‫‪1‬‬
‫(‪.‬دنرادن راك نیا يارب يليلد هك‬

‫مصیبت فطرت را پاکیزه می گرداند‬

‫بسا اوقات موانع از روی فطرت برداشته ميشوند و به سبب‬
‫بل و مصيبتهایي که دامنگیر انسان می شوند و امكان‬
‫هيچگونه كمك و ياري از جانب انسان ها مقدور نیست‪،‬‬
‫پردههايي كه فطرت را زنگ آلوده كرده اند زدوده مي شوند‪،‬‬
‫چقدر انسان هاي ملحد و بي دين هستند كه هنگام گرفتار‬
‫شدن درگرداب بل و مصیبتها‪ ،‬پروردگار خود را شناخته و به‬
‫سوي اوباز گشته اند‪ .‬کم نیستند مشرکانی که بر‬
‫اثرگرفتاریهایی که دامنگیرآنها شده او را در رديف بندگان‬
‫مخلص خداوند قرار داده است‪ .‬چنانکه خداوند می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ‬
‫يونس‪٢٢ :‬‬ ‫گ گ گچ‬
‫(زماني كه در كشتي هستيد باد آن مناسب است و احساس‬
‫خوشحالي مي كنيد ناگاه در گرداب تند ها و امواج تلطم‬
‫گرفتار مي آيند و يقين داريد كه در بل گرفتار شده ايد آنگاه با‬
‫تمام وجود مطيع خدا بوده و او را صدا مي زنيد و مي‬
‫گوييد‪ :‬اگر از اين بل ما را رها بخشيدي آنگاه از بندگان شكر‬
‫گذار تو خواهيم بود‪).‬‬
‫لبد شنيده ايد كه سرنشينان هواپيمايي كه در فضا با نقص‬
‫فنی مواجه شده بود و هواپیما به این سو وآنسو پریده به‬
‫مسلم‪4/2197 :‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪92‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫گونه ای که حتی خلبانها هم از هدايت و كنترل آن عاجز شده‬
‫بودند و خود را تسليم قضا و قدر الهي کرده بودند‪ ،‬در چنين‬
‫لحظة بسيار خطرناك و سرنوشت سازی‪ ،‬انديشه الحاد و بی‬
‫باوری از بين رفته و زبانها به زمزمه دعا و نيايش پرداخته و‬
‫دلها با صدق و اخلص به سوي پروردگارخود مي شتافتند‪،‬‬
‫آری در چنین شرايط وحشتناک و خطرناکی بود که تصور‬
‫شرك و بی دینی از ذهنها رخت بر بسته و اثری از آن باقی‬
‫نمانده بود‪.‬‬

‫مشركهاینی کنه پیامنبرص در میان آنهنا مبعوث گشنت‬

‫به وجود آفریدگار اعتراف داشتند‬
‫عربهایی كه رسول خداص به سوی آنها مبعوث شده بود‪ ،‬به‬
‫وجود آفريدگاراعتراف داشتند و او را يگانه آفريدگار جهان‬
‫هستي می دانستند‪ ،‬مي پذيرفتند كه او يگانه روزي دهنده‬
‫است و سود و زیان به دست او است‪ ،‬اما مخلصانه خدا را‬
‫اطاعت نمی كردند‪ ،‬بلکه همراه با او‪ ،‬خدایان دیگری را نيز‬
‫عبادت مي كردند و پیامبر صبرای ملزم كردن و وادار نمودن‬
‫مشركين به بندگي خدای يگانه و اخلص دين براي او‪ ،‬درمورد‬
‫آفريدگار و مالك آسمانها و زمين از آنها سوال مي نمود‪ ،‬آنان‬
‫هم به خالق بودن خداوند اعتراف می كردند و منكر آن نمی‬
‫شدند‪.‬‬
‫چ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟ ﯠﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ چ لقمان‪٢٥ :‬‬
‫(هر گاه از آنان (كه معتقد به انبازها و شركاء هستند)‬
‫بپرسي‪ :‬چه كسي آسمانها و زمين را آفريده است‌؟ حتماً‬
‫مي‌گويند‪ :‬خدا‪( .‬چرا كه بتها و ساير انبازها سازنده چيزي‬
‫نبوده و بلكه خودشان ساخته و مخلوقند)‪ .‬بگو‪ :‬ستايش خدا را‬
‫(كه مسأله آن اندازه روشن است كه خودتان بدان اعتراف‬
‫مي‌كنيد)‪ .‬ولي اكثر آنان (چندان چيزي) نمي‌دانند (و اين است‬
‫كه به مقتضي اعتراف خود عمل نمي‌نمايند و عبادت را تنها‬
‫منحصر به خدا نمي‌كنند)‪).‬‬
‫در سوره مؤمنون نیزمي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟ ﯠ‬
‫ﯡﯢﯣﯤﯥﯦﯧﯨﯩ‬
‫ی‬ ‫ﯼی ی‬
‫چ الؤمنون‪٨٩ – ٨٤ :‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪93‬‬
‫(بگو‪ :‬زمين و كساني كه در زمين هستند از آن كيستند‪ ،‬اگر‬
‫دانا و فرزانه‌ايد؟! (بر اساس نداي فطرت‪ ،‬و بداهت عقل)‬
‫خواهند گفت‪( :‬همه كائنات‪ ،‬و از جمله زمين و ساكنان آن) از‬
‫آن خدايند‪ .‬بگو‪ :‬پس چرا نمي‌انديشيد و يادآور نمي‌گرديد (كه‬
‫تنها مالك كائنات شايسته پرستش است و بس‌؟ )‪ .‬بگو‪ :‬چه‬
‫كسي صاحب آسمانهاي هفتگانه و صاحب عرش عظيم‬
‫است‌؟ (آيا ملك كائنات و فرمانروائي بر آنها از آن كيست‌؟ )‪.‬‬
‫خواهند گفت‪ :‬از آن خدا است‪ .‬بگو‪ :‬پس چرا پرهيزگاري پيش‬
‫نمي‌گيريد (و خويشتن را از فرجام شرك و كفر و عصيان‬
‫نسبت به يزدان‪ ،‬صاحب و فرمانده جهان به دور نمي‌داريد؟!)‪.‬‬
‫بگو‪ :‬آيا چه كسي فرماندهي بزرگ همه ‌چيز را در دست دارد‬
‫(و ملك فراخ كائنات و حكومت مطلقه بر موجودات‪ ،‬از آن او‬
‫است‌؟) و او كسي است كه پناه مي‌دهد (هر كه را بخواهد) و‬
‫كسي را (نمي‌توان) از (عذاب) او پناه داد‪ ،‬اگر فهميده و‬
‫آگاهيد؟! خواهند گفت‪ :‬از آن خدا است‪ .‬بگو‪ :‬پس چگونه گول‬
‫(هوي و هوس و وسوسه شياطين را) مي‌خوريد و (از حق‬
‫كناره‌گيري مي‌كنيد‪ ،‬انگار) جادو و جنبل مي‌شويد؟‬
‫مشهور است که اعراب‪ ،‬كعبه را تجليل مي كردند و حج را‬
‫انجام می دادند و به سائر عباداتها نيز پایبند بودند‪.‬‬

‫كفر مردم امروزه بزرگتر و خطر ناکتر است‬

‫ما نبايد تنها به دلئل وجود خداوند بسنده كنيم زيرا فطرت‬
‫انسان به وجود اوگواهي مي دهد وحتی درمیان انسانهای‬
‫گذشته هم به ندرت مي توان منكرین وجود خدا را پيدا كرد به‬
‫جز تعداد بسیاراندکی که درمقایسه با مجموع انسانها قابل‬
‫ذکر هم نیستند‪.‬‬
‫اما امروز انحراف به اوج خود رسيده است كساني را‬
‫مشاهده مي كنيم كه مي گويند‪ :‬خدايي وجود ندارد‪ ،‬و اين‬
‫مقوله را اساس و پايه مذهب خود قرار داده و زندگي خود را‬
‫روي آن بنا نهاده اند و دولتهایی را روی آن تشکیل داده اند و‬
‫صدها ملیون نفر بدان گرویده اند‪ .‬این مقوله در همه جای دنیا‬
‫گسترش يافته است و درباره آن چندها كتاب تاليف شده‬
‫است‪ .‬بگونه ای که آن را فلسفه و حکمتی مدون و قابل‬
‫تدریس و آموختنی قرار داده اند و می خواهند آن را به عنوان‬
‫یک مکتب علمی مطرح کنند و روی آن استدلل کنند‪.‬‬
‫بنابراين لزم است كه ما مقداری این قضیه را مورد بحث‬
‫وبررسی قرار دهیم و در رد آن به اقامه دلیل بپردازیم‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪94‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫دليل دوم‪ :‬آفريده را آفریدگاری لزم است‬
‫قران كريم بر عليه منكرين دروغ پرداز‪ ،‬دلیلی را ارائه می‬
‫نمایند که خردهای سالم بدان اقرار و اعتراف می کنند‬
‫ومنطق و عقل سليم انکار و رد آن را جايز نمي داند‪ .‬چنانکه‬
‫خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ‬
‫الطور‪٣٦ – ٣٥ :‬‬
‫(آيا ايشان (همين جوري از عدم سر بر آورده‌اند و) بدون‬
‫هيچ گونه خالقی يا اين كه آنان آسمانها و زمين را آفريده‌اند؟!‬
‫بلكه ايشان طالب يقين نيستند‪ .‬القي آفريده شده‌اند؟ و يا‬
‫اين كه (خودشان خويشتن را آفريده‌اند و) خودشان‬
‫آفريدگارند؟)‬
‫اين آيه به آنها مي گويد‪ :‬شما وجود داريد و این واقعيتي‬
‫است انكار ناپذير و همچنین آسمانها و زمين وجود دارند و‬
‫جای شک نیست‪.‬‬
‫در عقل و خرد هر خردمندی ثابت است كه هر موجودی‬
‫برای به وجود آمدنش سببي را لزم دارد و اين نكته اي است‬
‫كه چوپانهای شتر در صحراها آن را درك مي كنند‪ .‬چنانکه مي‬
‫گويند‪:‬‬
‫»البعرة تد ّل علي البعي و الثر يدلّ علي السي فسماء ذات أبراج و أرض ذات‬
‫فجاج‪ ،‬ال تدل علي عليم البي؟!»‬
‫مدفوع شتر نشاني وجود شتر است و آثار قدم هاي‬
‫عابران نشان وجود آنان است‪ .‬پس اين آسمان هاي برج دار‬
‫و زمينهای داراي راه هاي عديده چگونه حكايت از وجود خداي‬
‫عالم و آگاه ندارند‪ .‬بله این مسئله ای است که دانشمندان و‬
‫پژوهشگران پيرامون زندگي و زنده ها نيز از آن به خوبي آگاه‬
‫هستند‪.‬‬
‫آنچه كه آيه مذكور بدان اشاره دارد همان چيزي است که‬
‫دانشمندان‪ ،‬آن را قانون سبيت نامیده اند واین قانون مي‬
‫گويد‪ :‬هيچ چيزممکنی خود به خود به وجود نمي آيد زيراچیز‬
‫ممكن اسباب لزم براي به وجود آمدن خويش را ندارد و نمي‬
‫تواند وجود را به چیزهای دیگر ببخشد و چیزی که خود آن را‬
‫نداشته باشد چگونه می تواند به دیگران ببخشد‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪95‬‬
‫براي تفهيم اين قا نون به این مثال توجه کنید‬
‫چند سال قبل باستان شناسان در صحرای ربع خالي به دنبال‬
‫بادهایی که در آن منطقه وزیده بود‪ ،‬آثار شهري را كه در زير‬
‫ريگها محو شده بود کشف نمودند‪ .‬باستان شناسان بلفاصله‬
‫شروع به تحقيق و پژوهشهای گسترده نمودند تا بتوانند‬
‫اطلعاتي را در مورد تاريخ بنای آن شهر بدست آورند‪ ،‬جالب‬
‫اینجا است که به ذهن هيچ كدام از این باستان شناسان و‬
‫ساير دانشمندان هم خطور نکرده که این شهر بر اثر عوامل‬
‫طبیعی مانند‪ :‬تند باد ها و باران یا گرما و سرما و بوجود آمده‬
‫باشد‪ ،‬بلكه اذعان داشتند كه اين شهر ساخته دست انسان‬
‫بوده است‬
‫چنانچه کسی چنین تصور می کرد که اين شهر در اثر‬
‫حوادث طبيعي به وجود آمده است‪ ،‬قطعا ً مردم او را فاقد‬
‫عقل و خرد دانسته و دلشان به حال او می سوخت و نسبت‬
‫به او ترحم خواهند داشت‪.‬‬
‫حال اگر كسي بگويد‪ :‬اين شهر در ميان آسمان و زمين به‬
‫وجود آمده و سپس روي زمين استقرار يافته است بدون‬
‫اينكه انسان درایجاد آن دخالتی داشته باشد‪ ،‬بي ترديد اين‬
‫گفته درغرابت و شگفتی دست کمی از گفته قبلي ندارد و‬
‫حتی شگفت انگیز تر است‪.‬‬
‫زيرا كه عدم نمي تواند چيزي را وجود بخشد و اين امری‬
‫است بسیار بدیهی که هيچ چيزي نمي تواند خود را به وجود‬
‫بياورد‪.‬‬
‫ً‬
‫شهر یاد شده آنگونه كه ما آن را مي شناسيم قطعا نياز به‬
‫يك موجد و سازنده داشته است و هر عملی دليل بر وجود‬
‫عامل و نشان انجام دهنده آن است‪ ،‬بنابراين شهر مذكور نیز‬
‫قطعا ً ساخته دست افرادي خردمند و ماهر در فن ساختمان‬
‫سازي و آشنا به اصول بنایی بوده است‪.‬‬
‫اگر انساني را ببينيم كه از نقطه پايين يك ساختمان به‬
‫بالترين نقطه آن رفته باشد‪ ،‬آن را انكار نمي كنیم و آن را‬
‫امري عجيب و شگفت آور نمي دانیم زيرا انسان قادر به‬
‫انجام اين كار است‪.‬‬
‫اما اگر سنگي را ببينيم كه در ردیف پایین ساختمان بوده‬
‫باشد سپس به بالترين سطح آن منتقل شده است‪ ،‬قطعاً‬
‫نمي پذیریم كه آن سنگ خود بخود به بالي آن ساختمان رفته‬
‫باشد‪ ،‬بلكه حتما ً انساني آن را به آن جا انتقال داده است زيرا‬
‫كه سنگ خاصيت حركت و توانایی صعود را ندارد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪96‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫بسیار شگفت آور است که مردم به طورقطعی مي دانند‬
‫كه يك شهر بدون سازنده ساخته نمي شود و خودش نمي‬
‫تواند خود را بسازد ویقین دارند که برای انتقال سنگی از کف‬
‫ساختمان به سقف آن‪ ،‬باید انسانی وجود داشته باشد که آن‬
‫کار را انجام دهد اما برای ایجاد و آفرینش این جهان هستی‬
‫آفريدگاری را لزم نمی بینند و بوجود آمدن آن را بدون موجد‬
‫جائز و ممکن می دانند‪ .‬حال آنكه ساختن جهان هستي به‬
‫مراتب پيچيده تر از ساختن يك شهر یا بال رفتن يك سنگ‬
‫است‪ .‬خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ چ غافر‪٥٧ :‬‬
‫(قطعا ً آفرينش آسمانها و زمين (از عدم در آغاز خلقت)‬
‫بسي دشوارتر است از آفرينش مردمان (در پايان اين جهان‬
‫براي شروع زندگي در آن جهان) و ليكن بيشتر مردمان (كه‬
‫كفّار و مشركانند چنين چيزي را درست) نمي‌دانند‪).‬‬

‫اما منكرين این مسئله هنگامي كه با شيوه علمي و منطقي‬

‫که خردها را مخاطب قرار میراچان دنوش یم وربور نادب دهد‬
‫هار هکنیا ای ‪،‬دننک یم فارتعا نادب و دنریذپ یم ار نآ ای‬
‫‪.‬دنریگ یم شیپ رد دانع و تجاجل‬
‫به همین دلیل علما و دانشمندان اسلمی‪ ،‬همواره با‬
‫منكرين وجود خدا مواجه بوده و با آنان مبارزه نموده اند‪.‬‬
‫يكي از علمایان اسلمی با گروهی از زنادقه (منكر وجود‬
‫خدا)روبرو شده و به مناظره و بحث و جدل در مورد خدا‬
‫پرداخته وآن بزرگوار ازآنها سوال می نماید‪ :‬نظرشما چیست‬
‫در مورد شخصي كه مي گويد؟ كشتيی را ديدم كه پر از‬
‫اموال و اجناس بود‪ ،‬امواج متلطم دريا و تند بادها آن را‬
‫احاطه كرده بودند اما آن كشتي بدون اینکه کسی آن را‬
‫كنترل كند يا نيرويي آن را به حركت درآورد‪ ،‬خود بخود و‬
‫بدون ناخدا به سمت صحيح حركت مي كرد‪ ،‬آيا عقل ً چنين‬
‫چيزي ممكن است؟ گفتند‪ :‬خیر‪ ،‬عقل چنین چیزی را نمی‬
‫پذیرد‪ .‬آن عالم بزرگوار گفت‪ :‬وقتی که عقل چنین چیزی را‬
‫محال و غیر معقول بداند چگونه وجود و استمرار این جهان‬
‫هستي را با اين همه گستردگی و پیچیدگی و دگرگونيهایش‬
‫بدون آفريدگار و نگهبان ممكن و معقول مي داند ؟!‬
‫همه مخاطبين به گريه افتاده و تسليم شدند و توبه نمودند‬
‫و گفته آن بزرگوار را تصدیق نمودند‪.‬‬
‫اين قانون كه عقلها در برابر آن تسليم هستند و آن را مي‬
‫پذيرند‪ ،‬همان چيزي است كه اين آيه كريمه بدان اشاره دارد‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪97‬‬
‫چ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ چ الطور‪٣٥ :‬‬
‫(آيا ايشان (همين جوري از عدم سر بر آورده‌اند و) بدون‬
‫هيچ گونه خالقي آفريده شده‌اند؟ يا اين كه (خودشان‬
‫خويشتن را آفريده‌اند و) خودشان آفريدگارند؟)‬
‫با وجود اینکه خردمندان تسلیم این واقعیت هستند که این‬
‫جهان هستی آفريدگاری دارد كه تنها او شایسته عبادت است‬
‫اما این آیه وجود آفریدگار را به روشی بسیار بلیغ و رسا و‬
‫مؤثر‪ ،‬اثبات می دارد‪ ،‬به گونه ای که به محض شنیدنش روح‬
‫و روان انسان را به لرزه در می آورد‪.‬‬
‫امام بخاري در صحيح خود از حضرت جبير بن مطم نقل‬
‫كرده که گفت‪ :‬پیامبرص در نماز معرب سوره الطور را تلوت‬
‫ميكرد‪ .‬وقتي که به آيه‪ :‬ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ) رسيد‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫نزديك بود كه قلب من از شدت لرزه پرواز كند‬
‫امام بيهقي مي گويد‪ :‬ابوسليمان خطابي گفته است كه‬
‫دليل به لرزه درآمدن قلب حضرت معطم بن جبير اين بوده‬
‫است كه او معني و مفهوم آيه را كامل ً درك نموده و به نشانه‬
‫هاي روشني كه این آيه در برگيرنده آن است به خوبي پي‬
‫برده است وسرشت پاک و تيزهوشي او محتوي آيه را برايش‬
‫‪2‬‬
‫آشكار ساخته است‪.‬‬
‫خطابي در تفسیرآيه (ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ) این چنین‬
‫مینخس نیا هک دنا هدمآ دوجو هب راگدیرفآ نودب ینعی ‪:‬دیوگ‬
‫تایرورض زا راگدیرفآ اب هدیرفآ دنویپ و قلعت نوچ تسین زیاج‬
‫یلاحرد دنیامن راکنا ار راگدیرفآ یادخ هک یتقو سپ‪.‬دشاب یم‬
‫دیاب سپ ‪،‬دنشاب هدمآ دوجو هب راگدیرفآ نودب درادن ناکما هک‬
‫یهابت تیاهن نیا هک !؟دنشاب هدروآ دوجو هب ار دوخ ناشدوخ‬
‫هنوگچ دشاب هتشادن دوجو دوخ هک یزیچ اریز تسا نلطب و‬
‫!؟تسا هدیشخب یتسه نارگید هب و دراد ارنآ ییاناوت و تردق‬
‫ليلد دوخ ‪،‬دنتسه لطاب و نكمم ريغ هار ود ره هک يتقو سپ‬
‫هب دياب و دنراد یراگديرفآ نانآ هكنيا رب ينبم تسا ينشور‬
‫‪.‬دنروايب ناميا يو‬
‫سپس مي گويد‪:‬‬
‫چ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ الطور‪٣٦ :‬‬
‫(يا اين كه آنان آسمانها و زمين را آفريده‌اند؟! بلكه ايشان‬
‫طالب يقين نيستند‪).‬‬

‫صحیح بخاری‪ ،8/603 :‬حدیث شماره ‪.4854‬‬ ‫‪1‬‬

‫السما و الصفات بيهقي‪1/391:‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪98‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫آنان هرگز وبه هیچ وجه نمي توانند ادعاي آفرینش آسمانها‬
‫و زمین كنند پس آنان براي ادعای خود دليلي ندارند بلکه تمام‬
‫دلیلها بر علیه آنان بوده نه به سود آنان‪.‬‬
‫این که خطابی مییاعدا نینچ دنناوت یمن نارفاک ‪:‬دیوگ‬
‫هثحابمو هلداجم هب نداد همتاخ روظنم هب اهنت ‪،‬دنشاب هتشاد‬
‫اهنآ نايم تسا نكمم هن رگا درادن يدوس نآ همادا اریز تسا‬
‫ار مدوخ نم) ‪:‬ديوگب هك دوش ادیپ يزوت هنيك و جوجل ناسنا‬
‫هک دنا هدوب یناسک زین هتشذگ رد هك روط نامه (ما هديرفآ‬
‫‪.‬تسا اهنآ تسد هب یگدنزو گرم‬
‫چﭭﭮﭯﭰﭱﭲ ﭳﭴ ﭵﭶﭷﭸﭹﭺچچچﭾ ﭿ‬
‫ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ چ ﮄ البقرة‪٢٥٨ :‬‬
‫(آيا با خبري از كسي كه با ابراهيم درباره (الوهيّت و‬
‫يگانگي) پروردگارش راه مجادله و ستيز در پيش گرفت‪ ،‬بدان‬
‫علّت كه خداوند بدو حكومت و شاهي داده بود (و بر اثر كمي‬
‫ظرفيّت از باده غرور سرمست شده بود)؟ هنگامي كه‬
‫ابراهيم گفت‪ :‬پروردگار من كسي است كه (با دميدن روح در‬
‫بدن و بازپس گرفتن آن) زنده مي‌گرداند و مي‌ميراند)‪.‬‬
‫پاسخ اين سوال چه بود؟‬
‫سؤال دیگری بود که ناتوانی و عجزاو را بیشتر روشن نمود‬
‫و سخن اولی او را تکذیب کرد‪.‬‬
‫چﮅﮆ ﮇﮈﮉ ﮊ ژﮌﮍﮎککچ‬
‫البقرة‪٢٥٨ :‬‬
‫(ابراهيم گفت‪ :‬خداوند خورشيد را از مشرِق برمي‌آورد‪ ،‬تو‬
‫آن را از مغرب برآور)‪.‬‬
‫پس نتيجه اين شدکه چ ک ﮒ گگ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ چ‬
‫البقرة‪258 :‬‬
‫پس آن مرد كافر واماند و مبهوت شد‪ .‬خداوند مردم‬
‫مصّر بر تبهكاري‪ ،‬و دشمن حق) را هدايت نمي‌كند‪.‬‬ ‫ستمكار ( ُ‬
‫فرض كنيم كسي هست كه مي گويد‪ :‬من خودم را آفريده‬
‫ام‪ .‬اما آیا مي تواند ادعا كند كه او آسمانها و زمین را آفریده‬
‫است؟! وقتی که عدم نتواند آسمان و زمین را به وجود آورد‬
‫و به خودی خود نیز آفریده نشده اند‪ ،‬آنان هم نمی توانند‬
‫ادعای آفرینش آنها را داشته باشند‪ ،‬پس لبد همه اینها‬
‫آفریدگاری دارند که به وجودشان آورده است که بي گمان او‪،‬‬
‫همان ذات پروردگار است‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪99‬‬
‫ديدگاه علوم تجربي درباره اين قانون‬
‫بي گمان نیروی انسان وسرشت آفریده ها از درک و دریافت‬
‫مراحل اسباب و متابعه تمام حلقه ها و سلسله های آن عاجز‬
‫و ناتوان بوده وهرگز نمی تواند به آغاز و بدایت جهان هستی‬
‫پی ببرد‪ ،‬بنابراين علوم تجربي از شناخت اصول اشياء و پی‬
‫بردن به ماهیت آنها اظهار ياس و نااميدي كرده و انصراف‬
‫خود را از تلش در این زمینه اعلم نموده است‪ ،‬نهایت‬
‫توانایی علوم تجربي در این زمینه برداشتن چند قدم محدود‬
‫می باشد و بقيه ميدان را به غيب که شناخت وآگاهی عالم و‬
‫جاهل در مورد آن یکسان است سپرده است‪.‬‬

‫عقل باید اعتراف كند‬

‫اما اين ياس و نااميدي بشر درباره شناخت تحولت و‬
‫دگرگوني هاي مفصل جهان هستي در گذشته و آينده‪ ،‬با یقين‬
‫اجمالي و مختصری روبرو است که هر عقلي خواه و ناخواه‬
‫بدان اعتراف دارد وآن اين است كه هر اندازه سلسه اسباب‬
‫و مسببات بیشتر و طولنی تر باشد خواه متناهي و محدود‬
‫فرض شوند یا نامتناهی وغیر محدود‪ ،‬براي تفسير و تفهیم‪،‬‬
‫وجود عقلني آنها به وجود چیز ديگري نیاز است که وجود و‬
‫بقایش متکی به خود بوده بگونه ای که پیش از او هیچ چیزی‬
‫وجود نداشته باشد‪ ،‬اگرنه تمام اين سلسله ممكنات در پرده‬
‫ابهام باقي خواهد ماند‪( .‬اگر براي آن به مبدئی وجود بخش و‬
‫مستقل قائل نباشيم)‬

‫اشكالتي پيرامون به وجود آمدن جهان هستي‬

‫اشكالتي را مي شنويم و مي خوانيم كه در زمان گذشته‬
‫مطرح بوده و امروز هم مجددا ً مطرح می شوند و كساني كه‬
‫اين اشكالت را مطرح مي كنند می خواهند وجود جهان‬
‫هستي را بدان توجیه نمایند که ما هم تلش می کنیم برخي از‬
‫این شبهات را مورد بحث قرار دهیم و بطلن آن ها را آشكار‬
‫سازيم‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪100‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪ -1‬نظریه تصادف‬
‫بعد از توضيح دليل قرآني كه عقلها را مخاطب قرار مي دهد‬
‫و آن ها را وادار به اعتراف به وجود آفريدگار مي كند روشن‬
‫می شود كه نظريه قایل به بوجودآمدن اتفاقی جهان هستي و‬
‫بدون آفريدگار‪ ،‬نه تنها نظريه درستي نيست بلكه نظريه اي‬
‫است كه بسيار دور از عقلنيت بوده و صاحب این نظریه در‬
‫ليست كساني قرار دارد كه از عقل و خرد محروم هستند و‬
‫جز عناد و زورگويي در برابر دلیلی که خردها ناچار به تسلیم‬
‫در برابر آن می باشند‪ ،‬هيچ توجيه دیگری ندارند‪.‬‬
‫كساني هستند كه مي گويند‪« :‬اگر شش بوزينه به مدت‬
‫بلیونها سال روي ماشين تحرير بنشینند و دكمه های حروف‬
‫آن را بزنند‪ ،‬ممكن است در پايان‪ ،‬روي بعضي از کاغذها‬
‫داستان هاي شكسپير چاپ گردد‪ ،‬این جهان هستي نيزهمین‬
‫طور ممکن است که در نتيجه بعضي از فعل و انعفالت‬
‫كوركورانه در (ماده) طی بلیونها سال به وجود آمده باشد»‬
‫آقاي وحيدالدين خان بعد از نقل اين سخن (هسكلي)میدیوگ‬
‫تسا هدوهيب و چوپ دشاب لیبق نیا زا هک ينخس هنوگره» ‪:‬‬
‫ميرادن غارس ار دروم كي يتح ام زورما ات خيرات ودب زا اريز‬
‫تفكش و گرزب تيعقاو نينچ هب رجنم قافتا و فداصت هك‬
‫‪«.‬دشاب هدش یروآ‬
‫وحيد الدين خان به نقل از يك دانشمند ديگر در رد این‬
‫نظریه میهثداح كي هجيتن رد يگدنز دوش هتفگ هك نيا» ‪:‬دیوگ‬
‫تسا نخس نيا هباشم دوخ عون رد تسا هدمآ دجو هب يقافتا‬
‫كي رثا رد میجح و گرزب رايسب تغل باتك نلف ‪:‬مييوگب هك‬
‫‪«.‬تسا هدمآ دوجو هب یا هناخپاچ رد راجفنا‬
‫آقاي وحيد الدين خان در ادامه استدلل خود ميگويد‪« :‬علم‬
‫رياضي كه قضيه تصادف را مطرح مي كند‪ ،‬خود اين علم‬
‫امكان به وجود آمدن جهان هستي را به صورت تصادفی رد می‬
‫‪«.‬دنک‬
‫مثالي را كه وحيدالدين خان از يك دانشمند امريكايي به نام‬
‫كريستي موريسون پيرامون محال بودن نظريه تصادف‪ ،‬نقل‬
‫كرده است‪ ،‬شايان توجه است‪ .‬مي گويد «اگر ده درهم را در‬
‫دست گرفته و به ترتيب از عدد يك تا ده را روي آن ها‬
‫بنویسید و بعد آنها را در جيب بگذاريد و خوب بهم بزنید و بعد‬
‫به ترتيب‪ ،‬يكي يكي بيرون بياوريد‪ ،‬امكان اينكه در دفعه اول‬
‫سكه ای را كه روي آن عدد يك نوشته شده است بيرون بيايد‪،‬‬
‫يك در ده (یک دهم) است‪ .‬امكان اينكه تمام سكه ها از يك تا‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪101‬‬
‫ده به ترتيب عددی که روی آنها نوشته شده است بيرون‬
‫بيايند يك در ده بيليون (یک ده بلیونم)است‪.‬‬
‫روي اين محاسبه اگر وجود جهان هستي به صورت اتفاقي‬
‫و تصادفی شكل گرفته است برای شکل گیری آن به صورت‬
‫فعلی‪ ،‬چه مدت زمانی را باید در بر گرفته باشد؟ ‪.‬محاسبة‬
‫مدت زمان شكل گيري آن بدین شيوه‪ ،‬در واقع يك امر وهمي‬
‫و خيالی است‪ ،‬چه رسد به تصور آن‪.‬‬
‫بي گمان هر آنچه كه در جهان هستي ديده مي شود‬
‫حكايت ازآن دارد كه آفريدگاری حكيم و دانا و آگاه آن را به‬
‫وجود آورده است اما انسان بسیار نادان و ستمكاراست‬
‫چنانکه قرآن می‪:‬دیامرف‬
‫چکک ﮒ گ گگﮖﮗﮘﮙﮚﮛﮜﮝﮞﮟ ﮠﮡ‬
‫ﮢﮣﮤﮥ ﮧﮧﮨﮩﮬ ﮭﮬﮭ ﮮﮯﮰ ﮱﯓ ﯔﯕﯖﯗﯘ‬
‫چ عبس‪٢٩ - ١٧ :‬‬ ‫ﯙﯚﯛ ﯜﯝﯞﯟﯠﯡﯢﯣ ﯤﯥﯦﯧﯨ ﯩ‬

‫(كشته باد انسان! چه خدا نشناس و ناسپاس است! خدا‬

‫او را از چه چيز مي‌آفريند؟! او را از نطفه ناچيزي مي‌آفريند‬
‫و قوّت و قدرت (و جمال و كمال) بدو مي‌بخشد‪ .‬سپس راه‬
‫(شناخت خوبي و بدي) را براي او آسان مي‌كند (تا راه هدايت‬
‫را در پيش گيرد‪ ،‬و راه ضللت را ترك گويد)‪ .‬بعد او را‬
‫مي‌ميراند و وارد گورش مي‌گرداند‪ .‬سپس هر وقت خواست‬
‫او را زنده مي‌گرداند‪ .‬هرگزا هرگز! انسان (با وجود طول‬
‫حيات) دستوري را كه خدا بدو داده است (و وظائفي را كه‬
‫براي وي تعيين كرده است‪ ،‬آن چنان كه شايسته مقام‬
‫باعظمت الهي است) هنوز كه هنوز است انجام نداده است!‬
‫انسان بايد به غذاي خويش بنگرد و درباره آن بينديشد (كه‬
‫چگونه ما آن را براي او فراهم كرده‌ايم و در ساختمان مواد‬
‫غذائي و اجزاء حيات‌بخش آن‪ ،‬چه دقّت و مهارت و ظرافتي‬
‫به كار برده‌ايم)‪ .‬ما آب را از آسمان به گونه شگفتي‬
‫مي‌بارانيم‪ .‬سپس زمين را مي‌شكافيم و از هم باز مي‌كنيم‪.‬‬
‫در آن دانه‌ها را مي‌رويانيم (كه مايه اصلي خوراك انسان‬
‫است)‪ .‬و َرزها و گياهان خوردني را و درختان زيتون و خرما‬
‫را‪.‬‬
‫چگونه ممكن است كه انسان به صورت تصادف و اتفاق‬
‫آفرينش یافته و تکوین شده باشد به گونه اي كه زمين و‬
‫آسمان در تكوين و تامين ساير نيازمنديهاي او شركت داشته‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪102‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫باشند‪ .‬خداوند در بيان ويژگيها و خصوصيات انسان بسيار بجا‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫چ الحزاب‪) (٧٢ :‬‬
‫‪1‬‬
‫چ‬
‫ما برخي از آنان (پي به ارزش وجودي خود نمي‌برند و قدر‬ ‫(ا ّ‬
‫ً‬
‫اين مقام رفيع را نمي‌دانند و) واقعا ستمگر و نادانند‪).‬‬

‫‪ -2‬طبيعت آفريدگار است!‬

‫اين سخن يك افترا است که در زمان معاصر بروز نموده و‬
‫حتي در ميان دانشمندان خبره و نابغه در علوم مادی نیز رواج‬
‫پیدا كرده و عده زیادی وجود و پیدایش اشیاء را به آن توجیه‬
‫می نمایند و میار يتسه و دوجو هك تسا تعيبط نيا ‪:‬دنیوگ‬
‫‪.‬دشخب يم ءايشا هب‬
‫ما از طرفداران اين نظريه می پرسیم که منظورشما از‬
‫طبیعت چیست؟ آيا ذات و ماهیت اشياء مورد نظر است یا‬
‫اینكه منظورتان از آن سنن و قوانين و ضوابط حاكم بر جهان‬
‫هستي است؟ يا اينكه منظور از آن نيرويي است ماوراء جهان‬
‫هستي كه این جهان را آفريده و بدان هستي بخشيده است؟‬
‫اگر بگويند منظور از طبيعت خود جهان هستي است‪ ،‬در‬
‫این صورت نیازی به رد این سخن نیست زیرا فساد و بطلن‬
‫اين ديدگاه آشکار و روشن است و مانند همان سخن قبلی‬
‫است که می گفتند‪ :‬خود اشیاء‪ ،‬اشیاء را به وجود آورده است‬
‫يعني اينكه‪ :‬جهان هستي‪ ،‬جهان هستي را به وجودآورده است‬
‫و زمين‪ ،‬زمين را و آسمان‪ ،‬آسمان را آفریده‪ ،‬انسان و‬
‫حيوانات زاده دست جهان هستي می باشند که در صفحات‬
‫گذشته ثابت كرديم كه عقل سالم این سخن را قبول نمیو دنک‬
‫یدوجوم دناوت یمن یزيچ چيه ‪:‬مييوگ يمرتشیب حيضوت یارب‬
‫‪،‬نامسآ ‪،‬نيمز ينعي تعيبط لًثم دنیرفایب ار دوخ زارترب‬
‫هنوگچ دنتسه روعشو لقع دقاف هك ديشروخ ‪،‬هام ‪،‬ناگراتس‬
‫نيا !دننيرفايب ار درخ بحاص و انيب ‪،‬اونش ناسنا دنناوتيم‬
‫‪.‬تسين يندش‬
‫اگر بگويند همه اين ها به صورت اتفاقي و تصادفي به وجود‬
‫آمده اند‪ ،‬مي گوييم‪ :‬برای ما ثابت شده و به یقین رسیده ایم‬
‫که درآفرينش جهان هستي هیچ گونه اتفاق و تصادفي وجود‬
‫ندارد و در مباحث گذشته اين مطلب را به اثبات رسانده ايم‪.‬‬

‫به امید خدا در بیان آیات کونی از این مسئله به تفصیل بحث خواهم نمود‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪103‬‬
‫‪-3‬نظريه تولد ذاتي (شبهه اي است كه بطلنش به‬
‫اثبات رسيده است)‬
‫از جمله عوامل و عناصري كه بت پرستي قرن حاضر را‬
‫تثبيت و تقويت نموده است اين است كه مي گويند‪:‬‬
‫(آفريدگار‪ ،‬خود طبيعت است) و زیست شناسان براي اثبات‬
‫این نظریه‪ ،‬به وجود آمدن كرم از مدفوع انسان و حيوان و‬
‫هم چنين به وجودآمدن باكتريها از غذای فاسد شده را دلیل بر‬
‫ادعای خود دانسته وبدان استناد نموده و مي گويند‪ :‬اينها‬
‫موجودات زنده اي هستندكه به خودي خود از طبيعت به وجود‬
‫مي آيند‪.‬‬
‫اين نظريه که بت پرستي جدید (ماديگرايي) در دلهاي‬
‫گمراهان و سرگردانان و دوراز هدايت خداوندي رایج نموده‬
‫بود‪ ،‬ديری نپایید كه بطلن اين نظريه توسط دانشمند‬
‫فرانسوي معروف به (باستير) کشف و اثبات گردید و ایشان‬
‫ثابت نمودند که كرمها و باكتریهای موجود در جهان‪ ،‬به خودی‬
‫خود و بدون واسطه از طبيعت به وجودنيامده اند‪ ،‬بلكه آن ها‬
‫متولد از يك اصل بسيار دقیق و ريزی هستند كه با چشم قابل‬
‫رويت نيستند‪ ،‬ایشان برای اثبات ادعاي خود دلئل قانع كننده‬
‫اي بیان داشته که دانشمندان را وادار به پذیرفتن آن نموده‬
‫است‪ .‬غذایی را دور از هوا قرار داده و باكتريهاي آن را به‬
‫وسيله جوش دادن از بين برد‪ ،‬دید که هيچگونه باكتري جديدي‬
‫به وجود نمي آيد و غذا نيز فاسد نمي شود واين همان روش‬
‫نگهداری غذا برای مدتهای طولنی می باشد‪.‬‬

‫طبيعتن نهمانن نقوانينين ناستن نكهن نبرن نجهانن نهستي‬

‫حکمفرماست‬
‫گروهي ديگر بر اين باور هستند كه طبيعت عبارت از قوانيني‬
‫است كه جهان هستي را تحكيم مي بخشد و اين تفسير‪،‬‬
‫ديدگاه آن عده از علما و دانشمندانی است كه طبيعت را‬
‫خالق و آفريدگار مي دانند‪ ،‬آنها مي گويند اين جهان هستي از‬
‫سنن و قوانيني تبيعت مي كند كه بر تمام اجزاء آن حکومت‬
‫میهيلك و دهد يم مظن نآ هب و دنكيم تياده ار نآ و دنک‬
‫و قباطم دندنويپ يم عوقو هب نآ رد هك یياه هديدپ و ثداوح‬
‫‪:‬دنيوگ يم نانآ ‪،‬دنباي يم ققحت نيناوق و ننس نيا اب گنهامه‬
‫اب ينلوط نامز تدم رد هك تسا يتعاس دننام يتسه ناهج‬
‫يم همادا شراك هب يا هكرحم ورين نودب و لماك مظن و تقد‬
‫‪.‬دهد‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪104‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫در واقع هيچ يك از اين ديدگاه ها و پيروانشان به این سوال‬
‫که آفريدگار جهان هستي چه كسي است؟ پاسخ نمي دهند‬
‫بلكه آن ها از کیفیت وچگونگی عمل این جهان هستي پرده بر‬
‫می دارند و براي ما توضيح مي دهند كه قوانين چگونه در‬
‫اشيا عمل مي كنند‪ .‬درحالی که ما در صدد پاسخ به اين‬
‫سوال هستيم كه اشيا را چه كسي آفريده است و آفريدگار‬
‫این قوانين كه جهان هستي را تحكيم مي بخشند چه كسي‬
‫است؟‬
‫علمه وحيد الدين خان مي گويد‪ :‬مردم دوران باستان مي‬
‫دانسنتد كه باران از آسمان مي بارد‪ ،‬اما مردم امروز از تمام‬
‫فعل و انفعالت آن‪ ،‬از تبخير شدن آب درياها تا باریدن قطره‬
‫های آن بر روي زمين آگاهي دارند‪ ،‬یا وصف تمام اين‬
‫مشاهدات‪ ،‬صورت ظاهری حوادث ووقایع هستند نه توجيه‬
‫وتفسير آن‪ ،‬علم و دانش اين مطلب را براي ما روشن نمي‬
‫سازد كه حوادث چگونه به صورت قوانين درآمده اند و نمي‬
‫گويد كه حوادث چگونه ميان زمين و آسمان به اين شيوه‬
‫مفيد و معجزه آسا تحقق مي يابند‪ ،‬بگونه اي كه دانشمندان‬
‫از طریق آنها این قوانين علمي را استنباط می كنند‪.‬‬
‫پس بي گمان ادعاي انسان بعد از كشف نظام طبيعت داير‬
‫بر اينكه او توجيه و تفسير جهان هستي را كشف نموده‬
‫است‪ ،‬چیزی جز خود فريبي نیست‪ ،‬زيرا او (انسان) با اين‬
‫ادعا تنها توانسته است که حلقه اي را در میان زنجيری به‬
‫جاي حلقه دیگری بگذارد‪.‬‬
‫طبيعت هيچ گوشه اي از جهان هستي را تفسير و توجيه‬
‫نمي كند بلكه خودش نیز به توجيه و تفسير نياز دارد‪.‬‬
‫به این گفتگو كه ميان يك مرد برجسته و يك پزشك‬
‫ماهرانجام گرفته است توجه کنید‪.‬‬
‫مرد‪ :‬دليل سرخ بودن خون چيست؟‬
‫پزشك‪ :‬در هر اینج خون سلول هاي قرمزي وجود دارد كه‬
‫حجم هر كدام ‪ 1/700‬مي باشد‪.‬‬
‫مرد‪ :‬بسيار خوب‪ ،‬اين سلول هاي قرمز رنگ چگونه به‬
‫وجود آمده اند‪.‬‬
‫پزشك‪ :‬موادي به نام هيموگلوبين در اين سلول ها وجود‬
‫دارد که هرگاه اين مواد با اكسيژن در آميخته شود در قلب به‬
‫رنگ سرخ درمي آيد‪.‬‬
‫مرد‪ :‬بسيار خوب‪ ،‬اين سلول ها كه حامل ماده هموگلوبين‬
‫هستند از كجا به وجود مي آيند؟‬
‫پزشك‪ :‬آنها از جگر ساخته مي شوند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪105‬‬
‫مرد‪ :‬خیلی عجیب است! اما اين عناصر متعدد در خون و‬
‫سلولها و جگر و غيره چگونه با هم مرتبط مي شوند و با اين‬
‫همه دقت و مهارت در انجام وظايف خود اندك كوتاهي نمي‬
‫كنند؟‬
‫پزشك‪ :‬آري اين همان چيزي است كه ما آن را (قانون‬
‫طبيعت)مي شناسيم‪.‬‬
‫مرد‪ :‬جناب پزشك منظورتان از اين قانون طبيعت چيست؟‬
‫پزشك‪ :‬منظور از اين قانون؛ حرکات و فعل و انفعالت‬
‫داخلي نیروهای طبيعي و شيميايي هستند‬
‫مرد‪ :‬چرا اين نیروها همواره يك هدف و نتيجه مشخص را‬
‫دنبال مي كنند و چگونه فعاليت هاي خود را منظم مي كنند تا‬
‫اينكه پرندگان در هوا پرواز كنند و ماهي ها درآب شنا كنند و‬
‫انسان ها در دنيا همراه و همزمان با تمام امكانات مورد نياز‬
‫خود به وجود بيايند؟‪.‬‬
‫پزشك‪ :‬اين سوال را از من نپرس زيرا موضوع علم و‬
‫دانش من تنها در مورد به وجود آمدن اشیاء است نه اینکه‬
‫چرا و برای چه اشیاء‪ ،‬به وجود مي آيند‪.‬‬
‫از اين سوال و جواب ميزان صلحيت علم و دانش جدید را‬
‫براي شرح علل و اسباب جهان هستي مشخص میناهج ‪.‬دنک‬
‫و دخرچ يم دوخ فلغ ريز رد هك تسا يرازبا دننام يتسه‬
‫نآ دروم رد یتاعلطا هنوگ چیه ندیخرچزج ام و دنز يم رود‬
‫نشور ام يارب مينك زاب ار نآ فلغ برد هاگ ره اما ‪،‬میرادن‬
‫هدش طبترم اه هدند و اه هرئاد اب هنوگچ رازبا نيا هكدوش يم‬
‫تاكرح مامت و دنخرچ يم رگيد يخرب رود هب اهنآ زا يخرب و‬
‫ضحم هب ام هك تسا ينعم نادب نيا ايآ ‪،‬مينيب يم ار اهنآ‬
‫ار رازبا نیا عناص و دجوم ‪،‬نآ شخرچ و تاکرح هدهاشم‬
‫نآ ندومن هدهاشم هک تسا یندرک رواب هنوگچ ؟میا هتخانش‬
‫دوخ هب دوخ رازبا نیا هک تسا هدرک تباث ار نیا ام بناج زا‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬تسا یتاذ نآ شدرگ و شخرچ و هدمآ دوجو هب‬

‫نيروی آفریننده همان طبيعت است‬

‫اگر كسي بگويد طبيعت همان نيرويي است كه جهان هستي‬
‫را آفریده است و آن نيرويي زنده‪ ،‬شنوا‪ ،‬بینا‪ ،‬دانا‪ ،‬و توانمند‬
‫است‪ ،‬در جواب مي گوييم اين صحيح و درست است اما‬
‫اشتباه شما اينجاست كه شما آن را (طبيعت)ناميده ايد‪ ،‬در‬
‫حالی که همين نيرويي توانا وآفريننده و بينا ما را راهنمایی می‬
‫السلم یتحدی ؛ تألیف وحید الدین خان ص ‪.31 -29‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪106‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مسا نآ و تسوا هتسیاش هک میسانشب یمان هب ار وا هک دنک‬
‫ییوكين تافص و ءامسا اب ار دوخ دنوادخ ‪.‬تسا (دنوادخ) هللا‬
‫داي يياهمان اب ار وا هك تسا مزل اذل تسا هدرك يفرعم ام هب‬
‫‪.‬تسا هدومن یراذگمان اهنادب ار دوخ هك مينك‬

‫كساني كه پيش از آنها بودند نيز چنين مي‌گفتند‬

‫اينهايي كه آفرينش را به طبيعت نسبت مي دهند پيشواياني‬
‫در امت هاي گذشته نيز داشتهیم ار نانخس نيا هيبش هک دنا‬
‫راگزورو رهد هب ار ثداوح هک دندوب یی اهدحلم ‪،‬نانآ و دنتفگ‬
‫شدرگو نامز تشذگ اب هک دندید یم اریز دنداد یم تبسن‬
‫ناگدروخلاس و هدروخلاس ناناوج و ناوج ‪،‬ناكدوك زور و بش‬
‫نامز و رهد هب ار يگدنز و گرم نانآ اذل دنسر يم گرم هب‬
‫‪.‬دنداد یم تبسن‬
‫چ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چچ‬
‫ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ چ الاثية‪٢٤ :‬‬
‫(پيشينيان (دهري ها) حوادث را به شب ها وروزها (عصر و‬
‫زمان) نسبت مي دادند طبيعيون جديد حوادث را به خود اشيا‬
‫نسبت مي دهند و از اين هر دو گروه در گمراهي مشابه هم‬
‫هستند‪).‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-4‬نظريه داروین‬
‫طرفداران اين نظريه مي خواستند وجود موجودات زنده را با‬
‫اين ديدگاه توجيه كنند و اين ديدگاه رواج پيدا كرد و عده‬
‫زیادی با حسن نيت و به گمان اینکه این نظریه یک دیدگاه‬
‫علمی است‪ ،‬در پی گسترش آن تلشهای فراوانی نمودند‪.‬‬
‫عده ديگري نیز به دليل موافق بودن اين نظريه با خواسته‬
‫هايشان و با بد نيتي و سوءقصد درصدد گسترش آن برآمدند‪.‬‬
‫نظريه داروین تمام اديان را كه پيرامون آفرينش انسان سخن‬
‫گفتهيارب يكسمتسم هيرظن نيا ‪.‬دنك يم بيذكت ‪،‬دنا‬
‫اب نانآ و ديآ يم باسح هب ينامسآ و يهلا نايدا نافلاخم‬
‫‪.‬دنا هداد بيرف ار اهناسنا زا يرايسب هيرظن نيا هب لسوت‬

‫کتاب"التوحید" تألیف زندانی‪3/81 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪107‬‬
‫این نظريه چه مي گويد؟‬
‫اين نظريه مي گويد‪ :‬اصل انسان و موجودات زنده از يك‬
‫حيوان بسيار ريز و كوچك شروع مي شود و اين حيوان كوچك‬
‫از آب به وجود آمده است‪ .‬نسل اين حيوان در اثر تحولت و‬
‫تغييراتي كه با گذشت زمان به خود ديده است‪ ،‬تغيير شكل‬
‫داده تا اينكه به حالت موجود و صورت فعلی درآمده است و‬
‫ويژگيها و صفات به دست آمدة اين نسل‪ ،‬به نسل هاي بعدي‬
‫منتقل شده و با گذشت ميليون ها سال اين خصوصيات ریز‬
‫وپست‪ ،‬به خصوصيات وال و مترقي تبديل شده و تغییر و‬
‫تحولتی که محیط در آنها ایجاد نموده است‪ ،‬آن را به صورت‬
‫انسان امروزی درآورده است‪.‬‬

‫این نظريه بر چه پایهای استوار است‬

‫‪ -1‬اين نظريه مبتني بر مشاهداتي است كه در زمان داروین‬
‫تحقق پيدا كرده اند مانند حفره و خندق هايی كه بر روي‬
‫زمين انجام گرفته اند‪ ،‬طرفداران اين نظريه با مشاهده این‬
‫که نسلهای قدیمی موجودات ابتدایی و ساده ای بوده اند و‬
‫طبقات بعدي شامل موجودات پيشرفته تري هستند و به‬
‫همین ترتیب در طبقات بعدي نیز موجودات پیشرفته تری به‬
‫وجود آمده اند‪ ،‬با توجه به اين مشاهدات(داروین) معتقد شد‬
‫«كه موجودات و حيوانات مترقي و پيشرفته كنوني به تدریج‬
‫از موجودات زنده و حيوانات ابتدايي به وجود آمده اند»‪.‬‬
‫‪ -2‬نظريه داروین متكي به چيزي است كه در زمان داروین‬
‫شهرت داشت و آن اينكه ژنها و جنين كليه حيوانها در ابتدا‬
‫شبيه همديگر هستند واين تشابه و همسانی حكايت از آن دارد‬
‫كه اصل موجودات يكي است‪ ،‬همان طور كه ژنها يكي هستند‬
‫و تغییر و تحول در موجوات روي زمين به وقوع پيوسته همان‬
‫طور كه در داخل و رحم موجودات زنده تحقق مي يابد‪.‬‬
‫‪ -3‬اما وجود کرمهای اضافی در انسان به عنوان عضو مهم‬
‫و موثر در تکامل و پیشرفت میمون و تبدیل شدنش به‬
‫انسان؛ دلیل قطعی و مسلمی نیست مبنی بر اینکه انسان‬
‫ابتدا میمون بوده باشد سپس تکامل پیدا کرده باشد‪ ،‬بلکه‬
‫علت وجود آن وراثت بوده واینکه انسان در آغاز متکی به‬
‫نباتات وگیاهان بوده است‪ .‬به همین جهت در راستای کمک به‬
‫معده و هضم غذا و متناسب با نوع خوراکیهایش بوجود آمده‬
‫است‪ ،‬همچنانکه علم ثابت کرده که این عضو حقیقت و‬
‫وجودی دارد که تاکنون بشریت بدان پی نبرده است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪108‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫علم هر روز بیشتر در پیشرفت است‪ ،‬پس اگر‬
‫مادگی(انوثت) از خصوصیات موجودات نخستین جهان می بود‬
‫و زوجیت هم از ویژگیهای موجودات تکامل یافته باشد؛ مسلم‬
‫است که پستان از نشانه های جنس ماده می باشد‪ ،‬در حالی‬
‫که فیل نر پستان دارد همچنانکه انسان پستان دارد‪ ،‬این در‬
‫حالی است که حیوانات سم دار مانند اسب والغ پستان‬
‫ندارند‪ ،‬مگر چیزی شبیه به پستان مادرشان‪ .‬پس حال چگونه‬
‫اثر مادگی در انسان باقی مانده اما در حیوانات پایین تر و کم‬
‫تر از او باقی نمانده است؟ مگر داروین نمیناسنا هک دیوگ‬
‫هتفای لماکت سپس و هدوب (هنیزوب) یشزرا یب ناویح ادتبا‬
‫!؟تسا هدنامن یقاب رثا نیا اهنآ رد ارچ سپ ؟تسا‬

‫تطور و پیشرفت از دیدگاه داروین‬

‫بنابر توضيحات داروین عمل ارتقا و تطور به دو صورت زير‬
‫انجام مي گيرد‪:‬‬

‫‪ -1‬انتخاب طبيعي‬
‫عوامل و عناصرنابود کننده موجب از بين رفتن موجودات‬
‫ضعيف وناتوان و باقی ماندن موجودات قوي و توانا می شود‬
‫واين همان چيزي است كه طرفداران این نظريه آن را به‬
‫قانون (ماندگاری برای اصلح است) تفسیر می نمایند‪،‬‬
‫براساس اين ضابطه هر موجودی که قوي و سالم باشد‪،‬‬
‫پاينده است و ويژگي هايش را به نسلهای بعدي خود منتقل‬
‫مي كند و اين صفات و ویژگیها با گذشت زمان جمع شده و‬
‫صفات و ویژگیهای جديدي را به وجود می آورند‪ ،‬اين همان‬
‫رشد و نمويی است كه موجب ارتقاء و پیشرفت موجودی از‬
‫وضعیتی به وضعیت مناسب تر و مطلوب ترمي شود و این‬
‫پیشرفت تدریجی همواره ادامه دارد‪.‬‬

‫‪ -2‬انتخاب جنسي‬
‫انتخاب جنسي به واسطه ميل و رغبت جنسهای نر و ماده به‬
‫آميزش با جنس شایسته تر و قوی تر صورت مي گيرد و در‬
‫نتيجه صفات قوی تر و شایسته تر باقي مي مانند و صفات و‬
‫ویژگیهای حيوان ضعيف و ناتوان به دليل عدم تمايل آميزش با‬
‫ديگری از بين رفته و معدوم مي شوند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪109‬‬
‫‪-3‬صفات جدید به نسل بعدی منتقل می شوند‬
‫هرگاه ويژگي و صفت جدیدی به وجود آمد به نسل بعدی‬
‫منتقل مي شود‪.‬‬

‫درهم شکستن پایه های نظریه داروین‬

‫‪ -1‬علم حفاري همواره ناقص بوده است‬

‫هیچ کسي نمي تواند ادعا كند كنکاوش و جستجو را در تمام‬
‫طبقات زمين و زيركوه ها و درياها به طور كامل انجام داده‬
‫است و چیزجدیدی را نمی یابد كه مقررات گذشته را نقض‬
‫کند‪.‬‬
‫بر فرض ثابت بودن مقررات این علم‪ ،‬وجود موجودات‬
‫ابتدایی و ساده در آغاز و وجود موجودات مترقي تر در ادوار‬
‫بعدي نمي تواند دليل بر تحولت و پیشرفت موجودات پست و‬
‫ناقص به برتر و مترقي تر باشد‪ ،‬بلکه تنها مي تواند دليل بر‬
‫ترتيب اين موجودات‪ -‬در صورت مناسب بودن محیط ‪ -‬برای‬
‫به وجود آمدن آن به هرشکل باشد‪ .‬مگر نه اين است كه علم‬
‫حفاري در زمان داروین مي گفت‪ :‬عمر انسان ششصد هزار‬
‫سال است حال آنكه اكتشافات جديد در علم حفاري سابقه‬
‫تاريخي عمر انسان را به دهها ميليون سال قبل مي رساند‪.‬‬
‫آيا اين تناقص در يافته هاي علم حفاري بارزترين دليل بر‬
‫اين نیست كه علم حفاري متغیر بوده و نميتوان هیچ دلیل‬
‫قطعی را روی آن بنا نهاد ؟ آيا اين تناقض دال بر اين نیست‬
‫كه ممكن است فردا حقايقي كشف شود كه ما عكس آن را‬
‫انتظار داشتيم؟‬
‫دكتور مصطفي شاكر سلیم شرحی بركتاب"النسان في‬
‫المرآة"(انسان درآينه) تألیف (كليد كلوكهون) که پيرامون‬
‫انسانهای (نئاندرتال) كه طرفداران نظریه داروین آنها را‬
‫نخستين انسانهای متحول شده ازميمون ميدانند‪ ،‬نوشته‬
‫است‪ .‬دكتور مصطفي در توصیف انسانهای (نئاندرتال) ضمن‬
‫بيان خصوصيات بارز آنها مي نویسد‪ :‬دماغ آنها از نظر حجم از‬
‫دماغ انسانهای امروزی بزرگتربوده و جمجمه آنها نيز بزرگ و‬
‫پهن تر بوده است‪ ،‬تا اينكه در بخشي از سخنان خود مي‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪110‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫گويد‪ :‬زنجيره اي كه علم حفاري بدان دست یافته است‬
‫منقطع و بریده اند و به حلقه هاي مفقوده شهرت دارند‪.‬‬
‫دكتر (سوريال) در كتاب خود به نام (تصدع مذهب داروین)‬
‫ميگويد‪:‬‬

‫‪ - 1‬سلسله های مفقوده میان طبقه ها و نسلهای‬

‫زنده ناقص هستند‬
‫نه تنها ميان انسان و موجودات پايين تر ناقص هستند بلكه‬
‫ميان سائر طبقه های موجودات زنده نیز ناقص هستند‪،‬‬
‫بنابراين ميان حيوانات نخستين كه داراي یک سلول هستند و‬
‫ميان حيواناتی که داراي سلولهای متعددی هستند سلسله‬
‫هایی ديده نمي شود و همچنين ميان حيوانات بدون استخوان‬
‫و حيوانات استخوان دار و حيوانات بدون ستون فقرات و‬
‫ماهي ها و‪ ...‬و ميان خزندگان و پرندگان و نه ميان خزندگان‬
‫و حیوانات و آدمها دیده نمی‪.‬دشاب دوقفم هک دوش‬

‫‪ -2‬تشابه میان جنین حيوانات‬

‫اين يك اشتباه بزرگ است كه بعضي از دانشمندان دچار آن‬
‫شده اند و اين خطا ناشی از نداشتن ابزارهایی است كه‬
‫بتواند تفاوتهای ريز و دقيق میان جنین حیوانات را به تفصيل‬
‫بيان كند که اين تفاوت هاي ريز و دقيق ملك اختلف جنینها‬
‫در شكل گيري‪ ،‬تركيب و ترتيبی باشند‪ .‬از طرفي ديگر نقص‬
‫و اشكالتی كه دانشمند آلماني(ارنست هیکل) بنيانگذار‬
‫شکلهای مشابه جنین بعد از انتقاداتي كه جنین شناسان‬
‫متوجه او كرده اند مي گويد‪ :‬فقط در هشت درصد جنینها‬
‫توانسته اند تشابه را ثابت كنند‪.‬‬
‫‪ -3‬اما وجود يك عضو مؤثر از ميمون ها در انسان به نام‬
‫ژنهای وراثتی‪ ،‬دليل قاطعي دال بر اينكه انسان از ميمون به‬
‫انسان تغيير شكل يافته باشد‪ ،‬نیست بلكه دليل بر این است‬
‫که انسان اين کرمهای وراثتی را از اجدادش به ارث گرفته‬
‫است‪ .‬همان پدري كه تمام زندگي اش متكي بر گياهان بوده‬
‫است‪.‬‬
‫پس علم همواره در حال پيشرفت است اگر زن صفتی از‬
‫ویژگیهای موجودات نخستين و عقب افتاده بوده و مردانگی‬
‫از خصوصيات موجودات پيشرفته مي باشد وپستان ها از‬
‫نشانه های ماده بودن است چرا فيل نر مانند انسان‪ ،‬پستان‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪111‬‬
‫دارد حال آنكه حيوان های نر و سم دار مانند اسب و الغ‬
‫پستان ندارند‪ ،‬اكنون سوال اين است كه اين اثرمادگی وزن‬
‫صفتی چگونه در انسان باقي مانده اما در موجودات كمتر و‬
‫پایین تر از وي باقي نمانده است؟ حال آنكه داروین مدعي‬
‫است كه انسان از يك موجود پست تراز خود (مانند بوزينه و‬
‫ميمون)به انسان تغيير شكل يافته است‪.‬‬

‫اشتباه داروین در تشریح مراحل تکامل‬

‫داروین بر اين باور است كه در جهان هستي راز و قانوني‬
‫وجود دارد كه بر اساس آن موجودات ضعيف از بين مي روند‬
‫و بجز آن دسته از موجودات كه شایسته تر و قوی تر هستند‪،‬‬
‫بقيه نابود مي شوند و موجودات زنده و اصلح صفات خود را‬
‫به فرزندان خود منتقل مي كنند‪ .‬بنابراين صفات قوي متراكم‬
‫شده به صورت حيواني جديد بروز مي كند‪ .‬آري مي پذيريم‬
‫كه در جهان هستي قانوني مبتني بر از بين بردن همه‬
‫موجودات زنده اعم از ضعيف و قوي وجود دارد‪ ،‬زيرا خداوند‬
‫مرگ را براي هر موجود زنده ای قرار داده است اما در برابر‬
‫اين قانون قانوني ديگر به نام قانون مساعده و تكامل نيز‬
‫ميان موجودات زنده حاكم است‪ ،‬زيرا خداوند زيستن و زنده‬
‫بودن را تقدیر نموده و اسباب آن را تدارك ديده است‪ ،‬ما می‬
‫بینیم كه خورشيد‪ ،‬ماه‪ ،‬ستارگان درياها‪ ،‬بادها و باران ها‪،‬‬
‫گياهان و نيروي جاذبه و كشش‪ ،‬همه در جهت ابقا و ادامه‬
‫حيات انسان و ساير حيوانات همكاري دارند‪.‬‬
‫توجه كردن به عناصر نابود کننده و در نظر نگرفتن عوامل‬
‫بقاء‪ ،‬در واقع خلل و نقص را در بینش انسان ایجاد میرگا ‪،‬دنک‬
‫دراد دوجو ندرب نيب زا يارب یماظن و ينوناق يتسه ناهج رد‬
‫مادك ره و دراد دوجو زين اقب و تايح يارب ينوناق نآ رانكرد‬
‫و عاضوا رگا ‪،‬دنراد ييازس هب شقن هدنز تادوجوم تايح رد‬
‫و اه داب دنت ‪،‬بآ ‪،‬ترارح ‪،‬قربو دعر ‪،‬داب دننام یعیبط طيارش‬
‫نانآ ياهدروآ تسد و تاقولخم ندرب نيب زا هب رداق هريغ‬
‫لًماك ‪،‬دنتسه اهانب نتخاس مدهنم و اه مشچ ندركروك دننام‬
‫و هدرم و یعيبط طيارش و عاضوا نيا هک تسا ينلقع ريغ‬
‫مشچ شنیرفآ و داجیا هب رداق ار روعش و كرد دقاف و ناج يب‬
‫هب رداق ار نآ ای و دنرادن مشچ دوخ هک یلاح رد مینادب‬
‫‪.‬دراد ينف صقن هک مینادب ينامتخاس یزاسزاب‬
‫آري عقل مي پذيرد كه اوضاع و شرايط طبيعي صلحيت‬
‫تخريب و از بين بردن را دارند‪ ،‬اما كامل ً غير عقلني است كه‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪112‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫فکر کنیم اين اوضاع و شرايط مي توانند اين جهان هستي و‬
‫شگفت آور را تفسیر و توجيه كنند‪ ،‬بي گمان هر عضوي از‬
‫اعضا جهان هستي و هر زاويه اي از زواياي آن در نهايت دقت‬
‫و محكم كاري خلق شده و داراي نظامي بس دقيق و شگفت‬
‫آور مي باشند و اجزا آن در نهایت دقت با هم ارتباط داده‬
‫شده اند به گونه اي كه نسبت دادن اين محكم كاري و دقت و‬
‫نظم فوق العاده شگفت آور و دقیق به شرايط طبيعي لنگ و‬
‫كور از جمله محالت است‪ .‬سيد جمال الديم افغاني در كتاب‬
‫خود (الرعد علی الدهريین) پس از بررسی و انتقاد از ديدگاه‬
‫داروین ودهریها مي گويد‪ :‬من از طرفداران اين نظريه مي‬
‫پرسم اجزا ماده با وجود انفصال و جدايي از همديگر چگونه‬
‫از اهداف همديگر آگاهي پيدا كرده اند؟و با ياري جستن از‬
‫كدام ابزار و اسباب است که هر جزء مسیر و مقصد خود را‬
‫فهم كرده است؟ كدام پارلمان و مجلس سنا و شیوخ براي‬
‫ايجاد اين موجودات جهاني و بسياربی نظير برگزار گرديده‬
‫است؟ قسمت بسیارکوچکی ازاین جهان هستي‪ ،‬مثل ً جوجه‬
‫اي كه در تخم گنجشكی قرار دارد‪ ،‬چگونه دانسته است كه به‬
‫صورت پرنده ظاهر شود و دانه بخورد و برای زيستن خود به‬
‫منقار و چینه دان نیاز دارد؟‬
‫بي ترديد اين نظام «بقاي اصلح» كه داروین آن را ارائه‬
‫داده است‪ ،‬موجب نابودي حيات انسان است و زندگي انسان‬
‫را در واقع با هلكت مواجه ساخته است‪ .‬نظريه «بقاي‬
‫اصلح» مجوز ظلم و ستم ا براي هر ستم گری‪ ،‬خواه فرد‬
‫باشد یا حكومت‪ ،‬فراهم كرده است‪ .‬زيرا ستمگر وقتي که به‬
‫ربودن و ستمگری و حیله و نیرنگ می پردازد فکر نمیهك دنک‬
‫(نیوراد هیرظن هب انب) هكلب ‪،‬تسا هدش يقلخا لئاوز بكترم‬
‫ار (تسا رت هتسیاش یارب ءاقب) ترطف نيناوق زا ينوناق‬
‫و تيانج ره زوجم هك تسا شنیب و هيرظن نيا ‪.‬دنك يم هبرجت‬
‫‪.‬تسا هداد نارگرامعتسا تسد هب ار یتنايخ‬
‫‪ -2‬اما انتخاب طبيعي كه موجب رغبت و ميل به سوي زاد‬
‫و ولد در ميان انسان هاي قوي و باعث از بين رفتن افراد‬
‫ضعيف و پايدار بودن افراد توانا است‪ ،‬نمي تواند دليلي بر‬
‫وجود تکامل در نوع بشر باشد‪ ،‬بلكه از اين نکته برداشت می‬
‫شود که بقاء نوع قوي از جانب خود و از بين رفتن نوع ضعيف‬
‫نیز از خصوصیات خود مي باشند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪113‬‬
‫شواهد خارجي‪ ،‬نظريه داروین را تائيد نمی کنند‬
‫‪ -1‬اگر اين نظريه صحيح و درست مي بود ما بسياري از‬
‫انسان ها و حيوانات را مشاهده مي كرديم كه مطابق با‬
‫نظريه رشد و تکامل به وجود می آيند نه مطابق با قانون‬
‫تناسل و اگر رشد وتکامل به مدت زمان طولنی نیاز دارد‪،‬‬
‫این امر مانع مشاهده نمودن تعدادي ميمون در حال تحول به‬
‫انسان در دفعات متوالي نيست‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر بپذيريم كه شرايط و اوضاع طبيعي ميمون را به‬
‫انسان تبديل كرده است‪ ،‬ما هر گز نمي پذيريم كه شرايط و‬
‫انتخاب طبيعي همسر را برای انسان مقرر نموده باشد تا بقاء‬
‫و ماندن نسل انسان استمرار یابد‪.‬‬
‫‪ -3‬توانایی کیفیت بخشی كه در برخي از موجودات مشاهده‬
‫می شود؛ مانند آفتاب پرست كه مطابق با مكان تغيير شكل‬
‫و رنگ مي دهد‪ ،‬جریانی است که در خلقت و آفرينش همراه‬
‫با آن موجود بوده و با آن تولد یافته است و در بعضي ها در‬
‫حد زیادی وجود دارد و در برخي ديگر بسيار اندك و كان لم‬
‫یكن است‪ .‬اين خصیصه در تمام مخلوقات محدود مي باشد و‬
‫از مقدار اندکی تجاوز نمي كند پس قدرت و توانایی تغییر‬
‫شکل و کیفیت دگرگون شدن صفتی است پنهانی نه اینکه‬
‫صفتی باشد متغير كه محیط آن را ایجاد نماید‪ ،‬آن طور كه‬
‫طرفداران این نظریه می‪،‬اه گنس رب ار نآ طیحم هن رگا دنیوگ‬
‫‪.‬درك يم هدايپ تادامج رياس و اه كاخ‬
‫‪ -4‬قورباغه از جهت اينكه ميتواند در خشكي و در آب‬
‫زندگي كند از انسان متمايز است همان طور كه پرندگان به‬
‫دليل توانایی پرواز و واکنش سريع از انسان ها متمايز هستند‬
‫و همان طور كه حس بويايي سگ قوي تر از حس بويايي‬
‫انسان ها است آيا ميتوان گفت كه بيني سگ پيشرفته تر‬
‫ازبيني انسان ها است؟‬
‫و آيا قورباغه ها و پرنده ها از بعضي جهات از انسان ها‬
‫پيشرفته تر اند؟‪.‬‬
‫آري چشم شتر یا اسب و الغ در شب و روز يكسان مي‬
‫بیند در حالي كه چشم انسان از بینایی در تاريكي عاجز است‬
‫و چشم پرنده شكاري تيزتر از چشم انسان استپف آيا الغ و‬
‫پرنده شكاري (شاهين) از انسان ها پيشرفته تراند؟ اگر‬
‫خودكفايي را معيار پيشرفت بدانيم همان طور كه ميان دولت‬
‫ها رواج دارد‪ ،‬پس بايد گياهان بر انسان ها و ساير حيوانات‬
‫برتر باشند زيراگياه غذای خود و غذاي ديگران را تهيه مي كند‬
‫بدون اينكه خود به غذاي ديگران محتاج باشد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪114‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫اگر ضخامت و كلفتي جسم را معيار ترقي و پيشرفت‬
‫بدانيم لزم است كه شتر‪ ،‬فيل و ساير حيوان هاي ماقبل‬
‫تاريخ را از انسان ها مترقي تر بدانيم و آنها بايد پيشرفته تر‬
‫از انسان ها باشند‪.‬‬

‫ديدگاه دانشمندان علوم طبيعي درباره نظريه تکامل‬

‫‪ -1‬تاييدكنندگان این نظریه بیشتر به خاطر حمايت از آزادي‬
‫انديشه و تفکری بوده که کلیسا به مبارزه با آن برخواست‬
‫دانشمندان علوم طبيعي عليه كشيش هاي كلیسا و افكار آنان‬
‫هجوم بردند و اين تهاجم عليه آنها بعد از جنگ بسيار شديدي‬
‫كه ميان طبيعيون و اهل كليسا صورت گرفته بود به وقوع‬
‫پيوست‪.‬‬
‫‪ -2‬مخالفان برای عمل انتخاب طبيعي در تغییر وتحول‬
‫نوعها به ويژه نوع انسان خواستار دليل محسوس می باشند‪،‬‬
‫مخالفان اين نظريه و كساني كه خواستار دلیل طبيعی‬
‫هستند تعداد و مخالفت آنان كمتر از تعداد و مخالفت لهوتين‬
‫در اروپا نبود‪.‬‬
‫اینک برخي از آرا و انديشه هاي مخالفين نظريه داروین می‬
‫باشند که استاد ابراهيم حوراني آنها را نقل می نماید‪:‬‬
‫«دانشمندان با وجود علم و آگاهی به اينكه اين نظريه مدت‬
‫بیست سال مورد بحث بوده است اما آن را نپذيرفته اند بلكه‬
‫همواره آن را رد و مورد انتقاد قرار داده اند‪ ».‬ازجمله آنها دو‬
‫دانشمند برجسته به نامهای (نشل) و (دالس)می باشند که‬
‫مي گويند‪« :‬رشد و تکامل به شیوه انتخاب طبيعي درانسان‬
‫صدق پيدا نمي كند بلكه بايد بپذيريم كه انسان از همان آغاز‬
‫به صورت فعلي آفريده شده است‪».‬‬
‫یکی دیگر از آنها آقاي (فرخو)است که مي گويد‪« :‬واقعیت‬
‫امر براي ما روشن مي سازد كه ميان ميمون و انسان‬
‫تفاوتهای بسيار زيادي وجود دارد و به هيچ وجه ممكن‬
‫پذيريفتنی نیست كه انسان از نژاد ميمون يا هر جانور ديگری‬
‫باشد‪ ،‬اصل ً شايسته نیست كه چنين چیزی را بگوییم‪ .‬یکی‬
‫دیگر از آنها آقاي (ميفرت) می باشدکه پس از بررسی و‬
‫مورد بحث قرار دان حقايق موجودات زنده میدییأت ‪:‬دیوگ‬
‫هيرظن و هاگدید نیا ‪،‬تسا نكمم ريغ ام يارب نیوراد هيرظن‬
‫‪.‬تسا هناكدوك‬
‫یکی دیگر آقاي (فون بسكون) است که بعد از تحقیقی که‬
‫با (فرخو) در مورد موازنه انسان و ميمون انجام داده اند مي‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪115‬‬
‫گويد‪« :‬تفاوت ميان اين دو (ميمون وانسان) بسیار اساسي و‬
‫جدي است»‪.‬‬
‫یکی دیگر از آنها آقاي (أغا سيز) است در رساله اي که‬
‫پژوهشی است پيرامون اصل انسان و در کنفرانس علمی‬
‫در(وكتوريا)ارائه داده شده مي گويد‪ :‬در واقع‪ ،‬نظريه داروین‬
‫اشتباه و باطل است و روش و اسلوب آن كامل ً اسلوب غير‬
‫علمي است و اين نظريه اندك سودي در بر ندارد‪ .‬یکی دیگر‬
‫از آنها آقاي دانشمند (هسكي) می باشد كه از طرفداران‬
‫لادريون و از دوستان داروین است که مي گويد‪ :‬اين نظريه‬
‫هرگز براي ما ثابت نكرده است كه نوعي از گياهان يا‬
‫حيوانات به روش انتخاب طبيعي يا انتخاب مصنوعي پيدا شده‬
‫باشند‪.‬‬
‫یکی دیگرآقای دانشمند «تندل» است که اوهم مانند‬
‫(هیکل) مي گويد‪ :‬شکی نیست در اینکه معتقدان به نظريه‬
‫رشد وتکامل غافل از این اند كه ارشد‪ ،‬حاصل و نتيجه‬
‫مقدمات مجهولی هستند و براي من روشن است وهیچ گونه‬
‫تردیدی ندارم که باید نظريه داروین تغيير کند‪.‬‬

‫نظريه نه حقیقت‬
‫به دليل آراء مذكور پيرامون رشد و مکامل(تطور وارتقاء)‬
‫بسياري از دانشمندان گفتهنايم نادنمشناد رظن زا ‪:‬دنا‬
‫اریز ‪.‬دراد دوجو يدايز یاهتوافت نوناق اي تقيقح و هيرظن‬
‫هك تسا يهاگديد نادنمشناد حلطصا و فرع رد هيرظن‬
‫لامتحا نوناق اي تقيقح اما دراد ار بذك و قدص لامتحا‬
‫‪.‬درادن هجو چيه هب ار لطاب‬

‫چرا نظريه داروین گسترش پيدا كرد؟‬

‫يكي از دلئل گسترش نظريه داروین اين بود كه اين نظريه‬
‫زماني ارائه گرديد كه خداوند مي خواست بطلن دين تحریف‬
‫شدة مسیحیت برای همگان توسط خود پيروان آن آشكار‬
‫شود و پيشرفت علوم در كشف و ظهور عيوب و نواقص اين‬
‫دين (نصرانيت تحريف شده) نقش موثري ايفا كرد به گونه‬
‫اي كه اين امر منجر به معركه خونينی شد كه هزاران‬
‫دانشمند علوم طبيعي جان خود را درآن کشمکش از دست‬
‫دادند‪ .‬در اين جنگ آتشین هرگروهی‪ ،‬هر گونه اسلحه ای را‬
‫که در دست داشت عليه مخالفینش بكارمی برد‪ ،‬در نتيجه‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪116‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫دانشمندان علوم طبيعي نيز اين نظريه را به عنوان اسلحه‬
‫اي‪-‬ابتدا‪ -‬در برابر دين خود‪ ،‬سپس عليه هر ديني كه پا در‬
‫زمین و حریم ایشان گذاشته بود‪ ،‬مورد استفاده قرار دادند‪.‬‬
‫زیراطرفداران اين نظريه به حقانيت آن ايمان داشتند‪ ،‬آنان به‬
‫منظور انتقام از اين دين باطل كه مانع بزرگي در سر راه‬
‫پژوهش هاي علمي آنان بود‪ .‬از اين نظريه به عنوان اسلحه‬
‫استفاده نموده و در ترويج و گسترش آن نهايت تلش را به‬
‫خرج دادند و بعد ها هم اين نظريه را به عنوان ابزاري براي از‬
‫بين بردن اديان و ملت هاي استعمارگر‪ ،‬مورد استفاده قرار‬
‫دادند تا به راحتی بتوانند سلطه خود را بر توده هاي تحت‬
‫استعمار‪ ،‬استحكام بخشند‪.‬‬
‫آري سيستم آموزش استعماري بعد از شكست دادن مباني‬
‫ديني‪ ،‬تدريس اين نظريه را در مراحل تحصيلي لزم گردانيد و‬
‫آن را در قالب واقعيت هاي علمي ارائه داد تا دانش آموزان‬
‫را معتقد به صحت آن بنماید و اختلف دين با این علم‬
‫ساختگی و تقلبی در اذهان دانش آموزان تثبيت شود و در‬
‫نتيجه مردم منكر مباني ديني خود باشند‪.‬‬
‫كافي است كه خوانندگان محترم بدانند تعداد زيادي از‬
‫فرزندان اسلم توسط اين نظريه به انحراف كشيده شده اند‪،‬‬
‫اينجا است كه استعمار بسيار مايل است كه اين نظريه را در‬
‫مراكز علمي ما مسلمانها به فرزندان ما تدريس نماید و این‬
‫در حالی است که امريكا تدريس آن را از سال ‪ 1935‬به بعد‬
‫تحريم كرده است‬
‫اما اروپا بعد از اينكه به قضيه دين تحريف شده خود خاتمه‬
‫داد‪ ،‬از موضع قبلي خود منصرف شده و اعلم نمود كه نظريه‬
‫داروین كه در جنگ دين و دانش ابزاري بود در خدمت وي‪ ،‬يك‬
‫حقيقت علمي نبوده و نيست بلكه نظريه ای بوده كه هر‬
‫اندازه علم پيشرفت كند‪ ،‬همان ميزان بطلن آن آشكار خواهد‬
‫شد‪.‬‬

‫قرآن و نظريه داروین‬

‫وقتی كه قرآن پيرامون واقعيت هاي ازلی و جاودانی سخن‬
‫مي گويد‪ ،‬لزم است كه مردم به آن گوش فرا دهند و ساكت‬
‫باشند‪.‬‬
‫چﯙﯚﯛ ﯜﯝﯞﯟﯠﯡچ‬
‫العراف‪٢٠٤:‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪117‬‬
‫(هنگامي كه قرآن خوانده مي‌شود‪ ،‬گوش فرا دهيد و‬
‫خاموش باشيد تا مشمول رحمت خدا شويد‪).‬‬
‫زيرا قرآن از جانب خداوندی است دانا و آگاه است كه علم‬
‫او همه چيز را فرا گرفته است و علم انسان در برابر علم‬
‫خدا بسيار اندك است‪.‬‬
‫چ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ چ البقرة‪٢١٦ :‬‬
‫( خدا (به رموز كارها آشنا است و از جمله مصلحت شما‬
‫را) مي‌داند و شما (از اسرار امور بي‌خبريد و مصلحت خود را‬
‫چنان كه شايد و بايد) نمي‌دانيد‪).‬‬
‫چگونه آگاه به امور مخلوقات نباشد در حالی که خود آنها را‬
‫آفریده است‪.‬‬
‫چ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ چ اللك‪١٤ :‬‬
‫(مگر كسي كه (مردمان را) مي‌آفريند (حال و وضع ايشان‬
‫را) نمي‌داند‪ ،‬حال اين كه او دقيق و باريك بين بس آگاهي‬
‫است‌؟!)‬
‫چگونه مردم به خود اجازه مي دهند تا پيرامون اصل و‬
‫ریشه بسيار دیرینه و گذشته خود اظهار نظر كنند و درباره آن‬
‫سخن گويند‪ ،‬حال آنكه آنان هنگام آفرينش اصل خود حاضر‬
‫نبودند‪.‬‬
‫چ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ چ الكهف‪٥١ :‬‬
‫(من ابليس و فرزندانش را به هنگام آفرينش آسمانها و‬
‫زمين‪( ،‬حتي برخي از) خودشان را هم به هنگام آفرينش‬
‫(برخي از) خودشان (در صحنه خلقت) حاضر نكرده‌ام‪).‬‬
‫پس مادام که آنان در هنگام آفرینش حاضر نبوده اند‪ ،‬قطعاً‬
‫درک واقعیت برای آنها در این زمینه بسیار اندک است و‬
‫اشتباهشان محرز است‪.‬‬

‫عكس اين نظريه صحیح است‬

‫تمام آنچه راكه خداوند دانا و آگاه و آفریدگار انسان مقرر مي‬
‫دارد‪ ،‬با چیزی که آن بی خردان و ناآگاهان می پندارند مخالف‬
‫و متفاوت است‪ .‬زیرا خداوند به ما خبر مي دهد كه او انسان‬
‫را درآغاز به صورت آفريده مستقل و تكامل يافته و متكامل‬
‫آفريده است و به فرشتگانش درباره آفرينش آدم پيش از‬
‫آفريده شدنش خبر داده است‪.‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ چ البقرة‪٣٠ :‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪118‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(زماني (را يادآوري كن) كه پروردگارت به فرشتگان گفت‪:‬‬
‫من در زمين جانشيني بيافرينم (تا به آباداني زمين بپردازد و‬
‫آن زيبانگاري و نوآوري را كه براي زمين معيّن داشته‌ام به‬
‫اتمام رساند و آن انسان است‪ .‬فرشتگان دريافتند كه انسان‬
‫بنا به انگيزه‌هاي سرشتي زميني‌اش فساد و تباهي برپا‬
‫مي‌دارد‪ .‬پس براي دانستن نه اعتراض كردن از خدا پرسيدند‬
‫كه حكمت برتري دادن انسان بر ايشان براي امر جانشيني‬
‫چيست‪).‬‬
‫خداوند‪ ،‬ما را از ماده اي كه آدم را از آن آفريده است‪ ،‬خبر‬
‫داده و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ گ گ ﮖ ﮗ چ الج‪٥ :‬‬
‫ما شما را از خاك مي‌آفرينيم‪.‬‬
‫در حديث از حضرت ابوموسي اشعري روایت شده است‬
‫که فرمود‪ :‬از رسول اكرم شنيدم که فرمود‪:‬‬
‫»إنّ اللّه خلق آدم من قبضة قبضها من جیع الرض‪ ،‬فجاء بنوا آدم علی قدر‬
‫الرض‪ ،‬منهم الحر و البیض و السود‪ ،‬و بین ذالک‪ ،‬و السهل و الزنُ و‬
‫‪1‬‬
‫البیث و الطیبُ»‬
‫(خداوند آدم را از يك مشت خاك كه از تمام زمين آن را‬
‫گرفته بود آفريده است به همين خاطر فرزندان آدم به‬
‫شكل هاي متعددي ظهور كردند و موافق با شكل و رنگ‬
‫پوسته زمين بعضي ها سرخ‪ ،‬بعضي ها سفيد و بعضي ها‬
‫سياه آفريده شدند و همچنين بعضي ها خشن و بعضي ها آرام‬
‫‪،‬بعضي ها ناپاك و بعضي ها پاكيزه آفريده شدند‪).‬‬
‫آري آب نيز در آفرينش انسان به عنوان يك عنصر مهم‬
‫مورد استفاده قرارگرفته است‪.‬‬
‫ﭠ ﭡ ﭢ چ النور‪٤٥ :‬‬ ‫چﭝﭞﭟ‬
‫(خداوند هر جنبنده‌اي را از آب آفريده است‪).‬‬
‫پس اصل و سرشت انسان از آب و خاك بوده است‪.‬‬
‫چنانکه خداوند مي فرمايد‬
‫چ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ چ النعام‪٢ :‬‬
‫(خدا آن ذاتي است كه شما را از گِل آفريده است‌‪).‬‬
‫اين طين (گل و ل)ی خشکیدة همچون سفال است که به‬
‫انسان تبدیل شده است‪.‬‬

‫‪ 1‬روای ت از احم د وترمذی‪.‬اب ی داودنگاه(مشکاة المص ابیح‪.1/36:‬حدی ث شماره‬

‫‪)100‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪119‬‬
‫ﯕ چ الرحن‪١٤ :‬‬ ‫چﮯ ﮰﮱﯓﯔ‬
‫(خدا انسان را از گِل خشكيده‌اي همچون سفال آفريده‬
‫است‪).‬‬
‫خداوندآدم را با دستهاي خود آفريده است‪.‬‬
‫چ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ چ ص‪٧٥ :‬‬
‫(فرمود‪ :‬اي ابليس! چه چيز تو را بازداشت از اين كه‬
‫سجده ببري براي چيزي كه من آن را مستقيما ً با قدرت خود‬
‫آفريده‌ام‌؟)‬
‫خداوند از همان آغاز‪ ،‬آدم را مجوف (تودار) آفريده است‪.‬‬
‫از حضرت انس صروایت شده است که فرمود‪ :‬رسول‬
‫اكرمص فرمود‪:‬‬
‫»لّا صوّراللّه آدم فی النة ترکه ما شاءاللّه أن یترکه‪ ،‬فجعل ابلیس یطیف‬
‫‪1‬‬
‫به ینظرُ‪ ،‬فلمّارآهُ أجوفَ عرف أّنهُ ُخلِقَ خلقا لیتمالک»‬
‫(زماني كه خداوند تصوير آدم را در بهشت ساخت تا مدت‬
‫زماني كه مي خواست او را به حال خود گذاشت و ابليس‬
‫گرداگرد او دور زد و نگاه كرد‪ .‬وقتي او را (مجوف) توخالي‬
‫يافت‪ ،‬فهميد آدم طوري آفريده شده است كه نمي تواند خود‬
‫را كنترل كند‪).‬‬
‫خداوند از روح خود در آن گل ول دميد و حيات را در او به‬
‫وجود آورد و آدم شنوا بينا و گويا عاقل و هوشیار گرديد‪ .‬به‬
‫فرشتگان دستور داده شد وقتی که زندگي وحيات در آدم به‬
‫راه افتاد او را سجده كنند‪.‬‬
‫چ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ چ ص‪٧٢ :‬‬
‫(هنگامي كه آن را سر و سامان دادم و آراسته و پيراسته‬
‫كردم‪ ،‬از جان متعلّق به خود در او دميدم‪ ،‬در برابرش سجده‬
‫(بزرگداشت و درود) ببريد‪).‬‬
‫خداوند از جایی که آدم را در آن قرار داد به ما خبر داده‬
‫است‪.‬‬
‫چ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ چ البقرة‪٣٥ :‬‬
‫(و گفتيم‪ :‬اي آدم! تو با همسرت در بهشت سكونت كن‪).‬‬
‫بلفاصله پس از آفريدن شروع به سخن گفتن كرد و حتي‬
‫فهميد آنچه را كه به او گفته می شد‪ ،‬خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫چﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ‬
‫ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک کﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ‬

‫صحیح مسلم‪،4/2016:‬حدیث شماره ‪2611‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪120‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ﮤﮥچ‬ ‫ﮜﮝﮞﮟﮠ ﮡﮢﮣ‬
‫البقرة‪٣٣ – ٣١ :‬‬
‫ص و اسرار چيزهائي را‬ ‫(سپس به آدم نامهاي (اشياء و خوا ّ‬
‫كه نوع انسان از لحاظ پيشرفت مادي و معنوي آمادگي‬
‫فراگيري آنها را داشت‪ ،‬به دل او الهام كرد و بدو) همه را‬
‫آموخت‪ .‬سپس آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود‪:‬‬
‫اگر راست مي‌گوئيد (و خود را براي امر جانشيني از انسان‬
‫ص و اسرار) اينها را‬
‫بايسته‌تر مي‌بينيد) اسامي (و خوا ّ‬
‫برشماريد‪ .‬فرشتگان گفتند‪ :‬منّزهي تو‪ ،‬ما چيزي جز آنچه به‬
‫ما آموخته‌اي نمي‌دانيم (و توانائي جانشيني را در زمين و‬
‫استعداد اشتغال به امور مادي را نداريم و معترفيم كه آدم‬
‫موجودي شايسته‌تر از ما است و) تو دانا و حكيمي‪ .‬فرمود‪:‬‬
‫ص و اسرار اين) پديده‌ها آگاه‬‫اي آدم! آنان را از نامها (و خوا ّ‬
‫كن‪ .‬هنگامي كه آدم (فرمان خدا را لبّيك گفت و) فرشتگان را‬
‫ص و اسرار اشياء و) پديده‌ها آگاه كرد‪ ،‬خداوند فرمود‪:‬‬ ‫از (خوا ّ‬
‫به شما نگفتم كه من غيب (و راز) آسمانها و زمين را مي‌دانم‬
‫و از آنچه شما آشكار مي‌كنيد يا پنهان مي‌داشتيد‪ ،‬نيز آگاهم‌؟)‬

‫آمده است که رسول اللهص فرمود‪:‬‬ ‫در حديث ابي هريره‬

‫ح عطس‪ ،‬فقال المدُ ل فحمد اللّه بِأِذنهِ فقال‬ ‫»لّا خلق اللّه آدمَ و نفخ فیه الرو َ‬
‫له رّبهُ‪:‬یرحُک ال یا آدم اذهب الی اولئک اللئکة‪-‬إلی ملٍ منهم جلوسٌ‪ -‬فقل‬
‫‪1‬‬
‫السلم علیکم‪.‬قالوا‪:‬علیک السلم و رحةُ اللّه‪».‬‬
‫(وقتي که خداوند آدم را آفرید و روح را در او دميد آدم‬
‫عطسه زد و گفت الحمد الله پس به اذن خداوند خدا را ستود‬
‫پروردگار در جواب فرمود‪ :‬اي آدم خداوند بر تو رحم كند برو‬
‫نزد آن فرشتگان (به گروهي از فرشتگان كه نشسته بودند) و‬
‫بگو‪ :‬سلم بر شما باد‪ ،‬و فرشتگان در جواب گفتند‪ :‬عليك‬
‫السلم و رحمه الله‪ ،‬سلمتي و رحمت خداوند بر تو باد‪).‬‬
‫این انسان نخستین؛ آدم –پدر تمام مردم‪ -‬بوده و خداوند‬
‫همسرش را از خود او به وجود آورده است‪.‬‬
‫ﭡﭢ ﭯ‬ ‫چﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗپپﭚﭛ ﭜﭝﭞﭟﭠ‬
‫چ النساء‪١ :‬‬

‫‪ 1‬روایت از ترمذی‪ :‬نگاه مشکاة المصابیح‪ 2/542 :‬حدیث شماره ‪.4662‬محقق‬

‫کتاب "مشکاة المص ابیح" میو ت سا هت سناد حیح ص ار ث یدح ن یا م کاح‪:‬د یوگ‬
‫روط نامه ث یدح ن یا ع قاو رد ‪.‬ت سا هدومن د ییأت ار وا یأر ز ین ی بهذ ماما‬
‫‪.‬دناهتفگ اهنآ هک تسا‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪121‬‬
‫(اي مردمان! از (خشم) پروردگارتان بپرهيزيد‪ .‬پروردگاري‬
‫كه شما را از يك انسان بيافريد و (سپس) همسرش را از نوع‬
‫او آفريد‪.‬‬
‫چنين نيست كه انسان ناقص خلق شده باشد و بعد به‬
‫تكامل رسيده باشد‪،‬آن طور كه طرفداران نظريه تكامل مي‬
‫گويند بلكه انسان از نخست به طور كامل خلق شده و بعد به‬
‫سوي نقصان گرائيده اند‪ .‬درحديث امام بخاي و مسلم در‬
‫صحیح خود از حضرت ابوهريره نقل كرده اند که او فرمود‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫»خلق اللّه آدم و طوله ستون ذراعا»‬
‫(خداوند آدم را آفرید و قد او شصت ذراع بود‪).‬‬
‫آري گفتيم كه آدم از همان بدو آفرينش كامل و متكامل‬
‫آفريده شده است‪ .‬اينجا است كه مومنان در حالي كه‬
‫متكامل و تام الخلقه هستند به شكل و صورت آدم وارد‬
‫بهشت مي شوند‪ .‬در ادامه حديث گذشته آمده است‬
‫»فلم‬ ‫»فكلّ من یدخلُ النّة علي صورة آدم و طوله ستون ذراعا» ث يقول‬
‫‪2‬‬
‫ق ينقص بعده حتّي الن»‬
‫یزل الل ُ‬
‫يعني در حالي كه قد او‬ ‫هر مومنی به صورت آدم‬
‫شسصت ذراع است وارد بهشت مي شود و در ادامه حديث‬
‫رسول اكرم مي فرمايد‪ :‬بعد از آدم فرزندانش از لحاظ‬
‫آفرينش و خلقت رو به نقصان گرائيدند و اين گرايش تاكنون‬
‫ادامه دارد‪.‬‬
‫خداوند در كلم خود به ما خبر داده است كه بعضي از‬
‫گمراهان و معصيت كاران از بشر مسخ شده و به صورت‬
‫ميمون و گراز درآمده اند‪.‬آري ممكن است موجودات مترقي‬
‫و تكامل يافته به موجودات ناقص و عقب افتاده متحول شوند‬
‫و نزول كنند‪ ،‬اما اينكه ميمون يا گراز به صورت انسان متحول‬
‫شده باشند‪ ،‬چيزي است كه بجز كم خردان و نادانان كسي آن‬
‫را نمی پذیرد‪.‬‬
‫اين يك واقعيت است كه قرآن آن را نقل كرده و احاديث‬
‫نيز درباره آن (خلق انسان) وارد شده اند‪ .‬اگر تمام قرآن و‬
‫سنت مورد مطالعه قرار گيرند‪ ،‬نصوص بيشتري در اين باره‬
‫به دست خواهد آمد‪ ،‬قرآن تصوير روشني از آفرينش انسان‬
‫به ما ارائه مي دهد كه هیچ گونه ابهام یا تخيلی در آن وجود‬
‫ندارد‪ ،‬آنچه را كه اسلم ارائه مي دهد‪ ،‬يك اصل بسيار روشن‬
‫‪ 1‬ص حیح بخاری‪، 6/362:‬حدی ث شماره ‪،3326‬و مس لم در ص حیح خود‪:‬‬
‫‪،4/2183‬حدیث شماره ‪ 2841‬و عبارت این حدیث از بخاری است‪.‬‬
‫‪ 2‬همان منبع سابق اما الفاظ این قسمت از مسلم می باشد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪122‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫و مستحكم است كه انسان از انتساب بدان احساس كرامت‬
‫و عزت میار نآ لماکت هيرظن نارادفرط هك يناسنا اما ‪،‬دنک‬
‫زا هك تسا ينوميم دهد يم هئارا و دنشک یم ریوصت هب‬
‫ديدرت يب ‪.‬تسا هتفاي اقترا کسوس و کریجریج و شوم‬
‫و دشك يم تلاجخ يلصا نينچ هب دوخ نداد تبسن زا ناسنا‬
‫‪.‬دناد يم دوخ گنن هيام ار نآ‬
‫انسانی که تاریخ دانان و پیروان نظریه تکامل آن را مورد‬
‫بحث و بررسی قرار می دهند و به بچه ها می آموزند‪،‬‬
‫موجودی است وحشتناک‪ ،‬فاقد هر گونه درك و استعداد‪ ،‬که‬
‫نه سخن میزا ار یهاگآ هکلب ‪،‬دناد یم ار یزیچ هن و دیوگ‬
‫عقاو رد رکفت عون نیا ‪.‬دزومآ یم و دریگ یم ارف تاناویح‬
‫‪.‬گرزب سب يناسنا قح رد تسا یتیانج‬

‫در پایان این مطلب‬

‫وقت آن فرا رسيده است كه بيدار باشيم و برگرديم به سوي‬
‫دين خود‪ ،‬همان ديني كه كتاب پروردگار‪ ،‬آن را براي ما به‬
‫ارمغان آورده است‪ ،‬اين دين منبع تمام خوبي ها است و اخبار‬
‫گذشتگان و آيندگان و احكام و قضاوت میان ما در آن وجود‬
‫دارد‪ .‬اين حرف اول و آخراست‪ ،‬شوخي و مسخره نيست‪ ،‬هر‬
‫كس هدايت را در غير آن بجوید خداوند او را به بيراهه مي‬
‫برد‪.‬‬
‫بر ما لزم است كه از پذيرفتن نتايج و حاصل عقل هاي‬
‫متعفن و زنگ زده در چنين موضوعاتي (موضوعاتي كه قرآن‬
‫پيرامون آن حرف اول و آخر را گفته است) به شدت‬
‫بپرهيزيم‪.‬‬
‫لزم است كه جلوي اين شكست فكري که ما را به سرعت‬
‫و بدون تفكر و تامل وادار به پذيرفتن هر ديدگاه جديدی مي‬
‫كند گرفته شود‪ ،‬اگر چنين نشود ما هرگز متوجه خطا و‬
‫اشتباهی که بدان گرفتار شده ایم‪ ،‬نمی شویم مگر زماني كه‬
‫بنای آن را بهم ريخته باشیم‪.‬‬
 ‫فصل دوم‪ :‬تعريف خدا و پيوند دادن دلها با او‬

‫مقدمه‬
‫اگر وجود شك و شبهه هایی نمی بود که پژوهشگر و محقق‬
‫را مجبور به پاسخ دادن و تبیين ضعف و کج فهمی های آنها می‬
‫هب ار نخس لوا هلاسم نوماريپ هک تشادن یترورض ‪،‬دنک‬
‫‪.‬ميشكب ازارد‬
‫اکنون زمان آن رسيده است كه پيرامون مساله دوم به‬
‫تفصيل سخن بگوييم‪ ،‬زيرا اين مسئله نیز از اهم مسائل و‬
‫هسته اصلي اين مباحث می باشد‪.‬‬
‫در گذشته بيان كرديم كه قرآن براي اثبات اين واقعيت‬
‫بزرگ دو راه را اختيار كرده است‪.‬‬
‫راه اول‪ :‬سخن از شگفتي هاي جهان آفرینش و آفریده های‬
‫خداوند و بيان اينكه در جهان هستي چه معجزه هايي درباره‬
‫عظمت خداوند نهفته است‪.‬‬
‫راه دوم‪ :‬سخن گفتن از ذات و صفات و اسما و نعمتها و‬
‫مخلوقات خداوند و به ياري خداوند در اين زمينه ها به تفصيل‬
‫سخن خواهيم گفت‬
 ‫مبحث اول‪ :‬دللت آيههاي آفاقي و کونی بر وجود‬
‫آفريدگار‬

‫مطلب اول‪ :‬روش قرآن در استدلل به آیات آفاق‬

‫‪ -1‬جهان هستي در پرتو آيات قرآني‬
‫قرآن ما را به ميادين و عرصه هایی مي برد تا در آفاق‬
‫آسمان ها به جستجو بپردازيم و در گوشه های پنهاور زمين‬
‫گشت و گذار كنيم و در كنار گل هاي رنگارنگ باغها ما را به‬
‫مي‬ ‫حال وتفکر وا مي دارد وگاهي با ما به مدار ستاره ها‬
‫آید و همه اين عرصه ها چشم ها و بصيرت ما را باز مي كند‬
‫و به ما نشان مي دهد كه توانایی و تقدير خداوند در مخلوقات‬
‫چگونه عمل مي كند و رازهاي پنهان آفرينش و جهان هستي‬
‫را براي ما آشكار مي سازد و ما را به فلسفه و حكمت‬
‫آفرينش و ايجاد و پیدایش آنها راهنمائي مي كند‪ .‬عظمت‬
‫نعمت هایي كه در وجود ما و در جهان هستي ما را احاطه‬
‫كرده اند آشکار مي سازد‪.‬‬
‫اين مطلبی است بسيار طولني که در سوره هاي بزرگ و‬
‫كوچك قرآن مي توان بدان دست يافت و موضوعی است كه‬
‫بسيار مرغوب و مورد علقه درون انسان بوده و گوش از‬
‫شنيدن آن لذت مي برد و عواطف و احساسات را بر مي‬
‫انگيزاند‪.‬‬
‫مطالعات زيادي در زمينه هایی كه دانش و دانشمندان در‬
‫ابعاد مختلف زندگي بدان دست يافته اند‪ ،‬انجام داده ام‪.‬‬
‫حاصل اين مطالعات اين است كه اسرار آفرينش را تبيین‬
‫نموده و مخلوق را به سوي خالق راهنمايي مي كنند‪ ،‬اما آنچه‬
‫را كه در اين زمينه‪ ،‬از قرآن يافتهام از زيباييها و فراواني‬
‫علم‪ ،‬بر انگيختن احساسات‪ ،‬توجيه معقول و نتيجه گيري‬
‫مطلوب و صحيح‪ ،‬در هيچ جاي ديگر نيافتهام و چرا چنين‬
‫نباشد‪ ،‬مگر قرآن كتاب نازل شده از جانب خداوند حكيم و‬
‫ستوده نيست!‬

‫دست رنگین خداوند درجهان هستي‬

‫بيائيد تا گشت و گذاري در آيه هاي قرآني انجام دهيم و جهان‬
‫هستي را در پرتو آيههای قرآن مورد مطالعه و تحقيق و‬
‫جستجو قرار دهیم تا براي ما روشن شود كه چگونه قدرت‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪127‬‬
‫خداوند در تمام گوشه و کنار جهان هستي متبلور شده‪،‬‬
‫دانهای در خاك كاشته مي شود و کم کم ريشه هايش در دل‬
‫خاک فرو می روند‪ ،‬پس از مدتی از دانه بيجان و جامد حيات‬
‫و زندگي در قالب جوانه ها و ساق و برگ ها پديد مي آيد‪،‬‬
‫گلهايي كه فضا را معطر مي كنند ازآن بيرون مي آيند‪ ،‬انسان‬
‫و حيوان از ميوه هاي آن تغذيه مي كنند‪ .‬بار دیگر به روشنايی‬
‫صبح بنگر که چگونه از دل تاريكي شب بیرون می آید و‬
‫خاموشی شب را می زداید‪ ،‬این بار به حركت آفتاب و‬
‫ماهتاب و جولن ساير ستارگان تأمل کن! تمام اینها آيه هاي‬
‫الهي هستند‪ .‬چنانکه قرآن مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟﭠ ﭡ ﭢﭣ ﭤ ﭥ ﭦ‬
‫ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ چ النعام‪٩٦ - ٩٥ :‬‬
‫(اين خدا است كه دانه و هسته را مي‌شكافد (و گياه و‬
‫درخت از آنها مي‌روياند‪ .‬همو است كه) زنده را از مرده‪ ،‬و‬
‫مرده را از زنده بيرون مي‌آورد (از قبيل آفريدن انسان از‬
‫خاك و توليد شير از حيوان)‪ .‬اين (چنين قادر توانائي) خداي‬
‫شما است‪ .‬پس چگونه (پس از اين بيان‪ ،‬از عبادت يزدان به‬
‫عبادت ديگران مي‌گرائيد‪ ،‬و از حق) منحرف مي‌شويد؟ او‬
‫است كه صبح (سيمين را از شب قيرين) پديدار ساخته است‬
‫(تا زندگان براي كسب معاش به تلش ايستند) و شب را مايه‬
‫آرامش (و آسايش جسم و جان‪ ) ،‬و خورشيد و ماه را وسيله‬
‫حساب (مردمان در امور روزمّره عبادي و تجاري خود) كرده‬
‫است‪ .‬اين (نظم بديع و نظام استوار) سنجش دقيق و تدبير‬
‫محكّم (دادار متعالي است كه) چيره (بر جهان و) آگاه (از‬
‫همه چيز آن) است‪).‬‬
‫نگاهی به منظره دلربا وجالب ابرها بيندازيدکه چگونه‬
‫خداوند آن ها را تشکیل میهب یا هطقن زا ار اه نآ و دهد‬
‫؟دهد يم قوس رگيد يا هطقن‬
‫ﯼ ییی‬ ‫چ‬
‫ﰎﰈﰈﰈ تﰈ‬ ‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬
‫چ النور‪٤٣ :‬‬ ‫ﰒﰈ‬
‫(مگر نمي‌داني كه خداوند ابرها را آهسته (به سوي هم)‬
‫مي‌راند‪ ،‬سپس آنها را گرد مي‌آورد‪ ،‬بعد آنها را متراكم و‬
‫انباشته مي‌سازد‪ ،‬آن گاه مي‌بيني كه باران از لبلي آنها‬
‫بيرون مي‌ريزد و نيز خدا از آسمان‪ ،‬از ابرهاي كوه مانند آن‪،‬‬
‫تگرگهاي بزرگي را فرو مي‌آورد و هركس را بخواهد با آن‬
‫زيان مي‌رساند و هركس را بخواهد از زيان آن به دور‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪128‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مي‌دارد‪ .‬درخشش برق (حاصل از اصطكاك) ابرها (آن اندازه‬
‫نيرومند است) نزديك است چشمها را (خيره و) از ميان‬
‫بردارد‪( .‬هر يك از اين پديده‌ها دليل بر قدرت خدا و موجب‬
‫ايمان به آفريدگار آنها است)‪).‬‬
‫خداوند درباره خلقت وآفرینش سايه و تصرف در آن خبر‬
‫مي‌دهد و مي‌فرمايد‪:‬‬
‫ﭨ ﭩ ﭪ ﭫﭬﭭﭮﭯﭰﭱﭲ ﭳ‬ ‫چﭣﭤﭥﭦﭧ‬
‫ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ چ الفرقان‪٤٦ - ٤٥ :‬‬
‫(مگر نمي‌بيني كه پروردگارت چگونه سايه را گسترانيده‬
‫است‌؟ (و شامل همه كره زمين به طور متناوب كرده است و‬
‫با نظام ويژه نور و ظلمت‪ ،‬زندگي را براي انسانها و جانداران‬
‫و گياهان ممكن و آسان ساخته است‌؟!) و همچنين خورشيد‬
‫ل بر اين سايه گسترده كرده است‌؟ اگر خدا مي‌خواست‬ ‫را دا ّ‬
‫سايه را ساكن مي‌كرد (و با استقرار دائم ظلمت‪ ،‬توازن‬
‫حرارت را به هم مي‌زد‪ ،‬حيات را از گستره زمين برمي‌چيد)‪.‬‬
‫اين بار به تغيير و تحولت در زندگی انسانها و گردش شب‬
‫و روز بنگر که چگونه خداوند آن را به تصویر می کشد‪.‬‬
‫چ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘﮙ‬
‫ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬﮭ ﮬ ﮭ‬ ‫ﮚ ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ‬
‫ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ چ آل عمران‪٢٧ – ٢٦ :‬‬
‫(بگو‪ :‬پروردگارا! اي همه چيز از آن تو! تو هر كه را بخواهي‬
‫حكومت و دارائي مي‌بخشي و از هر كه بخواهي حكومت و‬
‫دارائي را باز پس مي‌گيري و هر كس را بخواهي عّزت و‬
‫قدرت مي‌دهي و هركس را بخواهي خوار مي‌داري‪ ،‬خوبي در‬
‫دست تو است و بيگمان تو بر هر چيزي توانائي‪( .‬بخشي از)‬
‫شب را جزو روز مي‌گرداني (و بدين سبب شبها كوتاه و‬
‫روزها دراز مي‌گردند) و (بخشي از) روز را جزو شب‬
‫مي‌گرداني (و لذا روزها كوتاه و شبها دراز مي‌شوند) و زنده‬
‫را از مرده پديد مي‌آوري و مرده را از زنده و به هر كس كه‬
‫بخواهي بدون حساب روزي مي‌بخشي‪).‬‬
‫قرآن تنها به نشان دادن توانای خداوند به ما و نحوه تصرف‬
‫اودر جهان هستي وچگونگی اداره آن و اينكه علم خداوند‬
‫چگونه جهان هستي را فرا گرفته است‪ ،‬بسنده نمي‌كند‪ ،‬بلكه‬
‫هدف نهائي آفرينش جهان هستي را نيز براي ما بيان مي‌كند‬
‫و مي‌فرمايد‪ ،‬اين جهان هستي را براي انسان آفريده است‪.‬‬
‫چ البقرة‪)٢٩ :‬‬ ‫چ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪129‬‬
‫(خدا آن كسي است كه همه موجودات و پديده‌هاي روي‬
‫زمين را براي شما آفريد‪).‬‬
‫خداوند تمام عالم هستي را هماهنگ با طبيعت و سرشت‪،‬‬
‫نياز و مصالح انسان آفريده است‪ .‬اين هماهنگي با طبيعت و‬
‫مصالح انسان در قرآن به عنوان تسخير مطرح شده است‪.‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ چ لقمان‪٢٠ :‬‬
‫(آيا نديده‌ايد كه خداوند آنچه را كه در آسمانها و زمين‬
‫خر شما كرده است (و در مسير منافع شما به‬ ‫است مس ّ‬
‫حركت انداخته است)‪).‬‬
‫مثل ستاره ها را آفریده تا ما انسانها به كمك آنها راه خود‬
‫را در تاريكي‌هاي دريا و خشكي دريابيم‪.‬‬
‫چ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ چ النعام‪:‬‬
‫‪٩٧‬‬
‫(و او آن كسي است كه ستارگان را براي شما آفريده است‬
‫تا (در شبهاي سفر) در تاريكيهاي خشكي و دريا بدانها رهنمود‬
‫شويد‪ .‬ما آيات (قرآني و نشانه‌هاي جهاني خود) را براي‬
‫كساني بيان داشته‌ايم كه (معاني آيات قرآني و نشانه‌هاي‬
‫جهاني را) مي‌دانند‪).‬‬
‫زمين و آسمان‪ ،‬فرو فرستادن آب از آسمان مهر‪،‬‬
‫كشتي‌هاي شناور در دريا‪ ،‬نهرهاي روان در بطن زمين‪ ،‬ماه و‬
‫خورشيد‪ ،‬آمدن روز و شب‌ به دنبال هم‪ ،‬همه و همه اينها را‬
‫در راستای منافع و صلح ما آفریده است‪ .‬چنانکه خداوند‬
‫مي‌فرمايد‪:‬‬
‫چﯛﯜﯝ ﯞﯟﯠﯡﯢﯣﯤ ﯥﯦﯧﯨﯩ‬

‫ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ‬ ‫ﯼییی‬
‫ﭠ ﭡ ﭢ چ إبراهيم‪٣٤ - ٣٢ :‬‬
‫( خدا كسي است كه آسمانها و زمين را آفريده است و از‬
‫(ابر) آسمان آب را پائين آورده است‪ ،‬با آن ميوه‌ها و دانه‌ها را‬
‫پديدار كرده است و روزي شما گردانده است‪ ،‬كشتيها را‬
‫خر شما نموده است تا در دريا با اجازه و اراده او حركت‬ ‫مس ّ‬
‫كنند‪ ،‬رودخانه‌ها را در اختيار شما قرار داده است (تا در‬
‫آبياري زمينها و نوشيدن آب آنها مورد استفاده قرار گيرند)‪ .‬و‬
‫خر شما كرده است كه دائما ً به برنامه‬ ‫خورشيد و ماه را مس ّ‬
‫(نورافشاني و تربيت موجودات زنده و ايجاد جزر و مد ّ در‬
‫اقيانوسها و درياها و خدمات ديگر) خود ادامه مي‌دهند‪ .‬شب‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪130‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫را (براي آسايش) و روز را (براي تلش) مسخر شما ساخته‬
‫است‪ .‬به شما داده است هر آنچه كه خواسته باشيد‪ ،‬اگر‬
‫بخواهيد نعمتهاي خدا را بشماريد (از بس كه زيادند)‬
‫ن ستمگرِ ناسپاسي‬ ‫نمي‌توانيد آنها را شمارش كنيد‪ .‬واقعا ً انسا ْ‬
‫ش‬
‫است (اگر نعمتهاي خدا را ناديده بگيرد و به جاي پرست ِ‬
‫دهنده نعمتها‪ ،‬چيز ديگري را پرستش بكند و سر از خ ّ‬
‫ط‬
‫فرمان آفريدگار برتابد)‪.‬‬

‫‪ -2‬نعمت‌هاي خداوند در جهان هستي‬

‫قرآن به ما مي‌گويد‪ :‬خداوند اين جهان هستي را آفريده و آن‬
‫را تابع مصلحت و منافع ما قرار داده است‪ .‬لذا آن را هماهنگ‬
‫با سرشت و طبیعت ما آفريده است و آن را بگونه‌اي ساخته‬
‫است كه انسانها بتوانند در آن زندگي كنند قرآن در برابر اين‬
‫همه نعمتهای عظيم الهي انسانها را وامي‌دارد تا‬
‫پروردگارشان را سپاس گويند‪ .‬زيرا انسان طوري آفريده‬
‫شده است كه نسبت به كسي كه به او نيكي مي‌كند اظهار‬
‫علقه و محبت ‌كند‪.‬‬
‫چ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ چ الرحن‪٦٠ :‬‬
‫(آيا پاداش نيكي كردن جز نيكي ديدن خواهد بود؟)‬
‫به همین جهت قرآن بسیار زیاد به ذكر نعمت‌هایي که در‬
‫وجود ما هستند وخداوند آنها را به ما ارزاني داشته‪ ،‬پرداخته‬
‫است‪.‬‬
‫چ‬ ‫ﯼ ی یی‬ ‫چ‬
‫اللك‪٢٣ :‬‬
‫(خدا كسي است كه شما را (از عدم) آفريده است و‬
‫براي شما گوش و چشم و دل درست كرده است (كه وسيله‬
‫ما شما اين نعمتها را) كمتر‬
‫كار و سعادت شما هستند‪ .‬ا ّ‬
‫سپاسگذاري مي‌كنيد‪).‬‬
‫یا نعمتهایی که در جهان هستي و در اطراف ما آفريده‬
‫است‪ ،‬چنانکه مي‌فرمايد‪:‬‬
‫ﭑﭒﭓﭔﭕﭖ ﭗپپ‬ ‫چﯡﯢﯣﯤ ﯥﯦﯧﯨﯩ‬
‫ﭚﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ‬
‫ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ چ الزخرف‪:‬‬
‫‪١٣ - ١٠‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪131‬‬
‫ل آرامش) شما‬ ‫(كسي كه زمين را گاهواره (زندگي و مح ّ‬
‫كرده است و در آن راههائي براي شما به وجود آورده است تا‬
‫اين كه رهنمود شويد‪ .‬آن كسي كه از سوي آسمان‪ ،‬آبي به‬
‫اندازه لزم باراند‪ .‬ما با چنين آبي زمين مرده را زندگي‬
‫بخشيديم‪ ،‬همين گونه (كه زمينهاي مرده با نزول باران زنده‬
‫گردانده مي‌شوند‪ ،‬شما نيز زنده گردانده مي‌شويد و) بيرون‬
‫آورده مي‌شويد (و براي حساب و كتاب به محشر گسيل‬
‫مي‌گرديد)‪ .‬همان كسي است كه همه جفتها (و نرها و ماده‌ها‪،‬‬
‫اعم از انسانها و حيوانها و گياهها) را آفريده است‪ .‬براي شما‬
‫از كشتيها و چهارپايان مركبهائي تهيّه ديده است كه بر آنها‬
‫سوار مي‌گرديد (و راحت و سريع راه را طي مي‌كنيد و بدينجا‬
‫و آنجا مي‌رويد)‪( .‬خدا اين مراكب را آفريده است) تا اين كه‬
‫بر پشت آنها قرار بگيريد‪ ،‬هنگامي كه بر آنها سوار شديد‬
‫نعمت پروردگار خود را ياد كنيد و بگوئيد‪ :‬پاك و منّزه خدائي‬
‫است كه او اينها را به زير فرمان ما درآورد و گرنه ما بر (رام‬
‫كردن و نگهداري) آنها توانائي نداشتيم‪).‬‬
‫خداوند ماه و خورشيد را بگونه‌اي براي ما آفريده است كه‬
‫منافع و مصالح ما را تحقق مي‌بخشند‬
‫چ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ چ يونس‪٥ :‬‬
‫(خدا است كه خورشيد را درخشان و ماه را تابان گردانده‬
‫است و براي ماه منازلي معيّن كرده است تا شماره سالها و‬
‫حساب (كارها) را بدانيد‪).‬‬
‫هم چنين چهارپايان از نوع شتر‪ ،‬گاو‪ ،‬گوسفند‪ ،‬اسب قاطر‬
‫و الغ را مفيد و متناسب با سرشت و طبیعت ما آفريده‬
‫است‪.‬‬
‫ﭑﭒﭓﭔﭕ‬ ‫چ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫ﭖ ﭗ پ پ ﭚﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ‬
‫چ النحل‪٨ – ٥ :‬‬
‫(و چهارپايان (چون گاو و شتر و بز و گوسفند) را آفريده‬
‫است كه در آنها براي شما‪ ،‬وسيله گرما (در برابر سرما‪ ،‬از‬
‫قبيل پوشيدني و گستردني ساخته از پشم و مويشان) و‬
‫سودهائي (حاصل از نسل و شير و سواري و غيره) موجود‬
‫است و از (گوشت) آنها مي‌خوريد (و در حفظ حيات خود‬
‫مي‌كوشيد)‪ .‬و برايتان در آنها زيبائي است بدان گاه كه آنها را‬
‫(شامگاهان از چرا) باز مي‌آوريد و آن گاه كه آنها را (بامدادان‬
‫به چرا) سرمي‌دهيد‪ .‬آنها بارهاي سنگين شما را به سرزمين و‬
‫دياري حمل مي‌كنند كه جز با رنج دادن فراوان خود بدان‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪132‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫نمي‌رسيديد‪ .‬بي‌گمان پروردگارتان (كه اينها را براي آسايشتان‬
‫آفريده است) داراي رأفت و رحمت زيادي (در حق شما)‬
‫است‪( .‬خدا) اسبها و استرها و الغها را (آفريده است) تا بر‬
‫آنها سوار شويد و زينتي باشند (كه به دلهايتان شادي بخشد‪ ،‬و‬
‫خداوند) چيزهائي را (براي حمل و نقل و طي مسافات)‬
‫مي‌آفريند كه (شما هم اينك چيزي از آنها) نمي‌دانيد‪).‬‬
‫آفرينش درياها نیز بگونه‌اي كه هستند که سود زائد الوصفي‬
‫را براي ما در بر دارند‪ .‬چنانکه قرآن مي‌فرمايد‪:‬‬
‫چﯛﯜ ﯝﯞﯟﯠﯡﯢﯣ ﯤﯥﯦﯧﯨﯩ‬
‫چ النحل‪١٤ :‬‬
‫(او است كه دريا را مسخر (شما) ساخته است تا اين كه‬
‫از آن گوشت تازه بخوريد و از آن زيوري بيرون بياوريد كه بر‬
‫خود مي‌پوشيد (و خويشتن را بدان مي‌آرائيد و حس زيبائي را‬
‫اشباع مي‌نمائيد) و (تو اي انسان!) كشتيها را مي‌بيني كه‬
‫(سينه) دريا را مي‌شكافند و (امتعه و اقوات را بدينجا و آنجا‬
‫مي‌رسانند‪ .‬خدا اين نعمت را به شما داد) تا شما فضل او را‬
‫بجوئيد (و از دريا در مسير تجارت استفاده نمائيد) و‬
‫سپاسگذاري كنيد‪).‬‬
‫خداوند زنبور عسل را آفريده تا با انجام اين عمل شگفت‬
‫آورخود چنين نوشيدني رنگارنگ و لذيذ را براي ما به ارمغان‬
‫بياورد و مردم با خوردن آن از بسياري از بيمار‌ها شفاء يابند‪.‬‬
‫قرآن مي‌فرمايد‪ :‬چ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧﮨ ﮩ‬ ‫گگﮖ‬
‫ﮬﮭﮬﮭ ﮮﮯچ‬
‫النحل‪٦٩ - ٦٨ :‬‬
‫(پروردگارت به زنبوران عسل (راه زندگي و طرز معيشت‬
‫را) الهام كرد (و بدان گونه كه تنها خود مي‌داند به دلشان‬
‫انداخت) كه از كوهها و درختها و داربستهائي كه مردمان‬
‫مي‌سازند‪ ،‬خانه‌هائي برگزينيد‪ .‬سپس (ما به آنها الهام كرديم‬
‫كه) از همه ميوه‌ها بخوريد و راههائي را بپيمائيد كه خدا براي‬
‫شما تعيين كرده است و كامل ً (دقيق و) در اختيارند‪ .‬از درون‬
‫زنبور عسل‪ ،‬مايعي بيرون مي‌تراود كه رنگهاي مختلفي دارد‪.‬‬
‫در اين (مايع رنگارنگ) بهبودي مردمان نهفته است‪ .‬بي‌گمان‬
‫در اين (برنامه زندگي زنبوران عسل و ارمغاني كه آنها به‬
‫انسانها تقديم مي‌دارند كه هم غذا و هم شفا است) نشانه‬
‫روشني (از عظمت و قدرت پروردگار) است براي كساني كه‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪133‬‬
‫(درباره پديده‌ها) مي‌انديشند (و رازها و رمزهاي زندگي‬
‫آفريدگان از جمله جانوران را پيش چشم مي‌دارند)‪).‬‬

‫شناخت ن خداون د د ر پرت و نشان ه ‌ها ي جها ن هستی‪،‬‬

‫راهي است كه قرآن بر آن تاكيد میدنک‬
‫قرآن بندگان خدا را براي تأمل و دقت در نشانه‌هاي خداوند‬
‫در جهان هستي مانند‪ :‬زمين‪ ،‬آسمانها‪ ،‬آنچه كه در زمين و‬
‫آسمان و ميان زمين و آنها وجود دارد‪ ،‬سفارش نموده و تامل‬
‫و تفكر در اين امور و اشياء را از جمله تذكراتي تلقي نموده‬
‫كه براي مومنين مفيد هستند‪.‬‬
‫چه تعبیر زیبایی است که برخي ازدانشمندان معاصر اين‬
‫منهج را (به قانون دقت وتأمل) تعبیر نموده اند‪ .‬زيرا بسیاری‬
‫از آيه‌هاي قرآني‪ ،‬انسان را براين امر تشویق كرده‌اند و این‬
‫دقت و تأمل گاهی حسي هستند وانسان با قدم‌ها و پاهاي‬
‫خود این راه را طي مي‌كند و از شهري به شهري ديگر منتقل‬
‫مي‌شود‪ .‬همان طور كه این دقت و نظر با چشم‌ها انجام‬
‫مي‌گيرد و گاه با عقل و به راه انداختن قوه تفكر صورت‬
‫مي‌پذيرد‪.‬‬
‫گاهی اوقات امر در قرآن بصورت مطلق و شامل هر‬
‫دودسته (حسي و عقلي) آمده است‪ .‬مانند‪ :‬چ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ‬
‫ﮍﮎ چ يونس‪١٠١ :‬‬
‫(بگو‪ :‬بنگريد (و چشم برون و درون را باز كنيد و ببينيد)‬
‫درآسمانها و زمين چه چيزهائي است‌؟)‬
‫گاهي هم امر بصورت خاص آمده مانند‪:‬‬
‫چ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ چ الطارق‪٥ :‬‬
‫(انسان بايد بنگرد و دقّت كند كه از چه چيز آفريده شده‬
‫است‌؟!)‬
‫چ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ چ عبس‪٢٤ :‬‬
‫(انسان بايد به غذاي خويش بنگرد و درباره آن بينديشد‬
‫(كه چگونه ما آن را براي او فراهم كرده‌ايم و در ساختمان‬
‫مواد غذائي و اجزاء حيات‌بخش آن‪ ،‬چه دقّت و مهارت و‬
‫ظرافتي به كار برده‌ايم)‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪134‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪ - 3‬استدلل قرآن به آيه هاي قرآني مبنی براینکه‪:‬‬
‫ربوبيت و الوهيت از آن پروردگار است و معبودهای‬
‫دیگر شایسته عبادت نبوده و باطل هستند‪.‬‬
‫قرآن آيهها و نشانههاي جهان هستی را به عنوان محكمترين‬
‫دلیل براي مجادله و مناقشه با مشركان اختيار نموده و به‬
‫اقامه حجت علیه آنان مي پردازد‪.‬‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ‬ ‫چگگ گﮖ‬
‫ﮭﮬﮭﮮﮯﮰﮱﯓﯔ ﯕﯖﯗﯘﯙ‬ ‫ﮣﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ‬
‫ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫چ النبياء‪٣٣ – ٣٠ :‬‬
‫(آيا كافران نمي‌بينند كه آسمانها و زمين (در آغاز خلقت‬
‫به صورت توده عظيمي در گستره فضا‪ ،‬يكپارچه) به هم‬
‫متّصل بوده و سپس (بر اثر انفجار دروني هولناكي) آنها را از‬
‫هم جدا ساخته‌ايم (و تدريجا ً به صورت جهان كنوني‬
‫درآورده‌ايم) و هرچيز زنده‌اي را (اعم از انسان و حيوان و‬
‫گياه) از آب آفريده‌ايم‪ .‬آيا (درباره آفرينش كائنات‬
‫نمي‌انديشند و) ايمان نمي‌آورند؟ ما در زمين كوههاي استوار‬
‫و ريشه‌داري پديد آورده‌ايم تا زمين انسانها را مضطرب‬
‫نسازد و توازن آنان را به هم نزند (و كوهها از فشار گدازه‌ها‬
‫و گازهاي دروني‪ ،‬و حركات پوسته زمين‪ ،‬و از وزش تند بادها‪،‬‬
‫تا حد ّ زيادي جلوگيري كنند)‪ ،‬در لبلي كوهها راههاي گشادي‬
‫به وجود آورده‌ايم‪ ،‬تا اين كه (پيوند انسانها به وسيله سلسله‬
‫جبالها از هم نگسلد و به مقصدشان) راهياب گردند (و با ديدن‬
‫اين آثار به ذات آفريدگار پي ببرند)‪ .‬ما آسمان را سقف‬
‫محفوظي نموديم‪ ،‬ولي آنان از نشانه‌هاي (خداشناسي موجود‬
‫در) آن روي گردانند (و درباره اين همه عظمتي كه بالي‬
‫سرشان جلوه‌گر است نمي‌انديشند)‪ .‬خدا است كه شب و‬
‫روز و خورشيد و ماه را آفريده‌است و همه در مداري‬
‫مي‌گردند (كه او براي آنهاتعيين كرده است)‪.‬‬
‫قرآن فساد عقيده مشركان را راجع به معبودهایشان‪ ،‬بيان‬
‫نموده و روشن می نماید که این معبودها باطل بوده و واجد‬
‫صفات ربوبيت و الوهيت كه عنصر استحقاق عبوديت مي‬
‫باشند‪ ،‬نيستند‪.‬‬
‫چ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺچ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬
‫ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گگ ﮖ ﮗ ﮘﮙ‬
‫ﮚﮛﮜ ﮝﮞ ﮟﮠﮡﮢﮣﮤﮥﮧﮧ ﮨﮩ‬
‫ﮬ ﮭ ﮬﮭ ﮮ ﮯ ﮰﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪135‬‬
‫ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬

‫ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫ﯼییی‬
‫النمل‪٦٤ - ٥٩ :‬‬ ‫ﭥﭦ چ‬ ‫ﭢﭣﭤ‬
‫((اي پيغمبر!) بگو‪ :‬خداي را سپاس (مي‌گويم كه تباهكاران‬
‫همچون قوم ثمود و گردنكشان همسان فرعونيان را به ديار‬
‫عدم فرستاد‪ ،‬و از خدا درخواست مي‌نمايم كه نازل فرمايد)‬
‫رحمت و مغفرت خود را بر بندگان برگزيده خويش‪ .‬آيا خدا‬
‫(كه اين همه قدرت و نعمت و موهبت دارد) بهتر است (براي‬
‫پرستش و كرنش) يا چيزهائي كه انباز خدا مي‌سازيد (و فاقد‬
‫نفع و ضرر هستند و چيزي از آنها ساخته نيست‌؟ )‪( .‬آيا بتهائي‬
‫كه معبود شما هستند بهترند) يا كسي كه آسمانها و زمين را‬
‫آفريده است‪ ،‬براي شما از آسمان آبي بارانده است كه با آن‬
‫باغهاي زيبا و فرح‌افزا رويانيده‌ايم‌؟ باغهائي كه شما‬
‫جه به آفرينش‬ ‫نمي‌توانستيد درختان آنها را برويانيد‪ .‬آيا (با تو ّ‬
‫آسمانها و زمين و نزول باران و بركات و ثمرات ناشي از آن‪،‬‬
‫و هماهنگي و پيوند لطيف و دقيق هر يك از اين مخلوقات)‬
‫معبودي با خدا است‌؟! اصل ً ايشان قومي هستند (از‬
‫حق‌پرستي به بت‌پرستي) عدول مي‌كنند‪( .‬بتها بهترند) يا‬
‫ل اقامت انسانها) ساخته‬ ‫كسي كه زمين را قرارگاه (و مح ّ‬
‫است‪ ،‬در ميان آن رودخانه‌ها پديد آورده است‪ ،‬براي زمين‬
‫كوههاي پابرجا و استوار آفريده است (تا قشر زمين را از‬
‫لرزش نگاه دارند) و ميان دو دريا مانعي پديدار كرده است (تا‬
‫جه به اينها) آيا معبودي با خدا‬ ‫آميزه يكديگر نگردند‪ .‬حال با تو ّ‬
‫است‌؟! اصل ً بيشتر آنان بي‌خبر و نادانند (و قدر عظمت خدا‬
‫را نمي‌دانند)‪( .‬آيا بتها بهترند) يا كسي كه به فرياد درمانده‬
‫مي‌رسد و بل و گرفتاري را برطرف مي‌كند هر گاه او را به‬
‫كمك طلبد و شما (انسانها) را (برابر قانون حيات دائما ً به‬
‫طور متناوب) جانشين (يكديگر در) زمين مي‌سازد (و هر دم‬
‫اقوامي را بر اين كره خاكي مسلّط و مستقّر مي‌گرداند‪ .‬حال‬
‫جه بدين امور) آيا معبودي با خدا است‌؟! واقعا ً شما‬ ‫با تو ّ‬
‫بسيار كم اندرز مي‌گيريد‪( .‬آيا بتهاي بي‌جان بهترند) يا كسي‬
‫كه شما را در تاريكيهاي خشكي و دريا رهنمود (و دستگيري)‬
‫مي‌كند‪ ،‬كسي كه بادها را به عنوان بشارت دهندگان‪،‬‬
‫پيشاپيش نزول رحمتش وزان مي‌سازد (و آنها را پيك قدوم‬
‫باران مي‌سازد‪ .‬در ساختن و راه‌اندازي اينها) آيا معبودي با‬
‫خدا است‌؟ خدا فراتر و دورتر از اين چيزهائي است كه انباز‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪136‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫او مي‌گردانند‪( .‬آيا معبودهاي دروغين شما بهترند) يا كسي كه‬
‫آفرينش را مي‌آغازد‪ ،‬سپس آن را برگشت مي‌دهد‪ ،‬و كسي‬
‫كه شما را از آسمان و زمين روزي عطاء مي‌كند؟ (حال با‬
‫جه به قدرت آفرينش يزدان‪ ،‬و نظم و نظام موجود در‬ ‫تو ّ‬
‫پديده‌هاي جهان‪ ،‬و اقرار عقل سالم به زنده شدن دوباره‬
‫مردمان در دنياي جاويدان) آيا معبودي با خدا است‌؟ (اي‬
‫پيغمبر بديشان) بگو‪ :‬دليل و برهان خود را بيان داريد اگر‬
‫راست مي‌گوئيد (كه جز خدا معبودهاي ديگري هم وجود‬
‫دارند)‪).‬‬
‫آيه ها ی قرآن بيانگر عدم صلحيت معبودهای مشرکان‬
‫براي عبادت بوده و تنها خدائي كه آفريدگار زمين وآسمانها‪ ،‬و‬
‫نازل كننده آب از آسمانها و روياننده باغهايي خوش منظر كه‬
‫روح و روان انسان را شاد و چشمها را روشن می کنند‪،‬‬
‫معبود واقعی است‪ ،‬او همان خدائي است كه زمين را ثابت‬
‫آفريده و در بطن آن نهرها را به جريان انداخته و زمين را‬
‫توسط كوهها ثابت و پا برجا نموده است‪ .‬آري‪ ،‬اين خداوند‬
‫معبود حق و واقعی است و غیر او همه معبودها باطل بوده‬
‫وتوانایی انجام هیچ كاري را ندارند‪ ،‬پس شايسته نيست كه‬
‫خداوند متعال را رها كرده و معبودهای باطل وناتوان عبادت‬
‫شوند‪.‬‬
‫پس بسيار ضروري است كه در مقابله با مشركان و‬
‫ملحدان از اين گونه استدللها بهره گرفت وانبياء هم در‬
‫برابر مشركان‪ ،‬اين گونه استدللها رابه كارگرفته‌اند‪.-‬به عنوان‬
‫نمونه‪ :‬حضرت ابراهيم‪ ،‬خليل الرحمن با بزرگترين ملحد‬
‫زمان خود به بحث و مجادله مي‌پردازد و با اين گونه دلئل‬
‫عليه او اقامه حجت مي‌نمايد بگونه‌اي كه زبان طرف توانائي‬
‫گفتن را از دست مي‌دهد و نيروي تفكرش از كار مي‌افتد‪.‬‬
‫چﭭﭮﭯﭰﭱﭲ ﭳﭴ ﭵﭶﭷﭸﭹﭺچچچﭾ ﭿ‬
‫ﮀ ﮁ ﮂ ﮃﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گگ گ‬
‫ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ چ البقرة‪.٢٥٨ :‬‬
‫(آيا با خبري از كسي كه با ابراهيم درباره (الوهيّت و‬
‫يگانگي) پروردگارش راه مجادله و ستيز در پيش گرفت‪ ،‬بدان‬
‫علّت كه خداوند بدو حكومت و شاهي داده بود (و بر اثر كمي‬
‫ظرفيّت از باده غرور سرمست شده بود)؟ هنگامي كه‬
‫ابراهيم گفت‪ :‬پروردگار من كسي است كه (با دميدن روح در‬
‫بدن و بازپس گرفتن آن) زنده مي‌گرداند و مي‌ميراند‪ .‬او‬
‫گفت‪ :‬من (با عفو و كشتن) زنده مي‌گردانم و مي‌ميرانم‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪137‬‬
‫ابراهيم گفت‪ :‬خداوند خورشيد را از مشرِق برمي‌آورد‪ ،‬تو آن‬
‫را از مغرب برآور‪ .‬پس آن مرد كافر واماند و مبهوت شد‪ .‬و‬
‫مصّر بر تبهكاري‪ ،‬و دشمن حق) را‬ ‫خداوند مردم ستمكار ( ُ‬
‫هدايت نمي‌كند‪).‬‬
‫موسي كليم الله نیز عين همين دليل را عليه طاغوت‬
‫دوران خود بكار گرفته و همواره دليلي را پس از دليل ديگر‬
‫مي‌آورد تا اينكه او را ناتوان نموده و فرعون‪ ،‬ناگزیر به تهديد‬
‫و ارعاب او روی مي‌آورد‪.‬‬
‫چ چ‬ ‫چ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸﭹ ﭺ چ‬
‫ﭾﭿ ﮀﮁﮂﮃﮄﮅﮆﮇ ﮈﮉﮊژ ﮌﮍﮎک کک ﮒ‬
‫ﮛﮜﮝ ﮞﮟﮠﮡﮢﮣﮤﮥچ‬ ‫گ گ گ ﮖ ﮗﮘ ﮙ ﮚ‬
‫الشعراء‪٢٩ - ٢٣ :‬‬
‫(فرعون گفت‪ :‬پروردگار جهانيان كيست (كه اين همه از او‬
‫صحبت مي‌كني و خويشتن را فرستاده او مي‌داني‌؟)‪.‬‬
‫(موسي) گفت‪ :‬پروردگار آسمانها و زمين و آنچه ميان آن دو‬
‫است‪ ،‬اگر شما راه يقين مي‌پوئيد (و حقيقت را مي‌جوئيد‪،‬‬
‫حق اين است كه گفتم)‪( .‬فرعون رو) به اطرافيان خود (كرد‬
‫و مسخره‌كنان) گفت‪ :‬آيا نمي‌شنويد (اين مرد چه مي‌گويد؟!‬
‫مي‌شنويد كه جز ياوه نمي‌گويد؟!)‪( .‬موسي پس از اشاره به‬
‫جهان كبير‪ ،‬اشاره به جهان صغير كرد و) گفت‪ :‬او پروردگار‬
‫شما و پروردگار نياكان پيشين شما است (كه مردند و چون‬
‫جاودانه نبودند خدا نبودند)‪( .‬فرعون به خيره‌سري همچنان‬
‫ادامه داد و) گفت‪ :‬پيغمبري كه به سوي شما فرستاده شده‬
‫است‪ ،‬قطعا ً ديوانه است! (چرا كه سخنان پريشان مي‌گويد‪ ،‬و‬
‫جز مرا خدا مي‌داند)‪( .‬و موسي باز هم به نشانه‌هاي‬
‫خداشناسي گسترده در پهنه آفرينش اشاره كرد و) گفت‪ :‬او‬
‫پروردگار طلوع و غروب (كواكب و سيّارات جهان) و همه‬
‫چيزهائي است كه در ميان آن دو قرار دارد‪ ،‬اگر شما عاقل‬
‫مي‌بوديد (چنين چيزي را در پرتو خرد‪ ،‬از روي نظام طلوع و‬
‫غروب ستارگان و برنامه دقيق و اسرارآميز آنها مي‌فهميديد)‪.‬‬
‫(فرعون سخت برآشفت و) گفت‪ :‬اگر جز مرا به پروردگاري‬
‫برگزيني تو را از زمره زندانيان خواهم كرد (و در بيغوله‌هاي‬
‫زندان همچون ديگران خواهي پوسيد)‪.‬‬
‫آري‪ ،‬این نوع استدلل روش تمام پيامبران بوده‪ ،‬برای‬
‫تبیین بیشتر به آيههای ‪ 9‬تا ‪ 10‬سوره ابراهيم مراجعه کنید‪.‬‬
‫خواهید دید که قوم نوح‪ ،‬عاد وثمود وقومهای دیگر نیز چگونه‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪138‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫پيامبران خود را تكذيب كرده‌اند و پيامبران هم به چه شيوه‌اي‬
‫آنها را پاسخ گفته‌اند‪:‬‬
‫چ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ چ إبراهيم‪١٠ :‬‬
‫پيغمبرانشان بديشان گفتند‪ :‬مگر درباره وجود خدا‪ ،‬آفريننده‬
‫ك و ترديدي در‬ ‫مدِل و نمونه پيشين‪ ،‬ش ّ‬ ‫آسمانها و زمين‪ ،‬بدون ُ‬
‫ميان است‌؟ (مگر عقل شما كتاب باز هستي را نمي‌نگرد و به‬
‫مؤلف آن راه نمي‌برد؟)‪ .‬او شما را فرا مي‌خواند تا گناهانتان‬
‫را ببخشايد و (از گذشته ناپاكتان صرف‌نظر نمايد‪ ،‬و بدين‬
‫زوديها هلكتان نسازد‪).‬‬
‫این پیامبران در راستای اثبات نبوت خود به خالقیت‬
‫وآفرینندگی خدا استدلل نموده اند‪.‬‬

‫بان نوجودن ناینن نهمهن ندلیل‪،‬ن نکفرن نزشتن نون نتعجبن نآور‬
‫است‬
‫با توجه به این همه دلیل واضح و روشن است که قرآن‬
‫سوال شگفت انگیزی در مورد کفر کافران مطرح نموده و‬
‫مي‌گويد‪ :‬با بودن این همه دلئل روشن وآشکار‪ ،‬آیا كفر‬
‫معقول است؟‬
‫البقرة‪٢٨ :‬‬ ‫چ‬ ‫چ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫جب است) چگونه خدا را انكار و نسبت بدو كفر‬ ‫((جاي تع ّ‬
‫مي‌ورزيد؟ در صورتي كه (نگاهي به چگونگي هستي خودتان‬
‫و اوضاعي كه داريد‪ ،‬براي پي‌بردن به وجود خدا كافي است)‬
‫شما (چيزهاي بي‌جان و) مردگاني بوديد كه خدا شما را‬
‫بيافريد و جانتان بخشيد‪ .‬سپس شما را مي‌ميراند و بعد از آن‬
‫زنده‌تان مي‌گرداند‪ .‬آن گاه به سوي او برگردانده مي‌شويد‪).‬‬
‫در آيه‌اي ديگری این سوال را چنين مطرح مي‌كند‪:‬‬
‫چﭧﭨﭩﭪﭫ ﭬ ﭭﭮ ﭯﭰﭱﭲﭳﭴﭵﭶﭷﭸﭹ‬
‫چ النفطار‪٨ – ٦ :‬‬
‫)اي انسان! چه چيز تو را در برابر پروردگار بزرگوارت‬
‫مغرور ساخته است و در حق او گولت زده است (كه چنان‬
‫بي‌باكانه نافرماني مي‌كني و خود را به گناهان آلوده‬
‫مي‌سازي‌؟!)‪ .‬پروردگاري كه تو را آفريده است و سپس سر‬
‫و سامانت داده است و بعد معتدل و متناسبت كرده است‪ .‬آن‬
‫گاه به هر شكلي كه خواسته است تو را درآورده است و‬
‫تركيب بسته است‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪139‬‬
‫تأمل و دقت انسان در وجود خود و در جهان هستي و‬
‫اطراف آن‪ ،‬مقتضی و مستلزم توجه او بسوي آفريدگار آن و‬
‫عظمت او است‪ .‬به همین جهت كفر كافران و انكار ملحدان‬
‫از ديدگاه قرآن تعجب آور و حركتي نادر تلقي مي‌شود‪:‬‬
‫چﭠﭡﭢ ﭣﭤﭥﭦ ﭧﭨﭩﭪﭫﭬﭭ ﭮﭯﭰﭱ ﭲ‬
‫ﭶﭷﭸﭹ ﭺچ چچﭾ ﭿﮀﮁﮂﮃ ﮄﮅ ﮆ‬ ‫ﭳﭴﭵ‬
‫ﮇ چ نوح‪١٨ – ١٣ :‬‬
‫(شما را چه مي‌شود كه براي خدا عظمت و شكوهي قائل‬
‫نيستيد؟ در حالي كه خدا شما را در مراحل مختلف خلقت به‬
‫گونه‌هاي گوناگوني آفريده است (و در هر گام شما را رهبري‬
‫و هدايت كرده‪ ،‬و به شما لطف و عنايت نموده است)‪ .‬مگر‬
‫نمي‌بينيد كه خداوند چگونه هفت آسمان را يكي بالي ديگر‬
‫آفريده است‌؟ و ماه را در ميان آنها تابان‪ ،‬و خورشيد را‬
‫چراغ (درخشان) كرده است‌؟ خدا است كه شما را از زمين‬
‫به گونه شگفتي آفريده است‪ .‬سپس شما را به همان زمين‬
‫بر مي‌گرداند‪ ،‬و بعد شما را به گونه شگفتي (زنده مي‌گرداند‬
‫و) از زمين بيرون مي‌آورد‪).‬‬

‫‪ - 4‬خردمندانند ک ه ا ز نشانه‌هاي جها ن هست ي بهره‬

‫مي‌برند‬
‫آري‪ ،‬نشانه‌هاي خداوند در جهان هستي به صورت واقعي و‬
‫حيات بخش خود متبلور نمي‌شوند مگر در دلهائي كه همواره‬
‫به ياد و عبادت پروردگار مشغول هستند‪ .‬زيرا در واقع اين‬
‫نوع دلها هستند که از روی آنها پرده بر داشته شده است و به‬
‫جهان شگفت آور پيوند خورده‌اند‪.‬‬
‫قرآن در ميان دلهاي بشر و حوادث و پديده‌هاي زيبا و‬
‫شگفت انگیز این جهان هستي پيوند و رابطه برقرار نموده‬
‫است‪ .‬و با اين پيوند و رابطه است که دقت و تأمل در جهان‬
‫آفرینش وآشنائي با آن را بسیار مؤثر در قلب این گونه‬
‫انسانها قرار داده و به زندگی بشر ارزش بخشیده است‪ .‬اين‬
‫رابطه در واقع همان پيوندي است كه قرآن در ميان علم و‬
‫شناخت و انسان دانا و آگاه برقرار نموده است‪ .‬به همین‬
‫جهت است که قرآن به صراحت بيان نموده که صنف معینی‬
‫از مردم بوسیله آيات و نشانه ‌هاي جهان هستي هدايت حاصل‬
‫مي‌كنند‪ ،‬چنانکه مي‌فرمايد‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪140‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫چﮉﮊ ژﮌﮍﮎککک ﮒگگگﮖﮗﮘﮙ ﮚ‬
‫ﮛﮜﮝ ﮞﮟﮠ ﮡﮢﮣﮤﮥﮧﮧﮨﮩ ﮬ چ‬
‫آل عمران‪١٩١ - ١٩٠ :‬‬
‫(مسلّما ً در آفرينش (عجيب و غريب و منظّم و مرتّب)‬
‫آسمانها و زمين‪ ،‬و آمد و رفت (پياپي‪ ،‬و تاريكي و روشني و‬
‫كوتاهي و درازي) شب و روز‪ ،‬نشانه‌ها و دلئلي (آشكار براي‬
‫شناخت آفريدگار و كمال و دانش و قدرت او) براي خردمندان‬
‫است‪ .‬كساني كه خدا را ايستاده و نشسته و بر پهلوهايشان‬
‫افتاده (و در همه اوضاع و احوال خود) ياد مي‌كنند و درباره‬
‫آفرينش (شگفت‌انگيز و دلهره‌انگيز و اسرارآميز) آسمانها و‬
‫زمين مي‌انديشند (و نقشه دلربا و ساختار حيرتزاي آن‪ ،‬شور‬
‫و غوغائي در آنان برمي‌انگيزد و به زبان حال و قال‬
‫مي‌گويند‪ ):‬پروردگارا! اين (دستگاه شگفت كائنات) را بيهوده‬
‫و عبث نيافريده‌اي‌‪ ،‬تو منّزه و پاكي (از دست يازيدن به كار‬
‫باطل!)‪ ،‬پس ما را (با توفيق بر انجام كارهاي شايسته و‬
‫بايسته) از عذاب آتش (دوزخ) محفوظ دار‪).‬‬
‫آري‪ ،‬اين گروه (صاحبان عقل و خرد) از آيات و نشانه ‌هاي‬
‫جهان هستي بهره مي‌برند‪ .‬زيرا اينها نگاه‌شان را به ظاهر و‬
‫محسوس محدود نمي‌كنند‪ ،‬بلكه به قدرت ونیرویی كه این‬
‫جهان هستي را پدید آورده وآن را اداره میدنراد هجوت ‪،‬دنک‬
‫هب لاجم نيا رد دوخ راكفا و اه‌لقع ‪،‬اه‌شوگ ‪،‬اه‌مشچ زا نانآ‬
‫هك ینآرق تايآ زا اتسار نيا رد و دننك‌يم هدافتسا هجو نيرتهب‬
‫ریخ مامت هب ندیسر یارب ار اهشيدنا و لقع ‪،‬شوگ ‪،‬مشچ‬
‫‪:‬دنيوج‌يم يراي ‪،‬تسا هدومن نیعم ‪،‬اه یکینو‬
‫چ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ‬
‫ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ‬
‫ﯔ ﯕ ﯖﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫چ الروم‪٢٤ - ٢١ :‬‬
‫ل بر قدرت و عظمت) خدا اين‬ ‫(و يكي از نشانه‌هاي (دا ّ‬
‫است كه از جنس خودتان همسراني را براي شما آفريد تا در‬
‫كنار آنان (در پرتو جاذبه و كشش قلبي) بياراميد‪ ،‬در ميان‬
‫شما و ايشان مهر و محبّت انداخت (و هر يك را شيفته و‬
‫دلباخته ديگري ساخت‪ ،‬تا با آرامش و آسايش‪ ،‬مايه شكوفائي‬
‫و پرورش شخصيّت همديگر شويد‪ ،‬پيوند زندگي انسانها و‬
‫تعادل جسماني و روحاني آنها برقرار و محفوظ باشد)‪.‬‬
‫مسلّما ً در اين (امور) نشانه‌ها و دلئلي (بر عظمت و قدرت‬
‫خدا) است براي افرادي كه (درباره پديده‌هاي جهان و‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪141‬‬
‫آفريده‌هاي يزدان) مي‌انديشند‪ .‬از زمره نشانه‌هاي (دا ّ‬
‫ل بر‬
‫قدرت و عظمت) خدا آفرينش آسمانها و زمين و مختلف‬
‫بودن زبانها و رنگهاي شما است‪ .‬بي‌گمان در اين (آفرينش‬
‫كواكب فراوان جهان كه با نظم و نظام شگفت‌آور گردانند و‬
‫در اين تنوّع خلقت) دلئلي است براي فرزانگان و دانشوران‪..‬‬
‫از نشانه‌هاي (قدرت و عظمت) خدا‪ ،‬خواب شما در شب و‬
‫روز است و تلش و كوششتان براي (كسب و كار و)‬
‫بهره‌مندي از فضل خدا‪ .‬قطعا ً در اين (امور‪ ،‬يعني مسأله‬
‫خواب‪ ،‬و تلش در پي معاش) دلئلي است براي كساني كه‬
‫گوش شنوا داشته باشند (و حقيقت را بپذيرند)‪ .‬از زمره‬
‫ل بر قدرت و عظمت) خدا‪ ،‬يكي اين است كه‬ ‫نشانه‌هاي (دا ّ‬
‫خدا برق را كه هم باعث ترس است و هم مايه اميد‪ ،‬به شما‬
‫مي را مي‌باراند و زمين را بعد از‬ ‫مي‌نماياند‪ ،‬از آسمان آب مه ّ‬
‫مرگش‪( ،‬يعني خشك و سوزان بودن) به وسيله آن آب زنده‬
‫(و سرسبز) مي‌گرداند‪ .‬بي‌گمان در اين (درخشش آذرخش‬
‫آسمان و نزول باران و آبياري زمين و سرسبز شدن آن)‬
‫دلئلي است براي فهميدگان و خردمندان‪).‬‬
‫براستی این آيات هستند که رازهاي نهفته طبيعت‪ ،‬كه‬
‫موجب رسيدن انسان به مقصود مي‌شوند را برای‬
‫اندیشمندان و خردمندان آشكار مي سازد‪.‬‬
‫كافران نیز اين نشانه ها و پديده‌ها را مشاهده مي‌كنند اما‬
‫نگاه و خرد و اندیشه خود را به کار نمی اندازند و از پديده به‬
‫پديد آورنده و از حادث به محدث پی نمی برند و از فلسفه و‬
‫رازآفرینش چيزي را درک نمی کنند‪.‬‬
‫« چ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ چ الروم‪٧ :‬‬
‫( (اين اكثريّت كوتاه‌بين) تنها ظاهر و نمادي از زندگي دنيا‬
‫را مي‌دانند‪).‬‬
‫به همین جهت آنها از آیات و نشانه های هستی بهره نمی‬
‫برند‪ ،‬زیرا از منظر قرآنی به آن نگاه نمی کنند‪.‬‬
‫چ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ چ يونس‪١٠١ :‬‬
‫(بگو‪ :‬بنگريد (و چشم برون و درون را باز كنيد و ببينيد) در‬
‫آسمانها و زمين چه چيزهائي است‌؟! آيات (خواندني كتابهاي‬
‫آسماني‪ ،‬از جمله قرآن و ديدني جهان هستي) و بيم‌دهندگان‬
‫(پيغمبر نام و اندرزها و انذارها هيچ كدام) به حال كساني‬
‫سودمند نمي‌افتد كه نمي‌خواهند ايمان بياورند‪).‬‬
‫لذا قرآن به خاطر پند نگرفتن و عدم دقت و توجه کافران و‬
‫ملحدان را مورد نکوهش قرار داده و می‪:‬دیامرف‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪142‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫چ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟ ﯠ‬
‫ﯡ ﯢ چ العراف‪١٨٥ :‬‬
‫مد ايشان را بدان‬‫(آنان به يكتاپرستي و توحيدي كه مح ّ‬
‫ملك (پهناور و عظمت‬ ‫مي‌خواند‪ ،‬ايمان نمي‌آورند) آيا آنان به ُ‬
‫شگفت) آسمانها و زمين (و عجائب و غرائب آنها) و به هر‬
‫آنچه كه خدا آفريده است نمي‌نگرند (و آنها را ورانداز و‬
‫وارسي نمي‌كنند‪ ،‬تا كمال قدرت صانع و وحدانيّت مالك جهان‬
‫را ببينند؟) و آيا نمي‌انديشند كه چه بسا اجل آنان نزديك شده‬
‫باشد؟ (پس تا فرصت باقي است حق را بپذيرند و ايمان به‬
‫حق را در خود تقويت كنند و در پذيرش اسلم امروز و فردا‬
‫نكنند‪ .‬اگر آنان به اين قرآن كه پر است از دليل و برهان‪،‬‬
‫ايمان نیاورند) پس بالتر از آن به چه سخني (و دعوت‬
‫ديگري) ايمان مي‌آورند؟ (شايد در انتظار كتابي برتر از‬
‫قرآنند؟ چه نادان مردمانند؟)‬

‫‪ -5‬علوم جديد ارتباط مردم با جهان هستي را قطع‬

‫مي‌كند‬
‫سيد قطب – رحمه الله ‪ -‬مي‌گويد‪ :‬مباحثی كه امروزه‪ ،‬مردم‬
‫آن را مباحث علمي مي‌نامند‪ ،‬ارتباطي را كه خداوند ميان‬
‫مردم و جهانی كه آنها در آن زندگي مي‌كنند‪ ،‬برقرار نموده‬
‫است‪ ،‬قطع مي‌كند‪.‬‬
‫بدون ترديد انسانها جزئي از جهان هستي بشمار مي‌آيند و‬
‫زندگي‌شان در مسير درستي قرار نمي‌گيرد مگر آن هنگام كه‬
‫طپش دلهاي‌شان با نبض اين جهان هم آهنگ شود و رابطه‬
‫دروني شان با مقتضاي اين جهان پهناور مستحكم گردد‪.‬‬
‫بديهي است كه دانش و شناخت انسان در ارتباط با‬
‫ستارگان‪ ،‬افلك و خواص گياهان و حيوانات و جهان هستي و‬
‫دنیای موجودات زنده یا هر چیز جامد دیگری که وجود داشته‬
‫باشد محدود است‪.‬‬
‫هم چنين كليه شناخت‌هاي علمي لزوما ً بايد به واقعيت‌هائي‬
‫در قلوب بشر تبديل شوند و بشريت را با جهان هستي انس و‬
‫الفت دهند تا اينكه رابطه دوستانه و صميمانه‌اي ميان انسانها‬
‫و اشیاء ديگر برقرار گردد‪ .‬طوري كه همه اين معرفت‌ها به‬
‫يگانه بودن آفريدگار جهان و جهانيان دللت نمايد‪ .‬هر معرفت‬
‫و دانشي كه انسان را به اين هدف مهم و موثر سوق ندهد‪،‬‬
‫همانا معرفتي ناقص و دانشي پوچ و بحثي بي‌معني تلقي‬
‫مي‌شود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪143‬‬
‫اين جهان هستي كتاب بازگو شدة پروردگار است که با هر‬
‫زباني قرائت مي‌شود و با هر وسيله‌اي قابل درك و فهم‬
‫است‪ ،‬بگونه ای که از انسانهاي چادر نشين ساده لوح و‬
‫ساکنان روستاهای بی امکانات و محروم گرفته تا انسانهاي‬
‫متمدن و كاخ نشين امروزي همه و همه مي‌توانند آن را‬
‫مطالعه كنند و هر كدام به اندازه توانایی و درک و استعداد‬
‫خود آن را مي‌خواند و در آن توشه‌اي از جانب حق مي‌يابد‪،‬‬
‫اگر آن‌ را به قصد بدست آوردن آگاهی و رسيدن به حق‬
‫مطالعه نماید‪ .‬اين كتاب (جهان هستي) همواره موجود و باز‬
‫است‪.‬‬
‫چ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ چ ق‪٨ :‬‬
‫(همه اينها را آفريده‌ايم) به منظور بينش و بيداري بخشيدن‬
‫به جملگي بندگان توبه‌كار (ي كه بخواهند به سوي‬
‫آفريدگارشان برگردند)‪.‬‬
‫اما علم جدید اين آگاهي و بصيرت را از بين مي‌برد و‬
‫ارتباط ميان قلب بشري و جهان گویا و پر از دليل آشكار را‬
‫قطع مي‌كند‪ ،‬زيرا علم امروز در کله های مشوشی قرار دارد‬
‫که ياوه گوئي‌هاي مباحث علمي آنها را زنگ آلود كرده است‪.،‬‬
‫همان مباحث علمی ای كه ارتباط ميان انسان و جهاني كه در‬
‫آن زندگي مي‌كند‪ ،‬قطع نموده است‪ .‬منهج ایمانی نیز در‬
‫رابطه با درک حقایق جهان هستی چیزی از ثمره و بهره منهج‬
‫علمی کم ندارد‪ .‬بلكه مباحث ايماني پيوند میان این حقایق را‬
‫گسترده‌تر و محكم‌تر مي‌سازد‪ ،‬آنها را به واقعيت‌هاي‬
‫بزرگتری بر مي‌گرداند و قلب بشري را به نواميس جهان‬
‫هستي و واقعيت‌هاي موجود پیوند میو سيماون نيا و دهد‬
‫مدرم يگدنز و تاساسحا رد رثوم ياه‌تيعقاو هب ار قياقح‬
‫ناهذارد هک یا یلاخوت و كشخ يتامولعم هب و دنك‌يم ليدبت‬
‫یاه زار هب ندرب یپ رد یریثأتو دوس کدناو دریگ یاج‬
‫دنکیمن هدنسب ‪،‬دشاب هتشادن شنیرفآ‬
‫منهج ايماني همان منهجی است که در عرصه‌هاي تفحص و‬
‫تحقیق و بررسی به هدف می خورد‪ ،‬واقعيت‌هاي علمي را كه‬
‫‪1‬‬
‫بدان راه مي‌يابد‪ ،‬به وسیله این ارتباط محکم پيوند می‪.‬دهد‬

‫‪ -5‬دللت آفریده ها بر صفات آفریننده‬

‫هرگاه به وسيلهای ظريف‪ ،‬دقيق و محكم نگاه ‌كنيم و ببينيم‬
‫كه بطور مرتب كارش را انجام مي‌دهد‪ ،‬بلفاصله پي مي‌بريم‬
‫فی ظلل القرآن‪ :‬تفسیر سوره ق ‪،‬آیه «تبصرة وذکری لکل عبد منیب»‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪144‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫به این كه سازنده و طراح آن موجودي زنده دانا‪ ،‬توانا و‬
‫داراي اراده بوده است‪.‬‬

‫جها ن هست ي نیز دربار ه بسیار ی ا ز صفا ت خداوند‬

‫سخن مي‌گويد‬
‫علیم وقدیر‪ :‬اين جهان بسيار وسيع‪ ،‬گسترده و پهناور كه‬
‫براساس يك برنامه بسيار حساب شده و دقيق حركت‬
‫مي‌كند‪ ،‬لزم است كه طراح و آفريدگارآن توانا و دانا باشد‪،‬‬
‫خداوند كائنات را با چنين ساختاري بسيار عظيم و شگفت‌آور‬
‫ساخته است تا علم و قدرت خود را براي ما بشناساند‪.‬چنانکه‬
‫قرآن مي‌فرماید‪:‬‬
‫ﰎﰈﰈﰈ تﰈ‬ ‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬ ‫چ‬
‫چ الطلق‪١٢ :‬‬ ‫ﰒ‬
‫(خدا همان است كه هفت آسمان را و همانند آن زمين را‬
‫آفريده است‪ .‬فرمان (خدا) همواره در ميان آنها جاري است‬
‫(و تدبير هدايت و رهبري او‪ ،‬لحظه‌اي از جهان بزرگ هستي‬
‫برداشته نمي‌شود‪ ،‬اين آفرينش عظيم بدان خاطر است) تا‬
‫بدانيد خداوند بر هر چيزي توانا است و آگاهي او همه چيز را‬
‫فرا گرفته است‪).‬‬
‫ً‬
‫علمي كه بر اين كائنات حكومت مي‌كند لزوما بايد فراگير و‬
‫كامل باشد‪.‬‬
‫چ‬
‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬ ‫ﯼییی‬
‫چ النعام‪( ٥٩ :‬گنجينه‌هاي غيب و كليد آنها در دست خدا‬
‫است و كسي جز او از آنها آگاه نيست‪ .‬و خداوند از آنچه در‬
‫خشكي و دريا است آگاه است و هيچ برگي (از گياهي و‬
‫درختي) فرو نمي‌افتد مگر اين كه از آن خبردار است‪ .‬هيچ‬
‫دانه‌اي در تاريكيهاي (درون) زمين و هيچ‌چيز تر و يا خشكي‬
‫نيست كه فرو افتد‪ ،‬مگر اين كه (خدا از آن آگاه‪ ،‬و در علم‬
‫خدا پيدا است و) در لوح محفوظ ضبط و ثبت است‪).‬‬

‫حكيم و فرزانه است‪ :‬مطالعه جهان هستي كه در نهایت‬

‫استحکام‪ ،‬دقت و هماهنگی آفریده شده است بگونه ای که‬
‫هر جزء از آن در جاي مناسب خود قرار دارد و هر چيز به‬
‫مقدار لزم و در نهايت زيبائي آفريده شده است‪ .‬بیانگر این‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪145‬‬
‫است که آفریننده اش بسیار حکیم و فرزانه است‪ .‬چ‬
‫ﰎﰈﰈﰈ‬ ‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬
‫چ النمل‪.٨٨ :‬‬ ‫ت ثﰈ‬
‫كوهها را مي‌بيني و آنها را ساكن و بي‌حركت مي‌پنداري‪،‬‬
‫در حالي كه كوهها مانند ابرها در سير و حركت هستند (چرا‬
‫كه كوهها بخشي از كره زمين بوده و كره زمين به دور خود و‬
‫به دور خورشيد مي‌گردد)‪ .‬اين ساختار خدائي است كه همه‬
‫چيز را محكم و استوار (و مرتّب و منظّم) آفريده است‪.‬‬
‫(خداوندي كه حساب و نظام در برنامه آفرينش او است)‬
‫مسلّما ً وي از كارهائي كه شما انجام مي‌دهيد بس آگاه است‬
‫(و كردار نيك و بدتان را بي‌جزا و سزا نمي‌گذارد)‪.‬‬
‫چ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ چ السجدة‪٧ :‬‬
‫(آن كسي است كه هر چه را آفريد‪ ،‬نيكو آفريد‪ ،‬و آفرينش‬
‫انسان (اوّل) را از گل آغازيد‪).‬‬
‫بنابراين ببينده آگاه در آفريده‌هاي خدا جز كمال و استحكام‬
‫چيزي ديگر را نمي‌يابد‪ .‬اگر درصدد پيدا كردن عيبي بر آيد لبد‬
‫ناتوان خواهد شد‪.‬‬
‫ﭸﭹﭺچ‬ ‫چ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴﭵ ﭶ ﭷ‬
‫ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ چالملك‪٤–٣ :‬‬ ‫ﮁﮂ ﮃ‬ ‫ﮀ‬ ‫چچﭾ ﭿ‬
‫(آن كه هفت آسمان را بالي يكديگر و همآهنگ آفريده‬
‫است‪ .‬اصل ً در آفرينش و آفريده‌هاي خداوند مهربان خلل و‬
‫تضاد ّ و عدم تناسبي نمي‌بيني (و بلكه هستي با تمام عظمتي‬
‫كه دارد‪ ،‬از انسجام و استحكام شگفت برخوردار است‪ ،‬و‬
‫نظم و نظام عجيب و قوانين و روابط دقيق بر ذّره ذّره‬
‫كائنات حكمفرما است)‪ .‬پس ديگر باره بنگر (و با دقّت جهان‬
‫را وارسي كن) آيا هيچ گونه خلل و رخنه‌اي مي‌بيني‌؟)‬

‫ساير صفات خداوند‪ :‬آنچه که بیان نمودیم از دللت‬

‫جهان آفرینش بر بعضی از صفات خداوند به عنوان ارائه مثال‬
‫بود كه باب استدلل و بحث را بگشايد نه اینکه در صدد بیان‬
‫تمام اسماء وصفات خدا بوده باشیم‪ ،‬ورنه در جهان هستي‬
‫نشانه‌هاي زیادی دال بر عظمت‪ ،‬عزت‪ ،‬لطف و كرم خداوند‬
‫وجود دارند‪ .‬به نمونه هایی از اسماء و صفات که در پايان‬
‫هریک از آيه‌هاي زير ذكر شده‌اند‪ ،‬توجه فرمائيد‪:‬‬
‫ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬ ‫ﯜﯝﯞﯟﯠﯡ ﯢﯣﯤ‬ ‫چﯛ‬
‫چ الج‪٦٤ - ٦٣ :‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪146‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(اي عاقل!) آيا نمي‌نگري كه خداوند از (ابر) آسمان آب‬
‫(باران) را فرو مي‌آورد و زمين (به وسيله آن‪ ،‬گياهان‬
‫گوناگوني از خود مي‌روياند و) سبز و خّرم مي‌گردد؟ واقعاً‬
‫خدا (با بندگان خويش) بسيار با لطف و بس دقيق و آگاه‬
‫است (در همه‌چيز‪ ،‬از جمله در توليد و تبخير آب شيرين و‬
‫آفرينش و پرورش بذر گياهان و باليده و بارور كردن درختان)‪.‬‬
‫آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است‪ ،‬از آن خدا است‪ ،‬تنها‬
‫خدا غني (بالذ ّات در عالم هستي و بي‌نياز از كمك ديگران‬
‫است و) شايسته هرگونه حمد و ستايش (از جانب بندگان)‬
‫مي‌باشد‪).‬‬

‫‪ -7‬تنها خدا وند شايستگي پرستش را دارد‬

‫آنچه كه از دقت و تفكر د‌ر آيه‌هاي آفاق و انفس بدست‬
‫مي‌آيد‪ ،‬اين است كه تنها خدا شايستگي عبادت دارد‪ .‬زيرا‬
‫خداوند به تنهائي آفريننده‪ ،‬مدبر‪ ،‬نگاه دارنده آسمانها و زمين‪،‬‬
‫روزی دهنده‪ ،‬حیات بخش و مرگ دهنده است‪ ،‬بدين جهت تنها‬
‫او شايسته عبادت است نه غیر او‪.‬‬
‫چﮜﮝﮞﮟﮠﮡ ﮢﮣﮤﮥﮧﮧﮨﮩﮬ ﮭﮬﮭﮮ ﮯﮰ‬
‫ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ چ البقرة‪٢٢ – ٢١ :‬‬
‫(اي مردم! خداي خود را بپرستيد‪ ،‬آن كه شما را و كساني‬
‫را آفريده است كه پيش از شما بوده‌اند‪ ،‬تا (خود را بدين‬
‫وسيله پاك سازيد و) راه پرهيزگاري گيريد‪ .‬خداي شما كسي‬
‫است كه زمين را برايتان بگسترد (و آن را در خور اقامت و‬
‫سكونت كرد) و آسمان را (با تمام اجرام و ستارگان‪ ،‬بسان)‬
‫كاخي بيافريد و از آسمان آب فرو فرستاد و با آن‪ ،‬انواع‬
‫(گياهان و درختان و) ثمرات را به وجود آورد تا روزي شما‬
‫گردند‪ .‬پس شركاء و همانندهائي براي خدا به وجود نياوريد‪،‬‬
‫در حالي كه شما (از روي فطرت) مي‌دانيد (كه چنين كاري‬
‫درست نيست)‪).‬‬
‫ﯼی یی‬ ‫چ‬
‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ چ فاطر‪٣ :‬‬
‫(اي مردم! نعمتي را كه خدا به شما عطا فرموده است (با‬
‫به جاي آوردن شكر و اداي حق آن) يادآوري كنيد (و سفله و‬
‫ناسپاس نباشيد‪ ،‬و از كنار اين همه مواهب و بركات و‬
‫امكانات حيات‪ ،‬سهل و ساده نگذريد‪ .‬بلكه از خود بپرسيد)‪ .‬آيا‬
‫جز الله‪ ،‬آفريننده‌اي وجود دارد كه شما را از آسمان و زمين‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪147‬‬
‫روزي برساند؟ (نه! اصلً)‪ .‬جز او خدائي وجود ندارد‪ .‬پس با‬
‫اين حال چگونه منحرف مي‌گرديد (و از راه راست به راه كج‬
‫مي‌گرائيد‪ ،‬و به جاي يزدان براي بتان كرنش مي‌بريد و سجده‬
‫مي‌كنيد؟)‪.‬‬
‫بدین ترتیب كه بیان شد‪ ،‬قرآن مهر بطلن را بر معبودهای‬
‫خوانده شده زد و عدم شايستگي آنها براي پرستش را به‬
‫اثبات رسانده است‪.‬‬
‫چ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ‬
‫ﯨﯩ‬ ‫ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ‬
‫چ‬
‫لقمان‪١١ - ١٠ :‬‬
‫(خداوند آسمانها را بدون ستوني كه قابل رؤيت (براي‬
‫شما) باشد آفريده است و در زمين كوههاي استواري را‬
‫پراكنده است‪ ،‬تا زمين شما را نلرزاند و سراسيمه نگرداند‪،‬‬
‫در زمين انواع جنبندگان را پخش و پراكنده كرده است‪ .‬از‬
‫آسمان آب فرو فرستاده‌ايم و با آن اقسام گوناگوني از‬
‫گياهان پرارزش را رويانده‌ايم‪ .‬اينها (كه مي‌نگريد و مي‌بينيد)‬
‫آفريده‌هاي خدايند‪ ،‬شما به من نشان دهيد آناني كه جز خدايند‬
‫چه چيز را آفريده‌اند؟ (تا شايسته پرستش و شراكت در‬
‫الوهيّت را داشته باشند)‪ .‬بلكه ستمگران (كفرپيشه) در‬
‫گمراهي آشكاري هستند‪).‬‬
‫به همین جهت خداوند درپایان بسیاری از آيه‌هاي قرآن‪،‬‬
‫ضمن یادآوری آیات آفاق و انفس براي بندگانش و تدبير و‬
‫تصرف خود در اموراین جهان‪ ،‬چنين می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭬ ﭭ ﭮ چ الزمر‪٦ :‬‬
‫(الله است كه پروردگار شما است‪).‬‬
‫یعنی الله است خدای که شایستگی و لیاقت پرستش را‬
‫داشته باشد‪ ،‬نه غیر او‪.‬‬
‫به آیات زیر و پایان آنها توجه فرمائيد‪:‬‬
‫چ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫ﭑﭒﭓﭔ ﭕﭖﭗپپ‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪﭫ ﭬ ﭭ ﭮ‬
‫ﭯ ﭰﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹ چ الزمر‪٦ - ٥:‬‬
‫(خداوند آسمانها و زمين را به حق آفريده است (نه به‬
‫بازيچه)‪ .‬شب را بر روز و روز را بر شب مي‌پيچد و خورشيد‬
‫و ماه را فرمانبردار (دستور خود) كرده است (و براي‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪148‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مصلحت بندگان به گردش و چرخش انداخته است)‪ .‬هر يك از‬
‫خصي (كه خدا مي‌داند) در حركت‬ ‫آنها تا مدّت معيّن و مش ّ‬
‫خواهد بود‪ .‬هان! خدا بسيار مقتدر و بخشنده است (و هر چه‬
‫را بخواهد مي‌كند و هر كه را بخواهد مي‌بخشد)‪ .‬خدواند شما‬
‫را از يك تن (به نام آدم) بيافريد‪ ،‬سپس از جنس او همسرش‬
‫را (به نام حوّاء) خلق كرد و براي شما هشت جفت چهارپا‬
‫گسيل داشت‪ .‬او شما را در شكمهاي مادرانتان‪ ،‬در ميان‬
‫تاريكيهاي سه‌گانه‪ ،‬آفرينشهاي جوراجور و پياپي مي‌بخشد (و‬
‫جنين را هر دم به گونه‌اي درآورده و به پلّه‌اي از خلقت‬
‫مي‌رساند) كسي كه چنين (نعمتهائي را مي‌بخشد و اين گونه‬
‫نقش آفريني) مي‌كند‪ ،‬الله است كه پروردگار شما است و‬
‫حكومت و مملكت (سراسر عالم هستي) از آن او است‪ .‬جز‬
‫او معبودي وجود ندارد‪ .‬پس چگونه (با وجود اين همه موجبات‬
‫و دواعي عبادت از حق منحرف مي‌گرديد‪ ،‬از پرستش خدا به‬
‫پرستش چيزهاي ديگر) برگردانده مي‌شويد؟)‬

‫مطلب دوم‪ :‬دانشمندان شگفتي‌هاي صنننننعت خدا را‬

‫در آفريده‌هايش بيان مي‌كنند‬
‫دانشمندان همواره شگفتي‌هاي صنعت خداوند در‬
‫آفريده‌هايش را بيان كرده و خود و ديگران را بدان پند و اندرز‬
‫داده اند که به گوشه هایی از آنچه که دانشمندان قدیم‬
‫وجدید‪ ،‬در این زمینه بدان رسیده اند ذکر خواهیم نمود‪.‬‬
‫دوست دارم هنگامی كه خواننده محترم به این نمونه ها بر‬
‫خورد میدروم ار ملسلا هيلع يسوم ترضح هتفگ نیا دنک‬
‫فیم و هداد رارق بطاخم ار نوعرف هک دهد رارق هجوت و تقد‬
‫‪:‬دیامر‬
‫چ طه‪٥٠ :‬‬ ‫چ ﰎ تﰈ ثﰈ‬
‫( (موسي) گفت‪ :‬پروردگار ما آن كسي است كه هر چيزي‬
‫را وجود بخشيده است و سپس (در راستاي آن چيزي كه‬
‫براي آن آفريده شده است) رهنمودش كرده است‪).‬‬
‫يعني خداوند هر چيزی را متناسب با خلقتش آفريده و به‬
‫سمت و سوئي كه به نفع وصلح آن است راهنمايي كرده‬
‫است‪ ،‬در صفحات آتی به نمونه‌هائي از اين عنايات و‬
‫راهنمائي‌ها‪ ،‬اشاره خواهیم نمود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪149‬‬
‫‪ -1‬به وجود آمدن اشیاء از سلول و تقسیم شدن‬
‫الف– ناجسام زنده از چه چیزی ساخته می شوند و‬
‫چگونه به وجود می؟دنیآ‬
‫دكتر يوسف عزالدين پژوهشگر معاصر ضمن ارائه توضيحات‬
‫بسيار روشنی در اين خصوص‪ ،‬مي‌گويد‪« :‬اغلب حيوانات و‬
‫گياهان از تعداد زيادي از واحدهاي بسيار ريز كه ما آنها را‬
‫(سلول) مي‌ناميم‪ ،‬ساخته شده اند‪ ،‬همانگونه كه يك ساختمان‬
‫از مجموعه ای سنگ يا آجرهاي بهم پيوسته درست مي‌شود‪».‬‬

‫(ب)ن نچران نسلول‌هان نهموارهن ندرن نحالن نتقسيمن نشدن‬

‫هستند؟‬
‫دكتر يوسف عز الدين در باره راز تقسيم شدن سلول‌ها‬
‫مي‌گويد‪« :‬سلول هاي بدن ما و ساير حيوانها همواره در حال‬
‫تقسيم شدن هستند‪ .‬اين تقسیم شدن گاهي بخاطر رشد و‬
‫نمو جسم است و گاهی هم بخاطر تعویض یا ترمیم سلولهایی‬
‫است که به علل و اسبابی از بین رفته اند‪ ،‬هرسلولی از اين‬
‫سلول‌ها از ماده بسیار عجیب و شگفت انگیزی به نام‬
‫(پروتوپلزم) ساخته شده اند‪.‬‬
‫هر سلولی در درون خود محتويات زيادي كه هر كدام‬
‫وظيفه مشخص را انجام مي‌دهند‪ ،‬وجود دارد‪ ،‬بعضي از اين‬
‫محتويات اجسام بسيار ريزي هستند بنام (كروموزوم) كه‬
‫عامل انتقال وراثت مي‌باشند‪ ،‬تعداد این کروموزومها در‬
‫سلولهای هر نوع از حيوانت و گياهان مختلف‪ ،‬ثابت و مشخص‬
‫است‪ -.‬به طور مثال‪ -‬تعداد اين کروموزومها در سلول‌هاي‬
‫گربه متفاوت است با تعداد آنها در سلول‌هاي سگ يا فيل و يا‬
‫در گياه و لوبيا و در هر سلول از سلول‌هائي كه بدن انسان را‬
‫تشکیل داداه اند‪ ،‬چهل و شش عدد از اين «کروموزومها»‬
‫وجود دارد‪.‬‬
‫هرگاه در درون جسم ما يك سلول به دو سلول تقسيم ‌‬
‫شود‪ ،‬هر سلول جديد لزوما ً بايد حاوي همان تعداد از‬
‫(کروموزومها) يعني حاوي ‪ 46‬عدد باشد‪ ،‬زيرا هرگاه اين عدد‬
‫دچار نقص شود‪ ،‬ديگر انسان بصورت انسان باقي نمي‌ماند‪،‬‬
‫سلول‌ها همانطور كه بيان گرديد همواره در حال تقسیم شدن‬
‫هستند و اين تقسیم شدن در تمام ساعت‌هاي شب و روز‬
‫حتي در موقع‌ خواب نيز صورت مي گيرد‪ ،‬اما تاكنون واقعيت‬
‫نيروهايی که بر اين عمل شگفت انگیز(تقسیم‬
‫سلولها)حکومت میقیرط زا اهنت هکلب ‪.‬ميا‌هدركن كرد ‪،‬دنک‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪150‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫اب تسا هتشادرب اتسار نیا رد دیدج مولع هک ییاهماگ‬
‫یاهبوکسورکیم) یوق رایسب یاهپوکسورکیم زا هدافتسا‬
‫یپ ‪،‬دننک یم گرزب راب اهنویلم ار ماسجا مجح هک (ینورتکلا‬
‫‪.‬میا هدرب اهنآ دوجو هب‬

‫ج ‌ن چرا سلول‌هاي تناسلي با ساير سلول‌ها تفاوت‬

‫دارند؟‬
‫دكتر يوسف عز الدين‪ ،‬مي‌گويد‪ :‬تمام سلول‌هایي که در نتیجه‬
‫تقسيم سلول‌ها در جسم انسان بوجود می‪ )46‬يواح دياب ‪،‬دنیآ‬
‫ود نآ هک اه‌لولس نیا زا عون ود يانثتساب دنشاب (موزومورک‬
‫یا هدنز دوجوم ينعي ‪،‬يلسانت ياه‌لولس ‪:‬زا دنا ترابع عون‬
‫هك يماگنه ‪،‬دنراد رارق نانز نادمخت و درم یلسانت تلآرد هک‬
‫يلسانت ياه‌لولس ندروآ دوجوب يارب يتلضع ياه‌لولس‬
‫موزومورک ‪ 46‬يواح هدمآ دوجوب ياه‌لولس ‪،‬دنوش‌يم ميسقت‬
‫ينعي ‪،‬دنشاب‌يم روكذم ددع فصن يواح مادك ره هكلب ‪،‬دنتسين‬
‫دوجو موزومورک ‪ 23‬طقف نز اي درم يلسانت لولس ره رد‬
‫‪.‬دراد‬
‫سپس درتوضيح این مطلب‪ -‬علت اختلف در تقسیم‬
‫سلولهای تناسلی ‪ -‬مي‌گويد‪ :‬فلسفه و هدف اين تفاوت اين‬
‫است كه بخاطر شكل گرفتن نخستين سلول در جسم جنين‪،‬‬
‫باید سلولهای نر (سلولهایی که در آلت تناسلی مرد قرار‬
‫دارند) با سلولهای‌ ماده (سلولهایی که درتخمدان قرار دارند)‬
‫آميخته شوند و بدین ترتیب سلول بارور شده از ‪23‬‬
‫کروموزوم سلول نر و ‪ 23‬کروموزوم سلول ماده بهم آميخته‬
‫تشکیل مي‌شود تا تعداد کروموزومها در سلول جديد در جسم‬
‫جنين به تعداد اصلي كه ‪ 46‬کروموزوم است برسد‪.‬‬
‫اين سلول بارور شده كه حاوي ‪ 46‬کروموزوم شده‪ ،‬تقسيم‬
‫پذيري‌اش را ادامه مي‌دهد و نخست به دو سلول بعد به چهار‪،‬‬
‫بعد هشت و به همين منوال‪ ،‬تقسيم مي‌شود تا اينكه جنين‬
‫كامل شده و از رحم مادر بيرون مي‌آيد و به همین ترتیب از‬
‫راه تقسيم سلول‌ها به رشد و نموش ادامه مي‌دهد تا بصورت‬
‫يك انسان كامل كه در هر سلول آن ‪ 46‬کروموزوم وجود‬
‫خواهد داشت‪ ،‬در مي‌آيد‪ .‬درست همانطور كه در سلول‌هاي‬
‫جسم والدين و اجداد و گذشتگانش و در تمام انسانها وجود‬
‫داشته است‪.‬‬
‫بي گمان كاهش تعداد (کروموزومها) به نصف (‪ )23‬در‬
‫هنگام درست شدن سلول‌هاي تناسلي برای اینکه تعداد‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪151‬‬
‫کروموزومهای جنس نر و جنس مادة به هم آميخته شده به‬
‫تعداد اصلي (‪ )46‬برسد‪ ،‬اين امر قطعا ً حاصل يك تصادف‬
‫كوركورانه و بي اراده نيست بلكه يقينا ً نتيجه يك برنامه بسيار‬
‫حساب شده و دقیق از طرف يك نيروي برتر می باشد كه بر‬
‫همه چيزآگاه است‪.‬‬
‫اين ترتيب درتعداد (کروموزومها) نمي‌تواند نتيجه تجربه‬
‫باشد‪ ،‬زيرا احتمال خطا وجود دارد و اگر چنين خطائي در آغاز‬
‫آفرينش موجودات‪ ،‬حتي براي يك بار هم اتفاق می افتاد‪ ،‬كار‬
‫موجودات زنده قبل از تشكيل نسل دومش خاتمه پيدا مي‌كرد‬
‫و پایان یافته بود‪ .‬آيا اين برنامه با اين ترتيب دقیق و حساب‬
‫شده به تنهائي دليلي قانع كننده و دال بر وجود نيروئي برتر‪،‬‬
‫مدبر‪ ،‬توانا و دانا نيست؟!‬

‫د ن چرا سلول‌هاي مغز تقسيم نمي‌شوند؟‬

‫اما نوع ديگر ازسلول‌ها كه با بقيه سلول‌هاي جسم اختلف‬
‫دارند‪ ،‬سلول‌هاي مغز و دماغ‌اند اين سلول‌ها بخاطر اينكه‬
‫تقسيم نمي‌شوند با ساير سلول‌ها متفاوت‌اند‪ .‬دكتر يوسف‬
‫عزالدين درباره سر وفلسفه تقسیم نشدن اين سلول‌ها‬
‫مي‌گويد‪:‬‬
‫«تقسیم نشدن سلول‌هاي عصبي كه مغز ودیگر دستگاه‬
‫های عصبی انسان را تشکیل داده اند ممكن نيست كه از‬
‫طريق تجربه واحتمال خطا و صواب باشد‪ ،‬اگر سلول‌هاي‬
‫عصبي مانند ساير سلول‌ها تقسيم مي‌شدند‪ ،‬بلی بسيار‬
‫خطرناكي بوجود مي‌آمد و آن اينكه سلول‌هاي مغز در چنين‬
‫شرايطي قادر به حفظ و نگه داری از وجود انسان نمي‌شدند‬
‫و تمام دستگاه حافظه انسان در زمان بسيار كوتاهي متلشي‬
‫مي‌شد‪».‬‬
‫تعداد سلول‌هاي مغز از موقع تولد انسان يا هر حيواني ديگر‬
‫تا لحظه وفات اضافه نمي‌شوند حتي يك سلول به آنها افزوده‬
‫نمي‌شود‪ ،‬بلکه گلبولهاي سرخ رنگ كه در خون شناور هستند‪،‬‬
‫از بين مي‌روند و بجاي آنها سلول‌هائي جديدي مینيا و دنیآ‬
‫‪.‬دوش‌يم راركت رابکی زور دصکیره رد اًبيرقت لمع‬

‫ه‌ ‪ -‬راز تفاوت در نيروي ماهیچه های بدن‬

‫دكتر عزالدين پيرامون اين موضوع چنين مي‌گويد‪ :‬قوي‌ترين‬
‫عضلت در جسم انسان و حيوانها عضلت رحم جنس ماده‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪152‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫هستند‪ ،‬همان عضله هایی كه جنين را فشار مي‌دهند تا از‬
‫شكم مادر بيرون بيايد‪ .‬زيرا اگر اين عضلت از بدو آفرينش‬
‫انسان یا ساير حيوانها چنين قوي نمي‌بودند‪ ،‬هيچگاه نخستين‬
‫جنين از شكم مادر بيرون نمی آمد‪.‬‬
‫پس از عضلت رحم‪ ،‬عضله های قلب و فكها از لحاظ نیرو‬
‫و توانایی در درجه اول قرار دارند‪ ،‬عضلت قلب بايد قوي و‬
‫نیرومند باشند تا بتواند در مدت طول عمر یک انسان که‬
‫گاهی بیش از يكصد سال هم می باشد‪ ،‬عمل صادر كردن‬
‫خون را به تمام اعضاهايی كه نياز به خون دارند‪ ،‬انجام دهد‪.‬‬
‫هم چنين عضلت فكين بايد توانا و قوي باشد تا شخص بتواند‬
‫دندانهاي فك بال و پائين را روي هم قرار داده تا عمل جويدن‬
‫هر نوع غذا را در طول مدت زندگي برايش مقدور باشد‪.‬‬

‫‪2‬نن نمقاومتن نموجوداتن نزندهن ندرن نبرابرن نعواملن ننابود‬

‫كننده‬
‫دكتر يوسف مي‌گويد‪«:‬در تمام موجودات زنده يك ويژگي‬
‫بسيار مهم كه تمام موجودات زنده اعم از كوچك و بزرگ در‬
‫آن شريك هستند‪ ،‬يافت مي‌شود‪ ،‬اين ويژگي توان دفاع و‬
‫مقاومت در برابر عوامل نابود كننده است‪ .‬زيرا آفريدگار‬
‫جهان هستي بقاء و ماندگار بودن آن را خواسته است‪.‬‬
‫ويروس (آنفلوانزا) لحظه به لحظه تغيير شكل مي‌دهد تا‬
‫توان مقاومتش بيشتر باشد‪ ،‬در مقابل‪ ،‬حشرات نیز همواره‬
‫در حال كسب قدرت عليه آفتهای شيميائي هستند تا با عناصر‬
‫نابود كننده وعواملي كه جنس حشرات را تهدید مي‌كنند‪،‬‬
‫مقاومت كنند‪.‬‬
‫حتي در خود انسانها نيز فزونی زاد و ولد در فاصله های‬
‫زماني جنگ‌ها مشاهده شده است‪ .‬هم چنين ديده شده است‬
‫زنهائي كه در مدت طولني از قرص‌هاي ضد بارداري استفاده‬
‫مي‌كنند‪ ،‬اگر بدليلي استفاده از اين قرصها را در چند وعده‬
‫ترك كنند‪ ،‬در نخستين‌ آميزش جنسي باردار شده و اکثراً‬
‫فرزندان دو قلو و سه قلو مي‌زايند تا كم وکاستیهای که در‬
‫زاد و ولد در فاصله استفاده از قرص‌هاي ضد بارداري بوجود‬
‫آمده است‪ ،‬جبران شود‪.‬‬
‫اگر شخصي به هرسببی يكي از كليه‌هايش را از دست دهد‪،‬‬
‫حجم كليه باقيمانده افزوده مي‌شود و عمل دو كليه را انجام‬
‫مي‌دهد‪ ،‬گویی که در جسم‪ ،‬شعوری وجود دارد كه نقص ایجاد‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪153‬‬
‫شده را درك نموده و در اسرع وقت درصدد جبران آن برمی‬
‫آيد‪.‬‬
‫آري‪ ،‬خداي يگانه است كه اين توانايي شگفت آور را با‬
‫چنين توازن و تناسبي به اين مخلوقات عنايت كرده است تا‬
‫در معرض فنا و نابودي قرار نگيرند‪ ،‬همان گونه که تمام‬
‫حيوانات را با ابزار دفاعي متناسب باحالش مسلح نموده‬
‫است و در این زمینه ميان انسان و كژدم و اژدها و گرگ و‬
‫غیره‪ ،‬اندك تفاوتی وجود ندارد‪.‬‬
‫امكان ندارد كه اين ضابطه و قانون که برتمام موجودات‬
‫حاکم است‪ ،‬نتيجه يك پديده اتفاقي و تصادفي و كوركورانه‬
‫باشد زيرا يك پديده اتفاقي و حادثه آني و لحظه ای هرگز‬
‫نمي‌تواند مظهرقانوني باشد كه همه كائنات و جهان هستي از‬
‫آن پيروي كند‪.‬‬

‫‪ - 3‬هدایت زنبور عسل و گوشه ای از شگفتی های‬

‫قدرت خداوند در خلقت آن‬
‫ابن قیم ‪–1‬رحمه الله ‪-‬ضمن بیان راهنمائي خداوند به زنبور‬
‫عسل در امور زندگيش‪ ،‬از شگفتي‌هاي قدرت الهي درآفریده‬
‫هایش چنين مي‌گويد‪« :‬موضوع راهنمائي زنبور عسل از‬
‫شگفت آورترين شگفتي‌ها است زیرا زنبورهاي عسل يك‬
‫مدير و فرمانده دارند که نام آن يعسوب است‪ ،‬يعسوب به‬
‫لحاظ جسم و شكل از همه زنبورهای عسل بزرگتر و زيباتر‬
‫است‪».‬‬
‫زنبورهاي عسل ماده در آغاز فصل بهار تخم ريزي مي‌كنند‬
‫و بيشترين فرزندان‌شان ماده هستند و اگرچنانچه در ميان‬
‫آنان فرزندان نري ديده شود‪ ،‬فورا ً آن را از ميان خود بيرون‬
‫مي‌رانند يا آن را مي‌كشند‪ ،‬مگر تعداد بسيار اندكي زيرا‬
‫فرزندان نر (در جامعه زنبور های عسل) هيچگونه کاری انجام‬
‫نمي‌دهند و به کسب و کار نمی پردازند‪.‬‬
‫زنبورهاي عسل به چند دسته تقسيم مي‌شوند‪ :‬گروهی از‬
‫آنها همواره از ملكه (فرمانده و امير) خود حراست مي‌كنند و‬
‫هميشه با او هستند‪ ،‬گروه دیگری درصدد تدارك و ساختن‬
‫‪ 1‬کتاب "شفاء العلی ل"‪:‬ص ‪،101‬آنچ ه ک ه از اب ن قی م نق ل نمودی م توج ه مرا ب ه‬
‫این نکته معطوف می دارد که‪ :‬نیاکان و گذشتگان خوب (سلف صالح) توجه‬
‫ویژه ای را ب ه ت أ م ل و تفک ر در آفریده های خداون د داشت ه ان د و نی ز علم و‬
‫آگاه ی آنان ب ه درجات رفیع ی رس یده اس ت ام ا ب ی ش ک ته ی از اشتباه نبوده‪،‬‬
‫بهمی ن جه ت ب ه ای ن نکت ه واق ف نشده ان د ک ه زنبور عس ل ملک(شاه ن ر)ندارن د‬
‫بلکه ملکه (شاه ماده دارند)‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪154‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫موم هستند‪ ،‬موم در واقع ته مانده عسل است و در آن‬
‫شيريني مانند شيريني انجير وجود دارد و از عسل بيشتر‬
‫مورد توجه زنبور عسل است‪ .‬زنبور عسل همواره آن را‬
‫صاف و تميز نگاه مي‌دارد و از آلوده شدن با پيشاب و مدفوع‬
‫حفاظت مي‌كند‪ ،‬گروه دیگری از زنبورهای عسل‪ ،‬خانه را‬
‫مي‌سازند و گروهي ديگر كار آبرساني را بعهده دارند‪ ،‬گروه‬
‫دیگری سلول‌ها (خانه‌ها) را جارو مي‌زنند و از هر گونه كثافت‬
‫و زباله آنها را صاف و تميز نگاه مي‌دارند‪ .‬اين گروه هرگاه در‬
‫سلول‌ها زنبوري تنبل و بيكار را ببينند آن را كشته و از بين‬
‫مي‌برند تا تنبلي آنها آثار منفي را بر ساير كاركنان و پرسنلها‬
‫نداشته باشد‪ ،‬نخستین سلولی که می سازند خانه امير و‬
‫فرمانده است که خانه مربع شكلي شبيه تخت خواب است و‬
‫ملكه روي آن نشسته و گروهي از زنبورها مانند وزارء و‬
‫مشاورين از چهار طرف او را احاطه مي‌كنند و از آن جدا‬
‫نمي‌شوند‪ ،‬زنبورهای عسل در جلو خود چيزي مانند حوضچه‬
‫مي‌سازند و صاف‌ترين عسلي را كه تهیه می کنند در آن‬
‫حوضچه می ریزند‪ .‬عسل اين حوضچه غذاي فرمانده (ملكه)‬
‫و امراءش مي‌باشد‪.‬‬
‫زنبورهای عسل سلول‌ها (خانه‌ها) را چنان مي‌سازند كه‬
‫گوئي بر اساس يك نقشه منظم و از پيش ساخته و طراحي‬
‫شده‌است و كوچه‌ها و محل‌ها در آن پيش بيني شده‌اند‪ .‬زنبور‬
‫خانه‌هايش را بصورت شش ضلعي كه تمام اضلع آن برابر‬
‫باشند‪ ،‬مي‌سازد‪ .‬گوئي كه كتاب اقليدس را خوانده و بهترين‬
‫نقشه خانه سازي را آموخته اند‪ ،‬زيرا نكته مهم در ساختن‬
‫خانه استحكام و گشادگي است‪ ،‬فلسفه و حکمت انتخاب‬
‫شكل شش ضلعي در میان اشکال مختلف این است که‪،‬‬
‫هرگاه اضلعش با همديگر متصل شوند‪ ،‬بشكل دايره ای‬
‫مانند سنگ آسياب در مي‌آيد که در ميان ضلعها فرجه و‬
‫فاصله‌اي باقي نمي‌ماند‪ .‬در نتيجه بصورت يك طبقه محكم كه‬
‫حتي یک سر سوزن درآن راه پيدا نمي‌كند‪ ،‬در مي‌آيد‪.‬‬
‫وال مقام و مبارك يزدان است‪ ،‬آن خلقي كه زنبور را الهام‬
‫كرده تا چنين خانه‌اي بسازد كه هنوز بشر از ساختن آن عاجز‬
‫است‪ .‬برای‌تان روشن شد كه خانه ساخته زنبور عسل دو‬
‫ويژگي بسيار شگفت آوری را دارد‪ :‬يكي اينكه زاويه‌هايش را‬
‫تنگ نمي‌سازد زيرا زاويه تنگ بدون استفاده مي‌ماند‪ .‬دوم‬
‫اينكه زنبور خانه‌هايش را به اشكال گوناگوني مي‌سازد كه‬
‫هرگاه اين شكلها با هم متصل شوند و فضاي مورد نظر پر ‌‬
‫شود‪ ،‬هيچ گوشه‌اي از آن ضايع نمي‌گردد‪ .‬آري!زنبور عسل‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪155‬‬
‫مي‌داند شكلي كه داراي اين دو ويژگي باشد‪ ،‬فقط شكل‬
‫شش ضلعي است‪ .‬زيرا شكلهاي مثلث و مربع هر چند كه‬
‫ممكن است فضاي مورد نظر را پر كنند ولي زاويه‌هاي آن‬
‫تنگ و كوچك هستند و ساير شكلها نیز هر چند كه‬
‫زاويه‌هايشان بزرگ و وسيع هستند اما تمام فضاي مورد نظر‬
‫را تحت پوشش قرار نمي‌دهند بلكه ميان آنها فرجه‌هاي خالي‬
‫باقي مي‌ماند که غير قابل استفاده مي‌باشند‪ ،‬اما شش ضلعي‬
‫اين دو ويژگي را دارد‪ .‬بنابراين خداوند زنبورها را هدايت كرد‬
‫تا خانه‌هایشان را شش ضلعي بسازند بدون اينكه از ابزار‬
‫هندسي استفاده نمایند و یا از نقشه از پيش تعيين شده‬
‫پيروي كنند‪ ،‬آیا ماهرترين مهندس ساختمان قادر به ساختن‬
‫چنين خانة شش ضلعي بدون استفاده از ابزارهاي هندسي‬
‫هستند؟!!‬
‫پس بسيار با عظمت و توانا است آن خدائي كه زنبورها را‬
‫بسوي چراگاهها و مراتع هدايت كرده و به آنها دستور داده تا‬
‫درمسيرهای منتهي به چراگاه‌هاي و باغها حركت كنند بدون‬
‫اينكه راه را گم کنند‪ ،‬مسيرهاي طولني را بپيمايند و بهترين و‬
‫لذیذترین عصاره‌های چراگاهها را چیده و به خانه‌هاي‬
‫خالي‌شان برگردند و شراب‌هاي (نوشيدني‌ها) رنگارنگ ولذیذ‬
‫را در آن‌ها بريزند‪ ،‬نوشيدني‌ كه مايه شفاء و تندرستي مردم‬
‫است‪ ،‬بي گمان در این نشانه هایی است برای آنان که‬
‫میاندیشند‪.‬‬
‫‌‬
‫زنبورها وقتی که از ساختن خانه‌ها فارغ شدند‪ ،‬با شكمهاي‬
‫خالي بيرون آمده و به مناطق هموار و كوهستاني مي‌روند و‬
‫عصاره‌هاي لذيذ گلها و برگهای درختان را مي‌مكند و با شكم‬
‫پر بر مي‌گردند‪.‬‬
‫خداوند در دهان زنبورها گرمي و حرارتي را قرار داده است‬
‫كه هرچیزی را كه زنبورها آ ن را می مكند‪ ،‬به وسیله آن‬
‫حرارت آن را پخته و طعم لذيذ و مرغوبی به آن ‌داده‪ ،‬سپس‬
‫آن عصاره را درسلول‌هایي خالي کرده و هرگاه خانه‌ها پر‬
‫شدند‪ ،‬دهنه آنها را با موم صاف و تميز بسته و روي آنها را‬
‫مهر مي‌زنند‪ ،‬زماني كه همه سلول‌ها پر شدند محل ديگري را‬
‫اگر برايشان مقدور باشد در نظر مي‌گيرند و در آنجا خانه‬
‫مي‌سازد و همان اقداماتي را عملی می کنند كه در خانه‌هاي‬
‫اولي انجامش مي‌دادند‪ ،‬در فصل زمستان كه هوا سرد‬
‫مي‌شود و گل و گياه و درختان برگ‌ها را مي‌ريزند و جلو‬
‫كسب و كار زنبورها گرفته مي‌شود‪ ،‬در خانه های خود نشسته‬
‫و از عسلهايي كه ذخيره كرده اند‪ ،‬تغذيه مي‌كنند‪ ،‬زنبورها در‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪156‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫روزهاي كار و كسب صبح زود از خانه بيرون مي‌روند و در‬
‫چراگاه‌ها به سياحت مي‌پردازند و هر گروهي از آنها كارهاي‬
‫مخصوص خود را انجام داده و با فرا رسيدن شب به‬
‫خانه‌اشان بر مي‌گردند‪.‬‬
‫اما (ملكه) و فرمانده‪ ،‬بیشتراوقات را در خانه می گذراند و‬
‫خيلي كم از خانه بيرون مي‌رود مگر زماني كه قصد هوا‬
‫خوری و گشت وگذار را داشته باشد‪ ،‬آنگاه از مقر فرماندهي‬
‫بيرون رفته و وزراء و خدام را نيز با خود مي‌برد و در مزارع و‬
‫باغها چند ساعتي به سير و گردش مي‌پردازد و سپس به خانه‬
‫خود بر مي‌گردد‪.‬‬
‫از حركات شگفت انگيز فرمانده اين است‪ ،‬هرگاه از‬
‫زنبوري يا از صاحب سلول يا كارگران ضرري متوجه او شود‬
‫به خشم ‌آمده و از سلول بيرون مي‌آيد و از آن فاصله‬
‫مي‌گيرد و گروهي از زنبورها نیز همراه او بيرون مي‌روند و‬
‫سلول‌ها را خالي مي گذارند‪.‬‬
‫هرگاه صاحب كندو آن را خشمناك و ناراضي ببيند و احتمال‬
‫بدهد كه ملكه‪ ،‬زنبورها را به محلي ديگر مي‌برد‪ ،‬براي‬
‫برگرداندن و جلب رضايت او فورا ً توسط زنبورها‪ ،‬محلي را‬
‫كه به آنجا رفته است شناسائي کرده و با تعداد زیادی از‬
‫زنبورها به سراغ او رفته و بصورت خوشه انگوری در اطراف‬
‫آن تجمع مي‌كنند‪‌ ،‬ملكه هر گاه عصباني شود روي درختي بلند‬
‫مي‌نشيند و ساير زنبورها به آن پيوسته و در اطرافش گرد‬
‫آمده تا بصورت توپي در مي‌آيند‪ .‬آنگاه صاحب كندو چوب‬
‫درازي را بر مي‌دارد و سر آن را با مقداري گياه معطر و تميز‬
‫مي‌پوشاند و آن را به ملكه نزديك مي‌كند و يك وسیله‬
‫موسيقي را با خود برمي‌دارد و آن را مي‌نوازد وآن گياه‬
‫خوشبو را نزديك ملكه مي‌برد‪ ،‬اين عمل را همواره انجام‬
‫مي‌دهد تا اينكه ملكه راضي شود وقتي که خشمش فرو برد و‬
‫راضي شد‪ ،‬بلفاصله روي دسته گياهان مي‌نشيند و كارگران و‬
‫ساير زنبورها نیزاز آن پيروي مي‌كنند و بر مي‌گردند و بدين‬
‫ترتيب صاحب كندو آن را به سلول مي‌برد و او همراه با‬
‫سپاهيانش به خانه‌هاي شان بر مي‌گردند‪ .‬قابل ذكر است كه‬
‫زنبور روي مردار‪ ،‬حيوان و طعام هرگز نمي‌نشيند‪.‬‬
‫از ديگر كارهاي شگفت آور زنبورها اين است كه اگر ملكه‬
‫دست به اعمال ظالمانه بزند از او اطاعت نكرده و او را از‬
‫بين مي‌برند و همچنين زنبورهاي قد بلند را كه حجم نسبتاً‬
‫بزرگتري دارند ‌و كار مفيدي انجام نمي‌دهند‪‌ ،‬از بين برده و‬
‫آنها را از سلول‌ها بيرون مي‌كنند و پس از اين پاكسازي‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪157‬‬
‫بهترين عسل را توليد مي‌كنند‪ ،‬اختلف و درگيري همواره‬
‫وجود دارد‪ .‬زنبورهاي ريزتر كه مسئول تهيه عسل هستند‪،‬‬
‫هرگاه جنگ به سردي گرائيده و پايان پذيرفت‪ ،‬به ميدان جنگ‬
‫بر مي‌گردند و كشته شدگان را به محلي دور از سلول‌ها‬
‫انتقال مي‌دهند‪.‬‬
‫در ميان زنبورها كارگران و كارمندان بسيار شريفي كه‬
‫فعالنه انجام وظيفه مي‌كنند وجود دارد‪ .‬از طرفي ديگر ميان‬
‫آنها گروهي تنبل‪ ،‬فاقد ارزش كه تنبلي آنها در سست نمودن‬
‫و کم فعالیت نمودن ديگران اثرمی گذارند نيز ديده مي‌شوند‪.‬‬
‫دسته اول كه كارگران بسيار شريف و وظيفه شناسی هستند‪،‬‬
‫همواره گروه دوم را از نزديك شدن به سلول‌ها منع مي‌كنند و‬
‫از ترس اينكه آنها كارگران شريف را تحت تأثير قرار ندهند و‬
‫به كم كاري و بيكاري تشويق نكنند به آنها اجازه سكونت در‬
‫سلول‌ها را نمي‌دهند‪.‬‬
‫زنبور عسل از حساس‌ترين و پاكيزه‌ترين حيوانها است‪،‬‬
‫بدين جهت فقط هنگام پرواز كردن اقدام به دفع مدفوع‬
‫مي‌كند و از كثافت و بوي بد متنفر است‪ ،‬دوشيزگان و‬
‫بچه‌هاي كوچك آنها نسبت به بزرگان با جديت و حراست‬
‫بيشتري انجام وظيفه مي‌كنند‪ ،‬كمتر گزنده هستند و بهترين‬
‫عسل را تهيه مي‌كنند و گزيدن و گاز گرفتن آنها از نيش زدن‬
‫بزرگترها كمتر ضرر دارد‪.‬‬
‫از آنجا كه زنبور عسل از مفيدترين و مبارك‌ترين مخلوقات‬
‫است‪ ،‬وحي پروردگار به او اختصاص يافت و هدايت ويژه‬
‫پروردگار از ميان ساير حشرات نصيب او گرديد و ماده‌اي كه‬
‫از شكم آنها بيرون مي‌آيد سبب شفاء بيماري‌ها و روشنائي‬
‫براي هدايت مردم قرار داده شده و بخاطر همين مزيت‪،‬‬
‫ساير حشرات با زنبورها عداوت و دشمني دارند و دشمنان‬
‫آن‌ها از پست‌ترين حيوانها هستند‪ ،‬آري‪ ،‬چنين است سنت‬
‫‪1‬‬
‫خداوند دانا و توانا در آفریده هایش‪.‬‬

‫محققان معاصر در مورد زندگي زنبور عسل سخن‬

‫‪2‬‬
‫مي‌گويند‬
‫امروز علم و دانش پيشرفت كرده است و با اين پيشرفت ما‬
‫را از بسياري از شگفتي‌هاي آفرينش و اسرار جهان هستي‬

‫‪ 1‬شفاء العلیل‪ :‬ص ‪.101‬‬

‫‪ 2‬مطالب ی ک ه در اینج ا ذک ر شده اس ت از کتاب"النحلة تس بح الله"تألی ف‬
‫محمدحسن حمصی نقل شده البته با اندک تغییری در سبک آن‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪158‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫آگاه كرده است‪ .‬دانشمندان و محققان امروزي اطلعاتي‬
‫پيرامون زندگي زنبور عسل به ما مي‌دهند كه ما قبل ً آنها را‬
‫نمي‌دانستيم و آن اينكه زنبورهاي عسل به سه دسته تقسيم‬
‫مي‌شوند‪ :‬زنبور ملكه (فرمانده)‪ ،‬زنبور نر و زنبور شاغل يا‬
‫كارگر‬
‫زنبور ملكه‪ ،‬مادر همه کندو ها وسلول‌ها است و ساير‬
‫زنبورهای داخل سلول ها فرزندان آن می باشند‪.‬جا دارد که‬
‫بدانید ملكه هر روز تعداد ‪ 1500‬تا ‪ 2000‬وایانا ‪ 3500‬تخم‬
‫مي‌گذارد‪ .‬اين تخم گذاري بطور مداوم و مستمرازآغاز فصل‬
‫بهارتا پايان فصل تابستان ادامه دارد‪.‬‬
‫اين تعداد بسيار زياد تخم‌ها بخاطر جبران كمبودهاي‬
‫مداومي است كه سلول‌هاي زنبور با آن مواجه هستند‪ .‬عمر‬
‫زنبورها كوتاه است‪ ،‬هر كدام از آنها پنج الي هفت‪ ،‬هفته‬
‫بيشتر زنده نمي‌ماند‪ .‬سلول‌ها نياز به نسلهاي جديدي پيدا‬
‫مي‌كنند‪ ،‬اين نسلهاي جديد كمبود وارده بر سلول‌ها را جبران‬
‫مي‌كنند تا سلول‌ها همواره وظيفه خود را كه دنياي زنبورها به‬
‫آن نيازمند است‪ ،‬انجام دهند و نیز برای اینکه بتوانند در هنگام‬
‫درگیری و مواجهه با دشمن و خطرهايی که آنان را تهدید می‬
‫کنند از خود دفاع کنند‪ .‬زیرا اگر چنين نمي‌بود سلول‌ها‬
‫منتقرض شده و از بين مي‌رفتند‪.‬‬
‫از شگفتی‌هاي آفرينش زنبور ملكه اين است كه او در‬
‫خانه‌هایي تخم مي‌گذارد كه زنبورهای كارگر‪ ،‬آنها را در‬
‫مقياس‌هاي مختلف ساخته‌اند و از میان آنها بزرگترین خانه را‬
‫براي ملكه آينده در نظر می گیرند و تخمي را كه ملكه درآن‬
‫مي‌گذارد‪ ،‬در آينده ملكه مي‌شود‪ ،‬تخمي را كه ملكه در خانه‬
‫های كوچك كه باندازه يك چهارم اينچ است‪ ،‬مي‌گذارد‪ ،‬برای‬
‫زنبور های نر در نظر می گیرند‪ .‬اما تخمي را كه در خانه‬
‫كوچك‌تر‪-‬كه باندازه يك پنجم اينچ است‪ -‬مي‌گذارد‪ ،‬خانه‌ي‬
‫زنبورهای كارگر مي‌باشد‪ .‬لزم به ذکر است كه ملكه‬
‫(فرمانده) با هر تخم زنبور كارگری که می گذارد‪ ،‬سه الي‬
‫چهار کرم دیگر را نیز مي‌گذارد تا باروری وحاصلخیزیش‬
‫بیشتر باشد‪ ،‬در حالي كه در خانه های زنبور نر تخم بارور را‬
‫نمي‌گذارد‪.‬‬
‫یکی دیگراز شگفتي‌هاي آفرينش الهي در زنبور ملكه اين‬
‫است كه زنبور ملكه تنها در حال پرواز جفت گیری میو دنک‬
‫يفرگش رايسب هفسلف و زار كي رما نيارد و دوش‌يم حيقلت‬
‫اب هك درادن ناكما شيارب رن روبنز هكنيا نآ و تسا هتفهن‬
‫يلسانت تلآ اريز دنك‌ يريگ تفج نيمز يور رد هكلم روبنز‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪159‬‬
‫رگم دروايب نوريب ار نآ دناوت‌يمن و تسا ناهنپ رن روبنز‬
‫هك یياه‌هسيك زاورپ عقوم ؛تسا زاورپ لاح رد هكيماگنه‬
‫ندرك داب نيا و دنك‌يم داب و دنوش‌يم رپ اوه زا دراد رن روبنز‬
‫تلآ هجيتن رد و دنك‌يم دراو راشف رن روبنز يلسانت تلآ رب‬
‫‪.‬ديآ‌يم نوريب تسا ناهنپ هك يلحم زا شیلسانت‬
‫از ديگر شگفتي‌هاي آفرينش الهي در ملكه دوشيزه اين‬
‫است كه ملكه دوشيزه توانایی ویژه ای جهت دعوت كردن‬
‫زنبور نر براي تلقيح و جفت گيري دارد و هرگاه ملكه دوشيزه‬
‫به انجام عمل جنسي تمايل داشته باشد با سردادن صداي‬
‫مخصوصی زنبور نر را متوجه خود مي‌كند‪ ،‬بدین صورت که از‬
‫سلول خود بيرون آمده و با صداي ويژه‌ای به دور سلول خود‬
‫دور مي‌زند و زنبور نر به استقبال اين صدا می آید ونه تنها‬
‫بسوي همان يك سلول مي‌رود بلكه اطراف تمام سلول‌هاي‬
‫مجاور را گرفته وگروه های زنبور نر پشت سر ملكه به‬
‫حركت در مي‌آيند و ملكه در فضاي وسيع و بازی به سير و‬
‫سرعتش ادامه مي‌دهد‪ .‬تا زنبورهاي نري كه قوي‌تر و تيزروتر‬
‫هستند به ملکه رسیده و به انجام عمل جنسي با ملكه موفق‬
‫مي‌‌شوند‪ ،‬البته زنبورهاي نر بعد از انجام عمل جنسي زندگي‬
‫خود را از دست مي‌دهند زيرا اين زنبورها بعد از تلقيح ملكه‪،‬‬
‫آلت تناسلي خود را از دست می دهند چون آلت تناسليشان‬
‫در آلت تناسلی ملكه جا مي‌ماند و اين امر موجب از بين‬
‫رفتن زندگي زنبور نر مي‌گردد‪.‬‬
‫خواننده محترم حتما ً سوال مي‌كنید كه زنبور نر چگونه‬
‫صداي ملكه را مي‌شنود؟ پاسخ اين سوال اين است كه‬
‫خداوند به هر زنبوری دو تا شاخك حساس داده است که هر‬
‫كدام از ا ين شاخكها از حلقه‌هاي بهم پيوسته ای درست‬
‫شده‌اند که روي اين حلقه‌ها تعداد زيادي سوراخ وجود دارد‪.‬‬
‫تعداد اين حلقه‌ها در زنبور نر دوازده عدد و در ملكه و‬
‫زنبورهای كارگر يازده عدد مي‌باشند و تعداد سوراخ‌هاي‬
‫حسي موجود در شاخك حساس زنبور نر (‪ )2800‬و در‬
‫شاخك حساس زنبور كارگر(‪ )2400‬و در زنبور ملكه (‪)1600‬‬
‫عدد مي‌باشند‪.‬‬
‫در واقع دو شاخك حساس زنبور بمنزله فرستنده‌ها و‬
‫گيرنده‌هاي امواج راديوئي هستند كه زنبور نر از آنها براي‬
‫گرفتن صداهاي صادره از ملكه و نیز ساير صداها‪ ،‬استفاده‬
‫مي‌كند‪ ،‬همانطور كه از اين شاخك‌ها در بوئيدن‪ ،‬شنيدن و‬
‫لمس كردن استفاده مي‌كند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪160‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫هر گاه زنبور كارگر یا زنبور نر يا ملكه شاخک های حسی‬
‫خود را از دست دهند‪ ،‬نمي‌تواند نقش خود را ايفاء كنند زیرا‬
‫بیشتر حواس آنها‪ -‬حس شنيدن‪ ،‬بوئيدن و لمس كردن‪ -‬در آن‬
‫شاخکها متمرکز شده و موجود است‪ .‬همانطور كه قبل ً بيان‬
‫گرديد‪.‬‬
‫آفرينش و ساخت فيزيكي زنبور نر بسيار متناسب با كار و‬
‫وظايف مهمي است كه براي انجام آنها خلق شده است‪.‬‬
‫زنبور نر‪ ،‬بزرگ‪ ،‬قوي و توانمند است‪ ،‬زياد مي‌خورد و کار را‬
‫انجام نمي‌دهد يعني عصاره گل‌ها و درختان را جمع نمي‌كند‪،‬‬
‫عسل نمي‌سازد‪‌ ،‬خانه نمي‌سازد‪ ،‬كار حراست و پاسداري را‬
‫انجام نمي‌دهد‪ ،‬حتي برای خوردن غذایش زحمت نمی کشد‬
‫بلکه زنبورهای كارگر غذا را در دهنش مي‌گذارند‪ .‬تنها وظيفه‬
‫آن باردار كردن ملكه است‪ ،‬از این رو پس از انجام وظیفه‬
‫اش‪ ،‬زنبورهای كارگر در تهيه غذا نه تنها هيچگونه كمكي به او‬
‫نمی‌كنند‪ ،‬بلكه علیه آن هجوم برده وآن را کشته یا از خانه‬
‫بیرونش می کنند‪.‬‬
‫اكنون بايد بدانيم كه تعداد زنبورهاي نر به نسبت ساير‬
‫زنبورها بسيار اندك است‪ .‬تعداد آنها در يك سلول از دويست‬
‫عدد تجاوز نمي‌كند‪.‬‬
‫اما زنبورهای كارگر بيشترين تعداد و آمار را دارند‪ .‬زيرا‬
‫كارگران عنصر فعالی هستند كه كارهاي مختلف را انجام‬
‫مي‌دهند و به انجام وظايف بسيار مهم مي‌پردازند‪.‬‬
‫زنبورهای کارگر‪ ،‬عصاره‌ها را بدست مي‌آورند‪ ،‬گرده‬
‫غنچه‌ها و خوشه‌ها را جمع آوري مي‌كنند و عسل مي‌سازند‪.‬‬
‫ملكه را در تهيه و تدارك غذاي مخصوص ياري مي‌كنند و‬
‫خانه‌هاي مخصوص نگاهداري عسل را مي‌سازند و نسلهاي‬
‫جديد زنبورها را پرورش می دهند‪ ،‬از سلول‌ها پاسداري‬
‫مي‌كنند‪ ،‬آنها را پاك و تميز نگاه مي‌دارند‪ ،‬حتي كار تهويه و‬
‫گرم نگاه داشتن آنها را نيز انجام مي‌دهند‪.‬‬
‫كارها و وظايف در سلول‌ها بر اساس تخصص و كارداني‬
‫تقسيم شده اند و اين تخصص به سن و سال زنبورها بستگي‬
‫دارد‪ ،‬زنبورها در هر سن و سالی وظيفه مخصوصي دارند و با‬
‫طولني‌تر شدن عمر و سن و سال آنها‪ ،‬عمل و وظيفه‬
‫جديدي به آنها سپرده مي‌شود‪ .‬روي اين حساب زنبورها با‬
‫گذشت زمان و با پايان رسيدن عمرشان كليه اعمال و‬
‫وظايفي كه سلول‌ها بدان نياز دارند‪ ،‬را تجربه مي‌كنند‪ .‬قابل‬
‫ذکر است كه زنبورها‪ ،‬زندگي را با اعمال آسان و ساده‌اي كه‬
‫نيازي به زحمت و تلش فراوان ندارد آغاز مي‌كنند و در پايان‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪161‬‬
‫زندگي به انجام كارهاي بسيار مهم و پيچيده‌اي مانند دور زدن‬
‫در مزارع‪ ،‬بدست آوردن عصاره و گرده غنچه‌ها و خوشه‌ها‪،‬‬
‫تهيه آب و ساختن و اندوختن عسل مي‌پردازند و هم چنين‬
‫ملحظه می شود كه آنها تدريجا ً براساس تجربه و كارداني و‬
‫مهارتي كه خداوند به آنها عنايت كرده است‪ ،‬وظايف را انجام‬
‫مي‌دهند‪ ،‬بنابراين هر وظيفه‌اي كه به آنها محول مي‌شود‬
‫متناسب با توانمندي‌ها و استعدادهائي است كه آنها دارند تا‬
‫بتوانند نقش خود را در انجام وظايف جديد به نحو احسن ایفا‬
‫کنند‪.‬‬
‫بنابراين زنبورهای كارگر در روز اول و دوم به تميز كردن و‬
‫جارو زدن خانه‌هایي مي‌پردازند كه جای زنبورهایی بوده که‬
‫تكامل يافته اند و رشد و نمو خود را طي كرده‌اند و به بلوغ‬
‫رسيده و از خانه‌ بيرون رفته‌اند‪ .‬كارگران‪ ،‬اين خانه‌ها را تميز‬
‫كرده و براي نسلهاي بعديشان آماده مي‌كنند‪ .‬زنبور ملكه تا‬
‫وقتی که تحقیق کامل را در باره آنها انجام ندهد و از پاکیزه‬
‫بودن آنها اطمينان حاصل نكند‪ ،‬تخم خود را در اين خانه‌ها‬
‫نمي‌گذارد‪.‬‬
‫در روز سوم و چهارم نقش پرورش و پروراندن کرم بچه‬
‫های که بيش از سه روز از عمرشان گذشته ودرآینده‬
‫زنبورهای کارگر و زنبورهای نر را تشکیل می دهند‪ ،‬ایفا می‬
‫کنند‪ .‬آنچه كه دانشمندان آن را (نان عسل) مي‌نامند كه در‬
‫واقع آميخته ای از عسل و دانه لقاح است را به آنها می دهند‬
‫که اين مواد غذائي را از داخل خانه‌های شش ضلعي كه‬
‫زنبورها در آنجا اندوخته‌اند‪ ،‬بدست مي‌آورند‪.‬‬
‫زنبورهای كارگر بعد از روز پنجم تا روز دوازدهم از‬
‫عمرخود‪ ،‬به تغذیه نمودن ملكه به وسیله غذاي مخصوص خود‬
‫می پردازند همانطور كه زنبورهاي کارگر و نر در روزهاي اول‬
‫و دوم و سوم عمرشان با اين غذاهاي با ارزش تغذيه‬
‫مي‌كردند‪ ،‬زنبور كارگر در این سن (‪ )12-5‬به اين وظيفه مهم‬
‫می پردازند تا غده های ويژه‌ در اين فاصله رشد کنند و‬
‫زنبورها به وسیله آنها بتواند غذاي ملكه را آماده كنند‪ ،‬بعد از‬
‫روز دوازدهم‪ ،‬زنبور ماده مي‌تواند پرواز کند اما نمي‌تواند دور‬
‫برود‪ ،‬بلکه تمام حركاتش را بقصد آموختن و ياد گرفتن انجام‬
‫مي‌دهد و وظيفه بسيار مهم آن از روز دوازدهم تا هيجدهم‬
‫ساختن خانه‌هاي مومي براي اندوختن عسل و تربيت نسل‬
‫جديد زنبورها است‪.‬‬
‫دليل تخصص آن در انجام اين نقش در اين سن‪ ،‬رشد چهار‬
‫جفت از غده هاي موجود در حلقه‌هاي شكم او است‪ .‬زنبورها‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪162‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫با استفاده از دو فك خود در اين سن به ساختن خانه‌هاي‬
‫بسيار زيبا و محكم با طول و عرض مهندسي و حساب شده‬
‫در نهايت كارداني و كارشناسي و منظم‪ ،‬مي‌پردازند‪.‬‬
‫در روز نوزدهم و بيستم‪ ،‬زنبورها نظافت و حراست‬
‫سلول‌ها را به عهده می گیرند و بعد از روز بيستم زنبور به‬
‫مزارع و باغ‌ها براي جمع كردن عصاره‪ ،‬گرده غنچه‌ها و‬
‫ساختن عسل و آوردن آب به سلول‌ها مي‌پردازد‪ .‬اين مرحله‬
‫پاياني بخش عمده و اكثر عمر زنبور را در بر مي‌گيرد‪.‬‬
‫نسلي از زنبورها مي‌رود و نسل ديگري مي‌آيند و زنبورها در‬
‫يك روند بهم پيوسته از كارها كه شامل تمام اعمال می باشد‪،‬‬
‫بطور مداوم و مستمر در حال پيشرفت هستند‪ ،‬بدون اينكه‬
‫گروهي از زنبورها عمل خاصي را در طول خود برعهده گرفته‬
‫باشند‪ ،‬بلکه در هر مرحله از مراحل عمر زنبورها کارها بر‬
‫اساس تخصص صورت مي‌گيرد‪.‬‬
‫بسيار پاك و منزه است خداوند يگانه و بي‌نياز‪ ،‬خدائي كه‬
‫اين موجود كوچك را آفريده و چنين اعمال زيبا‪ ،‬محكم و فوق‬
‫العاده پيچيده رابه اوآموخته است‪ ،‬بي گمان اين يك نمونه‬
‫نوآوري و معجزه ای است كه حكايت از وجود خالق بسيار دانا‬
‫و آگاه دارد‪.‬‬
‫از جمله كارهاي بسيار شگفت آور و حيرت انگيز آفرينش‬
‫الهي در اين موجود كوچك‪ ،‬اين است كه خداوند متعال دو‬
‫معده را به آن داده است‪ .‬يكي براي جمع كردن مواد اوليه ای‬
‫كه از عصاره گلها و درختان بدست مي‌آورد یا برای حمل و‬
‫رساندن آب به سلول‌ها و معده دوم مخصوص غذايي است‬
‫كه آن‌ را هضم نموده و بوسيله آن خود را تغذيه مي‌كند‪.‬‬
‫شگفت آور اينكه زنبور عسل زماني كه عصاره‌هاي گلها را‬
‫در معده اول خود جمع مي‌كند‪ ،‬فقط به انتقال دادن اكتفا‬
‫نمي‌كند بلكه در دوران انتقال دادن و رسانيدن آن به سلول‌ها‪،‬‬
‫براي تبديل آن به عسل‪ ،‬كارهاي مقدماتي‌اش را انجام‬
‫مي‌دهد‪ .‬يعني با ترشح نمودن خميرهاي لزم براي درآوردن‬
‫عصاره‌ها به عسل‪ ،‬اقدام می‪.‬دنک‬
‫زنبور براي انجام كارهاي مختلف در سلولها به گرده گلها‬
‫نياز دارد‪ .‬براي انجام اين كار خداوند روي پاهاي عقب آنها‬
‫جاهاي خالي مخصوصی را تعبيه كرده است تا دانه‌ها و گرده‬
‫گلها را در آن جمع كند‪ ،‬اين كيسه‌ها به (سبد خوشه‌ها و‬
‫غنچه‌ها) معروف است‪ .‬در قسمت داخلي پيچ پاهاي عقبي آن‬
‫چيزي شبيه فرش گذاشته شده است‪ .‬زنبور کارگر آن را‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪163‬‬
‫براي افشاندن گردة گلها و دسته بندي آنها بكار مي‌برد و‬
‫سپس آنها را در (سبد خوشه‌ها) جمع مي‌كند‪.‬‬
‫از شگفتي‌هاي فوق العاده حيرت آور دیگر زنبور عسل كه‬
‫به تازگي دانشمندان آن را كشف كرده‌اند‪ ،‬همان غده‌اي است‬
‫كه در قسمت آخري شكمش قرار دارد‪ .‬و دانشمندان آن را‬
‫(غده ناسانوف) نام گذاشته‌اند‪.‬‬
‫اين غده بوي مخصوصي را ترشح میهب یروبنز ره هک دنک‬
‫و ادج یرگید یاهلولس زا ار دوخ لولس ‪،‬وب نآ هلیسو‬
‫يوب یيامنهار زا هدافتسا اب لسع روبنز و دهدیم صیخشت‬
‫لولس هب ينلوط رايسب یاهتفاسم زا دناوت‌يم صوصخم‬
‫هك ار يروبنز اه‌لولس نيظفاحم و نانابهگن ‪.‬ددرگ رب شدوخ‬
‫هك صوصخم يوب نيمه هليسوب ‪،‬ددرگ‌يم رب شدوخ لولس هب‬
‫يتقو ‪،‬دنسانش‌يم ‪،‬دسر‌يم اهنآ ماشم هب یروبنز ره ندب زا‬
‫زا يهورگ ‪،‬يملع ياه‌هويش زا هدافتسا اب نادنمشناد هك‬
‫ناهارمه زا ديدج ياهلولس نتخاس روظنم هب هك ار اهروبنز‬
‫‪،‬دنا هدش طولخم اهنآ زا رگيد يهورگ اب و هدش ادج دوخ‬
‫لولس هب ندش لخاد زا دعب اهروبنز هك ديدرگ نشور ناشيارب‬
‫هداد صيخشت ارنآ ات هدومن حشرت نآ رد ار یدیدج يوب ‪،‬ديدج‬
‫دوخ لولس هب و هدش ادج اهروبنز رگيد زا نآرثا رب و‬
‫‪.‬دندرگزاب‬
‫از ديگر نكات قابل ذكر اين كه زنبور دیوار خانه‌هاي شش‬
‫ضلعيش را از موم خالص مي‌سازدتا مانع نفوذ هوا گردد‪ ،‬اما‬
‫زماني كه در خانه‌هايی كه (تخمها) در آن قرار دارند را‬
‫مي‌بندد‪ ،‬شمع را با دانه‌هاي لقاح مخلوط مي‌کند‪ ،‬برای اینکه‬
‫هوا از لبلي دانه‌هاي لقاح به داخل خانه‌ها نفوذ کند تا تخمها‬
‫زنده بمانند‪ .‬اگر خداوند آن را براي اين كار هدايت نمي‌كرد‪،‬‬
‫تخمها خیلی ساده از بين مي‌رفتند‪.‬‬
‫خداوند درباره نشانه ‌هاي معجزه آساي خود‪-‬که ما در مورد‬
‫آن بحث نمودیم‪ -‬در ارتباط با زنبور عسل‪ ،‬براي ما بیان‬
‫داشته که اين راهنمائي شگفت انگيز خداوند‪ ،‬بسیار جای‬
‫تفکر و تأمل است‪:‬‬
‫ﮗﮘ‬ ‫چﮇﮈﮉ ﮊ ژﮌﮍﮎککک ﮒگگگﮖ‬
‫ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ‬
‫چ النحل‪٦٩ – ٦٨ :‬‬
‫( پروردگارت به زنبوران عسل (راه زندگي و طرز معيشت‬
‫را) الهام كرد (و بدان گونه كه تنها خود مي‌داند به دلشان‬
‫انداخت) كه از كوهها و درختها و داربستهائي كه مردمان‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪164‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مي‌سازند‪ ،‬خانه‌هائي برگزينيد‪ .‬سپس (ما به آنها الهام كرديم‬
‫كه) از همه ميوه‌ها بخوريد و راههائي را بپيمائيد كه خدا براي‬
‫شما تعيين كرده است و كامل ً (دقيق و) در اختيارند‪ .‬از درون‬
‫زنبور عسل‪ ،‬مايعي بيرون مي‌تراود كه رنگهاي مختلفي دارد‪.‬‬
‫در اين (مايع رنگارنگ) بهبودي مردمان نهفته است‪ .‬بي‌گمان‬
‫در اين (برنامه زندگي زنبوران عسل و ارمغاني كه آنها به‬
‫انسانها تقديم مي‌دارند كه هم غذا و هم شفا است) نشانه‬
‫روشني (از عظمت و قدرت پروردگار) است براي كساني كه‬
‫(درباره پديده‌ها) مي‌انديشند (و رازها و رمزهاي زندگي‬
‫آفريدگان از جمله جانوران را پيش چشم مي‌دارند)‪).‬‬
‫بي گمان مسلمانان به منافع بزرگ عسل پي برده‌اند اما‬
‫كساني كه از هدايت خداوند بهره‌اي ندارند‪ ،‬به منافع بسيار‬
‫ارزنده آن پي نبرده اند و فوائد آن را كشف نكرده‌اند‪ ،‬در‬
‫صورتيكه امروزه محققان و پژوهشگران واقعيت‌هاي حيرت‬
‫انگيزي را كشف كرده‌اند و به اين نتيجه رسيده‌اند كه عسل‬
‫هم غذا و هم دوا است غذاي بسيار خوشگوار‪ ،‬زود هضم و‬
‫داراي ويژگيهائي است كه در ساير غذاها وجود ندارد و‬
‫دريافته اند كه عسل سبب علج و داروئي است كه شفا كليه‬
‫امراض را در بر دارد‪ .‬علم و دانش هر روز فوائد ارزنده ای‬
‫را كه در عسل وجود دارد‪ ،‬كشف مي‌كنند‪.‬‬

‫چگونه زنبورها یکديگر را ب ه محل ی ک ه غذا در آنجا‬

‫هست راهنمائي مي‌كنند ؟‬
‫از جمله مشاهدات و اكتشافات دانشمندان معاصر نحوه‬
‫راهنمائي یکدیگر زنبورها به محل غذا است‪ ،‬دكتر يوسف‬
‫عزالدين در اين باره مي‌گويد‪«:‬اگر بعضي از زنبورهاي كارگر‪،‬‬
‫مزرعه و باغ يا انبوهي از نباتات راپیدا کنند كه منبع مناسبی‬
‫براي غذای آنها باشد‪ ،‬به محلی که ساير زنبورها در آنجا تجمع‬
‫كرده‌اند بر مي‌گردند و بقيه كارگران را از اين گنج بدست‬
‫آمده آگاه می سازند‪ ،‬اين اطلع رساني بوسيله یک نوع رقص‬
‫شگفت انگيزی كه زنبورها آن را بگونه‌اي طبيعي و بدون اينكه‬
‫بدانند چرا چنين مي‌كنند‪ ،‬انجام مي‌دهند‪.‬‬
‫زنبورها رقص‌هاي بسيار شگفت آوری را كه هر كدام از اين‬
‫حركت‌هايشان‪ ،‬معني و مفهوم خاصي دارد‪ ،‬انجام مي‌دهند‬
‫زيرا بدنة زنبور در موقع رقصیدن زاويه‌اي مي‌سازد كه به‬
‫سوي خورشيد اشاره مي‌كند‪ ،‬نحوه رقص زنبورها در صورتي‬
‫كه مزرعه و باغ كشف شده از محل تجمع زنبورها‪ ،‬نزديك‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪165‬‬
‫باشد‪ ،‬با رقصي كه در صورت دور بودن مزرعه و باغ كشف‬
‫شده‪ ،‬انجام مي‌دهند‪ ،‬متفاوت است‪.‬‬
‫زنبورها از نوع رقصیدنها می فهمندكه مزرعه و باغ كشف‬
‫شده كه مصدر غذاي آنها است‪ ،‬در چه فاصله‌اي و در چه‬
‫جهتي قرار دارد و راه رسيدن به آنجا مقتضي رفتن از چه‬
‫زاويه مشخصی در برابر خورشيد است‪.‬‬
‫بعضي از زنبورهاي كارگر‪ ،‬عين آن حركت و رقص را انجام‬
‫مي‌دهند‪ .‬آنگاه زنبوري كه مزرعه را پيدا كرده است‪ ،‬اطمينان‬
‫پيدا مي‌كند كه ساير زنبورها هدف او را متوجه شده‌اند‪،‬‬
‫بنابراين بقيه زنبورها به پرواز در آمده و خود را جهت بدست‬
‫آوردن غذاي بيشتر به آن مزرعه و باغ مي‌رسانند‪.‬‬
‫بي‌ترديد زنبوري كه باغ يا مزرعه را كشف كرده است‪ ،‬با‬
‫انجام رقص خود معلومات و اطلعات زيادي را به ساير‬
‫زنبورها كه در لنه خود هستند انتقال مي‌دهد‪ ،‬اگر ما انسانها‬
‫خواسته باشيم به وسيله يك شكل رياضي و هندسي به اين‬
‫درك و فهم كه زنبورها رسيده‌اند‪ ،‬برسيم حد اقل سه الي‬
‫چهار ساعت طول مي‌كشد و آن هم در صورتي ممکن است‬
‫كه مهارت كافي را در علوم رياضي داشته باشيم‪ .‬اما زنبور‬
‫عسل همة اين چيزها را در آن واحد مي‌فهمد و در يك خط‬
‫مستقيم بسوي مزرعه براي بدست آوردن غذاي لزم پرواز‬
‫مي‌كند‪.‬‬
‫زندگي و شيوه عمل زنبور عسل جرياني است فوق‌العاده‬
‫حيرت‌انگيز و شگفت آور و هيچ توجيه و تفسيري نمي‌توان‬
‫براي آن بيان نمود مگر اينكه بوجود يك الهام الهي‪ -‬كه‬
‫آفريدگار جهان آن را در نهاد اين زنبورهاي كوچك كه عقل‬
‫كافي و نيروي تفكر لزم براي انجام اين عمل را ندارند‪ ،‬به‬
‫وديعه گذاشته است‪‌-‬ايمان بياوريم‪.‬‬

‫زنبور عسل رنگ هايي را مي‌بيند كه براي ما قابل‬

‫رويت نيستند‬
‫دكتر يوسف عزالدين نكات جالب توجهی از زنبور عسل‪ ،‬راجع‬
‫به نیروی دید آنها بیان می نماید‪ ،‬ایشان مي‌گويد‪« :‬زنبور‬
‫عسل رنگهايي را مي‌بيند كه ما انسانها قادر به ديدن آنها‬
‫نيستيم و حتي تصورآن نيز براي ما غير ممكن است و آن‪،‬‬
‫رنگ ما فوق بنفش است كه ما آن را سياه مي‌بينيم»‪.‬‬
‫سپس دكتر يوسف فلسفه و حكمت رويت اشعه مادون‬
‫بنفش‪ ،‬توسط زنبورها را توضيح مي‌دهد ومیو زار» ‪:‬دیوگ‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪166‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫اهنت شفنب نودام هعشا هک تسا نیا نآ تمکحو هفسلف‬
‫ذوفن نآ رد و دفاکشب ار اهربا دناوت یم هک تسا یا هعشا‬
‫‪.‬دنک‬
‫زنبورها بیشتر در مناطقي زندگي می کنند كه در اغلب‬
‫ماههاي سال از برف پوشيده اند در حالی که ديدن آفتاب‬
‫براي زنبورها بمنظور پيدا كردن محل باغها و مزارع ضروري‬
‫است‪ ،‬لذا فلسفه رويت اشعه مافوق بنفش این است که‬
‫زنبورها بوسيله این اشعه مي‌توانند خورشيد را بمنظور پيدا‬
‫كردن محل باغها و مزارع جهت استفاده از گرده گلها و‬
‫گياهان ببينيد‪ ،‬در نتيجه عليرغم پنهان شدن خورشيد پشت‬
‫ابرها‪ ،‬آنها مي‌توانند محل غذاي خود را پيدا كرده و از‬
‫گرسنگي مهلك و كشنده نجات يابند‪ .‬آري اين واقعيت بسيار‬
‫شگفت انگیز‪ ،‬حكايت از وجود يك آفريدگار مدبر و آگاه دارد‪.‬‬
‫زيرا ممكن نيست توانایی و قدرت ديدن اين رنگ در نتيجه‬
‫تجربه چند ساله بدست آمده باشد‪ ،‬بلكه لزم است كه از‬
‫نخستين لحظات پيدايش آن‪ ،‬اين توانایی در آن وجود داشته‬
‫باشد بدليل اينكه اگر از روز اول چنين نمي‌بود‪ ،‬نسل زنبور در‬
‫اين مناطق از دير زمان منقرض شده بود‪.‬‬

‫‪-4‬ن نراهنمائين نمورچه‌نن ون نشگفتي‌هاين نخداوندن ندر‬

‫آفرينش آنها‬
‫ابن قيم در مورد نوعي ديگر از آفريده‌هاي خداوند بحث نموده‬
‫و بیان می دارد که چگونه خداوند آن رابرای زندگی خود‬
‫هدايت نموده است‪.‬‬
‫وی میاهناويح نيرت‌هتفاي تياده زا هچروم نیمه» ‪:‬دیوگ‬
‫دوخ یاذغ ندروآ تسدب يارب كچوك رايسب دوجوم نيا ‪،‬تسا‬
‫رود يليخ شدصقم اي ريسم هكنيا ولو دور‌يم نوريب هنل زا‬
‫رد و هدرك لمح ار نآ دنك اديپ تسد اذغ هب هچنانچ ‪.‬دشاب‬
‫یدایز یاه يدنلب و يتسپ ياراد هك ‪،‬چيپرام ينلوط یاهريسم‬
‫و داز و دناسر یم دوخ هنل هب ار نآ يراوشد تياهن رد و هدوب‬
‫‪.‬دنك‌يم هريخذ و هتخودنا نآ رد ار شا‌هشوت‬
‫بعد از اندوختن آن‪ ،‬دانه‌هائي را كه گمان مي‌برد سبز‬
‫مي‌شوند‪ ،‬هر كدام را دو قسمت مي‌كند تا سبز نشوند‪ ،‬حتي‬
‫دانه و حبوباتي را كه با وجود دو تكه شدن سبز مي‌شوند‪ ،‬هر‬
‫كدام را چهار تكه مي‌كند و هرگاه دانه‌ها خيس شده واحتمال‬
‫پوسيده شدن آنها وجود داشته باشد‪ ،‬در انتظار روز آفتابي‬
‫مي‌نشيند به محض اينكه هوا را صاف و آفتابي تشخيص دهد‪،‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪167‬‬
‫دانه‌هاي اندوخته را در نزديكي درب لنه‌هاي خود زیر نور‬
‫آفتاب مي‌گذارد و بعد از خشك شدن آنها را به انبار بر‬
‫مي‌گرداند‪ ،‬هر گز مورچه ای دانه ای را نمی خورد كه توسط‬
‫مورچه دیگری جمع آوری شده اند‪.‬‬
‫آنچه را كه خداوند در مورد هدایت مورچه‌ها در قرآن بیان‬
‫كرده کافی است‪ .،‬مورچه‌اي كه حضرت سليمان سخن او را‬
‫که براي همراهانش ايراد كرده بود‪ ،‬شنید‪:‬‬
‫ﮙﮚ ﮛﮜﮝﮞ‬ ‫چﮎک ککﮒگگگﮖﮗﮘ‬
‫ﮟ ﮠ ﮡ چ النمل‪١٨ :‬‬
‫( (آن گاه حركت كردند) تا رسيدند به دّره مورچگان‪،‬‬
‫مورچه‌اي گفت‪ :‬اي مورچگان! به لنه‌هاي خود برويد تا‬
‫جه باشند شما را‬ ‫سليمان و لشكريانش بدون اين كه متو ّ‬
‫پايمال نكنند‪).‬‬
‫مورچه سخن و خطابش را با ندایی كه براي متوجه كردن‬
‫مخاطب است‪ ،‬آغاز نمود‪ .‬سپس اسم مبهمی را آورد و به‬
‫دنبال آن اسم جنسی را بیان کرد‪ ،‬براي اینکه عمومیت را‬
‫برساند‪ ،‬بعد به همراهانش دستور داد تا به محل سكونت خود‬
‫بروند و از ضرر احتمالي سپاه سليمان در امان باشند‪ .‬بعد‬
‫سبب آن دستور را بيان نموده و میاب تسا نكمم ‪:‬دیوگ‬
‫رد و دنوش هل اهنآ یاهاپ ریز و دنوش هجاوم ركشل يهجوت‌يب‬
‫و دروآ یمرذع شنایهاپس و ادخ ربمايپ فرط زا ناياپ‬ ‫یم‬
‫تفگش زا عقاو رد نيا ‪،‬دنوش‌يمن امش هجوتم نانآ ‪:‬دیوگ‬
‫‪.‬تسا دنوادخ ياهدومنهر نيرتروآ‬
‫دقت بفرمائيد که چگونه خداوند براي مورچه ارزش قائل‬
‫شده است‪ ،‬آنجا كه می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ چ النمل‪١٧ :‬‬
‫ن و انس و پرنده‪ ،‬براي او‬ ‫( لشكريان سليمان از ج ّ‬
‫گردآوري گشتند و همه آنان به يكديگر ملحق و در نزد هم‬
‫نگاه داشته شدند‪).‬‬
‫سپس می‪: ١٨‬لمنلا چ گ ﮒ ک ک ک ﮎ چ ‪:‬دیامرف‬
‫(آن گاه حركت كردند) تا رسيدند به دّره مورچگان‪.‬‬
‫اين تعبير حكايت از آن دارد كه آن رودخانه به وادي نمل‬
‫معروف بوده است‪ .‬مانند وادي سباع و امثال آن‪ ،‬بعد خداوند‬
‫از تيزهوشي و شناخت دقيق این مورچه خبر میهک اجنآ ‪،‬دهد‬
‫دوخ صوصخم تنوكس لحم هب ات درك رما ار اه‌هچروم رياس‬
‫یهورگ و هفياط ره هك تسنادیم ردام هچروم نیا سپ ‪،‬دنورب‬
‫رگيد هك دنتسه يصوصخم تنوكس لحم ياراد اه‌هچروم زا‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪168‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫دعب ‪،‬دنور‌يمن اجنآ هب و دنرادن ار اجنآ هب دورو قح اه‌هچروم‬
‫‪:‬دیوگیمردام هچروم‬
‫چ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ چ النمل‪١٨ :‬‬
‫جه باشند‪ ،‬شما‬ ‫(تا سليمان و لشكريانش بدون اين كه متو ّ‬
‫را پايمال نكنند‪).‬‬
‫مورچه نام سليمان و سپاهش را يك جا ذكر كرد‪ ،‬لشكر و‬
‫فرمانده را شناخت و سپس گفت‪:‬‬
‫چ ﮞ ﮟ ﮠ چ النمل‪١٨ :‬‬
‫جه شما باشند‪)...‬‬ ‫(بدون اين كه متو ّ‬
‫آن مورچه بدین صورت هم ضرر احتمالي از جانب لشكر‬
‫سليمان را توجيه كرد و هم به ملمت مورچه‌ها اشاره كرد‪.‬‬
‫چون آنها به خانه‌هاي خود پناه نبرده و احتياط لزم را بكار‬
‫نبرده بودند‪ ،‬اينجا بود كه پيامبر خدا‪‌ ،‬سليمان با شنیدن‬
‫سخنان مورچه تبسم كرد‪ .‬بي گمان آن لحظه‪ ،‬لحظه‌ اي‬
‫شگفت وتبسم آوری بود‪.‬‬
‫زهری از عبد الله بن عبد الله از عیینة از ابن عباس روایت‬
‫نموده که‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫»نی رسول ال عن قتل النمل و النحلة و الدهد و الصرد»‬
‫(رسول اكرم ص كشتن‪ ،‬مورچه‪ ،‬زنبور عسل‪ ،‬هدهد‬
‫وجیرجیرک ‌را منع كرده است‪).‬‬
‫در صحيح بخاري به روايت از ابی هريره از رسول اكرم‬
‫صچنين آمده است‪« :‬نزل نبی من النبیاءتت شجرت فلدغته نلة‪،‬‬
‫فأمر بهازه فأخرج و امربقریة النمل فأحرقت‪ ،‬فأوحی ال الیه‪ :‬أن قرصتک نلة‬
‫‪2‬‬
‫أحرقت أمة من المم تُسبحُ! فهل نلة واحدة»‬
‫(يكي از پيامبران زير درختي منزل گرفت‪ ،‬مورچه‌اي او را‬
‫گاز گرفت‪ ،‬آن پيامبر دستور داد تا لنه‌اش بركنده شود و آن‬
‫محل سوزانده شود‪ .‬خداوند به او وحی نمود‪ :‬مورچه‌اي تو را‬
‫می‬ ‫گاز گرفت‪ ،‬تو امتي را سوزاندي كه خداوند را تسبیح‬
‫گفتند‪‌ ،‬چرا به از بين بردن تنها يك مورچه اكتفاء نكردي‪).‬‬

‫‪ 1‬ابن تيميه در صفحه ‪ 579‬اين روايت را به احمد ابن داود و ابن ماجه نسبت‬
‫داده است‬
‫‪ 2‬ص حیح بخاری‪،6/154 :‬حدی ث شماره ‪،3019‬و نگاه‪،6/356:‬حدی ث شماره‬
‫‪.3318‬و مسلم‪،4/1759:‬حدیث شماره ‪.2241‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪169‬‬
‫عوف بن ابی جمیله از قسامه بن زهیر از حضرت‬
‫ابوموسي اشعري روایت نموده که او فرمود‪ :‬براي تمام‬
‫موجودات سردار و رئيسی هست حتي براي مورچه‌ها‪.‬‬
‫از شگفتي‌هاي درك و هدايت مورچه‪ ،‬اين است كه او‬
‫مي‌داند‪ ،‬آفريدگارش بالي آسمانها و روي عرش قرار دارد‪،‬‬
‫همانطور كه امام احمد در كتاب زهد از حضرت ابوهريره نقل‬
‫كرده است که مي‌گويد‪:‬‬
‫«خرج نبی من النبیاء بالناس یستسقون‪ ،‬فأذا هم بنملة رافعة قوائمها الی‬
‫السماء تدعو مستلقیة علی ظهرها‪ ،‬فقال‪:‬ارجعو افقد کفیتم أو سقیتم‬
‫بغیرکم»‬
‫(یکی از پيامبران همراه با مردم براي نماز باران بيرون‬
‫آمدند‪ ،‬نگاهش به مورچه‌اي افتاد كه پشت سر خوابيده دست‬
‫و پاهايش را بسوي آسمان بلند كرده است‪ .‬آن پيامبر خطاب‬
‫به مردم فرمود‪ :‬برگرديد‪ ،‬توسط ديگران براي شما نماز باران‬
‫خوانده شده است‪ ).‬اين حديث به طرقی روايت شده است و‬
‫طحاوي آن را در"التهذيب" آورده است‪.‬‬
‫در مسند امام احمد آمده است‪« :‬سليمان فرزند داوود‬
‫براي نماز باران بيرون رفت‪ .‬مورچه‌اي را ديد كه بر پشت‬
‫خوابيده دست‌هايش را بسوي آسمان بلند كرده است و‬
‫مي‌گويد‪ :‬پروردگارا من یکی از آفريده‌هاي تو هستم‪ ،‬ما به آب‬
‫و روزي تو نيازمنديم‪ ،‬یا ما را آب و روزي بده يا ما را از بين‬
‫ببر‪ ،‬حضرت سليمان فرمود‪ :‬برگرديد‪ :‬شما بوسيله دعاي‬
‫ديگران سيراب خواهیدشد‪».‬‬
‫داستاني برای من نقل شده است که مورچه‌اي از خانه خود‬
‫بيرون رفت‪ ،‬قسمتی از ملخ مرده‌اي را ديده و مي‌خواست آن‬
‫را حمل كند ولي نتوانست‪ ،‬رفت و بعد از چند لحظه با چند‬
‫مورچه ديگر برگشت تا با هم آن را حمل كنند‪ .‬شخصي كه‬
‫شاهد جريان بود‪ ،‬مي‌گويد‪ :‬من آن ملخ را برداشتم مورچه‬
‫چند بار دور زد اما آن را پيدا نكرد‪ ،‬همة مورچه‌ها برگشتند و‬
‫آن را رها كردند‪ ،‬آن شخص مي‌گويد‪ :‬آن ملخ را دوباره روي‬
‫زمين گذاشتم‪ ،‬همان مورچه اول برگشت مي‌خواست آن را‬
‫حمل كند اما نتوانست‪ ،‬رفت و با چند مورچه ديگر برگشت‪.‬‬
‫اين بارهم آن را از روي زمين برداشتم‪ ،‬مورچه چندين بار دور‬
‫زد و آن را نيافت‪ ،‬همه مورچه‌ها برگشتند‪ .‬آن شخص‬
‫مي‌گويد‪ :‬اين عمل را چند بار تکرارکردم‪ ،‬بار آخر مورچه‌ها‬
‫بصورت دايره حلقه زدند و آن مورچه را در وسط خود قرار‬
‫دادند و آن را تكه تكه كردند‪ ،‬من وقتي اين جريان را براي‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪170‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫استادم بازگو كردم‪ ،‬فرمود‪ :‬خداوند مورچه را چنان آفريده‬
‫است كه فطرتا ً از دروغ و دروغگو متنفر است‪.‬‬
‫مورچه از حريص‌ترين حيوانها است بگونه ای که در حرص‪،‬‬
‫ضرب المثل شده است‪ ،‬چنين نقل شده است‪ ،‬وقتي که‬
‫حضرت سليمان عليه السلم از حرص آن درباره غذا و‬
‫اندوختن آن مطلع شد‪ ،‬مورچه‌اي را احضار كرد و پرسيد هر‬
‫مورچه ای در سال چقدر طعام مي‌خورد؟ مورچه گفت‪ :‬در‬
‫هرسال سه دانه گندم امر كرد تا آن را در شيشه‌اي بند كرده‬
‫سه دانه گندم در آن گذاشته شود‪ .‬بعد از گذشت يك سال امر‬
‫كرد تا شيشه را باز كردند‪ ،‬آنگاه حضرت سليمان ديد كه هنوز‬
‫يك و نيم دانه گندم باقي است از مورچه سوال كرد حرف‬
‫تو دروغ بود مگر نگفتي كه روزي تو در مدت يك سال سه‬
‫دانه گندم است؟‬
‫مورچ ه گف ت‪ :‬آري‪ ،‬ام ا م ن انديشيدم ت و ب ه امور انس انها‬
‫مشغول هستي و گمان مي‌كردم كه عمر من بيش از يك سال‬
‫اس ت‪ ،‬لذا م ن ب ه ي ك و نص ف دان ه گندم اكتف ا كردم و نص ف‬
‫ديگ ر را براي بقاء خودم در س الهای دیگ ر باق ي گذاشت م‪.‬‬
‫س ليمان از شدت حرص مورچ ه تعج ب كرد‪ .‬آري‪ ،‬اي ن از‬
‫هدايات شگفت آور و عنايات حیرت انگیز خداوند است‪.‬‬
‫از جمله علمات شدت حرص‪ ،‬اين است كه در طول‬
‫تابستان با جديت تمام مشغول جمع آوري زاد و توشه است‪،‬‬
‫چون می داند که جستجوي روزي و طلب كسب در زمستان‬
‫برايش مشكل است‪ ،‬پس در تابستان براي زمستان ذخيره‬
‫چ ‪،‬شيناوتان و فعض دوجو اب هچروم ‪،‬دنک‬ ‫میدوخ نزو ربارب دن ‌‬
‫‪.‬دهد‌يم لاقتنا دوخ هناخ هب و دنك‌يم لمح ار‬
‫مورچه مانند زنبور عسل رهبر ندارد كه امور زندگي‌اش را‬
‫بر عهده گيرد‪ .‬اما او از راداری برخوردار است که به وسیله‬
‫آن در پی پیدا کردن روزی است و هرگاه رزقي را دست يابد‪،‬‬
‫ساير رفیق و دوستانش را خبر مي‌کند‪ ،‬آنگاه دسته جمعي‬
‫بيرون مي‌روند‪ .‬هر کدام به نفع همه مورچه‌ها گام بر مي‌دارد‪،‬‬
‫دانه را هرگز براي خودش نمي‌ستاند بگونه‌اي كه ديگران را از‬
‫آن محروم كرده باشد‪.‬‬
‫از جمله شگفتي‌هاي زندگي مورچه‪ ،‬اين است که اگر كسي‬
‫بخواهد عسل يا هر چیز دیگری را از دست مورچه ها در امان‬
‫نگه دارد‪ ،‬خندقي را حفر مي‌كند و دور و بر آنرا با آب می‬
‫گیرد يا اينكه ظرف بزرگي را پر از آب كرده و آن عسل يا‬
‫مانند آن را در آن ظرف مي‌گذارد‪ .‬مورچه دور ظرف دور‬
‫مي‌زند اما نمي‌تواند خود را به آن چيز برساند‪ ،‬آنگاه از ديوار‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪171‬‬
‫خانه بال رفته‪ ،‬خود را به سقف خانه مي‌رساند و مي‌رود تا‬
‫اينكه خود را كامل ً به درمقابل آن چیز قرار میاجنآ زا و دهد‬
‫ار هتکن نیا اهراب دوخ ام ‪.‬دزادنا‌يم زيچ نآ رس رب ار دوخ‬
‫‪.‬میا هدومن هبرجت‬

‫مورچه سفيد‪ ،‬غذا و مسكن آن‬

‫استاد يوسف عزالدين درباره يافته‌هاي علمي پيرامون اين‬
‫موجود بسيار شگفت انگیز‪ ،‬چنين براي ما سخن مي‌گويد‪:‬‬
‫«از جمله غریزه های كه خداوند به اين موجود کوچک و‬
‫ناتوان عنايت فروموده است‪ ،‬چیزی است كه هر عاقل و‬
‫خردمندی را وادار به سجده برای پروردگار بزرگ مي‌كند‪.‬‬
‫به عنوان مثال؛ آنچه را كه ما در زندگي این نوع از حشرات‬
‫كه آنها را (مورچه سفيد) مي گويند‪ ،‬مشاهده مي‌كنيم‪ ،‬دليل‬
‫بارز و روشنی بر اين مدعا است‪ .‬اين حشره در آبادیهایی‬
‫زندگي مي‌كند که هرگاه جمعيت این آبادی از حد معمول و‬
‫معقول‪ ،‬يعني از تعدادی که غذا برایشان تدارک دیده شده‪،‬‬
‫تجاوز کند‪ ،‬اين حشره بسيار ريز بطور طبيعي و از راه غريزه‬
‫اين واقعيت را درك مي‌كند و براي رهائي از اين مشکل‪ ،‬به‬
‫بلعيدن تخم‌ها شروع کرده و بدين ترتيب درحل مشكل رشد‬
‫جمعيت خود و كمبود غذا‪ ،‬گام مناسب را بر می دارند زيرا‬
‫بلعيدن تخم‌ها علوه بر اينكه تغذيه آنها می شود‪ ،‬در عين حال‬
‫موجب كنترل افزايش جمعيت آنها نيز مي‌گردد‪.‬‬
‫اين حشره در واقع نمي‌داند كه چرا چنين کا ری مي‌كند‪ ،‬اما‬
‫هدايتی است از جانب خداوند كه به آنها الهام شده و آنها را‬
‫به انجام چنین عملي واداشته كه بدون درك معني و مفهوم‬
‫آن‪ ،‬به نفع آنها انجاميده و خود را از نابود شدن نجات‬
‫مي‌دهند‪.‬‬
‫اين حشره (مورچه سفيد) از چوب تغذيه مي‌كند و با حرص‬
‫و طمع آن را مي‌بلعد‪ ،‬حتي در بعضي جاها كه اين حشره‬
‫(مورچه سفيد) به كثرت وجود دارد‪ ،‬مردم غذاي خود را روي‬
‫ميز طعام صرف مي‌كنند‪ ،‬بعد موقع صبح كه براي صرف‬
‫صبحانه به اطاق پذيرايي مي‌روند‪ ،‬اين ميزها را در حالي‬
‫مي‌بينند كه پايه‌هاي شان شكسته و درمدت يك شب روي‬
‫زمين افتاده است (يعني مورچه‌ها اين ميزهاي چوبي را تكه‬
‫تكه كرده و بلعيده‌اند)‪.‬‬
‫در یکی ازمناطق استراليا كه جمعیت این حشرة ويرانگر در‬
‫آنجا زیاد است‪ ،‬يكي از جهانگردان در حالي كه از داخل قطار‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪172‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫به بيرون نگاه مي‌كند‪ ،‬در مورد یک آبادی كه از دور آن را‬
‫مشاهده مي‌كند‪ ،‬سؤال مییم ار باوج هک یتقو اما ‪،‬دنک‬
‫نینچ اریز ‪،‬دوش یم یدایز یگدز تفگش و تریح راچد ‪،‬دونش‬
‫تنوكس يارب ديفس ياه‌هچروم ار یدابآ نیا ‪:‬دنیوگیم وا هب‬
‫‪.‬دنك‌يمن يگدنز نآ رد يناسنا چيهو دنا‌هتخاس دوخ‬
‫این خانه ها چند متر از سطح زمين ارتفاع دارند و مورچه‬
‫ها آن را از مواد بسيار عجيبي ساخته‌اند‪ .‬اين مواد آميخته ای‬
‫از آب دهن مورچه و بعضي مواد ديگراست که از سيمان‬
‫مسلح نيز محكم‌تر است‪ .‬بگونه ای که مكان ندارد حشرات‬
‫آن را پاره كنند يا آب در ديوار‌هاي آن نفوذ کند وبه داخل‬
‫سرايت نماید‪ .،‬در داخل آنها تونل‌هایي كه به اين سو و آنسو‬
‫منشعب مي‌شوند و مورچه‌هایي در آنها زندگي مي‌كنند‪،‬‬
‫ساخته شده‌اند‪.‬‬
‫اين حشره جهت اطلع رساني از نوعي رمز استفاده میدنک‬
‫ياه‌هراويد هب راب دنچ ار دوخ رس اريز ‪،‬تسا نفلت دک هب هیبش‬
‫يم ار وا روظنم اه‌هچروم رياس بیترت نیدب و دنز‌يم اه‌لنوت‬
‫دننادب هكنيا نودب دنهد یم ماجنا ار راک نيا اه هچروم ‪.‬دنمهف‬
‫راک نیا اما ‪.‬دنهد‌يم ماجنا ار یراک نینچ هچ يارب و ارچ هک‬
‫‪.‬دراد مان هزيرغ هك تسا ییادخ ماهلا کی‬
‫دانشمندان از مدت‌ها پیش در توجيه و تفسیراینکه چگونه‬
‫ممکن است این حشره با استفاده از این نوع غذا (چوب)‬
‫زنده بماند‪ ،‬دچار حیرت و سر در گمی شده بودند‪ ،‬زیرا چوب‬
‫خشک حاوی هیچ یک از مواد غذایی نمی باشدو اصول قابل‬
‫هضم نيست اما بعدها به کشف این راز و سر دست يافتند‪.‬‬
‫دانشمندان در دستگاه‌ هاضمه اين حشره (مورچه سفيد)‬
‫بسيار ريزي كه جسم آنها از يك سلول‌ ساخته شده است‪،‬‬
‫كشف كردند‪ .‬اين موجودات بسيار ريز موادی را از جسم خود‬
‫ترشح می کنند كه ترشحات چوب را به مواد غذائي و قابل‬
‫هضم تبديل مي‌کند و اين چوب تبدیل شده به مواد غذائي‬
‫است كه مورچه‌هاي سفيد را تغذيه مي‌كند‪.‬‬
‫بسيار شگفت آورتر این است كه هنوز يك مورچه سفيدی‬
‫پیدا نشده است که در شکم آن‪ ،‬از اين حيوانات ريز وجود‬
‫نداشته باشد‪ ،‬اگر اين حيوانهاي ريز از بدو آفرينش مورچه‬
‫سفيد‪ ،‬در داخل شكم آن وجود نمي‌داشت‪ ،‬زندگي براي آن‬
‫ممكن نبود و نژاد مورچه ها در همان روزهاي اول خلقت‬
‫منقرض مي‌شد‪ ،‬آيا ممكن است چنين چيزي بصورت تصادفي‬
‫و اتفاقي رخ داده باشد! يا اينكه اين يك امر از پيش طراحي‬
‫شده از طرف يك طراح بسيار ماهر و كارشناس است؟‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪173‬‬
‫مورچه‌هان ندامن نران نپرورشن نمین ندهندن نون نكشاورزي‬
‫مي‌كنند‬
‫از دیگرشگفتي‌هاي مورچه كه دكتر يوسف عز الدين به آنها‬
‫اشاره كرده‪ ،‬اين است كه مورچه با صدها نوع حشرات و‬
‫حيواناتی كه از خود کوچک ترو ناتوانتراند‪ ،‬آشنائي و دوستی‬
‫دارد‪ ،‬در حالی كه انسان با بيش از بيست نوع حيوان وحشي‬
‫كه آنها را براي استفاده خود رام كرده است‪ ،‬آشنائي ندارد‪،‬‬
‫مورچه ها كشت و زرع وشباني (چوپاني) را از طريق غريزه‬
‫شناخته و یاد گرفته اند‪.‬‬
‫مورچه ها‪ ،‬حشره ای را که به(شته)معروف است و اکثراً‬
‫روي برگهاي بعضي از گياهان دیده می شوند‪ ،‬مي‌چرانند و از‬
‫آنها نگاهداري مي‌كنند تا از آنها استفاده كنند‪ .‬مورچه‌ها درآغاز‬
‫فصل بهار ماموران خود را براي جمع آوري تخم‌هاي اين‬
‫حشره بسيج کرده و پس از پیدا کردن‪ ،‬آنها را در جایی‬
‫قرارمی دهند كه تخم‌هاي خود را در آنجا مي‌گذارند و مانند‬
‫تخم‌هاي خود‪ ،‬آنها را نيز مورد توجه قرار مي‌دهند و هرگاه‬
‫تخم این حشره بصورت جوجه و نوزاد از پوسته تخم بيرون‬
‫آمد‪ ،‬مورچه‌ها آنها را اكرام نموده و مانند نوزادان خود به‬
‫وضع آنها رسيدگي مي‌كند‪ .‬بعد از فاصله كوتاه زماني «شته‬
‫ها» شروع به شير دادن مي‌كنند‪ .‬شيري كه مانند عسل‬
‫شيرين است‪ .‬مورچه ها مسئوليت دوشيدن «شته» را‬
‫بمنظور دستيابي به اين غذای لذیذ وخوشمزه به عهده‬
‫مي‌گيرند‪.‬گویی که این حشرات دامهای شیری مورچه ها می‬
‫باشند‪.‬‬
‫مورچه نه تنها به پرورش اين دامها توجه دارد بلكه به‬
‫كشاورزي و كشت و زرع زمين نيز توجه دارد‪ .‬يكي از‬
‫دانشمندان در يكي از جنگلها قطعه زمينی را بطول پنج و‬
‫عرض سه قدم مشاهده كرده كه در آن نوعي برنج قد كوتاه‪،‬‬
‫سبز شده است‪ .‬طول تنه اين برنج شش سانتيمتر است‪.‬‬
‫انسان با دیدن این قطعه زمین چنين احساس مي‌كند كه حتماً‬
‫كسي اين زراعت و کشت را بعهده گرفته و خاك‌هاي دور و‬
‫بر ریشه برنج‌ها را شكافته و علف‌هاي هرزه را بركنده است‪.‬‬
‫جالب اينجا است كه در نزدیکیهای این زمین هيچ شالیزاری‬
‫وجود ندارد‪ .‬قطعا ً اين برنج خود بخود نروئیده و رشد نكرده‬
‫است بلكه شالیکاری آن را كاشته است‪.‬‬
‫مشاهده شده است كه گروه و دسته هایی از مورچه در‬
‫آنجا رفت و آمد دارند‪.‬آن دانشمند در آنجا مي‌نشيند تا ببيند‬
‫چه مي‌شود‪ ،‬ديري نمي‌گذرد که برايش روشن مي‌شود كه‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪174‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مورچه ها‪ ،‬كار كشاورزي وكاشتن این برنج را در آن قطعه‬
‫زمين انجام داده اند و زراعت آن را شغل خود قرار داده و‬
‫تمام وقت را در آن سپري می کنند‪ .‬بعضي از آنها زمين را‬
‫شخم زده‌اند و بعضي ديگر علف‌هاي هرز را كنار زده‌اند و‬
‫هرگاه شاخه‌اي از گياهان هرز و بيگانه پيدا شود‪ ،‬گروهی از‬
‫مورچه‌ها آن را با دندانهاي خود كنده و آن را بدور از مزرعه‬
‫انتقال مي‌دهند‪.‬‬
‫برنجها رشد كرده تا اينكه طول آنها به شصت سانتيمتر‬
‫رسید و دانه‌هاي آن رسیدند‪ .‬زماني كه فصل درو و برداشت‬
‫محصول فرا رسيد‪ ،‬ديد كه صف درازي از مورچه‌هاي كارگر‬
‫به سوی محل زراعت رفته و از تنه‌هاي برنج بال رفتند تا اينكه‬
‫به دانه‌ها رسيدند‪ .‬هر كدام از مورچه‌ها دانه‌اي از برنج را‬
‫كشيد و به سرعت آن را به زمين پائين آورد و سپس آنرا به‬
‫سيلوهای زيرزمينی برد ودر آنجا ذخیره اش نمودند‪.‬‬
‫از این شگفت آورتر اينکه گروهی از مورچه‌ها بالي تنه‬
‫برنجها رفته و دانه‌ها را بريده و به پائين مي‌انداختند و گروهي‬
‫ديگر آنها را جمع آوری مي‌كردند و به سيلو و انبارهایشان‬
‫انتقال مي‌دادند‪ .‬اين دسته از مورچه‌ها در خانه‌هايی زندگی‬
‫می کنند که مانند خانه‌ي ما انسانها بخش‌ها و اطاق‌هاي‬
‫متعددي دارد‪ ،‬قسمتی از این اطاقها در زيرزمين و بعضي‌دیگر‬
‫را روي زمين ساخته اند و در اين شهرها خدمتگذار و كارگر و‬
‫كارفرما مشاهده مي‌شدند‪.‬‬
‫شگفت آورتر از همه اينها‪ ،‬این است كه ميان مورچه‌ها‬
‫پزشکهایی وجود دارند که شب و روز به مداوای مورچه های‬
‫مریض مشغول هستند و بعضي از آنها نیز اجساد مورچه های‬
‫مرده را انتقال مي‌دهند‪.‬‬
‫اين موجود بسيار ريز بدون اندك تفكر و اندیشه ای‪ ،‬تمام‬
‫این كارهاي مهم را انجام مي‌دهد‪ .‬زيرا اين كارها را برحسب‬
‫غريزه‌اي انجام می دهند كه خداوند در بدنهای كوچك آنها به‬
‫وديعه گذاشته است‪.‬‬

‫‪ - 5‬شگفتي‌هاي آفرينش خداوند در هدهد (شانه به‬

‫سر)‬
‫علمه ابن قيم با اسلوب و شيوه ساده و آسان خود درباره‬
‫نوعي ديگر از آفريده‌هاي خداوند‪ ،‬كه در قرآن يادي از آن به‬
‫ميان آمده است‪ ،‬براي ما سخن مي‌گويد‪ .‬آن موجود «هدهد»‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪175‬‬
‫است‪ ،‬ابن قیم درباره هدايت و راه یافتگی ای که خداوند به‬
‫«هدهد» بخشیده است‪ ،‬چنين مي‌گويد‪:‬‬
‫«اين پرنده «هدهد» بيش از ساير موجودات حتي انسانها‬
‫در باره شناخت آبهاي زيرزميني مهارت دارد‪ .‬از جمله‬
‫هدایتهای اين پرنده آن است كه خداوند در کتاب خود (قرآن)‬
‫بیان نموده است‪ :‬وقتي که حضرت سليمان آن را در جمع‬
‫پرندگان و ساير حيوانها نديد‪ ،‬در مورد آن جويا شد و آن را‬
‫تهديد كرد‪ ،‬وقتي كه «هدهد» نزد حضرت سليمان آمد و پيش‬
‫از اينكه مجازات شود‪ ،‬مبادرت به عذرخواهي نمود و چنان‬
‫حضرت سليمان را مورد خطاب قرار داد كه او را وادار به‬
‫توجه به سخنان خود نمود و در نهایت عذرش را پذيرفت‪ .‬از‬
‫زبان قرآن بشنویم که چگونه این جریان را برای ما بازگو مینک‬
‫‪:‬د‬
‫چ النمل‪٢٢ :‬‬ ‫چ‬
‫(گفت‪ :‬من بر چيزي آگاهي يافته‌ام‪ ،‬كه تو از آن آگاه‬
‫نيستي‪).‬‬
‫درضمن اين (تأخیر وعدم حضور) تو را از جرياني خبر‬
‫مي‌دهم كه كامل ً از آن مطلع هستم زيرا به تمام معني شاهد‬
‫آن بوده‌ام و آن جريان بسيار شايان توجه است‪ .‬بنابراين‬
‫گفت‪:‬‬
‫چ ﯼ ی ی ی چ النمل‪٢٢ :‬‬
‫(من براي تو از سرزمين سبا يك خبر قطعي و مورد اعتماد‬
‫آورده‌ام‪).‬‬
‫نبأ در لغت و زبان عرب به خبر و جرياني گفته می شود كه‬
‫حايز اهميت باشد و انسانها منتظر شنیدن آن باشند‪ .‬سپس‬
‫«هدهد» آن خبر را چنين توصيف نمود كه اندك ترديدی در آن‬
‫وجود ندارد‪ ،‬با اين مقدمه قلب مخاطب را براي شنيدن خبر‬
‫آماده كرد و علقه وافر براي شنيدن وشناختن آن در او ايجاد‬
‫كرد‪ ،‬اين نوعي از «براعة استهلل» و ابتکار در بیان مطالب‬
‫است‪.‬‬
‫بعد واقعيت جريان را همراه با دلئل تاكيدي و محکم آشكار‬
‫نمود و گفت‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ چ النمل‪٢٣ :‬‬
‫(من ديدم كه زني بر آنان حكومت مي‌كند‪).‬‬
‫بعد درباره آن ملكه و عظمت شأن او سخن گفت و اظهار‬
‫داشت كه او از بزرگترين ملكه ‌ها است زيرا هر آنچه كه‬
‫پادشاهان و سلطين بزرگ دارند‪ ،‬به او نيز داده شده است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪176‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫«هدهد» در ادامه سخنانش به عظمت و شوکت بیشتر او‬
‫اشاره نمود و از تختی كه ملکه روي آن مي‌نشست صحبت به‬
‫ميان آورد و گفت‪:‬‬
‫چ پ ﭚ ﭛ ﭜ چ النمل‪( ٢٣ :‬و تخت بزرگي دارد (و دربار‬
‫بسيار مجلّلي))‬
‫بعد خبري به گفت تا او را براي جهاد و مبارزه با آنان‬
‫(قوم سبأ) –پس ازدعوتشان بسوي خدا‪ -‬آماده سازد [لذا‬
‫گفت‪:‬‬
‫چ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ چ النمل‪٢٤ :‬‬
‫(من او و قوم او را ديدم كه به جاي خدا براي خورشيد‬
‫سجده مي‌برند‪).‬‬

‫يك نكته بلغي‪:‬‬

‫حرف عطف در ابتداي جمله مذكور حذف شده است‪ .‬اين‬
‫جمله بدون عطف بر جمله ما قبل‪ ،‬بصورت مستقل ذكر شده‬
‫است تا روشن شود كه مقصد مهم همين است كه در اين‬
‫جمله بيان گرديده است و جملت قبلي بعنوان مقدمه ای‬
‫براي اين جمله هستند‪ .‬سپس عوامل فريبنده و گمراه كننده‬
‫آنان را براي حضرت سليمان بيان كرد و گفت‪ :‬عامل اصلي‬
‫انحراف آنان اين است كه شيطان اعمالشان را در نظرشان‬
‫آراسته است و ايشان را از راه (راست) به در برده است و‬
‫آنان را از صراط مستقيم كه همانا عبادت و سجده خداوند‬
‫است منع كرده است‪ ،‬سپس خبر داد كه همین مانع است که‬
‫آنان را از رسيدن به هدايت و سجده كردن برای خداوند ‪ -‬که‬
‫جز برای او سجده و کرنوش روا نیست ‪ -‬بازداشته است‪.‬‬
‫بعد بخشي از افعال خداوند سبحان را كه عبارت از بيرون‬
‫آوردن چيزهاي پنهان در زمين و آسمانها است‪ ،‬يادآور شده‬
‫است‪ .‬از جمله باران‪ ،‬گياهان‪ ،‬معادن و انواع چیزهای دیگر كه‬
‫از آسمان نازل و يا در زمين بيرون مي‌آيند و بیان اين سری‬
‫از افعال خداوند (بيرون آوردن چيزهاي پنهان از آسمانها و‬
‫زمين) از ميان سايرافعالش‪ ،‬بیانگر اين خصوصيت «هدهد»‬
‫است كه خداوند مهارت استثنائي را به آن در شناخت آبهاي‬
‫زيرزمين عنايت كرده است‪.‬‬
‫مفسر معروف علمه زمخشري مي‌گويد‪( :‬اخراج الخبأ)‪،‬‬
‫نشانگر این است که این كلمات از سخنان هدهد بوده اند‪،‬‬
‫زیرا هدهد دارای توانایی ویژه ای است در زمینه شناخت‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪177‬‬
‫آب‌هاي زيرزميني و آن هم الهامی است از جانب خدایی که‬
‫پنهانیهای زمين و آسمان را پدید آورده است‪ .‬بر هيچ خردمند‬
‫و اندیشمندی‪ -‬كه با نور خدایی می نگرد‪ -‬پنهان نيست كه‬
‫مهارت و توانایی هر انسانی در فن و علم و صنعتش برگرفته‬
‫از الهام خداوند است و انسان هيچ عملي را انجام نمي‌دهد‬
‫مگر اينكه خداوند به آن جامه عمل می پوشاند‪.‬‬

‫‪-6‬هدایت كبوتر و شگفتي‌هاي آفرينش در آن‬

‫گفتار ابن قیم در مورد کبوتر و شگفتیهای خداوند در آفرینش‬
‫و هدایت آن به سوی مقصدی که برایش آفریده شده است‪،‬‬
‫داستان طولنی دارد و دال بر این واقعیت است که تفکر و‬
‫اندیشه در آفریده های خداوند همواره روش و منهج‬
‫دانشمندان و اندیشمندان بوده است زیرا خداوند این چنین به‬
‫بندگانش دستور داده است‪ .‬دراین رابطه ابن قيم (رحمه الله)‬
‫مي‌فرمايد‪ :‬كبوتر به لحاظ آفرینش و هدايتش در زندگي خود‪،‬‬
‫از شگفت آورترين حيوانها است‪ .‬حتي امام شافعي (رحمه الله)‬

‫مي‌فرمايد‪ :‬زیرک ترین پرنده كبوتر است‪ .‬كبوتر نامه رسان‬

‫پيام‌ها و نامه‌ها را از جائي بجائي انتقال مي‌دهد‪ ،‬بسا اوقات‬
‫قيمت يك كبوتر از قيمت برده و یا نوکری بیشتر است‪ .‬زيرا‬
‫كاري را كه اين پرنده انجام مي‌دهد از دست يك انسان و يا‬
‫حيوان ديگري ساخته نیست‪ ،‬زيرا كبوتر‪ ،‬فاصله هزاران فرسخ‬
‫مي‌رود و اخبار و اطلعات بسيار مهم را از كشورها و‬
‫دولت‌ها آورده و سپس به همان مكان بر مي‌گردد‪.‬‬
‫آناني كه كبوترها را پرورش مي‌دهند و به امور آنها رسيدگي‬
‫مي‌كنند‪ ،‬نسبت به نسب و نژاد آنها توجه خاصي دارند و در‬
‫انتخاب نر و ماده آنها برای جفت گيري بسیار دقت مي‌كنند‪،‬‬
‫كبوتر نر را نمي‌گذارند كه با غير همسرش جفت گیري كند‪،‬‬
‫زيرا در آن صورت مي‌ترسند كه نسب آن عوض ‌شود‪،‬‬
‫پرورش دهندگان كبوترها ازرحم‌هاي همسران خود چنان‬
‫م كبوتر هايشان نگه داری مي‌كنند‪.‬‬ ‫نگهداری نمي‌كنند كه از رح ‌‬
‫آناني كه در امر كبوترداري مشغول هستند‪ ،‬درباره كبوترها‬
‫قانون و ضوابط خاصي دارند و فوق العاده به آنها توجه دارند‬
‫حتي يك كبوتر را اگر مرده و افتاده بر روي زمين ببيند‪،‬‬
‫حسب و نسب و محل اصلي آن را مي‌دانند وبه كبوتري كه‬
‫شناخت و تجربه زيادي دارد‪ ،‬بهاء و ارزش بیشتری مي‌دهند‪.‬‬
‫برای پيام و نامه رساني از كبوترهاي نر استفاده مي کنند‪.‬‬
‫بدین دلیل که كبوترهای نر برای برگشتن به خانه‌ بدليل وجود‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪178‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫همسرش (كبوتر ماده) در آنجا تعهد بيشتري دارد تا كبوتر‬
‫ماده و علوه بر اين‪ ،‬كبوتر نر در مقایسه با کبوتر ماده توان‬
‫بیشتری برای حمل بار سنگين دارد و جسمش قوي‌تراست و‬
‫در شناسایی مقصد و مسير ازمهارت و كارشناسي بيشتري‬
‫برخوردار است‪ ،‬البته گروهي ديگر ازکفتربازان و کبوتر‬
‫پروران‪ ،‬بدليل ملحظات ديگري در كار پيام رساني و نامه‬
‫رساني از كبوترهاي ماده استفاده مي‌كنند و مي‌گويند‪ :‬كبوتر‬
‫نر هرگاه به مسافرتي دور و طولني اعزام شود‪ ،‬عشق و‬
‫علقه‌اش به كبوتر ماده افزون مي‌گردد و اگر كبوتر ماده‌اي‬
‫را ببیند نمي‌تواند خود را كنترل كند‪ ،‬در نتيجه رفتن به مقصد‬
‫و پيام رساني را ترك كرده و به تسكين غريزه جنسي‌اش‬
‫مي‌پردازد‪.‬‬
‫ميزان هدايت كبوتر بستگي به ميزان تعليم و تربيتي دارد‬
‫كه برايش فراهم شده است‪ ،‬كبوتر به ميمنت و مبارکی و‬
‫انس با انسانها شهرت دارد‪ ،‬مردم را دوست دارد و مردم نیز‬
‫اورا دوست دارند‪ .‬كبوتر با محلي كه در آن زندگي مي‌كند‬
‫انس و الفت خاصي دارد و نسبت به مالكش متعهد و با وفا‬
‫است و از مناطق بسيار دور دست بسوي مالكش بر‬
‫مي‌گردد‪ .‬حتي بسا اوقات موانع جلو او را مي‌گيرند و‬
‫دههاسال وطنش را رها مي‌كند اما به محض اينكه مجال و‬
‫فرصت مراجعت برايش ميسر شود‪ ،‬بسوي مالكش بر‬
‫مي‌گردد‪.‬‬
‫كبوتر هرگاه قصد جفت گیري كند‪ ،‬فوق العاده در حق كبوتر‬
‫ماده مهربان مي‌شود و هرگاه كبوتر نر احساس كند كه‬
‫همسرش از وي حامله شده است‪ ،‬بلفاصله بمنظور ساختن‬
‫لنه دنبال خس و خاشاك و تكه‌هاي ريز و باريك چوب مورد‬
‫نياز مي‌روند و با آنها لنه خود را مي‌سازند و آنرا طوري‬
‫مي‌سازند كه تخم‌ها در آن براحتي جا گيرند و بخاطر اينكه‬
‫تخم‌ها و جوجه‌هاي نوزاد به بيرون از لنه نيفتند‪ ،‬كناره‌هاي‬
‫لنه را در حد مناسب بلند مي‌سازند و بعد به صورت نوبتی‬
‫روی تخمها می مانند‪ ،‬لنه را گرم نگاه مي‌دارند‪ ،‬تميزش‬
‫مي‌كنند و دکور آن را تغيير مي‌دهند و فضاي جديدي كه رنگ و‬
‫بوي بدن كبوترها را دارد‪ ،‬در آن بوجود مي‌آورند تا تخمي كه‬
‫در آن گذاشته مي‌شود‪ ،‬در محلي قرار گيرد كه مشابه با رحم‌‬
‫كبوترها است و ميزان گرمي‪ ،‬سردي‪ ،‬زبري و نرمي آن‬
‫مناسب با ميزان گرمي‪ ،‬سردي‪ ،‬زبري و نرمي رحم كبوترها‬
‫باشد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪179‬‬
‫سپس هر زمان كه كبوتر ماده احساس كند كه لحظات تخم‬
‫گذاريش فرا رسيده است‪ ،‬بلفاصله به لنة از پيش آماده‬
‫شده مي‌رود و تخمش را در آنجا مي‌گذارد و هرگاه رعد و‬
‫برق مهيبي آن را وحشت زده كند‪ ،‬تخمش را در غير مكان‬
‫مخصوص رها مي‌سازد‪ ،‬عينا ً مانند زني كه در اثر مواجه با‬
‫خطر و وحشت جنينش را سقط مي‌كند‪.‬‬
‫بعد از اينكه كبوتر ماده تخمش را در لنه بگذارد هر دوي‬
‫آنها (نر و ماده) نوبتی كار پرورش تخم را برعهده مي‌گيرند و‬
‫زماني كه مدت حضانت و پرورش به پايان رسید و پوسته‬
‫تخم نزديك به شكافتن شد‪ ،‬پدر و مادر در بيرون آمدن‬
‫نوزادشان به او كمك مي‌كنند‪ .‬نخست در گلوي آن مي‌دمند تا‬
‫چینه دان نوزادشان‪ ،‬گشاد شود زیرا مي‌دانند كه چینه دان آن‬
‫بسيار كوچك است‪ ،‬بنابراين چینه دان او را پس از بهم‬
‫چسپيدنش باز و گشاده مي کنند‪.‬‬
‫سپس كبوتر پدر و مادر بخوبي مي‌دانند كه هر چند چینه‬
‫دان آن مقداری گشاد شده است اما در روزهاي نخستين‬
‫گنجايش غذا ندارد‪ ،‬لذا كبوتر پدر و مادر‪ ،‬غذاي مخلوط با آب‬
‫دهن خود را در دهن نوزاد مي‌گذارند‪ ،‬كبوتر پدر و مادر بخوبي‬
‫مي‌دانند كه معده نوزاد بدليل باريكي جداره‌هاي آن در‬
‫روزهاي نخستين صلحيت استمرار غذا را ندارد‪ ،‬لذا كبوتر پدر‬
‫و مادر‪ ،‬در روزهاي آغازين دانه و حبوبات نسبتا ً نرم تري به‬
‫دهان نوزاد مي‌اندازند و پس از گذشت مدتي تدریجا ً دانه های‬
‫سخت و تندتري را متناسب با توانایی جداره‌هاي معده نوزاد‬
‫تدارك مي‌بينند‪.‬‬
‫كبوتر پدر و مادر همواره نوزادشان را برحسب رشد‬
‫تدريجيش با آب و دانه پذيرايي مي‌كنند و نوزاد اين توجه و‬
‫عنايت را از پدر و مادر خود مي‌خواهد و زماني كه والدين‬
‫احساس كنند كه نوزاد توانایی چيدن دانه ها را بوسيله‬
‫منقارش پيدا كرده است‪ ،‬گاه گاهي آن را از انداختن دانه در‬
‫دهانش منع مي‌كنند تا دانه چيدن را ياد گرفته و بدان عادت‬
‫كند و هرگاه پدر و مادر احساس كنند كه نوزاد رشد كرده و‬
‫قوي شده است و اگر غذا دادن به نوزاد شان را ترك كنند‪،‬‬
‫نوزاد مي‌تواند غذاي مورد نيازش را پيدا كرده و با منقار‬
‫خودش آن را از روي زمين بردارد‪ ،‬ديگر به آن دانه نمي‌دهند‪،‬‬
‫حتي اگر از پدر و مادر غذا بخواهد آن را از او منع كرده و به‬
‫راندن و زدن آن اقدام مي‌كنند‪.‬‬
‫كبوتر پدر و مادر هرگاه بدانند و احساس كنند كه نوزاد‬
‫مي‌تواند روي پاهاي خودش بايستد و مي‌تواند در طلب آب و‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪180‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫دانه برود‪ ،‬اين شفقت شگفت آور از آنها سلب مي‌شود و آن‬
‫مهرباني وعطوفت را به فراموشي مي‌سپارند‪.‬‬
‫از جمله شگفتي‌هاي درك و فهم آنها اين است‪ ،‬هرگاه‬
‫حامل نامه و پيامي باشد بدور از شهرها و آبادي پرواز مي‌كند‬
‫تا كسي مانع آن نشود و آن را از انجام وظيفه‌اش منع نكند و‬
‫در راستاي انجام ماموريتش اگر تشنه شود‪ ،‬هرگز از آن‬
‫آبهائي كه در محل عبور و مرور مردم قرار دارند‪ ،‬آب‬
‫ي‌خورد‪ ،‬براي آب خوردن جائي را پيدا مي‌كند كه دور از‬ ‫نم ‌‬
‫مردم باشد‪.‬‬
‫یکی دیگراز شگفتیهای عالم کبوتر ها‪ ،‬درك و شعور آنها‬
‫است كه پدر و مادر درباره پرورش و نگهداري جوجه‌هایشان‬
‫کارها را تقسيم مي‌كنند‪ ،‬پرورش‪ ،‬حضانت و نگهداري را كبوتر‬
‫مادر برعهده مي‌گيرد‪ ،‬تهيه روزي و دانه در دهان نوزاد‬
‫گذاشتن را برعهده كبوتر نر می گذارند‪ ،‬زيرا پدر مالك‬
‫فرزندان و مسئول تدارك نان و نفقه براي آنان است و مادر‪،‬‬
‫آنان را در شكم نگاه مي‌دارد‪ ،‬مي‌زايد و شير مي‌دهد‪.‬‬
‫یکی دیگر از شگفتیهای آفرینش كبوترها چیزی است که‬
‫جاحظ آن را بیان میرتوبك ات راهچ يصخش ‪:‬هکنیا نآو دنک‬
‫دنتشادن ار زاورپ یاناوت و هديرب ناشياهرپ اهنآ زا اتود تشاد‬
‫زاورپ هکدنتسناوت‌يم و دوب ملاس ناشياهرپ یرگيد یات ود و‬
‫‪.‬دنتشاد هجوج ات ود ‪،‬دندوب زاورپ هب رداق هك يیاهرتوبك ‪،‬دننك‬
‫هب ار يخاروس هناخ فقس رد ‪:‬ديوگ‌يم اهرتوبك نیا بحاص‬
‫نوريب دنناوتب ات مدوب هدرك زاب ‪،‬اهرتوبك دمآ و تفر روظنم‬
‫بسح رب دنروايب هناد و بآ ناشياه‌هجوج و دوخ يارب و هتفر‬
‫و هديرب ناشياهرپ هك يئاهرتوبك یارباذل ‪،‬مدش ينادنز قافتا‬
‫يديدرت و مدوب نارگن هداعلا قوف ‪،‬دندوبن زاورپ هب رداق‬
‫و دندوبن زاورپ هب رداق اهنآ اريز ‪.‬دنور یم نيب زا هک متشادن‬
‫هيذغت نآ زا هک تشادن دوجو اهنآ رانك رد مه يا‌هناد و بآ‬
‫‪.‬دننك‬
‫پس از مدتي از زندان آزاد شدم در حالی که تنها درباره آنها‬
‫مي‌انديشدم‪ ،‬خود را به خانه رساندم و در را باز كردم‪ ،‬ديدم‬
‫كه جوجه‌ها بزرگ شده‌اند و كبوترهاي پر بريده را نيز در‬
‫بهترين شرايط يافتم‪ .‬بسيارتعجب کردم‪ .‬ديري نگذشت كه دو‬
‫تا کبوتر پرواز كننده وارد لنه شدند‪ ،‬ديدم كه دوتا کبوتری که‬
‫قادر به پرواز نبودند خود را به دوتا کبوتر پرواز كننده نزديك‬
‫نموده‪ ،‬گویی که از آنها طعام می خواستند‪ ،‬دو کبوتر پرواز‬
‫كننده آب و دانه را در دهان آنها گذاشته همان گونه که به‬
‫جوجه های خود آب و دانه می دادند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪181‬‬
‫به این هدایت و راهنمایی دقت بفرمائيد! كبوترهاي پر بريده‬
‫یاد گرفته بودند که جوجه‌ها چگونه لطف و مهرباني والدين‬
‫خود را جلب می کنند و چگونه از والدين تقاضاي طعام دارند‪،‬‬
‫همان حركات جوجه‌ها را انجام دادند و بدین ترتیب شفقت و‬
‫مهرباني آنها را جلب نموده بگونه ای که همچون جوجه های‬
‫خود‪ ،‬آب و دانه را به آنها می دادند ومورد پذيرائي قرار می‬
‫گرفتند‪.‬‬
‫یکی دیگر ازهدایتهای آنها این است که‪ ،‬هرگاه در حال پرواز‬
‫انسانها را ببينند‪ ،‬مي‌دانند كه چه کسانی آنها را می خواهند و‬
‫چه کسانی دشمنشان هستند‪ ،‬لذا برخلف عمل آنها عمل‬
‫مي‌كنند تا ازدستشان جان سالم بدر برند‪ .‬از جمله هدایات‬
‫آنها این است كه در ابتدای پرواز‪ ،‬خود را غافل و بي‌خبر‬
‫مي‌انگارد و در ميان کرکس‪ ،‬عقاب‪ ،‬باز‪ ،‬كلغ‪ ،‬و پرنده‬
‫شكاري مي‌رود تا معلوم كند كدام یک از پرنده ها قصد شكار‬
‫آن را دارد و کدام یکی در صدد شکار آنها نیست و هرگاه‬
‫شاهين را ببيند‪ ،‬گوئي که زهر و سم کشنده را ديده است و با‬
‫ديدن آن دچار وحشت و سردرگمي مي‌شود‪ ،‬همانطور كه‬
‫گوسفند با ديدن گرگ و الغ با ديدن شير دچار وحشت و سر‬
‫درگمی می شوند‪.‬‬

‫نموننننننننه های ديگري از شگفتي‌هاي هداینننننننت و‬

‫راهنمائي خداوند نسبت به آفریده هایش‬
‫علمه ابن قيم «مجموعه ای دیگراز شگفتي‌هاي الهام و‬
‫راهنمائي خداوند به مخلوقاتش را كه علماء در زمان خود آنها‬
‫را ديده و مشاهده كرده‌اند‪ ،‬براي ما بيان مي‌كند از جمله‪:‬‬

‫‪-7‬يک سگ به نوزادي كه مادرش فوت كرده است‪،‬‬

‫شير مي‌دهد‬
‫جاحظ مي‌گويد‪ :‬زماني كه طاعون مهلك آمد و اعضاء خانواده‬
‫ای به آن مبتلء شده بودند‪ ،‬اهالي محله درباره اينكه هيچكدام‬
‫از اعضاء اين خانواده زنده نمانده است‪ ،‬ترديدي نداشتند و‬
‫درب آن منزل را بستند‪ ،‬اتفاقا ً نوزاد شيرخواري جان سالم‬
‫بدر برده بود ولي اهالي محله به زنده بودن او پي نبرده‬
‫بودند‪ .‬بعد از مدتي يكي از وارثان و نزديكان آن خانواده به آن‬
‫منزل مي‌رود‪ ،‬درب را باز مي‌كند‪ ،‬وقتي وارد منزل مي‌شود‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪182‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫نگاهش به طفلي مي‌افتد كه با توله سگي دارد بازي مي‌كند‪،‬‬
‫اين صحنه او را به وحشت مي‌اندازد‪ ،‬ديري نمي‌گذرد سگي‬
‫كه متعلق به آن منزل و آن خانواده بود‪ ،‬مي‌آيد و به محض‬
‫اينكه آن طفل سگ را مي‌بيند بسوي آن مي‌دود و سگ اين‬
‫امكان را كه طفل پستانهايش را بمكد فراهم مي‌كند و طفل‬
‫پستانهاي سگ را مي‌مكد‪ .‬وقتي كه طفل به شدت گرسنه‬
‫شده و توله سگ‌ها را ديده بود كه از پستانهاي مادر شير‬
‫مي‌خورند‪ ،‬بسوي آن سگ رفته وآن هم بحالش ترحم كرده‬
‫بود و چون يك دفعه طفل را شير داده بود‪ ،‬باز آن طفل‬
‫درخواستش را تکرار نموده و آن سگ هم به تقاضایش جواب‬
‫داده بود‪.‬‬

‫‪ -8‬پرنده مكا اژدها را مي‌كشد‬

‫ابن العرابي مي‌گويد‪ :‬اژدهائي تخم پرنده مكا را خورده بود‬
‫پرنده همواره بالي سر آن اژدها صدا مي‌داد و پرواز مي‌كرد‬
‫و خود را به اژدها نزديك مي‌كرد تا اينكه اژدها دهن خود را باز‬
‫كرد و مي‌خواست پرنده را در شكم خود فرو برد‪ ،‬پرنده‬
‫خاري را در دهن اژدها انداخت‪ ،‬خار در گلوي اژدها گیر كرد و‬
‫آن را از پا در آورد‪.‬‬
‫ابو عمر شیبانی راجع به این حادثه سخن اسدی را در قالب‬
‫این شعر سروده است‪:‬‬
‫فربا قتل الﰈﰈکاء ثعبانﰈﰈا‬ ‫إن کنت ابصرتنیی عیل و مصطلما‬
‫اگر مرا فقیر و نیازمند و مظلوم می بینی‪ ،‬بسا اوقات که‬
‫مکا مار افعی را کشته است‪.‬‬

‫‪ -9‬هدایت روباه و نیرنگهایش‬

‫از شگفتیهای هدایت روباه اين است که هرگاه کک و شپش‬
‫وارد بدنش شدند‪ ،‬مشتي پشم را در دهن خود مي‌گيرد و به‬
‫داخل‌ آب مي‌رود و اندكي در آنجا مي‌ماند تا کک ها و پشه ها‬
‫روي پشمي كه در دهن گرفته است بروند‪ .‬آنگاه آن مشت‬
‫پشم را در آب انداخته و خود از آب بيرون مي آید‪.‬‬
‫از ديگر عجائبات روباه اين است كه گرگي بچه هایش را‬
‫خورد‪ ،‬گرگ نيز فرزنداني داشت و در آن نزديكي گودالي‬
‫براي شكار درندگان نيز وجود داشت‪ ،‬روباه داخل آن گودال‬
‫رفت و در آن راهرویی براي بيرون آمدن درست كرد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪183‬‬
‫بعد به جائي كه فرزندان گرگ در آنجا بودند‪ ،‬رفت و همه‬
‫آنها را كشت و در گوشه ای در انتظار گرگ نشست‪ .‬وقتي‬
‫گرگ آمد و دانست كه روباه فرزندان آن را كشته است‪،‬‬
‫روباه رو به گرگ دويد و گرگ نیز او را دنبال كرد‪ ،‬روباه خود‬
‫را در گودال انداخت و از سردابي كه از قبل ساخته بود بيرون‬
‫رفت‪ .‬گرگ نيز پشت سر روباه خود را در گودال انداخت‪ ،‬اما‬
‫روباه را در آنجا نيافت و راهي براي بيرون رفتن از گودال نیز‬
‫نديد و نتوانست از گودال بيرون آید‪ ،‬بالخره مردم منطقه آن‬
‫را كشتند‪.‬‬
‫از ديگر حيله‌‌گري‌هاي روباه اين است كه یک روز‪ ،‬روباهي‬
‫مردي را ديد که دو تاجوجه همراه داشت‪ ،‬پس در كمين آنها‬
‫نشست و يكي از آن دو تا مرغ را از دست آن مرد قاپيد و‬
‫فرار كرد‪ ،‬بعد به فکرگرفتن مرغ دومی افتاد‪ ،‬لذا خود را از‬
‫دور به آن مرد نشان داد بگونه‌اي كه چيزي شبيه مرغ را در‬
‫دهن قرار داده بود‪ ،‬آن مرد براي پس گرفتن آن دنبال روباه‬
‫دوید‪ ،‬روباه نیزآن چیزی را که در دهن قرار داده بود جا‬
‫گذاشت و فرار كرد‪ ،‬مرد نیز دوان دوان رفت تا آن را بردارد‪،‬‬
‫در همين اثناء روباه نیز بسوي مرغ دوم شتافت و آن رادر‬
‫دهان گرفته وپا به فرار گذاشت‪ ،‬بدین ترتیب هر دو تا مرغ را‬
‫از آن مرد گرفت‪.‬‬
‫از ديگر نیرنگهای شگفت آور روباه‪ ،‬اين است كه به جزيره‬
‫ای كه در آن پرندگان زيادي وجود داشت‪ ،‬رفت و به فکر‬
‫نیرنگی افتاد که چگونه آنها را شكار كند ولي نتوانست كاری‬
‫را انجام دهد‪ ،‬پس رفت و قسمتی از علف و گياه را آورده و‬
‫آنها را در مجرای آب که بسوي پرندگان جريان داشت‬
‫انداخت‪ .‬پرندگان از ديدن اين گياهان وحشت زده شدند‪،‬‬
‫بسیار ترسیدند اما وقتي که فهميدند اينها علف هستند‪ ،‬به‬
‫محل خود بازگشتند‪ .‬روباه اين عمل را ‪ 3‬الي ‪ 4‬بار تكرار‬
‫كرد‪ ،‬پرندگان نيز با گياهان آشنا شده و ديگر از آنها احساس‬
‫ترس و وحشت نمی كردند‪ .‬این بار روباه مجموعه بسيار‬
‫بزرگي از خس و خاشاك را جمع آوری كرده و خود را در آن‬
‫پنهان نمود و بسوي پرندگان رفت پرندگان نیز به گمان اینکه‬
‫این خس و خاشاك همانند دفعه های قبل می باشد‪ ،‬لذا‬
‫همچون دوره‌هاي گذشته ترس و وحشتی از آن نداشتند و‬
‫فرار نكردند‪ ،‬روباه از میان خس وخاشاکها پرید و یکی از‬
‫پرندگان را گرفت و طعمه خودش نمود‪.‬‬
‫از جمله حيله‌هاي روباه اين است که هرگاه بسيار گرسنه‬
‫شود‪ ،‬بدنش باد كرده و خود را در صحرا مي‌اندازد وهیچ‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪184‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫حرکتی از خود نشان نمیهدش رادرم ییوگ هك يا‌هنوگب ‪،‬دهد‬
‫ار نآ راقنم اب هكنيا ات هدش عمج نآ رب و رود ناگدنرپ ‪،‬تسا‬
‫‌ اهنآ يور هلصافلب انثا نیا رد ‪،‬دنرچیم نآ زاو دننز‌يم كون‬
‫‪.‬دنك‌يم هرسكي ار ناشراك و هدیرپ‬
‫از ديگر دسيسه‌هايش‪ ،‬اين است هرگاه خارپشت را شكار‬
‫كند‪ ،‬بخاطر خارهايش آن را بر پشت مي‌خواباند‪ ،‬خار پشت‬
‫خود را جمع مي‌كند بگونه‌اي كه بصورت مشتي خار در مي‌آيد‬
‫آنگاه روباه روي شكم آن مي‌شاشد وتمام بدنش را خيس و‬
‫آلوده مي‌كند و وقتی كه خارپشت بدنش خيس شد‪ ،‬ديگر‬
‫نمي‌تواند حركت كند‪ ،‬دست و پاهايش را وا کرده و روباه از‬
‫طرف شكم پوست آن را مي‌كند و گوشتش را نوش جان‬
‫مي‌كند‪.‬‬

‫‪ -10‬شگفتي‌هاي موجود در گرگ‌ها‬

‫از شگفتیهاي گرگ اين است كه یک بار می خواست انسانی‬
‫را بکشد که مسلح بود‪ ،‬گرگ استخوان کله شتری را در دهان‬
‫گرفته و رو به آن مرد رفت‪ ،‬شخص هرچه می خواست اورا‬
‫بزند‪ ،‬گرگ با این استخوان خود را از تيرها نجات می داد تا‬
‫اينكه تیرهایش را تمام کرد و خسته شد‪ .‬اما خوشبختانه‬
‫انسان ديگري را ديد و در راندن گرگ از وي كمك گرفت‪.‬‬

‫‪ -11‬شگفتي‌هاي بوزینه(میمون)‬
‫از جمله شگفتی‌هاي میمون آن است كه امام بخاري آن را در‬
‫صحيح خود چنین نقل كرده است‪ :‬عمر و بن ميمون اودي‬
‫مي‌گويد‪:‬‬
‫در زمان جاهلیت دوتا میمون را ديدم كه با هم مرتكب زنا‬
‫شدند‪ ،‬عده زیادی از میمونها دور آنها گرد آمده وآنها را سنگ‬
‫باران كردند تا اينكه هردوی آنها را از پای در آوردند‪ ،‬اين‬
‫بوزینه ها حدود و حکم خدا را اجراء کردند‪ ،‬در حالي كه‬
‫انسانها این حکم را تعطیل نموده وخود را به اجرای آن ملزم‬
‫نمی دانند‪!!.‬‬

‫‪ -12‬شگفتیهای گاو‬
‫همین گاو که درحماقت وكودني ضرب المثل است‪ ،‬رسول‬
‫اكرم ص در موردآن چنين خبر داده است‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪185‬‬
‫»أنّ رجلً بینما هو یسوق بقرة إذ رکبها فقالت‪:‬ل أخلق لذا» فقال الناس‪:‬‬
‫سبحان ال بقرة تتکلم؟!فقال‪» :‬فأنی أومن بذا أنا وابوبکر وعمر وماها ثَم»‪:‬‬
‫(مردي كه گله گاوي همراه داشت‪ ،‬سوار يكي از آنها شد‬
‫گاو خطاب باو گفت‪ :‬من براي اين كار آفريده نشده‌ام‪ ،‬مردم‬
‫تعجب كرده وگفتند‪ :‬سبحان الله گاو چگونه حرف مي‌زند؟!‬
‫پیامبرص فرمود‪ :‬من وابوبكر و عمر اين را مي‌پذيریم و باور‬
‫داريم‪ .‬اما ابوبكر و عمر در آنجا نبودند‪).‬‬
‫رسول اکرمص فرمود‪ :‬يک گرگ گوسفندي را ازگله ای‬
‫ربود‪ ،‬چوپان‪ ،‬گوسفند را از او پس گرفت‪ .‬گرگ گفت‪ :‬تو‬
‫گوسفند را از من پس گرفتي‪ ،‬اما چه كسي آن را نجات‬
‫مي‌دهد‪ ،‬روزي كه جز من چوپاني وجود نداشته باشد) مردم‬
‫شگفت زده شدند و گفتند‪:‬ای پیامبر!چگونه گرگ سخن مییوگ‬
‫بلطم نيا رمع و ركبوبا و نم ‪:‬دومرفص مركا لوسر !؟د‬
‫‪.‬دنتشادن روضح اجنآ رد ركبوبا و رمعاما ‪،‬ميريذپ‌يم ار‬

‫‪ -13‬شگفتیهای موش‌ها‬
‫از جمله حركات شگفت آور موش‌ها اين است‪ ،‬هرگاه موش‪،‬‬
‫روغني را كه در قسمت بال و دهانه ظرف قرار دارد‪ ،‬بخورد و‬
‫روغن كم شود بگونه‌اي كه موش نتواند دهن خود را به آنجا‬
‫برساند‪ .‬با دهن خود آب را می آورد و در ظرف مي‌ريزد تا‬
‫روغن بال آمده و آن را نوش جان كند‬

‫‪ - 14‬از جمله شگفتيهای‌ن حيوانات اين است كه آنها‬

‫خود را مداوا می كنند‬
‫اطباء و پزشكان بر اين عقيده‌اند كه آمپول زدن را نخست‬
‫پرنده نوك درازی‪ ،‬انجام داده و انسانها آمپول زدن را از او‬
‫آموخته‌اند‪ ،‬اين پرنده هرگاه مدفوعش گير كند خود را به‬
‫درياي شوری مي‌رساند و با منقار خود آب شور را برداشته‬
‫وآن را در «کون» خود مي‌ريزد‪ ،‬بدين ترتيب مدفوع به راحتي‬
‫بيرون مي‌آيد‪.‬‬
‫راسو وجوجه تیغی نیز هرگاه مارهای سمی را بخورند بل‬
‫فاصله به درختی به نام ( )روي مي‌آورند و از برگ‌هاي آن‬
‫بمنظور از بين بردن سمها به عنوان پاد زهر‪ ،‬می خورند‪.‬‬
‫روباره نيز هرگاه مبتل به سردرد شود يا مجروح گردد به‬
‫رنگ معروفی روي مي‌آورد و آن را به جای پماد روي زخم‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪186‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مي‌گذارد‪.‬خرس نيز هرگاه مجروح شود به گياهي كه خودش‬
‫آن را مي‌شناسد روي مي‌آورد و بوسيله آن خود را مداوا‬
‫مي‌كند و شفا مي‌يابد‪.‬‬

‫‪ -15‬انسانها از حيوانات ياد مي‌گيرند‬

‫بسياري از انسانهاي عاقل چيزي‌هائي را از حیوانات‪ ،‬یاد می‬
‫گیرند که در زمینه های مختلف زندگي‪ ،‬مانند امرار معاش‪،‬‬
‫اخلق‪ ،‬صنعت‪ ،‬جنگ‪ ،‬حراست و صبر بدان نیاز دارند و از آنها‬
‫استفاده مي‌كند‪ ،‬حيوانها از اغلب مردم راه یافته تر و هدایت‬
‫یافته ترمی باشند‪ ،‬چنانکه قرآن می‪.‬دیامرف‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗپ پ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ چ الفرقان‪:‬‬
‫‪٤٤‬‬
‫(آيا گمان مي‌بري كه بيشتر آنان (چنان كه بايد) مي‌شنوند‬
‫يا مي‌فهمند؟! (نه! آنان تفكّر و تعقّل ندارند)‪ .‬ايشان همچون‬
‫چهارپايان هستند و بلكه گمراه‌تر)‪. .‬‬
‫امام محمد باقر مي‌گويد‪ :‬خداوند‪ ،‬تنها به تشبيه نمودن‬
‫كفار با چهارپايان اكتفا ننموده است‪ ،‬بلكه آنها را پست‌تر و‬
‫گمراه ‌تر از چهارپايان قرار داده است‪ ،‬مثل ً از جمله درك و‬
‫شعور درنده ‌های ماده اين است كه نوزادش را بعد از ولدت‬
‫تا چند روز در فضا نگهداري مي‌كند تا آن را از گزند مورچه و‬
‫خزنده‌های دیگر در امان قرار داده و براي اين منظور‪ ،‬درنده‬
‫ماده همواره نوزادش را بلند مي‌كند و مي‌گذارد و از جائي به‬
‫جائي ديگر آن را انتقال مي‌دهد تا اينكه بدن بچه اش محکم و‬
‫قوي گردد‪..‬‬
‫ابن العرابي مي‌گويد‪ :‬از یگي از بزرگان قريش سؤال شد‪:‬‬
‫اين همه معلومات را چه كسي به تو ياد داده است؟ اين‬
‫كارها را كسي مي‌داند كه صاحب كسب و تجربه باشد؟ گفت‪:‬‬
‫آنکسی كه كبوتر را ياد داده است كه در راستاي پرورش‬
‫تخم‌هاي خود آنها را زير و رو مي‌كند‪ ،‬چون مي‌داند اگر تخم‌ها‬
‫همواره در يك حالت روي زمين گذاشته شوند‪ ،‬به زمين‬
‫مي‌چسبند و فاسد مي‌شوند‪.‬‬
‫از يكي ديگر سوال شد‪ :‬چه کسی تو را یاد داده که در پی‬
‫رفع نیازمندیهایت کوشش کنی و صبر وشکیبایی را پیشه کنی‬
‫تا به آن برسی؟ گفت‪ :‬همان کسی که سوسک را ياد داده‬
‫است که هرگاه از ديواری بال رود و بيفتد‪ ،‬بار ديگر نیز برود‪،‬‬
‫اگرافتاد‪ ،‬بار سوم و چهارم نيز برود وکارش را ادامه ‌دهد تا‬
‫اينكه به پيروزي می رسد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪187‬‬
‫از يكي ديگر سوال شد‪ :‬چه کسی تورا ياد داده است كه‬
‫صبح زود دنبال كارهايت بروي؟ گفت‪ :‬همان کسی كه‬
‫پرندگان را یاد داده است كه صبح زود با شكم خالي بروند و‬
‫از دور و نزديك روزي خود را جستجو ‌كنند‪ ،‬بدون اينكه‬
‫احساس ناراحتي و خستگی كنند به تلش خود ادامه ‌دهند و از‬
‫موانع و مشكلت فضا و زمين هراس نداشته باشند‪.‬‬
‫از يكي ديگر سؤال شد‪ :‬چه كسي آرامش و احتیاط‬
‫مصلحت اندیشی را به تو ياد داده است؟ تا به مطلوبت‬
‫برسی که هر گاه به آن دست یافتی مانند شير روي آن‬
‫مي‌پري؟ گفت‪ :‬همان كسي كه به گربه آموخته است كه در‬
‫كمين موش بنشيند و حركت نكند و به اين سو و آنسو نرود‪،‬‬
‫بلکه خود را مرده وانمود كند تا اينكه هرگاه موش براو نمایان‬
‫شد مانند شير برآن حمله ببرد‪.‬‬
‫از يكي ديگر سؤال شد‪ :‬چه كسي صبر‪ ،‬تلش و توانایی‬
‫تحمل بارهای سنگین را به تو آموخته است؟ گفت‪ :‬همان‬
‫كسي كه اباايوب را یاد داد که در برابر بارهاي سنگين و رفتن‬
‫با پاي پياده و تحمل سختیها‪ ،‬صبر و استقامت نماید‪ .‬بارهای‬
‫سنگين و رنج گرسنگي و تشنگي و سختی و مشکلت‪ ،‬بر‬
‫تمام اعضاء و جوارحش فشار مي‌آورد‪ ،‬اما با وجود آن صبر و‬
‫شکیبایی را از دست نداد‪.‬‬
‫از يكي ديگر سوال شد‪ :‬چه كسي ايثار و سخاوت را به تو‬
‫ياد داده است؟ گفت‪ :‬كسي كه به مرغها ياد داده است‪ ،‬که‬
‫دانه ها را در زمین بیابد و در حالي که خود شدیدا ً بدان نياز‬
‫دارد‪ ،‬اما آن را نمي‌خورد بلكه به آرامي جوجه‌هایش را پیدا‬
‫کرده وآن رابا کمال میل به آنها مییاه هناد هاگره و دهد‬
‫و شخپ وسنآو وسنيا هب ار اهنآ ‪،‬دوش هتشاذگ شیارب يدايز‬
‫هتشادن دوجو اجنآ رد یا هجوج هكنيا ول و دنك‌يم هدنکارپ‬
‫هتفرگوخ ششخب و لذب اب نآ تعيبط و تشرساريز ‪،‬دشاب‬
‫ياه‌تلصخ هلمج زا ییاهنت هب ار ماعط ندروخ و تسا‬
‫‪.‬دناد‌يم هديهوكن‬
‫از يكي ديگر سوال شد‪ :‬اين همه زيركي و تدبير در طلب‬
‫روزي را چه كسي به تو ياد داده است؟ گفت‪ :‬همان کسی که‬
‫آن همه نیرنگ و تدابیر را‪ -‬که خردمندان از دانستن و به کار‬
‫انداختن آنها ناتوانند‪ -‬به روباه یاد داده است‪ ،‬به گونه ای كه‬
‫اين صفحات گنجایش همه آنها را ندارند‪.‬‬
‫چه كسي به شير آموخته است كه آثار قدمهايش را با دم‬
‫خود محو كند تا كسي مسیر حرکتش را پیدا نکند و به آن پي‬
‫نبرد‪ ،‬چه كسي به شير نر ياد داده است كه در روز سوم‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪188‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ولدت نوزادش‪ ،‬نزد آن بیاید و در بينيش بدمد زيرا وقتی که‬
‫مادرش آن را به دنيا مي‌آورد‪ ،‬مانند مرده ای است اما‬
‫همواره از آن پاسداري مي‌كند تا اينكه شير پدر این کار را‬
‫انجام می‪(.‬دمد یم شغامد رد)دهد‬
‫چه كسي به شيرهاي نجیب و شريف ياد داده است كه جز‬
‫از شكار خود نخورند‪ ،‬هرگاه به حيوان شكار شده ای گذر‬
‫كنند‪ ،‬از آن نخورند اگرچه بسیار هم گرسنه باشند‪.‬‬
‫چه كسي به فيل‌هاي ماده ياد داده است كه هنگام ولدت‪،‬‬
‫داخل آبی رفته و بچه خود را در آن به دنيا آورد‪ ،‬زيرا فيل بر‬
‫خلف ساير حيوانها در حال ایستاده وضع حمل مینوچ و دنک‬
‫همدص و دتفيب شدازون هك دهد‌يم لامتحا ‪،‬دراد يدنلب دق‬
‫و دور‌يم یبآ نورد هب نامياز هظحل رد نياربانب ‪،‬دنيبب‬
‫كي هلزنمب نآ يارب بآ اریز ‪،‬دروآ‌يم ايند هب نآ رد ار شدازون‬
‫‪.‬تسا يبسانم زادناريز و مرن شرف‬
‫چه كسي به مگس ياد داده است كه هنگام افتادن در‬
‫مايعات‪ ،‬بالی را كه موجب بيماري است‪ ،‬در آن نيندازد؟‬
‫چه كسي به سگ‌ها ياد داده است كه هنگام ديدن آهو‪ ،‬بيمار‬
‫را از سالم و ماده را از نر تشخيص دهد و آهوی نر را دنبال ‌‬
‫كند با وجود اینکه می داند نر در دويدن قوي‌تر از ماده است‪،‬‬
‫اما آهوی نر پس از چند قدم دويدن با فشار ادرار مواجه‬
‫مي‌شود‪ ،‬زيرا همه حيوانها وقتي که با ترس و هراس دچار‬
‫شوند‪ ،‬ادرار بر آنها فشار مي‌آورد و حيوان نر در حال دويدن‬
‫نمي‌تواند بشاشد‪ ،‬در نتيجه از سرعت دويدنش كاسته‬
‫مي‌شود و سگ به آساني مي‌تواند خود را به آن برساند‬
‫برخلف حيوان ماده‪ .‬زيرا حيوان ماده بدليل گشادگي مجراي‬
‫ادرارش‪ ،‬در حال دويدن هم مي‌تواند بشاشد و از شدت و‬
‫فشار ادرارش جلوگيري کند‪.‬‬
‫چه كسي سگ را یاد داده است‪ ،‬زماني كه زمين برف ‌پوش‬
‫شده‪ ،‬نقطه‌اي را پيدا كند كه درآنجا برف کمتری وجود دارد‪،‬‬
‫چون مي‌داند‪ ،‬هرجا كه برف رقيق‌تر و کم تر باشد در زيرآن‬
‫خرگوش وجود دارد‪ .‬بدليل حرارت تنفس خرگوش برفها ذوب‬
‫می شوند‪ ،‬پس سگ‪ ،‬خرگوش را در آنجا پیداکرده وشكارش‬
‫مي‌كند‪.‬‬
‫چه كسي گرگ را ياد داده است كه موقع خوابيدن‪،‬‬
‫چشمهایش را نوبتی ببندد و همواره يكی از چشمهایش را باز‬
‫نگه دارد و چشم ديگری را بخواباند و هرگاه خواب بر چشم‬
‫بازش فشار آورد آن را خوابانده و چشم خوابش را باز کند؟‬
‫ي ازعربها درباره آن چنين گفته‌اند‪:‬‬
‫بعض ‌‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪189‬‬
‫بأخری النایا فهو یقظان نائم‬ ‫ینام بإحدی مقلتیه ویتقی‬
‫(با يك چشم مي‌خوابد و با چشمي ديگر خود را از خطر‬
‫مرگ محفوظ می دارد و عين بيداري خواب و در عين خواب‬
‫بيدار است‪).‬‬
‫چه كسي به گنجشك آموخته است‪ ،‬موقعي كه يكي از‬
‫جوجه‌هايش بيفتد‪ ،‬از ديگر گنجشك‌ها ياري جويد؟ تا جایی که‬
‫تمام گنجشك‌هاي اطراف به ياري آن مي‌شتابند و دوربر‬
‫جوجه به پرواز در مي‌آيند و آن را با تاكتيك‌هاي مختلف به‬
‫حركت وا می دارند و آن را روحیه و همت مي‌بخشند تا اينكه‬
‫همراه با آنها به پرواز درآید‪.‬‬
‫يکی از شكارچيان تجربيات خود را درباره درك و شعور‬
‫گنجشکی چنين بیان مي‌دارد‪ :‬گنجشکی را ديدم كه برروي‬
‫ديواري نشسته بود‪ ،‬با دستهای خود بسوي آن اشاره كردم‬
‫گویی که میخواهم آن را بزنم‪ ،‬گنجشک از جاي خود تكان‬
‫نخورد‪ .‬این بار به زمین پايين آمدم و چنان وانمود کردم که می‬
‫دوخ یاج زا کشجنگ مه زاب ‪،‬مرادرب نیمز زا ار یزیچ مهاوخ‬
‫هتسه اي ‌هزير گنس هک نیمه اما ‪.‬درکن زاورپ و دروخن ناکت‬
‫و مرادرب ار نآ هک نآ زا شیپ ‪،‬متفرگ تسد رد ار يئامرخ‬
‫‪.‬درك زاورپ هلصافلب کشجنگ ‪،‬منک باترپ‬
‫چه كسي به عنكبوت ياد داده است كه خود را جمع و‬
‫جورکند و به زمين بچسپاند تا اینکه مگسها راغافل گیر کند‪،‬‬
‫آنگاه مانند شير روي آن بپرد و شكارش كند؟!‬
‫چه كسي به عنكبوت آموخته است که تارهایش را آن چنان‬
‫بلند و محكم ببافد و درقسمتهای فوقانیش تاری را قرار دهد‬
‫و خود را بدان آویزان کند و هرگاه پشه در تارهاي طور آن‬
‫گير كردند‪ ،‬خود را سرازیرکرده وآن را شكار كند؟‬
‫چه كسي به آهو آموخته است که به حالت عقب گرد وارد‬
‫اتاقش شود تا خطرهايی كه خود و بچه هایش را تهديد‬
‫مي‌كنند‪ ،‬با چشم خود ببيند؟‬
‫چه كسي گربه را یاد داده است که هرگاه موشي را در‬
‫سقف خانه ببيند‪ ،‬سر را بسوي آن بلند كرده گویی که به‬
‫رفتن آن دستور میات ددرگرب هک دنکیم هراشا وا هب سپس ‪.‬دهد‬
‫؟!دتفيب و دزغلب سرت تدش زا و ددرگ هدز تشحو هکنیا‬
‫چه كسي موش صحرایی را ياد داده است كه خانه‌اش را‬
‫در كنار رودخانه ای‪ -‬جائي كه از مجراي آب و سيل و محل‬
‫عبور و گذاشتن سم حيوانها بالتر حفر كند‪ .‬آن را عميق حفر‬
‫كرده و درگوشه‌هاي مختلف آن سوراخهای دیگری را حفر کند‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪190‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫و میان این حفره ها پرده باريكي قرار دهد که هرگاه با‬
‫خطري مواجه شد به راحتي آن را گشوده و فرار كند‪ ،‬چون‬
‫موش صحرایی بسیار فراموش کاراست‪ ،‬خانه‌اش را هميشه‬
‫در كنار تپه يا سنگي حفر مي‌كند تا در لحظات فراموشي‬
‫بعنوان علمتي از تپه و سنگ استفاده كند!‬
‫چه كسي به پلنگ آموخته است که هر موقع چاق شد‪ ،‬خود‬
‫را پنهان كند‪ ،‬زيرا حرکت برايش مشكل مي‌گردد و تا چاقيش‬
‫برطرف نشده خود را آشکار نمي‌كند؟!‬
‫چه کسی به شتر یاد داده است که هرگاه شاخهایش را از‬
‫دست داد –که در واقع وسیله دفاعیش می باشند‪ -‬خود را‬
‫پنهان کند و چون محل رستن شاخهایش زخمی شده است‪،‬‬
‫لذا چاق شده و وقتی که جای شاخهایش بهبود یافت‪ ،‬خود را‬
‫در معرض نور خورشید و بادها قرار داده و حرکات زیادی را‬
‫انجام میو ددرگ مکحم و تفس اهنآ یور تشوگ ات دهد‬
‫هب ار شنانمشد اب هلباقم ییاناوت و ددرگ فرطرب شیقاچ‬
‫‪.‬دروآ تسد‬
‫دایره این بحث بسیار گسترده است و نمی توان تمام نمونه‬
‫ها را یکی یکی بیان کرد‪ ،‬لذا کافی است سخن خداوند را در‬
‫این رابطه بشنویم که می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ ﮇ‬
‫ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒگ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ‬
‫ﮜ ﮝ ﮞ چ النعام‪٣٩ – ٣٨ :‬‬
‫(يكي از دلئل قوي قدرت خدا و حكمت و رحمتش اين‬
‫است كه او همه چيز را آفريده است) و هيچ جنبنده‌اي در‬
‫زمين و هيچ پرنده‌اي كه با دو بال خود پرواز مي‌كند وجود‬
‫ندارد مگر اين كه گروههائي همچون شمايند (و هر يك داراي‬
‫ص خود مي‌باشند)‪ .‬در‬ ‫خصائص و مميّزات و نظام حيات خا ّ‬
‫كتاب (كائنات) هيچ چيز را فروگذار نكرده‌ايم (و همه‌چيز را‬
‫ضبط و به همه چيز پرداخته‌ايم‪ .‬بگذار تكذيب‌كنندگان هرچه‬
‫مي‌خواهند بكنند) پس (از گذشت اين چند روزه زندگي‬
‫دنيوي) آنان (همراه همه گروهها و دسته‌هاي حيوانات موجود)‬
‫در پيشگاه پروردگارشان جمع‌آورده مي‌شوند (و به حساب و‬
‫كتابشان مي‌رسيم)‪ .‬آنان كه آيات (جهاني و قرآني) ما را‬
‫س خود براي شناخت حق سود‬ ‫تكذيب مي‌دارند (و از حوا ّ‬
‫نمي‌برند و هرگز حق نمي‌شنوند و حق نمي‌گويند‪ ،‬گوئي)‬
‫صب‬‫كرانند و للنند و در تاريكيها (ي گوناگون كفر و جهل و تع ّ‬
‫و تقليد) قرار دارند‪ .‬خداوند (برابر نظم و نظام و قوانين و‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪191‬‬
‫سنني كه دارد) هر كه را بخواهد گمراه مي‌سازد و هر كه را‬
‫بخواهد بر جاده مستقيم (ايمان) قرار مي‌دهد‪).‬‬

‫وجه تشابه ميان حيوانات و انسانها‬

‫در روايت عطاء مي‌گويد‪ :‬منظور خداوند از « چ‬ ‫ابن عباس‬
‫چ ﭾﭿ » اين است که‪( :‬همه جنبندگان وپرندگان‪ ،‬مرا‬
‫مي‌شناسند و به وحدانيت من ايمان دارند‪ ،‬ومرا به پاكي ياد‬
‫كرده و مرا تمجيد مي‌كنند‪ ).‬همانطور كه در جاي ديگر قرآن‬
‫آمده است‪:‬‬
‫چ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ چ السراء‪٤٤ :‬‬
‫(بلكه هيچ موجودي نيست مگر اين كه (به زبان حال يا قال)‬
‫حمد و ثناي وي مي‌گويند‪ ،‬ولي شما تسبيح آنها را نمي‌فهميد‬
‫(چرا كه زبانشان را نمي‌دانيد و از ساختار اَسرارآميز عالَم‬
‫هستي و نظام پيچيده جهان آفرينش چندان مطلع نيستيد‪(.‬‬
‫ودر جای دیگری می‪:‬دیامرف‬
‫ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ چ النور‪:‬‬ ‫چ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟ ﯠ‬
‫‪٤١‬‬
‫((اي پيغمبر!) مگر نمي‌داني كه همه كساني و همه‬
‫چيزهائي كه در آسمانها و زمين بسر مي‌برند‪ ،‬جملگي‬
‫پرندگان در حالي كه (در هوا) بال گسترده‌اند‪ ،‬سرگرم تسبيح‬
‫(خدا و فرمانبر اوامر) او هستند؟! همگي به نماز و تسبيح‬
‫خود آشنايند (و برابر فرمان تكويني يا تشريعي‪ ،‬و يا الهام‬
‫الهي‪ ،‬به وظيفه خويش در زندگي آگاهند و به زبان قال يا‬
‫حال بيانگر عظمت و جبروت پروردگار و نمايانگر قدرت و‬
‫حكمت آفريدگارند)‪).‬‬
‫وآيه های زير مؤيد مطلب فوق هستند‪:‬‬
‫ﮁﮂﮃ ﮄچ‬ ‫چﭳﭴﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹﭺچچچﭾﭿﮀ‬
‫الج‪١٨ :‬‬
‫(آيا نديده‌اي و ندانسته‌اي كه تمام كساني كه در آسمانها‬
‫بوده و همه كساني كه در زمين هستند و خورشيد و ماه و‬
‫ستاره‌ها و كوهها و درختان و جانوران‪.. ).‬‬
‫و آیه‪:‬‬
‫چ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ چ النحل‪٤٩ :‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪192‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(آنچه در آسمانها و آنچه در زمين جنبنده وجود دارد‪ ،‬خداي‬
‫را سجده مي‌برند و كرنش مي‌كنند‪ ،‬و فرشتگان نيز خداي را‬
‫سجده مي‌برند و تكبّر نمي‌ورزند‪).‬‬
‫چ ﮊ ژ ﮌ ﮍ چ سبأ‪١٠ :‬‬
‫(اي كوهها و اي پرندگان! با او (در تسبيح و تقديس خدا)‬
‫هم آواز شويد‪).‬‬
‫وباز آیه‪:‬‬
‫چﮇﮈﮉ ﮊ ژﮌﮍﮎککک ﮒگگچ‬
‫النحل‪٦٨ :‬‬
‫(پروردگارت به زنبوران عسل (راه زندگي و طرز معيشت‬
‫را) الهام كرد (و بدان گونه كه تنها خود مي‌داند به دلشان‬
‫انداخت) كه از كوهها و درختها و داربستهائي كه مردمان‬
‫مي‌سازند‪ ،‬خانه‌هائي برگزينيد‪).‬‬
‫ﮙ چ النمل‪١٨ :‬‬ ‫و آیه‪ :‬چ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ‬
‫(مورچه‌اي گفت‪ :‬اي مورچگان! به لنه‌هاي خود برويد‪)...‬‬
‫و مانند قول سليمان كه مي فرمايد‪:‬‬
‫چ چ النمل‪١٦ :‬‬ ‫چﭳﭴﭵﭶﭷﭸ ﭹﭺچ‬
‫(اي مردم! به ما (درك) سخن پرندگان (و نحوه سخن گفتن‬
‫با آنها‪ ،‬به وسيله خداوند بزرگوار) آموخته شده است‪ ،‬به ما از‬
‫همه چيزها (و تمام وسائلي كه از نظر مادي و معنوي براي‬
‫تشكيل حكومت الهي لزم باشد) داده شده است‪).‬‬
‫مجاهد میمادکره هک دنتسه یاهفنص ینعی « ﭿﭾ چ»دیوگ‬
‫‪.‬دراد ار دوخ ناشن و مان‬
‫زجاج مي‌گويد‪«:‬چ ﭾﭿ » يعني مانند شما پس از مرگ‬
‫دوباره زنده مي‌شوند‪.‬‬
‫ابن قتيه مي‌گويد‪« :‬چ ﭾﭿ »یعنی در طلب غذا و تهیه رزق‬
‫و اجتناب از مهلكات مانند شما هستند‪.‬‬
‫سفيان بن عينبيه مي‌گويد‪ :‬هر انسانی در روي زمين نوعي‬
‫شباهت با حيوانها دارد بعضي‌ها مانند شير مي‌غرند‪ ،‬بعضي‌ها‬
‫مانند گرگ مي‌روند‪ ،‬بعضي‌ها مانند سگ عوعو مي‌كنند‪،‬‬
‫بعضي‌ها مانند طاوس حركت در مي‌آورند و بعضي‌ها با گرازها‬
‫تشابه دارند كه هر گاه طعام پاكيزه‌اي بسوي آن انداخته شود‬
‫از آن دوري مي‌كنند‪ ،‬به همین سبب است که اگرانسانی پنجاه‬
‫حكمت را بشنود‪ ،‬تنها يكي از آنها را بخاطر نمي‌سپارد و اگر‬
‫می بینند و براي‬ ‫انساني مرتکب يك اشتباه بشود آن را‬
‫هميشه به خاطرش می سپارند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪193‬‬
‫خطابي مي‌گويد‪ :‬تاويل سفيان چقدر زيبا است و چه‬
‫استنباط عاقلنه ای ازاین آيه كرده است‪ .‬زيرا اگر سخنی‬
‫حكمش برحسب ظاهر درست درنيايد‪ ،‬باید به باطن آن توجه‬
‫کرد‪ ،‬خداوند از وجود تشابه ميان انسان و همه پرنده ها و‬
‫خزنده ها خبر داده است و این تشابه از لحاظ صورت و‬
‫خلقت ممتمع است‪ ،‬پس از جهت نطق و معرفت نیز معدوم‬
‫است‪ ،‬بنابراين حتما ً این تشابه از لحاظ خصوصيات اخلقي‬
‫می باشد‪.‬‬
‫خداوند متعال بعضي ازخزندگان را كاسب حيله‌گر و بعضي‬
‫را متوكل و ساده آفريده است‪ .‬بعضي حشره‌ها توشه سال‬
‫خود را ذخيره مي‌كنند و بعضي‌ها به تعداد كفاف هر روز‬
‫بسنده كرده با اعتماد به اينكه خداوند روزي هر روزش را‬
‫مقدور كرده است‪ ،‬از اندوختن براي روز بعد خودداري‬
‫مي‌كنند‪ ،‬بعضي از آنهاهر گز فرزندان خود رانمی شناسند‪ ،‬و‬
‫بعضي از حيوانهاي ماده تنها فرزندان خود را كفالت و‬
‫سرپرستی كرده و به آنها ستم نمي‌كنند و بعضي ديگر‬
‫فرزندان خود را از بين مي‌برند و فرزندان ديگران را حفاظت‬
‫و نگه داری مي‌كنند‪ .‬بعضي‌ها فرزندان خود را زماني كه به‬
‫پدر و مادر احتیاجی نداشتند‪ ،‬نمي‌شناسند‪ .‬بعضي ها ذخيره‬
‫مي‌كنند و بعضي‌ها دنبال كاسبي نمي‌روند‪ ،‬بعضي از حيوانهاي‬
‫نر فرزندان خود را كفالت و سرپرستی مي‌كنند و بعضي‌ها‬
‫همواره در حق فرزندان خود مهربان هستند‪.‬‬
‫بعضي حيوانات بخاطر نداشتن مادر يتيم مي‌شوند و بعضي‬
‫بخاطر از دست دادن پدر‪ ،‬بعضي‌ها دنبال فرزند نمي‌روند‪،‬‬
‫بعضي‌ها تمام فكرشان را معطوف به پیداکردن فرزند‬
‫مي‌كنند‪ ،‬بعضي‌ها احسان و نیکی را شناخته و در برابر آن‬
‫سپاسگذاري مي‌كنند‪ ،‬بعضي‌ها اصل ً توجهي به احسان و نیکی‬
‫نمودن‪ ،‬ندارند‪ ،‬بعضي‌ها ديگران را برخود ترجيح مي‌دهند و‬
‫بعضي‌ها اگر به نعمت فراواني حتي مازاد بر نياز خود دست‬
‫يابند کسی را اجازه نمي‌دهند كه در كنار آن بگذرد‪.‬‬
‫بعضي‌ها با انسانها مانوس هستند و اظهار علقه مي‌كنند و‬
‫بعضي‌ها از انسانها وحشت دارند و از آنها فرار مي كنند‪.‬‬
‫بعضي‌ها غذاهاي پاكيزه را مصرف مي‌كنند و بعضي‌ها از‬
‫غذاهاي ناپاك تغذيه مي‌كنند و بعضي‌ها هر دو نوع غذا را‬
‫مي‌خورند‪.‬‬
‫بعضي‌ها بدون تعرض بوده وكسي را اذيت وآزار نمي‌رسانند‬
‫و بعضي‌ها بدون اينكه مورد تعرض قرار بگيرند‪ ،‬شروع به‬
‫اذيت ديگران مي‌كنند‪ ،‬بعضي‌ها كينه توز هستند و هرگز از‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪194‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫بدي کسی نمي‌گذرند و بدي را فراموش نمي‌كنند و بعضي‬
‫ديگر هرگز بدي را بخاطر نمي‌آورند‪ ،‬بعضي خشم نمي‌كنند‪،‬‬
‫بعضي بسیار زود خشمگین می گردند‪ ،‬بعضي‌ها داراي درك و‬
‫معرفت هستند و به ا مور بسيار ريز آگاهي دارند كه انسان‬
‫نمي‌توانند چنين آگاهي را داشته باشند و بعضي دیگر بسيار‬
‫كودن هستند بگونه‌اي كه اصل ً شناختي ندارند‪.‬‬
‫بعضي‌ها بد را بد مي‌دانند و از آن نفرت دارند‪ .‬بعضي‌ها‬
‫ميان بد وخوب تفاوتي قائل نيستند‪ .‬بعضي‌ها زود ياد‬
‫مي‌گيرند‪ .‬بعضي‌ها براي ياد گرفتن نياز به زمان طولني دارند‬
‫بعضي‌ها اصل ً صلحيت ياد گرفتن را ندارند‪.‬‬
‫همه اين تفاوت‌ها بارزترين دليل بر وجود آفريننده آنها‬
‫است‪ .‬اين دگرگوني‌ها حكايت از صنعت محكم‪ ،‬تدبير شگفت‬
‫انگيز‪ ،‬حكمت ريز حق تعالي دارند‪ ،‬زيرا آنچه از معارف‬
‫شگفت انگیز و راه كارهاي پنهان و تدابير زيبا و آرام حرکت‬
‫نمودن را كه خداوند در وجود آنهابه وديعت گذاشته است‪،‬‬
‫همان چيزي كه زبان‌ها را به تسبيح گفتن واداشته و قلب‌ها را‬
‫پر از معرفت او و معرفت حكمت و قدرت او كرده است‪.‬‬
‫آنچه كه هر خردمندی از وجود آنها مي‌داند‪ ،‬اين است كه‬
‫هيچكدام از آنها بيهوده نيافريده شده است و اينكه خداوند در‬
‫هر یک از آفريده‌ هایش حكمتي آشكار‪ ،‬نشاني پيدا و دليلي‬
‫قاطع دارد دال بر اينكه او پروردگارتمام موجود و مالك آنها‬
‫است و او منفرد به هر كمال و زيبائي است و او بر هر چيز‬
‫توانا است و او دانا وآگاه به هر پيدا و پنهانی است‪.‬‬

‫‪-16‬هدایت خداوند برای رشد و افزایش موجودات‬

‫دکت ر یوس ف عزالدی ن در توضی ح و بیان ای ن مطلب می‪:‬د یوگ‬
‫نآ رد هدنز تادوجوم مامت هک مهم رایسب یاهیتفگش زا یکی»‬
‫دایدزا و ش یازفا و د شر ی یاناوت و تردق ‪،‬دنت سه کرتشم‬
‫یاقب و موادت ت هج یدوجوم ر ه ه ک یا ه نوگ ه ب ت سا ل سن‬
‫رد شل سن ن تفر ن یب زا و ضارقنا زا یریگشیپ و دوخ ل سن‬
‫‪.‬تسا دلو و داز و لثم دیلوت لاح‬
‫کار تولید مثل و افزایش نسل در میان موجودات به روش و‬
‫شیوه های متعددی ص ورت م ی گیرد‪ ،‬ام ا در نهای ت‪ ،‬هم ه در‬
‫راس تای ی ک هدف اس اسی گام بر م ی دارن د‪ .‬مثل ً باکتریه ا در‬
‫گیاهان در حال افزای ش و رش د م ی باشن د‪ ،‬همچنانک ه تمام‬
‫حیوانات و گیاهان علی رغ م درج ه و رتب ه رش د و پیشرفتشان‬
‫هم ه در حال افزای ش و رش د جمعی ت خود م ی باشن د‪ .‬از‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪195‬‬
‫نظرعلوم ریاضی امکان ندارد که نر و ماده (زوجیت) در میان‬
‫ای ن هم ه موجودات ب ه ص ورت تص ادفی ایجاد شده و شک ل‬
‫گرفت ه باش د‪ ،‬بگون ه ای ک ه هزاران نوع از گیاهان وحیوانات ب ه‬
‫س وی مقص دی رهس پار شده باشن د ک ه آن ه م محافظ ت و‬
‫نگهداری از نس ل خود و پیشگیری از انقراض و از بی ن رفت ن‬
‫آنها از طریق ایجاد و تولید مثل می باشد‪.‬‬
‫نر و ماده بعضی از حیوانات و گیاهان را نمی توان تشخیص‬
‫داد‪ ،‬ام ا ب ا وجود آن در حال رش د جمعی ت خود و تولی د مث ل‬
‫هستند‪ ،‬مثل ً موجود کوچکی همچون (آمیب) که تنها یک سلول‬
‫اس ت و در آب زندگ ی مییزیگنا ت فگش رای سب شور ه ب ‪،‬د نک‬
‫ه ب ندش می سقت ق یرط زا هدنز دوجوم ن یا ‪،‬د نکیم ل ثم د یلوت‬
‫نآ زا تم سق ر ه ه ک د هدیم ه مادا دوخ تایح و ل سن ءاقب‬
‫ر ه ب یترت ن یمه ه ب و دوش ی م یا ه ناگادج و لقت سم دوجوم‬
‫ه ب ز ین مادک ر ه و ر گید یاتود ه ب ز ین تم سق ود نآ زا مادک‬
‫ی ماگنه ندش می سقت ن یا‪...‬اذکه و هدش می سقت ر گید یاتود‬
‫ا یهم و ب سانم ط یارش و دعا سم ه نیمز ه ک دریگ ی م ترو ص‬
‫‪.‬دشاب‬
‫ام ا هرگاه ای ن حیوان کوچ ک احس اس خط ر نمود‪ ،‬ب ه دور‬
‫جسم خود پرده ای ایجاد می نماید و در داخل آن به تقسیم و‬
‫تولی د مث ل م ی پردازد و ی ک س لول ب ه دو ت ا بلک ه ب ه ده ه ا‬
‫تقس یم م ی شود تا از اتلف وق ت جلو گیری کن د و ب ه ا ین کار‬
‫ادامه میرطخ و ددرگ دعاسم هنیمز و طیارش هک یتقو ات دهد‬
‫‪.‬دوش یم فرطرب‬
‫همچنی ن حیوانات اولی ه ای مث ل (برمیس یوم) ک ه آن ه م در‬
‫آب زندگ ی میق یرط زا ‪،‬ب سانم و راومه ط یارش رد و د نک‬
‫دوخ تایح و لسن دیلوت هب ‪،‬اتود ات ود تروص هب ندش میسقت‬
‫ه ب ی هاگ هاگ اهموی سمارب ا ما ‪،‬ا هبیمآ ‪:‬د ننامه ‪.‬د هدیم ه مادا‬
‫و د شر ت هج اذل ‪،‬د ننک ی م ادیپ زاین دوخ تایح و طاشن د یدجت‬
‫یرگید ز یگنا ت فگش و هدیچیپ رای سب شور ه ب دوخ عون ر یثکت‬
‫ر ه ‪،‬ا ت ود ه ب ندش می سقت یاج ه ب ه کنیا نآو هدش ل سوتم‬
‫‪.‬دوش یم میسقت ات راهچ هب یا هتسه‬
‫در بعضی از این حیوانات اولیه که بالتر و پیشرفته تر هستند‪،‬‬
‫در شرایط ی ک ه نتوانن د ب ه آس انی جف ت گیری کنن د‪ ،‬ه ر حیوان ی‬
‫همزمان نقش نر و ماده را با هم ایفا میرن سنج مه ینعی ‪،‬دنک‬
‫مسج هک تسا تروص نیا هب مه نآ ‪.‬هدام سنج مهو دوش یم‬
‫ب یترت ن یدب و دناپ سچ ی م هدام و ر ن یل سانت ءاضعا ه ب ار دوخ‬
‫تفج طیارش ندش ایهم راظتنا رد هکنیا نودب و دوش یم روراب‬
‫هنومن ‪،‬دهدیم همادا دوخ دلو و داز و لثم دیلوت هب ‪،‬دتسیاب یریگ‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪196‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫رد نوچ ه ک د نشاب ی م هدور و ر گج یاهمرک ‪،‬ا هناویح عون ن یا‬
‫و دن سرب م ه ه ب ینا سآ ه ب د نناوت ی من دودحم و گ نت یاهاج ن یا‬
‫ناکما هاگره و دنوش یم لسوتم شور نیدب ‪،‬دننک یریگ تفج‬
‫یرگید و (ر کذ)ر ن ش قن رد ا هنآ زا یکی ‪،‬د ش ر سیم یریگ ت فج‬
‫‪.‬دنزادرپ یم یریگ تفج لمع هب (یثنا) هدام شقن رد‬
‫اگر در یک لحظه ملیونها بار به صورت تصادفی و اتفاقی‪ ،‬در‬
‫میان حیوانات مختلف و به وسایل مختلف برای یک هدف مشتر‬
‫ک و معی ن (ملیونه ا بار تص ادف در ی ک لحظ ه برای ی ک هدف‬
‫مشترک و معین در میان حیوانات مختلف و به وسایل گوناگون‪،‬‬
‫چیزی است که علم آن را نمی پذیرد و از نظر ریاضی و حساب‬
‫احتمالت مردود است‪ ،‬بلکه باید به وجود نیروی توانا و مقتدر و‬
‫آفریننده اعتراف نمود ک ه مافوق تمام ای ن جریانه ا اس ت و‬
‫عامل و تأثیر گذار است‪.‬‬
‫در آغاز پیدایش نخستین حیوانی که به پستان نیازمند است بر‬
‫روی زمین‪ ،‬جنس ماده دارای دستگاه شیرسازی بوده تا بچه آن‬
‫بتوا ند غذای خود را پس از بیرون آمدن از شکم مادر به آسانی‬
‫بدس ت آورد‪ ،‬اگ ر ای ن پس تان در مادر وجود نم ی داش ت هی چ‬
‫حیوان شی ر خواری نم ی توانس ت رش د کن د و ب ه حیات وزندگ ی‬
‫خود ادام ه ده د‪.‬ای ن کاری اس ت هدفمندان ه وتوانمندان ه ک ه در‬
‫ابتدای خلق ت ص ورت گرفت ه وهرگ ز در دایره تجرب ه و آزمودن‬
‫خط ا و اشتباه نم ی گنج د‪ ،‬زیرا تنه ا ی ک بار احتمال اشتباه در آن‬
‫وجود ندارد‪.‬‬
‫آی ا هی چ انس ان عاق ل وخردمندی تص ور میهدامآو ه یهت ه ک د نک‬
‫؟د شاب ر ک و روک فدا صت ه جیتن ردام م سج رد ه چب یاذغ ندش‬
‫ه کنیا رب هولع رادنات سپ تاناویح ر یش ه ک ت سا یلاح رد ن یا‬
‫دشر رد هک دشاب یم یاهنیماتیو زا راشرس ‪،‬دنراد ییاذغ شزرا‬
‫و ضارما ربارب رد ش ندومن ه میب و ه چب م سج ندومن م کحم و‬
‫نونکات ه ک ی یاهششوک مامت ه ک د شاب ی م ر ثؤم رای سب ا هیرامیب‬
‫‪،‬ناکدوک ه یذغت یارب مزل یاهریش ه یهت و تخا س ه نیمز رد‬
‫مسج رد دنوادخ هک ییاذغ و ریش اب هسیاقم رد ‪،‬هتفرگ تروص‬
‫ا یآ ‪.‬د نام د هاوخ ناوتان و هدوب ناوتان و ماکان ‪،‬هداد رارق ناردام‬
‫یفدا صت و ی قافتا ا ه ه چب یارب ی یاذغ ع بنم ن یا تخا س و ه یهت‬
‫کرادت و ه یهت ارنآ ‪،‬م یکح و ا ناوت و ا ناد ی یادخ ه کنیا ا ی ؟ ت سا‬
‫!؟تسا هدید‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪197‬‬
‫اهمیت غریزه جنسی‬
‫دکت ر یوس ف در مورد غریزه جنس ی و اهمی ت و تأثی ر بس یار‬
‫مه م آن ص حبت کرده و مینونکات ه ک ی یاهزیچ زا ‪:‬د یوگ‬
‫هدنام هدنام ردو ر یحتم نآ ه نک و ت یهام دروم رد نادنمشناد‬
‫بوذجم ار هدام و ر ن س نج ه ک ت سا ی سنج هزیرغ ن یا ‪،‬د نا‬
‫‪.‬تسا هدومن رگیدمه‬
‫غریزه جنس ی قوی تری ن غریزه اس ت ک ه در وجود انس ان و‬
‫حیوانات قرار دارد زیرا مهمتری ن غریزه ای اس ت ک ه در بق ا و‬
‫ماندن و عدم انقراض نس ل ای ن نوع موجودات تأثیراس اسی‬
‫دارد‪ .‬تا جایی که هدف اساسی از ماندن بعضی از موجودات‪،‬‬
‫انجام عمل جنسی و جفت گیری است که پس از آن بلفاصله‬
‫می میرند‪.‬‬
‫مثل ً حشره ای ک ه ب ه (مگ س مای و) معروف اس ت تنه ا چن د‬
‫یزیچ زور د نچ ن یا لوط رد و د نک‬ ‫روز زندگ ی میی من‬
‫و فده ه کلب ‪،‬دروخب ار یزیچ ا ت درادن هدعم و ناهد اریز دروخ‬
‫ا ب یریگ ت فج ا هنترمع زا هاتوک تدم ن یا رد نآ دوجو هف سلف‬
‫دوشن هدیچرب و ضرقنم شل سن ا ت د شاب ی م ش فلاخم س نج‬
‫رمع و دریم یم هلصافلب ‪،‬دومن ادا ار تیلؤسم نیا هاگ ره هک‬
‫‪.‬دیوگیم دوردب ار ناهج و‬

‫‪-17‬هدایتنن ننحیواناتنن ننبراینن ننترمیمنن ننونن ننبازسازی‬

‫قسمتهای از بین رفته بدنشان‬
‫دکت ر یوس ف در مقاله ای ک ه در روزنام ه اهرام پخ ش و منتش ر‬
‫ش د‪ ،‬در مورد حیوانات ی ک ه بخشهای از بی ن رفت ه بدنشان را‬
‫ترمی م و باز س ازی م ی کنن د‪ ،‬مییاهیگژیو زا ر گید ی کی ‪:‬د یوگ‬
‫‪،‬دراد دوجو ناهایگ و تاناویح مامت رد ه ک یزیگنا تفگشرای سب‬
‫ه تفر ن یب زا و هدو سرف یاهتم سق یزا س زاب و م یمرت ی یاناوت‬
‫یاراد فلتخم تاناویح رد ی گژیو ن یا ه ک د شاب ی م ناشندب‬
‫‪.‬تسا یفلتخم یاهشور و تاجرد‬
‫مثل ً در بعضی از حیوانات مانند (هیدرا) به چیز بسیار شگفت‬
‫انگیزی بر خورد م ی کنی م ک ه فق ط علم م ی توان د آنرا توص یف‬
‫نمای د ام ا نم ی توان آن را تفس یر نمود‪ ،‬ای ن حیوان شک ل ک ه‬
‫طولش تنها چند ملیمتر است‪ ،‬در آب زندگی میدوجوم نیا ‪.‬دنک‬
‫هک تسا زاب شیناقوف تمسق اما تسا هتسب شنیریز تمسق‬
‫ی ناقوق تم سق ن یمه زا ار ع فد ل مع م هو ندروخ ل مع م ه‬
‫یلاخوت و دوگ ءازجا ار شیناقوف تمسق رب و رود ‪،‬دهدیم ماجنا‬
‫‪.‬تسا هدش لصتم مسج یدوگ هب هک هتفرگ ارف‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪198‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫هرگاه ای ن حیوان را ب ه دو نی م تقس یم کنی م نص فش قس مت‬
‫فوقان ی را تشکی ل میو ن یریز تم سق نآ ر گید ف صن و د هد‬
‫هل صافلب ‪،‬ندش می سقت زا س پ ه ک د هدیم ل یکشت ار ش نیئاپ‬
‫دنزادرپ یم لثم دیلوت و ندش دایز هب تمسق ود نیا یاهلولس‬
‫ءزج ر ه ه ک یا ه نوگب د نک نارب ج ار شیاه صقن و یت ساک ا ت‬
‫ناویح دننام مادک ره هک دندرگ یم لیدبت ناویح کی هب لًقتسم‬
‫ه کلب دوش ی من م تخ ا جنیا ه ب راک هزات ‪،‬د نشاب ی م (ردام) یل صا‬
‫ره ‪،‬مینک میسقت رتشیب ای راهچ هب ‪،‬تمسق ود یاج هب ار نآ رگا‬
‫یلماک و لقت سم ناویح ک ی ه ب و هدومن د شر ه ناگادج تم سق‬
‫‪.‬ددرگیم لیدبت‬
‫جداره جسم این حیوان از دو لیه سلول تشکیل شده است‪:‬‬
‫یک لیه خارجی و یک لیه داخلی که قسمت درونی جسم را فرا‬
‫گرفته است‪ .‬درهر کدام از این لیه ها سلولهای مختلفی وجود‬
‫دارن د ک ه هرس لولی وظیف ه خاص ی را ب ه عهده دارد‪ ،‬ک ه وظیف ه‬
‫اص لی س لولهای لی ه خارج ی‪ ،‬محافظ ت از جس م حیوان اس ت‪،‬‬
‫اما وظیفه اساسی سلولهای لیه داخلی‪ ،‬هضم غذایی است که‬
‫ای ن حیوان آنرا از طری ق قس مت فوقانی ش قورت میی م و د هد‬
‫‪.‬دروخ‬
‫حال اگ ر ای ن حیوان را زی ر و رو کنی م چ ه اتفاق ی م ی افت د؟‬
‫دانشمندان ی ک ه روی ای ن حیوان تحقی ق نموده ان د می‪:‬د نیوگ‬
‫یلخاد ه یل ه ب نونکا م ه ه ک ی جراخ ه یل یاهلول س هل صافلب‬
‫و د نیامن ی م ترجه ی جراخ تم سق یو س ه ب د نا هدش ل یدبت‬
‫ی نوریب و ی جراخ تم سق رد نونکا ه ک ز ین یلخاد یاهلول س‬
‫هب ناویح ات دنیامن یم تکرح لخاد یوس هب ‪،‬دنراد رارق ناویح‬
‫ل یلد ر ه ه ب ه ک یترو ص رد ‪.‬ددرگ زاب یلوا ب یکرت و ل کش‬
‫ن یا ‪،‬د ننک داجیا دوخ رد ار لوحت و ر ییغت ن یا د نناوتن اهلول س‬
‫ییاهلول س اریز ‪.‬دریم ی م و د یوگیم دوردب ار دوخ تایح دوجوم‬
‫هتفرگ هدهع هب ار مضه لمع و دنا هتفرگ ارف ار مسج یدوگ هک‬
‫ه یل یاهلولس و دنزادرپب دوخ ه فیظو یادا ه ب د نناوت یمن ‪،‬دندوب‬
‫ی من و د نیآیمنرب دوخ ه فیظو هدهع زا روط ن یمه ز ین ی جراخ‬
‫‪.‬درم دهاوخ ناویح نیا هجیتن رد ‪،‬دننک تظفاحم نآ زا دنناوت‬
‫حیوانات دیگری همچون میگ و و غی ر آن نی ز هرگاه یک ی از‬
‫پاهایشان را ازدس ت بدهن د‪ ،‬بلفاص له پای دیگری ب ه وجود آمده‬
‫و جای پای از بین رفته را می گیرد‪.‬‬
‫مارمولک نی ز هرگاه خطری را احس اس کن د و انس ان ی ا‬
‫حیوانی دمش را بگیرد‪ ،‬فورا ً دم خود را بریده و خود را از خطر‬
‫نجات مییم ار نآ یاج و دیور یم یو زا یرگید مد اًدعب و دهد‬
‫‪.‬دریگ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪199‬‬
‫بدن م ا نی ز هرگاه ب ه س بب تراشیدن و اص لح س ر ی ا ب ه ه ر‬
‫علت دیگ ر بریده شود و مجروح گردد‪ ،‬س لولهای جدیدی جای‬
‫س لولهای از بی ن رفت ه و فرس وده شده را م ی گیرن د و مح ل‬
‫بریده شده را ت ر می م م ی کنن د و اگ ر ای ن عم ل ص ورت نم ی‬
‫گرفت هر گز انسان قادر به انجام هیچ گونه عمل جراحی نمی‬
‫بود‪.‬‬
‫همچنی ن اگریک ی از اعضای انس ان شکس ته شود‪ ،‬بلفاص له‬
‫س لولهای جدیدی ایجاد شده و مح ل شکس ته شده را ترمی م و‬
‫بازسازی می کنند‪.‬‬
‫آیا اینها نتیجه تصادف می باشند یا اینکه دست توانا و مقتدری‬
‫در تدبی ر و س امان دادن ب ه ای ن امور در کار اس ت ک ه تمام ای ن‬
‫کاره ا را در راس تایی هدف معی ن و مشخص ی انجام میه ک د هد‬
‫و ت سا تادوجوم تایح و دوجو زا یرادهگن و ت ظفاحم م ه نآ‬
‫ه ب ملع زونه ه ک د نکیم م کح نآرب دوجوم نآ رد ی ناهنپ یاهورین‬
‫ه ک دنت سه ی یورین ا هنیا هلب ‪.‬ت سا هدرب ن ی پ نآ ت یهام و ه نک‬
‫ن یا ه ک ت سا ه تشاذگ ت عیدو ه ب تاناویح ن یا دوجو رد د نوادخ‬
‫ی ب نآ زا لًو صا و د نناد ی من نآ دروم رد ار یزیچ تاناویح‬
‫‪.‬دناربخ‬

‫‪-18‬ن نتمامن نموجوداتن ننفسن نمین نکشندن نامان نهرن نکدام‬

‫بگونهای‬
‫دکتر یوسف در مقاله ارزنده خود در این زمینه میلمع ‪:‬دیوگ‬
‫ات هتفرگ اهنآ نیرت کچوک زا هدنز تادوجوم مامت رد هک سفنت‬
‫‪،‬ت سا یزیگنا ت فگش رای سب راک ‪،‬ا هنآ ن یرت ل ماک و ن یرتگرزب‬
‫ینعی ‪.‬ندومن هدیسکا زج تسین یزیچ تروص ره رد لمع نیا‬
‫رارق ندب یاهلول س رد ه ک ی یاذغ داوم ا ب نژی سکا ی گنهامه‬
‫ر ه یارب مزل یورین ندش ا هر مد زاب و مد ن یا ه جیتن ه ک دراد‬
‫دوجوم چ یه ‪،‬دوب ی من س فنت ن یا ر گا ه ک د شاب ی م یروناج‬
‫‪.‬دنامب هدنز و دزادرپب یتیلاعف چیه هب تسناوت یمن یا هدنز‬
‫ای ن عم ل اکس یده نمودن در حیوانات مختلف ب ه روشهای‬
‫گوناگون ی ص ورت م ی گیرد‪ ،‬ام ا در ه ر ص ورت نتیج ه یک ی‬
‫است‪ .‬یعنی آزاد شدن انرژی و نیرو‪ ،‬در عین حال بوجود آمدن‬
‫آب و دی اکسید کربن می باشد‪ .‬لذا گرفتن کسیژن لزم برای‬
‫اکس یده نمودن مواد غذای ی و باز ده ی دی اکس ید کرب ن‪ ،‬از‬
‫آشکار ترین مظاهر عمل تنفس است‪.‬‬
‫در موجود کوچک ی همچون (آمی ب) ک ه از ی ک س لول س اخته‬
‫شده اس ت‪ ،‬عم ل تنف س ب ه س اده تری ن روش ص ورت م ی‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪200‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫گیرد‪ ،‬این حیوان که شبیه یک تکه ژلتین نرم و شل می باشد‪،‬‬
‫در آب زندگ ی میزا یرادقم نآ فارطا یاهبآ رد ه ک د نک‬
‫ه ب بآ رد باذم نژی سکا ن یا و دراد دوجو باذم نژی سکا‬
‫نورد رد ه ک ی یاذغ داوم و هدومن ذوفن ا هبیمآ م سج نورد‬
‫مزل یژرنا ه جیتن رد و د یامن ی م هدی سکا ار دراد رارق اهلول س‬
‫یم دازآ ‪،‬نآ یاهتیلاعف ر گید ز ین و نآومن و د شر و ت کرح یارب‬
‫‪.‬ددرگ‬
‫آمیبه ا ب ه روش بس یار شگف ت انگیزی از آبه ا ره ا و آزاد م ی‬
‫شوند‪ ،‬بدین ترتیب که قطره های آب جمع شده تا اینکه حفره‬
‫ای پ ر از آب را تشکی ل م ی دهن د‪ ،‬ای ن حفره ب ه طرف کناره‬
‫جس م حیوان(آمی ب) حرک ت م ی نمای د و روی آن منفج ر م ی‬
‫شود‪ ،‬س پس آبه ا باز م ی گردن د ت ا دوباره ای ن عم ل را از ن و‬
‫تکرار کنن د‪ .‬بدی ن ترتی ب باره ا و باره ا ای ن کار را تکرار م ی‬
‫کنند‪.‬‬
‫ام ا (دی اکس ید کرب ن) نی ز در درون جس م ب ه س وی آبهای‬
‫اطراف نفوذ کرده و عم ل تنف س در حشرات از طری ق‬
‫شکافهایی که روی جسم قرار دارند به لوله های ریزی که در‬
‫درون جس م حشرات ب ه وجود آمده ان د و از آنه ا نی ز ب ه درون‬
‫لوله های کوچکت ر نفوذ م ی نمای د و بدی ن ترتی ب در نهای ت ب ه‬
‫تمام س لولها م ی رس د و ب ا ای ن نظ م دقی ق (اکس یژن) از راه‬
‫شکافهای خارجی‪ ،‬مستقیم وارد سلولهای بدن می شود‪.‬‬
‫ام ا در انس انها و عده زیادی از حیوانات دیگ ر بدی ن ص ورت‬
‫اس ت ک ه (اکس یژن) از طری ق گلوبولهای قرم ز‪ ،‬ک ه در خون‬
‫شناورن د‪ ،‬ب ه تمام بافت ه های بدن م ی رس د و در درون‬
‫س لولهای خون ی ماده ای ب ه نام (هموگلوبی ن) یاف ت م ی شود‬
‫که از ویژگیهای بسیار مهم این ماده این است که خیلی سریع‬
‫(با اکسیژن و دی اکسید کربن) هماهنگ وآمیخته می شود‪ .‬به‬
‫آسانی نیز از آنها جدا می‪.‬ددرگ‬
‫وقتی که این سلولهای قرمز به ریه ها رسیدند‪ ،‬اکسیژن را‬
‫ب ا خود حم ل کرده و همراه ب ا خون ب ه مویرگهای ی ک ه در‬
‫بافتهای بدن قرار دارن د م ی رس ند و اکس یژن از آنه ا جدا شده‬
‫و از میان دیوارهای نازک مویرگه ا ب ه بافته ا نفوذ کرده و برای‬
‫اکسیده نمودن مواد غذایی به کار گرفته می شود‪( .‬دی اکسد‬
‫کرب ن)ی ک ه از عم ل اکس یده نمودن ب ه وجود آمده ب ه بافته ا‬
‫نفوذ م ی نمای د‪ ،‬عم ل تنف س در حیوانات مختلف ب ه وس ایل‬
‫متعددی صورت می گیرد‪ ،‬اما در هر صورت نتیجه یکی است‬
‫و آن رس اندن اکس یژن ب ه س لولهای بدن و آزاد شدن دی‬
‫اکسید کربن است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪201‬‬
‫این امر به طور قاطع بر دو چیز دللت دارد‪:‬‬
‫أول‪ :‬ای ن نظ م و برنام ه دقی ق کار آفریدگار مدبر و توانای ی‬
‫اس ت زیرا امکان ندارد ک ه ب ه ص ورت تص ادفی ی ک چی ز ب ه‬
‫روشهای گوناگون ی ص ورت بگیرد و در تمام ص ورتها ی ک نتیج ه‬
‫را در بر داشته باشد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬نتیجه دوم این است که آفریدگار‪ ،‬یکی است زیرا تمام‬
‫آفریده ه ا بر ی ک اس اس قرار دارن د و ب ه س وی ی ک هدف‬
‫رهسپارند و در هیچ شرایطی تغییر نمی کنند‪.‬‬

‫‪ - 19‬جانوران به روشهای مختلفی غذای خود را به‬

‫دست می آورند‬
‫دکت ر یوس ف در ای ن رابط ه میزا هدنز تادوجوم مامت» ‪:‬د یوگ‬
‫ناهایگ ‪.‬دننک هیذغت یا هنوگ هب دیاب ‪،‬تاناویح ات هتفرگ ناهایگ‬
‫تاناویح ه یذغت شور ا ب یلک ه ب ه ک د ننک ی م ه یذغت ی شور ه ب‬
‫و دنتسه اجرب اپ و تباث ناهایگ اریز ‪،‬دراد قرف‬ ‫‪-‬دنناوت یمن‬
‫ا جنآ و ا جنیا ه ب دوخ یاذغ ندروآ ت سدب یارب ‪-‬تاناویح د ننام‬
‫شیور لحم رد ار دوخ یاذغ اهنآ تهج نیمه هب ‪،‬دننک تکرح‬
‫‪.‬دنوآ یم تسد هب دیشروخ رون قیرط زا و دوخ‬
‫اما حیوانات غذای خود را از مواد گیاهی یا حیوانی بدست می‬
‫آورن د‪ ،‬غذای ی ک ه حیوانات آن را م ی خورن د بای د هض م شود ت ا‬
‫جس م بتوان د آنرا جذب و مورد اس تفاده قرار ده د‪ ،‬عم ل هض م‬
‫غذا بس یار پیچیده اس ت زیرا بای د مواد مختلف و مرک ب شده‬
‫از مواد گوناگون را ب ه س اده تری ن ترکی ب درآورد ت ا جس م‬
‫بتواند به آسانی آن را بمکد و مورد استفاده قرار دهد‪.‬‬
‫بعضی از مواد غذای روغنی هستند و برخی دیگر پروتوئینی و‬
‫برخی دیگر نشاسته ای و‪ ...‬هستند‬
‫برای هض م ه ر نوع غذای ی آنزی م مخص وصی لزم اس ت ک ه در‬
‫آن تأثی ر کن د ک ه آن آنزی م در مواد دیگ ر آن تأثی ر را ندارد‪ ،‬اگ ر‬
‫چ ه آمیخت ه ب ا آن ه م باش د‪ .‬مثل ً آنزیم ی ک ه در مواد روغن ی‬
‫تأثیر میینیئتورپ داوم رد هک یمیزنآ اب دنکیم مضه ار نآ و دنک‬
‫‪.‬دراد قرف تسا رثؤم یا هتساشن ای‬
‫پس آیا ممکن است که این همه تدابیر نتیجه تصادف کور و‬
‫ک ر و ب ی شعور باش د؟ ی ا نتیج ه آزمای ش و خط ا و ص واب‬
‫باشد؟!‬
‫هر انسانی که کم ترین عقل و شعور را داشته باشد‪ ،‬نمی‬
‫توان د قبول کن د ک ه ای ن هم ه فع ل و انفعالت نتیج ه تص ادف‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪202‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫باشد‪ ،‬همچنانکه علم ریاضی و حساب احتمالت نیز بر نظریه‬
‫تصادف خط بطلن کشیده است‪.‬‬
‫مثل ً در حیوان ری ز و کوچک ی همچون (آمی ب) ک ه از ی ک‬
‫س لول س اخته شده اس ت‪ ،‬عم ل تغذی ه را ب ه روش بس یار‬
‫عجیب ی انجام مین یا ‪.‬د نکیم هدز ت فگش ار نا سنا ه ک د هد‬
‫دراد دوجو فارطا رد ه ک ی یاذغ یو س ه ب یرتم د نچ زا ناویح‬
‫ر ت ک چوک ا ه ب یمآ زا راب ا هدنچ ا سب ه چ ه ک ی یاذغ ‪،‬دور ی م‬
‫رد د نشاب ی م ز یر رای سب ه ک ن یا دوجو ا ب ی یاذغ داوم و ت سا‬
‫یوس هب اه بیمآ ‪،‬نآ دوجو اب اما ‪،‬دنشاب یم مه تکرح لاح‬
‫ر تزیگنا ت فگش ‪.‬د نروآ ی م ت سدب ار نآ و هدومن ت کرح ا هنآ‬
‫لول س ک ی زا ا هنت ه ک (ب یمآ) ز یر رای سب ناویح ن یا ‪:‬ه کنیا‬
‫ا ب ا ما ‪،‬یب صع هاگت سد ه ن و دراد ی خم ه ن ‪،‬ت سا هدش هتخا س‬
‫کرحتم ییاذغ داوم زا ار تباث ییاذغ داوم دناوت یم نآ دوجو‬
‫اهبیمآ ‪،‬دوب یکرحتم ناویح ‪،‬ییاذغ داوم نیا رگا ‪،‬دهد صیخشت‬
‫اما ‪،‬دنکن رارف ات دننک یم تکرح نآ یوس هب طایتحا اب رایسب‬
‫یوس هب باتش اب و عیرس رایسب دوب تباث ییاذغ داوم نیا رگا‬
‫‪.‬دروآ یم گنچارف ار نآ و دور یم نآ‬
‫این حیوان کوچک که حتی با چشم نمی توان آن را دید مگر‬
‫ب ه وس یله میکروس کوبهای بس یار قوی‪ ،‬چگون ه م ی توان د ای ن‬
‫مواد غذای ی را درک و احس اس کن د در حالی ک ه خود ن ه چش م‬
‫و ن ه هی چ دس تگاه عص بی ون ه هی چ اعضای احس اس کننده ای‬
‫برای احساس نمودن در اختیار دارد؟!‬
‫وقتی که آمی ب ها مواد غذایی را ب ه دس ت می آورن د‪ ،‬فوراً‬
‫آنرا توس ط قطره آب ی احاط ه نموده و بل فاص له بدن آن‪ ،‬ب ه‬
‫ترش ح آنزیمهای ترش و هض م کننده شروع میه معط ا ت د نک‬
‫ح شرت ه ب سپ س ‪.‬د شکب ‪،‬ت سا هدنز زونه ه ک ار هدروآ ت سدب‬
‫ه ک ‪،‬ا همیزنآ ن یرتمهم اریز دزادرپ ی م هدننک نایرب یاهمیزنآ‬
‫یتقو اهنت ‪،‬دنشاب یم ینیئتورپ داوم مضه و شراوگ یاهمیزنآ‬
‫رد نایرب ترو صب داوم ه ک د ننک مادقا دوخ راک ه ب د نناوت ی م‬
‫‪.‬دشاب هدمآ‬

‫‪-20‬گردشن نخونن ندرن نتمامن ناجزاءن نون ناعضاءن نجسم‬

‫جانوران زنده‬
‫دکتر یوسف در مورد گردش خون در اعضاء جانوران می‪:‬دیوگ‬
‫«گردش وجریان خون در بخشهای متعدد اعضای حیوانات‪،‬‬
‫ب ه روشهای گوناگون ی ص ورت م ی پذیرد‪ ،‬همچنانک ه س اختار‬
‫قلب در حیوانات مختلف متفاوت اس ت ام ا در نهای ت کار هم ه‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪203‬‬
‫یک ی بوده و ی ک نتیج ه در بر دارد و آن رس اندن خون ب ه تمام‬
‫اعضاء و اجزاء بدن می باشد‪.‬‬
‫وقتی که انسان به قلب و دستگاه گردش خون در انسان و‬
‫تعداد زیادی از حیوانات م ی نگرد و در آن م ی اندیش د‪ ،‬م ی‬
‫بیند که قلب این عضو بسیار شگفت انگیز‪ ،‬از حفره هایی که‬
‫به وسیله دریچه های بازی به یکدیگر متصل شده اند‪ ،‬تشکیل‬
‫شده اس ت‪ ،‬وظیف ه ای ن دریچ ه ه ا آس ان نمودن کار خون‬
‫پاشیدن از جهتی و نیز بازیابی آن از جهت دیگر است‪.‬‬
‫رگهای بزرگ خونی که برای همین هدف به کار می روند را‬
‫همانند این دریچه های خونی ساخته اند‪.‬‬
‫رگهای خون ی اع م از س رخ رگه ا و س یاه رگه ا و مویرگه ا‬
‫طرح ریزی بسیار شگفت آوری دارند‪.‬‬
‫سرخ رگها به سوی لوله های بسیار ریز منشعب شده اند تا‬
‫سرانجام به مویرگهای بسیار نازک منتهی می شوند و فلسفه‬
‫و حکم ت نازک ی و ریزی ای ن مویرگه ا‪ ،‬امکان تبادل گازهای‬
‫(اکسیژن) در (همو گلوبین) موجود در گلوبولهای قرمز و نفوذ‬
‫ب ه بافتهای بدن م ی باش د ک ه در عی ن حال (دی اکس ید کرب ن)‬
‫از بافتهای بدن به مویرگها نفوذ کرده و گلبولهای قرمز آنها را‬
‫جمع کرده و بر می دارند‪ ،‬سپس مویرگها گرد آمده و رگهایی‬
‫را ب ه وجود می آورن د که خون را به ریه ها می رسانند‪ ،‬البت ه‬
‫پ س از اینک ه گلوبوله ا از (دی اکس ید کرب ن) پاک شدن د و‬
‫(اکسیژن) را گرفتند‪ .‬این عمل مدام تکرار می شود‪.‬‬
‫قلب مدام در حال نب ض و تپ ش اس ت ت ا وقت ی ک ه حیات در‬
‫آن وجود دارد و همواره حفره های آن باز و بسته می شوند و‬
‫بدین ترتیب خون پاک و پالیش شده حامل اکسیژن را توسط‬
‫رگهای خونی به ریه ها فرستاده و از آن طرف نیز (دی اکسید‬
‫کربن) را با خود آورده و آن را دفع می نماید‪.‬‬
‫در درون جس م انس ان همواره ای ن گردش و جولن جریان‬
‫دارد و تعداد زیادی ازحیوانات دیگ ر ک ه ه ر کدام – مانندخون‪-‬‬
‫وظیف ه معینی را انجام می دهن د‪ .‬خون دارای وظا یف متعددی‬
‫اس ت از جمله رس اندن مواد غذای ی ب ه تمام اجزاء بدن و اگ ر‬
‫چنانچ ه خون وجود نداش ت همچنانک ه در بعض ی از حیوانات‬
‫مانن د کرم جگ ر وکرم کدو‪...‬ک ه ترکی ب جس م آنه ا بگون ه ای‬
‫اس ت ک ه ای ن کار از طری ق لوله های ی توس ط وس ایل دیگری‬
‫انجام می پذیرد‪.‬‬
‫خون در بدن م ا و در بدن بعض ی از حیوانات دیگراز ماده‬
‫روان و مایع ی بوجود آمده ک ه تعداد س ر س ام آوری از‬
‫س لولهای گوناگون ی‪ -‬ک ه م ا آنه ا را گلوبولهای قرم ز و‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪204‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫گلوبولهای س فید م ی نامی م‪ ،‬در داخ ل آن شناورن د ک ه هرکدام‬
‫وظیفه خاصی را دارند‪.‬‬
‫گلوبولهای قرم ز‪ -‬همچنانک ه بیان کردی م – وظیف ه و کار‬
‫تنفس را به عهده دارند‪ ،‬اما گلوبولهای سفید چند نوع و دارای‬
‫وظایف متعدد ومختلفی هستند‪ ،‬بعضی از آنها کارشان بلعیدن‬
‫و نابود کردن میکروبهای ی اس ت ک ه ب ه ه ر طریق ی وارد بدن‬
‫انس ان ی ا حیوان م ی شون د‪ ،‬انس ان در طول شبان ه روز از راه‬
‫تنف س‪ ،‬میلیونه ا میکروب را ب ه درون خود راه میارچ ا ما د هد‬
‫ار ا هبورکیم ‪،‬ا هبیمآ نوچمه ا هنآ اریز ؟م یوش ی من ض یرم‬
‫ی م ا هبورکیم ن یا ی تقو ا هنت و د ننک ی م ل ح دوخ رد و هدیعلب‬
‫و دوش فیعض اهلوبولگ نیا تمواقم هک دننک دیدهت ار ام دنناوت‬
‫د نوش دایز یا هزادنا ه ب و درذگب لومعم د ح زا ا هبورکیم دادعت‬
‫‪.‬دیاینرب اهنآ اب تمواقم هدهع زا اهلوبولگ هک‬

‫‪ -21‬ترکیب حواس در جانوران‬

‫دکت ر یوس ف مییارب ی یاضعا یاراد تاناویح ر تشیب» ‪:‬د یوگ‬
‫س ح ‪،‬ی یایوب س ح ‪،‬م شچ د ننام ‪،‬د نشاب ی م ندومن س ح‬
‫و هدیچیپ رای سب م شچ یسا سا ب یکرت ‪.‬ی یاونش س ح ‪،‬ه سمل‬
‫ار رون ه ک ت سا ی کمدرم یاراد م شچ ‪،‬ت سا ز یگنا ت فگش‬
‫زا و دنکیم ذوفن نآ هار زا رون ه ک دراد یفاکش ز ین و دریگ یم‬
‫رون ترو ص رد ی گداشگ و فاکش ن یا ه ک درذگ ی م ک مدرم‬
‫ه ب دوخ ‪،‬د شاب ر ت د یدش رون هاگره ‪،‬دوش ی م داشگ و زاب ‪،‬م ک‬
‫نشور رایسب لمع نیا هفسلف ‪،‬دوش یم گنت و رت هتسب دوخ‬
‫زاین یرتشیب رون ه ب م شچ د شاب ف یعض رون هاگره اریز ت سا‬
‫نآ زا ی مک رادقم د شاب د یدش و یوق ‪،‬رون هاگره ا ما ‪،‬دراد‬
‫هب و دوش یم هتسب مشچ کمدرم اذل ‪.‬تسا یفاک ندید یارب‬
‫‪.‬دهدیم ذوفن دوخ نورد هب ار رون مزل هزادنا‬
‫چش م اشیاء را در نور آرام و ک م‪ ،‬م ی بین د ک ه هی چ عقلی‬
‫نم ی توان د وس یله ای را اختراع کن د ک ه شک ل اشیاء را در زی ر‬
‫آن مقدار نورتصویر برداری کند‪.‬‬
‫همچنی ن زنبور عس ل می توان د اشع ه ماوراء بنف ش را ببین د‪،‬‬
‫جغ د م ی توان د اشع ه مادون قرم ز –ک ه ی ک اشع ه حرارت ی‬
‫است‪ -‬را ببیند‪ ،‬در صورتی که به هیچ وجه ما قادر به رؤیت آن‬
‫نیستیم‪ ،‬به همین جهت جغد می تواند در تاریکی بسیار شدید‬
‫موش را از راه نور مادون قرمزی ک ه آن را از بدن خود ایجاد‬
‫می‪.‬دنیبب ‪،‬دنک‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪205‬‬
‫پرت و را از عدس یه چش م نفوذ داده ت ا روی شبکی ه در ت ه‬
‫چش م قرار گیرد‪ .‬شبکی ه چش م از ن ه طبق ه مختلف تشکی ل‬
‫شده است که مجموع آنها به اندازه یک ورق کاغذ بسیار نازک‬
‫ضخام ت دارن د‪ .‬طبق ه ای ک ه در دورتری ن نقط ه چش م قرار‬
‫دارد از ملیونها شاخه و نقشه تشکیل شده که در نهایت نظم‬
‫و دقت رنگها را به وسیله آن تشخیص داده و توسط عصبهای‬
‫بینای ی ب ه نقط ه مشخص ی از مغ ز انتقال م ی یابن د ت ا چش م‬
‫بتواند شیء مورد نظر را به خوبی ببیند وتشخیص دهد‪.‬‬
‫ای ن نظ م و دق ت شگف ت انگی ز موجود در عدس یه و خ ط و‬
‫نقش ه ه ا و اعص اب و‪...‬بای د در ی ک لحظ ه ص ورت بگیرن د زیرا‬
‫اگر همه با هم و در یک لحظه انجام نگیرند‪ ،‬کار دیدن و رؤیت‬
‫امکان پذی ر نم ی باش د‪ ،‬حال چگون ه ای ن هم ه عوام ل توانس تند‬
‫که در یک لحظه این هماهنگی را به وجود آورند و کار یکدیگر‬
‫را تکمیل کنند؟‬
‫علوم ریاضی میزا یزیچ نینچ ندمآ دوجو هب و ثودح ‪:‬دیوگ‬
‫هاگت سد ‪،‬لوبق ل باق ر یغ و لاحم ت سا ی ما فدا صت ق یرط‬
‫ز ج یزیچ ت سا هدومن عارتخا ارنآ ر شب ه ک ی نویزیولت ریو صت‬
‫و تعن ص مامت ه کلب ‪،‬ت سین م شچ راک زا یرادرب و گلا و د یلقت‬
‫تسد اهنآ عارتخا و تخاس هب تیرشب زورما هک ییاه یروآون‬
‫تعیبط رد هک تسا ییاهزیچ زا هتفرگ ماهلا همه ‪،‬تسا هتفای‬
‫‪.‬دنراد دوجو شنیرفآ ناهج و‬
‫حال س وال ای ن اس ت ک ه چگون ه برای س اخت ی ک دس تگاه‬
‫س اده تص ویری عق ل و فک ر ضروری و لزم اس ت‪ .‬ام ا برای‬
‫س اخت و بوجود آمدن چشم در ان سان و حیوانات عق ل و فک ر‬
‫ب ه کار نرفت ه‪ ،‬بلک ه از طری ق تص ادف و اتفاق ی ب ه وجود آمده‬
‫اس ت؟ کدام عق ل و کدام عاق ل و خرد مندی چنی ن چیزی را‬
‫می پذیرد؟!‬
‫جالب اینک ه ه ر موجودی ک ه ب ه دیدن نیاز داشت ه باش د‪،‬‬
‫خداون د برای آن چش م متناس ب ب ا خلقت ش را آفریده اس ت‬
‫اگرچ ه در ترکی ب و کیفی ت آن‪ ،‬ب ا چش م و دیدگان م ا تفاوتهای‬
‫زیادی دارن د‪ ،‬ام ا در ه ر ص ورت هدف و مقص ود مورد نظ ر را‪-‬‬
‫که دیدن است ‪ -‬تأمین می کنند‪ ،‬مثل ً درپوست کرمهای خاکی‬
‫س لولهایی وجود دارن د ک ه ب ه نور و تاریک ی حس اسیت نشان‬
‫داده و بدین ترتیب آنچه که این موجود‪ ،‬در زیر خاک بدان نیاز‬
‫دارد از این طریق تأمین می شود‪.‬‬
‫حشرات نیز چشم دارند اما نه همانند چشم انسان و بوزینه‬
‫و گاو و ماهی و‪...‬بلکه به شکل و کیفیت مخصوصی‪ .‬با وجود‬
‫ای ن تفاوت و اختلفه ا‪ ،‬حشرات چیزهای ی ک ه مورد نیازشان‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪206‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫هس ت را ب ه وس یله چشمهای خود م ی بینن د و هرگ ز اختلف‬
‫وس ایل و ابزاره ا ب ا وجود تشابه ی ک ه در هدف موجود اس ت‪،‬‬
‫نتیج ه تص ادف و اتفاق ی نیس ت بلک ه در پش ت پرده نقش ه و‬
‫برنامه ای وجود دارد که همه اینها را به سوی یک هدف معین‬
‫و مشخص‪ ،‬راهنمایی و هدایت نموده است‪.‬‬
‫خداون د ب ه ه ر موجود زنده ای ب ه اندازه نیازش درک و‬
‫احس اس هدی ه نموده اس ت‪ ،‬مثل ً مگ س خانگ ی ب ه چشمهای ی‬
‫نیاز دارد ک ه غذا را بدان ببین د و ه ر حرکت ی ک ه برای زندگی ش‬
‫لزم اس ت درک نمای د‪ .‬لذا خداون د ب ه بیشت ر حشرات‪ ،‬دو ت ا‬
‫چشم ارزانی داشته که هرکدام از آنها از صدها مردمک کوچک‬
‫تشکی ل شده ان د ک ه در کنار ه م قرار گرفت ه و ه ر کدام نقط ه‬
‫خاصی را می بینند و این نقطه ها در زاویه دید او جمع شده و‬
‫مگ س شی ء را ب ه ص ورت کام ل درک کرده وآن را م ی بین د‪.‬‬
‫همچنانک ه آفریدگار دان ا‪ ،‬آن را ب ه نوع چش م دیگری مجه ز‬
‫نموده ک ه م ا آن را چش م س اده م ی نامی م و آن بدی ن شک ل‬
‫است که سه تا از این چشمها روی قله سر آنها قرار دارند که‬
‫وظیفه آنها درک و احساس هرگونه حرکتی است که در دور و‬
‫بر او صورت می گیرد‪ ،‬به همین جهت است که گرفتن مگس‬
‫در شرایط عادی چیزی است تقریبا ً غیر ممکن‪.‬‬

‫‪-22‬ن نچگونگین نطراحین نون نشکلن نگیرین ناستخوانن نو‬

‫مفاصل‬
‫اس تخوانهای م ا وعده ای از حیوانات از طری ق مفص لها ب ه‬
‫حرک ت در میو هدش ض بقنم ا ه ه چیهام زا ی نیعم دادعت و د نیآ‬
‫یروآ ت فگش ق فوت و ی گنهامه ا ب یرگید دادعت لاح نامه رد‬
‫ه ب‪...‬و ت شگنا و ا پو ت سد ب یترت ن یدب و د ندرگ ی م ط سبنم‬
‫ت یفیک و ب یکرت ‪،‬د نیآیم رد ت کرح ه ب فده دروم ه طقن یو س‬
‫یم ماجنا ار دوخ راک هک تسا یا هنوگب اهلصفم هدش یحارط‬
‫‪.‬دننک دروخ رب مه اب هجو چیه هب هکنیا نودب دنهد‬
‫همان گونه که ستون فقرات به گونه ای طرح ریزی شده اند‬
‫و قرار گرفت ه ان د ک ه م ی توانن د اشیاء س نگین را تحم ل کنن د‪،‬‬
‫بدون اینکه به هم نز دیک شوند و با هم ساییده شوند‪ ،‬با وجود‬
‫ارتباط و هماهنگ ی منظم ی ک ه دارن د‪ ،‬در واق ع ای ن نقش ه و‬
‫برنام ه ریزی بس یار شگف ت انگی ز اس ت‪ ،‬عص بهای دور و بر‪،‬‬
‫این ستونهای فقرات را احاطه نموده اند تا از آن ها محافظت‬
‫و نگهداری کنند‪ .‬همچنانکه جمجمه مخ درون خود را محافظت‬
‫م ی نمایدو ای ن رشت ه های عص بی از طری ق شکافهای بس یار‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪207‬‬
‫ریزی به ستون فقرات نفوذ می نمایند که تمام این تصمیمات‬
‫در یک لحظه اتخاذ و عملی می شوند و اگر یکی از این رشته‬
‫های عص بی‪ ،‬ی ا ه ر ی ک از اجزاء دیگ ر در ای ن س تون فقرات از‬
‫کار بیافت د‪ ،‬حرک ت آن موجود متوق ف شده و هرگ ز نم ی توان د‬
‫بجنب د‪ ،‬آی ا ای ن هم ه نظ م و ترتی ب ک ه در میان ای ن رشت ه های‬
‫عص بی و دیگ ر اجزاء بدن وجود دارد و در ی ک لحظ ه ص ورت‬
‫می گیرند‪ ،‬نتیجه تصادف است؟‬

‫‪ -23‬فلسفه وحکمت لخطه شدن خون‬

‫مسلم و معروف است وقتی که بدن ما زخمی میینوخ ‪،‬ددرگ‬
‫ی م ه تخل م خز یور ی تدم زا س پ دوش ی م جراخ ا هگر زا ه ک‬
‫یاهتمکح و هف سلف یاراد نوخ ندش ه تخل ن یا ه ک دوش‬
‫ار هدش ی مخز یاهگر هدش ه تخل نوخ اریز ‪،‬ت سا یرای سب‬
‫د نکیم یریگ ولج ندب زا نوخ ندش جراخ زا و هدومن دود سم‬
‫زا نوخ مادم ‪،‬د ندرک ی من ه تخل م خز یور ا هنوخ ن یا ر گا ه ک‬
‫‪.‬درم یم ناسنا هکنیا ات دش یم جراخ ندب‬
‫دلی ل اینک ه ای ن کار از جان ب آفریدگار جه ت حف ظ موجودات‬
‫جاندار صورت می گیرد‪ ،‬این است که می بینیم در هر موجود‬
‫زنده ای ای ن عم ل ب ه گون ه ای ص ورت م ی گیرد‪ ،‬ام ا در ه ر‬
‫صورت نتیجه یکی است و آن جلوگیری از بین رفتن موجودات‬
‫اس ت‪ ،‬در بیشت ر حشرات بدی ن ص ورت اس ت ک ه هرگاه بدن‬
‫حشره ای‪ -‬مثلً‪ -‬مانن د جیرجیرک‪ ،‬زخم ی ش د‪ ،‬فورا ً تعدادی‬
‫س لول جم ع شده و زخ م را مس دود م ی نماین د و از بیرون‬
‫آمدن خون جلو گیری می کنند و در بعضی حشرات نیز همانند‬
‫بدن م ا خون روی زخ م لخت ه مینوخ ندش جراخ زا و د نک‬
‫‪.‬دنکیم یریگولج‬
‫رسیدن به یک هدف از راه های مختلف دلیل قاطعی است بر‬
‫وجود آفریدگار دان ا و توانای ی ک ه برای حف ظ و نگهداری ای ن‬
‫موجودات‪ ،‬این همه نقشه و برنامه را تقدیر نموده است‪.‬‬

‫‪ -24‬دو شاخک احساس کننده مگس‬

‫شاخکهای احس اس کننده در مگس های ن ر دراز ت ر هس تند از‬
‫شاخکهای احس اس کننده مگ س ماده‪ .‬ای ن اختلف امکان‬
‫ندارد که به صورت تصادفی به وجود آمده باشد‪ ،‬در قدیم فکر‬
‫می کردند که درازی شاخکهای مگس نر از مظاهر زیبایی آن‬
‫اس ت و تنه ا ب ه خاط ر جلب توج ه مگ س ماده م ی باش د‪ ،‬ام ا‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪208‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫بعده ا روش ن ش د ک ه فلس فه آن چی ز دیگری اس ت و آن ای ن‬
‫است که مگس نر از طریق این شاخکها صداهایی را دریافت‬
‫میس گم ه ک یلاح رد ‪،‬د نکیم داجیا ار ا هنآ هدام س گم ه ک د نک‬
‫جاوما یاراد هدام س گم یاهاد ص و ت سا رود وا زا رای سب ر ن‬
‫و د نشاب ی م یئویدار جاوما ه یبش رای سب ه ک ت سا ی صاخ‬
‫ا هکخاش ن یا ق یرط زا ار ا هنآ رود رای سب یاههار زا ر ن س گم‬
‫‪.‬دنکیم تفایرد‬
‫مگ س ن ر شاخکهای احس اسی خود را در جهات مختلف م ی‬
‫گرداند تا صدای مگس ماده را دریافت کند‪ ،‬همچنانکه ما آنتن‬
‫تلویزیونهای خود را ب ه ای ن س و و آن س و حرک ت م ی دهی م ت ا‬
‫ص دا و تص ویر را ب ه طور واض ح دریاف ت نمای د‪ .‬شاخکهای‬
‫مگ س نی ز از جهات خاص ی ص دای مگ س ماده را ب ه طور‬
‫واض ح دریاف ت م ی نمای د و زاوی ه ای ک ه مگ س ماده در آن ج ا‬
‫قرار دارد‪ ،‬تشخی ص داده و بس یار س ریع ب ه طرف آن پرواز می‬
‫‪.‬دیامن یم یریگ تفج نآ اب و دنک‬
‫م ی بینی م ک ه خداون د نیروی بس یار شگف ت انگیزی را ب ه ای ن‬
‫موجود (مگ س) بخشیده ک ه ب ه وس یله آن م ی توان د جن س‬
‫مخالف ش را ده ه ا مت ر دور از خود درک نمای د‪ ،‬ب ا وجود اینک ه‬
‫چنده ا ص دای دیگ ر در آن مس یر وجود دارن د ام ا او ص دای‬
‫مگس ماده را از میان آنها تشخیص مینیا هب هچنانچ رگا ‪،‬دهد‬
‫ا ب یریگ ت فج و فلاخم س نج ن تفای ‪،‬دوب ی من ز هجم متسی س‬
‫یدوبان ضرعم رد ا هنآ ل سن و هدوب ل کشم رای سب ناشیارب نآ‬
‫‪.‬تفرگ یم رارق‬
‫بله ملیونه ا س ال پی ش از اینک ه انس ان ب ه کش ف و اختراع‬
‫دستگاههای فرستنده و گیرنده و شبکه های ماهواره ای دست‬
‫یاب د‪ ،‬مگس ها بدان مجه ز بوده ان د‪ ،‬آی ا ممک ن اس ت ک ه وجود‬
‫چنی ن س یستم مه م و شگف ت انگیزی در وجود آنه ا تص ادفی و‬
‫اتفاقی بوده باشد؟‬

‫‪-25‬حیواناتی ک ه در تاریک ی م ی درخشن د و چشمک‬

‫می زنند‬
‫جنس ماده بعضی از حشرات‪ ،‬در تاریکی پرتو هایی را از خود‬
‫بروز م ی دهن د ک ه تنه ا جن س ن ر آنه ا م ی توان د ای ن نور و‬
‫چشم ک ه ارا تشخی ص دهدو هرگ ز در تشخی ص دادن آن‪ ،‬در‬
‫میان ص دها نور دیگ ر ک ه حشرات مختلف دیگ ر از خود بروز‬
‫م ی دهن د دچار اشتباه نم ی شود و جن س ن ر آن حشره ب ه‬
‫محض دریافت آن پرتوها که هرگز چشم ما قادر به دیدن آنها‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪209‬‬
‫نیس ت‪ ،‬بل فاص له ب ه س وی آن پرواز نموده و جن س مخالف ش‬
‫را پیدا میه ب ب یترت ن یدب و د یامن ی م یریگ ت فج نآ ا ب و د نک‬
‫‪.‬دزادرپ یم دوخ لسن یراگدنام‬
‫علوم ریاضی ثابت نموده که هرگز چنین نظم و ترتیبی زاده‬
‫دست سرشت و طبیعت فاقد عقل و شعور نیست‪ ،‬بلکه همه‬
‫اینه ا از روی برنام ه و نقش ه از پی ش تعیی ن شده از جان ب‬
‫آفریدگار هس تی بوده و ب ه س وی هدف معین ی رهس پار شده‬
‫اند‪.‬‬

‫‪-26‬سیستم کار گوارشی و هضم غذا در حیوانات‬

‫م ی دانی م ک ه برای س هل نمودن هض م غذا‪ ،‬قطع ه قطع ه‬
‫نمودن آن بس یار لزم اس تع و ترکی ب و تنظی م دندانه ا در‬
‫حیوانات مختلف متفاوت است‪ ،‬اما در هر صورت یک هدف را‬
‫دنبال می کنند که خرد کردن غذا می باشد‪.‬‬
‫ترتی ب دندانه ا در انس ان بس یار حیرت آور اس ت زیرا ترتی ب‬
‫آنها بگونه ای است که هر دسته از آنها وظیفه خاصی را انجام‬
‫م ی دهن د ک ه ای ن دندانه ا در حیوانات دیگری ک ه ب ه آنه ا نیاز‬
‫ندارن د‪ ،‬وجود ندارن د بلک ه ب ه س یستم دیگری مجه ز هس تند ک ه‬
‫غذا را ب ه آسانی خرد کرده و به مح ل گوارش و هض م آن می‬
‫فرس تد‪ .‬ام ا در حیوانات ی ک ه دندان دارن د ب ه مح ض شروع ب ه‬
‫جوئیدن غذا‪ ،‬غده های بزاقی آب را در دهان ترشح نموده و با‬
‫غذایی که در دهان دارد مخلوط می شود و بدین ترتیب هضم‬
‫آن آسان می‪.‬ددرگ‬
‫در روده ه ا و معده –چنانک ه قبل ً ه م بیان ش د‪ -‬آنزیمهای ی‬
‫ترشح می شوند که هر کدام در هضم نوع مشخصی از غذاها‬
‫تأثیر نموده که در نوعهای دیگری تأثیر ندارد‪.‬‬

‫‪ -27‬تکوین و شکل گیری جنین‬

‫شک ل گیری جنی ن در ه ر نوع حیوان ی پدیده ای بس یار حیرت‬
‫آور اس ت ک ه ت ا ب ه حال علوم تجرب ی فق ط توانس ته اس ت‬
‫مراح ل آنرا بیان کن د‪ ،‬ام ا از شناخ ت ماهی ت و کن ه آن عاج ز و‬
‫در مانده‪ ،‬مانده اس ت‪ .‬ای ن عم ل ب ا جذب و آمیخت ه شدن‬
‫س لول و تخم ک ن ر (اس پر ماتوزوئی د) ب ه س لول و تخم ک ماده‬
‫(اول) شروع می شود و یک سلول تلقیح شده را به وجود می‬
‫آورن د‪ ،‬ای ن س لول بلفاص له توس ط نیروی مرموزی ک ه در آن‬
‫پنهان است به تقسیم شدن شروع میات ود هب لولس کی و دنک‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪210‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫می سقت ر گید یاتود ه ب ز ین ا هنآ زا مادک ر ه و دوش ی م می سقت‬
‫ه ب ا ت د نوش ی م می سقت ب ترم ب یترت ن یمه ه ب و د نوش ی م‬
‫ییلاخ وت پوت لکش اهنآ عومجم و دنسر یم یصخشم هزادنا‬
‫ل یکشت لول س ه قبط ک ی زا نآ رادج ه ک د نهد ی م ل یکشت ار‬
‫شرگید ف صن رد د ننام پوت ل کش نآ فصن سپ س ‪،‬دوش ی م‬
‫‪.‬دوش یم لیدبت یلولسود رادج ود تروص هب و دور یم ورف‬
‫در اغلب حیوانات – از جمله انس ان‪ -‬در بی ن دو لی ه تشکی ل‬
‫شده ی ک لی ه ت ک س لولی دیگری نی ز تشکی ل میب ترم و ددرگ‬
‫کیره رد هکنیا ات دنشاب یم ندش میسقت لاح رد اهلولس نیا‬
‫‪.‬دنریگ یم لکش ینیعم ءاضعا ‪،‬اه هیل نیا زا‬
‫در لیه خارجی پوست و دستگاههای عصبی و یک سری دیگر‬
‫از اعضاء ب ه وجود میو ا ه ه چیهام یط سو ه یل زا و د نیآ‬
‫زا ر گید ی ضعب ز ین یلخاد ه یل رد ‪،‬د نوش ی م لیکشت اهناوخت سا‬
‫می سقت ب ترم اهلول س ‪.‬د نیآیم دوجوب یب صع یاههاگت سد ءازجا‬
‫رادنات سپ تاناویح م حر رد نینج یریگ لکش هکنیا ات د نوش یم‬
‫لیمکت زا سپ و د سر ی م نایاپ ه ب راد مخت تاناویح ل خاد رد و‬
‫مخت ای و دیآ یم نوریب محر زا هچب ‪،‬نینج لماک یریگ لکش و‬
‫‪.‬ددرگیم جراخ نآ زا هچب و دوش یم هتفاکش‬

‫‪ -28‬ساختار و سیستم شنوایی‬

‫س یستم شنوای ی انس ان و بعض ی از حیوانات بگون ه ای اس ت‬
‫ک ه هی چ خردمندی تص ور نمیفدا صت ه جیتن راتخا س ن یا ه ک د نک‬
‫یم ارف ار یتوص جاوما هک تسا یخامص یاراد شوگ ‪،‬دشاب‬
‫رد هزرلب و ندیبنج ن یا ‪،‬د یآ ی مرد شوج و ب نج ه ب و دریگ‬
‫رای سب ل کش ه ب ه ک ق یقد و ز یر رای سب ناوخت سا ه س رد ندمآ‬
‫رب ه ک یراشف ه تبلا ‪.‬د یامن ی م ر یثأت ‪،‬د نا هدش هدیچ ی بترم‬
‫نیا یارب ‪،‬دشاب ناسمه و تخاونکی دیاب دوش یم دراو خامص‬
‫ل صتم ی نیب یدوگ ه ب شوگ خام ص ت شپ رد یا هلول روظنم‬
‫یلخاد تم سق ه ب ز ین ل کش ی نوزلح ناوخت سا ک ی و هدش‬
‫یاه اد ص ی سررب و ل یلحت شا ه فیظو ه ک هدش ل صتم شوگ‬
‫رد نزاوت داجیا نآ ر گید ه فیظو ه کنانچمه ‪،‬د شاب ی م فلتخم‬
‫دوب یمن و ضع نیا رگا هک د شاب ی م تادوجوم ر گید و ناسنا‬
‫جیگ اًروف هکلب ‪،‬میورب هار مدق کی اهنت میتسناوت یمن زگره ام‬
‫‪.‬میدومن یم طوقس و میدیزغل یم و هدروخ‬
‫حرکات و لرزشهای به وجود آمده‪ ،‬از طریق عصبها به مرکز‬
‫شنوای ی در م خ منتق ل م ی شون د و بدی ن ترتی ب انس ان و‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪211‬‬
‫حیوانات ص داهای مختلف را شنیده و آنه ا را از ی ک دیگ ر‬
‫تشخیص می‪.‬دهد‬
‫آی ا ممک ن اس ت چنی ن س یستم و س اختاری ک ه تمام ای ن‬
‫مراحل را در ظرف کمتر از یک صدم ثانیه انجام میهجیتن ‪،‬دهد‬
‫؟دشاب رک و روک فداصت‬
‫علوم ریاضی و حساب احتمالت به طور قطعی چنین‬
‫نظریه ای را رد میهمه نیا هک دریذپ یمن یدنمدرخ چیه ‪.‬دنک‬
‫‪.‬دشاب فداصت و قافتا هجیتن هتفرگ تروص تانایرج‬

‫‪ -29‬کرمهای فلریا‬
‫در عالم حیوانات زنده چیزهای بی حد و حساب و شگفت‬
‫انگیزی به وقوع می پیوندد که دال بر وجود نیروی توانا و‬
‫مقتدری است که جهت بقاء و مانگاری موجودات آنها را‬
‫ترتیب میقیرط زا درادن ناکما هک ییاهزیچ !یرآ ‪،‬دهد‬
‫تایح رد هک ییاهزیچ ‪:‬لاثم روط هب‪.‬دنیایب دوجو هب فداصت‬
‫‪.‬دهدیم یور لیف ضرم هب روهشم یضیرم ببس هک ییاهمرک‬
‫‪.‬تسا روهشم (کویپ) ضرم هب هک یضرم نامه‬
‫این کرمها طی مراحل رشد خود در رگها و غده های‬
‫انسان و حیوانات پنهان شده و رگها را مسدود می کنند و‬
‫موجب تورم بعضی از اعضاء‪ ،‬به خصوص ساقهای پا می‬
‫شوند‪ ،‬به گونه ای که ساق پاها به اندازه ای باد می کنند که‬
‫حجم آنها مانند ساق فیلها بزرگ می شوند‪.‬‬
‫این کرمها هنگامی که در داخل رگها قرار دارند جفت گیری‬
‫می کنند و کرمهای کوچکی را تولید می نمایند و آنها را از‬
‫رگها به رگهای خونی منتقل می نمایند و اگر این کرمها در‬
‫رگهای خونی انسان باقی بمانند‪ ،‬نمی توانند دوره رشد و‬
‫حیات خود را طی کنند زیرا باید به بدن بعضی از حیوانات‬
‫منتقل شوند تا مراحل زندگی خود را طی کنند و بتوانند با‬
‫انسان دشمنی و مبارزه نمایند‪ ،‬پس وقتی که مگسی خون‬
‫انسان را مکید‪ ،‬تعدادی از این کرمهای کوچک را همراه با‬
‫خون انسان می مکند و بدین ترتیب در درون جسم مگسها به‬
‫تکمیل رشد خود می پردازند و قدرت و توانایی مبارزه با‬
‫انسان در هنگام نیش زدن مگسها به انسان را بدست می‬
‫آورند‪.‬‬
‫دانشمندان بسیار تلش نمودند تا این کرمها را از خون‬
‫کسانی که به این مرض مبتل سده اند بدست آورند اما با‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪212‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫وجود تمام تلشهایشان پیروز نشدند و به نتیجه نرسیدند تا‬
‫اینکه در نهایت چیز بسیار شگفت انگیزی اتفاق افتاد‪.‬‬
‫در یکی از شبها یکی از دانشمندان در اتاق کار خود تا‬
‫قسمت زیادی از شب کذشت بیدار مانده و مشغول آزمایش‬
‫نمودن بود‪ ،‬مقداری خون را از یک نفر که به این بیماری مبتل‬
‫شده بود جهت آزمایش گرفت و آنرا زیر میکروسکوب قرار‬
‫داد‪ ،‬متوجه شد که تعداد سرسام آوری از این کرمها در این‬
‫نمونه آزمایش قرار دارند‪ ،‬روز بعد نمونه ای دیگر را از همین‬
‫بیمار گرفت و آن را مورد آزمایش قرار داد‪ ،‬اما این بار اثری‬
‫از آنها مشاهده نکرد‪ ،‬از این جریان بسیار متحیر و شگفت‬
‫زده شد‪ ،‬چرا این آزمایش را در شب انجام می داد‪ ،‬این همه‬
‫کرم در آن نمونه وجود داشتند اما در همین آزمایش در روز‬
‫چنین نتیجه ای را در برندارد؟ واقعا ً جای تعجب بود‪.‬‬
‫پس از تحقیقات بیشتر متوجه شد که این کرمها در هنگام‬
‫روز به رگهای خونی داخلی پناه می برند و همین که شب آمد‪،‬‬
‫به رگهای سطحی پوست باز می گردند و حکمت آن‪ ،‬این‬
‫است که‪ :‬مگسهایی که از خون انسان در این مناطق تغذیه‬
‫می کنند تنها در شب تحریک شده و به شکار می پردازند‪،‬‬
‫لذااین کرمها در شب به سطح خارجی پوست میاهسگم ات دنیآ‬
‫رد ار دوخ دشر و لماکت هرود بیترت نیدب و دنکمب ار اهنآ‬
‫ار یزیچ اهمرک نیا هک تسا ملسم ‪،‬دننک یط اهنآ مسج لخاد‬
‫ندب لخاد رد اهنآ دشر هک دنمهف یمن و دننک یمن کرد‬
‫ماجنا هزیرغ هار زا ار راک نیا هکلب ‪،‬تسا ریذپ ناکما اهسگم‬
‫اهنآ هب هک تسا یردتقم و اناوت رایسب یورین ینعی ‪،‬دنهد یم‬
‫و دنشوکب دوخ یاقب و رارمتسا رب تروص نیدب ات دنکیم هتکید‬
‫‪.‬دنیامن شلت‬
‫جالب اینجااست درمحیطهایی که انواع مگسها در آنجا خون‬
‫را در روز می مکند‪ ،‬این کرمها نیز بر عکس عمل می نمایند‪،‬‬
‫یعنی شبها در رگهای خونی داخلی می مانند و در روز به‬
‫رگهای سطحی و خارجی مهاجرت می کنند تا در این صورت‬
‫نیز مگسها بتوانند آنها را بمکند‪ .‬اکنون سؤال این است که‪ :‬آیا‬
‫ممکن است این جریان از راه تصادف به وجود آمده باشد؟‬

‫‪ -30‬نیروی مغناطیسی در زمین‬

‫از ترکی ب و س اختار موجودات زنده و شگفتیهای اعجاز آمیزی‬
‫ک ه خرد را متحی ر م ی نمای د‪ ،‬بگذری م و ب ه هس تی و عالم کون‬
‫س ر بزنی م‪ ،‬متوج ه چیزهای شگف ت آوری خواهی م ش د ک ه از‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪213‬‬
‫هم ه مهمت ر‪ ،‬نیروی مغناطیس ی نهفت ه درکره زمی ن اس ت‪،‬‬
‫نیروی ی ک ه م ا را ب ه ای ن کره‪ ،‬گره داده و باع ث ماندگاری م ا‬
‫روی آن شده اس ت و از پرت شدن م ا در هوا جلو گیری م ی‬
‫نماید‪.‬‬
‫ای ن نیرو ی جاذب ه ب ا نیروی مغناتیس یی ک ه در فلزه ا وجود‬
‫دارد بسیار متفاوت است‪ ،‬زیرانیرویی که در فلزها وجود دارد‪،‬‬
‫بسیاری از چیزها را جذب نمی‪،‬ذغاک ‪،‬تشوگ بذج زا لًثم ‪،‬دنک‬
‫یورین ا ما‪.‬ت سا ز جاع ‪، ...‬و بآو ه سام ‪،‬ن ش ‪،‬گن س ه شیش‬
‫بذج ار ز یچ ه مه ت سا دوجوم ن یمز هرک رد ه ک ی سیطانغم‬
‫‪،‬و بآ و هسام ‪،‬نش ‪،‬گنس ‪،‬ذغاک ‪،‬هشیش ‪،‬ام ندب یتح ‪،‬دنکیم‬
‫‪،‬دندش یمن نیمز بذج اهزیچ نیا رگا و دنکیم دوخ بذجار‪...‬‬
‫ترپ اوه رد ه مه ه کلب د نام ی من ی قاب ن یمز یور یزیچ چ یه‬
‫‪.‬دندش یم‬

‫‪ -31‬حجم اجرام آسمانی ابعاد و مدار آنها‬

‫(فردهوی ل) اس تاد نجوم اخترشناس دانشگاه لندن در کتاب ش‬
‫ب ه نام"طبیع ة الکون"(س رشت هس تی) میا ضف رد ‪:‬د یوگ‬
‫جراخ ل قع رو صت زا ا هنآ م جح ه ک د نراد دوجو ی یاه هرات س‬
‫هزادنا ه ب ا هنآ زا ی ضعب م جح ل باقم رد ن یمز هرک اریز ‪،‬ت سا‬
‫‪.‬تسا هسام هناد کی‬
‫دانشمن د بزرگ آمریکای ی(کریس تی موریس ون) رئی س س ابق‬
‫آکادیم ی علوم در نیویورک‪ ،‬میینام سآ مارجا ت یعضو» ‪:‬د یوگ‬
‫ش یپ زا و ق یقد م ظن ک ی ق بط ه کلب ت سین یفدا صت ز گ ر ه‬
‫رگا هام ‪:‬دننام یا هرک اریز ‪،‬دنا هدمآ رد تکرح هب هدش نییعت‬
‫و دم ‪،‬دوب یم رت کیدزن نیمز هب دوجوم تیعضو زا مراهچ کی‬
‫ک شخ ءایشا مامت ه ک دوب ی م د یدش یا هزادنا ه ب ا هایرد رزج‬
‫‪.‬د ندش ی م قرغ تاناویح ه مه و دومن ی م قرغ ار ن یمز یور‬
‫‪،‬دوب ی من ج ک و ل یام ه جرد ‪ 23‬هزادنا ه ب ن یمز روحم ر گا‬
‫و ظیلغ یدح ه ب ا هایرد بآ راخب ‪.‬دوب ی م ب ش ه شیمه ا هبطق‬
‫ل یکشت ا هبطق یور ار یوق رای سب یا ه یل ه ک دوب ی م م یخض‬
‫ه ک دوب ی م هدرت سگ و ن هپ یا هزادنا ه ب اوت سا ط خ و داد ی م‬
‫یور ی گدنز ب یترت ن یدب و د ش ی م ن کمم ر یغ ناراب ندیراب‬
‫‪.‬دوب لاحم نیمز هرک‬
‫س رعت گردش زمی ن‪ ،‬حدود هزار ‪1000‬می ل در س اعت‬
‫اس ت‪ ،‬حال اگ ر فرض کنی م ک ه س رعت آن ص د ‪ 100‬می ل در‬
‫س اعت م ی بود‪ ،‬ش ب و روز ده برابر وضعی ت کنون ی طولن ی‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪214‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫تر می بودند که در این صورت تمام آنچه که روی زمین قرار‬
‫دارد‪ ،‬از حیوانات و گیاهان و‪...‬هم ه در روز از شدت حرارت‬
‫می سوختند و در شب نیز از شدت سرما همه یخ می شدند‪.‬‬
‫دکت ر (جود) اس تاد فلس فه در دانشگاه لندن در کتاب بس یار‬
‫قطوری ک ه در ای ن زمین ه نگاشت ه اس ت ب ه بررس ی احتمالت‬
‫نشأت هس تی و ب ه وجود آمدن حیات از نظ ر فلس فی و علم ی‬
‫پرداخته و در نهایت میو هتخاس دیاب ‪،‬یتسه ناهج نیا» ‪:‬دیوگ‬
‫هچ ‪،‬دنوادخ و «دشاب هدوب میکح و اناد رایسب راگدیرفآ هدیرفآ‬
‫‪:‬دیامرفیم هک اجنآ تسا هدومرف ابیز‬
‫چ‬ ‫چ‬
‫فصلت‪٥٣ :‬‬
‫(ما به آنان (كه منكر اسلم و قرآنند) هرچه زودتر دلئل و‬
‫نشانه‌هاي خود را در اقطار و نواح ي (آس مانها و زمي ن‪ ،‬ك ه‬
‫جهان ك بير اس ت) و در داخ ل و درون خودشان (ك ه جهان‬
‫ص غيراست) ب ه آنان (ك ه منك ر اس لم و قرآنن د) نشان خواهي م‬
‫داد تا براي ايشان روشن و آشكار گردد كه اسلم و قرآن حق‬
‫است‪).‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬شناخت و اثبات وجود خدا در پرتو نصوص‬

‫مبحث صفات و اسماء‬

‫در مباحث گذشته بيان كرديم كه راه دوم براي اثبات وجود‬
‫خداوند‪ ،‬مراجعه به نصوص قرآن و احاديث پیامبر‪ ،‬يعني همان‬
‫آيه‌ها و رواياتي است كه مستقيما ً و بطور واضح و شفاف از‬
‫صفات و اسماء و افعال الهي سخن مي‌گويند‪.‬‬
‫اين راه‪ ،‬راه بسيار روشن و بي‌خطري است‪ .‬زیرا شناخت‬
‫خدا در پرتو كلم خود و رسولش هيچ جاي ترديد و شبهه‌اي را‬
‫باقي نخواهد گذاشت‪.‬‬
‫سعي ما بر اين است كه در اغلب موضوعات و مباحث‪،‬‬
‫خود نصوص را بطور مستقيم ارائه دهيم‪ ،‬زيرا نصوص قرآن و‬
‫حديث در تعبير و تشريح مطالب قوي‌تر از عبارت و كلم‬
‫انسان هستند و در عين حال سعيم بر اين است كه نصوص را‬
‫بوسيله تأویل و تحريف معيوب و ضعيف جلوه ندهم‪ ،‬آنطور‬
‫كه بسياري از گذشتگان بمنظور تطبيق دادن نصوص با آراء و‬
‫انديشه‌هاي بشر‪ ،‬چنين كرده‌اند‪ .‬حال آنكه نصوص و كلم‬
‫الهي اين را ايجاب مي‌كند كه انديشه و آراء بشر بمنظور‬
‫هماهنگ كردن با كلم الهي تغيير داده شوند‪.‬‬

‫مطلب اول‪ :‬دیدرس عقنل در حوزه اسنماء و صنفات‬

‫خدا‬
‫صفات الهي كه در قرآن آمده اند و سنت رسول الله درباره‬
‫آنها سخن گفته است‪ ،‬به دو دسته تقسيم مي‌شوند‪:‬‬
‫اول‪ :‬صفاتی هستند كه عقل انسان به تنهائي و به جز از‬
‫طریق نصوص‪ ،‬توانای شناخت و درك آنها را ندارد‪ ،‬مانند‬
‫اثبات دست و صورت براي خداوند‪.‬‬
‫دوم‪:‬آن دسته از صفاتي هستند كه عقل از راه استدلل‬
‫مي‌تواند آنها را درك نموده و بپذيرد‪ ،‬مانند‪ :‬متصف بودن‬
‫خداوند به قدرت و حكمت و دانائي که ما درصدد ذكر تمام‬
‫صفات الهي نيستیم‪ ،‬لكن منباب مثال و به عنوان نمونه‪ ،‬به‬
‫ذكر چند صفتی كه مقصود ما را بیان و روشن نمایند و تصوير‬
‫روشني در اذهان ترسيم كنند‪ ،‬بسنده می كنيم‪ .‬انشاءالله‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪217‬‬

‫مجموعه‌اي از صفات كه در قرآن و‬ ‫مطلب دوم‪:‬‬

‫حديث آمده‌اند‬
‫‪1‬ن خداوند متصف به ذات است‬
‫خداوند دارای ذات و وجودی است كه متصف به تمام صفات‬
‫كمال و پاك از هر گونه نقص و عيب است‪ ،،‬هركس كه به‬
‫سخن قرآن گوش فرا دهد و آن را بفهمد‪ ،‬قطعا ً مي‌داند كه‬
‫خداوند متصف به ذات و وجود است‪:‬‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ چ البقرة‪٢٥٥ :‬‬
‫(خدائي بجز الله وجود ندارد و او زنده پايدار (و جهان‬
‫هستي را) نگهدار است‪ .‬او را نه چرتي و نه خوابي فرا‬
‫نمي‌گيرد (و همواره بيدار است و سستي و رخوت بدو راه‬
‫ندارد)‪).‬‬
‫چﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗپپﭚ ﭛﭜﭝﭞﭟﭠﭡﭢﭣ چ‬
‫الخلص‪٤ – ١ :‬‬
‫سرور والي برآورنده‬
‫ِ‬ ‫(بگو‪ :‬خدا‪ ،‬يگانه يكتا است‪ .‬خدا‪َ ،‬‬
‫اميدها و برطرف كننده نيازمنديها است‪ .‬نزاده است و زاده‬
‫نشده است و كسي همتا و همگون او نمي‌باشد‪).‬‬
‫هنگامي كه كفار مي‌خواستند حضرت خبيب را به قتل‬
‫برسانند‪ ،‬این شعر را سرود‪:‬‬
‫علي أيّ شقّ كان ل مصرعي‬ ‫و لست ابال حي اقتل سلما‬
‫يبارك علي اوصال شلو مزّع‬ ‫و ذالك ف ذات الله و إن يشأ‬
‫( وقتی كه به عنوان مسلمان كشته شوم اندك هراسي‬
‫ندارم كه كدام پهلويم روي زمين مي‌افتد‪ ،‬اين فداكاري‬
‫بمنظور خشنودي ذات حضرت حق است اگر او بخواهد‬
‫استخوانهاي تكه تکه و پاره شده را با بركت مي‌گرداند‪).‬‬
‫ذات خداوند هیچ شباهتی با مخلوقاتش ندارد‪ ،‬همانطور كه‬
‫صفات او با صفات مخلوقاتش هیچگونه مشابهتي ندارند‪،‬‬
‫خداوند كمال مطلق است كه کامل تر از او وجود ندارد‪ .‬هر‬
‫آفريده ای لزوما ً نقصي خواهد داشت كه كمترين آن همان‬
‫نياز و حاجت او به ديگران است‪.‬‬
‫خداوند ضمن نفي هر گونه تشابه به آفريده‌هايش‬
‫مي‌فرمايد‪:‬‬
‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫چﭡﭢ‬
‫(هيچ چيزي همانند خدا نيست (و نه او در ذات و صفات به‬
‫چيزي از چيزهاي آسمان و زمين مي‌ماند و نه چيزي از‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪218‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫چيزهاي آسمان و زمين در ذات و صفات بدو مي‌ماند) و او‬
‫شنوا و بينا است (و پيوسته بر كارگاه جهان نظارت مي‌نمايد‬
‫و از جمله زاد و ولد انسانها و حيوانها را مي‌پايد)‪).‬‬

‫‪2‬ن خداوند متصف به نفس است‬

‫خدا و داراي نفس و جانی است که شايسته مقام کمال و‬
‫شکوه اوست‪ ،‬نفس اوهیچ گونه تشابهي با روح وجان‬
‫آفريده‌هايش ندارد‪ .‬چنانکه درمحکم کتابش درباره نفس خود‬
‫به ما خبر داده است ومي‌فرمايد‪:‬‬
‫ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ‬ ‫چ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩﭪ ﭫ‬
‫ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ چ النعام‪٥٤ :‬‬ ‫ﭴﭵ ﭶ ﭷﭸﭹ‬
‫(هرگاه مؤمنان به آيات (قرآن) ما به پيش تو آمدند (براي‬
‫احترامشان) بديشان بگو‪ :‬درودتان باد! (شما را مژده باد كه)‬
‫خداوند شما (از روي لطف) بر خويشتن رحمت واجب نموده‬
‫است (و رحمت فراوان و بيكرانش مقتضي آن است) كه‬
‫هركس از شما از روي ناداني (انساني) دچار لغزشي شد‪،‬‬
‫ولي بعد از آن توبه كرد (و نادمانه به آستانه كريمانه خدا‬
‫برگشت و اعمال زشت خود را جبران) و اصلح كرد (خداوند‬
‫عذر تقصير او را مي‌پذيرد) چرا كه او آمرزگار (بندگان و)‬
‫مهربان (در حق همگان) است‪).‬‬
‫خداوند در آيه فوق بیان نموده كه متصف به نفس است و‬
‫رحمت را بر نفس خود واجب كرده است‪ .‬در آیة دیگری‬
‫همين مطلب را چنين بیان فرموده است‪:‬‬
‫ﮇﮈ‬ ‫چ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹﭺ چ چچ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬
‫ﮉ چ النعام‪١٢ :‬‬
‫(بگو‪ :‬آنچه در آسمانها و زمين است از آن كيست‌؟ (از زبان‬
‫ضل و‬‫ت آنان) بگو‪ :‬از آن خدا است‪( .‬همو از روي تف ّ‬ ‫فطر ِ‬
‫تلطّف) رحمت (به بندگان را) بر عهده خود گرفته است (و‬
‫هركه از روي ايمان دست دعا به سوي رحمان بردارد از‬
‫كو‬ ‫آستان يزدان نااميد برنمي‌گردد)‪ .‬بدون هيچ گونه ش ّ‬
‫گماني شما را در روز قيامت گرد مي‌آورد (و آن گاه پاداش و‬
‫پادافره همگان را مي‌دهد)‪).‬‬
‫رسول اکرمص ‪ -‬در حدیثی که ابوهریره روایت نموده است‬
‫‪ -‬بخشي از اين آيه را چنين تفسير كرده است‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪219‬‬
‫»لّا قضي ال اللق كتب كتابا فهو عنده فوق العرش‪:‬إن رحت تسبق غضب» و‬
‫در روایت دیگر» تغلب غضي»‪( 1‬متفق عليه)‬
‫(زماني كه خداوند از آفريدن مخلوقاتش فارغ شد مكتوبي‬
‫را نوشت و آن مكتوب اكنون در عرش نزد خداوند موجود‬
‫است‪ .‬در آن مكتوب چنين آمده است‪ :‬رحمت من از غضبم‬
‫سبقت مي‌گيرد) در روايت ديگر (‪ :‬رحمت من بر خشمم‬
‫غالب و چیره مي‌شود)‬
‫اثبات نفس براي خداوند شيوه و روش پيامبران گذشته نيز‬
‫بوده است‪ ،.‬عيسي عليه السلم درباره خداوند مي‌گويد‪:‬‬
‫« چ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ چ‬
‫الائدة‪١١٦ :‬‬
‫(تو (علوه از ظاهر گفتار من) از راز درون من هم باخبري‪،‬‬
‫ولي من (چون انساني بيش نيستم)‪ .‬از آنچه بر من پنهان‬
‫مي‌داري بي‌خبرم‪ .‬زيرا تو داننده رازها و نهانيهائي (و از خفايا‬
‫و نواياي امور باخبري)‪).‬‬
‫سپس خداوند به پیامبرش موسی می‪:‬دیوگ‬
‫چ ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ چ طه‪٤١ – ٤٠ :‬‬
‫(سپس اي موسي! در موعدي كه (براي گرفتن فرمان‬
‫مدْيَن به مصر) بازگشتي‪).‬‬ ‫رسالت) مقدّر بود (از َ‬
‫خداوند ما را از نفس خود بر حذر می دارد‪.‬‬
‫چ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ چ آل عمران‪٣٠ :‬‬
‫(خداوند شما را از (نافرماني) خودش برحذر مي‌دارد و‬
‫خداوند نسبت به بندگان مهربان است (و با نافرماني از او‪،‬‬
‫رحمت را به زحمت و نعمت را به نقمت تبديل نكنيد)‪).‬‬
‫کسانی که خدارا یاد می کنند‪ ،‬خداوند نیز آنها رادر نفس‬
‫خود یاد می‪.‬دنک‬
‫بخاري و مسلم در صحیح خود از حضرت ابوهريره روایت‬
‫نموده اند که پیامبر صفرمود‪»:‬يقول ال تعال أنا عند ظنّ عبدي ﰊ و أنا‬
‫معه اذا ذكرن‪ ،‬فإان ذكرن ف نفسه ذكرته ف نفسي و إن ذكرن ف مل ذكرته ف‬
‫‪2‬‬
‫مل خي منهم»‬
‫(رسول الله صمي‌فرمايد‪ :‬خداوند چنين مي‌فرمايد‪ :‬من با‬
‫گمان بنده‌ام نسبت به من‪ ،‬هستم‪ .‬هرگاه بنده ام بياد من‬
‫باشد من نيز بياد او هستم‪ ،‬اگر بنده ام‪ ،‬در نفس خود مرا ياد‬
‫مشکات المصابیح‪ ،1/726 :‬حدیث شماره‪.2364:‬‬ ‫‪1‬‬

‫مشكوه المصابيح‪،1/693 :‬حدیث شماره‪.2264:‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪220‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫كند من نيز در نفس خود او را ياد مي‌كنم‪ ،‬اگر او در جمع مرا‬
‫ياد ‌كند من نیز در جمع بهتري از جمع آنان او را ياد مي‌كنم‪.‬‬

‫‪3‬ن خداوند متصف به وجه (صورت) است‬

‫خداوند چهره و سیمایی دارد كه هيچگونه تشابهي به صورت و‬
‫سیمای آفريده‌هايش ندارد‪ ،‬ما به وجود رخسار خداي تعالي‬
‫ايمان آورده و آن را مي‌پذيريم‪ ،‬زيرا خداوند در كتاب خود‬
‫درباره سیمایش به ما خبرداده و پیامبرص نيز درباره آن تأکید‬
‫نموده است‪:‬‬
‫خداوند مي‌فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ چ الرحن‪٢٧ :‬‬
‫(و تنها ذات پروردگار با عظمت و ارجمند تو مي‌ماند و‬
‫بس‪).‬‬
‫ابن جريرطبری در تفسير اين آيه مي‌گويد‪ « :‬ﮇ ﮈ ﮉ » از‬
‫صفات وجه می باشد بهمين دليل «ذو» در حالت رفع است‪.‬‬
‫بعضي از علماء وجه را از خداوند نفي كرده و گفتهﮈ ﮇ ‪:‬دنا‬
‫هجو تفص هن تسا بر تفص ﮉ‬
‫امام ابن خزيمه‪ ،‬اين قول را رد كرده و مي‌گويد‪« :‬اين رأی‪،‬‬
‫نظرکسانی است که نسبت به لغت و زبان عربي آگاهی‬
‫ندارند‪ ،‬زيرا وجه در اين عبارت مرفوع و فاعل است و كلمه‬
‫رب بدليل مضاف اليه بودن مجرور است‪ .‬اگر ذولجلل‬
‫والكرام صفت رب مي‌بود‪ ،‬می بایست كلمه ذو در حالت جر‬
‫‪1‬‬
‫يعني ذي الجلل می آمد چون جر به یاء است نه واو‬
‫از نصوص دیگری كه وجه را براي خداوند ثابت مینيا ‪،‬دنک‬
‫‪:‬تسا هیآ‬
‫چ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ چ القصص‪٨٨ :‬‬
‫(همه چيز جز ذات او فاني و نابود مي‌شود‪).‬‬

‫آثار ايمان به «وجه و رخسار» خداوند‬

‫الف ن وجه خدا طلبیدن در انجام اعمال شايسته‬
‫هرگاه آنچه را كه خداوند ثابت و مقرر نموده است دانستیم‬
‫باید درانجام اعمال خود وجه او را مدنظر داشته باشيم‪.‬‬
‫همانطور كه خداوند در كتاب خود ما را راهنمایی كرده است‪،‬‬

‫التوحيد بن خزيمه‪ :‬ص ‪21‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪221‬‬
‫پس عملي كه مقصود از آن وجه (صورت) خداوند نباشد‪،‬‬
‫باطل است چنانکه مي‌فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ چ القصص‪ ٨٨ :‬همه چيز جز ذات او فاني و‬
‫نابود مي‌شود‬
‫(از جمله اين اعمال انفاق و بخشش مال براي رضای او‬
‫است‪).‬‬
‫چ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ‬
‫ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ چ الروم‪٣٩ :‬‬
‫(آنچه را كه به عنوان ربا مي‌دهيد تا از اموال مردم فزوني‬
‫يابد‪ ،‬نزد خدا فزوني نخواهد يافت (و بلكه خدا از آن مي‌كاهد‬
‫و نابودش مي‌نمايد)‪ ،‬و آنچه را كه به عنوان زكات مي‌پردازيد‬
‫و تنها ذات خدا را منظور نظر مي‌داريد‪ ،‬اين گونه كساني‬
‫داراي پاداش مضاعف خواهند بود‪).‬‬
‫خداوند بندگان صالح خود را بخاطر اينكه در انجام‬
‫اعمالشان‪ ،‬وجه و رضای او را مي‌طلبند‪ ،‬ستوده است‪ ،‬چنانکه‬
‫مي‌فرمايد‪:‬‬
‫ﭲ ﭳ چ النسان‪٩ :‬‬ ‫ﭰ ﭱ‬ ‫چﭩﭪﭫ ﭬﭭﭮﭯ‬
‫(به زبان حال‪ ،‬بديشان مي‌گويند) ما شما را تنها به خاطر‬
‫ذات خدا خوراك مي‌دهيم و از شما پاداش و سپاسگذاري‬
‫نمي‌خواهيم‪).‬‬
‫چﭢﭣﭤﭥ ﭦ ﭧﭨﭩ ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮچ‬
‫الليل‪٢٠ – ١٩ :‬‬
‫(هيچ كسي بر او حق نعمتي ندارد تا (بدين وسيله به‬
‫نعمتش پاسخ گويد و از سوي او آن) نعمت جزا داده شود‪.‬‬
‫بلكه تنها هدف او جلب رضاي ذات پروردگار بزرگوارش‬
‫مي‌باشد‪).‬‬
‫و مي‌فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ چ الكهف‪٢٨ :‬‬
‫(با كساني باش كه صبحگاهان و شامگاهان خداي خود را‬
‫مي‌پرستند و به فرياد مي‌خوانند‪( ،‬و تنها رضاي) ذات او را‬
‫مي‌طلبند‪).‬‬
‫در صحيحين به روايت عتبان بن مالك آمده که پیامبرص‪:‬‬
‫فرمود‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪222‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪1‬‬
‫« فإ ّن ال قد حرّم علي النّار من قال‪ :‬ل إله إل ال يتبغیي بذلك وجه ال»‬
‫رسول اكرم فرمود‪ :‬همانا خداوند كسي را كه بخاطر وجه‬
‫ودرضای خداوند‪ ،‬ل اله ال الله رابگويد‪ :‬آتش دوزخ را بر وي‬
‫حرام كرده است‪.‬‬

‫ب) پناه بردن بوجه خداوند سبحان‬

‫پیامبرص این کار را کرده است‪ .‬از حضرت جابر بن عبدالله‬
‫روايت شده وقتی که این آيه نازل شد‪:‬‬
‫چ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ چ النعام‪٦٥ :‬‬
‫(بگو‪ :‬خدا مي‌تواند كه عذاب بزرگي از بالي سرتان و يا از‬
‫زير پاهايتان بر شما بگمارد (و شما را دچار بلهاي آسماني و‬
‫بمبارانهاي هوائي يا بلهاي زميني همچون زلزله‌ها و‬
‫آتشفشانيها و انفجارهاي مينها و ديگر مواد ّ منفجره جنگها‬
‫سازد‪).‬‬
‫پیامبرص فرمود‪» :‬اعوذ بوجهك» (به وجه تو پناه مي‌برم)‪.‬‬
‫سپس در برابر « ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ » يعني قادر است از زير‬
‫پاهايتان بر شما عذاب بگمارد)‪ .‬باز رسول اللهص فرمود‪:‬‬
‫«اعوذ بوجهك» به وجه تو پناه مي‌آورم)‪ .‬سپس دربرابر‬
‫چ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ چ النعام‪٦٥ :‬‬
‫(يا اين كه كار را بر شما به هم آميزد (و در نتيجه حقيقت‬
‫امر بر شما مشتبه شود) و دسته‌دسته و پراكنده گرديد (و‬
‫جنگها در ميانتان برپا گرداند) و برخي از شما را به جان برخي‬
‫ديگر اندازد و گرفتار همديگر سازد‪).‬‬
‫‪2‬‬
‫رسول اكرمص فرمود‪« :‬هذا أيسر» اين آسانتر است‪.‬‬
‫از علی ابن ابی طالب روایت شده که پیامبر ص موقع‬
‫خوابیدن می فرمود‪« :‬اللهم اني اعوذ بوجهك الكريم و‬
‫بكلماتك التامات من شّر كل دابة انت اآخذ بناصيتها» رواه ابی‬
‫‪3‬‬
‫داود‬
‫(خدايا بوجه كريم تو پناه مي‌آورم و به كلمات خالص و‬
‫کامل تو پناه مي‌آورم‪ .‬از بدي هر خزنده ای كه تو مالك آن‬
‫هستي‪).‬‬

‫‪ 1‬فت ح الباری ‪،‬شرح حص یح بخاری‪،1/519 :‬حدی ث شماره ‪،425‬وص حیح مس لم‪:‬‬

‫‪1/455‬‬
‫‪ 2‬صحیح بخاری‪،13/388 :‬حدیث شماره ‪.7406‬‬
‫‪ 3‬ابوداود‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪223‬‬
‫ج ن جوا ب داد ن ب ه كس ي ك ه بواسطهن وج ه خداوند‬
‫چیزی را می طلبد‬
‫از حضرت ابن عباس روایت است‪ ،‬رسول اكرم فرمود‪« :‬من‬
‫‪1‬‬
‫استعاذ بالله فأعیذوه و من سألكم بوجه الله فأعطوه‪».‬‬
‫هركس وجه خدا را واسطه قرار داده و پناه طلبد او را پناه‬
‫دهيد و هركس بوجه خدا از شما سوال كند‪ ،‬او را پاسخ بدهيد‪.‬‬

‫د ‌ن طمع و آرزوي ديدن وجه خداوند‬

‫ازعمار بن یاسر روایت شده که پیامبر ص هنگام دعا و نیایش‬
‫می فرمود‪:‬‬
‫» اللهم بعلمك الغيب‪ ،‬و قدرتك علي اللق احين ما علمت الياة خیرال‪ ،‬و‬
‫توفّن اذا علمت الوفاة خيا ل‪ ،‬اللهم و اسألك خشيتك ف الغيب و الشهادة و‬
‫اسألك كلمة الق و العدل ف الغضب و الرّضا و اسأالك القصد ف الفقر و الغن و‬
‫اسألك نعیما لیبید‪.‬و أسألک قرة عین لتنقطع‪.‬وأسألک الرضا بعد القضاء‬
‫وأسألک برد العیش بعد الوت‪.‬و أسألک لذظ النظر إلی وجهک‪.‬و أسألک الشوق‬
‫الی لقائک فی غیر ضراء مضرة‪ ،‬و ل فتنة مضلة اللّه ّم زیّنّا بزینة الیمان‪ ،‬و‬
‫‪2‬‬
‫اجعلنا هداة مهتدین»‬
‫(خداوندا‪ ،‬بوسيله علم غيبت و بوسيله قدرتت بر مخلوقات‬
‫تا زماني كه زنده بودن را براي من مفيد مي‌داني مرا زنده‬
‫نگه دار و هرگاه مي داني كه مرگ به سود من است مرا‬
‫بمیران‪ ،‬پروردگارا! در پيدا و پنهان خشيتت را نصيب من‬
‫گردان‪ ،‬پروردگارا!كلمه حق و عدل را در خشنودي و غضب از‬
‫تو مي‌خواهم‪ ،‬پروردگارا! ميانه روي واعتدال را در تنگدستي و‬
‫ثروت مندی از تو مي‌خواهم‪ ،‬پروردگارا! نعمت‌هاي جاودان تو‬
‫را مي‌خواهم‪ ،‬پروردگارا! مسرت و شادی مستدام را از تو‬
‫مي‌خواهم‪ ،‬پروردگارا! خوشنودی را در هر فيصله و قضاوتی‬
‫از تو مي‌خواهم‪ ،‬پروردگارا! زندگي خوب پس از مرگ را از تو‬
‫مسئلت دارم‪ ،‬پروردگارا! لذت ديدن و نگاه كردن بسوي وجه‬
‫تو را از تو مي‌خواهم و شوق و میل دیدار تو را در غیر بل و‬

‫‪ 1‬ابوداود در س نن خود ای ن حدی ث را آورده اس ت‪.‬نگاه "ص حیح س نن اب ی داود‪:‬‬

‫‪،3/961‬حدیث شماره ‪،4260‬وشیخ آلبانی در مورد آن مینسح ثیدح نیا‪:‬دیوگ‬
‫‪: 1/306.‬یقهیب فیلأت‪ ،‬تافصلا و ءامسلا باتک رد و‪.‬تسا حیحص و‬
‫‪ 2‬ابن خزيمه في التوحيد‪ :‬ص ‪ 12‬و سنن انساني‪ 1/280 :‬حدیث شماره ‪1237،‬‬
‫‪.1238‬وسند این روایت صحیح می باشد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪224‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫مصیبتی که دامنگیر من شود و فتنه ای که مرا سرگردان کند‪،‬‬
‫از تو میو نادرگ هتسارآ نامیا ییابیز هب ارم !ادنوادخ ‪،‬مهاوخ‬
‫(‪.‬هد رارق ناگ هتفای تیاده و ناهاوخ تیاده یامنهار ارم‬
‫رسول اللهص كلمه الزياده را كه درآيه‪ :‬چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ چ‬
‫يونس‪ » ٢٦ :‬آمده است چنين تفسير كرده است‪ :‬منظور از آن‬
‫نگاه كردن به رخسار و (وجه) خداوند است‪ ،‬علوه بر اين‬
‫چنين تفاسيري از حضرت حذيفه و حضرت ابوبكر نيز نقل‬
‫شده است‪ .‬سپس میزا هراب نيا رد ثیداحا و راثآ ‪:‬دیوگ‬
‫‪1‬‬
‫دنا هدش لقن دایز رایسب نيعبات و هباحص‬
‫امام مسلم در صحيح خود به روايت از صهيب از رسول‬
‫الله چنين نقل كرده است‪:‬‬
‫«اذا دخل اهل النة النظ‪ ،‬قال‪ :‬یقول ال تبارک و تعالی‪ :‬تریدون شیئا‬
‫أزیدکم؟ فیقولون‪ :‬ألتبیض وجوهنا؟ أل تدخلنا النة ؟ وتنجنا من النار؟ قال‬
‫فیکشف الجاب‪ ،‬فما اعطواشیئا أحبّ الیهم من النظر الی ربم »‬
‫وقتي که اهل بهشت وارد بهشت مي‌شوند‪ ،‬خداوند از آنان‬
‫سوال مي‌كند‪ :‬چیز بيشتري می خواهيد كه به شما بدهم؟‬
‫آنان مي‌گويند‪ :‬پروردگارا! مگر چهره‌هاي ما را سفيد‬
‫نكردي؟ مگر ما را به بهشت نياوردي و مرا از دوزخ نجات‬
‫ندادي؟ آنگاه خداوند پرده‌ها را بر مي‌دارد‪ ،‬اهل بهشت با‬
‫ديدن و نگاه كردن بسوي خداي عزوجل چنان احساس‬
‫مي‌كنند كه چيزي بهتر از نگاه كردن به رخسار خداوند را به‬
‫آنان نداده است‪ ،‬سپس رسول اللهص اين را تلوت فرمود‪:‬‬
‫ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ‪.‬‬
‫و در صحیح بخاري و مسلم آمده است که پیامبرصفرمود‪:‬‬
‫»جنتان من فضّة‪:‬آنیتهما وما فیهما‪ ،‬و جنتان من ذهب‪ :‬آنبتهما وما فیهما‪،‬‬
‫و ما بین القوم و بین ان ینظروا إلی ربم إلرداءُ الکبیاء علی وجهه فی جنة‬
‫عدن»‬
‫(دو بهشت وجود دارد كه تمام ظروف و هر آنچه كه در آنها‬
‫هست از نقره هستند و دو بهشت وجود دارد كه تمام ظروف‬
‫و هر آنچه در آنها است از طل هستند و ميان مومنان و اينكه‬
‫بسوي پروردگارشان نگاه کنند در بهشت ابدي‪ ،‬مانعي بر روی‬
‫‪2‬‬
‫رخسار و وجه خداوند وجود ندارد جز رداء و پرده كبريای او‪).‬‬

‫السماء والصفات‪ :‬بيهقي‪ .‬ص ‪308‬‬ ‫‪1‬‬

‫بخاري‪130/423 :‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪225‬‬
‫حجاب و پرده روی رخسار خداوند‬
‫از حضرت ابوموسي اشعري روايت شده است که رسول‬
‫اكرم صفرمود‪:‬‬
‫»إنّ ال لینام و لینبغی له ان ینام‪ ،‬یخفض القسط و یرفعه‪ ،‬یرفع‬
‫الیه عمل اللیل قبل عمل النهار‪ ،‬و عملُ النهار قبل عمل اللیل‪ ،‬حِجاُبهّ‬
‫ت وجهه ما‬‫النّور(وفی روایت ابی بکر)« النّار » لو کشف لحرقت سبُحا ُ‬
‫‪1‬‬
‫انتهی الیه بصره من خلقه»‬
‫خداوند عزوجل نمي‌خوابد و خواب شايسته او نيست‪،‬‬
‫ميزان عدل را سبك و سنگين مي‌كند‪ ،‬عمل شب‪ ،‬قبل از‬
‫عمل روز و عمل روز قبل از عمل شب‪ ،‬بسوي او صعود‬
‫مي‌كند و پرده مانع از ديدن او‪ ،‬نور است و در بعضي روايات‬
‫بجاي نور نار (آتش) آمده است‪ .‬اگر آن پرده برداشته شود‪،‬‬
‫شکوه و عظمت او تمام جهان هستي را از بين خواهد برد‪.‬‬
‫این شك و ترديد را وي در كلمه نور و نار ضرري ندارد و به‬
‫صحت حديث لطمه وارد نمي‌سازد‪ ،‬زيرا همان نار صاف و‬
‫شفاف و پاك بود كه خداوند در پرتو آن با موسي سخن گفت‪،‬‬
‫همان نور است و به آن نار نيز مي‌گويند و نار نيز‪ ،‬همانطور‬
‫كه خداوند نار مصباح (شعله چراغ) را‪ ،‬نور گفته است‪،‬‬
‫برخلف نار مظلمه (آتش سیاه و تاریک)‪ ،‬مانند نار جهنم‬
‫(آتش دوزخ) كه به آن نور گفته نمي‌شود‪.‬‬
‫اين پرده‌ها مانع ادراك هستند‪ ،‬درست به همان صورت كه‬
‫ابرها و سقف‌ها مانع ديدن و ادراك خورشيد و ماه می شوند‪،‬‬
‫اما هرگاه ابرها و سقف‌ها برداشته شوند‪ ،‬ماه و خورشيد‬
‫ديده مي‌شوند‪ ،‬منظوراين نيست كه پرده ها مانع رويت‬
‫خداوند مي‌شوند‪ ،‬هيچ مسلماني چنين چیزی را نمیاريز ‪.‬دیوگ‬
‫هكلب ‪،‬تسين ناهنپ دنوادخ رب اهنامسآ و نيمز رد ‪،‬يزيچ چيه‬
‫هب يهلا راونا نديسر عنام اه‌هدرپ هك تسا نيا ‪،‬نآ ينعم‬
‫هفشك ول» ‪:‬ديامرف‌يم دنوادخ هك روطنامه دنتسه شناگدنب‬
‫هتشادرب اه‌هدرپ رگا « هقلخ نم هرصب هيلا يهتنا ام ههجو تاحبس تقرحل‬
‫رد هك يئاجنآ ات ار يتسه ناهج وا هرهچ ياه‌هلعش ‪،‬دنوش‬
‫ار (يتسه ناهج مامت ينعي) تسا رشب ديد ضرعم‬
‫ناهنپ يران اي يرون هدرپ هليسوب اه‌هلعش اما ‪،‬دنازوس‌يم‬
‫‪.‬دنتسه‬

‫روایت از مسلم در صحیح خود‪،1/161:‬حدیث شماره ‪.179‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪226‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪4‬ن خداوند دارای دو دست است‬
‫خداوند دو تا دست كه شايسته جلل و كمال او هستند دارد‪،‬‬
‫دست‌هاي اوهیچ گونه مشابهتي با دست‌هاي آفريده‌هايش‬
‫ندارند‪ ،‬خداوند مي‌فرمايد‪:‬‬
‫چ الائدة‪٦٤ :‬‬ ‫چ‬
‫(بلكه دو دست خدا باز (و او جواد و بخشنده است)‪).‬‬
‫آنطور كه مشركين درباره او مي‌انديشند كه دست‌هاي‬
‫خداوند بسته هستند‪ ،،‬خداوند خطاب به ابليس وقتي كه از‬
‫سجده كردن برای آدم ابا و سرپیچی نمود‪ ،‬فرمود‪:‬‬
‫چ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ چ ص‪٧٥ :‬‬
‫(فرمود‪ :‬اي ابليس! چه چيز تو را بازداشت از اين كه‬
‫سجده ببري براي چيزي كه من آن را مستقيما ً با قدرت خود‬
‫آفريده‌ام‌؟)‬

‫ستودن خداوند به وسیله ذکر دو دستش‬

‫روايات متعددي مورد ستايش قرار گرفتن خداوند بخاطر دو‬
‫دستش و اينكه منبع خیر و برکت هستند وارد شده است‪.‬‬
‫خداوند به اهل بهشت ندا داده و خطاب به آنها مي‌گويد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫«یا اهل النة‪ ،‬فیقولون‪ :‬لبیک ربنا و سعدیک‪ ،‬و الیر فی یدیک»‬
‫(اي اهل بهشت! در جواب مي‌گويند‪ :‬پروردگارا! حاضريم و‬
‫در خدمت هستیم وهمه خير ونفع در دست‌هاي تواست‪).‬‬
‫خداوند روز قيامت آدم عليه السلم را صدا مي‌زند‪ ،‬آدم‬
‫عليه السلم در جواب مي‌گويد‪« :‬لبیک و سعديك و الخير كله‬
‫‪2‬‬
‫في يديك»‬
‫پروردگارا! حاضريم و در خدمت هستیم و همه خير و نفع در‬
‫دست‌هاي تواست‪.‬‬
‫رسول اكرم شب هنگام وقتي که براي دعا و نيايش بلند‬
‫مي‌شد‪ ،‬چنين مي‌گفت‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫» لبيك و سعديك و الي ف يديك»‬
‫عبدالله بن عمر رضي نيز چنين لبيك مي‌گفت‪ :‬لبيك و سعديك‬
‫و الي ف يديك‬

‫بخاري‪13/487 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫بخاري‪11/388 :‬‬ ‫‪2‬‬

‫مسلم‪،1/534:‬حدیث شماره ‪771‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪227‬‬
‫گشاد و باز نمودن دستهای پروردگار‬
‫خداوند سبحان اهل جود و سخاوت است‪ ،‬دست ها را براي‬
‫انفاق و بخشش مي‌گشايد‪.‬‬
‫چ الائدة‪٦٤ :‬‬ ‫چ‬
‫) بلكه دو دست خدا باز (و او جواد و بخشنده است)‪،‬‬
‫هرگونه كه بخواهد (و حكمت خداوندي اقتضاء كند)‬
‫مي‌بخشد‪).‬‬
‫همچنانکه خداوند شب و روز دست‌هايش را باز مي‌كند تا‬
‫بندگانش توبه كنند‪ ،‬در صحيح مسلم به روايت از ابوموسي‬
‫اشعري از رسول الله چنين آمده است‪:‬‬
‫«ان ال يبسط يده باليل ليتوب مسیء النهار ويبسط يده بالنهار ليتوب هسيء‬
‫‪1‬‬
‫اليل حت تطلع الشمس من مغربا»‬
‫(خداوند در شب دستهايش را باز مي‌كند تا كساني كه در‬
‫روز مرتكب اعمال بد شده‌اند توبه كنند و در روز دستهايش‬
‫باز مي‌كند تا كساني که در شب مرتكب اعمال بد شده‌اند‬
‫توبه كنند و اين عمل تا طلوع افتاب از مغرب‪ ،‬همچنان ادامه‬
‫دارد‪).‬‬

‫چيزهائي كه خداوند با دست‌هاي خود آنها را آفريده‬

‫است‬
‫هيچ چيزي نمي‌تواند خدا را عاجز و ناتوان كند‪ ،‬هرگاه خداوند‬
‫بخواهد چيزي را بيافريند با گفتن کلمه و فرمان (كن)باش‪ ،‬آن‬
‫را مي‌آفريند و آن چيز همانطور كه خواست او است‪ ،‬بوجود‬
‫مي‌آيد‪ ،‬باز هم خداوند بعضي از اشياء را بخاطر عزت و‬
‫كرامت بخشیدن به آنها با دست‌های خود مي‌آفريند تا‬
‫بدينصورت به آنها توجه ويژه نموده و جايگاه بلندی به آنها‬
‫عنايت كند‪ .‬چيزهائي كه خداوند با دست‌هاي خود آنها را‬
‫آفريده است و در كتاب خود نام آنها را ذكر كرده يا در حديث‬
‫رسولش آمده‌اند بشرح زير مي‌باشند‪:‬‬

‫الف) آدم‬
‫خداوند در این راستا خطاب به ابليس مي‌گويد‪:‬‬
‫ص‪٧٥ :‬‬ ‫چ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤچ‬

‫صحیح مسلم‪،4/2113:‬حدیث شماره ‪.276‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪228‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(فرمود‪ :‬اي ابليس! چه چيز تو را بازداشت از اين كه‬
‫سجده ببري براي چيزي كه من آن را مستقيما ً با قدرت خود‬
‫آفريده‌ام‌‪).‬‬
‫و در حديث بزرگ و طولني شفاعت آمده است‪،‬‬
‫«فيأتون آدم فيقولون‪ :‬أنت آدم‪ ،‬أبوالناس خلقك ال بيده و أسكنك جنته»‬
‫‪1‬‬
‫متفق عليه‬
‫(مردم نزد حضرت آدم عليه السلم آمده و مي‌گويند‪ :‬تو‬
‫آدم پدر انسانها هستي و خداوند با دست‌هاي خود تو را‬
‫آفريده و در بهشت تو را اسكان داده است‪).‬‬
‫در حديث احتجاج آدم و موسي آمده که موسی خطاب به‬
‫‪2‬‬
‫آدم گفت‪«:‬انت الذي خلقك ال بيده و نفخ فيك من روحه»‬
‫(تو همان کسی هستي كه خداوند تو را با دستهای خود‬
‫آفريده و از روح خود در تو دميده است‪).‬‬
‫خداوند خبر داده است كه آدم را با دست خود آفريده‬
‫است‪ ،‬رسول اللهصنیز خبر داده است كه مردم از آدم عليه‬
‫السلم طلب شفاعت نموده و بزرگترين احسان خداوند در‬
‫حق وي را متذكر مي شوند و آن عبارت است از آفريده‬
‫شدنش با دستهای خداوند‪ .‬هم چنين موسي عليه السلم‪،‬‬
‫احسان خداوند در حق آدم را به آدم يادآور شد و آن‬
‫عبارت است از آفريده شدن آدم با دستهای خداوند‪ .‬ذكر اين‬
‫ويژگي حكايت از آن دارد كه آدم از اين جهت از ديگران‬
‫متمایز است‪ ،‬اگر يد بمعني قدرت مي بود‪ ،‬آدم هيچ گونه‬
‫امتيازي‪ ،‬در برابر فرزندانش نمي داشت‪ ،‬چون آنها نيز بوسيله‬
‫قدرت آفريده شده‌اند و آفريدن آدم‪ ،‬مدحي را براي او در بر‬
‫نمي‌داشت‪.‬‬

‫ب ن نوشتن تورات با دستهای خود‬

‫در بعضي از روايات احتجاج آدم و موسي آمده است كه آدم‬
‫خطاب به موسي گفت‪( :‬انت موسي اصطفاك ال بكلمه و خط لك‬
‫‪3‬‬
‫التورات بيده)‬

‫‪ 1‬مشكوه المصابيح‪3/69 :‬‬

‫‪ 2‬روایت از مسلم‪،4/2043 :‬حدیث شماره ‪.2652‬‬
‫‪ 3‬ص حیح س نن اب ی داود‪،3/891:‬حدی ث شماره ‪.3934‬وص حیح س نن اب ن ماج ه‪:‬‬
‫‪ 1/20‬حدیث شماره ‪.65‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪229‬‬
‫(ای موسي تو کسی هستي که خداوند‪ ،‬تو را برای سخن‬
‫گفتن با خود برگزیده است و تورات را با دستهای خود برايت‬
‫نوشته است‪).‬‬
‫در روایت دیگر در صحیحین آمده‪« :‬اصطفاك ال بكلمه وخط لك‬
‫‪1‬‬
‫بيده»‬

‫ج ‌ن نامه‌ا ي ر ا ب ا دس ت خو د نوشت ه و نز د خو د نگاه‬

‫داشته است‬
‫از ابی هریره روایت است که پیامبر صفرمود‪:‬‬
‫«لا قضي ال اللق كتب كتابا عنده‪ :‬غلبت ‪ -‬او قال‪ :‬سبقت ‪-‬رحت غضب‪،‬‬
‫فهو عنده فوق العرش»‬
‫(وقتي كه خداوند از آفريدن مخلوقات فارغ شد‪ ،‬مكتوبي را‬
‫نزد خود نوشت‪ ،‬در اين نوشته آمده است‪ :‬رحمت من بر‬
‫خشم من پيشي گرفته است‪).‬‬
‫و در روایت دیگرچنین آمده‬
‫«إ ّن ال کتب کتاباقبل أن یخلق اللق‪:‬أنّ رحتی سبقت غضبی‪ ،‬فهو مکتوب‬
‫‪2‬‬
‫عنده فوق العرش»‬
‫(خداوند پیش از آفریدن مخلوقات نوشته ای را نوشت‪ :‬که‬
‫رحمت من بر خشمم پیشی گرفته است و آن نوشته در فوق‬
‫عرش نزد خداوند می باشد‪).‬‬
‫ابن ماجه از ابوهريره به اين الفاظ روايت كرده است‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫«کتب ربکم علی نفسه بیده قبل ان یخلق اللق‪ :‬رحتی سبقت غضبی»‬
‫(پروردگار شما پیش از آفرینش مخلوقات‪ ،‬بر نفس خود با‬
‫دست خود نوشته است‪ :‬رحمت من بر خشمم پیشی گرفته‬
‫است‪).‬‬
‫اثبات نوشتن خداوند با دستهای خودش در كتاب "السنه"‬
‫تألیف‪ :‬ابن ابي عاصم نيز با الفاظ زير آمده است‪ «:‬لا قضي ال‬

‫‪ 1‬ص حیح بخاری‪،11 :‬حدی ث شماره ‪،6614‬وص حیح مس لم ‪ 4/2042‬حدی ث‬

‫شماره ‪.2652‬‬
‫‪ 2‬ص حیح بخاری‪،13/522 :‬حدی ث شماره ‪.7554‬ودر ص حیح مس لم‬
‫‪،4/2107‬حدیث شماره ‪.2751‬‬
‫‪ 3‬ابن ماجه‪ :‬نگاه صحیح سنن ابن ماجه‪1/37 :‬حدیث شماره ‪156‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪230‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫تعال اللق كتب بيده ف كتاب عنده‪ .:‬غلبت او سبقت رحت رحت غضب‪ ،‬فهو‬
‫‪1‬‬
‫عنده فوق العرش»‬
‫(وقتي که خداوند مخلوقها را آفرید‪ ،‬در كتابي نزد خود با‬
‫دست خود نوشت‪ :‬رحمت من بر خشم من غالب است‪ ،‬يا‬
‫رحمت من بر خشم من پيشي گرفته است‪).‬‬

‫د‪ -‬کاشتن بهشت عدن با دستهای خودش‬

‫در صحيح مسلم آمده است‪ ،‬رسول اكرم ص فرمود‪« :‬سأل‬
‫موسی ما أدنی اهل النةمنلة؟ قال هو رجل یجیئ بعد ما أدخل اهل النة‬
‫النة‪ ،‬فیقال له‪:‬ادخل النة‪ ،‬فیقول‪ :‬ای رب‪ ،‬وقد نزل الناس منازلم‪ ،‬وأخذوا‬
‫أخذاتم؟ فیقال له‪ :‬أترضی أن یکون لک بثل ملک من ملوک الدنیا؟‬
‫فیقول‪:‬رضیت رب‪ ،‬فیقول‪ :‬لک ذالک‪ ،‬ومثله ومثله ومثله‪ ،‬فقال فی‬
‫الامسةکرضیت ربّ‪ ،‬هذا لک‪ ،‬وعشرة امثاله‪ ،‬ولک ما اشتهت نفسک‪ ،‬ولذة‬
‫عینک فیقول‪ :‬رضیت ربّ‪.‬‬
‫قال کفأعلهم منلة؟ قال‪ :‬اولئک الذین اردت غرست کرامتهم بیدی‬
‫وختمت علیها فلم تر عین و ل تسمع اذنٌ و ل یخطر علی قلب بشرقال‪:‬و‬
‫مصداقه فی کتاب ال‬
‫‪2‬‬
‫ﮬﮭچ‬ ‫چﮠﮡﮢﮣﮤﮥﮧﮧﮨ ﮩ ﮬﮭ‬
‫السجدة‪١٧ :‬‬
‫(موسي از خداوند سوال كرد‪ ،‬كمترين اهل بهشت از‬
‫لحاظ رتبه و منزلت چه كساني هستند؟ خداوند فرمود‪ :‬مردي‬
‫است بعد از اينكه اهل بهشت وارد بهشت شدند‪ ،‬حاضر‬
‫مي‌شود و به او گفته مي‌شود وارد بهشت شو‪ ،‬او مي‌گويد‪:‬‬
‫پروردگارا مردم به منزلهاي خود رفته‌اند و آنچه كه گرفتني‬
‫بوده گرفته‌اند؟ به او گفته مي‌شود آيا تو راضي هستي‪ ،‬اگر‬
‫اندازه يكي از پادشاهان دنيا به تو ثروت داده شود؟ در جواب‬
‫مي‌گويد‪:‬‬
‫آري‪ ،‬پروردگارا! خشنود مي شوم‪ ،‬پروردگار به او مي‌گويد‪:‬‬
‫آن همه و سه برابر ديگر از آن تو است‪ .‬اين گفتگو تكرار‬

‫کتاب السنة تألیف ابن ابی عاصم‪1/270 :‬حدیث شماره ‪608‬‬ ‫‪1‬‬

‫صحیح مسلم‪:‬حدیث شماره ‪189‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪231‬‬
‫مي‌شود و بار پنجم مي‌گويد‪ :‬پروردگارا! خشنود هستم‪.‬‬
‫خداوند مي‌فرمايد‪ :‬آنهمه و ده برابرآن نیز از آن تو است و‬
‫علوه بر اين براي تو هست هر آنچه كه نفس تو ميل كند و‬
‫چشم تو از آن لذت ببرد‪ .‬آنگاه او مي‌گويد‪ :‬خشنود هستم‪.‬‬
‫سپس موسي سوال كرد‪ :‬بيشترين اهل بهشت بلحاظ‬
‫رتبه و مقام چه كسي است؟ پروردگار مي‌فرمايد‪ :‬آنان كه تو‬
‫درباره شان سوال مي‌كني كساني هستند كه درخت كرامت‬
‫آنان را با دست خودم غرس كرده ام و بر آن مهر زده‌ام‬
‫(آنچه كه براي آنان تدارک دیده ام) هيچ چشمي آنها را نديده‬
‫و هيچ گوشي آنها را نشنيده و هيچ بشري آنها را تصور نكرده‬
‫است‪).‬‬
‫رسول اكرم صدر خاتمه فرمود‪ :‬مصداق و مؤید اين گفته‬
‫دركتاب خدا‪ ،‬اين آيه است‪:‬‬
‫ﮬﮭچ‬ ‫چﮠﮡﮢﮣﮤﮥﮧﮧﮨ ﮩ ﮬﮭ‬
‫السجدة‪١٧ :‬‬
‫(هيچ كس نمي‌داند‪ ،‬در برابر كارهائي كه (مؤمنان) انجام‬
‫مي‌دهند‪ ،‬چه چيزهاي شادي‌آفرين و مسّرت‌بخشي براي‬
‫ايشان پنهان شده است‪)1 .‬‬
‫خداوند در اين حدیث بیان داشته که برای بعضی از‬
‫بندگانش‪ ،‬باغهای بهشت را با دستهای خود غرس نموده‬
‫است‪.‬‬

‫بزرگي دست‌هاي خداوند‬

‫در قرآن مجيد در اين باره چنین آمده است‪:‬‬
‫چ الزمر‪٦٧ :‬‬ ‫چﯦﯧﯨﯩ‬
‫آنان آن گونه كه شايسته است خدا را نشناخته‌اند (اين‬
‫است كه تو را به شرك مي‌خوانند‪ .‬خدا آن كسي است كه) در‬
‫روز قيامت سراسر كره زمين يكباره در مشت او قرار دارد و‬
‫آسمانها با دست راست او در هم پيچيده مي‌شود‪..‬‬
‫ودر صحيح بخاري از حضرت ابوهريره روایت شده که‬
‫رسول اكرمصفرمود‪:‬‬
‫«یقبض ال الرض یوم القیامة‪ ،‬ویطوی السماءبیمینه‪ّ ،‬ث یقول‪:‬انا‬
‫‪2‬‬
‫اللک‪ ،‬این ملوک الرض»‬
‫سجده ‪17‬‬ ‫‪1‬‬

‫بخاری‪ 8/551 :‬حدیث شماره ‪.4812‬ومسلم ‪ 4/2148‬حدیث شماره ‪.2787‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪232‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(روز قيامت خداوند زمين را در قبضه خود مي‌گيرد و‬
‫آسمان را با دست راست خود مي‌پيچد و بعد اعلم مي‌دارد‪:‬‬
‫(من ملك هستم كجايند ملوك دنيا)‬
‫در صحيح مسلم از حضرت عبدالله بن عمر روایت شده‬
‫است که رسول اللهص فرمود‪« :‬یطوی ال السموات یوم القیامة‬
‫ثّ یأخذهنّ بیده الیمنی ّث یقول‪ :‬أنا اللک أین البارون؟ أین التکبون ؟ ثّ‬
‫یطوی الرضین بشماله ث یقول‪ :‬أنا اللک أین البارون؟ أین التکبون ؟ »‬
‫(خداوند روز قيامت آسمانها را مي‌پيچد سپس آنها را در‬
‫دست راست خودگرفته و مي‌گويد‪ :‬من ملك هستم كجايند‬
‫ستمكاران؟ كجايند مغروران و متكبران؟ بعد زمين را با دست‬
‫چﭗ خود مي‌پيچد و مي‌فرمايد‪ :‬من ملك هستم كجايند‬
‫ستمكاران كجايند متكبران؟)‬
‫در عبارت دیگری چنین آمده است‪ :‬پیامبر خدا را دیدم‪ ،‬در‬
‫حالی که بر روی منبر قرار گرفته بود‪ ،‬می فرمود‪:‬‬
‫»یأخذ البار سواته وارضیه بیده‪ ،‬فیقول‪ :‬أنا ال(ویقبض أصابعه‬
‫ویبسطها)أنا اللک حتی نظر ت الی النب یتحرک من أسفل شیءمنه حتی إنّی‬
‫‪1‬‬
‫لقول‪ :‬أساقطٌ هو برسول ال »‬
‫(خداوند آسمان و زمین را با دستهای خود گرفته و می‪:‬دیوگ‬
‫زاب ار دوخ یاهتشگنا هک تسا یلاح رد نیا) متسه هللا نم‬
‫نآ مامت هک مدرک هاگن ربنم هب ‪،‬متسه کلم نم (دنکیم هتسبو‬
‫دنکن ‪:‬متفگ دوخ اب ‪،‬دوب هدمآ رد هزرل هب و درک یم تکرح‬
‫(‪.‬دتفیب زین ربمایپ و دنک طوقس ربنم‬

‫هر دو دست خداوند (يمين) راست هستند‬

‫در صحيح مسلم آمده است‪« :‬ث يطوي الرضي بشماله» سپس‬
‫خداوند زمين‌ها را در دست چﭗ مي‌گيرد و مي‌پيچد‪.‬‬
‫امام بيهقي اين حديث را به لحاظ سند ضعيف دانسته و‬
‫مي‌فرمايد‪.:‬‬
‫تنها عمر بن حمزه از سالم‪ ،‬لفظ (شمال) را درآن ذكر‬
‫كرده است و حال آنكه اين حديث از طريق نافع و عبدالله بن‬
‫مقسم از ابن عمر روايت شده است و هيچ كدام از اين دو‬
‫بزرگوار لفظ شمال (چﭗ) را در آن ذكر نكرده اند‪ .‬از لحاظ‬
‫متن نیز آن را ضعیف دانسته و می(ثیدح نیا) هنوگچ ‪:‬دیوگ‬
‫مسلم‪ 4/2841::‬حدیث شماره ‪.2788‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪233‬‬
‫تسد ود رهص ربمایپ هک هدش تباث هک یلاح رد ‪،‬تسا حیحص‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬تسا هدرب مان (تسار) نمی هب ار ادخ‬
‫از حضرت عبدالله بن عمر روایت است که رسول الله‬
‫صفرمود‪:‬‬
‫»إنّ القسطي عندال علي منابر من نور علي يي الرحن و كلتا يديه يي‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫الذين يعدلون ف حكمهم و اهليهم و ماوُلّوا»‬
‫(از حضرت عبدالله بن عمر (رض) روایت شده که رسول‬
‫اكرمص فرمود‪ :‬همانا مقسطين يعني كساني كه در حكم و‬
‫قضاوت خود عدالت را رعايت مي‌كنند و درباره اهل و عيال و‬
‫زير دستان خود انصاف به خرج می دهند‪ ،‬درروز قيامت بالي‬
‫منبرهائي از نور هستند و در جانب دست راست‬
‫رحمان(خدا)قرار دارند و هر دو دست رحمان(خدا) راست‬
‫هستند‪).‬‬

‫‪ -5‬انگشت‌هاي خداي‬
‫خداوند انگشت‌هائي دارد که به هیچ یک از انگشتهای‬
‫مخلوهایش مشابهتي ندارند‪ ،‬انگشت‌هاي خداوند شايسته‌‬
‫مقام و شأن خداوند هستند‪ .‬درصحیح بخاري و مسلم از‬
‫عبدالله ابن مسعود آمده است‪:‬‬
‫يك مرد يهودي نزد رسول الله آمده و گفت‪ :‬اي محمد‬
‫صخداوند آسمانها را با يك انگشت و زمين‌ها را با يك انگشت‬
‫و كوه ها را با يك انگشت و درخت‌ها را با يك انگشت و ساير‬
‫مخلوقات را با يك انگشت نگاه مي دارد‪ .‬بعد مي فرمايد‪ :‬من‬
‫پادشاه هستم‪ ،‬رسول الله تبسم نمود‪ ،‬بگونه ای که دندانهاي‬
‫مباركش ديده شدند‪ ،‬بعد اين آيه را تلوت كرد‪:‬‬
‫چ الزمر‪:)٦٧ :‬‬ ‫چﯦﯧﯨﯩ‬
‫(آنان آن گونه كه شايسته است خدا را نشناخته‌اند (اين‬
‫است كه تو را به شرك مي‌خوانند)‪).‬‬
‫در عبارت دیگری آمده که «فضحک رسول الله صتعجبا‬
‫وتصدیقا»‬
‫(تبسم رسول الله بخاطر تعجب و تصديق آن مرد بود‪).‬‬
‫در صحيح مسلم از عبدالله بن عمر بن العاص روایت است‬
‫که رسول اللهص فرمود‪« :‬ان قلوب بني آدم كلها بين أصبعين‬
‫من أصابع الرحمن كقلب واحد یصّرفه كيف يشاء‪ ،‬ثم قال‬
‫السماء و اصفات للبيهقي‪1/324 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫صحیح مسلم‪،3/1458:‬حدیث شماره ‪.1827‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪234‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫عليه الصله و السلم‪ ،‬اللهم مصرف القلوب صرف قلوبنا الي‬
‫‪1‬‬
‫طاعتك»‬
‫(دلهاي فرزندان آدم ميان دو انگشت از انگشت‌هاي رحمان‬
‫قرار دارند‪ .‬مانند يك دل‪ ،‬خداوند هرگونه كه بخواهد آنها را‬
‫مي‌گرداند‪ ،‬سپس رسول اللهصفرمود‪ :‬پروردگارا‪ ،‬تو گرداننده‬
‫دلها هستي‪ ،‬دل‌هاي ما را بسوي بندگي خود بگردان‪).‬‬

‫‪6‬ن آنچه كه درباره صفت قدم آمده است‬

‫بيهقي در كتاب خود (السماء و الصفات‪:‬درص ‪ )348‬تحت‬
‫عنوان قدم خداوند چند حديث را به شرح زير آورده است‪:‬‬
‫‪ 1‬از بخاري و مسلم به روايت ازحضرت انس آمده است‪:‬‬
‫»ان النب قال‪ :‬لتزال جهنم تقول‪ :‬هل من مزيد حت يضع فيها ربّ العزّة قدمه‪،‬‬
‫فتقول‪ :‬قط‪ ،‬قط و عزتك و يُزوَي بعضها ال بعض‪».‬وفی بعض‬
‫الروایات»ول یزال فی النة فض ٌل حتی ینشیءال لا خلقا‪ ،‬فیسکنهم فضل‬
‫‪2‬‬
‫النة»‬
‫( دوزخ همواره مي‌گويد‪ :‬بيشتر‪ ،‬بيشتر‪ ،‬تا اينكه خداي‬
‫عزوجل قدم مباركش را در آن مي‌گذارد‪ ،‬آنگاه مي‌گويد‪ :‬بس‪،‬‬
‫بس و اجزاء دوزخ با هم نزديك مي‌شوند‪ .‬در بعضی روایات‬
‫آمده که‪:‬همواره در بهشت فضل و برتری وجود دارد تا اینکه‬
‫خداوند کسانی را برای آن می آفریند و آنها رادر آنجا سکونت‬
‫می(‪.‬دهد‬
‫‪ 2‬از حضرت ابوهريره روايت است که رسول اكرم‬
‫صفرمود‪:‬‬
‫» تاجّت النة والنار‪ ،‬فقالت النار‪ :‬اوثرت با لتکبین والتجبین‪ ،‬وقالت‬
‫النة فما لی ل یدخلنی الّاضعفاءُ الناس وسقطهم وغ ّرهُم‪ ،‬قال ال للجنة »انت‬
‫رحتی ارحم بکِ من أشاء من عبادی‪ ،‬وقال للنار‪ :‬إنّما انت عذابی أُعذب بک من‬
‫ل واحدةٍمنکما ملؤُها‪ ،‬فأمّا النار فل تتلُ حتی یضع ال –‬‫أشاء من عِبادی‪ ،‬ولک ّ‬

‫‪ 1‬مسلم‪،4/2040 :‬حدیث شماره ‪2655‬‬

‫‪ 2‬ص حیح بخاری‪.8/595 :‬حدی ث شماره ‪4848‬و ‪،4849‬ومس لم‪4/2187،218 :‬‬
‫‪،8‬حدیث شماره ‪2848‬واین لفظ از مسلم است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪235‬‬
‫تبارک وتعالی –رجله فتقول قط قط قط فهنالک تتلیء ویُزوَی بعضها إلی بعض‪،‬‬
‫ول یظلم ال من خلقه احدا‪ ،‬واما النة فإ ّن ال ینشیء لا خلقا»‪.1‬‬
‫(بهشت و دوزخ با هم منازعه كردند‪ .‬دوزخ گفت‪ :‬من براي‬
‫داخل شدن انسانهاي متكبر و مغرور و ستمكار در برابر‬
‫بهشت برگزيده شده ام‪ ،‬بهشت گفت چه شده كه در اينجا‬
‫فقط ضعفاء و كساني كه مورد توجه هيچكس نيستند و ساده‬
‫لوحان جاي داده مي‌شوند خداوند به بهشت فرمود‪ :‬تو‬
‫رحمت من هستي‪ ،‬بوسيله تو به هر كدام از بندگانم كه‬
‫خواسته باشم‪ ،‬رحم مي‌كنم‪ .‬به دوزخ فرمود‪ :‬تو عذاب من‬
‫هستي و به هر كدام از بندگانم كه بخواهم توسط تو عذاب‬
‫مي دهم و هر كدام از شما بايد به اندازه ظرفيت خود جاي‬
‫بدهید‪ ،‬اما دوزخ پر نمي شود تا اينكه خداوند متعال پاي‬
‫خودش را مي گذارد‪ ،‬آنگاه دوزخ مي گويد‪ :‬بس‪ ،‬بس و پر‬
‫مي‌شود و اجزا ء آن با هم نزديك مي‌شوند خداوند بر هيچ‬
‫يك از بندگانش ستم نمي‌كند و براي پر كردن جاهاي خالي‬
‫بهشت‪ ،‬مخلوقهایي را مي‌آفريند‪).‬‬
‫‪ 3‬از ابن عباس روایت شده که در مورد آیة الکرسی‬
‫گفته است‪:‬‬
‫چ البقرة‪( ٢٥٥ :‬موضع القدمين)‬
‫‪2‬‬
‫چ‬
‫(ابن عباس‪ ،‬سموات و الرض را در آيه مذكور به موضع‬
‫قدمين تفسير کرده است‪).‬‬

‫‪7‬ن خداوند ساق دارد‬

‫بر ما لزم است كه وجود داشتن ساق برای خداوند را تصدیق‬
‫کنیم و بدان ايمان بياوريم و آن را بپذيريم زيرا خود خداوند‬
‫درباره ساق خود براي ما سخن گفته است‪:‬‬
‫چ القلم‪٤٢ :‬‬ ‫چ‬
‫(روزي‪ ،‬هول و هراس به اوج خود مي‌رسد و كار سخت‬
‫دشوار مي‌شود‪ .‬بدين هنگام از كافران و مشركان خواسته‬
‫ما ايشان نمي‌توانند‬
‫مي‌شود كه سجده كنند و كرنش ببرند‪ ،‬ا ّ‬
‫چنين كنند‪).‬‬
‫در صحيح مسلم و بخاري پيرامون تفسير آيه مذكور چنين‬
‫آمده است‪:‬‬
‫‪ 1‬ص حیح بخاری‪ 8/595 :‬حدی ث شماره ‪،4850‬ومس لم‪،4/2186 :‬حدی ث شماره‬
‫‪ ،2846‬ولفظ این حدیث از مسلم می باشد‪.‬‬
‫‪ 2‬مختصر العلو للذهبي‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪236‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫»عن اﰊ سعيد خدري‪ ،‬قال سعت رسول ال يقول‪ :‬يكشف ربنا عن ساقه‬
‫فيسجد له كل مؤمن و مؤمنة و يبقي من كان يسجد ف الدنيا رئاء و سعة‪ ،‬فيذهب‬
‫‪1‬‬
‫ليسجد فيعود ظه ُرهُ طبقا واحدا»‬
‫(حضرت ابوسعيد خدري مي گويد‪ :‬از رسول اكرم ص‬
‫شنيدم كه فرمود‪ :‬خداوند ساق خود را ظاهر مي كند‪ ،‬تمام‬
‫مردان و زنان مومن‪ ،‬خدا را سجده مي كنند و كساني که‬
‫بخاطر ريا و نمود در دنيا خدا را سجده كرده اند‪ ،‬باقي مي‬
‫مانند‪ ،‬وقتي اينها مي خواهند خدا را سجده كنند‪ ،‬پشت و كمر‬
‫آنها بصورت يك تخته در مي آيد و نمي توانند خم شوند و‬
‫سجده كنند‪).‬‬
‫توجه‪ :‬بايد بدانيم كه اثبات ساق براي خداوند‪ ،‬مانند‪ .‬اثبات‬
‫صفت يد‪ ،‬سمع و ساير صفات است‪ .‬آنچه كه از ابن عباس‬
‫درباره تفسير ساق روايت شده كه گفته است‪ :‬مراد از آن‬
‫شدت امر است معارض مخالف با سخني است كه از ابن‬
‫مسعود رضي نقل شده است‪ ،‬ايشان مي گويد‪ :‬ان ربنا يكشف‬
‫عن ساقه (يعني خداوند ساق خود را ظاهر مي كند و پرده آن را‬
‫‪2‬‬
‫بر مي دارد)‬
‫شوكاني چقدر زيبا گفته است آنجا که میدنوادخ ‪:‬دیامرف‬
‫ريسفت رد ار ام ‪،‬تسا هدومن تباث هللا لوسر هك هچنآ هليسوب‬
‫نيا و تسا هتخاس زاين يب و ينغتسم روكذم هیآ‬
‫‪:‬ديامرف يم نآرق نوچ ‪.‬تسين هيبشت و مجست مزلتسمريسفت‬
‫‪3‬‬
‫(ليس كمثله شيء‪ ).‬او در ذات و صفات‪ ،‬مانند ندارد‪.‬‬
‫ابن جرير طبري و ابن كثير تفسير ابن عباس را بيان كرده‬
‫اند‪ ،‬همانطور كه روايات دیگر مربوط به تفسير آيه های‬
‫قرآني را ذكر كرده‪،‬شرهاظ ريغ رب ثيدح ندرك لمح اب ‪،‬دنا‬
‫نيا دزن هك ديآرب نينچ نانآ نخس زا ‪،‬دنا هدركن ليوات ار نآ‬
‫سابع نبا لوق و هللا لوسر ثيدح نايم ضراعت ناراوگرزب‬
‫و نيگنس رايسب ‪،‬طيارش تمايق زور رد اريز ‪.‬درادن دوجو‬
‫اب يتافانم ينارحب و نيگنس طيارش اما ‪،‬دوب دهاوخ ينارحب‬
‫‪.‬درادن قاس فشك‬

‫‪ 1‬بخاري‪8/664 :‬حدیث شماره ‪ ،4419‬ومسلم‪،1/167:‬حدیث شماره ‪.183‬واین‬

‫لفظ از بخاری است‪.‬‬
‫‪ 2‬فتح القدير‪ :‬شوكاني‪5/3019 :‬‬
‫‪ 3‬فتح القدير‪ :‬شوكاني ‪5/320‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪237‬‬
‫‪8‬ن خداوند بر عرش مستقر است‬
‫عرش از تمام آفريده‌هاي خداوند بزرگتر است‪ .‬خداوند در‬
‫كتاب خود در هفت مورد تصريح كرده است كه او (خدا)‬
‫برعرش مستقر است‪:‬‬
‫چ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ چ طه‪٥ :‬‬
‫(خداوند مهرباني (قرآن را فرو فرستاده) است كه بر تخت‬
‫سلطنت (مجموعه جهان هستي) قرار گرفته است (و قدرتش‬
‫سراسر كائنات را احاطه كرده است‪).‬‬
‫دليل بر اينكه عرش آفريده ای ازآفريده‌هاي خداوند است‪،‬‬
‫آيه زير مي‌باشد که مي‌فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک چ الاقة‪١٧ :‬‬
‫(و فرشتگان در اطراف و كناره‌هاي آسمان (جديد آن‬
‫روزي) قرار مي‌گيرند‪ ،‬و در آن روز‪ ،‬هشت فرشته‪ ،‬عرش‬
‫پروردگارت را بر فراز سر خود بر مي‌دارند‪) .‬‬
‫و مي فرمايد‪:‬‬
‫چﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝچ غافر‪.٧ :‬‬
‫(آنان كه بردارندگان عرش خدايند و آنان كه گرداگرد آنند‬
‫به سپاس و ستايش پروردگارشان سرگرمند و بدُو ايمان‬
‫دارند و براي مؤمنان طلب آمرزش مي‌كنند‪).‬‬
‫‪ .‬این آيه تصريح می دارد كه عرش حاملني دارد وآنها‪،‬‬
‫براي مومنان طلب مغفرت وآمرزش مي كنند‪ .‬اين مطلب‬
‫ملك است‬ ‫كامل ً با قول كساني كه مي گويند منظور از عرش ُ‬
‫منافات دارد‪.‬‬
‫در حديثی که بخاری روایت نموده است چنين آمده است‪:‬‬
‫»اذا سألتم ال فسئلوه الفردوس فإنّه أوسط النة‪ ،‬وأعلي النّه وفوقه عرش الرحن‬
‫‪1‬‬
‫جرُ أنار النّتة»‬
‫و منه تُف ّ‬
‫(هرگاه از خداوند چیزی را‌خواستيد‪ ،‬فردوس را از وي‬
‫بخواهيد‪ ،‬زیرا که فردوس وسط بهشت و بهترين جاي بهشت‬
‫است و بالي آن عرش رحمن قرار دارد و نهرهاي بهشت از‬
‫آنجا سرچشمه مي‌گيرند‪).‬‬
‫در حديث ديگري كه امام بخاري به روايت از ابوهريره‬
‫آنرا نقل كرده است‪ ،‬چنين آمده که پیامبرص فرمود‪:‬‬

‫صحيح بخاري‪13/404 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪238‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ل تیّرونیي علي موسي‪ ،‬فان الناس يصعقون يوم القيامة فاكون اول من يفيق‪،‬‬
‫فإذا موسي باطش با نب العرش‪ ،‬فل أدري أكان موسي فيمن صعق‪ ،‬فأفاق قبلي أو‬
‫‪1‬‬
‫كان من استثن ال»‬
‫( رسول الله فرمود‪ :‬مرا بر موسي ترجيح ندهيد‪ .‬زيرا‬
‫تمام مردم‪ ،‬درروز قيامت بيهوش مي‌شوند‪ .‬نخستین كسي كه‬
‫به هوش مي‌آيد‪ .‬من هستم و من هم پس از به هوش آمدن‬
‫بلفاصله موسي را مي‌بينم كه در جانب عرش قرارگرفته‬
‫است‪ ،‬براي من مشخص نمي شود كه آيا موسي جزء‬
‫كساني بوده كه بيهوش شده است و بعد به هوش آمده یا‬
‫اينكه او بیهوش نشده و از كساني بوده كه از بيهوش شدن‬
‫مستثني بوده و در روايت ابن سعيد خدري آمده است‪ «:‬فاذا انا‬
‫بوسي اخذ بقائمة من قوائم العرش»‪ 2‬یعنی بلفاصله پس از به هوش‬
‫آمدن موسي را مي بينيم كه يكي از پايه‌هاي تخت را گرفته‬
‫است‪.‬‬
‫با توجه به آيات و احاديث مذكور‪ ،‬روشن می شود که عرش‬
‫یکی از مخلوقات خداوند است‪ ،‬زیراعرش سقف فردوس‬
‫است و اگر عرش مخلوق نيست‪ ،‬چگونه ممكن است كه‬
‫موسي ستون وپايه‌اي از پايه‌هاي آن را گرفته باشد؟!!‬
‫رسول اكرم صخبر داده که‪( :‬أ ّن ال لا قضي اللق كتب عنده فوق‬
‫‪3‬‬
‫عرشه إ ّن رحت سبقت غضب)‬
‫وقتی که خداوند از آفرینش مخلوقات فارغ شد‪ ،‬روی عرش‬
‫نوشت که‪ :‬رحمت من بر غضب وخشمم پیشی گرفته است)‬

‫بزرگي عرش‬
‫خداوند عرش را به بزرگي و عظمت توصیف نموده است‪:‬‬
‫چ الؤمنون‪٨٦ :‬‬ ‫«چ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫(و صاحب عرش عظيم است‌ ؟)‬
‫پیامبرص بزرگي و عظمت عرش را به دو صورت بيان كرده‬
‫است‪:‬‬

‫صحيح بخاري‪11/367 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫صحيح بخاري ‪13/405‬‬ ‫‪2‬‬

‫مباحث گذشته ترجمه شده است‬ ‫‪3‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪239‬‬
‫اول‪ :‬در قالب بزرگي و عظمت فرشتگاني كه حامل عرش‬
‫الهي هستند‪ ،‬چنانکه در سنن ابي داود به سند صحيح از‬
‫پیامبرصنقل شده است‪:‬‬
‫«أذن ل أن أحدث عن ملك من ملئكة ال‪ ،‬مِن حلة العرش‪ :‬ما بي شحمة أذِنِه‬
‫ال عاتقه مسية سيعمائة عام »‬
‫‪1‬‬

‫(خداوند به من اجازه داده است تا درباره فرشته‌اي از‬

‫فرشتگان خداوند كه حامل عرش خداوند است حرف بزنم‪.‬‬
‫آن فرشته بقدري بزرگ است كه از شانه تا نرمه دو گوشش‬
‫مسافت هفتصد سال است‪.‬‬
‫دوم‪ :‬در قالب ترسيم عظمت و بزرگي عرش دربرابر‬
‫آسمانها و زمين و کوچکی آنها در برابر عرش‪ ،‬چنانکه مي‬
‫فرمايد‪:‬‬
‫(ما السموات السبع ف الكرسي ال كحلقة ملقاة بأرض فلة وفضل العرش علي‬
‫‪2‬‬
‫الكرسي‪ ،‬کفضل تلک الفلة علی تلک اللقة»‬
‫(هفت آسمان و زمين در برابر كرسي مانند يك حلقه‌اي‬
‫هستند كه در يك بيابان بزرگ افتاده باشد و بزرگي عرش در‬
‫برابر كرسي‪ ،‬مانند بزرگي همان بيابان در برابر آن حلقه‬
‫است‪).‬‬

‫خداوند‪ ،‬خود را به مستقر بودن برعرش و اينكه او‬

‫بروردگار عرش است تمجید میدنک‬
‫خداوند خود را به مستقر بودن بر عرش ستوده است چنانکه‬
‫مي فرمايد‪:‬‬
‫چﭵﭶﭷﭸﭹﭺچچچﭾ ﭿ ﮀﮁﮂﮃ ﮄﮅﮆﮇ ﮈ‬
‫ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ چ طه‪٥ - ١ :‬‬
‫(طا‪ .‬ها‪( .‬اي پيغمبر!) ما قرآن را براي تو نفرستاده‌ايم تا‬
‫(از غم ايمان نياوردن كافران‪ ،‬و نپذيرفتن شريعت يزدان)‬
‫خويشتن را خسته و رنجور كني‪ .‬ليكن آن را براي پند و اندرز‬
‫كساني فرستاده‌ايم كه از خدا مي‌ترسند (و از او اطاعت‬
‫مي‌كنند)‪.‬از سوي كسي نازل شده است كه زمين و آسمانهاي‬

‫‪ 1‬صحیح سنن ابی داود‪ ،3/895:‬حدیث شماره ‪.3953‬‬

‫‪ 2‬محم د ب ن اب ی شیب ه در کتاب"العرش"‪،‬وبیهق ی در "الس ماء والص فات "واب ن‬
‫جری ر ط بری وغی ر آنه ا ؛ای ن حدی ث را اس تخراج نموده ان د‪.‬و ب ا توج ه ب ه تمام‬
‫طرق و راههای روای ت آن‪ ،‬ص حیح اس ت‪.‬نگاه حدی ث شماره ‪ 109‬در س لسله‬
‫احادیث الصحیحة ]تألیف شیخ آلبانی‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪240‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫بلند را آفريده است‪ .‬خداوند مهرباني (قرآن را فرو فرستاده)‬
‫است كه بر تخت سلطنت (مجموعه جهان هستي) قرار‬
‫گرفته است (و قدرتش سراسر كائنات را احاطه كرده‬
‫است)‪).‬‬
‫و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ‬
‫ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ چ‬
‫الديد‪٤ :‬‬
‫(او است كه آسمانها و زمين را در شش دوره آفريد و‬
‫سپس بر تخت (فرمانروائي كائنات) قرار گرفت‪ .‬او مي‌داند‬
‫چه چيز به زمين نازل و از آن خارج مي‌شود و چه چيز از‬
‫آسمان پائين مي‌آيد و بدان بال مي‌رود‪ .‬او در هر كجا كه‬
‫باشيد‪ ،‬با شما است‪ .‬خدا مي‌بيند هر چيزي را كه مي‌كنيد‪).‬‬
‫خداوند درچندها آيه خود را مالك عرش معرفي نموده و‬
‫خود را بدان ستوده است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫چ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ چ البوج‪.١٦ - ١٥ :‬‬
‫(و او صاحب تخت (حكومت مطلقه بر عالم هستي) و‬
‫داراي مجد و عظمت است‪ .‬آنچه بخواهد‪ ،‬هرچه زودتر و‬
‫باقدرت هر چه بيشتر به انجام مي‌رساند‪).‬‬
‫چ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ چ السراء‪٤٢ :‬‬
‫(در اين صورت قطعا ً درصدد برمي‌آمدند كه بر (يزدان‬
‫سبحان) صاحب تخت (جهان) چيره شوند)‬
‫چ التوبة‪١٢٩ :‬‬ ‫چ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫(به او دلبسته‌ام و كارهايم را بدو واگذار كرده‌ام و او‬
‫صاحب پادشاهي بزرگ (جهان و ملكوت آسمان) است‪).‬‬
‫چ النبياء‪٢٢ :‬‬ ‫«چﯧﯨﯩ‬
‫(لذا يزدان صاحب سلطنت جهان‪ ،‬بسي برتر از آن چيزهائي‬
‫است كه ايشان (بدو نسبت مي‌دهند و) بر زبان مي‌رانند‪).‬‬
‫چ الؤمنون‪٨٦ :‬‬ ‫‪:‬چﯢﯣﯤﯥﯦﯧﯨﯩ‬
‫(بگو‪ :‬چه كسي صاحب آسمانهاي هفتگانه و صاحب عرش‬
‫عظيم است‌؟ (آيا ملك كائنات و فرمانروائي بر آنها از آن‬
‫كيست‌؟)‬
‫در یکی از شعرهای عبدالله بن رواحه که خداوند را تمجید‬
‫می‪:‬تسا هدمآ نینچ ‪،‬دنک‬

‫بروج‪16-15 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪241‬‬
‫و أنّ النّﰈﰈﰈﰈار مثوي الكافرينا‬ ‫شهدت بأنّ وعد ال حق‬
‫وفوق العﰈﰈرش رب العالینﰈﰈا‬ ‫وأنّ العرش فوق الاءطاف‬
‫مﰈﰈﰈﰈلئکة اللﰈﰈه مﰈسومینا‬ ‫وتمله مﰈلئکة کﰈرام‬
‫گواهي مي دهم كه وعده پروردگار حق است و دوزخ جاي‬
‫كافران است و عرش روی آب در گردش است و بالی آن‬
‫پروردگار جهانیان قرار دارد که فرشتگان بزرگوار آن را حمل‬
‫نموده و فرشتگان خدا یورش گران و مسلط کنندگان مؤمنان‬
‫بر کافرانند كه با علمت‌هاي معینی مشخص اند‪.‬‬
‫ابن عبدالبر در کتاب"ا لستيعاب" اين اشعار را نقل كرده‬
‫ومي گويد اين شعر از طرق صحيح نقل شده است‪.‬‬

‫قرار گرفتن خدا بر عرش به چه معنی است‬

‫ما چگونگي و نحوه استقرار خداوند بر عرش را نمي دانيم‪،‬‬
‫زيرا ما از كيفيت ذات الهي خبر نداريم‪ ،‬اما معني و مفهوم‬
‫استقرار را در لغت عرب مي دانيم‪ .‬عربها‪ ،‬وقتی که (ماده‬
‫استوی) را بوسیله "علی" متعدی کنند‪ ،‬يكي از چهار معني‬
‫زیرا را قصد مي كنند‪ ،‬چنانکه تحقيقات علمه ابن قيم نشانگر‬
‫آن است‪:1.‬‬
‫‪ 1‬استقراریافتن‪ 2 ،‬بلند و بال بودن ‪ 3‬فزونی و شدت‬
‫یافتن ‪ 4‬صعود و بال رفتن‬
‫ابوالحسن اشعري نقل كرده كه معتزلیها استوي را به‬
‫استولي به معنی (چیره شدن) تفسير كرده‌اند‪ 2.‬پس كساني‬
‫که استواء را این چنين تاويل كرده اند‪ ،‬در واقع پیرو معتزلیها‬
‫بوده و چه سلف بدی دارند‪.‬‬
‫اما اهل سنت و اصحاب حديث‪ ،‬استواء علي العرش را‬
‫برای خدا ثابت دانسته‪ ،‬نه آن را نفي مي كنند و نه كيفيتي‬
‫براي آن قائل شده اند‪ ،‬چنانکه ابوالحسن اشعري از اهل‬
‫‪3‬‬
‫سنت و اصحاب حديث اینچنين نقل نموده است‪،‬‬
‫اهل لغت براي ما نقل كرده‌اند كه علماء و دانشمندان زبان‬
‫و لغت عربي‪ ،‬آناني كه فطرت شان با فلسفه آلوده نشده‬
‫است‪ ،‬هرگز استواء را به استولي تفسیر نکرده‪.‬دنا‬
‫ابوداود بن علي اصفهاني مي گويد‪ :‬نزد ابن العرابي بودم‪.‬‬
‫ن عَلَى‬
‫م ُ‬
‫ح َ‬‫مردي به محضر او آمد و سؤال كرد‪ :‬معني «الَّر ْ‬
‫‪ 1‬به کتاب"شرح الواسطية للهراس "‪ :‬ص ‪ 80‬مراجعه شود‬
‫‪22‬مقالت السلمیین‪ :‬ص ‪.211،157‬‬
‫‪ 3‬مقالت السلمیین‪ :‬ص ‪211 ،290‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪242‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ستَوَى» چیست؟ ابن العرابي در جواب گفت‪ :‬معنی‬ ‫شا ْ‬ ‫ْ‬
‫العَْر ِ‬
‫آن ‪ -‬چنانکه خودش خبر داده‪ -‬این است‪ :‬خداوند بالي عرش‬
‫است‪ .‬آن مرد گفت‪ :‬اي اباعبدالله (كنيه ابن العرابي است)‬
‫استواء به معني استولي (چیره وغالب) است‪ .‬ابن العرابي‬
‫گفت‪ :‬تو از كجا مي داني؟ هرگز عرب‪( ،‬استولي علي شيء)‬
‫نمي گويند‪ ،‬مگر زماني كه آن شيء ضدي داشته باشد‪ ،‬که‬
‫هرگاه یکی از آنها بر ديگري پيروز شود و غلبه پیدا کند‪ ،‬مییوگ‬
‫لوق رگم ‪.‬دش زوريپ و هریچ یرگید رب (هیلع یلوتسا) ‪:‬دن‬
‫‪:‬ديوگ يم هك یا هدينشن ار هغبان‬
‫‪1‬‬
‫سبق الواد إذا استول علي المد‬ ‫ال لثلك أومن أنت سابقه‬
‫اين منهج و روش يعني شناخت‪ ،‬معني استواء و عدم آگاهی‬
‫به كيفيت آن و نهی از بحث و جدال در مورد آن‪ ،‬روش و‬
‫شيوه سلف صالح است‪ .‬وقتي که از امام مالك سؤال شد‪،‬‬
‫ستَوَى» چگونه‬
‫شا ْ‬ ‫ْ‬ ‫م ُ َ‬ ‫استوي در این آیه « الَّر ْ‬
‫ن عَلى العَْر ِ‬ ‫ح َ‬
‫است؟ امام مالک سر را پائين انداخت‪ ،‬بگونه ای که پیشانیش‬
‫عرق كرد‪ ،‬سپس سر را بلند كرد و فرمود‪:‬آری درست است‬
‫ستَوَى» یعنی خداوند بر عرش قرار‬ ‫شا ْ‬ ‫ْ‬ ‫م ُ َ‬ ‫«الَّر ْ‬
‫ن عَلى العَْر ِ‬ ‫ح َ‬
‫گرفته است‪ ،‬همانطور كه خود را بدان متصف كرده است‪ ،‬اما‬
‫نباید گفت‪ :‬چگونه؟ زیرا کیفیت آن نامعلوم است و تو اهل‬
‫‪2‬‬
‫بدعت هستي‪( ،‬سپس) دستور داد آن مرد را بيرون كنند‪.‬‬
‫در روايت ديگر از امام مالك چنين آمده است‪:‬‬
‫»الكيف غي معقول‪ :‬الستواء منه غي مهول و اليان به واجب والسوال عنه‬
‫‪3‬‬
‫بدعة»‪.‬‬
‫(کیفیت آن در دایره عقل نمی گنجد‪ ،‬واستواء برای او ثابت‬
‫وقطعی است‪ ،‬ووایمان به آن واجب است و سؤال در مورد‬
‫آن بدعت است‪).‬‬
‫این که امام مالک می‪.‬تسا مولعم ینعی (لوهجم ريغ) ‪:‬دیوگ‬
‫برع تغل رد مولعم اريز ‪،‬تسا صخشم مه مولعم ینعم‬
‫ار نآ دناوت یم ملاع و دنا هاگآ نآ هب اهبرع هك دراد ينعم‬
‫زا ار نخس نیا هک ییاهنآزا يرايسب اذل ‪.‬دنکریسفت و همجرت‬
‫ماما هك ‪:‬دناهتفگ و هتسناد ار نآ ‪،‬دنا‌هدرك لقن كلام ماما‬
‫رد ‪.‬تسا هتفگ لئاس درم نآ باوج رد ار نخس نیا كلام‬
‫هملک ودره و دنکیمن قرف (لوهجم ریغ) اب (مولعم) ینعم عقاو‬
‫‪ 1‬لسان العرب‪.2/249:‬‬
‫‪ 2‬روای ت از بیهق ی ‪،‬وذهب ی آن را ص حیح دانس ته‪ :‬نگاه "مختص ر العلو للعلی‬
‫الغفار" تألیف‪ :‬ذهبی‪ :‬ص ‪ 141‬حدیث شماره ‪131‬‬
‫‪ 3‬نگاه "مختصر العلو‪ :‬ص ‪ 141‬حدیث شماره ‪142‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪243‬‬
‫ءاوتسلا) اب (مولعم ءاوتسلا) سپ ‪،‬دنناسر یم ار موهفم کی‬
‫‪.‬دنتسه يكي ود ره ينعم ظاحل زا (لوهجم ريغ‬
‫قرطبي میزا ار تهج حلاص ناگتشذگ و فلس ‪:‬دیوگ‬
‫اهنآ همه هكلب ‪،‬دناهتفگن ار ينخس نينچ و هدركن يفن دنوادخ‬
‫دنوادخ باتك هك روطنامه ‪.‬دنا هتسناد تباث ادخ يارب ار تهج‬
‫‪.‬تسا هداد ربخ نادب شلوسر و هدرك تباث ار نآ‬
‫اینکه خداوند بر عرش قرار دارد واقعی است و هيچ كس‬
‫داده‬ ‫آن را انكار نکرده است و عرش را به استوا اختصاص‬
‫اند زیرا عرش از بزرگترين آفريده‌هاي خداوند است و اما‬
‫اینکه از كيفيت استواء اظهار بي علمي كرده‌اند‪ ،‬بدین جهت‬
‫است که هیج کس حقيقت آن را نمی داند‪.‬‬
‫امام مالك مي فرمايد‪ :‬استواء به اعتبار لغت معلوم است و‬
‫نحوه آن مجهول است و سوال درباره آن بدعت است‪ .‬ام‬
‫سلمه نيز چنين فرموده است و در این رابطه همین اندازه‬
‫‪1‬‬
‫که بیان شد‪ ،‬كافي است‬

‫‪9‬ن خداوند كجاست؟‬

‫خداوند به ما خبر داده است كه او در آسمان و بر عرش‬
‫مستقر است‪:‬‬
‫چ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ‬
‫ﮌ ﮍ چ اللك‪١٧ - ١٦ :‬‬ ‫ﮊژ‬
‫(آيا از كسي كه در آسمان است‪ ،‬خود را در امان مي‌دانيد‬
‫كه دستور بدهد زمين بشكافد و شما را فرو ببرد و آن گاه‬
‫بلرزد و بجنبد و حركت بكند؟ يا اين كه از كسي كه در آسمان‬
‫است خود را در امان مي‌دانيد كه طوفان شن بر شما گمارد‬
‫(و شما را در زير ريگهاي روان دفن نمايد؟)‪ .‬آن گاه خواهيد‬
‫دانست كه تهديد من چگونه است‪).‬‬
‫رسول الله صنيز درباره اينكه خداوند در آسمان است‪ ،‬خبر‬
‫داده است‪ :‬در صحيح مسلم و بخاري از ابي سعيد خدري‬
‫روايت شده که پیامبرص فرموده است‪ »:‬ال تأمنونیي وأانا أمي من‬
‫‪2‬‬
‫ف السماء ياتينیي خب السماء صباح مساء»‬
‫یعنی‪ :‬آيا شما مرا امين نمي دانيد و حال آنكه من امين‬
‫كسي هستم كه در آسمان است و خبرهاي آسمان را هر صبح‬
‫و شامی به من مي‌رسد‪.‬‬
‫تفسير قرطبي‪2/219 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫صحيح بخاري‪8/46 :‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪244‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫پیامبرص به مومن بودن كنيزي كه گفت خداوند در آسمان‬
‫است‪ ،‬گواهي داد‪ .‬شرح اين داستان از اين قرار است كه‬
‫معاويه بن حكم سلمي كنيزش را كه در حفاظت گوسفندانش‬
‫كوتاهي كرده بود‪ ،‬کتک زد‪ .‬سپس پشيمان شد و نزد پیامبرص‬
‫آمد و اظهار ندامت وپشیمانی نمود و مي خواست درباره آزاد‬
‫كردن كنيزش‪ ،‬از پیامبرص كسب اجازه كند‪ .‬پیامبرص كنيزك‬
‫را نزد خود طلبيد و از وي پرسيد‪ :‬خداوند كجا است؟ كنيزك‬
‫گفت‪ :‬خدا در آسمان است‪ .‬سپس پیامبرص درباره خود از او‬
‫سوال كرد و فرمود من كيستم؟ كنيزك گفت‪ :‬تو رسول‬
‫اللهص هستي‪.‬آنگاه پیامبرص خطاب به مالكش فرمود‪( :‬اعتقها‬
‫فانا مومنة) او را آزاد كن زیرا او مومن است‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫پیامبرص بيماری را راهنمایی نمود که خود یا کسان دیگری‬

‫این دعا را برایش بخوانند که در این دعا تصريح شده به اينكه‬
‫خداوند در آسمان است‪( :‬ربنا ال الذي ف السماء تقدس اسك‪ ،‬امرُك ف‬
‫السماء والرض‪ ،‬كما رحتك ف السماء فاجعل رحتك ف الرض‪ ،‬اغفرلنا حوبنا و‬
‫خطايانا‪ ،‬انت رب الطيبي‪ ،‬انزل رحه رحتك و شفاء من شفاءك علي هذا الوجع‬
‫‪2‬‬
‫فيبأ)ً‬
‫(ای پروردگار ما! ای کسی كه در آسمان هستي نام تو‬
‫مقدس است‪ ،‬حكم تو در زمين و آسمانها است همانطور كه‬
‫رحمت تو در آسمان است‪ ،‬رحمتت را در زمين نيز قرار بده‪،‬‬
‫ای پروردگار! گناهان ما را مورد بخشش قرار بده‪ ،‬چرا که تو‬
‫پروردگار پاكان و نیاکان هستي‪ ،‬رحمتي از رحمت‌هاي خود و‬
‫شفائي از شفاهای خود را براي اين بيماري نازل بفرما تا شفا‬
‫یابم‪.‬‬
‫در حديث عبدالله بن عمر آمده است که پیامبرصفرمود‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫» الراحون يرحهم الرحن إرحوا من ف الرض يرحكم من ف السماء»‬
‫(خداوند با آنان که اهل رحم و مهربانی هستند مهربان‬
‫است‪ ،‬بر اهل زمين رحم كنيد تا اهل آسمان بر شما رحم‬
‫كند‪).‬‬

‫‪ 1‬مسلم‪1/382 :‬‬
‫‪ 2‬صحيح سنن ابي داود‪1/175 :‬‬
‫‪13‬صحیح مسلم‪ 4/2084:‬حدیث شماره ‪.2713‬‬
‫‪-2‬ترمذي‪ 2/180 :‬رقم‪1569 :‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪245‬‬
‫در آسمان بودن خدا به چه معني است؟‬
‫منظور از در آسمان بودن خدا‪ ،‬اين نيست كه جسم آسمان او‬
‫را احاطه كرده باشد خداوند از چنين چيزي پاك و منزه‬
‫است ‪-‬بلكه منظور از آسمان علو و بلندی است چنانکه‬
‫خداوند خود را به علو و فوقيت متصف كرده است‬
‫چ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ چ العلى‪1 :‬‬
‫(تسبيح و تقديس كن پروردگار وال مقام خود را‪).‬‬
‫ﯼ ی‬ ‫چ‬
‫ی چ البقرة‪٢٥٥ :‬‬
‫(فرماندهي و فرمانروائي او آسمانها و زمين را دربر گرفته‬
‫است و نگاهداري آن دو (براي او گران نيست و) وي را‬
‫درمانده نمي‌سازد و او بلندمرتبه و سترگ است‪).‬‬
‫خداوند بیان داشته که حاکم و بالتر از بندگانش است‪.‬‬
‫چ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ چ النحل‪٥٠ :‬‬
‫(فرشتگان از پروردگار خود كه حاكم بر آنان است‬
‫مي‌ترسند‪).‬‬
‫چ النعام‪١٨ :‬‬ ‫چ‬
‫(او بر سر بندگان خود مسلّط است‪).‬‬
‫رسول اکرمص در تمجيد پروردگارش در یکی از دعاهایش‬
‫مي‌فرمايد‪:‬‬
‫(و انت فليس فوقك شيء)‪ 1‬بالتر از تو هیچ چيزي وجود ندارد‪.‬‬
‫ام المؤمنين حضرت زينب در برابر ساير ازواج پاک‬
‫پیامبرص افتخار مي كرد بدليل آن كه خداوند او را در بالي‬
‫آسمانهابه عقد پیامبرصدر آورده است و مي فرمود‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫« زوجكن أها ليكن وزوجني الله من فوق سبع سموات»‬
‫(خانواده هایتان در زمین شمارا به عقدپیامبرص در آورده‬
‫اند‪ ،‬اما مرا خداوند از بالي آسمانها به عقدپیامبر درآورده‬
‫است‪).‬‬
‫ممکن نیست مسلماني كه عقيده‌اش را به خوبی درک‬
‫نموده باشد‪ ،‬چنین تصور کند که خداوند در آسمان است‪ .‬بدین‬
‫معنی كه آسمان او را احاطه كرده باشد و او درآسمان‬
‫قرارداشته باشد خداوند از چنين چیزی منزه و پاك و بال‬
‫مرتبه و وال است‪ -‬چگونه چنين چیزی ممکن است در حالی‬
‫که آسمانها در برابر خداوند چيزي نيستند‪:‬‬
‫چ الزمر‪٦٧ :‬‬ ‫چ‬
‫(و آسمانها با دست راست او در هم پيچيده مي‌شود‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪246‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ﭬ ﭭ چ النبياء‪١٠٤ :‬‬ ‫چﭨﭩﭪﭫ‬
‫((اين امر) روزي (تحقّق مي‌پذيرد كه) ما آسمان را درهم‬
‫مي‌پيچيم‪ ،‬به همان صورت كه طومار نامه‌ها در هم پيچيده‬
‫مي‌شود‪).‬‬

‫چند دلیل‬
‫دلئل زياد و روشني‪ ،‬دال بر اينكه خداوند در آسمان است‬
‫وجود دارد که ذكر همه آنها در این نوشتار نمی گنجد‪ ،‬و تنها‬
‫مي توان آن را فهرست وار بشرح زیر بيان نمود‪.‬‬
‫‪ 1‬دلئلي كه به صراحت بیان می دارند كه خداوند در‬
‫آسمان است‪ ،‬که در صفحات قبل به ذکر آنها پرداختیم‪.‬‬
‫‪ 2‬دلئلي که دال برقرار گرفتن خداوند بر عرش می باشند‬
‫که قبل ً به آنها نیز اشاره شد‪.‬‬
‫‪ 3‬دلئلی که دال برعلو و بلندی او می باشند و اینکه او بر‬
‫بندگان خود تفوق دارد‪ ،‬که بخشي از اين دلئل نيز ذكر شد‪.‬‬
‫‪ 4‬نصوصی که دال براينند كه بعضي از مخلوقاتش نزد او‬
‫قرار دارند‪:‬‬
‫چ العراف‪٢٠٦ :‬‬ ‫چ‬
‫(بيگمان كساني كه مقّربان (درگاه) پروردگار تو هستند‪،‬‬
‫خويشتن را بزرگتر از آن نمي‌دانند كه به پرستش خدا‬
‫بپردازند‪).‬‬
‫و درمورد شهداء نیزمي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ چ آل عمران‪١٦٩ :‬‬
‫) بلكه آنان زنده‌اند و بديشان نزد پروردگارشان روزي داده‬
‫مي‌شود‪).‬‬
‫و نصهای زیاد دیگر‬
‫‪ 5‬نصهای دال بر اينكه بضي ازاشياء بسوي او بلند می‬
‫شوند‪ ،‬مانند آیه هایی که به بلند شدن عیسی تصریح نموده‬
‫اند‪.‬‬
‫چ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ چ النساء‪١٥٨ :‬‬
‫(بلكه خداوند او را (از دست آنان رهاند و پس از گذشت‬
‫روزگاري كه خود مي‌داند‪ ،‬وي را ميراند و) در پيش خود به‬
‫مرتبه والئي رساند)‬
‫و مانند بیان این که اعمال به سوی او بلند می شوند‪:‬‬
‫چ فاطر‪١٠ :‬‬ ‫چﯦﯧﯨﯩ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪247‬‬
‫گفتار پاكيزه به سوي خدا اوج مي‌گيرد (و گوينده خود را‬
‫پرواز مي‌دهد) و خدا كردار پسنديده را بال مي‌برد (و انجام‬
‫دهنده‌اش را وال مي‌گرداند)‪.‬‬
‫و نیز مانند نصوصی که به بلند شدن ارواح مؤمنان خبر داده‬
‫اند‪:‬‬
‫ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ چ العراف‪٤٠ :‬‬ ‫چﮌﮍﮎ‬
‫(بيگمان كساني كه آيات (كتابهاي آسماني و نشانه‌هاي‬
‫گسترده جهاني) ما را تكذيب مي‌كنند و خويشتن را بالتر از‬
‫آن مي‌دانند كه بدانها گردن نهند‪ ،‬درهاي آسمان بر روي آنان‬
‫باز نمي‌گردد (و خودشان بي‌ارج و اعمالشان بي‌ارزش‬
‫مي‌ماند)‪).‬‬
‫آيه مذكور دال بر اين مطلب است كه درهاي آسمان بروی‬
‫مومنان گشوده خواهند شد و احاديث زيادي درباره تعبير و‬
‫تفسير اين آيه وارد شده است‪.‬‬
‫و نیز مانند اوج گرفتن وبلند شدن فرشتگان بسوي خدا‪:‬‬
‫چ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ چ العارج‪٤ :‬‬
‫(فرشتگان و جبرئيل به سوي او (پر مي‌كشند و) بال‬
‫مي‌روند‪).‬‬
‫‪ 6‬نصهایی که فرود آمدن فرشتگان را بیان می دارند‪:‬‬
‫چ گ گ گ ﮖ ﮗ چ النحل‪٢ :‬‬
‫(خداوند به دستور خود‪ ،‬فرشتگان را همراه با وحي‬
‫(آسماني كه حيات‌بخش انسانها است) بر هر كس از بندگانش‬
‫(به نام انبياء) كه خود بخواهد نازل مي‌كند‪).‬‬
‫درباره فرو فرستادن كتابها چنين آمده است‪:‬‬
‫چ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ چ النعام‪٩٢ :‬‬
‫(اين (قرآن) كتابي است كه ما آن را فرو فرستاده‌ايم‪).‬‬
‫‪ -7‬از جمله دلئل دیگر دال بر وجود خداوند در آسمان‪،‬‬
‫بلندکردن دست‌ها و چشم‌ها بسوي او است که احاديث زيادي‬
‫در این رابطه وارد شده اند كه رسول اللهص موقع دعا و‬
‫نیایش دستهایش را بسوي آسمان بلندکرده است و هركس‬
‫که با مشكلي مواجه شود‪ ،‬دست‌ها را بسوي بلنداي آسمان‬
‫بلند كرده و دعا مي كند‪.‬‬
‫هم چنين بلند كردن نگاه‪ ،‬در حديث صحيح آمده ا ست كه‬
‫رسول الله در دعاي بعد از وضوء چشم‌ها را بسوي آسمان‬
‫بلند كرده است‪.‬‬
‫‪ -8‬از دلئل دیگر وجود خداوند در آسمان‪ ،‬اشاره كردن‬
‫پیامبرص به سوی آن با انگشت‌هاي مباركش مي باشد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪248‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫همانطور كه در حديث حجه الوداع آمده است‪ ،‬بعد از اينكه‬
‫حاضرين گفتند‪ :‬ما گواهي مي دهيم كه شما (رسول اللهص)‬
‫وظيفه تبليغ را به نحو احسن انجام داده و حق نصيحت را بجا‬
‫آورده‌ايد‪ ،‬آنگاه پیامبرص انگشت سبابه خود را به سوي‬
‫آسمان کرده و آن را تكان می داد‪ :‬و می فرمود‪« :‬اللهم‬
‫اشهد‪ ،‬اللهم اشهد»‪ 1‬بار خدايا تو گواه باش‪.‬‬
‫اگر براي دانستن دلئل بيشتر در زمينه وجود خداوند در‬
‫آسمان‪ ،‬مايل هستي‪ ،‬به كتب علماء كه در موضوع فوق به‬
‫نگارش در آمده‌اند‪ ،‬مراجعه فرمائيد‪.‬‬

‫بلند بودن خداوند با نزديك شدن به او منافاتي ندارد‬

‫خداوند نزديك است و دعاي دعاكننده را هنگامي كه او را‬
‫بخواند‪ ،‬پاسخ مي‌گوید‪ ،‬خداوند پنهان و آشكار هركس را مي‬
‫داند‪ ،‬او از گردن سواري ندا دهنده به او نزديك تر است‪ ،‬او از‬
‫سر و راز درونها آگاه است‪ .‬از شاه رگ گردن نزديكتر است‪.‬‬
‫پيدا و پنهان را مي داند‪ ،‬هر آنچه را كه در زمين فرود مي رود‬
‫و آنچه كه از زمين بيرون مي آيد و آنچه كه از آسمان نازل‬
‫مي شود و آنچه كه بطرف آن صعود مي كند‪ ،‬همه را مي‬
‫داند‪ ،‬او با علم و قدرت خود همراه آفریده هایش می باشد‪،‬‬
‫هر چيزي كه از مخلوق پنهان است‪ ،‬براي خدا آشكار است‪،‬‬
‫هيچ‌چيز در زمين و در آسمان از پروردگار پنهان نمي‌ماند‪ ،‬چه‬
‫ذّره‌اي باشد و چه كوچكتر و چه بزرگتر از آن‪ ،‬او با وجود‬
‫اينكه در بلندي است‪ ،‬نزديك است‪ ،‬در نزديكي بلند است‪ ،‬او‬
‫اول است و آخر است‪ ،‬ظاهر است و باطن است‪.‬‬

‫‪«-10‬خنديدن خداوند متعال»‬

‫خداوند هرگاه و به هر نحوی كه بخواهد‪ ،‬مي خندد‪ ،‬ما اين‬
‫مطلب را باور داشته و صحت آن را مي پذيريم‪ ،‬البته از‬
‫چگونگي آن خبر نداريم و درپی دانستن آن نيز نيستم‬
‫احاديث صحيحي در اين باره بشرح زير وارد شده اند‪:‬‬

‫‪ 1‬روایت از ابو داود‪،1/358 :‬حدیث شماره ‪.1905‬اصل این حدیث در صحیحین‬

‫می باشد‪.‬اما من این نکته را در آن نیافته ام که پیامبر صدستهایش را به سوی‬
‫اسمان بلند کرده باشد وآن را تکان داده باشد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪249‬‬
‫‪ 1‬از حضرت ابوهريره روایت شده كه رسول اللهص‬
‫فرمود‪»:‬یضحک ال الی رجلین یقتل احدها الخر‪ ،‬یدخلن النة‪ ،‬یقاتل‬
‫‪2‬‬
‫هذا فی سبیل ال فیُقتل‪ ،‬ث یتوب ال علی القاتل فیستشهد»‬
‫(خداوند براي دو انسان مي خندد‪ ،‬هم دیگر را مي كشند و‬
‫هر دو به بهشت مي روند‪ ،‬يكي از آن دوکسی است که در‬
‫راه خداوند قتال كرده و كشته مي شود و دیگری (قاتل) نیز‬
‫توبه میتشهب هب مه وا و دريذپ يم ار شا هبوت دنوادخ و دنک‬
‫‪(..‬دور یم‬
‫‪ 2‬از حضرت ابوهريره مروي است‪ :‬شخصي در محضر‬
‫رسول الله صآمده و عرض كرد‪ ،‬اي پيامبر خدا گرسنه هستم‪.‬‬
‫رسول الله صنزد همسران خود براي تهيه غذا پيغام فرستاد‬
‫اما غذا نبود‪ .‬رسول اللهص فرمود‪ :‬آيا كسي هست كه امشب‬
‫او را مهمان كند؟ مردي از انصار بلند شد و گفت‪ :‬آري‪ ،‬بعد‬
‫آن مرد انصاري به خانه خود رفت و از همسرش خواست که‬
‫غذا را برای آن مهمان آماده کند‪ .‬همسرش گفت‪ :‬جز اندكي‬
‫غذا كه براي كودكان گذاشته‌ام چيزي نداریم‪ ،‬مرد انصاري‬
‫گفت‪ :‬كودكان را بخوابانيد و بعدچراغ را خاموش كن و‬
‫خودمان امشب چيزي نمی خوريم‪ ،‬آن شوهر و همسر چنين‬
‫كردند صبح نزد رسول اللهص رفت‪ .‬رسول اللهص فرمود‪:‬‬
‫خداوند از این کار شما تعجب كرد و خنديد‪ ،‬آنگاه خداوند اين‬
‫آيه را نازل كرد‪:‬‬
‫‪2‬و‪3‬‬
‫ﯼ ی چ الشر‪٩ :‬‬ ‫چ‬
‫(و ايشان را بر خود ترجيح مي‌دهند‪ ،‬هرچند كه خود نيازمند‬
‫باشند)‬
‫‪ -3‬در صحیح بخاري‪ ،‬در حديث بسيار طولني که ابوهریره‬
‫از پیامبرصروایت نموده‪ ،‬در بخشي از آن چنين آمده است‪:‬‬
‫(بعد خداوند از قضاوت ميان مردم فارغ مي‌شود‪ .‬تنها يك‬
‫انسان كه رو به دوزخ است باقي مي ماند‪ .‬آن مرد آخرين‬
‫کسی است از اهل دوزخ كه وارد بهشت مي شود‪ .‬آن مرد‬
‫مي گويد‪ :‬پروردگارا! صورت مرا از آتش بسوي بهشت‬
‫برگردان‪ ،‬همانا شعله و لهيب آتش مرا رنج مي دهد و شدت‬

‫‪ 2‬بخاري ‪6/39‬حدی ث شماره ‪ ،2826‬ومس لم‪ :‬در ‪ ،3/1504‬حدی ث شماره‬

‫‪.1890‬عبارت این حدیث از بخاری است‬
‫‪ 2‬الحشر‪90:‬‬
‫‪ 3‬ص حیح بخاری ‪،8/631‬حدی ث شماره ‪.4889‬ومس لم‪،3/1625:‬حدی ث شماره‬
‫‪ .2054‬ولفظ این حدیث از بخاری است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪250‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫حرارت آن مرا مي سوزاند‪ ،‬از خداوند مي خواهد و شروع به‬
‫دعا و نیایش می‪.‬دنک‬
‫خداوند خطاب به او مي فرمايد‪ :‬اگر به اين خواسته ات‬
‫عمل كنم‪ ،‬ممكن است خواسته‌اي ديگر مطرح كنی؟ آن مرد‬
‫مي گويد‪ :‬هرگز‪ ،‬قسم به بزرگي تو خواسته اي ديگر را‬
‫مطرح نخواهم كرد و در اين باره با خداي خود عهد و پيمان‬
‫مي‌بندم‪ ،‬خداوند او را از دوزخ نجات می‪.‬دهد‬
‫وقتي که رو به بهشت مي شود و آن را مي بيند‪ ،‬مدتی‬
‫سكوت مي كند و هیچ خواسته‌اي را مطرح نمي كند سپس‬
‫مي گويد‪ :‬پروردگارا مرا به درب بهشت برسان‪ ،‬پروردگار مي‬
‫فرمايد‪ :‬آيا تو عهد وپيمان نكردي كه ديگر خواسته‌اي را‬
‫مطرح نكني؟ واي بر تو اي فرزند آدم‪ ،‬تو چقدر بدعهد‬
‫هستي‪ ،‬آن مرد شروع به دعا کردن نموده و از وي خواهش و‬
‫تمنا مي‌كند تا اينكه پروردگار خطاب به او مي‌گويد‪ :‬اگر اين‬
‫خواسته ات را عملي كنم‪ ،‬ممكن است خواسته‌ ديگري را‬
‫مطرح كني؟ آن مرد میرگید ‪،‬دنگوس تللج و تزع هب دیوگ‬
‫یزیچ چیه هک ددنب یم دهع ادخ اب و مرادن یا هتساوخ چیه‬
‫یم تشهب برد هب ار وا دنوادخ هرخلب ‪،‬دنکن بلط ار یرگید‬
‫و یشوخ هب شمشچو دنیب یم ار تشهب هک یتقو ‪،‬دناسر‬
‫تشهب هب ارم !اراگدرورپ ‪:‬دیوگیم دتفا یم نآ یاهتمعن و تاذل‬
‫یزیچ رگید هک یدادن نامیپ و دهع رگم ‪:‬دیامرفیم دنوادخ ‪،‬ربب‬
‫مدآ ینب یا وت رب یاو ؟ یشاب تکاس و یهاوخن نم زا ار‬
‫ً‬
‫یا ‪:‬دیوگیم درم سپس ‪،‬یتسه نامیپ دب و نکش دهع هک اعقاو‬
‫تیاه هدیرفآ نیرت تخبدب هک مهاوخیمن نم رخآ راگدرورپ‬
‫ات دنکیم سامتلا و انمت راگدرورپ زا و دنکیم اعد ردقنآ و مشاب‬
‫‪.‬دنکیم شتشهب لخاد ناياپ رد و ددنخ یم دنوادخ هکنیا‬
‫در روایت مسلم از حدیث عبدالله ابن مسعود چنین آمده‬
‫کهخداوند به او مي‌گويد‪ :‬آيا اگر دنيا و مانند آن را به تو بدهم‬
‫خشنود می شوی؟ آن مرد مي گويد‪ :‬پروردگارا مرا مسخره‬
‫مي كني حال آنكه تو رب العالمين هستي؟ رسول اللهص‬
‫وقتي که اين حديث را تا اينجا بيان فرمود‪ :‬خنديد‪ .‬سوال شد‪،‬‬
‫خنده چرا اي پيامبر خداص؟ رسول الله صفرمود‪ :‬بخاطر‬
‫خنديدن پروردگار‪ ،‬زيرا وقتي که آن مرد گفت‪ :‬مرا مسخره‬
‫مي‌كني و تو رب العالمين هستي‪ ،‬آنگاه پروردگار خنديد به‬
‫هرحال پروردگار در جواب آن مرد مي فرمايد‪ :‬من تو را‬
‫مسخره نمي كنم من بر آنچه كه خواسته باشم‪ ،‬توانا هستم‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫مي توانم به خواسته ام جامه عمل بپوشانم‬
‫بخاري ‪ ،13/420‬حدیث شماره ‪ 7437‬و مسلم‪،1/175 :‬حدیث شماره ‪187‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪251‬‬
‫‪ -12 ،11‬نازل شدن و آمدن پروردگار‬
‫از حضرت ابي هريره روایت شده که پیامبرص فرمود‪«:‬‬
‫ینل ربنا کل لیلة الی ساء الدنیا حین یبقی ثلث اللیل الخر‪،‬‬
‫یقول‪ :‬من یدعونی فاستجیب له‪ ،‬من یسألنی فاعطیه‪ ،‬من یستغفرنی فدغفر‬
‫‪1‬‬
‫له »‪.‬‬
‫(خداوند متعال هر شب بعد از گذشت دو سوم شب به‬
‫آسمان دنيا فرود مي‌آيد و مي فرمايد‪ :‬چه كسي از من مي‬
‫خواهد تا وي را اجابت كنم؟ چه كسي از من درخواستی دارد‬
‫تا به او بدهم؟ چه كسي از من طلب آمرزش مي‌كند تا او را‬
‫بياموزم‪).‬‬
‫قرآن تصريح كرده است كه خداوند‪ ،‬در روز قيامت براي‬
‫قضاوت و دادوری مي آيد‪:‬‬
‫چ البقرة‪٢١٠ :‬‬ ‫چ‬
‫(آيا آنان كه راه صلح و آشتي نمي‌پويند و دين اسلم را‬
‫نمي‌جويند انتظار دارند كه خدا و فرشتگان (آشكارا در برابر‬
‫ديدگانشان ظاهر گردند و) در زير سايه‌بانهاي ابر به سوي‬
‫ايشان بيايند (و رو در رو با آنان به سخن درآيند؟!)‪ .‬حال آن‬
‫كه فرمان (بر قطع اميد محال ايشان) انجام پذيرفته است (و‬
‫چنين كاري رخ نمي‌دهد) و همه كارها به سوي خدا برگشت‬
‫داده مي‌شود‪).‬‬
‫چ‬ ‫چﯢ ﯣﯤﯥﯦ ﯧﯨﯩ‬
‫الفجر‪٢٢ – ٢١ :‬‬
‫(هرگزا هرگز! (حقيقت آن چنان نيست كه مي‌پنداريد)‪.‬‬
‫زماني كه زمين سخت درهم كوبيده مي‌شود و صاف و‬
‫مسطّح مي‌گردد و پروردگارت بيايد و فرشتگان صف صف‬
‫حاضر آيند‪).‬‬
‫از حضرت ابن مسعود روايت است که پیامبر ص‪.‬‬
‫فرمود‪:‬‬
‫»یجمع ال الولین والخرین لیقات یوم معلوم اربعین سنة‪ ،‬شاخصة‬
‫ابصارهم الی السماءینتظرون فصل القضاء‪ ،‬وینل ال فی ظللٍ منالغمام من الرش‬
‫الی الکرسیی»‬

‫‪ 1‬بخاری‪ 3/29 :‬عحدی ث شماره ‪.1145‬ومس لم‪ 1/521 :‬حدی ث شماره ‪758‬‬
‫ولفظ این حدیث از بخاری است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪252‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(خداوند اولين وآخرين مخلوقات را در روز قيامت برای‬
‫مدت چهل سال در يك جا جمع مي‌كند‪ ،‬آنان چشم‌ها را بسوي‬
‫آسمان بلند كرده منتظر فيصله دادن و قضاوت خداوند‬
‫هستند‪ ،‬خداوند در زير سايه‌بانهاي ابر از عرش به سوي‬
‫‪1‬‬
‫كرسي فرود مي‌آيد)‪.‬‬

‫‪ -13‬سخن گفتن خداوند‬

‫خداوند هرگاه و هرگونه كه بخواهد سخن مي‌گويد و سخن او‬
‫با سخن بندگان هیچ گونه شباهتي ندارد‪ ،‬خداوند با بعضي از‬
‫بندگانش سخن گفته و آنان نيز با او سخن گفته‌اند و پيامبر‬
‫خدا حضرت از جمله آنان است‬
‫چ ﭹ ﭺ چ چ چ النساء‪١٧٦ - ١٦٤ :‬‬
‫ة (از پشت حجاب بدون واسطه) با موسي‬ ‫(وخداوند حقيق ً‬
‫سخن گفت‪).‬‬
‫(هنگامي كه موسي به ميعادگاه ما آمد و پروردگارش با او‬
‫سخن گفت)‬
‫خداوند گفتگوئي كه ميان او و موسی صورت گرفت را‬
‫براي ما بيان كرده است و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬
‫ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫ﯼ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬
‫ﭟ چ العراف‪١٤٣ – ١٤٤ :‬‬
‫(عرض كرد‪ :‬پروردگارا! (خويشتن را) به من بنماي تا تو را‬
‫ببينم (و جمال والي تو را بنگرم‪ .‬تا افتخار گفتار و ديدار‬
‫نصيبم گردد‪ .‬خدايش بدو) گفت‪( :‬تو با اين بنيه آدمي و در اين‬
‫جهان مادي تاب ديدار مرا نداري و) مرا نمي‌بيني‪ .‬ليكن (براي‬
‫اطمينان خاطر از اين كه تاب ديدن مرا نداري) به كوه (كه‬
‫همچون تو ماده و بسي نيرومندتر از تو است) بنگر‪ ،‬اگر (در‬
‫برابر تجلّي ذات من) بر جاي خود استوار ماند‪ ،‬تو هم مرا‬
‫ما هنگامي كه پروردگارش خويشتن به كوه‬ ‫خواهي ديد‪ .‬ا ّ‬
‫نمود‪ ،‬آن را درهم كوبيد و موسي بيهوش و نقش زمين گرديد‪.‬‬
‫وقتي كه به هوش آمد گفت‪ :‬پروردگارا! تو منّزهي (از آن كه‬
‫با چشمان سر قابل رؤيت باشي‪ .‬بلكه اين چشمان دل و‬
‫خردند كه مي‌توانند تو را مشاهده كنند)‪ .‬من (از اين پرسش‬ ‫ِ‬
‫ن مؤمنان (به‬ ‫پشيمانم و) به سوي تو برمي‌گردم و من نخستي ِ‬
‫ابن منده آن را روايت كرده و ذهيي اسناد آن را صحيح گفته است‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪253‬‬
‫عظمت و جلل يزدان در اين زمان) هستم‪ .‬خدا گفت‪ :‬اي‬
‫موسي! من تو را با رسالتهاي خويش و با سخن گفتنم (با تو‬
‫از فراسوي حجاب و بدون واسطه) بر مردمان (هم‌عصري كه‬
‫مأموريّت تبليغ احكام آسماني بدانان داري) برگزيدم‪ ،‬پس‬
‫آنچه به تو داده‌ام (يعني توراتي را كه به دست تو سپرده‌ام‪،‬‬
‫محكّم) برگير و از زمره شكرگزاران (نعمت يزدان) باش‪).‬‬
‫با آدم وحواء نیز سخن گفت‬
‫چ العراف‪٢٢ :‬‬ ‫ت ﰒ‬ ‫ﰎ‬ ‫ﰈ ﰉ ﰊ‬ ‫چ‬
‫(پروردگارشان (به سرزنش ايشان پرداخت و خطاكاري‬
‫آنان را متذكّر شد و) فريادشان زد كه آيا شما را از آن درخت‬
‫نهي نكردم و به شما نگفتم كه اهريمن دشمن آشكارتان‬
‫است (و خير شما را نمي‌خواهد؟ )‪).‬‬
‫خداوند با جبرئیل سخن مییراخب و ملسم حیحص رد ‪،‬دیوگ‬
‫‪:‬دومرفصربمایپ هک هدش تیاور هریرهوبا زا‬
‫ب عبداًنادی جبریل إ ّ‬
‫ن الله‬ ‫ن الله تبارک وتعالی إذا اح ّ‬‫«إ ّ‬
‫ُ‬
‫ب فلنا ً فأحبوه‪ ،‬فیحبه اهل السماء‪ ،‬ویوضع له القبول فی‬ ‫أح ّ‬
‫الرض»‬
‫(هرگاه خداوند بنده ای را دوست داشته باشد جبریل را ندا‬
‫داده‪- ،‬و به او میامش سپ ‪،‬دراد تسود ار ینلف دنوادخ‪-:‬دیوگ‬
‫تسود ار وا اهنامسآ لها سپ ‪،‬دیشاب هتشاد تسور ار وا زین‬
‫یم رارق شریذپ و لوبق دروم نیمز رد ار وا و دنراد یم‬
‫‪1‬‬
‫(‪.‬دنهد‬
‫فرشتگان صدای او را می شنوند هنگامی که سخن می‪،‬دیوگ‬
‫نیاصربمایپ هک هدش تیاور هریرهوبا زا یراخب حیحص رد‬
‫تبرض ءامسلا یف رملا لا یضق اذا» ‪:‬دومرف و هدرک نایب ار عوضوم‬
‫مبولق نع اذإف ‪،‬ناوفص یلع ةلسلس هّنأک ‪،‬هلوقل اناعضخ اهتحنجاب ةکئللا‬
‫‪2‬‬
‫«ریبکلا یلعلا وهو ‪،‬قلا اولاق ‪،‬مکبر لاق اذام‪:‬اولاق‬
‫وقتی که خداوند در آسمانها قضاوت نمود‪ ،‬تمام فرشتگان‬
‫بالهای خود را در خضوع و فروتنی در برابر حکم او می زنند‪،‬‬
‫گویی که سلسله ای از سنگهای سفت و محکم هستند‪ ،‬وقتی‬
‫که درس و وحشت از دلهای آنان خارج شد‪ .‬گویند‪:‬پروردگارت‬
‫چه فرمود‪،‬گویند‪ :‬حق و رروا را فرمودند و او بزرگوار بلند‬
‫مرتبه است‪.‬‬

‫‪ 1‬بخاری‪ ،13/461 :‬حدی ث شماره ‪ ،7485‬ومس لم ‪ ،4/2030‬حدی ث شماره‬

‫‪ 2637‬واین حدیث از بخاری است‬
‫‪ 2‬روایت از بخاری ‪ ،13/453‬حدیث شماره ‪.7481‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪254‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫بخاری حدیث فوق را در تفسیر این آیه آورده است‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پپ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢﭣ ﭤ‬
‫ﭥﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ چ سبأ‪٢٣ :‬‬
‫(هيچ گونه شفاعتي در پيشگاه خدا سودمند واقع نمي‌گردد‪،‬‬
‫مگر شفاعت كسي كه خدا بدو اجازه (ميانجيگري) دهد (و آن‬
‫هم جز خوب و پسنديده نگويد‪ .‬در آن روز اضطراب و‬
‫وحشتي بر دلهاي شفاعت كنندگان و شفاعت شوندگان چيره‬
‫مي‌شود‪ ،‬و در انتظار اين هستند كه ببينند خداوند به چه‬
‫كساني اجازه شفاعت مي‌دهد و براي چه كساني بايد شفاعت‬
‫بشود‪ .‬اين حالت اضطراب و نگراني همچنان ادامه مي‌يابد) تا‬
‫زماني كه (فرمان از ناحيه خدا صادر مي‌شود و) فزع و‬
‫اضطراب از دلهاي آنان زايل مي‌گردد‪(.‬گروهي رو به گروه‬
‫ديگر كرده شادان و خندان مي‌پرسند‪ ) :‬آيا پروردگارتان چه‬
‫(دستوري صادر) فرمود؟ مي‌گويند‪ :‬حق را (صادر) فرمود (كه‬
‫اجازه شفاعت است) و او وال و بزرگوار است‪) .‬‬
‫بخاری این حدیث را به عنوان فصلی در صحیح خود قرار‬
‫داده و سپس میینعی «مکبر قلخ اذام» دومرفن دنوادخ( ‪:‬دیوگ‬
‫ار یحیضوت باب نیا رد و (دیرفآ ار ییاهزیچ هچ تراگدرورپ‬
‫هب هک هدروآ تسا هدومن تیاور دوعسم نبا زا قورسم هک‬
‫نع عزف اذإف ائیش تاومسلا لها عس یحولاب لا ملکت اذا»نومضم نیا‬
‫»مکبر لاق اذ ام ‪:‬اودان و ‪،‬قلا هّنا اوفرع ‪،‬توصلا نکس و ‪،‬مبولق‬
‫(وقتی که خداوند وحی می فرستد وسخن میلها مامت ‪،‬دیوگ‬
‫و د ش مارآ ادخ یاد ص نوچو د نونش ی م ار وا یاد ص اهنام سآ‬
‫ه جوتم ‪،‬د ش مامت و د ش هت ساک نانآ یاهلد زا ت شحو و سرت‬
‫و هدادر س ادن اذل ‪،‬هدوب د نوادخ یاد ص ‪،‬اد ص نآ ه ک د نوش ی م‬
‫(‪.‬دومرف هچ تراگدرورپ دنیوگیم‬
‫حدیث دیگری را آورده که ‪ -‬سند آن معلق است‪ -‬جابر از‬
‫عبد الله بن انیس روایت نموده که گفت‪ :‬از پیامبر‬
‫خداصشنیدم که فرمود‪:‬‬
‫»یحشرال العبادفینادیهم بصوت‪ ،‬یسمعه من بعد‪ ،‬کما یسمعه من قرب‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫انا اللک انا الدیان»‬
‫(خداوند بندگان را حشر نموده وآنها رابا صدای فرا می خواند‬
‫ک ه از دور شنیده می شود همانگون ه که از نزدی ک شنیده می‬
‫شود‪ :‬منم پادشاه‪ ،‬منم دیان‪).‬‬
‫صحیح بخاری‪.13/452 :‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪255‬‬
‫بخاری در کتاب خود به نام"خلق افعال العباد " درتوضیح و‬
‫تبصره ای بر این حدیث مینیا رب لیلد ثیدح نیا» ‪:‬دیوگ‬
‫‪،‬درادن ناگدنب یادص اب یتهابش هنوگ چیه ادخ یادص هک تسا‬
‫هدینش کیدزنزا هکنانچمه ادخ یادص اریز‬ ‫زا دوش یم‬
‫شوهدم نآ ندینش اب ناگتشرف و دوش یم هدینش زین رود‬
‫«‪.‬دندنب یم شقن نيمز رب و هتفر لاح زا و هداتفا‬
‫خداوند با صدایی سخن میزا کی چیه یادص نوچمه هک دیوگ‬
‫دیعس وبازا یراخب هک یثیدح زا هکنانچ ‪،‬تسین شتاقولخم‬
‫صملسا ربمایپ ‪:‬دنیوگیم ناشیا هک هدومن تیاور یردخ‬
‫‪:‬دومرف‬
‫«یقول ال یا ابن آدم‪ ،‬فیقول‪ :‬لبیک وسعدیک‪.‬فینادیهم بصوت‪ :‬إنّ‬
‫‪1‬‬
‫ال یأمرک أن ترج من أُمتک بعثا الی النار»‬
‫«خداوند میکیبل ‪:‬دیوگیم باوج رد مدآ ‪،‬مدآ یا ‪:‬دیامرف‬
‫وت هب دنوادخ ‪:‬دیامرفیم ییادص اب ‪.‬میتسه تمدخ رد !ایادخ‬
‫«‪.‬ورب شتآ هب و نوریب ایب تتما نایم زا هک دهدیم نامرف‬
‫در روز قیامت با فرشتگان سخن می‪:‬دیوگ‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ‬
‫ﭥ ﭦﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ چ سبأ‪٤١ - ٤٠ :‬‬
‫( (يادآور شو) روزي را كه خداوند جملگي آنان را گرد‬
‫مي‌آورد و سپس به فرشتگان (رو در روي فرشته پرستان)‬
‫مي‌گويد‪ :‬آيا اينان شما را (به جاي من) پرستش مي‌كرده‌اند؟!‬
‫مي‌گويند‪ :‬تو منّزهي (از اين نسبتهاي ناروائي كه به ساحت‬
‫مقدّست داده‌اند‪ ،‬ما به هيچ وجه با اين گروه ارتباط‬
‫نداشته‌ايم) و تنها تو يار و ياور ما بوده‌اي نه آنان‪ .‬بلكه ايشان‬
‫جنّيان را مي‌پرستيده‌اند و اكثر آنان بديشان ايمان داشته‌اند‪).‬‬
‫خطاب به كافرانی که پیامبر را تکذیب می نمودند‪ ،‬بصورت‬
‫تهدید و ساکت وخفه نمودن مي فرمايد‪:‬‬
‫چﮗﮘ ﮙﮚﮛ ﮜﮝﮞﮟﮠﮡﮢﮣﮤ ﮥ ﮧﮧﮨﮩ‬
‫ﮯ ﮰچ‬ ‫ﮬﮭﮬﮭﮮ‬
‫النمل‪٨٤ – ٨٣ :‬‬
‫(روزي (را اي پيغمبر! يادآور شو كه قيامت فرا مي‌رسد و)‬
‫گروه عظيمي از همه ملّتها را گرد مي‌آوريم كه (در دنيا) آيات‬
‫(كتابهاي آسماني و معجزات پيغمبران ربّاني و نشانه‌هاي‬
‫ل بر وجود) ما را تكذيب مي‌كرده‌اند‪ ،‬پس (از‬‫جهاني دا ّ‬

‫لم‬ ‫‪ 1‬بخاری‪، 13/453:‬حدی ث شماره ‪.7483‬و ‪ 8/441‬شماره‪.4741 ،‬ومس‬

‫‪1/201‬حدیث شماره ‪ 222‬ولفظ این حدیث از بخاری است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪256‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫گردآوري ايشان‪ ،‬جملگي) آنان به يكديگر ملحق و در كنار‬
‫همديگر نگاه داشته مي‌شوند‪ .‬زماني كه (به پاي حساب‬
‫سوق‪ ،‬و در آنجا حاضر) مي‌آيند (خدا توبيخ‌كنان خطاب‬
‫بديشان) مي‌گويد‪ :‬آيا آيات مرا تكذيب كرده‌ايد‪ ،‬بدون آن كه‬
‫(تحقيق نموده و) كامل ً از آنها آگاهي پيدا كرده باشيد؟! اصلً‬
‫(شما در دنيا) چه كار مي كرده‌ايد؟ (مگر بيهوده آفريده شده‬
‫بوديد؟)‪.‬‬
‫خداوند بر اهل بهشت سلم مي فرستد‪:‬‬
‫چ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ چ يس‪٥٨ :‬‬
‫(از سوي پروردگاري مهربان‪ ،‬بديشان درود و تهنيّت گفته‬
‫مي‌شود‪).‬‬
‫خداوند با اهل بهشت سخن مي گويد‪ :‬از حضرت ابوسعيد‬
‫خدري روايت مي نماید که پیامبر ص فرمود‪:‬‬
‫»إنّ ال یقول لهل النة‪:‬یا اهل النة فیقولون‪:‬لبیک وسعدیک و الیر‬
‫فی یدیک فیقول‪ :‬هل رضیتم؟ فیقولون‪:‬و ما لنا لنرضی یارب و قد‬
‫اعطیتنا ما ل تعط أحدا من خلقک‪ .‬فیقول‪ :‬أل أُعطیکم أفضل من ذالک؟‬
‫فیقولون‪ :‬یارب و ایّ شیء أفضل من ذالک؟ فیقول‪ :‬أُحل علیکم رضوانی‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫فل أُسخطُ علیکم بعد ُه أبدا»‬
‫(خداوند به اهل بهشت مي فرمايد‪ :‬اي اهل بهشت! آنان در‬
‫جواب مي گويند‪ :‬در خدمت هستیم و تمامی خیر و نیکیها از‬
‫جانب تواست‪ ،‬پروردگار مي فرمايد‪ :‬آيا راضي و خشنود‬
‫هستيد؟ مي گويند چرا راضي نباشيم؟ به ما داده‌ايد آنچه را‬
‫كه به هيچ يك از مخلوقات خود نداده‌ايد‪ ،‬پروردگار مي‬
‫فرمايد‪ :‬آيا بهتر از اين را به شما ندهم؟ آنان مي گويند‪:‬‬
‫پروردگارا چه چيزي بهتر از اين است؟ پروردگار مي گويد‪:‬‬
‫خشنودي و رضایت خودم را براي شما حلل می نمایم و از‬
‫این پس هرگز از شما ناخشنود نخواهم شد‪).‬‬

‫سخنان خداوند در حساب نمي‌گنجد‬

‫خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫ﯼ‬ ‫چ‬
‫چ الكهف‪١٠٩ :‬‬ ‫یی‬ ‫ی‬
‫‪ 1‬بخاری‪،13/487:‬حدی ث شماره ‪7518‬عومس لمک ‪،4/2176‬حدی ث شماره‬
‫‪ 2829‬ولفظ این حدیث از بخاری است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪257‬‬
‫(بگو‪ :‬اگر دريا براي (نگارش شماره و صفات و ويژگيهاي)‬
‫موجودات (جهان هستي) پروردگارم جوهر شود‪ ،‬دريا پايان‬
‫مي‌گيرد پيش از آن كه (سخن از تعداد و حقائق و رموز)‬
‫موجودات پروردگارم پايان پذيرد‪ ،‬هرچند هم همسان آن دريا‬
‫را به عنوان كمك بدان بيفزائيم (و مركّب و جوهرش نمائيم)‪).‬‬

‫قرآن سخن خداوند است‬

‫قرآن در واقع سخن خداوند است و هیچ شكي در آن وجود‬
‫ندارد‪ ،‬خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫چ التوبة‪٦ :‬‬ ‫چﯦﯧ ﯨﯩ‬
‫(اي پيغمبر!) اگر يكي از مشركان (و كافراني كه به شما‬
‫دستور جنگ با آنان داده شده است) از تو پناهندگي طلبيد‪ ،‬او‬
‫را پناه بده تا كلم خدا (يعني آيات قرآن) را بشنود (و از دين‬
‫آگاه شود و راجع بدان بينديشد‪).‬‬
‫در جائي ديگر مي‌فرمايد‪:‬‬
‫چﯧﯨﯩ‬
‫ﯼ ی یچ‬
‫الفتح‪١٥ :‬‬
‫(بازپس‌ماندگان‪ ،‬هنگامي كه براي به دست آوردن غنائمي‬
‫(كه خدا به شما داده است) بيرون رفتيد‪ ،‬خواهند گفت‪:‬‬
‫بگذاريد ما هم همراه شما شويم (و در اين جهاد شركت‬
‫كنيم)‪ .‬آنان مي‌خواهند سخن خدا را دگرگون كنند! (خدا وعده‬
‫غنائم خيبر را تنها به شركت‌كنندگان سفر حديبيه اختصاص‬
‫داده است و بس)‪ .‬بگو‪ :‬شما هرگز همراه ما نخواهيد شد‪.‬‬
‫پروردگارتان پيش از اين (مراجعت به مدينه) چنين فرموده‬
‫است‪).‬‬
‫و مي‌فرمايد‪:‬‬
‫ﯼییی‬ ‫چ‬
‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ چ لقمان‪٢٧ :‬‬
‫(اگر همه درختاني كه روي زمين هستند قلم شوند‪ ،‬و دريا‬
‫(براي آن مركّب گردد) و هفت دريا كمك اين دريا شود (و با‬
‫آن مخلوقات خدا يادداشت گردد‪ ،‬قلمها مي‌شكنند و مركّبها‬
‫مي‌خشكند‪ ،‬ولي) مخلوقات خدا پايان نمي‌گيرند‪ .‬خداوند عزيز‬
‫و حكيم است (مي‌داند چه چيزها را بايد بيافريند و چگونه‬
‫بيافريند)‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪258‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ابن كثير در تفسير اين آيه مي فرمايد‪ :‬خداوند‪ ،‬دراین آيه از‬
‫عظمت‪ ،‬بزرگي‪ ،‬اسماء حسني‪ ،‬صفات وال و كلمات تامه خود‬
‫كه هيچ بشري از كنه آنها خبر ندارد‪ ،‬همانطور كه سید بشریت‬
‫حضرت محمدص مي فرمايد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫(ل احصي ثناء عليك انت كما اثنيت علي نفسك)‬
‫(من نمي توانم تورا ستایش گويم آنطورکه خودت را ستوده‬
‫ای‪).‬‬
‫چ لقمان‪٢٧ :‬‬ ‫خداوند مي فرمايد‪ :‬چ‬
‫(اگر همه درختاني كه روي زمين هستند قلم شوند‪.‬و‪)...‬‬
‫يعني اينكه اگر تمام درخت‌هاي روي زمين قلم و درياها‬
‫جوهر باشند و هفت برابر آنها افزوده شود‪ .‬سخنان خداوند كه‬
‫دال بر عظمت‪ ،‬بزرگي و جلل او هستند‪ ،‬نوشته شوند؛ قلم‌ها‬
‫تمام شده‪ ،‬دريا خاتمه مي يابند ولي سخنان متعلق به صفات‪،‬‬
‫عظمت و جلل خداوند تمام نمي شوند‪.‬‬
‫حسن بصري مي فرمايد‪« :‬اگر درخت‌هاي روي زمين قلم و‬
‫آب درياها جوهر قرار داده شوند‪ ،‬آب درياها خاتمه مي‌يابد و‬
‫قلم‌ها شكسته مي‌شوند‪ ،‬خداوند بحق فرموده است‪:‬‬
‫ﯼ ی چ السراء‪٨٥ :‬‬ ‫چ‬
‫‪ .‬چرا كه جز دانش اندكي به شما داده نشده است‪».‬‬

‫‪ -14‬محبت خداوند‬
‫در كتاب خدا و سنت پیامبرص آمده است كه خداوند بعضي‬
‫ازكارها را دوست دارد‪ ،‬همچنانکه بعضي از سخنان مشخص‬
‫را دوست دارد و نیز بعضي از بندگانش را كه متصف به‬
‫صفات ويژه ای هستند که خودش بیان نموده است‪ ،‬دوست‬
‫دارد و ما را از اين گونه صفات آگاه ساخته است تا براي‬
‫متصف شدن به آنها مبادرت ورزيده و اعمال و اخلق‬
‫پسنديده را در خود بوجود بياوريم و سخناني را بگوئيم كه او‬
‫دوستشان دارد و با انجام چنين اعمال و رفتاري مورد محبت‬
‫خداوند قرار بگيريم‪.‬‬
‫خداوند پرهيزگاران را دوست دارد‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ چ التوبة‪٤ :‬‬
‫(بيگمان خداوند پرهيزگاران (وفاكننده به عهد) را دوست‬
‫مي‌دارد‪).‬‬
‫چ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ چ آل عمران‪١٣٤ :‬‬
‫مسلم‪ ،1/353 :‬حدیث شماره ‪.486‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪259‬‬
‫(خداوند (هم) نيكوكاران را دوست مي‌دارد‪).‬‬
‫خداوند توبه كنندگان و پاكيزگان را دوست دارد‬
‫« چ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ چ البقرة‪٢٢٢ :‬‬
‫(بي‌گمان خداوند توبه‌كاران و پاكان را دوست مي‌دارد‪).‬‬
‫چ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ چ آل عمران‪١٤٦ :‬‬
‫(و خداوند شكيبايان را دوست مي‌دارد‪).‬‬
‫چ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ چ الائدة‪٤٢ :‬‬
‫(بيگمان خداوند دادگران را دوست مي‌دارد‪).‬‬
‫چ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ آل عمران‪١٥٩ :‬‬
‫(خدا توكّل‌كنندگان را دوست مي‌دارد‪).‬‬
‫ﯘ ﯙ ﯚ چ الصف‪٤ :‬‬ ‫چﮮ ﮯﮰﮱﯓﯔﯕﯖﯗ‬
‫(خداوند كساني را دوست مي‌دارد كه در راه او متحد و‬
‫يكپارچه در خط و صف واحدي مي‌رزمند‪ ،‬انگار ديوار سربي‬
‫بزرگي هستند‪).‬‬
‫درصحیح بخاري و مسلم آمده است که رسول الله ص‬
‫فرمود‪:‬‬
‫»كلمتان خفيفتان علي اللسان‪ ،‬ثقيلتان ف اليزان حبيتيان ال الرحن‪ :‬سبحان ال‬
‫‪1‬‬
‫و بمده سبحان ال العظيم»‬
‫(دو كلمه هستند که بر زبان راحت در ميزان اعمال سنگين‬
‫و نزد حضرت حق محبوب هستند‪» .‬سبحان ال و بمده سبحان ال‬
‫العظيم»‬
‫از سمره بن جندب روایت شده که پیامبرصفرمود‪.‬‬
‫»أحب الکلم إلی ال اربع‪ :‬سبحان ال‪ ،‬والمد ل‪ ،‬ولأله الّا ال‪ ،‬وال اکب‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫لیضرّک بایهن بدأت »‬
‫(دوست داشتنی ترین سخن نزد خداوند چهار کلمه هستند‪:‬‬
‫سبحان الله‪ ،‬والحمد لله‪ ،‬ولأله اّل الله‪ ،‬والله اکبر‪.‬‬
‫وبه هرکدام از آنها شروع کنید اشکال ندارد‪).‬‬
‫پیامبرص به أشبح عبدالقيس گفت‪( :‬ان فیك خصلتي يبهما ال‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫اللم والناءةُ)‬
‫‪ 1‬بخاری‪.11/206 :‬حدی ث شماره ‪،1406‬ومس لم ‪ ،4/2072‬حدی ث شماره‬
‫‪2694‬‬
‫‪ 2‬مسلم‪.3/1685:‬حدیث شماره ‪2137‬‬
‫‪ 3‬صحيح مسلم‪ 1/48 :‬حدیث شماره ‪17‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪260‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ه(مانا در تو دوخصلت وجود دارند كه خداوند آنها را دوست‬
‫دارد‪ .‬بردباري و عدم شتاب و عجله‪).‬‬
‫از عيادة بن صامت روایت است که رسول اكرمص فرمود‪:‬‬
‫»من أحبّ لقاء ال أحبّال لقاءه‪ ،‬ومن کره لقاء ال کره ال لقاءهُ»‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫(هركس دوست دارد خدا را ملقات كند‪ ،‬خداوند نيز دوست‬

‫دارد او را ملقات كند و هركس ملقات با خدا را دوست‬
‫نداشته باشد‪ ،‬خداوند نيز ملقات با وي را دوست ندارد‪).‬‬
‫مجموعه اعمال‪ ،‬اخلق و گفتاري كه خداوند آنها را دوست‬
‫دارد‪ ،‬آنهائي هستند كه رسول اكرم صآنها را ارائه داده و خود‬
‫را بدان آراسته نموده است‪ ،‬اينجا است كه خداوند متعال در‬
‫يك آيه بطور بسيار واضح و روشن بيان فرموده است كه تنها‬
‫راه محبت خداوند تبعيت از رسول اكرم صاست‪ .‬مي فرمايد‪:‬‬
‫ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ چ آل عمران‪٣١ :‬‬ ‫چﭮﭯﭰ‬
‫(بگو‪ :‬اگر خدا را دوست مي‌داريد‪ ،‬از من پيروي كنيد تا خدا‬
‫شما را دوست بدارد‪).‬‬

‫‪ - 15-16‬خداوند ناپسند و زشت را مکروه و مبغوض‬

‫مي دارد‬
‫بعضي اعمال هستند كه خداوند آنها را نمي‌پسندد بلكه آنها را‬
‫مكروه و مبغوض مي داند‪ ،‬مكروه و مبغوض دانستن آنها از‬
‫جانب خداوند بگونه‌اي هستند كه شايسته شأن و مقام او‬
‫است‪ .‬از جمله اعمال مكروه نزد خداوند فساد و تباهی در‬
‫زمین است‪:‬‬
‫چ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک چ البقرة‪٢٠٥ :‬‬
‫(و خداوند فساد و تباهي را دوست نمي‌دارد‪).‬‬
‫لذا مفسدين را نيز دوست ندارد‪.‬‬
‫چ الائدة‪٦٤ :‬‬ ‫چ‬
‫(و خداوند مفسدان و تباهكاران را دوست نمي‌دارد‪).‬‬
‫در نصوص قرآن آمده است كه خداوند‪ ،‬كافران‪،‬‬
‫ستمكاران‪ ،‬مسرفان‪ ،‬متكبران‪ ،‬تجاوزكاران‪ ،‬خيانت كاران و‬
‫عياشان را دوست ندارد ونیز انسانهاي حيله گر مغرور و‬
‫خودخواه خود پسند را دست ندارد‪ ،‬در قرآن آمده است‪:‬‬
‫چ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ چ التوبة‪٤٦ :‬‬

‫مسلم‪.4/2065 :‬حدیث شماره ‪.2684‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪261‬‬
‫ما خدا (مي‌دانست كه اگر براي جهاد بيرون مي‌آمدند جز‬ ‫(ا ّ‬
‫زيان و ضرر نداشتند‪ .‬اين بود كه) بيرون‌شدن و حركت‌كردن‬
‫آنان را (به سوي ميدان نبرد) نپسنديد و ايشان را از (اين كار)‬
‫بازداشت‪).‬‬
‫از حضرت عايشه روايت شده است که پیامبر ص فرمود‪:‬‬
‫«أبغض الرجال الی ال الل ّد الصیمُ»‪ (1‬مبغوض ترين انسان نزد‬
‫خداوند آنهائي هستند كه كينه توز و لج بازاند‪).‬‬
‫از براء بن عازب روایت است که میزا دیوگ‬
‫مهبحا نم» ‪:‬تفگ یم راصنا دروم رد هک مدینشصادخربمایپ‬
‫‪2‬‬
‫«هللا هضغبا مهضغبا نمو ‪،‬هللا هبحأ‬
‫هركسي انصار را دوست بدارد‪ ،‬خداوند او را دوست می‬
‫دارد و هركس با انصار بغض ورزد‪ ،‬نزد خداوند مبغوض مي‬
‫گردد‪.‬‬

‫‪ -17‬رؤيت خداوند‬
‫خداوند در دنيا ديده نمي شود‪ ،‬حضرت موسي تمناي رويت‬
‫خدا را نمود‪ ،‬پروردگار او را خبر داد كه در دنيا نمي‌تواند او را‬
‫ببيند و چنين چيزي برايش مقدور نيست‪ ،‬حتي كوه محكم و‬
‫استوار توان ديدن خدا را ندارد‪:‬‬
‫چ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬
‫چ العراف‪١٤٣ :‬‬ ‫ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫(هنگامي كه موسي به ميعادگاه ما آمد و پروردگارش با او‬
‫سخن گفت‪( ،‬و كلمي را شنيد كه به كلم كسي نمي‌ماند‪،‬‬
‫خواست ذاتي را هم ببيند كه چيزي مثل او نيست‪ .‬لذا) عرض‬
‫كرد‪ :‬پروردگارا! (خويشتن را) به من بنماي تا تو را ببينم (و‬
‫جمال والي تو را بنگرم‪ ،‬تا افتخار گفتار و ديدار نصيبم گردد‪.‬‬
‫خدايش بدو) گفت‪( :‬تو با اين بنيه آدمي و در اين جهان مادي‬
‫تاب ديدار مرا نداري و) مرا نمي‌بيني و ليكن (براي اطمينان‬
‫خاطر از اين كه تاب ديدن مرا نداري) به كوه (كه همچون تو‬
‫ماده و بسي نيرومندتر از تو است) بنگر‪ ،‬اگر (در برابر تجلّي‬
‫ما‬
‫ذات من) بر جاي خود استوار ماند‪ ،‬تو هم مرا خواهي ديد‪ .‬ا ّ‬
‫هنگامي كه پروردگارش خويشتن به كوه نمود‪ ،‬آن را درهم‬
‫كوبيد و موسي بيهوش و نقش زمين گرديد‪).‬‬

‫بخاری‪.13/180 :‬حدیث شماره ‪ ،7188‬ومسلم‪.2054 :‬حدیث شماره ‪2668‬‬ ‫‪1‬‬

‫بخاري‪ 7/113 :‬حدیث شماره ‪ ،3783‬ومسلم‪.1/85:‬حدیث شماره ‪.75‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪262‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫علماء درباره اينكه رسول اللهص در شب معراج خداوند را‬
‫رويت كرده است یا خیر‪ ،‬اختلف نظر دارند‪ ،‬قول معتبر اين‬
‫است كه پیامبرص در شب معراج خدا را رويت نكرده است‪.‬‬
‫به سند صحيح از حضرت عايشه رویت شده است که فرمود‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫» من زعم ان ممدا رأي ربّه فقد اعظم علي ال الفرية»‬
‫(هركس مدعي شود كه محمد صخداوند را رويت كرده‬
‫است‪ ،‬بي گمان دروغ بزرگي در حق خداوند مرتكب شده‬
‫است‪).‬‬
‫آنچه كه درباره رويت خداوند در سطور بال بيان گرديد‪،‬‬
‫متعلق به دنيا بود اما در جهان ديگر قضیه به گونه دیگری‬
‫است‪ .‬زيرا در جهان ديگر انسانها مجددا ً و با كيفيت جدیدی‬
‫آفریده می شوند‪ ،‬مگر در احاديث نيامده است كه خورشيد‬
‫در روز قيامت‪ ،‬به انسانها نزدیک می شود بگونه‌اي كه بيش از‬
‫يك ميل با انسانها فاصله نخواهد داشت‪ ،‬اما با اين وجود‬
‫انسانها ذوب نمي شوند! مگر اين طور نيست كه انسانها در‬
‫قيامت بعد از زنده شدن نمي‌ميرند و از بين نمي روند‪ ،‬حتي‬
‫اهل دوزخ هرگاه پوسته بدن آنها سوخته و زغال شود‪ ،‬خداوند‬
‫پوست آنها را از نو مي‌سازد تا بدين طريق همواره در عذاب‬
‫باشند‪ ،‬اما مرگ هرگزنخواهند داشت‪.‬‬
‫البته مومنان در روز قيامت پروردگار را خواهند ديد‪ ،‬حتي‬
‫ارزنده‌ترين نعمتي كه روز قيامت به اهل بهشت داده‬
‫مي شود‪ ،‬فرصت نگاه كردن به سوي پروردگار است و كفار‬
‫از اين نعمت عظيم محروم هستند‪.‬‬
‫ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ چ الطففي‪١٥ :‬‬ ‫چﮄ ﮅ‬
‫(هرگزاهرگز! قطعا ً ايشان در آن روز (به سبب كارهائي‬
‫كه كرده‌اند) از (رحمت) پروردگارشان محروم و (از بارگاه‬
‫قرب و منزلت آفريدگارشان) مطرودند‪).‬‬
‫اما بندگان برگزيده و پاك خداوند از اين نعمت عظيم‬
‫بهره‌مند خواهند بود‪.‬‬
‫ﭠ چ القيامة‪٢٣ – ٢٢ :‬‬ ‫چپﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ‬
‫(در آن روز چهره‌هائي شاداب و شادانند‪ .‬به پروردگار خود‬
‫مي‌نگرند)‬
‫اين گروه همان بندگان پاک وابرار هستند كه درباره آنها‬
‫چنین آمده است‪:‬‬
‫چ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ چ الطففي‪٢٣ - ٢٢ :‬‬

‫مسلم‪ 1/159 :‬رقم‪177 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪263‬‬
‫(بي‌گمان نيكان در ميان انواع نعمتهاي فراوان بهشت بسر‬
‫خواهند برد‪ .‬بر تختهاي مجلّل (بهشتي) تكيه مي‌زنند و (به‬
‫زيبائيها و نعمتهاي بسيار آنجا) مي‌نگرند‪).‬‬
‫اين نگاه کردن بسوي رخ وصورت پروردگار همان نعمت‬
‫زائدي است كه خداوند آن را به مومنان وعده داده است‪،‬‬
‫مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕﭖ چ يونس‪٢٦ :‬‬
‫(كساني كه كارهاي نيكو مي‌كنند‪ ،‬منزلت نيكو (يعني‬
‫بهشت) از آن ايشان است و افزون (بر آن هم كه مغفرت و‬
‫رضوان است) دارند‪).‬‬
‫این زیاده همان چیزی است که درآيه ديگری چنين آمده‬
‫است‪.‬‬
‫چ ق‪٣٥ :‬‬ ‫چ‬
‫(هرچه بخواهند در بهشت براي آنان هست‪ ،‬افزون بر آن‬
‫نزد ما نعمتهاي ديگري وجود دارد (كه هرگز به فكر انساني‬
‫نرسيده است و به دل كسي نگذشته است)‪).‬‬
‫در روايات نيز به صراحت و تواتر آمده است كه مومنان در‬
‫قيامت خداوند را خواهند ديد‪ .‬از حضرت ابوهريره روايت‬
‫شده است كه عده ای از مردم از رسول اكرمص سوال‬
‫كردند‪ ،‬آيا روز قيامت خدا را خواهيم ديد؟ رسول اكرم‬
‫صفرمود‪:‬‬
‫» هل تُضارّون ف رؤية القمر ليلة البدر؟ » آيا در شب چهاردهم براي‬
‫رويت بدر (ماه تمام) مشكلي داريد؟ گفتند خير اي پيامبر‬
‫خدا‪ ،‬پيامبرصفرمود‪ »:‬هل تُضارّون ف روية الشّمس ليس دونا سحاب؟‬
‫»آيا در ديدن خورشيد در روز آفتابي مشكل داريد؟ همه‬
‫گفتند‪ :‬خير اي پيامبر گرامي آنگاه رسول اللهص فرمود‪»:‬فإنّکم‬
‫ترونه کذالک» پس قطعا ً شما خدا را در روز قيامت این چنين‬
‫‪1‬‬
‫خواهيد ديد‪.‬‬
‫درصحیح بخاري و مسلم از جريربن عبدالله روایت شده‬
‫که گفت‪ :‬نزد رسول خداص نشسته بوديم که ایشان در شب‬
‫چهاردهم بسوي ماه نگاه كرد و فرمود‪:‬‬

‫ث شماره‬ ‫لم‪.1/163 :‬حدی‬ ‫‪ 1‬بخاری‪.13/419 :‬حدی ث شماره ‪،7437‬ومس‬

‫‪.182‬ولفظ این حدیث از مسلم است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪264‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫»انّكم سترون ربكم كما ترون هذا القمر لتضامّون فإن استطعتم ان ل‬
‫تغلبواعلی صلة قبل طلوع الشمس‪ ،‬وصلة قبل غروب الشمس فافعلوا»‬
‫آمده است که‬ ‫و در صحيح مسلم به روايت ازصهیب‬
‫پیامبر خداصفرمود‪:‬‬
‫»إذا دخل اهل النّة النّةَ‪ ،‬یقول ال تبارک وتعالی‪ :‬تریدون شیئا‬
‫‪1‬‬
‫أزیدکم ؟ یقولون‪ :‬أل تُبیض وُجوهنا؟ أل تدخلنا النّة وتُنجِنا من النار؟ »‬
‫(رسول اكرمص فرمود‪ :‬بعد از اينكه اهل بهشت وارد‬
‫بهشت شدند‪ ،‬خداوند از آنان مي‌پرسد‪ :‬چيز ديگري مي‬
‫خواهيد كه به شما بدهم؟ آنان مي گويند‪ :‬مگر ما را خوشحال‬
‫و نيك نام نكرده‌اي؟ مگر ما را از دوزخ رستگار و به بهشت‬
‫نياورده اي؟ رسول الله صفرمود‪ :‬آنگاه خداوند موانع را بر‬
‫مي‌دارد‪ ،‬مومنان و اهل بهشت حس مي‌كنند كه هيچ نعمتي‬
‫بزرگتر از ملقات ورؤيت پروردگار به آنان داده نشده است‪،‬‬
‫بعد رسول اللهص اين آيه راتلوت نمود‪:‬‬
‫چ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕﭖ چ يونس‪٢٦ :‬‬
‫(كساني كه كارهاي نيكو مي‌كنند‪ ،‬منزلت نيكو (يعني‬
‫بهشت) از آن ايشان است و افزون (بر آن هم كه مغفرت و‬
‫رضوان است) دارند‪).‬‬
‫در بخاري و مسلم به روايت از ابوموسي اشعري آمده‬
‫است که پیامبرصفرمود‪:‬‬
‫»جنّتان من فضّة آنیتهما ومافیهما‪ ،‬وجنتان من ذهب آنیتهما وما فیهما‪،‬‬
‫وما بین القوم وبین ان ینظروا الی ربم الّا رداء الکبیاء علی وجهه فی جنّة‬
‫‪2‬‬
‫عدن»‬
‫(دوباغ در بهشت وجود دارند که ظرفها وهمة چيزهای‬
‫آنهااز نقره است و دو باغ در بهشت وجود دارند که همه چيز‬
‫آنها از طل هستند‪ ،‬در ميان اهل ايمان و پروردگارشان در‬
‫بهشت جاودان جز پرده كبريایی و بزرگي او چیز دیگری‬
‫نیست که مانع از دیدن او گردد‪).‬‬

‫مسلم‪1/163:‬حدیث شماره ‪.181‬‬ ‫‪1‬‬

‫بخاری‪.13/423 :‬حدیث شماره ‪ .7444‬ومسلم‪.1/163 :‬حدیث شماره ‪180‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪265‬‬
‫‪ -18‬علم خداوند‬
‫همه ما بخوبي مي دانيم كه خداوند متصف به صفت علم‬
‫است و خداوند خود را به چند اسم كه اشاره به صفت علم او‬
‫دارند‪ ،‬نام گذاری نموده است که از جمله آنها (عليم) است‪:‬‬
‫ﮣ ﮤ چ الشعراء‪٢٢٠ :‬‬ ‫چﮠﮡ ﮢ‬
‫(چرا كه او بس شنوا و آگاه است‪).‬‬
‫یکی دیگر از آنها اسم «خبير» است‪ .‬صفت خبير مختص‬
‫اين معني و مفهوم است كه او مي داند آنچه را كه شدني‬
‫است پيش از اينكه بوجود آمده باشد‪ .‬یکی دیگر اسم(حكيم)‬
‫است‪ .‬صفت حكيم مختص باين معني است كه امور ريز و‬
‫دقیق را مي داند‪ .‬یکی دیگر اسم «شهيد» است‪ ،‬شهید به‬
‫اين معني است كه او پيدا و پنهان را مي داند و هيچ چيزي از‬
‫وي پنهان نيست‪ ،‬یکی دیگر اسم«حافظ» است‪ ،‬صفت‬
‫حافظ اين معني را می رساند که آنچه را كه مي داند‪،‬‬
‫فراموش نمي‌كند‪ .‬یکی دیگر اسم«مصي» است به این معني‬
‫که كثرت و زيادي چیزها و موجودات مانند‪ :‬نور خورشيد‪،‬‬
‫شدت وزيدن باد‪ ،‬افتادن برگ درختان‪ ،‬او را از علم و دانستن‬
‫مشغول نمي‌كند‪ ،‬بلکه خداوند موقع وزيدن باد تند‪ ،‬به حركات‬
‫هر برگی آگاه است‪.‬‬

‫علم خداوند شامل كليات و جزئيات است‬

‫فلسفه بر اين پنداراند كه خداوند به كليات علم دارد اما به‬
‫جزئيات و امور ريز‪ ،‬علم ندارد‪ .‬بايد گفت كه آنان در اين پندار‬
‫دروغ می گویند چرا كه علم خداوند محيط و فراگیر است و‬
‫هيچ چيز پنهاني در زمين وآسمانها بر وي پوشيده نيست‪ ،‬هر‬
‫حركت و جنب و جوشی ‪-‬چه در خشكي و چه در درياها‪-‬را مي‬
‫داند‪ ،‬هيچ برگي از درختي نمي‌افتد‪ ،‬هيچ دانهای و تخمي در‬
‫ريگ‌ها فرونمي‌ریزد‪ ،‬هيچ گیاهي زمين را نمي‌شكافد و هيچ‬
‫پژمرده ای نمي ميرد‪ ،‬مگر اينكه خداوند آن را مي داند و علم‬
‫خدا همه را احاطه كرده است‪ .‬چنانکه قرآن مي فرمايد‪:‬‬
‫ﯼییی‬ ‫چ‬
‫چ النعام‪٥٩ :‬‬ ‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬
‫(و خداوند از آنچه در خشكي و دريا است آگاه است و هيچ‬
‫برگي (از گياهي و درختي) فرو نمي‌افتد مگر اين كه از آن‬
‫خبردار است و هيچ دانه‌اي در تاريكيهاي (درون) زمين و هيچ ‌‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪266‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫چيز تر و يا خشكي نيست كه فرو افتد‪ ،‬مگر اين كه (خدا از‬
‫آن آگاه و در علم خدا پيدا است و) در لوح محفوظ ضبط و‬
‫ثبت است‪).‬‬
‫اين همه موجودات زندة روي زمين و اعماق درياها و فضای‬
‫وسیع و بیکران كه از حد حساب بيرون هستند‪ ،‬خداوند به همه‬
‫آنها آگاه است و چیزی از آنها بر او پوشیده نیست‪:‬‬
‫چ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ چ‬
‫هود‪٦ :‬‬
‫ي آن‪ ،‬بر‬‫(هيچ جنبنده‌اي در زمين نيست مگر اين كه روز ِ‬
‫عهده خدا است (و خدا روزي مناسب هر يك را در بحر و بّر‬
‫ل دفن (پس از‬ ‫ل زيست (دوران حيات) و مح ّ‬ ‫مي‌رساند) و مح ّ‬
‫ممات) او را مي‌داند‪ .‬همه اينها در كتاب روشني (به نام لوح‬
‫محفوظ‪ ،‬موجود و مضبوط) است‪ .‬هيچ چيزي در زمین فرو‬
‫نمی رود يا بسوي آسمانها صعود نميملع هكنيا رگم دنك‬
‫(‪.‬تسا هدرك هطاحا ار اهنآ دنوادخ‬
‫چ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ‬
‫چ سبأ‪٢ :‬‬
‫(مي‌داند آنچه را كه به زمين وارد میزا هك ار هچنآ و دوش‬
‫ار هچنآ و ديآ‌يم نيئاپ نامسآ زا هك ار هچنآ و دوشیم جراخ نآ‬
‫(‪.‬تسا هدنياشخب و نابرهم وا ‪،‬دور‌يم لاب نآ يوس هب هك‬
‫هيچ چيز انسان نيز از خداوند پنهان نيست‪ ،‬بلکه علم‬
‫خداوند آن را احاطه كرده است‪ ،‬خداوند اعمال ظاهر و باطن‬
‫انسان را مي‌داند و آنچه را كه در درون انسانها پنهان است‬
‫مي داند‪:‬‬
‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ‬ ‫ﯼییی‬ ‫چ‬
‫چ آل عمران‪.٢٩ :‬‬ ‫ﰊ ﰎﰈﰈﰈ تﰈ ثﰈ‬
‫(بگو‪ :‬اگر آنچه را كه در سينه‌هايتان داريد پنهان سازيد يا‬
‫آشكار كنيد‪ ،‬خداوند آن را مي‌داند و خداوند آگاه از هر چيزي‬
‫است كه در آسمانها و زمين است و خداوند بر هر چيزي توانا‬
‫است‪).‬‬
‫چ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ چ النعام‪٣ :‬‬
‫(در آسمانها و زمين تنها او خدا است (و پرستش را سزا‬
‫است‪ .‬او) پنهان و آشكار شما را مي‌داند و از آنچه (از خوبي‬
‫و بدي انجام مي‌دهيد و) فراچنگ مي‌آوريد آگاه است (و جزا و‬
‫سزاي شما را مي‌دهد)‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪267‬‬
‫او در زمين و آسمانها معبود است‪ ،‬پيدا و پنهان شما را‬
‫مي‌داند او به جزئيات امور انسانها آگاهي دارد‪.‬‬
‫چﯨﯩ‬
‫چ يونس‪٦١ :‬‬
‫((اي پيغمبر!) تو به هيچ كاري نمي‌پردازي و چيزي از قرآن‬
‫نمي‌خواني و (شما اي مؤمنان!) هيچ كاري نمي‌كنيد‪ ،‬مگر اين‬
‫كه ما ناظر بر شما هستيم‪ ،‬در همان حال كه شما بدان دست‬
‫مي‌يازيد و سرگرم انجام آن مي‌باشيد‪).‬‬
‫آري به علم گسترده خداوند بنگر که ذره بسیار ريزی نيز از‬
‫او گم نمی شود‪:‬‬
‫چﮩﮬ ﮭ ﮬﮭﮮﮯ ﮰﮱﯓﯔﯕ ﯖﯗﯘ ﯙﯚﯛ ﯜ‬
‫ﯝﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ چ لقمان‪١٦ :‬‬
‫(پسر عزيزم! اگر به اندازه سنگيني دانه خردلي (عمل نيك‬
‫يا بد انجام گرفته) باشد و در دل سنگي يا در آسمانها و يا اين‬
‫كه در ميان زمين باشد‪ ،‬خدا آن را حاضر مي‌آورد (و به‬
‫حساب و كتاب آن رسيدگي مي‌كند)‪ .‬چرا كه خداوند بس‬
‫دقيق و آگاه است‪).‬‬
‫پيدا و پنهان‪ ،‬بزرگ و كوچ ك‪ ،‬ظاهرو باط ن در علم خداون د‬
‫برابر هستند‪.‬‬
‫چ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬
‫کککﮒ گگ گﮖﮗﮘﮙﮚﮛﮜﮝ ﮞ ﮟچ‬
‫الرعد‪١٠ – ٨ :‬‬
‫(خدا مي‌داند كه هر زني (در شكم خود) چه چيز حمل‬
‫مي‌كند (و بار او پسر يا دختر است و وضع جسماني و روحاني‬
‫و كيفيّت و كميّت استعدادها و نيروهاي بالقوّه در او چگونه‬
‫است) و مي‌داند كه رحمها از چه چيز مي‌كاهند و بر چه چيز‬
‫مي‌افزايند (و فعل و انفعالت دوران عادي و قاعدگي و‬
‫آبستني آنها چگونه بوده و زمان حاملگي و زايمان چه وقت و‬
‫چقدر و بر چه منوال است)‪ ،‬هر چيز در نزد او به مقدار و‬
‫خص برخوردار‬ ‫ميزان است (و از اندازه معيّن و حساب مش ّ‬
‫است)‪ .‬خدا آگاه از جهان پنهان (از ديد و دانش مردمان) و‬
‫آگاه از جهان ديدني (و آشكار در برابر چشم و علم ايشان)‬
‫است‪ ،‬بزرگوار و وال است‪ .‬كسي كه از شما سخن را پنهان‬
‫مي‌دارد و كسي كه سخن را آشكار مي‌سازد‪ ،‬آن كه در روز‬
‫(به دنبال كار خود) روان می(و توافت‌يب ادخ يارب) ‪،‬ددرگ‬
‫و راتفر و لاوحا و عاضوا زا دنوادخ و) دنشاب‌يم ناسكي‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪268‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫هاگآ دشاب هك نامز ره و اجره و هدوب هك هنوگره ‪،‬ناترادرك‬
‫‪(.‬تسا‬
‫خداوند حق و راستی می‪:‬دیامرف‬
‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬ ‫چییی‬
‫چ يونس‪٦١ :‬‬ ‫ثﰈ‬ ‫ﰎﰈﰈ تﰈ‬
‫(و هيچ‌چيز در زمين و در آسمان از پروردگار تو پنهان‬
‫نمي‌ماند‪ ،‬چه ذّره‌اي باشد و چه كوچكتر و چه بزرگتر از آن‪،‬‬
‫(همه اينها) در كتاب واضح و روشني (در نزد پروردگارتان‪ ،‬به‬
‫نام لوح محفوظ) ثبت و ضبط می‪(.‬ددرگ‬

‫‪ -19،20‬خداوند زنده پايدار و نگهدارنده است‬

‫خداوند زنده جاويد و باقي پايداراست‪.‬‬
‫ﯖ چ غافر‪٦٥ :‬‬ ‫چﮰﮱ ﯓﯔ ﯕ‬
‫(زنده جاويد او است‪ .‬جز او خدائي وجود ندارد)‬
‫البته زنده بودن او با زنده بودن ساير مخلوقات متفاوت‬
‫است‪ .‬زیرا همه مخلوقات مي ميرند و از بين مي روند و جز‬
‫خداوند سبحان كسي باقي نمي ماند‪.‬‬
‫چﭿﮀﮁﮂﮃﮄ ﮅﮆﮇﮈﮉﮊچ‬
‫الرحن‪٢٧ – ٢٦ :‬‬
‫(همه چيزها و همه كساني كه بر روي زمين هستند‪،‬‬
‫دستخوش فنا مي‌گردند و تنها ذات پروردگار با عظمت و‬
‫ارجمند تو مي‌ماند و بس)‪.‬‬
‫‪ .‬در صحيح بخاري از ابن عباس روایت شده است که‬
‫رسول اكرم صهمواره مي فرمود‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫(اعوذ بعزتك الذي ل اله انت الذي ل يوت و ال ّن و النس یموتون)‬
‫به عّزت تو كه معبودي جز تو وجود ندارد‪ ،‬پناه مي برم‪ ،‬تو‬
‫نمي ميري و جن ها و انسان ها مي ميرند‪.‬‬
‫آري‪ ،‬کسی كه چنين باشد(زنده جاوید و حيات ابدي دارد‪،‬‬
‫شايسته است که بر وي اعتماد و اتكال شود‪.‬‬
‫چ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ چ الفرقان‪٥٨ :‬‬
‫( و (در همه امور) بر خداوندي تكيه كن كه هميشه زنده‬
‫است و هرگز نمي‌ميرد)‪.‬‬

‫بخاري‪ ،13/368 :‬حدیث شماره ‪7383‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪269‬‬
‫خداوند سبحان قيوم است یعنی خودش پاینده و نگه دارنده‬
‫دیگران است و همه موجودات به او نياز دارند‪ ،‬هيچ چيزي‬
‫بدون او وجود ندارد‪.‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ چ الروم‪٢٥ :‬‬
‫( و از جمله دلئل و نشانه‌هاي (كمال قدرت و نهايت‬
‫عظمت) خدا يكي هم اين است كه آسمان و زمين (بدين‬
‫ساختار استوار و صورت زيبا) ساخته و پرداخته او و به فرمان‬
‫وي برپا است‪).‬‬
‫خداوند اين دو اسم را اغلب يك جا و باهم بيان کرده است‪،‬‬
‫مثل ً مي فرمايد‪:‬‬
‫پ ﭚ چ آل عمران‪٢ :‬‬ ‫چﭓﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ‬
‫(جز خدا‪ ،‬خدائي نيست و او زنده (به خود) و متصّرف (در‬
‫كار و بار جهان) است‪).‬‬

‫از نشانه های زنده و قيوم بودن او‬

‫از نشانه های زنده و قیوم بودن او اين است كه هرگز نمي‬
‫خوابد‪:‬‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ چ البقرة‪٢٥٥ :‬‬
‫(خدائي بجز الله وجود ندارد و او زنده پايدار (و جهان‬
‫هستي را) نگهدار است)‪.‬‬
‫زنده و قيوم است و نمي خوابد و چرت نمي زند چون‬
‫خواب و چرت زدن‪ ،‬هر دو نشانه ی نقص و عيب هستند و‬
‫خداوند از اينها پاک و منزه است‪ .‬در صحيح مسلم از ابي‬
‫موسي روایت است که پیامبرص پنج مطلب را براي ما بيان‬
‫فرموده‪ -1 :‬خداوند نمي خوابد و خواب شايسته او نيست‪2 .‬و‬
‫‪ -3‬ميزان عمل ما را بال و پايين مي كند‪ -4 .‬اعمال شب را‬
‫قبل از اعمال روز به سوي خود می برد و میلامعا ‪. 5-‬دونش‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬دنوش يم هدرب وا يوسب بش لامعا زا لبق زور‬
‫خداوند با دوصفت حيات و قيّوم خود را ستوده است‪.‬‬
‫همچنانکه درنصهای گذشته بيان گردید و رسول اللهص نيز با‬
‫ذكر اين صفات پروردگارش را مورد ستايش قرار داده است‪،‬‬
‫از ابن عباس روایت است كه رسول اللهص هرگاه براي نماز‬
‫شب بلند مي شد‪ ،‬چنين مي فرمود‪:‬‬

‫مسلم‪1/162 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪270‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫»اللهمّ لک المد‪ ،‬انت قیّم السموات والرض و من فیهنّ‪ ،‬و لک المد‪،‬‬
‫لک السموات و الرض و من فیه ّن و لک المد‪ ،‬انت نورُ السموات و الرض‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫و لک المد انت ملک السموات و الرض‪»...‬‬
‫پروردگارا! تعريف و نثاء از آن تو است‪ .‬تو (قيّم) نگاه‬
‫دارنده زمين و آسمانها و تمام آنچه که در زمين و آسمانها‬
‫می باشند‪ ،‬هستي‪ .‬ستایش از آن تو است‪ ،‬تو نور و روشني‬
‫زمين و آسمانها هستي‪ ،‬ثناء از آن تو است‪ ،‬تو مالك زمين و‬
‫آسمانها هستي‪.‬‬

‫‪ – 21-22‬گوش و چشم خداوند‬

‫اين دو صفت با نص قرآن ثابت اند‪:‬‬
‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫چﭡﭢ‬
‫(هيچ چيزي همانند خدا نيست (و نه او در ذات و صفات به‬
‫چيزي از چيزهاي آسمان و زمين مي‌ماند و نه چيزي از‬
‫چيزهاي آسمان و زمين در ذات و صفات بدو مي‌ماند) و او‬
‫شنوا و بينا است (و پيوسته بر كارگاه جهان نظارت دارد)‬
‫چ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ چ الج‪٦١ :‬‬
‫((مسأله) به همين منوال است (و اين وعده از سوي‬
‫خداي قادر توانا است‪ .‬بلي) خدا كه شب را در روز و روز را‬
‫در شب داخل مي‌گرداند (و از يكي مي‌كاهد و بر يكي‬
‫مي‌افزايد و طبق نظام معيّني چرخه زمان را به گردش‬
‫مي‌اندازد) و او شنواي (گفتار ستمديدگان و) بيناي (كردار‬
‫ستمگران) است (و داد مظلومان را از ظالمان مي‌گيرد)‪).‬‬
‫خداوند خطاب به موسي و هارون مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ چ طه‪٤٦ :‬‬
‫( من با شما هستم و (حرفهايشان را) مي‌شنوم و‬
‫(اعمالشان را) مي‌بينم (و ايشان را از كشتن و آزار شما باز‬
‫مي‌دارم) )‪.‬‬

‫بزرگي سمع و بصر خداوند‬

‫خداوند در اين خصوص مي فرمايد‬

‫‪ 2‬بخاری ‪.3/3‬حدی ث شماره ‪ ،1120‬ومس لم‪.1/532:‬حدی ث شماره ‪.799‬ولف ظ‬

‫این حدیث از بخاری است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪271‬‬
‫چ الكهف‪٢٦:‬‬ ‫چ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨﯩ‬
‫(بگو‪ :‬خدا (از همگان) آگاه‌تر از مدّتي است كه اصحاب‬
‫كهف (در غار زنده و در حال خواب) ماندند (و برايتان بيان‬
‫گرديد‪ .‬لذا به گفتگوهاي مختلف در اين‌باره خاتمه دهيد)‪ .‬تنها‬
‫او است كه غيب آسمانها و زمين را مي‌داند (و از مجموعه‬
‫جهان هستي و از جمله مدّت ماندگاري اصحاب كهف باخبر‬
‫است)‪ .‬شگفتا او چه بينا و شنوا است! )‬
‫اين جرير مي گويد‪ :‬اين آيه بمعني مبالغه در مدح است‪،‬‬
‫گویي که چنين گفته شده است‪(:‬ما ابصره) چقدر بينا است؟!‬
‫و(ما اسعه) چقدر شنوا است؟! و تفسيراین سخن‪ ،‬اين است‪:‬‬
‫خداوند هر موجود را بهتر مي بيند و هر شنيدني را بهتر مي‬
‫‪1‬‬
‫شنود‪ ،‬هيچ چيزي از ديدنیها و شنيدنیها از وي پنهان نيست‪.‬‬
‫خداوند مي شنوند ومی بیند و نیکوكاران را مي بيند و آنان‬
‫را پاداش می‪:‬دهد‬
‫ﮣ چ‬ ‫چﮗ ﮘ ﮙﮚﮛﮜﮝﮞﮟﮠﮡ ﮢ‬
‫الشعراء‪٢٢٠ - ٢١٨ :‬‬
‫جد)‬
‫(آن خدائي كه تو را مي‌بيند بدان گاه كه (براي نماز ته ّ‬
‫برمي‌خيزي و (همچنين مي‌بيند) حركت (قيام و ركوع و سجود‬
‫و نشست و برخاست) تو را در ميان (صف جماعت) سجده‬
‫برندگان‪ .‬چرا كه او بس شنوا و آگاه است‪.‬خداوند نیکو کاران‬
‫رامی بیند وآنان راپاداش می(‪.‬دهد‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ‬
‫ﭦ ﭧ ﭨ چ آل عمران‪١٨١ :‬‬
‫(با وجود اين كه ملك آسمانها و زمين از آن او است و همه‬
‫چيز را همو به ارث مي‌برد‪ ،‬برخي از يهوديان از روي ريشخند‬
‫مد! خداي تو فقير است و از ما درخواست‬ ‫گفتند‪ :‬اي مح ّ‬
‫قرض مي‌كند! بگو‪ ) :‬بيگمان خداوند سخن كساني را شنيد كه‬
‫گفتند‪ :‬خدا فقير است و ما بي‌نيازيم! آنچه را گفتند (بر‬
‫ايشان) خواهيم نوشت و به قتل رساندن پيامبران را به ناحق‬
‫سط گذشتگان) ايشان (هم ثبت و ضبط خواهد شد) و‬ ‫(تو ّ‬
‫بدانان خواهيم گفت‪ :‬بچشيد عذاب (آتش) سوزان را‪).‬‬
‫عايشه درباره گستردگي قدرت شنوائي خدا‪ ،‬مي گويد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫»المد ل الذي وسع سعه ال صوات»‬

‫تفسير ابن جرير‪15/232 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫بخاري‪13/372 :‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪272‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ستایش خدای را سزد که تمام صداها را می شنود‪.‬‬
‫زني كه از دست شوهرش شاكي بود‪ ،‬نزد رسول اللهص‬
‫آمد و در گوشه ای از خانه پیامبرص داشت با اوسخن می‬
‫گفت‪ ،‬خداوند اين گفتگو را شنيد و در پي آن اين آيه را نازل‬
‫فرمود‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ‬
‫چ الجادلة‪١ :‬‬
‫(خداوند گفتار آن زني را مي‌پذيرد كه درباره شوهرش با تو‬
‫بحث و مجادله مي‌كند و به خدا شكايت مي‌برد‪ .‬خدا قطعاً‬
‫گفتگوي شما دو نفر را مي‌شنود‪ ،‬چرا كه خدا شنوا و بينا‬
‫است‪).‬‬
‫در صحيح بخاري از حضرت ابي موسي اشعري روايت‬
‫شده است‪ ،‬كه مي گويد‪ :‬در سفري همراه رسول‬
‫اكرمصبوديم‪ ،‬هرگاه از گردنه اي بال مي رفتيم با صداي بلند‬
‫«الله اكبر» مي گفتيم‪ .‬رسول اكرم صفرمود‪« :‬اربعوا علی‬
‫‪1‬‬
‫انفسکم‪ ،‬فإنّکم لتدعون أصمّول غائبا‪ ،‬تدعون سیعا بصیرا قریبا»‬
‫بر خود ترحم كنيد (يعني آهسته تر الله اكبر بگوييد) زيرا‬
‫شما‪ ،‬ناشنوا و نابينا را صدا نمي کنید بلكه خدائي را صدا مي‬
‫زنيد كه شنوا‪ ،‬بينا و نزديك است‪.‬‬

‫جهننل مشركيننن نسننبت بننه افننق و اندازهی سننمع و‬

‫شنوایی خدا‬
‫امام بخاري در صحيح خود از عبدالله نقل مي كندکه او‬
‫گفت‪ :‬در خانه خدا (كعبه) دو ثقفي و يك قريشي‪ ،‬يا دو‬
‫قريشي و يك ثقفي شكم گنده و كوردل گردهم آمده بودند‪،‬‬
‫يكي از آنان گفت‪ :‬آيا خداوند‪ ،‬آنچه را كه ما مي گوئيم ميونش‬
‫وا ميئوگب نخس دنلب يادص اب رگا ‪:‬دنتفگ رگيد رفن ود نآ ؟د‬
‫يموس ‪.‬دونش يمن ميئوگب نخس هتسهآ رگا و دونش يم‬
‫ار ام هتسهآ يادص اًمتح دونش يم ار دنلب يادص رگا ‪:‬تفگ‬
‫نیا هلداجم و هشقانم نیا لابند هب دنوادخ هک ؛دونش يم زين‬
‫‪:‬دومرف لزان ار ریز هیآ رفن هس‬
‫ﭧﭨﭩﭪﭫﭬﭭ ﭮ ﭯﭰﭱ ﭲﭳﭴﭵﭶ‬ ‫چﭥﭦ‬
‫‪2‬‬
‫ﭷ ﭸ ﭹ چ فصلت‪٢٢ :‬‬

‫بخاري – ‪13/372‬‬ ‫‪1‬‬

‫بخاری‪.8/562 :‬حدیث شماره ‪.4817‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪273‬‬
‫(شما اگر گناهانتان را پنهان مي‌كرديد نه از اين جهت بود‬
‫كه از شهادت گوشها و چشمها و پوستهايتان بر ضد ّ خودتان‬
‫بيم داشته باشيد (چرا كه اصل ً باور نمي‌كرديد روزي اينها به‬
‫سخن درآيند و بر ضد ّ كسي گواهي دهند)‪ .‬بلكه گمان‬
‫مي‌برديد خدا بسياري از اعمالي را كه (مخفيانه) انجام‬
‫مي‌دهيد نمي‌داند‪).‬‬

‫‪1‬‬
‫وم‪ :‬اسماء حسني خداوند‬ ‫مطلب س ّ‬
‫خداوند اسم و نامهای دارد كه تمامشان نیکو و زیبا هستند‪.‬‬
‫چ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ چ العراف‪١٨٠ :‬‬
‫(خدا داراي زيباترين نامها است (كه بر بهترين معاني و‬
‫كاملترين صفات دللت مي‌نمايند)‪.‬‬
‫که بعضی از آنهارا درسوره حشرذکر نموده است‪:‬‬
‫چ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣﮤ ﮥ ﮧ ﮧﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ‬
‫ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫چ الحشر‪٢٤ – ٢٢ :‬‬
‫(خدا كسي است كه جز او پروردگار و معبودي نيست‪ .‬آگاه‬
‫از جهان نهان و آشكار است (و ناپيدا و پيدا در برابر دانشش‬
‫يكسان است)‪ .‬او داراي مرحمت عامه (در اين جهان‪ ،‬در حق‬
‫همگان)‪،‬و داراي مرحمت خاصه (در آن جهان‪ ،‬نسبت به‬
‫مؤمنان) است‪ .‬خدا كسي است كه جز او پروردگار و معبودي‬
‫نيست‪ .‬او فرمانروا‪ ،‬منزه‪ ،‬بي‌عيب و نقص‪ ،‬امان‌دهنده و‬
‫امنيت بخشنده‪ ،‬محافظ و مراقب‪ ،‬قدرتمند چيره‪ ،‬بزرگوار و‬
‫شكوهمند و والمقام و فرازمند است‪ .‬خداوند دور و فرا از‬
‫چيزهائي است كه انباز او مي‌كنند‪ .‬او خداوندي است كه‬
‫طراح هستي و آفريدگار آن از نيستي و صورتگر جهان است‪.‬‬
‫داراي نامهاي نيك و زيبا است‪).‬‬

‫‪ -1‬تعداد نامهای خداوند‬

‫در صحيح بخاري و مسلم از ابي هريره روایت شده است‬
‫که رسول اكرم صفرمود‪:‬‬

‫‪ 1‬مؤلف كتاب مس تندي درباره اس ماء الله و ص فاتش طب ق عقيده اه ل س نت و‬

‫جماعت نوشته است‪ .‬در صورت نياز به مباحث بيشتر مراجعه شود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪274‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫»إنّ ل تسعة وتسعین اسا‪ ،‬مائة الّا واحدا‪ ،‬من احصاها دخل النة و أنّ ال وِترٌ‬
‫یحبّ الوِتر»‬
‫خداوند ‪ 99‬نام دارد‪ ،‬از صد يكي كم‪ ،‬هر كس آنها را از بر‬
‫كند‪ ،‬يعني آنها را حفظ كند وارد بهشت مي شود و خداوند‬
‫‪1‬‬
‫فرد است و فرد را مي پسندد‪.‬‬
‫اين حديث حكايت از آن دارد كه نام هاي مبارك خداوند‬
‫محدود اند و آنها براساس نصوص وارده ‪ 99‬تا هستند‪.‬‬
‫اما حديثی که ابن سعود در این مورد روایت نموده است و‬
‫نیز دعایی که از پیامبر ص نقل شده است‪ ،‬بر این قول‬
‫اشکال وارد می کنند‪ ،‬حدیث بدین صورت است‪:‬‬
‫عن ابن سعود عن النبي ص انه قال‪ :‬ما اصاب احدا قط ه ٌم و‬
‫لحزنٌ فقال‪ :‬اللهم إِنّي عبدُك‪ ،‬ابن عبدك‪ ،‬ابن امتك‪ ،‬ناصيت بيدك‪ ،‬ماض ّ‬
‫ف‬
‫حكمك‪ ،‬عدل فّ قضاؤك اسأَلك بك ّل اسم هولك‪ ،‬سّيت به نفسك او علمته احدا‬
‫من خلفك‪ ،‬او انزلته ف كتابك او استأثرت به ف علم الغيب عندك‪ ،‬ان تعل القرآن‬
‫ربيع قلب‪ ،‬و نور صدري و جلء حُزن و ذهاب هّي‪ ،‬ال اذهب ال هه و حزنه و‬
‫‪2‬‬
‫ابدله مكانا فرحا»‬
‫در روایتی که پیامبرص خداوند را چنين ستوده است‪( :‬ل‬
‫‪3‬‬
‫أحصي ثناء عليك انت كما اثينت علي نفسك)‬
‫اشكال در اين حديث اين است كه این حديث دال بر اين‬
‫مطلب است كه خداوند نام هایي دارد كه در قرآن نيامده اند‬
‫بلكه تنها بعضي از بندگانش بطور استثنائي آنها را دانسته و يا‬
‫تنها خداوند آنها را می داند و آنها را براي هيچ يك از‬
‫مخلوقاتش معرفي نكرده است‪ .‬حال آنكه حديث ابي هريره‬
‫دال براين مطلب است كه نام هاي خداوند ‪ 99‬تا هستند و‬
‫همه آنها در قرآن آمده و معروف و شناخته شده هستند‪ .‬زيرا‬
‫در حدیث ابي هريره جمله «من احصاها» (هر كس كه آنها را‬
‫از بر كند) آمده است و حفظ كردن و از بر كردن ممكن‬
‫نيست مگر اينكه نازل شده و مشخص و معلوم باشند‪ ،‬بنا‬
‫براين نتيجه مي گيريم كه نامهائي كه خداوند آنها را به خود و‬

‫‪ 1‬بخاري‪11/214 :‬‬
‫‪ 2‬س ند احم د‪ -3974 :‬اب ن مجرد رفت ح الباري آن را ب ه احم د و اب ي حيان س وب‬
‫كرده است‪ .‬فتح الباري‪11/220 :‬‬
‫‪3‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪275‬‬
‫یا براي بعضي از بندگانش اختصاص داده است خارج از آن‬
‫‪ 99‬اسم هستند كه در حديث ابو هريره آمده اند‪.‬‬
‫سخن درست و قول حق درباره نامهاي خداوند با توجه به‬
‫تمام نصوص و روايت وارده‪ ،‬اين است كه تعداد نام هایي که‬
‫خداوند آنها را در قرآن معرفي نموده است يا از رسول الله‬
‫منقول هستند همان ‪ 99‬اسم هستند‪ ،‬نه بيشتر‪ .‬زيرا پیامبرص‬
‫بر اين تعداد تصريح و تأکیدكرده است و به دليل «من‬
‫احصاها» چرا که مازاد براین ‪ 99‬اسم‪ ،‬براي ما شناخته شده‬
‫نيستند زيرا آنها در علم خدا بوده و از غیبیات هستند يا اينكه‬
‫از جمله نام هايي هستند كه خداوند آنها را براي بعضي از‬
‫بندگان قرار داده است‪ .‬در غير اينصورت محدود كردن نام ها‬
‫به ‪ 99‬چه سودي دارد؟!‬

‫‪-2‬محدود بودن نام هاي نیکوی خداوند‬

‫پیامبرص به ما خبر داده كه نامهاي زيباي خداوند كه شناخت و‬
‫حفظ آنها در توان ما است‪ 99 ،‬تا هستند و هيچ حديث‬
‫صحيحي که تمام اين اسماء حسني را بگونه ای بيان كند كه‬
‫جاي هيچگونه اختلفي در محدود بودن آنها باقی نگذارد‪ ،‬وارد‬
‫نشده است‪ :‬بلكه اين نامهاي زيباي خداوند بصورت پراكنده‬
‫در قرآن و دراحاديث آمده اند ودرهرآيه ای تنها یک یا دو يا‬
‫بيش از دو نام آمده اند‪ ،‬بعضی آیات نیز باذکر يك نام يا دو‬
‫نام از نامهای خداوند ختم مي شود‪ .‬علمایان دینی به جمع و‬
‫گردآوری این نامها در قرآن و حديث توجه نموده اند‪ ،‬همان‬
‫طور كه شرح و تفسير آنها نیز مورد توجه آنان بوده است‪.‬‬
‫قرطبي كتابي به نام «معاني اسماء الله الحسني» نگاشته‬
‫است و اين جرير طبری‪ ،‬ابوبكر ابن العربي‪ ،‬ابن حجر‬
‫عسقلني و علمایان دیگر نیز به این امر مهم پرداختهاهنآ و دنا‬
‫قافتا دنوادخ ياه مان بلغا ۀرابرد املع ‪-‬دنا هدرك نايب ار‬
‫ينعي ‪،‬دنراد فلتخا اهنآ زا یمك دادعت رد اهنت ‪،‬دنرادرظن‬
‫يضعب و هتسناد ينسح ءامسا ءزج ار ءامسا نیا اهنآ زا یهورگ‬
‫‪1‬‬
‫‪-‬دنا هدرك فلتخا هراب نيا رد اه‬
‫دليل اين اختلف‪ ،‬اين است كه بعضي از علما بر اين باورند‬
‫که هر چه را كه قرآن براي خداوند به کاربرده است‪ ،‬جايز‬
‫است كه آنرا از اسماء حسني قرار دهيم و آن را براي خداوند‬
‫اطلق كنيم‪ ،‬بنابراين ابوبكر ابن العربي‪ ،‬رابع ثلثة و سادس‬

‫تلخيص الجير‪4/172 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪276‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫خمسه را از اسماء حسني دانسته و این نظریه را از آيه زير‪،‬‬
‫استنباط فرموده است‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ‬
‫ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ چ الجادلة‪٧ :‬‬
‫مگر نديده‌اي كه خداوند مي‌داند چيزي را كه در آسمانها و‬
‫چيزي را كه در زمين است‌؟ هيچ سه نفري نيست كه با‬
‫همديگر رازگوئي كنند‪ ،‬مگر اين كه خدا چهارمين ايشان است‬
‫و نه پنج نفري مگر اين كه او ششمين ايشان است‪،‬‬
‫همچنانکه (فاعل وزارع) را نیز از اسماء الله دانسته با توجه‬
‫به آیه‪:‬‬
‫ﭺ چچ‬ ‫ﭰ ﭱ ﭲ ﭳﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ‬ ‫چﭯ‬
‫النبياء‪١٠٤ :‬‬
‫(همان گونه كه (نخستين بار سهل و ساده) آفرينش را سر‬
‫داديم‪ ،‬آفرينش را از نو بازگشت مي‌دهيم (و به شكل ديگري‬
‫زندگي دوباره مي‌بخشيم و مردمان را براي حساب و كتاب‬
‫حاضر مي‌آوريم)‪ .‬اين وعده‌اي است كه ما مي‌دهيم و ما‬
‫قطعا ً آن را به انجام مي‌رسانيم‪).‬‬
‫واز آیه‪ :‬چ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ چ‬
‫الواقعة‪٦٤ - ٦٣ :‬‬
‫(آيا هيچ درباره آنچه كشت مي‌كنيد انديشيده‌ايد؟ آيا شما‬
‫آن را مي‌رويانيد‪ ،‬يا ما مي‌رويانيم‌؟)‬
‫البته قول صحیح و صواب اين است كه اينها از اسماء‬
‫حسني نيستند‪ ،‬يعني (رابع ثلثه و سادس خسة وفاعل و زارع) به‬
‫عنوان اسم براي خدا اطلق نميشوند و در قرآن فعلهايي ذكر‬
‫شده اند كه خداوند آنها را يه صورت جزاء‪ ،‬عدل و مقابله‬
‫برای خود اطلق كرده است‪ .‬اين افعال در سياق مدح و كمال‬
‫خداوند ذكر شده اند و اشتقاق نام براي خداوند از اين افعال‬
‫صحيح نميهيآ ريغ رد ينعي ‪،‬رگيد ياهاج رد ظافلا نيا ‪.‬دشاب‬
‫نم – دنوشيمن قلطا دنوادخ يارب ‪،‬دنا هدش دراو هك يياه‬
‫‪:‬لاثم باب‬
‫چ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ چ النساء‪١٤٢ :‬‬
‫(بيگمان منافقان (نشانه‌هاي ايشان را مي‌نمايانند و كفر‬
‫خويش را پنهان مي‌دارند و به خيال خام خود) خدا را گول‬
‫مي‌زنند! در حالي كه خداوند (دماء و اموال ايشان را در دنيا‬
‫محفوظ مي‌نمايد و در آخرت دوزخ را براي آنان مهيّا مي‌دارد‬
‫و بدين وسيله) ايشان را گول مي‌زند)‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪277‬‬
‫چ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ چ آل عمران‪٥٤ :‬‬
‫( (يهوديان و دشمنان مسيح براي نابودي او و آئين آسماني)‬
‫نقشه كشيدند و خداوند (هم براي حفظ او و آئين آسماني)‬
‫ن چاره‌جويان است‪) .‬‬ ‫چاره‌جوئي كرد ؛ و خداوند بهتري ِ‬
‫و چ ﯓ ﯔ ﯕ چ التوبة‪٦٧ :‬‬
‫( خدا را فراموش كرده‌اند (و از پرستش او روي‌گردان‬
‫شده‌اند)‪ ،‬خدا هم ايشان را فراموش كرده است‪).‬‬

‫ﯧﯨ ﯩ‬ ‫چﯛﯜ ﯝﯞﯟﯠﯡﯢﯣﯤﯥﯦ‬

‫چ البقرة‪١٥ – ١٤ :‬‬
‫(وقتي كه (منافقان) با مؤمنان روبرو مي‌گردند‪ ،‬می‪:‬دنیوگ‬
‫تفص‌ناطيش ياسؤر اب هك يماگنه و ميا‌هدروآ ناميا مه ام‬
‫نانمؤم) و ميئامش اب ام ‪:‬دنیوگیم ‪،‬دننيشن‌يم تولخ هب دوخ‬
‫و ديامن‌يم هرخسم ار ناشيا دنوادخ ‪.‬ميئامن‌يم هرخسم (ار‬
‫همادا شيوخ يشكرس هب هناروكروك ات هتخاس اهر ار نانآ‬
‫(‪.‬دنهد‬
‫واژه های ماكر‪ ،‬خادع‪ ،‬ناس و مستهزیء براي خداوند جز در‬
‫موارد ياد شده‪ ،‬اطلق نميزا ار اه هژاو نيا هك ينانآ و دنوش‬
‫‪.‬دنا هدش يگرزب یاطخ بكترم ‪،‬دنا هدرمش ينسح ءامسا‬
‫راكب مذ ناونعب يهاگ و حدم ناونعب يهاگ عادخ و ركم اريز‬
‫هكنيا رگم تسين حيحص دنوادخ يارب اهنآ ندرب راكب ‪.‬دنوريم‬
‫ار مذ ينعم و موهفم هك دنشاب يزيچ هب طورشم و ديقم‬
‫ديقم روكذم ياه هيآ هك روطنامه ‪،‬دنشاب هدرك فرطرب‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬دنا هدمآ طورشمو‬
‫بنابر اصل مذكور واژه متكلم‪ ،‬مرید‪ ،‬فاعلو صانع ازجمله‬
‫اسماء حسني نيستند – چون مسميات آنها هم می تواند‬
‫ممدوح باشد وهم می تواند مذموم باشد‪ .‬اگرچنانچه جايزمي‬
‫بود كه از این فعلها‪ ،‬اسم براي خداوند مشتق گردد مثلً‪ :‬از‪،‬‬
‫یمکرون (ماکر) و از یخدعون (مخادع) گرفته شود‪ .‬بدليل‬
‫اينكه افعال آنها در قرآن براي خداوند بكار رفته اند‪ ،‬آنگاه‬
‫بايستي‪ ،‬واژه های الداعي‪ ،‬التی‪ ،‬الجائي‪ ،‬الذاهب‪ ،‬القادم‪،‬‬
‫الناسي‪ ،‬القاسم‪ ،‬الساخط‪ ،‬الغضبان و اللعن‪ ،‬وغیره‪ ...‬نيز‬
‫براي خداوند بعنوان نام بكار مي رفتند‪ ،‬خداوند هرگز خود را‬
‫به کید و مکر و خداع و‪...‬متصف نمی نماید مگر بصورت جزاء‬
‫براي كساني كه مرتکب چنين کارهای شده باشند و مجازات‬
‫در برابر چنين كارهاي نادرستی‪ ،‬برای بندگان حسنه قلمداد می‬
‫‪1‬معارج القبول‪1/76 :‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪278‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪،‬دنوادخ ياه مان زا رگید يضعب !؟ دنوادخ هب دسر هچ ‪،‬دوش‬
‫هارمهرگم دنوش یمن قلطا دنوادخ یارب هك دنتسه يياهنآ‬
‫بيع و صقن ییاهنت هب اهنآ ندرب راک هب اریز ناشلباقم هملک‬
‫نيا – ضفاخلا ‪،‬لذملا ‪،‬صباقلا ‪،‬راضلا ‪،‬عناملا ‪:‬دننام ‪.‬دنتسه‬
‫يمن قلطا دنوادخ يارب ییاهنت و یدرفنم تروصب اهمسا هنوگ‬
‫‪.‬دنشاب هارمه ناشلباقم اي دض اي هك تسا مزل هكلب دنوش‬
‫زعملا ‪،‬طسابلا ضباقلا ‪،‬عفانلا راضلا ‪،‬عناملا یطعملا ‪،‬لًثم‬
‫‪.‬دنوریم راک هب‪.‬عفارلا ضفاخلا ‪،‬لذلا‬
‫یکی دیگراز نام هاي زيباي خداوند منتقم است که در قرآن‬
‫همیشه مضاف بسوي" ذو" به کار رفته است مانند چ‬
‫ﰎ تﰈ چ الائدة‪٩٥ :‬‬
‫(و خداوند توانا و انتقام‌گيرنده است)‬
‫يا مقید به مجرمين به کار رفته‪ ،‬مانند‪ :‬چ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ چ‬
‫السجدة‪٢٢ :‬‬
‫ي بزهكاران را كيفر خواهيم داد)‬ ‫(مسلّما ً ما همگ ِ‬

‫‪-3‬اسم اعظم ‪ -‬نام بزرگترخداوند‬

‫پیامبرص در چندها حديث به ما خبر داده است كه خداوند‬
‫دارای نام بزرگي است كه ازساير نامها متمايز است‪ .‬از اين‬
‫روايات‪:‬‬
‫‪-1‬از بريده اسلمي روایت شده که پیامبرص شنيد كه‬
‫شخصي چنين دعا مي كرد‪:‬‬
‫»اللهم ان اسألك بانك انت ال‪ ،‬ل اله ال انت‪ ،‬الحد الصمد‪ ،‬الذي ل يلد و ل‬
‫يولد و ل يكن له كفوا احد‪».‬رسول اللهص فرمود‪« :‬دعا ال باسه العظم‬
‫‪1‬‬
‫الذی إذا سُئل به أعطی‪ ،‬و إذا دُعی به أجاب»‬
‫اين شخص درخواست خود را از اسم اعظم خداوند طلب‬
‫كرده استنآ هليسوب هاگره هک تسا يمسا ‪،‬مظعا مسا ‪،‬‬
‫اعد نآ هليسوب هاگ ره و دشخب يم ‪،‬دوش تساوخردو لاوس‬
‫(دواد یبا و يذمرت) ‪.‬دش دهاوخ باجتسم دوش هدرك‬
‫‪-2‬از حضرت انس روايت است مي گويد‪:‬‬
‫درمسجد درخدمت رسول اكرمص نشسته بودم و شخصي‬
‫نماز مي خواند و چنين دعا مي كرد‪:‬‬

‫‪ 1‬شكوه المصابيح‪1/703:‬‬
‫رقم‪2289 :‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪279‬‬
‫«اللهم ان اسألك بانّ لك المد‪ ،‬ل اله ال انت النان التان‪ ،‬بديع السموات و‬
‫الرض‪ ،‬يا ذاللل والكرام يا حي يا قيوم أسألك »‬
‫رسول اكرم فرمود‪» :‬دعا ال بإسه العظم الذی إذا دعی به أجاب‪ ،‬و إذا‬
‫سُئل به أعطی»‬
‫با توسل به اسم اعظم خداوند‪ ،‬حاجتش را طلب كرده‬
‫است‪ ،‬اسم اعظم اسمي است كه هرگاه بدان دعا شود‪،‬‬
‫مستجاب مي شود و هرگاه بدان سوال شود‪ ،‬داده مي شود‬
‫‪1‬‬
‫(ترمذي‪ ،‬ابن ماجه و دارمي)‬
‫‪ -3‬در سنن ابن ماجه از ابي امامة روايت است که رسول‬
‫اللهص فرمود‪» :‬اسم ال العظم فی سور من القرآن ثلث‪(:‬البقرة‪،‬آل عمران‪،‬‬
‫طه) »اسم اعظم خدا در سه سوره قرآن آمده است‪( ،‬بقره‪،‬‬
‫آل عمران و طه) (این حدیث را ابن ماجه‪ ،‬طحاوي درکتاب‬
‫مشکل الثار‪ ،‬ابن معين در التاریخ و العلل آورده اند)‪.‬‬
‫‪ -4‬دو آیه در سوره های بقره و آل عمران كه در آنها اسم‬
‫أعظم خدا آمده است‪ ،‬مشخص و معین شده اند؛ ترمذی‪ ،‬ابو‬
‫داود‪ ،‬ابن ماجه و دارمي‪ ،‬از اسماء بنت يزيد روایت نموده‬
‫اند که پیامبر خداصفرمود‪:‬‬
‫ی‬ ‫(اسم ال العظم ف هاتي الیتي‪ :‬چ ی ی‬
‫چ وفاتة آل عمران‪ :‬چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ‬
‫پﭚچ‬ ‫پ‬
‫آل عمران‪٢ - ١:‬‬
‫(اسم اعظم خداوند درآیه ‪ 163‬سوره بقرة و ابتدای سوره آل‬
‫عمران می باشد‪).‬‬
‫آنچه كه از تطبيق و مقارنه بین نصوص وارده پيرامون اسم‬
‫اعظم خدا بر مي آيد‪ ،‬اين است كه اسم اعظم خداوند‪ ،‬همان‬
‫"الله" است‪ .‬زیرا لفظ "الله" تنها اسمی است که درميان‬
‫تمام نصوصی كه رسول خداص بیان نموده و در آنها اسم‬
‫اعظم هست‪ ،‬یافت می شود‪.‬‬
‫از جمله دلمسا "هللا" ظفل هک تسا نيا رب لاد هک یلئ‬
‫و رازه ود)‪، 2697‬مسا نيا هك تسا نيا ‪،‬تسا دنوادخ مظعا‬
‫ساسا رب) تسا هدش راركت نآرق رد راب (تفه دون و دصشش‬
‫‪،‬تسا هدمآ راب چنپ مهللا ظفل و ‪(.‬سرهفلا مجعلا شرامش‬
‫‪ 1‬شكوه‪1/704 :‬‬
‫رقم‪2290 :‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪280‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫نآ هک تسا يلاعت هللا هب صتخم هك يرگيد مسا هک یلاحرد‬
‫هولع ‪.‬تسا هدمآ راب ‪ 57‬طقف ‪،‬دشاب یم "نمحرلا" مه‬
‫درادرب رد "هللا" مسا نيا هك یدایز یاهموهفم و ينعم ‪،‬نيارب‬
‫‪.‬دنشاب یم مسا نیا ندوب مظعا رب یرگید لیلد‬

‫‪ -4‬وجوب ايمان آوردن به نام هاي خداوند‬

‫تمام سلف صالح اتفاق دارند براينكه ايمان آوردن به همه‬
‫اسماء حسني و مفاهیمی که این اسماء برآنها دللت دارند و‬
‫نیز افعالي كه از اين صفات نشأت می گیرند‪ ،‬واجب است‬
‫مثل ً با توجه به اسم قدير واجب است که ایمان داشته باشیم‬
‫که خداوند بر همه چيز قادر و توانا است و نیز ایمان به كمال‬
‫قدرت او و اينكه تمام كائنات از قدرت خداوند بوجود آمده اند‬
‫واجب است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -5‬مسلمان چگونه اسماء حسني را برمی شمارد‬
‫در احادث‪ ،‬بس یار بر حف ظ و ازبر کردن اس ماء حس نی ترغی ب‬
‫و تشوی ق شده اس ت‪ .‬تاجاییک ه از بر کنندگان آن را ب ه بهش ت‬
‫وعده فرموده است‪.‬‬
‫ام ا علمایان دی ن در مورد (احص اء) ک ه در احادی ث ب ه ای ن‬
‫عبارت آمده است نظرهای گوناگونی دارند‪.‬‬
‫خطابي مي گويد‪ :‬در اين باره چند صورت ممكن و محتمل‬
‫است‬
‫اول‪ :‬اينكه آنها را تا آخر برشمارد يعني به بعضي ازآنها‬
‫اكتفا نكند بلكه تمامي آنهارا از خداوند بخواهد و با ذكر همه‬
‫آنها خدا را ثنا گويد‪ ،‬آنگاه او مستحق و شايسته ثواب وعده‬
‫داده شده مي گردد و اين صورتی است كه امام بخاري آن را‬
‫برگزیده و ترجيح داده است؛ يعني احصاء را به حفظ تفسير‬
‫كرده است‪ .‬بدليل اينكه در روايت ديگري «من حفظها» آمده‬
‫است‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اينكه احصاء بمعني توانای قیام به مقتضای معانی‬
‫این اسماء است‪ ،‬يعني هركس در حد توانایی خود‪ ،‬حق اين‬
‫اسماء را ادا كند و به مقتضاي آنها عمل كند وخود را ملزم به‬
‫معاني آنها بداند‪ .‬مثل ً وقتي که ميگويد "رّزاق" به رازق بودن‬
‫او اعتماد كند و همین طور درسائر اسماء خدا‪.‬‬

‫راجع به این موضوع ‪،‬به کتاب "معارج القبول "‪ 1/84‬مراجعه شود‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪281‬‬
‫سوم‪ :‬منظور از احصاء احاطه كردن و فرا گرفتن تمامی‬
‫معاني آنها است‪.‬‬
‫بعضي نیز گفتهیم اهنادب لمع ينعمب "اهاصحا" هك دنا‬
‫و رماوا مامت ميلست دیاب "ميكحلا " ‪:‬ديوگ يم يتقو لًثم ‪،‬دشاب‬
‫رب ينتبم وا يهاون و رماوا هيلك هك دريذپب و دوش وا یاهنامرف‬
‫‪.‬دنتسه تمكح‬
‫ابن بطال مي گويد‪ :‬طریقه عمل كردن به آنها به شيوه‬
‫هاي زيرمی باشد‪:‬‬
‫‪ -1‬صفاتي كه اقتداء به آنها جايز است مانند‪- :‬رحيم و‬
‫كريم‪ ،‬بايد تمرين كند تا اين اوصاف را در خود ايجاد كند‪.‬‬
‫‪ -2‬صفاتي كه مختص ذات او هستند‪ ،‬مانند جبّار و قهار و‬
‫عظيم‪ ،‬انسان بايد اين صفات و اسما ء را بپذيرد و در برابر‬
‫آنها فروتن باشد و از متصف نمودن خود به اين گونه صفات‪،‬‬
‫بپرهیزد‪.‬‬
‫‪ -3‬صفاتي كه در آنها مفهوم وعده وجود دارد‪ ،‬موقع ذكر‬
‫آنها‪ ،‬متوقع و امید وار باشد‪.‬‬
‫‪-4‬صفاتي كه در آنها مفهوم وعيد وجود دارد‪ ،‬در موقع‬
‫برخورد و ذکر آنها از وي بیم داشته باشد و از نافرماني او‬
‫بترسد‪.‬‬
‫البته معني ظاهري (احصاء) حفظ و قیام به انجام عبادت و‬
‫بندگي است‪ ،‬همانطور كه حفظ قرآن بدون عمل كردن به آن‬
‫سودي ندارد بلکه حتي در وصف كساني كه از دين رد مي‬
‫شوند چنين آمده است‪ :‬آنها قرآن را مي خوانند ولي از‬
‫گلويشان(به آن سوي عمل) تجاوز نمی‪.‬دنک‬

‫‪ -6‬برشمردن اسماء حسني خداوند‬

‫ابن حجر عسقلتي در این زمینه حق را اصابه نموده است‬
‫زیرا اسماء خداوند را ‪ 99‬اسم شمرده و همه آنها را از قرآن‬
‫استخراج نموده است و اين تعداد مطابق با تعدادی است که‬
‫در حديث ابي هريره آمده است‪ ،‬که ما دقیقا ً آنها را ذكر مي‬
‫كنيم‪.‬‬
‫‪ -4‬الواحد‬ ‫‪ -3‬الله‬ ‫ب‬‫‪ -2‬الر ّ‬ ‫‪ -1‬الله‬
‫‪ -8‬القدوس‬ ‫‪ -7‬الملك‬ ‫‪ -6‬الرحيم‬ ‫‪ -5‬الرحمن‬
‫‪ -12‬العزيز‬ ‫‪ -11‬المهيمن‬ ‫‪ -10‬المؤمن‬ ‫‪ -9‬السلم‬
‫‪ -16‬الباري‬ ‫‪ -15‬الخالق‬ ‫‪ -14‬المتكبر‬ ‫‪ -13‬الجبّار‬
‫‪ -20‬الظاهر‬ ‫‪ -19‬الخر‬ ‫‪-18‬الول‬ ‫‪ -17‬المصور‬
‫‪ -24‬العلي‬ ‫‪ -23‬القيوم‬ ‫‪ -22‬الحي‬ ‫‪ -21‬الباطن‬
‫‪ -28‬الواسع‬ ‫‪ -27‬الحليم‬ ‫‪ -26‬التواب‬ ‫‪ -25‬العظيم‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪282‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪ -32‬الغني‬ ‫‪ -31‬العليم‬ ‫‪ -30‬الشاكر‬ ‫‪ -29‬الحكيم‬
‫‪ -36‬اللطيف‬ ‫‪ -35‬القدير‬ ‫‪ -34‬العفو‬ ‫‪ -33‬الكريم‬
‫‪ -40‬المولي‬ ‫‪ -39‬البصير‬ ‫‪ -38‬السميع‬ ‫‪ -37‬الخبير‬
‫‪ -44‬الرقيب‬ ‫‪ -43‬المجيب‬ ‫‪ -42‬القريب‬ ‫‪ -41‬النصير‬
‫‪ -48‬الحميد‬ ‫‪ -47‬الشهيد‬ ‫‪-46‬القوي‬ ‫‪ -45‬الحسيب‬
‫‪-52‬الحق‬ ‫‪-51‬الحفيظ‬ ‫‪ -50‬المحيط‬ ‫‪ -49‬المجيد‬
‫‪ -56‬الخلق‬ ‫‪-55‬القهار‬ ‫‪-54‬الغفار‬ ‫‪-53‬المبين‬
‫‪ -60‬الرؤوف‬ ‫‪ -59‬الغفور‬ ‫‪ -58‬الودود‬ ‫‪ -57‬الفتاح‬
‫‪ -64‬المقيت‬ ‫‪ -63‬المتعال‬ ‫‪ -62‬الكبير‬ ‫‪ -61‬الشكور‬
‫‪ -68‬الوارث‬ ‫‪ -67‬الخفي‬ ‫‪ -66‬الوهاب‬ ‫‪ -65‬المستعان‬
‫‪ -72‬الغالب‬ ‫‪ -71‬القادر‬ ‫‪ -70‬القائم‬ ‫‪ -69‬الولی‬
‫‪ -76‬الحد‬ ‫‪-75‬الحافظ‬ ‫‪ -74‬البر‬ ‫‪ -73‬القاهر‬
‫‪ -80‬الوكيل‬ ‫‪ -79‬المقتدر‬ ‫‪ -78‬المليك‬ ‫‪ -77‬الصمد‬
‫‪ -84‬الكرم‬ ‫‪ -83‬الكافي‬ ‫‪ -82‬الكفيل‬ ‫‪ -81‬الهادي‬
‫‪88‬غافرالذنب‬ ‫‪ -87‬ذوالقوة‬ ‫‪ -86‬الرزاق‬ ‫‪ -85‬العلي‬
‫المتین‬
‫‪ -92‬رفيع‬ ‫‪ -91‬ذوالطول‬ ‫‪ -90‬شديد‬ ‫‪ -89‬قابل التوب‬
‫الدرجات‬ ‫العقاب‬
‫‪ -96‬نور‬ ‫‪ -95‬بديع‬ ‫‪ -94‬فاطر‬ ‫‪ -93‬سريع‬
‫السموات و‬ ‫السموات و‬ ‫السموات و‬ ‫الحساب‬
‫الرض‬ ‫الرض‬ ‫الرض‬
‫‪ -99‬ذوالكرام‬ ‫‪ -98‬ذوالجلل‬ ‫‪ -97‬مالك‬
‫الملك‬

‫‪-7‬ويژگيهاي اسماء الله‬

‫‪1‬‬
‫شيخ حسن البناء در كتاب خود بنام‪( :‬العقائد) آورده است كه‬
‫بعضي از مردم‪ ،‬براي هر یک از اسماء خداوند متعال ویژگی و‬
‫اسراری را بيان كرده اند و حتی بعضيها در اين باره غلّو كرده‬
‫و از اين حد هم تجاوز نموده اند و مدعي شده اند كه برای‬
‫هریک از اسماء‪ ،‬يك خادم روحاني وجود دارد که هركس آن را‬
‫ورد زبان خود كند‪ ،‬آن خادم او را خدمت مي كند‪.‬‬
‫حتی عده ای از مردم مدعي اند كه اسم اعظم خداوند‬
‫سري از اسرار است كه به بعضي از افراد داده مي شود و‬
‫هركس كه موفق به دريافت اين سر گردد‪ ،‬مشكل ها توسط‬
‫او حل و كارهای خارق العاده از وي سر می زند و آن انسانها‬
‫خصوصيتهاتي خواهند داشت كه ديگران ندارند‪.‬‬
‫اين گروه از انسانها كه شيخ حسن البناء درباره آنان سخن‬
‫گفته است‪ ،‬بدون هیچ گونه دليل و مدركی از قرآن و سنت‬
‫‪ 1‬مجموع ة الرس ائل‪.447-444 :‬ک ه شی خ حس ن البن ا ای ن مطالب را در رد آنه ا‬
‫نوشته است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪283‬‬
‫پیامبرص چنين ادعاهايی را داشته و دارند و هر چیزی كه این‬
‫گونه باشد یعنی از قرآن يا حديث دلیلی نداشته باشد‪،‬‬
‫اعتباري ندارد‪ ،‬چنانکه رسول اللهص مي فرمايد‪(:‬كل عمل ليس‬
‫عليه امرنا فهورد) هر عملي كه مطابق با گفته رسول الله نباشد‪،‬‬
‫مردود است‪.‬‬
‫بي ترديد اينگونه گفته ها و ادعاها عامل پخش و گسترش‬
‫باورهای پوچ و اعتقادات انحرافي در جامعه خواهند شد‬
‫وكوشش ها و عمرهای فراونی درمسيرخطا سپري شده و‬
‫گمراهي بزرگی به بار خواهند آورد‪.‬‬
‫تنها فضيلتي كه رسول اللهص براي اسم اعظم خداوند‪،‬‬
‫بيان فرموده اند اين است که هرگاه بوسيله آن دعا شود‪،‬‬
‫مستجاب مي شود و هر گاه بوسيله آن سوال شود‪ ،‬پاسخ‬
‫داده خواهد شد‪.‬‬

‫‪-8‬فائده شناخت و دانستن اسماء حسناي خداوند‬

‫اما فائده هایی كه از شناخت و معرفت اين اسمها و صفتها‬
‫عايد مسلمان مي شود‪ ،‬مختصرا ً بشرح زير هستند‪:‬‬
‫‪ - 1‬اسماء و صفات الهي بزرگترين ابزار و وسیله شناخت‬
‫صورغموض و‬ ‫حق تعالي هستند و بدون آن‪ ،‬ايمان به خدا يك ت ّ‬
‫پیچیده و فاقد هرگونه نتيجه مطلوب و پاكيزه است که بحمد‬
‫ومنت خدا‪ ،‬در صفحات گذشته صفات و اسماء خداوند را به‬
‫تفصیل بيان داشتيم‪.‬‬
‫‪-2‬تمجيد وتعريف خداوند بوسيله اسماء و صفات‪ ،‬اسماء و‬
‫صفات خداوند بهترين ابزاري هستند كه ما بوسيله آنها خدا را‬
‫ثناء مي گويم و بهترین و بزرگترین ذکری هستند که خداوند ما‬
‫را بدان امر كرده است‪.‬‬
‫چ الحزاب‪٤١ :‬‬ ‫ﯼییی‬ ‫چ‬
‫(اي مؤمنان! بسيار خداي را ياد كنيد (و هرگز او را‬
‫فراموش ننمائيد)‪).‬‬
‫‪ -3‬دعا و خواندن خداوند بوسیله اسماء وصفاتش‪ .‬چنانکه‬
‫می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ چ العراف‪١٨٠ :‬‬
‫(خدا داراي زيباترين نامها است (كه بر بهترين معاني و‬
‫كاملترين صفات دللت مي‌نمايند‪ .‬پس به هنگام ستايش‬
‫يزدان و درخواست حاجات خويش از خداي سبحان) او را‬
‫بدان نامها فرياد داريد و بخوانيد‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪284‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫چندها بار پیامبر خداصبیان نموده که يكي از اصحاب خدا را‬
‫با اسم اعظم خوانده و از وی طلب كرده است‪ ،‬اسم اعظم‬
‫همان اسمي است كه اگر بوسيله آن سوال شود سائل هرگز‬
‫بي پاسخ نخواهد ماند‪.‬‬
‫‪ -4‬فزونی و ازدیاد ايمان‪ :‬هر اندازه که انسان در مورد‬
‫اسماء و صفات خداوند آگاهی و شناخت پیدا کند‪ ،‬به همان‬
‫میزان ایمانش افزوده مي شود‪.‬‬
‫‪ -5‬احساس نیرو و توانایی و ثبات‪ ،‬زیرا انسان طبیعتا ً به‬
‫سوی نیروی قادر و غالب گرايش دارد‪.‬‬
‫‪ -6‬وابسته كردن قلب به خدا‪ ،‬زیرا کسی که مي داند رزق‬
‫از جانب خداوند است و او رازق است‪ ،‬رزق را تنها از او مي‬
‫جويد‪ ،‬انساني كه میداند خداوند جبار و چیره و غالب و توانا‬
‫است از معصيت و نافرماني او‪ ،‬پرهيز مي كند وکسی که می‬
‫داند خداوندآگاه است‪ ،‬مواظب خود مي باشد و همیشه او را‬
‫مراقب خود می داند و‪....‬‬
‫‪ -7‬اجر و پاداش بزرگ و فراوان كه تنها در سایه آشنايي با‬
‫نام و صفات خداوند می توان آن را بدست آورد‪ .‬لذا ياد‬
‫گرفتن اين اسماء و صفات از بهترين مطالبي هستند كه‬
‫انسان بايد آنها را فراگيرد‪ ،‬زیرا ياد گرفتن و ياد دادن آنها‬
‫بهترين عملي هستند كه انسان آن را انجام می‪.‬دهد‬

‫نمونه هایی از تمجيد وتعريف ودعا ونيایش رسول‬

‫اکرم ص از خداوند متعال‬
‫دوست دارم نمونه هایي از سخنان پیامبرصرا كه در آنها‬
‫خداوند را تمجيد و تعريف نموده و با اسماء و صفاتش‪ ،‬وي را‬
‫خواسته و دعا نموده است‪ ،‬ارائه دهم‪.‬‬
‫‪ -1‬از ابوهریره روایت شده که حضرت ابوبكر از رسول‬
‫الله خواست که دعاهايي را به او یاد دهد که صبح و شام‬
‫آنها را بخواند‪ ،‬رسول الله صفرمود‪:‬‬
‫‪» -2‬قل‪ :‬اللهمّ عال الغیب و الشهادة‪ ،‬فاطر السموات و الرض‪ ،‬ربّ کلّ‬
‫شیء و ملیکه‪ ،‬اشهد ان ل اله الّا انت‪ ،‬أعوذ بک من شر نفسی‪ ،‬ومن شر‬
‫الشیطان و شرکه »‪( 1‬رواه الترمذي وابوداود‪ ،‬والدارمي)‬
‫(بگو‪ :‬پروردگارا‪ ،‬آگاه به پيدا و پنهان‪ ،‬آفريدگار آسمانها و‬
‫زمين‪ ،‬پروردگار هر چيز و مالك هر چيز‪ ،‬گواهي مي دهم كه‬
‫شكاه المصابيح‪.1/734 :‬حدیث شماره ‪.2390‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪285‬‬
‫جز تو معبودي وجو ندارد‪ ،‬از بدي های خود و از شر و بدی‬
‫شيطان و شرك او به تو پناه مي آورم‪).‬‬
‫‪ -3‬از ابي سعيد خدري روايت است که مي گويد‪ :‬هرگاه‬
‫پیامبرص سر از ركوع بلند مي كرد‪ .‬مي گفت‪:‬‬
‫»ربّنا لک المد‪ ،‬ملءُ السموات و الرض و ملء ما شئت من شیء بعد‪،‬اهل الثناء‬
‫و الجد‪،‬احق ما قال العبد‪ ،‬و کلّنا لک العبد‪،‬اللهم ل مانع لا اعطیت‪ ،‬و ل مطی لا‬
‫‪1‬‬
‫منعت و لینفع ذا الد منک الدّ»‬
‫(پروردگارا حمد و ثناء از آن تواست به اندازه پري زمين و‬
‫آسمانها و باندازه پري هر آنچه كه تو خواسته باشي‪ ،‬اي كسي‬
‫كه شايسته مجد و تعريف هستي و بهترين آنچه را كه يك بنده‬
‫می گوید و همه ما بنده تو هستيم‪ .‬بار الها آنچه را كه تو ميهد‬
‫‪،‬ينك عنم وت هك ار هچنآ و دريگب ار نآ يولج دناوت يمن يسك ي‬
‫هچنآ ربارب رد ار وا يسك ششوك ‪،‬دهدب ار نآدناوت يمن يسك‬
‫(‪.‬دشخب یمن يدوس يشاب هتساوخن وت هک‬
‫‪ -4‬از حضرت ثوبان روايت شده‪ ،‬مي گويد‪ :‬هرگاه رسول‬
‫اللهص از نماز فارغ می شد‪ 3 ،‬بار استغفار مي‪:‬تفگ یم و درك‬
‫‪2‬‬
‫(ماركلا و لللاذ اي تكرابت ‪،‬ملسلا كنمو ‪،‬ملسلا تنا مهللا)‬
‫(پروردگارا! تو سلم هستی و تمام سلمتی و برکت از آن‬
‫تواست ای باشکوه با عظمت‪).‬‬
‫‪-4‬از ابن عباس روايت است که پیامبرص در موقع مشكل و‬
‫پريشاني مي فرمود‪:‬‬
‫» ل اله ال ال العظيم الليم‪ ،‬لاله ال ال رب العرش العظيم‪ ،‬ل اله ال ال رب‬
‫‪3‬‬
‫السموات والرض رب العرش الكري‬
‫(هیچ معبودی نیست جز خدای بزرگوار بردبار‪،‬هیچ معبودی‬
‫نیست جز خدای عرش بی کران‪ ،‬هیچ معبودی نیست‬
‫جزپروردگار آسمانها و زمین‪ ،‬پروردگار عرش کریم‪).‬‬
‫‪ -5‬از سمره بن جندب روايت است که مي گويد‪ ،‬رسول‬
‫اللهص فرمود‪:‬‬

‫‪11‬مسلم ‪.1/347‬حدیث شماره ‪2390‬‬

‫‪ 2‬سلم‪ 1/347:‬حدیث شماره ‪.477‬‬
‫‪ 3‬مسلم‪ 1/414 :‬حدیث شماره ‪592‬‬
‫صحیح بخاری‪.11/145:‬ومسلم‪4/2093 :‬حدیث شماره‪2730:‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪286‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫«احب الکلم الی ال اربع‪ :‬سبحان ال‪ ،‬و المدل‪ ،‬و ل اله ال ال‪ ،‬ال اکب‪،‬‬
‫لیضرک بأیهنّ بدأت» ودر روایت دیگر‪«:‬افضل الکلم‪ :‬سبحان ال‪ ،‬و‬
‫المدل‪ ،‬و لاله ال ال‪ ،‬ال اکب»‬
‫بهترين سخنان نزد خداوند چهارکلمه هستند‪" :‬سبحان ال‪ ،‬المد‬
‫ال‪ ،‬ل اله ال ال‪ ،‬وال اكب" از هر كدام شروع كني مانعي ندارد‪ .‬در‬
‫روايتي ديگر آمده است‪ ،‬بهترين سخنان‪ ،‬سبحان ال و المد ل و ل اله‬
‫‪1‬‬
‫ال ل و ال اكبر هستند‪.‬‬
‫‪ -6‬از حضرت ابي هريره مروي است‪ ،‬رسول اكرم فرمود‪:‬‬
‫»کلمتان خفیفتان علی اللسان‪ ،‬ثقیلتان فی الیزان‪،‬حبیبتان الی الرحن‪:‬سبحان‬
‫ال وبمده‪ ،‬سبحان ال العظیم»‪( 2‬دو كلمه هستند كه بر زبان بسيار‬
‫آسان‪ ،‬در نامه و ترازوي اعمال فوق العاده وزین‪ ،‬نزد خداوند‬
‫بسيار پسنديده اند‪ ،‬يعني‪ :‬سبحان الله و بحمده‪ ،‬سبحان الله‬
‫العظيم)‪.‬‬

‫مطلب چهارم‪ :‬روشننني كنننه در پرتنننو آن مننني توان‬

‫‪3‬‬
‫صفات خداوند را فهميد‬
‫شيخ محمد امين شنقيطي مي فرمايد‪ :‬از قرآن مجيد چنين‬
‫استنباط مي شود كه بحث صفات بر ‪ 3‬پايه استوار است‪ ،‬که‬
‫هر كس به تمام این پايه ها عمل كند‪ ،‬حق را دريافته و عقيده‬
‫اش مطابق با عقيده رسول الله ص‪ ،‬و صحابه كرام و سلف‬
‫صالح است و هر كس يكي از اين ‪ 3‬پايه و اصول را نقص‬
‫كند‪ ،‬بدون شک او گمراه شده است‪.‬‬

‫نشيخ شنقيطي مي فرمايد‪ :‬این سه اصل برگرفته‬

‫از قرآن هستند‬
‫ول‪ :‬پاك و منزه دانستن پروردگار از اينكه یکی از‬
‫اصل ا ّ‬
‫صفاتش مشابه با صفات بندگان باشد‪ .‬اين اصل برگرفته از‬
‫آيه هاي زير است‪:‬‬

‫‪ 1‬مشكاه المصباح‪1/706 :‬‬

‫‪ 2‬روایت از مسلم‪.4/2072:‬حدیث شماره ‪.2694‬‬
‫‪ 3‬در ای ن خص وص ب ه کتاب "منه ج دراس ات لیات الس ماء والص فات"نوشت ه‬
‫عشیخ محمد امین شنقیطی مراجعه شود‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪287‬‬
‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫چﭡﭢ‬
‫(هيچ چيزي همانند خدا نيست (و نه او در ذات و صفات به‬
‫چيزي از چيزهاي آسمان و زمين مي‌ماند و نه چيزي از‬
‫چيزهاي آسمان و زمين در ذات و صفات بدو مي‌مانند) و او‬
‫شنوا و بينا است (و پيوسته بر كارگاه جهان نظارت‬
‫مي‌نمايد‪)).‬‬
‫چ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ چ الخلص‪٤ :‬‬
‫(و كسي همتا و همگون او نمي‌باشد‪).‬‬
‫چ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ چ النحل‪٧٤ :‬‬
‫(پس براي خدا شبيه و نظير قرار مدهيد‪).‬‬
‫وم‪ :‬ايمان آوردن به تمام آنچه كه خداوند در وصف‬ ‫اصل د ّ‬
‫خود فرموده است‪ ،‬زیرا هیچ کسی نمی تواند او را مانند‬
‫خودش وصف كند‪:‬‬
‫چ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ چ البقرة‪١٤٠ :‬‬
‫(بگو‪ :‬آيا شما بهتر مي‌دانيد يا خدا؟)‬
‫ايمان آوردن به آنچه كه رسول الله خدا را بدان وصف‬
‫نموده است‪ .‬زيرا بعد از خداوند‪ ،‬هیچ کس خدا را از پیامبر‬
‫بهتر نمييمص هللا لوسر هرابرد دنوادخ هکنانچ ‪،‬دسانش‬
‫‪:‬ديامرف‬
‫چ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ چ النجم‪٤ - ٣ :‬‬
‫و از روي هوا و هوس سخن نمي‌گويد‪ .‬آن (چيزي كه با خود‬
‫آورده است و با شما در ميان نهاده است) جز وحي و پيامي‬
‫نيست كه (از سوي خدا بدو) وحي و پيام می ‪.‬ددرگ‬

‫گمراهين نكسانين نكهن نبهن نيكين نازن ناينن ندون ناصلن نعمل‬
‫كرده و اصل دیگری را رها می کنند‬
‫شيخ شنقيطي كساني را كه يكي از اين دو اصل را پذيرفته‬
‫و اصل دوم را نفي مي كنند‪ ،‬بشدت نكوهش كرده و نفي‬
‫صفتي كه خداوند آن را براي خود ثابت كرده است‪ ،‬جسارتي‬
‫بس عظيم دانسته است‪.‬‬
‫شيخ مي فرمايد‪ :‬گمراهي برتر و بزرگ تر از آن نيست كه‬
‫یکی از صفات جلل و کمال را از خداوند نفي كنید که خداوند‬
‫آن را براي خود ثابت كرده است‪ ،‬زيرا این کار بدین معني‬
‫است که اين بنده مسكين به زبان حال خود مي گويد‪ :‬اين‬
‫صفتي كه تو براي خود ثابت كرده اي شايسته تو نيست‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪288‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ومستلزم نقص و عيب است‪ ،‬لذا من اين صفت را تأويل‬
‫نموده وآن را نفي مي كنم و از جانب خودم صفتي را بجاي‬
‫آن معرفي مي كنم‪ ،‬بدون اينكه مدرك و دليلي از كتاب الله و‬
‫سنت رسول الله داشته باشد‪.‬‬
‫ما آنها را‬
‫نیزكسي كه صفاتی را براي خداوند ثابت مي كند ا ّ‬
‫با صفات مخلوق تشبيه مي نماید‪ ،‬گمراه است‪.‬‬
‫رستگار و پيروز كسي است كه معتقد به هر دو اصل باشد‬
‫و ميان اين دو اصل تفاوتی قائل نباشد و به تمام صفاتي كه‬
‫خداوند آنها را براي خود ثابت كرده است‪ ،‬ايمان بياورد و در‬
‫عين حال خدا و صفاتش را از مشابهت با صفات مخلوق پاك‬
‫و منزه بداند‪ ،‬چنين كسي مؤمن‪ ،‬منزه و سالم بوده و از‬
‫پرتگاه گمراهی و تشبيه و تعطيل بدور است‪.‬‬

‫آيه زير دال بر اين اصل است‬

‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫چﭡﭢ‬
‫(هيچ چيزي همانند خدا نيست (و نه او در ذات و صفات به‬
‫چيزي از چيزهاي آسمان و زمين مي‌ماند‪ ،‬و نه چيزي از‬
‫چيزهاي آسمان و زمين در ذات و صفات بدو مي‌ماند) و او‬
‫شنوا و بينا است (و پيوسته بر كارگاه جهان نظارت‬
‫مي‌نمايد‪).‬‬
‫خداوند در اين آيه در حالی كه صفت "سمع و بصر" را‬
‫براي خود ثابت مي كند‪ ،‬درعین حال هر گونه تشبيه و تشابه‬
‫با مخلوق را از خود نفي مي كند‪ ،‬اين به صراحت نشان میهد‬
‫‪.‬دنك يفن دنوادخ زا ار رصب و عمس تفص دیابن قولخم هك د‬
‫ار رصب و عمس تافص زين تسا ثداح هك قولخم هكنيا ليلدب‬
‫تاقولخم اب دنوادخ هيبشت هب رجنم تافص نيا تابثا و دراد‬
‫‪.‬دوش يم‬
‫معني درست این آيه‪ ،‬اين است كه خداوند متصف به سمع‬
‫و بصر است اما سمع و بصر خداوند‪ ،‬هيچگونه تشابهي با‬
‫سمع و بصر مخلوقات ندارد‪ ،‬سمع و بصر خداوند شايسته‬
‫جلل و كمال او هستند و سمع و بصر مخلوقات نیزمناسب با‬
‫حال آنها است‪ ،‬بنابراين هيچگونه تشابهي ميان صفات خداوند‬
‫و صفات مخلوقات وجود ندارد‪.‬‬
‫وم‪ :‬كه بنابر گفته شيخ شنقيطي محور مباحث‬ ‫اصل س ّ‬
‫صفات است‪ ،‬امید به درك حقيقت كيفيت خدا را قطع می‪،‬دنک‬
‫نيا رد دنوادخو تسا لاحم دنوادخ تيفيك تيعقاو كرد اريز‬
‫‪.‬تسا هداهن صن ‪،‬دوخ تیفیک تیعقاو کرد ندوب لاحم رب ‪،‬هیآ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪289‬‬
‫چ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ چ طه‪١١٠ :‬‬
‫(خدا مي‌داند آنچه را كه (مردمان) در پيش دارند و (در‬
‫آخرت بدان گرفتار مي‌آيند‪ ،‬و مي‌داند) آنچه را كه (در دنيا‬
‫انجام داده‌اند و) پشت سر گذاشته‌اند‪ ،‬ولي آنان از (كار و بار‬
‫و حكمت) آفريدگار آگاهي ندارند‪).‬‬
‫يحيطون فعل مضارع است و فعل مشتقی كه به مضارع‬
‫امر و ماضي نام گذاري شده است‪ ،‬نزد نحويين از (مصدر و‬
‫زمان) نشأت گرفته اند‪.‬‬
‫علماء بلغه نیز در بحث استعاره تبعيه مي گويند كه آن‪،‬‬
‫از(مصدر‪ ،‬زمان و نسبت) تشکیل شده است‪ .‬پس بنابر رأی و‬
‫نظرتمام علمای نحو و بلغه‪ ،‬مصدر در مفهوم فعل مضمر و‬
‫پنهان است‪ ،‬لذا "يحيطون" مفهوم و معني "الحاطه" را در بر‬
‫دارد‪.‬‬
‫بنابر اين نفي (ل) بر مصدري كه نهان در فعل ليحيطون‬
‫است نيز داخل است و مصدر كه مدخول ل نفي است بمنزله‬
‫نكره مبنی بر فتح است‪ ،‬در نتيجه معني آيه "ليحيطون" چنين‬
‫مي شود‪« :‬ل احاطة للعلم البشري بربّ السّموات و الرض» (علم انسان‬
‫قادر به درك كيفيت پروردگار آسمانها و زمين نيست‪).‬‬
‫پس این آيه جنس انواع احاطه از كيفيت صفات را نفي مي‬
‫كند‪ ،‬لذا هرگونه احاطه علمي از پروردگار منفي است‪.‬‬
‫آنچه را كه شيخ مي گويد مبنی بر محال بودن شناخت‬
‫كيفيت خداوند‪ ،‬یا شناخت کیفیت یکی ازصفات پروردگار‪،‬‬
‫سخن معقول و منطقي است؛ زيرا عقل بشر هراندازه از‬
‫تيزبینی و توانایی ادراك بهرمند باشد‪ ،‬باز از معرفت حقيقت‬
‫اشياء قاصر است‪.‬‬
‫بي ترديد انسان از معرفت حقيقت روح كه در بدن او وجود‬
‫دارد عاجز است و از شناخت حقيقت روشنایی كه بسيار‬
‫واضح و ظاهر است نيز ناتوان است‪ ،‬ازدرك حقيقت ماده و‬
‫حقيقت اتم كه ماده از آن تركیب شده است ناتوان است‪ .‬با‬
‫این حال چگونه در صدد درک حقيقت ذات و صفات خداوند‬
‫است ؟!‬

‫منحرفين از راه راست و اسباب انحراف آنها‬

‫انحراف از منهج درست در خصوص اسماء و صفات خداوند‬
‫بخاطر اخلل در يكي از ‪ 3‬اصل مذكور بوجود مي آيد و مي‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪290‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫توان انحراف بشر در زمینه اسماء و صفات خدا را در گذشته‬
‫و حال به ‪ 3‬دسته تقسيم نمود‪:‬‬

‫اول‪:‬انحراف مشركين‬
‫انحراف مشركين‪ :‬چنانکه ابن عباس‪ ،‬ابن جریح و مجاهد‪ ،‬یاد‬
‫آور شده اند‪ ،‬اين بود كه آنان از مفهوم صحيح اسماء خداوند‬
‫عدول كرده و بت هایی را به نام هاي خداوند‪ ،‬نام گذاری‬
‫نموداند و حروف اسماء و صفات را کم و زیاد نمودند‪ .‬مثلً‬
‫كلمه "لت" را از كلمه "الله " و "عزي" را از كلمه "عزيز" و‬
‫"منات" را از كلمه منان گرفتند‪.‬‬
‫یکی دیگر از انحرافات مشركين‪ ،‬اين بود كه برخي از نام‬
‫هاي خداوند را تكذيب مي كردند‪ ،‬مثل ً اسم "الرحمن" را قبول‬
‫نداشتند چ ﭨ ﭩ ﭪ چ الرعد‪.٣٠ :‬‬
‫(هر چند كه منكر خداوند مهربانند‪).‬‬
‫چ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک چ الفرقان‪٦٠ :‬‬
‫( هنگامي كه به كافران گفته مینامحر دنوادخ يارب ‪:‬دوش‬
‫(و ديربب شنرك ‪،‬تسا وا تمحر قرغ امش دوجو رسارس هك)‬
‫(رخسمت و ءازهتسا رس زا و رورغ و ربك يور زا) ‪.‬دينك هدجس‬
‫ات ميسانش‌يمن ار وا هك ام) ؟‌تسا زيچ هچ نامحر ‪:‬دنیوگیم‬
‫(مينك شتسرپ و هدرب هدجس شيارب‬
‫کسانی که خدا را با صفات نقص متصف می نمایند‪ ،‬مانند‬
‫یهودیهای کثیف و پلید نیز از زمره کافران محسوب می‪:‬دنتفگ‬
‫شوند‪ .‬چ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ چ آل عمران‪١٨١ :‬‬
‫(خدا فقير است و ما بي‌نيازيم) و نیز مانند این سخن که‬
‫می گفتند‪:‬‬
‫چ الائده‪٦٤ :‬‬ ‫چ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫(دستهايشان بسته باد! (و بخل بهره ايشان‪ ،‬و دستهايشان‬
‫در دوزخ به زنجير بسته باد!) و به سبب آنچه میدنیوگ‬
‫(‪.‬داب ناشنيرفن‬

‫دوم‪ :‬انحراف تشبیه نمودن خداوند به مخلوقات‬

‫اين گروه آنچه را كه خداوند براي خود ثابت كرده است‪ ،‬آنها‬
‫نیز آن را براي خداوند ثابت مي كنند‪ ،‬اما خداوند را از‬
‫مشابهت با مخلوق پاك و مبّري نمي دانند‪ ،‬لذا بخش اول آيه‬
‫كريمه چ ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ را ترك کرده و به بخش‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪291‬‬
‫آخر آن عمل مي كردند زیرا اگر به بخش اول آيه عمل مي‬
‫كردند‪ ،‬مي دانستند كه هيچ چيزي با خداوند مشابهت ندارد و‬
‫جرأت نمی کردند که چنین سخنانی را بگویند ‪-‬يعني اينكه‬
‫خداوند مانند ما انسانها دست‪ ،‬چشم و گوش دارد ‪-‬كه با‬
‫شنیدن آن موها ی بدن سیخ و دلها مضطرب مي شوند و‬
‫خداوند از چنين نسبت ناروائی بسيار منزه و پاک است‪.‬‬
‫اين گروه بت ها را معبود خود قرار دادند‪ ،‬بنابراين علماء‬
‫سلف ميگفتند‪( :‬المشبه يعبد وثنا) يعني اين گروه مشبه بت‬
‫ها را عبادت ميكند‪ ،‬اينها با داشتن عقيده تشبيه‪ ،‬كافر شده و‬
‫از ملت اسلم خارج اند‪ ،‬داود جورابي‪ ،‬هشام بن حكم رافضي‬
‫از زمره اين گروه می باشند‪ ،‬الحاد و انحراف اين دو فرقه در‬
‫مقابل یکديگر قرار دارند‪ ،‬زیرا گروه اول‪( :‬مشركين) مخلوق‬
‫را بمنزله خالق قرار داده و آن را با خالق مساوی و برابر مي‬
‫دانستند‪ .‬گروه دوم‪ ،‬يعني مشبه‪ ،‬خالق را بمنزله اجسام‬
‫مخلوق قرار دادند و خالق را با مخلوق تشبيه دادند‪ .‬خداوند از‬
‫چنين دروغ و بهتانی پاک و مبري است‪.‬‬

‫سوم‪:‬ن نانحرافن نآنهایین نکهن نصفاتن نخدان نران ننفی‬

‫میکردند‪ ،‬که آنها هم به سه دسته تقسیم می شوند‬ ‫‌‬
‫‪-1‬گروهی که اسماء و معاني آنها را نفي مي كنند و خداوند‬
‫را به عدم محض توصیف می کنند‪ ،‬اين گروه به جهميه‬
‫موسوم هستند‪ .‬در واقع انحراف اين گروه این است که‬
‫خداوند را نفي و تكذيب می کنند‪ ،‬مانند انحراف مشركين‪.‬‬
‫‪-2‬گروهی هستند كه الفاظ اسماء را براي خداوند قبول‬
‫دارند اما مفهوم و معنای آنها را؛ همچون صفات كمال اورا‬
‫قبول ندارند‪ ،‬آنها می گویند‪ :‬خداوند رحمن و رحيم است‪ ،‬اما‬
‫رحمت در وي وجود ندارد و حكيم بدون حكمت و قدير بدون‬
‫قدرت سميع بدون سمع است‪ ،‬اين گروه به معتزله موسوم و‬
‫مشهورند‪.‬‬
‫‪-3‬گروه سوم آنهایي هستند که هفت صفت از صفات‬
‫معاني‪ ،‬يعني‪ :‬حيات‪ ،‬علم‪ ،‬قدرت‪ ،‬اراده‪ ،‬سمع‪ ،‬بصر و كلم را‬
‫براي خداوند ثابت و بقيه صفات را از وی نفي مي كنند‪ ،‬که‬
‫اين گروه "اشاعرة"‪ 1‬نام دارند – آنهایي كه اسماء و صفات‬
‫الهي را تكذيب ميكنند و آنهايی كه صفات خداوند را با صفات‬
‫مخلوق تشبيه مييفن ار يهلا تافص و ءامسا هك ينانآ و دننک‬

‫‪ 1‬البت ه امام ابوالحس ن اشعری ای ن رأی رانداشت ه اس ت و در ص فحات آت ی‬

‫عقیده او را در زمینه صفات خدا را بیان خواهم کرد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪292‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪،‬درادن دوجو يديدرت اهنآ همه یهارمگ و تللض رد ‪،‬دننكيم‬
‫تنس و نآرق و هدوب ادخ لوسر و ادخ فلاخم اهنآ همه اريز‬
‫هب يزاين و نشور ناشدياقع نلطب و دننک یم بیذکت ار‬
‫‪.‬درادن حيضوت‬
‫اما آنهایی که به كشف و برمل نمودن نقص و عيبهای‬
‫موجود در عقايد و نظراتشان هست‪ ،‬آن دسته از متكلين‬
‫هستند كه به گمان خود‪ ،‬خداوند را از تشبيه دادن با مخلوقات‬
‫پاک می دانند و روي همين اساس صفاتی را كه در قرآن و‬
‫حديث آمده اند‪ ،‬نفي مي كنند‪ ،‬بدليل اينكه اين صفات موهم‬
‫تشبيه هستند و براي اجتناب از اين تشبيه‪ ،‬صفات را بگونه اي‬
‫‪1‬‬
‫تاويل مي كنند كه از معاني اصلي خود منحرف مي شوند‪.‬‬

‫مطلب پنجم‪ :‬اقسام صفات نزد علماء علم كلم‬

‫علمه شيخ محمد امين شنقيطي روش و شيوه علماء كلم را‬
‫در تقسيم صفات خداوند‪ ،‬بيان كرده و توضيح داده است كه‬
‫متكلمين کدام دسته از صفات را نفي و كدام دسته از صفات‬
‫را اثبات نموده اند‪ ،‬هم چنين به خطا و اشتباهات آنها در‬
‫مبحث صفات نيز اشاره فرموده است‪ ،‬سپس بیان نموده كه‬
‫متصف بودن خداوند به اين صفات مدلول نص قرآن بوده و‬
‫نفي آنها از خداوند به بهانه اينكه مخلوقات متص به آنها‬
‫هستند‪ ،‬به هیچ وجه جايز نسيت‪ ،‬زيرا صفات خداند شايسته‬
‫جلل و عظمت او هستند و صفات مخلوقات مناسب با ضعف‬
‫و عجز آنها هستند‪.‬‬
‫شيخ علمه شنقيطي توضيح داده كه متكلمين(آنهايي كه در‬
‫علم کلم فرو رفته و در آن زمینه به بحث و بررسی پرداخته‬
‫اند‪ ،‬دليلي را ارائه داده اند كه آنها را دلئل عقلي نامیده و‬
‫آنها را در جامه منطق پیچیده و صفات خداوند را به شش‬
‫دسته تقسيم كرده اند‪:‬‬
‫‪-1‬صفت نفسية ‪-2‬صفت معن ‪ -3‬صفت معنوية ‪ -4‬صفت فعلية ‪ -5‬صفت‬
‫سلبية ‪ -6‬صفت جامعة‪.‬‬
‫اما بقیه صفات را اعتباری قلمداد نموده و وجودی برای آنها در‬
‫خارج قائل نیستند‪ ،‬به همین جهت دچار اشتباهات بزرگ و جبران‬
‫ناپذیری شده اند‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪293‬‬
‫منهج متكلمين در محكمه قرآن و سنت‬
‫علمه شيخ شنقيطي صفاتی را که در قرآن برای خداوند‬
‫بیان شده اند و نیز برای مخلوق هم به کار رفته اند‪ ،‬بيان‬
‫نموده است‪ .‬قرآن در اين باره ميراگديرفآ تافص ‪:‬دبوگ‬
‫و تسا قح زين قولخم تفص و تسا قح نيمز و اهنامسآ‬
‫سپ ‪،‬درادن دوجو يهباشت هنوگچيه قولخم و قلاخ تفص نايم‬
‫تاقولخم تافص و دنتسه وا نأش هتسياش راگدرورپ تافص‬
‫قلاخ تافص نايم و دنشاب یم اهنآ زاين و زجع اب بسانتم زین‬
‫تاذ اب ‪،‬یتاذ هک هنوگ نامه ‪،‬دراد دوجو توافت قولخم و‬
‫‪.‬دراد توافت یرگید‬

‫صفات معاني از ديدگاه متكلين‬

‫شيخ شنقيطي مي گويد‪ :‬صفات معاني نزد متكلين‪ ،‬هفت‬
‫صفت اند و آنان بجز اين هفت صفت‪ ،‬منكر ساير صفات‬
‫هستند و قاعده و فرمول صفت معني نزد متكلمين این است‪:‬‬
‫هر صفتي كه دللت بر معني وجودي و قائم به ذات كند‪،‬‬
‫صفت معنی می باشد‪.‬‬
‫هفت صفتي كه متكلين آنها را براي خداوند ثابت و قائل‬
‫هستند‪ ،‬عبارت اند از‪ :‬قدرت‪ ،‬اراده‪ ،‬علم‪ ،‬حيات‪ ،‬سمع‪ ،‬بصر و‬
‫كلم؛ اما معتزله معانی اين صفات هفتگانه را منكر شده و‬
‫احكام آنها را پذيرفته اند‪ ،‬مي گويند‪ :‬خداوند قادر بذات‪ ،‬سميع‬
‫به ذات‪ ،‬عالم به ذات‪ ،‬زنده به ذات است و براي خداوند‬
‫صفتی مستقل از ذات یعنی قدرت‪ ،‬علم‪ ،‬حيات‪ ،‬سمع و بصر‬
‫را ثابت نمی دانند‪ .‬بدليل فرار و اجتناب از تعدد و چندگانه‬
‫بودن قديم‪.‬که برای هر خردمندی گمراهی و تناقض این‬
‫مذهب محرز است‪ ،‬زيرا هرگاه علمي قائم به ذات نباشد‪،‬‬
‫محال است كه درباره آن گفته شود‪ :‬عالم بدون علم است‪،‬‬
‫تناقض و تضاد این دو كلمه براي هرکس كه اندك عقل و‬
‫خردی داشته باشند‪ ،‬روشن است‪.‬‬
‫بعد علمه شنقيطي به بيان ادله صفات معاني پرداخته و‬
‫فرق ميان صفت خالق و مخلوق را چنين توضيح می‪:‬دهد‬
‫‪ -1‬خداوند را به قدرت متصف نموده و آن را برای خدا ثابت‬
‫ﮘ ﮗ ﮖ گ چ ‪:‬دیامرف‬ ‫نموده اند‪.‬خداوند درقرآن میﮚ ﮙ‬
‫‪: ٢٠‬ةرقبلا چ ﮛ‬
‫(خدا بر هر چيزي توانا است‪).‬‬
‫مابصورت قطعی مي دانيم كه خداوند متعال متصف به صفت‬
‫قدرت است‪ ،‬قدرتي كه شايسته جلل و كمال او است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪294‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫هم چنين خداوند بعضي از مخلوقاتش را به قدرت متصف‬
‫نموده است‪.‬مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ چ الائدة‪٣٤ :‬‬
‫(مگر كساني (از اين محاربين با حكومت اسلمي و راهزنان‬
‫و مفسداني) كه پيش از دست‌يافتن شما بر آنان از كرده خود‬
‫پشيمان شوند و توبه كنند‪).‬‬
‫در این آيه قدرت را به برخي از حوادث نسبت داده است‪.‬‬
‫ما به صورت قطعی می دانيم که تمام آنچه كه در قرآن‬
‫آمده است‪ ،‬حق است و مي دانيم كه خداوند متعال داراي‬
‫قدرت واقعي است که شايسته شأن و عظمت او است‪.‬‬
‫همانطور كه قدرت مخلوقات مناسب حال آنها است‪ ،‬يعني‬
‫مناسب با عجز‪ ،‬فنا و احتياج آنها است و قطعا ً مي دانيم كه‬
‫ميان قدرت خالق و قدرت مخلوق تفاوت و اختلف وجود‬
‫دارد‪ ،‬همانطور كه ميان ذات خالق و ذات مخلوق تفاوت و‬
‫اختلف وجود دارد و اين تفاوت بسیار روشن است‪.‬‬
‫‪2‬و ‪ - 3‬خداوند در چندها آيه خود را به صفات سمع و بصر‬
‫متصف نموده است‪ ،‬چنانکه مي فرمايد‪:‬‬
‫(چ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ چ الجادلة‪١ :‬‬
‫(چرا كه خدا شنوا و بينا است‪).‬‬
‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫چﭡﭢ‬
‫(هيچ چيزي همانند خدا نيست و او شنوا و بينا است‪).‬‬
‫و خداوند برخي حوادث را به سمع و بصر متصف نموده‬
‫است‪ ،‬مي فرمايد‪:‬‬
‫چ‬ ‫چﯨ ﯩ‬
‫النسان‪٢:‬‬
‫ما انسان را از نطفه آميخته (از اسپرماتوزوئيد و اوول)‬
‫آفريده‌ايم‪ ،‬و چون او را‬
‫((با وظائف و تكاليفي‪ ،‬بعدها) مي‌آزمائيم‪ ،‬وي را شنوا و‬
‫بينا‪( ،‬به عبارت ديگر عاقل و دانا) كرده‌ايم‪).‬‬
‫ﰈﰈﰈﰈ ﰉ چ مري‪٣٨ :‬‬ ‫چ‬
‫((كافران انگار در اين جهان كر و كورند‪ ،‬ولي) در آن روز‬
‫كه به پيش ما مي‌آيند‪ ،‬چه گوش شنوا و چه چشم بينائي پيدا‬
‫مي‌كنند‪).‬‬
‫ما محتويات قرآن را حق و درست می دانیم و در آن هیچ‬
‫گونه شک و تردیدی نداریم‪ ،‬پس خداوند داراي سمع و بصر‬
‫واقعی و شايسته عظمت و كبراي خود است‪ ،‬همچنانکه‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪295‬‬
‫مخلوقات نيز داراي سمع و يصر حقيقي و مناسب با عجز‪،‬‬
‫نياز و فناء خود می باشند‪ ،‬اما ميان سمع و بصر خالق و سمع‬
‫و بصر مخلوق‪ ،‬همان تفاوت وجود دارد كه ميان ذات خالق و‬
‫ذات مخلوق همواره وجود داشته است‪.‬‬
‫‪ -4‬خداوند خود را به حيات (زنده بودن) متصف نموده است و‬
‫مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ چ البقرة‪٢٥٥ :‬‬
‫(خدائي بجز الله وجود ندارد و او زنده پايدار (و جهان هستي‬
‫را) نگهدار است‪).‬‬
‫ﯖ چ غافر‪٦٥ :‬‬ ‫چﮰﮱ ﯓﯔ ﯕ‬
‫( زنده جاويد او است‪ .‬جز او خدائي وجود ندارد‪).‬‬
‫چ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ چ الفرقان‪٥٨ :‬‬
‫(و (در همه امور) بر خداوندي تكيه كن كه هميشه زنده‬
‫است و هرگز نمي‌ميرد‪).‬‬
‫و بعضي از مخلوقاتش را نيز به صنعت حيات متصف نموده‬
‫است مي فرمايد‪:‬‬
‫ﮢ ﮣ چ النبياء‪٣٠ :‬‬ ‫چﮞ ﮟﮠﮡ‬
‫(و هرچيز زنده‌اي را (اعم از انسان و حيوان و گياه) از آب‬
‫آفريده‌ايم‪).‬‬
‫چ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ چ مري‪١٥ :‬‬
‫(درودش باد (در سراسر زندگي) آن روز كه متولّد شده‬
‫است‪ ،‬و آن روز كه مي‌ميرد‪ ،‬و آن روز كه زنده و برانگيخته می‬
‫(‪.‬دوش‬
‫چ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ چ الروم‪١٩ :‬‬
‫(خداوند همواره زنده را از مرده‪ ،‬و مرده را از زنده‬
‫مي‌آفريند‪ ،‬وزمين موات راحيات مي‌بخشد‪ ).‬آري قطعاً‬
‫ميدانيم كه خداوند متصف به صنعت حيات حقيقي و شايسته‬
‫شأن خود است و مخلوقات نيز به صفت حيات حقيقي كه‬
‫متناسب با عجز و نياز و فناء آنها است‪ ،‬متصف ميباشند و‬
‫ميان صفت حيات خالق و مخلوق همان تفاوت و اختلف‬
‫هست كه ميان ذات خالق و ذات مخلوق وجود دارد‪ ،‬اين فرق‬
‫و تفاوت ميان خالق و مخلوق بسیارگسترده و سترگ است‪.‬‬
‫‪ -5‬خداوند خود را به اراده متصف نموده است ومي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ چ البوج‪١٦ :‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪296‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫( آنچه بخواهد‪ ،‬هرچه زودتر و با قدرت هرچه بيشتر به انجام‬
‫مي‌رساند‪).‬‬
‫چ يس‪٨٢ :‬‬ ‫چ‬
‫(هر گاه خدا چيزي را بخواهد كه بشود‪ ،‬كار او تنها اين است‬
‫كه خطاب بدان بگويد‪ :‬بشو! و آن هم می (‪.‬دوش‬
‫بعضي ازمخلوقاتش را نيز به صفت اراده متصف نموده است‪،‬‬
‫ومي‪:‬ديامرف‬
‫چ ﯧ ﯨ ﯩ چ النفال‪٦٧ :‬‬
‫(متاع ناپايدار دنيا را مي‌خواهيد‪).‬‬
‫چ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ چ الحزاب‪١٣ :‬‬
‫(مرادشان جز فرار (از جنگ) نبود‪).‬‬
‫چ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ چ الصف‪٨ :‬‬
‫(مي‌خواهند نور (آئين) خدا را با دهانهايشان خاموش گردانند‪).‬‬
‫بي ترديدي‪ ،‬خداوند متصف به وصف اراده است‪ ،‬اراده ای‬
‫كه شايسته عظمت و كمال او است‪ ،‬همانطور كه مخلوقات‬
‫نيز متصف به صفت اراده هستند‪ ،‬البته اراده ایي كه شايسته و‬
‫متناسب با حال مخلوقات و عجز‪ ،‬نياز و فناء آنها است و ميان‬
‫اراده خالق و اراده مخلوق همان تفاوتی وجود دارد كه ميان‬
‫ذات خالق و ذات مخلوق همواره وجود داشته است‪.‬‬
‫‪ -6‬خداوند خود را به صفت علم متصف نموده است و مييامرف‬
‫‪:‬د‬
‫چ النور‪٣٥ :‬‬ ‫چییی‬
‫(و خداوند آگاه از هر چيزي است‪).‬‬
‫چ ک ک ک ﮒ گ گگ ﮖ ﮗ چ النساء‪١٦٦ :‬‬
‫((هر چند كه كافران نبوّت تو را انكار مي‌كنند) ليكن خداوند بر‬
‫آنچه (از قرآن) بر تو نازل شده است گواهي مي‌دهد‪ .‬اين خدا‬
‫ص) خويش نازل كرده‬ ‫است كه آن را به (مقتضاي) دانش (خا ّ‬
‫است‪).‬‬
‫ﮖ ﮗ چ العراف‪٧ :‬‬ ‫چ ک ک ﮒگ گ گ‬
‫( مسلّما ً (اعمال همه را مو به مو و) آگاهانه براي آنان شرح‬
‫مي‌دهيم‌ ؛ چرا كه ما از آنان به دور نشده‌ايم (و همه‌جا حاضر و‬
‫ناظر كردار و رفتارشان بوده‌ايم)‪).‬‬
‫و بعضي از مخلوقاتش را نيز به صفت علم متصف نموده‬
‫است‪ ،‬چنانکه مي‪:‬ديامرف‬
‫چ الذاريات‪٢٨ :‬‬ ‫چ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪297‬‬
‫(سپس او را به تولد پسري دانا و آگاه بشارت دادند‪).‬‬
‫چ يوسف‪٦٨ :‬‬ ‫چ‬
‫(بي‌گمان يعقوب (در پرتو وحي) آگاه از چيزهائي بود كه ما بدو‬
‫آموخته بوديم‪).‬‬
‫بدون تردید خداوند متصف به علم حقيقي است‪ ،‬علمي كه‬
‫شايسته شأن و عظمت و كبريايي او است و علم خداوند همه‬
‫چيز را احاطه كرده است‪ ،‬همانگونه كه مخلوقات نيز داراي‬
‫علمی متناسب با حال‪ ،‬نياز‪ ،‬عجز‪ ،‬و فناء خود دارند و ميان علم‬
‫پروردگار و علم مخلوق همان تفاوت و اختلف وجود دارد که‬
‫میان ذات خالق و ذات مخلوق وجود دارد‪.‬‬
‫‪ -7‬خداوند خود را به صفت كلم متصف نموده است و ميرف‬
‫‪:‬ديام‬
‫چ ﭹ ﭺ چ چ چ چ النساء‪١٦٤ :‬‬
‫ة (از پشت حجاب بدون واسطه) با موسي‬ ‫(خداوند حقيق ً‬
‫سخن گفت‪).‬‬
‫چ التوبة‪٦ :‬‬ ‫چ‬
‫( او را پناه بده تا كلم خدا (يعني آيات قرآن) را بشنود‪).‬‬
‫بعضي از مخلوقاتش را نيز به صفت كلم متصف نموده‬
‫است و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ چ يوسف‪٥٤ :‬‬
‫(از امروز تو در پيش ما بزرگوار و مورد اطمينان و‬
‫اعتمادي‪).‬‬
‫چ ﮤ ﮥ چ يس‪٦٥ :‬‬
‫(و دستهايشان با ما سخن می(‪.‬دنیوگ‬
‫بی شک ما ميفصتم يقيقح ملك فصو هب دنوادخ هك ميناد‬
‫‪،‬تسا دنوادخ تمظعو دجم و نأش هتسياش هك يملك ‪،‬تسا‬
‫هتبلا ‪.‬دنتسه ملك فصو یاراد زين تاقولخم هك روطنامه‬
‫ملك نايم و تساهنآ زجع و زاين ‪،‬لاوحا اب بسانم هك يملك‬
‫نامه ‪،‬دراد دوجو ییاهفلتخا و توافت قولخم ملک و قلاخ‬
‫دوجو یدایز یاهتوافت قولخم تاذ و قلاخ تاذ نايم هك هنوگ‬
‫‪.‬دراد‬

‫بحثی پيرامون صفات سلبيه نزد متكلمين‬

‫براساس اظهارات شيخ شنقيطی ضابطه و قاعده مربوط به‬
‫صفات سلبيه نزد متكلمين چنين است‪ :‬هر صفتي كه بر عدم‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪298‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫محض دللت دارند‪ ،‬صفت سلبيه ناميده مي شوند ومنظور از‬
‫آن صفاتي است كه بر سلب کردن آنچه كه شايسته خداوند‬
‫نيستند از او دللت می كنند‪ ،‬بدون اينكه بر معني وجودي و‬
‫قائم به ذات دللت داشته باشند‪.‬‬
‫آنهائي كه معتقد به اين رأی هستند‪ ،‬صفات سلبي را فقط‬
‫پنج صفت قرار داده كه عبارت اند از‪:‬قدم‪ ،‬بقاء‪ ،‬مخالف خلق‪،‬‬
‫وحدانيت و غناء مطلقی كه متكلمين آن را قيام به نفس نام‬
‫گذاشته اند‪ ،‬منظور از آن بي نيازي از حیز و محل است‪.‬‬

‫‪ 1-2‬قدم و بقاء‬
‫شيخ شنقيطي میار دنوادخ ‪،‬نيملكتم هك ءاقب و مدق ‪:‬دیامرف‬
‫ود نيا هب ار دوخ دنوادخ ‪،‬دنیوگیم و دنناد يم فصتم نادب‬
‫هيآ نيا لولدم فصو ود نيا ‪،‬تسا هدومن فصتم فصو‬
‫‪(.‬رخلا و لولا وه) دنتسه‬
‫قدم نزد متكلين عبارت است از سلب عدم گذشته‪ ،‬البته‬
‫قدم نزد متكلين اخص از "الزل" است‪ .‬زيرا "ازل" عبارت‬
‫است از‪ :‬آنچه كه ابتدا و آغازي نداشته باشد‪ ،‬خواه وجودي‬
‫باشد مانند ذات و صفات خداوند يا عدمي باشد‪ ،‬قدم نزد‬
‫متكلين عبارت است از‪ :‬آنچه که آغازی نداشته باشد‪،‬‬
‫مشروط بر اينكه وجودي باشد‪ ،‬مانند ذات خداوند متصف به‬
‫صفات كمال و جلل‪.‬‬
‫شيخ شنقيطي ميگويد‪ :‬خداوند مخلوقات را به وصف قدم‬
‫مصتف نموده است‪ ،‬ومی‪:‬دیامرف‬
‫ﯼ ی ی چ يوسف‪٩٥ :‬‬ ‫چ‬
‫( (اطرافيان بدو) گفتند‪ :‬به خدا قسم! بي‌گمان تو در‬
‫سرگشتگي قديم خود هستي (و بر بال خيالت و خرافات در‬
‫پروازي)‪).‬‬
‫چ يس‪٣٩ :‬‬ ‫چ‬
‫(به صورت ته مانده كهنه (خوشه خرما بر درخت) در‬
‫مي‌آيد‪).‬‬
‫(چ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ چ الشعراء‪٧٦ :‬‬
‫(هم شما و هم پدران پيشين شما‪).‬‬
‫و مخلوقات را يه وصف بقاء نيز متصف كرده است‪ ،‬میامرف‬
‫دی‬
‫ﭕ چ الصافات‪٧٧ :‬‬ ‫چﭑﭒﭓﭔ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪299‬‬
‫(و نژاد او را بازماندگان (روي زمين) كرديم‪).‬‬
‫چ ﭷ ﭸ ﭹﭺ چ چ چ ﭾ چ النحل‪٩٦ :‬‬
‫(آنچه نزد شما (مردمان از نعمت جهان) است ناپايدار و‬
‫فاني است‪ ،‬و آنچه نزد خدا است ماندگار و باقي است‪).‬‬
‫قطعاً‪ ،‬قدم و بقاء كه خداوند بدانها متصف است‪ ،‬متفاوت‬
‫اند با قدم و بقايي كه وصف مخلوقات هستند‪.‬‬

‫ندرن نقرآنن نون نحديثن نخداوندن نبهن نقدمن نون نبقاءن نمتصف‬
‫نشده است‬
‫علمه محمد امين شنقيطي میرد ار دوخ ‪،‬دنوادخ ‪:‬دیامرف‬
‫فلس زا يضعب يتح ‪،‬تسا هدومنن فیصوت ميدق هب نآرق‬
‫دنا هتسناد هوركم دنوادخ يارب ار ميدق فصو قلطم تروصب‬
‫‪،‬دوش یم قلطا مدع قباس اب مأوت یهاگ ميدق موهفم اريز‬
‫رود رايسب نامز رد هك دوشیم هتفگ ميدق يتقو زيچ كي ينعي‬
‫‪:‬دننام ‪.‬دشاب هدوب مودعم‬
‫چ يس‪٣٩ :‬‬ ‫چ‬
‫ﯼ ی ی چ يوسف‪٩٥ :‬‬ ‫چ‬
‫چ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ چ الشعراء‪٧٦ :‬‬
‫و بعضي ها گفتهتسا هدش دراو ثيدح هراب نيا رد هك دنا‬
‫ار ادخ هك تسا نيا رب لاد ثيدح ‪:‬دنیوگیم ءاملع زا يضعب و‬
‫فصو نيا ‪:‬دنیوگیم مه يخرب ‪،‬دومن فصو مدق هب ناوتيم‬
‫ما تسين تباث‬ ‫يم دنوادخ ‪(،‬رخآو لوا) فصو ود دروم رد ا ّ‬
‫‪:‬ديامرف‬
‫چ الديد‪٣ :‬‬ ‫چ‬
‫(و پيشين و پسين است‪).‬‬
‫خداوند همچنانکه خود را به اول و آخر متصف نموده است‪،‬‬
‫مییامرف‬ ‫مخلوقات را نیز بدان توصیف نموده است چنانکه‬
‫‪:‬د‬
‫چ الرسلت‪١٧ - ١٦ :‬‬ ‫چ‬
‫(آيا ما پيشينيان (تكذيب‌كننده) را نابود نساخته‌ايم‌؟ سپس‬
‫پسينيان را به دنبالشان روانه نكرده‌ايم‌؟)‬
‫بدون ترديد اول و آخری كه خداوند خود را به آنها توصیف‬
‫نموده است بگونه ای هستند که شايسته جلل و كمال او می‬
‫باشند و اول وآخري كه وصف مخلوق هستند نیز متناسب با‬
‫حال و وضعیت و عجز و نياز آنها می باشند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪300‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪ -3-4‬یکتایی وبی نیازی‬
‫خداوند خود را به یکتا بودن متصف كرده است و مي فرمايد‪:‬‬
‫ی چ البقرة‪١٦٣ :‬‬ ‫چیی‬
‫(خداوند شما‪ ،‬خداوند يكتا و يگانه است‪).‬‬
‫بعضی از مخلوقات را نيز به یکتا بودن متصف نموده است‪.‬‬
‫چنانکه مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮬ ﮭ ﮬ چ الرعد‪٤ :‬‬
‫(با يك نوع آب سيراب مي‌گردند‪).‬‬
‫خود را با صفت غنی و بی نیازی متصف نموده است و مي‬
‫فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮤ ﮥﮧ ﮧ ﮨﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ چ التغابن‪٦ :‬‬
‫(كافر مي‌گشتند و سر بر مي‌تافتند و رويگردان مي‌شدند و‬
‫خدا هم بي‌نياز (از ايمان و اطاعت ايشان) بود و (هميشه هم)‬
‫بي‌نياز است و سزاوار ستايش و سپاس‪).‬‬
‫چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ چ إبراهيم‪٨ :‬‬
‫(اگر شما و همه كساني كه در زمين هستيد كافر شويد و‬
‫ناسپاس گرديد‪ ،‬به خدا زياني نمي‌رسد‪ ،‬چرا كه خداوند بي‌نياز‬
‫(از ايمان ايمانداران و سپاس سپاسگزاران است و اگر كسي‬
‫هم بدو ايمان نياورد و شكر انعامش را نگذارد‪ ،‬او ذاتاً) ستوده‬
‫است‪).‬‬
‫اين صفات سلبي در قرآن هم براي خالق و هم براي‬
‫مخلوق آمده اند و خداوند خود را به صفات سلبي متصف‬
‫نموده اما این نوع صفات هم بگونه ای هستند که شايسته‬
‫جلل‪ ،‬عظمت و كبريايي او هستند و صفاتي كه در وصف‬
‫مخلوق آمده اند نیز متناسب با حال‪ ،‬عجز ونياز وفنای‬
‫مخلوقات می باشند‪.‬‬

‫سخن نهایی درباره صفات معنوي‬

‫سپس شيخ علمه شنقيطي به بحث درباره آنچه كه علماء‬
‫كلم آن را صفات هفت گانه معنوي(زنده‪ ،‬قادر‪ ،‬با اراده‪،‬‬
‫عالم‪ ،‬شنوا‪ ،‬بینا و متكلم) مي نامند‪ ،‬پرداخته است‪ ،‬علمه‬
‫شنقیطی مي فرمايد‪ :‬حقيقت اين صفات عبارت است از‬
‫كيفيت متصف بودن باين معاني هفتگانه‪ ،‬بگونه ای كه بيان‬
‫كرديم‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪301‬‬
‫آن عده از متکلمین که این صفات را قبول داشتهنیدب ‪،‬دنا‬
‫هک ینعم نیدب ‪،‬هتسناد یتوبث هطساو ار اهنآ هک هدوب رابتعا‬
‫‪.‬دوجوم هنو دنتسه مودعم هن اهنآ‬
‫اما شیخ شنقیطی اثبات این نوع صفات را قبول ندارد و‬
‫می گوید‪ :‬در واقع این دیدگاه افسانه و خرافات وخیال است‬
‫و هرگز عقل وخرد صحیح و سالم واسطه را میان شیء و‬
‫ضدش قرار نمیدشابن دوجوم هچره هک تسا یهیدب اریز ‪.‬دهد‬
‫هک تسا ملسم دشابن مودعم هک یزیچره و تسا مودعم‬
‫دزن هکنانچ تسین نایم نیا رد یا هطساو چیه و تسا دوجوم‬
‫‪.‬تسا فورعم نادنمدرخ‬

‫صفات افعال‬
‫علمه شنقيطي درباره صفات افعال مي گويد‪ :‬صفات افعال‬
‫براي خالق و مخلوق در قرآن بسیار بكار رفته اند و قطعاً‬
‫صفات افعالی که برای خدا به کار رفته اند‪ ،‬درشأن خالق و‬
‫شايسته عظمت و بزرگي او هستند و صفات افعال بكارگرفته‬
‫براي خالق با صفات افعال مخلوق تفاوت ريشه اي دارند و‬
‫اين صفات بشرح زيرمی باشند‪.‬‬
‫‪-1‬الرزق‪ :‬خداون د‪ ،‬خود را ب ه اي ن ص فت متص ف نموده و م ي‬
‫فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ الذاريات‪٥٧ :‬‬
‫‪٥٨ -‬‬
‫(من از آنان نه درخواست هيچ گونه رزق و روزي مي‌كنم و‬
‫نه مي‌خواهم كه مرا خوراك دهند‪ .‬تنها خدا روزي‌رسان و‬
‫صاحب قدرت و نيرومند است و بس‪).‬‬
‫چ سبأ‪٣٩ :‬‬ ‫چﯼ ییی‬
‫(و هر چه را (در راه خدا) ببخشيد و صرف كنيد‪ ،‬خدا جاي‬
‫آن را پر مي‌كند و او بهترين روزي دهندگان است‪).‬‬
‫چ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊژ ﮌ ﮍ ﮎ ک چ المعة‪١١ :‬‬
‫(بگو‪ :‬آنچه در پيش خدا (از فضل و ثواب) است‪ ،‬بهتر از‬
‫سرگرمي و بازرگاني است و خدا بهترين روزي‌رسان است)‬
‫و بعضي ازمخلو قات را نيز به صفت رزق توصیف نموده‬
‫است‪ ،‬و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ چ النساء‪٨ :‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪302‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(و هرگاه خويشاوندان (فقير شخص مرده) و يتيمان و‬
‫مستمندان (غير خويشاوند) بر تقسيم (ارث) حضور پيدا كردند‪،‬‬
‫چيزي از آن اموال را بدانان بدهيد‪).‬‬
‫چ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ چ النساء‪٥ :‬‬
‫( اموال كم‌خردان را كه در اصل اموال شما است به خود آنان‬
‫تحويل ندهيد‪ .‬چرا كه خداوند اموال را برايتان قوام زندگي‬
‫گردانده است‪ .‬از (ثمرات) آن خوراك و پوشاك ايشان را تهيّه‬
‫كنيد‪).‬‬
‫چ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ چ البقرة‪٢٣٣ :‬‬
‫(بر آن كس كه فرزند براي او متولّد شده (يعني پدر) لزم‬
‫است خوراك و پوشاك مادران را (در آن مدّت به اندازه توانائي)‬
‫به گونه شايسته بپردازد‪).‬‬
‫بي ترديد رازق بودن خداوند با رازق بودن مخلوقات‬
‫متفاوت است همانطور كه ذات خالق با ذات مخلوق متفاوت‬
‫است‬
‫‪-2‬العمل‪ :‬خداوند خود را در قرآن به صفت فعل‪ ،‬يعني عمل‬
‫ميفرمايد‪:‬‬ ‫‌‬ ‫متصف نموده و‬
‫چﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗپپﭚﭛ ﭜﭝچ‬
‫يس‪٧١:‬‬
‫(مگر نمي‌بينند كه برخي از آن چيزهائي كه قدرت ما‬
‫آفريده است‪ ،‬چهارپاياني است كه براي انسانها خلق كرده‌ايم‬
‫و ايشان صاحب آنهايند؟)‬
‫خداوند همانطور كه خود را به صفت عمل متصف نموده‬
‫است‪ ،‬مخلوقات را نيز به صفت عمل توصیف نموده است‪،‬‬
‫چنانکه مي فرمايد‪:‬‬
‫ﭤ ﭥ چ الطور‪١٦ :‬‬ ‫چﭠﭡﭢﭣ‬
‫(چرا كه تنها برابر كارهائي كه خودتان كرده‌ايد كيفر داده‬
‫مي‌شويد‪).‬‬
‫يقينا ً فاعل بودن خداوند (خالق) با فاعل بودن مخلوق‬
‫متفاوت است‪ ،‬همانطور كه ذات خالق مخالف و متفاوت با‬
‫ذات مخلوق است‪.‬‬
‫‪-3‬التعلیم‪ :‬خداوند خود را به تعليم‪- ،‬يعني اينكه مخلوقاتش‬
‫را تعليم می‪:‬ديامرف يمو تسا هدومن فصتم ‪-‬دهد‬
‫چ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ چ الرحن‪٤ - ١ :‬‬
‫(خداوند مهربان‪ .‬قرآن را ياد داد‪ .‬انسان را بيافريد‪ .‬به او‬
‫بيان (آنچه در دل است) آموخت‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪303‬‬
‫چ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ چ العلق‪٥ – ٣ :‬‬
‫(بخوان! پروردگار تو بزرگوارتر و بخشنده‌تر است‪ .‬همان‬
‫خدائي كه به وسيله قلم (انسان را تعليم داد و چيزها به او)‬
‫آموخت‪ .‬همان خدائي كه به وسيله قلم (انسان را تعليم داد و‬
‫چيزها به او) آموخت‪).‬‬
‫ﯼ چ النساء‪١١٣ :‬‬ ‫چ‬
‫(و چيزي (از شرائع و احكام) را به تو آموخته است كه‬
‫نمي‌توانستي (جز در پرتوِ وحي) آن را بياموزي و بداني‪).‬‬
‫بعضي از مخلوقش را نيز به صفت تعليم متصف نموده‬
‫است و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ چ المعة‪٢ :‬‬
‫(خدا كسي است كه از ميان بيار يربمغيپ ناداوس‬
‫ادخ تايآ ات تسا هتشاد ليسگ ناشيوس هب و تسا هتخيگنارب‬
‫باتك ناشيدب وا ‪.‬دنادرگب كاپ ار نانآ و دناوخب ناشيا يارب ار‬
‫(‪.‬دزومآ‌يم ار (نادزي) تعيرش و (نآرق)‬
‫و در آيه زيراین وصف را برای خالق ومخلوق باهم آورده‬
‫است‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ چ الائدة‪٤ :‬‬
‫(و شما بدانها آموخته‌ايد از آنچه خدا به شما آموخته است‪).‬‬
‫‪-4‬النباء‪ :‬خ بردادن‪ :‬خداون د خود را ب ه خ بردادن‪ ،‬متص ف‬
‫نموده اس ت و مخلوقات ش را ني ز ب ه إنباء وخ بر دادن توص یف‬
‫نموده ودر آیه زیر هر دو را در این فعل باهم گرد آورده است‬
‫و مي فرمايد‪:‬‬
‫ﮀ ﮁﮂ‬ ‫ﭲﭳﭴﭵﭶ ﭷﭸﭹ ﭺچچچﭾﭿ‬ ‫چﭰﭱ‬
‫ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک چ‬
‫التحري‪٣ :‬‬
‫(خاطرنشان ساز وقتي را كه پيغمبر با يكي از همسرانش‬
‫(به نام حفصه) رازي را در ميان نهاد و او آن راز را (به‬
‫عايشه) خبر داد و خداوند پيغمبرش را از اين (افشاي سّر)‬
‫آگاه ساخت‪ .‬پيغمبر برخي از آن (رازگوئي) را (براي همسر‬
‫رازگويش حفصه) بازگو كرد و از برخي ديگر خودداري كرد‪.‬‬
‫هنگامي كه همسرش را از آن (رازگوئي) مطّلع كرد‪ ،‬او گفت‪:‬‬
‫چه كسي تو را از اين (موضوع) آگاه كرده است‌؟ پيغمبر‬
‫گفت‪ :‬خداوند بس دانا و آگاه مرا با خبر كرده است‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪304‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪2‬‬
‫(ماآتيتم احداهن قنطاراً)‪( 1‬واتو النساء صدقانهن نحله)‬
‫بسیار واضح و روشن است كه متصف بودن خداوند به فعل‬
‫إنباء وخبر دادن متفاوت است با فعل انبائی كه وصف‬
‫مخلوقات مي باشد‪ ،‬همانطور كه ذات خداوند با ذات‬
‫مخلوقات متفاوت است‪.‬‬
‫‪-5‬الیتاء‪ :‬بخش ش نمودن‪ :‬خداون د خود را ب ه بخشنده و دهنده‬
‫معرفی و متصف نموده است‪ ،‬چنانکه می‪:‬دیامرف‬
‫(چ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ چ البقرة‪٢٦٩ :‬‬
‫(فرزانگي را به هركس كه بخواهد (و شايسته بيند)‬
‫مي‌دهد‪).‬‬
‫ﯚ ﯛ ﯜ چ هود‪٣ :‬‬ ‫چﯘ ﯙ‬
‫(و به هر صاحب فضيلت و احساني (پاداش) فضيلت و‬
‫احسانش را مي‌دهد‪).‬‬
‫وآفریده هایش را نیز به صفت بخشندگی و ایتاء متصف‬
‫نموده است‪ ،‬چنانکه می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ چ النساء‪٢٠ :‬‬
‫(هر چند مال فراواني هم مهر يكي از آنان كرده باشيد‪،‬‬
‫براي شما درست نيست كه چيزي از آن مال دريافت داريد‪).‬‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ چ النساء‪٤ :‬‬
‫(و مهريّه‌هاي زنان را به عنوان هديّه‌اي خالصانه و فريضه‌اي‬
‫خدايانه بپردازيد‪).‬‬
‫خداوند خود و مخلوقاتش را در قرآن به صفت ایتاء و‬
‫بخشندگی متصف نموده است و بدون شك وصف بخشندگی‬
‫خالق با بخشندگی مخلوق متفاوت است همچنانکه ذاتش با‬
‫ذات مخلوقات متفاوت است‪.‬‬

‫صفات جامع خداوند‬

‫سپس شیخ شنقیطی به بحث صفات و ویژگیهای جامع خداوند‬
‫كبَر‪ ،‬ملك‪ ،‬کب‪،‬جبوة‪ ،‬عزة و قوة و امثال آنها پرداخته‬
‫مانند‪ :‬علو‪ ،‬عظم‪ِ ،‬‬
‫و می‪:‬دیامرف‬

‫نسا‪20:‬‬ ‫‪1‬‬

‫نساء‪4 :‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪305‬‬
‫‪ -1-2-3‬صفات علو‪ ،‬كبر و عظیم‬
‫خداوند خود را به این صفات متصف نموده و مي فرمايد‪:‬‬
‫ﯼ ی ی چ البقرة‪٢٥٥ :‬‬ ‫چ‬
‫( و نگاهداري آن دو (براي او گران نيست و) وي را درمانده‬
‫نمي‌سازد و او بلندمرتبه و سترگ است‪).‬‬
‫و در وصف خود به علو و كبر مي فرمايد‪:‬‬
‫چ چ چ چ النساء‪٣٤ :‬‬ ‫(چ ﭸ ﭹ ﭺ‬
‫(بيگمان خداوند بلندمرتبه و بزرگ است‪).‬‬
‫(چ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک چ الرعد‪٩ :‬‬
‫(خدا آگاه از جهان پنهان (از ديد و دانش مردمان) و آگاه از‬
‫جهان ديدني (و آشكار در برابر چشم و علم ايشان) است و‬
‫بزرگوار و وال است‪).‬‬
‫وبعضي ازآفریده هایش را نیز به (عظم)توصیف نموده‬
‫است‪.‬می‪:‬دیامرف‬
‫ﭯ ﭰ چ الشعراء‪٦٣ :‬‬ ‫چﭪﭫﭬ ﭭﭮ‬
‫(دريا از هم شكافت و هر بخشي همچون كوه بزرگي‬
‫گرديد‪).‬‬
‫چ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ چ السراء‪٤٠ :‬‬
‫(واقعا ً شما سخن بسيار (بزرگ كفرآميزي و بهتان) عظيمي‬
‫بيان مي‌داريد‪).‬‬
‫چ پ ﭚ ﭛ ﭜ چ النمل‪٢٣ :‬‬
‫(و تخت بزرگي دارد‪).‬‬
‫بعضی از آفریده ها را نیز بدان‪ ،‬توصیف نموده است‪:‬‬
‫چ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ چ مري‪٥٧ :‬‬
‫(ما او را به منزلت و مكانت والئي نائل كرديم‪) .‬‬
‫چ مري‪٥٠ :‬‬ ‫چ ﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬
‫(و آنان را نيكونام و بلندآوازه كرديم‪).‬‬
‫وبرخي موجودات را به (کبر)توصیف نموده است‪:‬‬
‫چ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ چ هود‪١١ :‬‬
‫(بيگمان آنان بخشايش (يزدان شامل گناهانشان میو (ددرگ‬
‫(‪(.‬دنراد (هحلاص لامعا ربارب رد) يگرزب شاداپ‬
‫چ چ چ ﭾ ﭿ چ النبياء‪٦٣ :‬‬
‫(شايد اين بت بزرگ چنين كاري را كرده باشد!)‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪306‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫بدون تردید اوصاف جامعی مانند(علو‪ ،‬کب‪ ،‬وععظم) که خداوند‪،‬‬
‫خود را بدانها متصف نموده است با همان صفاتی که برای‬
‫آفریده ها قائل شده بسیار تفاوت دارند‪ ،‬همچنانکه ذاتش با‬
‫ذات مخلوقات متفاوت است و هیچ گونه تناسبی بین ذات‬
‫خالق و ذات مخلوق نیست‪ ،‬همانگونه که بین خالق و مخلوق‬
‫مناسبه ای وجود ندارد‪.‬‬

‫‪ -4‬صفت الملک‬
‫خداوند خود را به صفت ملِک توصیف نموده است و میدیامرف‬
‫‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ چ المعة‪١ :‬‬
‫(آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است‪ ،‬به تسبيح و‬
‫تقديس خدا مشغول است‪ .‬خدائي كه مالك و حاكم (كل‬
‫جهان) است‪ ،‬از هر نقص و عيبي مبرا و منزه است و چيره‬
‫كار بجا است‪).‬‬
‫چ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ چ القمر‪٥٥ :‬‬
‫(در مجلس راستيني (كه ياوه‌سرائي و بزهكاري در آن‬
‫جائي ندارد‪ ...‬در) پيشگاه پادشاه بزرگ و توانائي (كه‬
‫آفريدگار و خداوندگار همه كائنات است)‪).‬‬
‫و بعضی از آفریده ها را نیز به این وصف توصیف نموده‬
‫است‪ ،‬چنانکه می‪:‬دیامرف‬
‫چ يوسف‪٤٣ :‬‬ ‫چﯦﯧﯨ ﯩ‬
‫(شاه (مصر) گفت‪ :‬من در خواب هفت گاو چاق را ديدم كه‬
‫هفت گاو لغر آنها را مي‌خورند‪).‬‬
‫چ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ چ يوسف‪٥٠ :‬‬
‫(شاه گفت‪ :‬يوسف را به پيش من آوريد‪).‬‬
‫ﮢ ﮣ ﮤ چ الكهف‪٧٩ :‬‬ ‫چﮝﮞﮟﮠﮡ‬
‫(سر راه آنان پادشاه ستمگري بود كه همه كشتيها (ي‬
‫سالم) را غصب مي‌كرد و مي‌برد‪).‬‬
‫چ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ چ آل عمران‪٢٦ :‬‬
‫(تو هر كه را بخواهي حكومت و دارائي مي‌بخشي و از هر‬
‫كه بخواهي حكومت و دارائي را بازپس مي‌گيری‪).‬‬
‫خداوند ملِک واقعی و لیق به کمال و جللش می باشد‪،‬‬
‫همچنانکه آفریده هایش دارای این صفت هستند البته نوعی‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪307‬‬
‫ملکیت که مناسب حال ونابودی و درماندگی و نیاز شان‬
‫است‪.‬‬

‫‪-5-6‬صفت جبروت و کبریاء‬

‫خداوند‪ ،‬خود را به صفات (جبار ومتکبر) توصیف نموده است‪،‬‬
‫چنانکه در قرآن می‪:‬دیامرف‬
‫ﯛ ﯜ چ الشر‪٢٣ :‬‬ ‫چﯚ‬
‫(بزرگوار و شكوهمند و والمقام و فرازمند است‪).‬‬
‫بعضی از آفریده هایش را نیز به (جبّار ومتکبر)توصیف‬
‫نموده است و می‪:‬دیامرف‬
‫ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ چ غافر‪٣٥ :‬‬ ‫چﮃ‬
‫(اين گونه خداوند بر هر دلي كه خود بزرگ‌بين و زورگو‬
‫باشد‪ ،‬مهر مي‌نهد‪).‬‬
‫چ الشعراء‪١٣٠ :‬‬ ‫چ‬
‫(و هنگامي كه مجازات مي‌كنيد‪ ،‬از حد ّ تجاوز مي‌كنيد و‬
‫همچون ستمگران و سركشان كيفر مي‌دهيد (و در برابر‬
‫كمترين جرم‪ ،‬سنگين‌ترين جريمه و سزا روا مي‌داريد و‬
‫حمي نداريد)‪).‬‬ ‫عدالت و تر ّ‬
‫چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ چ الزمر‪٦٠ :‬‬
‫(گر جايگاه متكبّران دوزخ نيست‌؟)‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ چ إبراهيم‪١٥ :‬‬
‫(و (پيغمبران از پروردگارشان) طلب پيروزي (و غلبه بر‬
‫قوم خود) كردند و هر قلدر و گردنكش منحرف و باطلگرائي‪،‬‬
‫زيانمند و نامراد گرديد‪).‬‬
‫و هیچ شکی در این نیست که این صفات (جبار ومتکبر)که‬
‫خداوند خودرا بدانها توصیف نموده است‪ ،‬با همان صفات که‬
‫برای آفریده هایش قائل شده است متفاوتند‪ .‬همانگونه که‬
‫ذاتش با ذات و ماهیت مخلوقات متفاوت است‪.‬‬

‫‪ -7‬صفت عزت‬
‫خداوند‪ ،‬خود را به صفت عزت آراسته و توصیف نموده است‪،‬‬
‫در قرآن می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ چ البقرة‪٢٢٠ :‬‬
‫(بي‌گمان خداوند چيره و حكيم است‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪308‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ چ ص‪٩ :‬‬ ‫چﮬﮭ‬
‫(راستي مگر گنجهاي رحمت پروردگار بسيار با عّزت و بس‬
‫بخشاينده تو در دست ايشان است‌؟)‬
‫بعضی از آفریده ها را نیز بدان‪ ،‬توصیف نموده است‪:‬‬
‫چ يوسف‪٥١ :‬‬ ‫چ‬
‫(زن عزيز (مصر) گفت‪ :‬هم اينك حق آشكار می(‪.‬دوش‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ چ ص‪٢٣ :‬‬
‫(و او بر من در سخن چيره شده است‪).‬‬
‫و این صفت را در این آیه هم برای آفریدگار و هم برای‬
‫آفریده ها‪ ،‬با هم گرد آورده است‪:‬‬
‫چ گ گ ﮖ ﮗ چ النافقون‪٨ :‬‬
‫(عّزت و قدرت از آن خدا و فرستاده او و مؤمنان است‪).‬‬
‫مسلم است که عزت خدا با عزت آفریده ها متفاوت است‪،‬‬
‫همان گونه که ذاتش با ماهیت مخلوقات متفاوت است‪.‬‬

‫‪ -8‬صفة القوة‬
‫خداوند‪ ،‬خودرا به صفت (القوّة) توصیف نموده است‪ ،‬میدیامرف‬
‫‪:‬‬
‫چ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ چ الذاريات‪٥٧ :‬‬
‫– ‪٥٨‬‬
‫(من از آنان نه درخواست هيچ گونه رزق و روزي مي‌كنم و‬
‫نه مي‌خواهم كه مرا خوراك دهند‪ .‬تنها خدا روزي‌رسان و‬
‫صاحب قدرت و نيرومند است و بس‪).‬‬
‫چ ﭺ چ چ چﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ چ الج‪٤٠ :‬‬
‫(و به طور مسلم خدا ياري مي‌دهد كساني را كه (با دفاع از‬
‫آئين و معابد) او را ياري دهند‪ .‬خداوند نيرومند و چيره است‪).‬‬
‫بعضی از آفریده ها را نیز بدان‪ ،‬توصیف نموده است‪::‬‬
‫چ ﯼ ی ی چ هود‪٥٢ :‬‬
‫(و نيروئي بر نيرويتان (و عّزت و شكوهي بر عّزت و‬
‫شكوهتان) بيفزايد‪).‬‬
‫چ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ چ الروم‪:‬‬
‫‪٥٤‬‬
‫(خداوند همان كسي است كه شما را از (چيزي سراپا)‬
‫ضعف آفريده است و سپس بعد از اين ضعف و ناتواني قوّت‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪309‬‬
‫و قدرت بخشيده است و آن گاه ضعف و پيري را جايگزين‬
‫اين قوّت و قدرت ساخته است‪).‬‬
‫ودر آیه زیر‪ ،‬این وصف را هم برای خود و هم برای آفریده‬
‫ها باهم آورده است‪.‬‬
‫چ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ‬
‫ﮝ ﮞ ﮟ ﮠﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ چ فصلت‪١٥ :‬‬
‫ما قوم عاد در زمين به ناحق بزرگي فروختند (و‬ ‫(و ا ّ‬
‫مغرورانه) گفتند‪ :‬چه كسي از ما قدرت بيشتري دارد؟ مگر‬
‫آنان نمي‌دانستند كه خداوندي كه ايشان را آفريده است از‬
‫آنان نيرومندتر است‌؟! آنان (بر اثر اين پندار بي‌اساس)‬
‫پيوسته آيه‌هاي ما را انكار مي‌كردند و نمي‌پذيرفتند‪).‬‬

‫صفاتی که متکلمین در آن اختلف نموده اند‬

‫شیخ شنقیطی پس به دنبال مطالب گذشته به بیان صفاتی‬
‫می پردازد که متکلمین در مورد آنها اختلف نموده اند که آیا‬
‫صفات فعل هستند‪ ،‬یا اینکه صفات معنی می باشند؟ آنچه که‬
‫شیخ در این مورد تایید می نماید این است که آنها صفات‬
‫معنی قائم به ذات الله می باشند که این دسته از صفات‬
‫عبارت اند از‪:‬‬

‫‪ -2 ،1‬دوصفت رأفت ورحمت‬

‫خدوند خود رابه صفت رأفة ورحة متصف نموده و چنین می یامرف‬
‫‪:‬د‬
‫چ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ چ النحل‪٧ :‬‬
‫(بي‌گمان پروردگارتان (ك ه اينه ا را براي آس ايشتان آفريده‬
‫است) داراي رأفت و رحمت زيادي (در حق شما) است‪).‬‬
‫و بعض ی از آفریده ه ا را نی ز بدان توص یف نموده اس ت‪ ،‬در‬
‫وصف پیامبر بزرگوار حضرت محمد ص می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ چ التوبة‪١٢٨ :‬‬
‫مد نام)‪ ،‬از خود شما (انسانها) به‬‫(بيگمان پيغمبري (مح ّ‬
‫سويتان آمده است‪ .‬هرگونه درد و رنج و بل و مصيبتي كه به‬
‫شما برسد‪ ،‬بر او سخت و گران مي‌آيد‪ .‬به شما عشق‬
‫مي‌ورزد و اصرار به هدايت شما دارد و نسبت به مؤمنان‬
‫داراي محبّت و لطف فراوان و بسيار مهربان است‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪310‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪ -3‬صفت حلم‬
‫خداوند خود را به حلم توصیف نموده و می‪:‬دیامرف‬
‫ﮃ ﮄ چ الجﰈ‪( ٥٩ :‬خداون د چني ن‬ ‫چ چ چ ﭾﭿ ﮀ ﮁ ﮂ‬
‫كساني را به جايگاهي وارد مي‌كند كه از آن راضي و خوشنود‬
‫خواهند بود‪ .‬بي‌گمان خدا كامل ً آگاه (از اعمال اين بندگان جان‬
‫فدا‪ ،‬و) شكيب ا اس ت (و در پاداش دادن ب ه مؤمنان‪ ،‬و كيف ر‬
‫رساندن به كافران عجله و شتاب نمي‌كند)‪).‬‬
‫چ ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ چ البقرة‪:‬‬
‫‪٢٣٥‬‬
‫(و بدانيد كه خداوند آنچه را در دل داريد مي‌داند‪ ،‬پس از‬
‫(مخالفت فرمان) او خويشتن را برحذر داريد و بدانيد كه‬
‫بيگمان خداوند بس آمرزنده و شكيبا است (و در مجازات‬
‫بندگان شتاب نمي‌كند)‪).‬‬
‫چ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ چ‬
‫البقرة‪٢٦٣ :‬‬
‫(گفتار نيك و گذشت‪ ،‬بهتر از بذل و بخششي است كه‬
‫اذيّت و آزاري به دنبال داشته باشد‪ .‬خداوند بي‌نياز و بردبار‬
‫است‪).‬‬
‫و بعضي از مخلوقها را نیز به حلم توصیف نموده ومیدیامرف‬
‫‪:‬‬
‫چ الصافات‪١٠١ :‬‬ ‫چ‬
‫( ما او را به پسري بردبار و خردمند مژده داديم‪).‬‬
‫ﮍ ﮎ ک چ التوبة‪١١٤ :‬‬ ‫چژﮌ‬
‫(واقعا ً ابراهيم بسيار مهربان و دست‌بدعا و فروتن و شكيبا‬
‫بود‪).‬‬

‫‪-4‬صفت مغفرت‬
‫خداوند سبحان خودرا به مغفرة وآمرزنده توصیف نموده و می‬
‫‪:‬دیامرف‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ چ البقرة‪١٧٣ :‬‬
‫(بي‌گمان خداوند بخشنده و مهربان است‪).‬‬
‫چ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک چ البقرة‪٢٨٤ :‬‬
‫(سپس هر كه را بخواهد (و شايستگي داشته باشد)‬
‫مي‌بخشد و هر كس را بخواهد (و مستحق باشد) عذاب‬
‫مي‌كند‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪311‬‬
‫بعضی از آفریده ها را نیز به مغفرت وصف نموده‪ ،‬چنانکه‬
‫می‪:‬دیامرف‬
‫چ الشورى‪٤٣ :‬‬ ‫ﯼیی ی‬ ‫چ‬
‫(كسي كه (در برابر ظلم ديگران) شكيبائي كند و (زمام‬
‫اختيار را از دست ندهد‪ ،‬با وجود قدرت‪ ،‬از ستمگر) درگذرد‬
‫(ولي بداند كه اين عمل باعث گستاخي ظالم نمینيا ‪،‬ددرگ‬
‫درك مزج ار مزع نآ رب دياب هك تسا يئاهراك هرمز زا (وا راك‬
‫(‪.‬دش راگدنام نآ رب و‬
‫چ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ چ‬
‫البقرة‪٢٦٣ :‬‬
‫(گفتار نيك و گذشت‪ ،‬بهتر از بذل و بخششي است كه‬
‫اذيّت و آزاري به دنبال داشته باشد و خداوند بي‌نياز و بردبار‬
‫است‪).‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ چ الاثية‪١٤ :‬‬
‫(به كساني كه ايمان آورده‌اند‪ ،‬بگو‪ :‬بر كساني ببخشايند كه‬
‫روزهاي (مصائب و بلياي) الهي را چشم نمي‌دارند (و‬
‫روزهائي را فراموش مي‌كنند كه بر سرِ گذشتگان كافر و‬
‫فاسق و فاجر همچون قوم فرعون و لوط و ثمود چه آمده‬
‫است و با متانت و رزانت از ايشان صرف‌نظر نمايند‪).‬‬
‫و قطعا ً اوصافی را که پروردگار آسمانها و زمین‪ ،‬خود را‬
‫بدان توصیف نموده است‪ ،‬لیق و شایسته مقام جلل وجمال‬
‫او هستند و نباید به بهانه پرهیز از تشبیه‪ ،‬آنها را از او نفی‬
‫نمود و از این طرف هم که بعضی از مخلوقات را بدان‬
‫توصیف نموده است‪ ،‬بگونه ای است که متناسب با حال و‬
‫نیاز و عجز و ناتوانی و نیاز همیشگی آنها می باشند‪.‬‬

‫حال و وضننع کسننانی کننه صننفات کمال و جلل را از‬

‫خدا نفی میکنند‬
‫شیخ شنقیطی پس از بیان خلل و اشکالتی که در عقیده و‬
‫منهج علمای کلم هست‪ ،‬به بیان قرآنی و ایمانی که حق‬
‫وحقیقت را آشکار می نماید و بیان سخنش را نورانی بخش‬
‫این باب قرار داده و می‪:‬دیامرف‬
‫«در هرصورت برای انسان درست نیست که نسبت به‬
‫صفت یا صفاتی که خداوند برای خودش اثبات نموده‪ ،‬سخت‬
‫گیر و لجوج باشد‪ ،‬بر پروردگارآسمانها و زمین حملهو هدش رو‬
‫یفن یو زا ارنآ تسین وا هتسیاش فصو نیا هکنیا یاعدا هب‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪312‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫عقاو رد هک دشخبب وا هب ار یتافص دوخ مرک هسیک زا و دنک‬
‫سک چیه و تسا یدرخیب و ینار سوه و یگناوید عون کی نیا‬
‫رب ار هدرپ دنوادخ هک یناسک زج ‪،‬درادن ار یرظن و یأر نینچ‬
‫«‪.‬تسا هدیشک ناشتریصب یور‬

‫استواء صفت كمال است نه صفت نقص‬

‫جهت بیان و روشن نمودن بزرگی خيانت علماء كلم درباره‬
‫صفات خداوند‪ ،‬شيخ شنقيطي به یکی از صفات بزرگ‬
‫خداوند (صفت استواء) مثال آورده و مي فرمايد‪ :‬صفت‬
‫استواء كه محل معرکه علماء و سرگرم یاوه گوئی بوده اند و‬
‫بسياري از مردم آن را با منطق فلسفه و ادله جدلی نفي‬
‫كرده اند وحق را باطل و باطل را حق جلوه داده اند‪ ،‬هزارها‬
‫انسان كه خود را مسلمان دانسته اند‪ ،‬با دلئل منطق و‬
‫فلسفه (یونانی زده) اين وصف (استواء) را از خالق زمين و‬
‫آسمان نفی كرده‪.‬دنا‬
‫مثل ً مي گويند‪ :‬اگر خداوند بر عرش استوی نموده باشد‪ ،‬با‬
‫ما او تشابهي با مخلوق ندارد‪ ،‬در‬‫مخلوق تشابه پيدا کرده‪ -‬ا ّ‬
‫نتيجه او برعرش استوی ننموده است‪ .‬اما اين نتيجه بدليل‬
‫مخالفت با صريح قرآن‪ ،‬باطل است‪.‬‬
‫شیخ بیان می نماید که صفت استواء از جمله صفات كمال‬
‫و جلل است و خداوند بوسيله آن خود را ستوده است‪ ،‬قرینه‬
‫و دليل بر اینکه این صفت از صفات كمال و جلل او می باشد‬
‫اين است كه خداوند در قرآن همواره آن را همراه با صفاتی‬
‫ذكر كرده است كه عقل انسان را مبهوت وخیره نموده است‬
‫که آنها صفات جلل وکمال می باشند و استواء نیز از آنها‬
‫است‪ .‬سپس بمن ظور ارائه دليل بر این موض وع به بي ان‬
‫نصوصي مي پردازد كه اين صف ات در آنها آمده اند‪.‬‬
‫‪-1‬براساس ترتيب قرآني نخستين سوره اي كه وصف‬
‫استواء در آن آمده است‪ ،‬سوره اعراف می باشد‪ ،‬مي‬
‫فرمايد‪:‬‬
‫چﮅ ﮆﮇﮈﮉﮊژﮌﮍ ﮎکککﮒگگ گ ﮖﮗ‬
‫ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ چ العراف‪٥٤ :‬‬
‫(پروردگار شما خداوندي است كه آسمانها و زمين را در‬
‫شش دوره بيافريد‪ ،‬سپس بر تخت (مركز فرماندهي جهان)‬
‫چيره شد (و به اداره جهان هستي پرداخت)‪ .‬با (پرده تاريك)‬
‫شب‪ ،‬روز را مي‌پوشاند و شب شتابان به دنبال روز روان‬
‫است‪ .‬خورشيد و ماه و ستارگان را بيافريده است و جملگي‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪313‬‬
‫خر فرمان او هستند‪ .‬آگاه باشيد كه تنها او مي‌آفريند و‬‫مس ّ‬
‫تنها او فرمان مي‌دهد‪ .‬بزرگوار و جاويدان و داراي خيرات‬
‫فراوان‪ ،‬خداوندي است كه پروردگار جهانيان است‪).‬‬
‫ل بر جلل و‬‫آيا كسي هست که بتواند‪ ،‬يكي از اين صفات دا ّ‬
‫عظمت خدا را انكار كند؟‬
‫‪ -2‬دومين سوره ای كه صفت استواء در آن آمده است‪،‬‬
‫سوره يونس است‪ ،‬مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ‬
‫ﮊ ژ ﮌﮍ ﮎ ک ک کﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘﮙ ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ‬
‫ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ‬
‫ﮯﮰ ﮱ ﯓﯔ ﯕﯖﯗﯘﯙﯚ ﯛﯜﯝﯞ‬
‫ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫ﯼ ی ی ی چ يونس‪٦ – ٣ :‬‬
‫(پروردگار شما خداوندي است كه آسمانها و زمين را در‬
‫شش دوره بيافريد‪ ،‬سپس به اداره جهان هستي پرداخت‪.‬‬
‫زمام اداره جهان هستي به دست او است (و چرخش امور‬
‫آن به فرمان او)‪ .‬كسي ميانجي نمي‌تواند بشود مگر پس از‬
‫اجازه او‪ .‬اين خدا است كه صاحب و پروردگار شما است‪،‬‬
‫پس او را پرستش كنيد (نه ديگري را)‪ .‬آيا گوشزد نمي‌شويد‬
‫(و پند و عبرت نمي‌گيريد)؟ بازگشت همه شما به سوي او‬
‫است‪ .‬اين وعده راستين خداوند است (و خداوند خلف وعده‬
‫نمي‌كند)‪ .‬خدا است كه از آغاز‪ ،‬موجودات را مي‌آفريند (و‬
‫جامه هستي به تن همه كائنات‪ ،‬از جمله انسانها مي‌كند) و‬
‫هم او است كه آنها را (ديگر بار پس از تخريب جهان‪ ،‬هستي‬
‫مي‌بخشد و به سوي خود) برمي‌گرداند‪ .‬تا دادگرانه پاداش‬
‫ما‬
‫كساني را بدهد كه ايمان آورده‌اند و كارهاي نيكو كرده‌اند‪ .‬ا ّ‬
‫كساني كه راه كفر پوئيده‌اند‪( ،‬بي‌سزا نمي‌مانند‪ ،‬و بلكه)‬
‫نوشيدني از آب داغ و سوزاني دارند و داراي عذاب بس‬
‫دردناكي هستند‪ ،‬به سبب كفري كه ورزيده‌اند‪ .‬خدا است كه‬
‫خورشيد را درخشان و ماه را تابان گردانده است‪ ،‬و براي ماه‬
‫منازلي معيّن كرده است تا شماره سالها و حساب (كارها) را‬
‫بدانيد‪ .‬خداوند (آن همه عجائب و غرائب آفرينش و چرخش و‬
‫گردش مهر و ماه را سرسري و از بهر بازيگري پديد نياورده‬
‫است و بلكه) آن را جز به حكمت نيافريده است‪.‬خداوند آيات‬
‫(قرآن و نشانه‌هاي جهان) را براي آنان كه مي‌فهمند و درك‬
‫مي‌كنند شرح و بسط مي‌دهد‪ .‬بيگمان در آمدوشدِ شب و روز‬
‫(و تفاوت كيفي و كمي آنها) و در چيزهائي كه خداوند در‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪314‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫آسمانها و زمين آفريده است‪ ،‬نشانه‌هائي (بر وجود آفريدگار‬
‫و دلئلي بر عظمت پروردگار) براي كساني است كه‬
‫پرهيزگارند (و هراس از عقاب و عذاب خدا را در مدّنظر‬
‫دارند)‪).‬‬
‫ل بر جلل و‬‫آيا كسي هست که بتواند‪ ،‬يكي از اين صفات دا ّ‬
‫عظمت خدا را انكار كند؟‬
‫‪ -3‬سومين سورهای كه صفت "استواء" در آن آمده است‪،‬‬
‫سوره "رعد" است‪ ،‬مي فرمايد‪:‬‬
‫ﭨ ﭩﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ‬ ‫چﭣﭤﭥﭦﭧ‬
‫ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ژ‬
‫ﮍ ﮎ ک ک کﮒ گ گ گﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ‬ ‫ﮌ‬
‫ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓﯔ ﯕ ﯖ ﯗ‬
‫ﯘ ﯙ ﯚ ﯛچ الرعد‪٤ – ٢ :‬‬
‫(خدا همان كسي است كه آسمانها را چنان كه مي‌بينيد‪،‬‬
‫بدون ستون برپا داشت‪ ،‬سپس (به دنبال آفرينش اين‬
‫آسمانهاي بي‌ستون) به فرمانروائي جهان هستي پرداخت‪ ،‬و‬
‫خورشيد و ماه (و همه كرات و ستارگان ديگر) را فرمانبردار‬
‫خصي (و‬ ‫(خود و خدمتگزار شما) ساخت‪ .‬هر كدام تا مدّت مش ّ‬
‫به خاطر هدف معيّني) به حركت خود ادامه مي‌دهند‪ .‬خداوند‬
‫كار و بار (جهان) را (زير نظر مي‌دارد و با حساب و كتاب‬
‫دقيقي) مي‌گرداند و او (نشانه‌هاي ديدني را در پهنه كتاب‬
‫هستي بر مي‌شمرد و) آيه‌ها (ي خواندني كتاب قرآن) را بيان‬
‫مي‌دارد‪ ،‬تا اين كه يقين حاصل كنيد كه (در سراي ديگر)‬
‫پروردگارتان را ملقات خواهيد كرد‪ .‬او آن كسي است كه‬
‫زمين را گسترانيده و در آن كوهها و جويبارها قرار داده است‪،‬‬
‫و از هرگونه ثمر و ميوه‌اي‪ ،‬جفت نر و ماده‌اي در آن آفريده‬
‫است‪ .‬شب را بر روز مي‌پوشاند (و برعكس روز را بر پرده‬
‫شب مي‌گرداند)‪ .‬بي‌گمان در اين (آفرينش شگرف و‬
‫فرمانروائي سترگ و نمايش شگفت هستي) نشانه‌هائي‬
‫(واضح و آشكار بر قدرت آفريدگار) است‪ ،‬براي آنان كه‬
‫مي‌انديشند (و سرسري از كنار عجائب و غرائب نمي‌گذرند)‪.‬‬
‫در روي زمين‪ ،‬قطعه زمينهائي در كنار هم قرار دارد (كه خاك‬
‫هر يك بايسته محصولي و جنس هركدام شايسته منظوري‬
‫است) و تاكستانها و كشتزارها و نخلستانهاي يك پايه و دو پايه‬
‫در آن موجود است كه هر چند با يك نوع آب سيراب‬
‫ما برخي را از لحاظ طعم بر برخي ديگر برتري‬ ‫مي‌گردند‪ ،‬ا ّ‬
‫مي‌دهيم‪ .‬بي‌گمان در اين (اختلف استعداد خاكها و‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪315‬‬
‫جوراجوري درختها و گياهها و دگرگونيهاي ميوه‌ها و طعم آنها)‬
‫نشانه‌هائي (بر قدرت خدا) براي كساني است كه عقل خويش‬
‫را به كار مي‌گيرند‪ .‬آيا كسي می تواند‪ ،‬يكي از اين صفات‬
‫ل بر جلل و عظمت خدا را انكار كند؟)‬‫دا ّ‬
‫‪ -4‬چهارمي ن س وره ای ك ه ص فت "اس تواء" در آن آمده‬
‫ميفرمايد‪:‬‬
‫‌‬ ‫است سوره "طه" است‪،‬‬
‫چﭵﭶﭷﭸﭹﭺچچچﭾ ﭿ ﮀﮁﮂﮃ ﮄﮅﮆﮇ ﮈ‬
‫ﮉ ﮊژﮌﮍﮎکککﮒگ گگﮖ ﮗﮘﮙﮚﮛﮜ‬
‫ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ چ طه‪٨ – ١ :‬‬ ‫ﮝ ﮞﮟﮠ‬
‫(طا‪.‬ها‪( .‬اي پيغمبر!) ما قرآن را براي تو نفرستاده‌ايم تا‬
‫(از غم ايمان نياوردن كافران‪ ،‬و نپذيرفتن شريعت يزدان)‬
‫خويشتن را خسته و رنجور كني‪ .‬ليكن آن را براي پند و اندرز‬
‫كساني فرستاده‌ايم كه از خدا مي‌ترسند (و از او اطاعت‬
‫مي‌كنند)‪ .‬از سوي كسي نازل شده است كه زمين و‬
‫آسمانهاي بلند را آفريده است‪ .‬خداوند مهرباني (قرآن را فرو‬
‫فرستاده) است كه بر تخت سلطنت (مجموعه جهان هستي)‬
‫قرار گرفته است (و قدرتش سراسر كائنات را احاطه كرده‬
‫است)‪ .‬از آن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمين و آنچه‬
‫در ميان آن دو و آنچه در زير خاك (از دفائن و معادن) است‪.‬‬
‫(اي پيغمبر!) اگر آشكارا سخن بگوئي (يا پنهان‪ ،‬براي خدا‬
‫فرق نمي‌كند) و نهاني (سخن گفتن تو با ديگران را) و نهان‌تر‬
‫(از آن را كه سخن گفتن تو با خودت و خواطر دل است)‬
‫مي‌داند‪ .‬او خدا است و جز خدا معبودي نيست‪ .‬او داراي‬
‫نامهاي نيكو است‪).‬‬
‫آيا كسي مي تواند يكي از صفات مذكور و دال بر عظمت‬
‫و جلل خدا را انكار كند؟‬
‫‪ -5‬پنجمين موضوعي كه صفت"استواء" در آن آمده‬
‫است‪ ،‬سوره فرقان است‪ ،‬که خداوند می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ‬
‫ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ چ الفرقان‪٥٩ – ٥٨ :‬‬
‫(و (در همه امور) بر خداوندي تكيه كن كه هميشه زنده‬
‫است و هرگز نمي‌ميرد و حمد و ثناي او را به جاي آور (و‬
‫بدان تو عهده دار ايمان يا كفر مردمان نيستي و خدا همگان‬
‫را مي‌پايد) و همين كافي است كه خداوند از گناهان بندگانش‬
‫آگاه است (و هيچ گونه گناهي از ديد او مخفي نمي‌ماند)‪ .‬آن‬
‫كسي‌كه آسمانها و زمين را و همه چيزهاي ميان آن دو را در‬
‫شش دوره آفريده است و آن گاه بر تخت (فرماندهي و اراده‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪316‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫امور جهان) نشسته است (و كار و بار كائنات را با دست‬
‫قدرت خود چرخانده است و پيوسته مراقب احوال و اوضاع‬
‫عالم بوده است)‪ .‬او داراي رحمت فراوان و فراگير است (و‬
‫رحمت عام وي همه موجودات را دربر گرفته است و مطيع و‬
‫عاصي و مؤمن و كافر بر اين خوان يغما نشسته‌اند اگر‬
‫مي‌خواهي از ادوار آفرينش هستي باخبر گردي) پس از‬
‫شخص بسيار آگاه و فرزانه بپرس‪).‬‬
‫آيا كسي مي تواند يكي از اين صفات عظيم الهي و دال‬
‫برجلل و کمال او را انكار كند؟‬
‫‪ -6‬ششمين سوره وموضوعی كه وصف "استواء" در آن‬
‫آمده است‪ ،‬سوره سجده مي باشد‪ ،‬مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ‬
‫ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ‬
‫ﮅ ﮆﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨﮩ ﮬ ﮭ ﮬ‬
‫ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬
‫ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ چ السجدة‪٩ – ٣ :‬‬
‫محم) ‪:‬دنیوگ‬‫ما (مشركان) میشيپ زا ار نآ شدوخ (د ّ‬ ‫(ا ّ‬
‫هكلب ‪(.‬تسا هداد تبسن ادخ هب غورد هب و) تسا هتخاس دوخ‬
‫قح (نخس) نآرق‬ ‫لزان (وت رب) تراگدرورپ يوس زا هك تسا ي ّ‬
‫زا شيپ هك يناسرتب (ادخ مشخ زا) ار يهورگ ات تسا هدش‬
‫هب و) دنباي تياده دياش ‪،‬تسا هدماين نانآ يارب يربمغيپ وت‬
‫نيمز و اهنامسآ هك تسا يسك ادخ ‪(.‬دنوش دومنهر قح يوس‬
‫و ديرفايب هرود شش رد تسا ود نآ نايم رد هك ار هچنآ و‬
‫يارب ادخ زجب ‪.‬تفرگ رارق ناهج يهدنامرف تخت رب سپس‬
‫چيه و (دناهرب ادخ باذع زا ار امش هك) يرواي چيه امش‬
‫تعافش ناتيارب ‪ -‬ادخ هزاجا اب زج ‪ -‬ادخ شيپ رد هك) يعيفش‬
‫ملاع مامت) دنوادخ ؟ديوش‌يم روآداي ايآ ‪.‬درادن دوجو (دنك‬
‫دوخ ريبدت ششوپ ريز ‪،‬نيمز ات هتفرگ نامسآ زا (ار يتسه‬
‫‪(.‬درادن دوجو ناهج نيا رد يربِّدم وا زج و) ‪،‬تسا هداد رارق‬
‫زا لاس رازه نآ هزادنا هك يزور رد روما ريبدت سپس‬
‫وا ‪.‬ددرگیم زاب وا يوس هب ‪،‬ديرامش‌يم امش هك تسا يئاهلاس‬
‫و هريچ و تسا ربخاب راكشآ و ناهنپ زا هك تسا يدنوادخ‬
‫‪،‬ديرفآ وكين ‪،‬ديرفآ ار هچ ره هك تسا يسك نآ ‪.‬تسا نابرهم‬
‫هيّّرذ دنوادخ سپس ‪.‬ديزاغآ لگ زا ار (لوّا) ناسنا شنيرفآ و‬
‫(ينم مان هب) يزيچان و فيعض (رهاظ هب) بآ هراصعُ زا ار وا‬
‫حور زا و درك هتسارآ و ليمكت ار وا ياهمادنا هاگ نآ ‪.‬ديرفآ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪317‬‬
‫يارب و ديمد وا رد (تسا رارسا زا يّرس هك) دوخ هب قلّعتم‬
‫و ديرگنب و ديونشب ات) ديرفآ اهلد و اهمشچ و اهشوگ امش‬
‫ما ‪،‬ديمهفب‬
‫ياج هب ار (وا ياهتمعن) ركش رتمك امش (ا ّ‬
‫(‪.‬ديروآ‌يم‬
‫آيا كسي مي تواند يكي از اين صفات عظيم الهي و دال بر‬
‫نهایت جلل و کمال او را انكار كند؟‬
‫‪ -7‬هفتمين سوره وموضوعی که صفت "استواء" در آن آمده‬
‫است‪ ،‬سوره حديد است‪ ،‬مي فرمايد‪:‬‬
‫ﯼیی ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗپپﭚ‬ ‫چ‬
‫ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ‬
‫ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ چ الديد‪٤ – ٣ :‬‬
‫(او پيشين و پسين و پيدا و ناپيدا است و او آگاه از همه چيز‬
‫است‪ .‬او است كه آسمانها و زمين را در شش دوره آفريد و‬
‫سپس بر تخت (فرمانروائي كائنات) قرار گرفت‪ .‬او مي‌داند چه‬
‫چيز به زمين نازل و از آن خارج مینيئاپ نامسآ زا زيچ هچ و دوش‬
‫‪.‬تسا امش اب ‪،‬ديشاب هك اجك ره رد وا و دور‌يم لاب نادب و ديآ‌يم‬
‫(‪.‬دينك‌يم هك ار يزيچ ره دنيب‌يم ادخ و‬
‫آري‪ ،‬صفاتي كه به گمان اين انسانهاي جاهل و كودن صفت‬
‫نقص هستند و پروردگار را داير بر اينكه خود را به صفت‬
‫نقص متصف نموده است مورد طعن قرار مي دهند‪ ،‬سپس به‬
‫نفي و يا به تأويل آنها مي پردازند‪ .‬حال آنكه خداوند بوسيله‬
‫اين صفات خود را ستوده است و آنها را از صفات جلل و‬
‫كمال خود شمرده است و همراه با صفات جلل و كمالي آنها‬
‫را نقل كرده است كه عقل از عظمت و كمال آنها شگفت‬
‫زده ومبهوت مي شود و اين دلیل بر جهل و خيانت و هوس‬
‫پرستی كساني است كه اين صفات را نفي و یا تأویل مي‬
‫كنند‪.‬‬

‫مطلبن نششم‪ :‬قواعنند و ضوابننط مهننم درباره‬

‫صفات و اسماء خداوند‬
‫در اینجا قواعد بسيار مهم و نكات اساسی وجود دارند که‬
‫علما و دانشمندان دین به آنها اشاره نموده و ما به طور‬
‫اختصار به ذکر آنها می پردازیم‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪318‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫قاعدهن ناول‪:‬ن ناعترافن نبهن نبعضين نازن نصفاتن نمانند‬
‫‪1‬‬
‫اعتراف به سایر آنها است‬
‫بر اساس این قاعده مي توانيم ديدگاه چند گروه و طائفه را‬
‫رد کنیم‪.‬‬

‫(الف‪ -‬آنهایي كه بعضي از صفات را مي پذيرند و‬

‫بعضي ديگر را نفي مي كنند‬
‫مانند كساني كه صفت حيات‪ ،‬علم‪ ،‬قدرت‪ ،‬سمع‪ ،‬بصر‪ ،‬كلم و‬
‫اراده را مي پذيرند و آنها را صفات حقيقی قرار می‪،‬دنهد‬
‫هب وا ترفن و مشخ ‪،‬ادخ یدونشوخو تبحم دروم رد سپس‬
‫اي دنهدیم رارق زاجم ار اهنآ و دنزادرپ یم شکمشک و عازن‬
‫‪.‬دننك يم ليوأت تبوقع و تمعن ‪،‬هدارا هب ار تافص نیا هکنيا‬
‫به اين آقايان باید گفت‪ :‬هيچ فرق و تفاوتي ميان صفاتي‬
‫كه شما آنها را پذيرفته وحقيقتشان را مي دانيد‪ ،‬با صفاتي كه‬
‫آنها را نفي مي‪،‬دنارگیدکی دننامه عقاو رد و درادن دوجو ‪،‬دينك‬
‫‪.‬درادن يهيجوت لًصا رگيد يخرب ندرك در و يخرب نتفريذپ اذل‬
‫اگر شما علم وحيات خدا را مانند علم و حيات مخلوقها مي‬
‫دانيد‪ ،‬باید در مورد صفت رضا و غضب و محبت او نيز چنين‬
‫بگوئيد‪.‬‬
‫اگر بگوئيد‪ :‬غضب عبارت است از به جوش آمدن خون دل‬
‫به منظور انتقام گرفتن‪ ،‬درباره اراده نيز چنين گفته میدوش‬
‫عفد اي تعفنم بلج يوسب سفن ليم زا تسا ترابع ‪:‬هك‬
‫نینچ هک تسا قولخم هدارا نيا هك ‪:‬ديئوگب رگا سپ ‪،‬ترضم‬
‫قولخم مشخ هب طوبرم زين امش فيرعت ‪:‬مییوگ یم ‪،‬تسا‬
‫‪.‬قلاخ هن تسا‬

‫(ب ) آنهای ي ك ه اسما ء ر ا م ي پذيرن د ام ا صفا ت را‬

‫نفي مي كنند‬
‫مثل ً مي گويند‪ :‬زنده هست بدون زندگي‪ ،‬دانا و عالم است‬
‫بدون علم و الی آخر‪.‬‬
‫باید به اين آقايان گفت‪ :‬هيچ فرقي ميان اثبات اسماء و‬
‫اثبات صفات وجود ندارد‪ ،‬زیرا اگر شما مي گوئيد‪ ،‬اثبات علم‪،‬‬
‫قدرت و حيات مقتضی تشبیه و تجسیم (قائل شدن به جسم‬
‫برای خدا) مي شود‪ ،‬زيرا متصف به صفات را تنها در اجسام‬
‫می توان یافت‪ ،‬مي گوئيم‪ :‬اين سخن در مورد اسماء نيز‬

‫مجموع فتاوي شيخ السلم‪3/17 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪319‬‬
‫صدق می‪(،‬هدنز) یح هب فصتم دناوت یم يزيچ اهنت اريز ‪،‬دنک‬
‫ادخ ءامسا سپ ‪،‬دشاب مسج هک دشاب (اناوت) ريدق ‪(،‬اناد) ميلع‬
‫هتسياش (اه مان) ءامسا نيا ‪:‬ديئوگ يم رگا ‪،‬نک یفن زین ار‬
‫‪.‬دنتسه نينچ زين تافص ‪:‬ميئوگ يم ‪،‬دنتسه وا للج و نأش‬

‫(ج) آنهایي كه هم اسماء و هم صفات را نفي مي‬

‫كنند‬
‫اينها به گمان خود‪ ،‬صفات را بدان جهت نفي مي كنند تا خدا‬
‫را به موجودات تشبيه ندهند‪ ،‬اما باید به اين گروه گفت‪ :‬علم‬
‫و حيات را از خداوند نفي می کنید‪ ،‬همان گونه که (عليم و‬
‫ي)بودن او را نفی کردید‪ .‬شما اسماء و صفات را نفي‬ ‫ح ّ‬
‫كرديد تا از تشبيه دادن خداوند با موجودات بپرهيزيد‪ ،‬اما در‬
‫واقع اين عقيده شما مستلزم تشبيه خداوند با معدومات‬
‫(نیستی) است‪.‬‬

‫‪ -2‬قاعده دوم‪ :‬قول درباره صفات مانند قول درباره‬

‫‪1‬‬
‫ذات است‬
‫خداوند سبحان داراي ذاتي است كه با ذات مخلوقات و‬
‫موجودات تشابهي ندارد‪ ،‬هم چنين صفات و ا فعال خداوند با‬
‫صفات و افعال مخلوقات و موجودات همساني و تشابه‬
‫ندارند‪ ،‬زیرا كسی که اعتراف كند به این كه خداوند‪ ،‬در ذات‬
‫خود يك حقيقت ثابت است‪ ،‬این قول مستوجب صفات كمالی‬
‫است که هيچ مثل و همتائي در ذات و صفات ندارد‪ ،‬اين گفته‬
‫و عقيده مستلزم اين است كه چنين بگوید‪ :‬سمع‪ ،‬بصر و كلم‬
‫او در نفس المر ثابت هستند و با كلم‪ ،‬سمع و بصر مخلوقات‬
‫و موجودات‪ ،‬هيچ گونه تشابهي ندارند‪.‬‬
‫اگر كسي بگويد‪ :‬من "استواء" خدا را نفي مي كنم تا‬
‫مرتكب تشبيه او با مخلوق نشوم‪ ،‬به او گفته مي شود‪ :‬پس‬
‫تو وجود خدا و ذات او را نیز نفي كن‪ .‬زيرا اثبات وجود و ذات‬
‫براي خداوند مستلزم تشبيه است‪ ،‬اگر مي گويد‪ :‬خداوند‬
‫وجود بخصوص و ذات بخصوصي دارد كه مشابه با وجود و‬
‫ذات مخلوقات نيست‪ ،‬در جواب مي گوئيم‪ ،‬نزول و استواء‬
‫‪2‬‬
‫خداوند نيز چنين اند‪.‬‬

‫‪ 1‬مجموع فتاوي شيخ السلم‪3/17 :‬‬

‫‪ 2‬مجموع فتاوي شيخ السلم‪3/35 :‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪320‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫قاعدهن نسوم‪:‬ن ناتفاقن ندرن ناسماءن نمقتضين نتساوي‬
‫درمسمیات (نام گذاری شده ها) نيست‬
‫ما به يقين مي دانيم‪ ،‬آنچه را كه خداوند درباره وجود آنها در‬
‫بهشت به ما خبر داده است‪ ،‬مانند‪ :‬شير‪ ،‬عسل‪ ،‬شراب‪ ،‬همه‬
‫اينها حق و ثابت اند‪ ،‬اين اشياء هر چند كه در نام با اشياء‬
‫ما ميان آنها تشابه و تساوي وجود‬ ‫موجود در دنيا مشترك اند‪ ،‬ا ّ‬
‫ندارد‪ ،‬بلكه در ميان شير‪ ،‬عسل و خمر و‪ ...‬دنيا و بهشت‬
‫مغايرت وجود دارد‪ ،‬مغايرتي كه بجز خداوند متعال كسي‬
‫حقيقت آن را نمي داند‪ ،‬پس مغايرت خالق با مخلوقات بيشتر‬
‫و بزرگ تر است از مغايرت مخلوق با مخلوق‪ .‬حتي در دنيا‬
‫ممكن است چند چيز را به يك اسم نام گذاری کنید‪ ،‬اما هر‬
‫كدام داراي حقيقت و ماهيت بخصوصي باشد كه از ديگری‬
‫جدا باشد‪ ،‬مثل ً يدالجمل (دست شتر)‪ ،‬يدالمحفظه(دست‬
‫كيف) و يدالنسان (دست انسان)‪.‬می بینیم که يد (دست) در‬
‫هر كلمه و گزينه‪ ،‬معني مخصوص خود را دارد‪ ،‬هر چند كه در‬
‫همه آنها اسم (ید) يكي است‪.‬‬

‫‪ -4‬قاعده چهارم‪ :‬خداوند به نفي محض متصف نمي‬

‫شود‬
‫خداوند اسماء و صفاتي را براي خود ثابت كرده و اسماء و‬
‫صفاتي را نیز از خود نفي كرد است‪ ،‬اثبات و نفي صفات‬
‫خداوند هم بصورت مجمل و هم بصورت مفصل آمده است‪،‬‬
‫اثبات مجمل به وسیله اثبات ثناء مطلق‪ ،‬حمد مطلق و مجد‬
‫مطلق برای خدا مي باشد‪ ،‬چنانکه خداوند می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ چ الفاتة‪٢ :‬‬
‫(ستايش خداوندي را سزا است كه پروردگار جهانيان‬
‫است‪).‬‬
‫(چ ﮘ ﮙ ﮚ چ النحل‪٦٠ :‬‬
‫(خدا داراي صفات عاليّه است‪).‬‬
‫و اما تفصيل در اثبات شامل هر اسم و صفتي است كه در‬
‫قرآن و حديث آمده است‪.‬‬
‫نفي مجمل‪ ،‬اين است كه همه عيوب و نقائصی كه ضد‬
‫كمال حق تعالي هستند‪ ،‬از وي نفي شوند‪ .‬مانند‪:‬‬
‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫چﭡﭢ‬
‫(هيچ چيزي همانند خدا نيست (و نه او در ذات و صفات به‬
‫چيزي از چيزهاي آسمان و زمين مي‌ماند و نه چيزي از‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪321‬‬
‫چيزهاي آسمان و زمين در ذات و صفات بدو مي‌ماند) و او‬
‫شنوا و بينا است‪).‬‬
‫چ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ چ مري‪٦٥ :‬‬
‫مگر شبيه و همانندي براي خدا (كه خالق‪ ،‬رازق‪ ،‬عالم‪،‬‬
‫ي‪ ،‬قيّوم و‪ ...‬باشد) پيدا خواهي كرد (تا دست نياز به‬ ‫قادر‪ ،‬ح ّ‬
‫سوي او دراز كني‌؟ )‪.‬‬
‫ما تفصيل در نفي اين است كه خداوند متعال را از همه‬ ‫ا ّ‬
‫عيوب و نقصها‪ ،‬از جمله‪ :‬داشتن پدر‪ ،‬فرزند و همتا‪ ،‬جهل‪،‬‬
‫عجز‪ ،‬چرت زدن‪ ،‬خواب و اعمال بيهوده پاك و منّزه قرار داده‬
‫شود‪.‬‬
‫ما شيوه قرآن در نفي‪ ،‬اين نیست كه تنها نفي صرف و‬ ‫ا ّ‬
‫محض كند‪ ،‬بلکه هرگاه صفت نقصي را نفي می كند‪ ،‬در عین‬
‫حال صفت مدح و كمالی را برای او اثبات میدرجم يفن ‪،‬دنک‬
‫‪1‬دننك يم يفن اههورگ و قرف زا یضعب هك روطنآ دنك يمن‬
‫‪:‬دیامرفیم دنوادخ ‪:‬لثم‬
‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯﮰ ﮱ‬
‫ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠﯡ ﯢ ﯣ‬
‫ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫ﯼ ی ی چ البقرة‪٢٥٥ :‬‬
‫(خدائي بجز الله وجود ندارد و او زنده پايدار (و جهان‬
‫هستي را) نگهدار است‪ .‬او را نه چرتي و نه خوابي فرا‬
‫نمي‌گيرد (و همواره بيدار است و سستي و رخوت بدو راه‬
‫ن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است‬ ‫ندارد)‪ .‬از آ ِ‬
‫(و در ملك كائنات‪ ،‬او را انبازي نيست)‪ .‬كيست آن كه در‬
‫پيشگاه او ميانجيگري كند مگر با اجازه او؟ مي‌داند آنچه را كه‬
‫در پيش روي مردمان است و آنچه را كه در پشت سر آنان‬
‫است (و مطلع بر گذشته و حال و آينده‪ ،‬و آگاه بر بود و نبود‬
‫جهان است و اصل ً همه زمانها و مكانها در پيشگاه علم او‬
‫يكسان است‪ .‬مردمان) چيزي از علم او را فراچنگ نمي‌آورند‬
‫جز آن مقداري را كه وي بخواهد‪( .‬علم و دانش محدود‬
‫ديگران‪ ،‬پرتوي از علم بي‌پايان و بي‌كران او است)‪.‬‬
‫فرماندهي و فرمانروائي او آسمانها و زمين را دربر گرفته‬
‫است‪ ،‬و نگاهداري آن دو (براي او گران نيست و) وي را‬
‫درمانده نمي‌سازد و او بلندمرتبه و سترگ است‪).‬‬
‫در آيه مذكور‪ ،‬چرت زدن و خوابیدن از خداوند نفي شده‬
‫است‪ ،‬اما نفي چرت و خواب از او متضمن حيات و زنده‬
‫جهنميه المحضه‪ :‬مجموع الفتاوي‪3/39 :‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪322‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫بودن كامل و قیام و پابرجایی مطلق است‪ .‬پس از نشانه های‬
‫كمال حيات و زنده بودنش این است که چرت (حالت ابتدايي‬
‫خواب) و خواب او را فرا نمی گیرد‪.‬‬
‫) (حفاظت زمين و آسمان او را خسته و‬
‫درمانده نمي كند)‬
‫این امر مستلزم تمام قدرت و كمال توانايي او است‪ ،‬زيرا‬
‫) اين است كه اين عمل نه او را خسته‬ ‫معني‬
‫مي كند و نه براي وي سنگین و مشکل است‪.‬‬
‫و مانند این قول خداوند که میﮌ ژ ﮊ ﮉ ﮈ ﮇ ﮆ چ) ‪:‬دیامرف‬
‫چﮚﮙﮘﮗ ﮖگ گ گﮒ کککﮎﮍ‬
‫سبأ‪٣ :‬‬
‫(به اندازه سنگيني ذّره‌اي‪ ،‬در تمام آسمانها و در زمين از او‬
‫پنهان و نهان نمیزا رتگرزب هن و هّرذ هزادنا زا رتمك هن و ددرگ‬
‫و طبض و تبث يراكشآ باتك رد هك نيا رگم تسين يزيچ ‪،‬نآ‬
‫(‪.‬دوشیم يرادهگن‬
‫نفي (پنهان شدن) مستلزم علم او است نسبت به هر ذره‬
‫ای كه در زمين و آسمانها وجود دارد‪.‬‬
‫هم چنين آيه زير‪:‬‬
‫چ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ ق‪٣٨ :‬‬
‫(ما آسمانها و زمين را در شش دوره آفريده‌ايم و هيچ گونه‬
‫درماندگي و خستگي به ما نرسيده است (و كمترين مشكلي‬
‫براي ما نداشته است‪ .‬پس چگونه زنده گرداندن مردگان براي‬
‫ما رنج‌آور و مشكل خواهد بود؟ )‪.‬‬
‫نفي لغوب (خستگي و درمانگی) از خدا دللت بر كمال‬
‫قدرت و نهايت توانایی او را دارد‪ .‬همچنين آيه‪:‬‬
‫چ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ چ النعام‪١٠٣ :‬‬
‫(چشمها (كُنْهِ ذات) او را درنمي‌يابند‪ ،‬و او چشمها را‬
‫درمي‌يابد (و به همه دقائق و رموز آنها آشنا است)‪).‬‬
‫يعني چشم ها توان احاطه كردن او را ندارند هر چند كه در‬
‫ما بخاطر جلل و عظمتش‬ ‫جهان آخرت قابل رؤيت است ا ّ‬
‫چشم ها قادر به احاطه كردن او نيستند‪.‬‬
‫همین طور هر صفتي را كه خداوند از خود نفي كرده است‪،‬‬
‫مستلزم يك گونه صفت ثبوتي است كه موجب حمد و ستايش‬
‫خداوند است‪.‬‬
‫خداوند هیچ وصفی را از خود نفی ننموده است مگر اینکه‬
‫صفتی را برای خود اثبات نوده است‪ ،‬از مطلب فوق روشن‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪323‬‬
‫است‪ ،‬كساني كه زیاد صفات را نفي مي كنند (به نام سلب)‬
‫سخت دچارخطا و اشتباه شده اند‪ ،‬زيرا نفي مادام كه‬
‫متضمن اثبات نباشد‪ ،‬هيچ مدح و كمالي را همراه ندارد‪ ،‬زيرا‬
‫نفي محض‪ ،‬عدم محض است و عدم محض هيچ ارزشي‬
‫ندارد‪.‬‬
‫اهل بدعت بسیاری از اسماء را نفي و سلب محض می‬
‫کنند‪ ،‬آنان مي گويند‪ :‬خداوند‪ ،‬سخن نمیيلاب و دنيب يمن ‪،‬دیوگ‬
‫هن دنوادخ ‪:‬دناهتفگ و هدومن ولغ اه يضعب يتح ‪.‬تسين ملاع‬
‫ملاع رياغم هن ‪،‬نآ نوريب رد هن و تسا يتسه ناهج لخاد رد‬
‫‪...‬رخآ یلاو ‪،‬تسا ملاع اب هتخيمآ هن و تسا ملاع زا دج و‬
‫یاهيتبسن نينچ زا دنوادخ ‪،‬دنناد يم مودعم ار دنوادخ نانيا‬
‫‪.‬تسا يربم و كاپ ییاوران‬

‫هم حق و باطل‬ ‫‪ -5‬قاعده پنجم‪ :‬الفاظی که محل تو ّ‬

‫اند‬
‫صفاتي كه در قرآن و حديث آمده اند‪ ،‬ايمان آوردن به آنها‬
‫واجب است هر چند كه معاني آنها براي ما مفهوم و قابل‬
‫ما صفاتي كه مردم آنها را به خداوند‬ ‫توجيه و درک نباشند‪ ،‬ا ّ‬
‫نسبت مي دهند و در كتاب و سنت نيامده و مردم درباره آنها‬
‫اختلف دارند‪ ،‬تا منظور گوينده روشن نباشد‪ ،‬نه آنها را مي‬
‫پذيريم و نه ردشان مي كنيم‪.‬‬
‫مثلً‪ ،‬كسي كه جهت را از خدا نفي مي كند‪ ،‬از وي سؤال‬
‫مي شود‪ ،‬منظور تو از جهت چيست؟ اگر مي گوئي که‬
‫خداوند در داخل جرم و جسم آسمان است و آسمان او را‬
‫احاطه كرده است‪ ،‬پس جايز نيست كه ما بگوئيم‪ :‬خداوند در‬
‫يك جهت قرار دارد و اگر منظور تو از جهت اين است كه‬
‫بالي مخلوقات و بالي آسمانها است‪ ،‬اين سخن حق ودرست‬
‫است‪.‬‬
‫هم چنين تحيز (جا و مکان قائل شدن) برای خدا‪ ،‬اگر‬
‫منظوراز تحيز اين است كه مخلوقات او را احاطه كرده اند‪،‬‬
‫قطعا ً چنين نسبتي باطل است‪ ،‬اگر منظور اين است كه‬
‫خداوند از مخلوقات متمایز جدا و مباين است‪ ،‬اين نسبت‪،‬‬
‫نسبت حقي است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪324‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪-6‬ن نقاعدهن نششم‪:‬ن ناعتقادن نبهن نتشبيه‪،‬ن ننخستينن نعامل‬
‫تعطيل اسماء‪ ،‬است‬
‫علمه شيخ محمد امين شنقيطي‪ ،‬اين قاعده را توضيح داده و‬
‫مي فرمايد‪ :‬اساس و ريشه آفت و گرفتاري وبلء‪ ،‬آلودگي و‬
‫گنديدگی قلب به لکه ننگ تشبيه است‪ ،‬هرگاه انساني كه‬
‫قلبش آلوده به پلیدی تشبيه است‪ ،‬یکی از صفات كمال را‬
‫‪-‬كه خداوند خود را به وسیله آن مدح و ستایش نموده است‪-‬‬
‫بشنود‪ ،‬مانند‪ :‬فرود آمدن خدا به آسمان دنيا در ثلث آخر‬
‫شب‪ ،‬و یا استواء بر عرش و آمدن او در روز قيامت و دیگر‬
‫صفات کمال وجلل او‪ ،‬نخستين چيزي كه در ذهن او خطور‬
‫مي كند و مي گذرد‪ ،‬اين است كه اين صفت مشابه با صفت‬
‫مخلوق است‪ ،‬لذا قلبش با پليدیهاي تشبيه آلوده مي گردد‪،‬‬
‫ارزش وقدر واقعي خدا رادرک نمیهک هنوگنآ ار ادخو دنک‬
‫هک دنکیم روصت نینچ اریز دراد یمن گرزب تسا وا هتسیاش‬
‫هلحرم نيتسخن اذل ‪.‬تسا قولخم تفص اب هباشم قلاخ تفص‬
‫هب ار وا زيچ نيا و ددرگ يم هيبشت يگدولآ هب ثولم شبلق‬
‫قولخم تافص اب ‪،‬هباشم هكنيا هناهب هب دنوادخ تافص يفن‬
‫هیبشت راچد تسخن صخش نيا هجيتن رد و هدرک راداو ‪،‬دنتسه‬
‫تفص هنوگ ره زا يلاخ ار ادخ) لیطعت بکترم دعب و یراگنا‬
‫نينچ یاراد هک یسک ‪،‬هكنيا نخس لصاح و ددرگ يم (نتسناد‬
‫شروی راگدرورپ رب نایاپرد مه و ادتبا رد مه دشاب يداقتعا‬
‫ار ادخ ‪،‬دنتسين وا هتسياش تافص نيا هكنيا هناهب هب و هدرب‬
‫‪.‬دهدیم رارق هلمح دروم‬
‫شيخ يك قاعده اصولي كه مورد اتفاق تمام علماء و‬
‫مجتهدين است‪ ،‬را بيان نموده و آن اينكه‪ :‬براي پیامبرص‬
‫مشروع و درست نیست که در وقت نیاز‪ ،‬بیان چیزی را به‬
‫تأخیر اندازد‪ ،‬بخصوص در باب عقائد و اگر بر فرض محال‪،‬‬
‫رأی باطل آنها را هم بپذیریم مبنی بر اينكه معني ظاهري‬
‫آيات صفات كفر باشد‪ ،‬در این صورت نیز هرگز پیامبرص‬
‫استواء را به (استبلء) تاويل ننموده است‪ ،‬هيچكدام از صفات‬
‫را این چنین تأويل ننموده است‪ ،‬اگر منظور از این صفات‪،‬‬
‫اين تأويلت مي بود‪ ،‬رسول اللهص براي تأويل آنها مبادرت‬
‫مي ورزید‪ ،‬زيرا تأخير بيان در وقت نياز‪ ،‬براي پیامبرص جايز‬
‫نيست‪.‬‬
‫شيخ بيان فرموده که‪ :‬هرگاه مسلمان وصفي را بشنود‬
‫كه خداوند خود را بدان ستوده است‪ ،‬يا پیامبرص خدا را بدان‬
‫تعريف نموده است‪ ،‬بر وي واجب است كه با قلبي آكنده و‬
‫مملو از تجليل و تعظيم آن را بپذيرد و مطمئن باشد كه آن‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪325‬‬
‫وصف به حدي از كمال‪ ،‬جلل‪ ،‬عظمت و شرف رسيده است‬
‫كه تمام پيوندهاي تشابه و تساوي را ميان خالق و مخلوق‬
‫قطع مي كند‪ ،‬آنگاه قلب انسان‪ ،‬معترف به عظمت خداوند‬
‫متعال شده و او را از آلودگي هاي تشبيه پاك مي گرداند و در‬
‫نتيجه بستر قلبش براي پذیرش ايمان و تصديق صفاتی كه‬
‫خداوند بدان ستوده می شود‪ ،‬پیامبرش او را بدان تعریف‬
‫نموده است‪ ،‬آماده مي گردد و در بلنداي آیه‪:‬‬
‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫چﭡﭢ‬
‫(به سير معنوي خودش ادامه می(‪.‬دهد‬
‫هسته اصلي تمام بدي ها اين است كه انسان معتقد به‬
‫عظمت الهي نباشد و در ذهن او اين مطلب خطور كند كه‬
‫صفات خداوند مشابه با صفات مخلوق هستند که در نتيجه اين‬
‫مسكين بی خرد‪ ،‬مجبور به نفي صفات از خالق مي گردد‪ ،‬و‬
‫اساس اين نفي همان دعواي دروغين يعني‪ ،‬تشابه خالق يا‬
‫مخلوق است‪.‬‬

‫‪ -7‬قاعده هفتم‪ :‬آيات صفات از متشابهات نيستند‬

‫شيخ مي گويد‪ :‬بسياري از مردم‪ ،‬آيات صفات را متشابه مي‬
‫دانند‪ ،‬اما اين پندار از جهتی غلط و از جهتي ديگر صحيح‬
‫است‪ .‬همانطور كه امام مالك بن انس فرموده است‪:‬‬
‫» ال ستواء غي مهول‪ ،‬و الكيف غي معقول و السئوال عنه يدعة و ال بان به‬
‫واجب»‬
‫يعني نفس استواء معلوم است و نحوه آن قابل درك و‬
‫توجيه نیست و سؤال كردن درباره آن بدعت و ايمان آوردن‬
‫به آن واجب است‪.‬‬
‫همچنین درباره نزول و فرود آمدن خداوند به آسمان دنيا‬
‫نيز همین طور است‪ ،‬يعني نفس معني نزول معلوم است و‬
‫نحوه نزول عقل ً قابل توجيه و درک نيست و سؤال از آن‬
‫بدعت و ايمان آوردن به آن واجب است‪ .‬اين اصل درباره‬
‫تمام صفات ملحوظ مینادب تفص ود نيا هب هراشا و ددرگ‬
‫‪،‬دنتسه فورعم رتشيب برع دزن فصو ود نيا هك دوب تهج‬
‫هدش فیصوت نادب نيمز و اهنامسآ راگديرفآ هك يتافص هن رگا‬
‫تافص اب هك دنتسه نيا زا رتگرزب و رترب و رت لماك ‪،‬تسا‬
‫راگدرورپ تاذ هك هنوگنامه ‪،‬دنشاب هتشاد تهباشم قولخم‬
‫ما ‪،‬دنتسه تاذ ياراد زين تاقولخم و تسا قح‬ ‫قلاخ تاذ ا ّ‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪326‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫تهباشم تاقولخم تاذ اب هك تسا نآ زا رترب و کاپ ‪،‬لمكا‬
‫‪.‬دننك اديپ‬

‫‪-8‬قاعدهن نهشتم‪:‬ن نازن نمعنین نظاهرن نصفاتن نهیچن نگونه‬

‫تشبیه ی برداش ت نم ی شو د ت ا اینک ه نيا ز ب ه تأويل‬
‫داشته باشند‬
‫آنچه كه در اصول فقه مقرر و ثابت است‪ ،‬اين است که‪ .‬اگر‬
‫کلم بر معناي دللت كند كه احتمال غیر آن معنی را نداشته‬
‫باشد‪ ،‬آن را (نص) مي گويند مانند (تلك عشرة كاملة)‪ .‬اگر کلمی‬
‫متحمل دو معني يا بيشتر باشد‪ ،‬آنگاه از دو حال خارج نيست‪،‬‬
‫يا اينكه آن کلم در يك معني دللتش ظاهر و آشكار تر است‪،‬‬
‫يا اينكه دللتش در هر دو معني يكسان است‪ ،‬اگر دللتش در‬
‫تمام معانيها مساوي بود‪ ،‬آن را در اصطلح (مجمل) مي‬
‫گويند‪ ،‬مانند اينكه كسي بگويد‪( :‬عدا اللصوص البارحة علي عي زيد)‪-‬‬
‫دزدها بر "عين" زيد تجاوز كردند‪ -‬ممكن است كه منظور از‬
‫عين چشم زيد باشد‪ ،‬يعني دزدها چشم زيد را كور كردند‪ ،‬يا‬
‫اينكه منظور از "عين" چشمه آب باشد‪ ،‬يعني اينكه آنها‬
‫چشمه آب زيد را خشكاندند‪ ،‬يا اينكه منظور از «عين» طل و‬
‫نقره باشد‪ ،‬آنگاه معني اين كلم اين است كه دزدها طلهاي‬
‫زيد را به سرقت بردند‪ ،‬اين كلم مجمل است و حكم مجمل‬
‫اين است كه تا دليلي وجود نداشته باشد که يك معنی را بر‬
‫دیگری ترجیح دهد‪ ،‬باید در مورد آن سکوت نمود‪.‬‬
‫اما اگر سخنی نص صريح باشد‪ ،‬بدان عمل می شود و نباید‬
‫از معني ظاهر آن عدول و تجاوز کرد مگر اینکه نسخ شده‬
‫باشد‪.‬‬
‫اگر دللت کلم در يكي از معاني محتمل ظاهر تر و روشن‬
‫تر باشد‪ ،‬آن را «ظاهر» مي نامند و معني مقابل آن‪ ،‬را‬
‫(محتمل مرجوح) مي نامند‪ ،‬حكم (ظاهر) اين است كه عمل‬
‫كردن به آن واجب است مگر اينكه دليلی وجود داشته باشد‬
‫كه آن حكام را از معني ظاهریش منصرف كرده باشد‪ .‬مانند‬
‫اينكه كسي بگويد‪( :‬رأيت اسداً) شیری را دیدم که ظاهر این‬
‫سخن برحیوان درنده ای دللت دارد‪ ،‬اما دللت آن بر مرد‬
‫شجاع محتمل (ودردرجه دوم) است‪.‬‬
‫با توجه به آنچه كه بیان شد‪ ،‬آيا معني نزدیک آيات صفات‪،‬‬
‫مانند (يدال فوق يديهم) و امثال آن‪ ،‬مشابهت با مخلوق است و‬
‫ما ناچاريم آن را تأويل كنيم و لفظ را از معني ظاهرش‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪327‬‬
‫برگردانيم يا اينكه معني ظاهر و متبادر ونزدیک آن‪ ،‬تنزيه‬
‫پروردگار آسمانها است و باید آن را حسب ظاهرش نگاه‬
‫داريم؟ جواب اين است‪ :‬هر وصفي كه به پروردگار عالم‬
‫نسبت داده شود‪ ،‬معني ظاهرآن‪ ،‬نزد هر مسلمانی‪ ،‬تنزيه و‬
‫پاک بودن آن از مشابهت با مخلوقات است‪.‬‬
‫لذا ابقا واثبات آن بر معني ظاهرش حق است بدین معني‬
‫که پروردگار در تمام صفاتش از مشابهت با مخلوقات منزه‬
‫وپاک است‪ ،‬آيا كسي كه اندك عقل و خردی داشته باشد‪ ،‬مي‬
‫تواند انكار كند كه معني نزدیک و متبادر به ذهن سالم‪ ،‬اين‬
‫است كه خالق در ذات و صفاتش با مخلوقات‪ ،‬متفاوت‬
‫است؟ خير سوگند به خدا‪ ،‬جز انسانهاي معاند و لج باز كسي‬
‫با اين سخن مخالفت ندارد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -9‬قاعده نهم‪ :‬حقيقت تأويل‬
‫مت را به‬‫تأويلي كه خلق را در فتنه انداخته و هزارها نفر از ا ّ‬
‫گمراهي كشانده است‪ ،‬در اصطلح بر سه معني بطور‬
‫مشترك اطلق مي گردد‪.‬‬
‫‪ -1‬برآنچه كه در آینده تحقق می یابد و حقيقت امر در زمان‬
‫بعدي به آن بر مي گردد اطلق می شود‪ ،‬تأويل در قرآن به‬
‫همين معني بکار رفته است‪ .‬مانندآيه‪:‬‬
‫چ تﰈ ثﰈ چ النساء‪١٧٦ – ٥٩ :‬‬
‫(اين كار (يعني رجوع به قرآن و سنّت) براي شما بهتر و‬
‫خوش فرجام‌تر است‪).‬‬
‫چ يونس‪٣٩ :‬‬ ‫چ‬
‫(و واقعيّت آن براي ايشان روشن نشده است‪).‬‬
‫چ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ العراف‪٥٣ :‬‬
‫(روزي چنين سرانجامي فرا مي‌رسد (و عقاب و عذاب خدا‬
‫گريبانگيرشان میار نآ ايند رد هك نانآ (زور نآ رد ‪.‬ددرگ‬
‫(‪.‬دنا‌هتخادنا شوگ تشپ و دنا‌هدرك شومارف‬
‫معني تأويل در اين دو آيه عبارت است از آنچه كه در آینده‬
‫تحقق می یابد‪.‬‬
‫‪ -2‬تأويل بمعني تفسير مي آيد و تأویل بدين معنی بسیار‬
‫معروف است‪ ،‬مانند‪ :‬قول ابن جرير که مي گويد‪ :‬القول في‬
‫تأويل قوله تعالي کذا‪ ،‬يعني تفسير این آیه چنین است‬

‫خطرها و آثار منفي تأويل‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪328‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪ -3‬اما تأویل در اصطلح اهل اصول‪ ،‬بمعني منصرف كردن‬
‫لفظ از معني نزدیک و ظاهري آن‪ -‬بنا به دليلی ‪-‬است‪.‬‬
‫منصرف كردن لفظ از معني ظاهر و متبادر نزد علماء اصول‬
‫سه حالت دارد‪:‬‬
‫(الف)‪ -‬منصرف كردن لفظ از معني ظاهر و متبادر‪ ،‬بنا به‬
‫دليل صحيحی از قرآن و حديث‪ .‬این نوع تأويل صحيح ومقبول‬
‫و متفق عليه است و اختلفي در صحت آن وجود ندارد‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫حديث‪(-‬الارأحق بصقبه)‪ - 1‬ظاهر و متبادر اين حديث ثبوت حق‬
‫شفع براي همسايه است‪ -‬اماحمل كردن حديث مذكور بر‬
‫کسی که از شريكش جدا می شود‪ ،‬حمل كردن لفظ بر معني‬
‫ما حديث‬ ‫متحمل مرجوح و غير متبادر و غير ظاهر است‪ ،‬ا ّ‬
‫صحيح حضرت جابر که میقرطلا تفرص و دودلا تعق و اذاف) ‪:‬دیامرف‬
‫یا هياسمه (راج) زا روظنم هك دراد نيا رب تللد ‪(2‬ةفش لف‬
‫نامه ‪،‬دراد ار هعفش قحو تسا رت قیل و رتراوازس هک تسا‬
‫نيا سپ دوش یم ادج شکیرش و بحاص زا هک تسا یكيرش‬
‫رب ينتبم هك ردابتم و رهاظ ينعم زا ظفل ندنادرگرب هنوگ‬
‫نتفریذپ و رت حیحص ‪،‬دشاب یم ثيدح و نآرق زا نشور ليلد‬
‫‪.‬تسا یتسرد و حيحص ليوأت ‪،‬ليوأت نيا و تسا بجاو نآ‬
‫(ب)‪ -‬حالت دوّم انصراف لفظ از معني متبادر و نزدیک آن‬
‫به چيزي است كه از نظر مجتهد آن چیز دليل است‪ .‬اگر چه‬
‫در حقيقت دليل هم نباشد‪ ،‬اين نوع تأويل را تأويل بعيد مي‬
‫گويند و تأويل فاسد نيز نام دارد‪ ،‬مانند‪ :‬تأويل نمودن لفظ‬
‫"امراة" در حديث‪:‬‬
‫(یما امرأة نكحت بغي اذن و ليها فنكا حها باطل) هر زنی که بدون‬
‫اجازه ولیش عقد شود‪ ،‬نکاحش باطل است‪.‬‬
‫مییدساف و ديعب ليوأت ‪،‬هبتاکم نز رب ةأرما لمح ‪:‬دنیوگ‬
‫نآ ردابتم و رهاظ ينعم زا ظفل نداد فارصنا اريز ‪،‬تسا‬
‫یم ار تیمومع (ةارما امیّا) ثيدح رد (يّا) هملك نوچ ‪.‬تسا‬
‫‪.‬دناسر‬
‫وصيفه عموم با (ما)ی زائده بیشتر موكد شده است‪ ،‬لذا‬
‫حمل كردن آن بر يك معنی و مصداق نادر مانند"مكاتبه" حمل‬
‫كردن لفظ بر غير معني ظاهرش بدون هيچگونه دليلی است‪.‬‬
‫ج‪ -‬اما حمل لفظ بر غیر معنی ظاهرش بدون دلیل درواقع‬
‫در اصطلح آن را تأويل نمي گويند‪ ،‬بلكه اين یک نوع بازي‬
‫احمد‪ ،‬نساني و اين ماجه‬ ‫‪1‬‬

‫بخاري‪ ،‬ابوداود * واحد‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪329‬‬
‫کردن با كتاب خدا و حديث رسول اللهصاست‪ .‬تفسير‬
‫رافضیها از آيه‪:‬‬
‫چ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ چ البقرة‪٦٧ :‬‬
‫(خدا به شما دستور مي‌دهد كه گاوي را سر ببريد) اینست‬
‫که آنها (بقره) را به (عائشه) تفسیر نموده اند‪ .‬از این نوع‬
‫تفسیرها می باشد‪.‬‬
‫از اين گونه تفسيرها انصراف آيات صفات از معني متبادر و‬
‫ظاهرشان به معانی دور و احتمالی که خداوند آنها را نازل‬
‫نفرموده است و هيچگونه مبنا و دليلي ندارد‪ ،‬از همين نوع‬
‫تفسيرها‪ ،‬تفسير ‪"152‬استوي" به استولي است‪ ،‬در واقع اين‬
‫گونه تفسيرها را نمی توان تأويل نام نهاد‪ ،‬زيرا هيچگونه دليلي‬
‫براي آن وجود ندارد‪ ،‬بلکه این نوع تفسیرها در اصلح اهل‬
‫اصول بازي نام دارد زيرا اين گونه تفسير در واقع بازي با‬
‫كتاب خداوند است و هيچ دليلي و مدركي برای آن وجود‬
‫ندارد‪ ،‬اين گونه تأويلها جايز نيستند و نوعي تهاجم و حمله به‬
‫كتاب الله است‪ ،‬قاعده معروف نزد علماء سلف و گذشتگان‬
‫اين است كه انصراف نمودن كلمهاي از کتاب الله و حديث‬
‫رسول اللهص از معني ظاهر و متبادر به ذهن بدون دليل و‬
‫مستند قطعی‪ ،‬جایز نيست‪.‬‬

‫مطلب هفتننم‪ :‬ديدگاه اهننل سنننت و جماعننت درباره‬

‫صفات خداوند‬
‫ابن تيمیه خلصه مذهب سلف صالح را در اين خصوص چنين‬
‫بيان مي كند‪:‬‬
‫«اصل در اين باب اين است كه خدا را با اوصافی توصیف‬
‫نمود که خود یا پیامبرش او را بدان توصیف نموده اند‪ ،‬خواه‬
‫به اثبات یا به نفی‪ .‬آنچه را كه خداوند برای خودش قائل بوده‬
‫و اثبات نموده است‪ ،‬اثبات وآنچه را که خداوند از خود نفي‬
‫كرده است‪ ،‬نفي شود»‬
‫براي همگان روشن است كه روش امت و ائمه سلف‪،‬‬
‫اثبات تمامی صفاتي بوده كه خداوند آنها را براي خود ثابت‬
‫نموده است‪ ،‬بدون كيفيت و تشبیه و تمثیل و بدون تحريف و‬
‫‪1‬‬
‫تعطيل‪.‬‬
‫‪ 1‬مجموع الفتاوی‪ 3/3 :‬وعده زیادی از علماء عقیده سلف را بیان و مقررنموده‬
‫اند ازجمله‪ :‬طحاوی که محمد بن محمد بن ابی العز حنفی ‪،‬شرحی را بر کتاب‬
‫او"العقیدظ الطحاویه" تحت عنوان "شرح عقیدظ الطحاویه "نوشته است‪،‬وابو‬
‫الحس ن اشعری کتاب ارزشمندی بنام(البان ة ع ن اص ول الدیان ة) ‪ ،‬ومحم د علی‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪330‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫خداوند ما را از انحراف و دوری از روشي كه خود‪ ،‬درباره‬
‫اسماء و صفاتش در قرآن ترسيم نموده است‪ ،‬برحذر داشته‬
‫و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ چ‬
‫العراف‪١٨٠ :‬‬
‫(خدا داراي زيباترين نامها است (كه بر بهترين معاني و‬
‫كاملترين صفات دللت مي‌نمايند‪ .‬پس به هنگام ستايش‬
‫يزدان و درخواست حاجات خويش از خداي سبحان) او را‬
‫بدان نامها فرياد داريد و بخوانيد و به ترك كساني بگوئيد كه‬
‫در نامهاي خدا به تحريف دست مي‌يازند‪).‬‬
‫«اصل الحاد‪ ،‬در لغت عرب‪ ،‬بمعني تجاوز ازحد اعتدال و‬
‫ميل به سوی جور و انحراف است‪ .‬از همین ریشه و معنی‬
‫است که عرب به قبر می گویند‪ :‬اللحدچون در قبر نيز معني‬
‫‪1‬‬
‫ميل به سمت قبله موجود است‪.‬‬
‫خداوند در راستاي پاكي و تنزيه خود از توصيف نابجائي كه‬
‫ملحدين و مشركين گمراه در اسماء او ايجاد كرده و به‬
‫اونسبت می دهند‪ ،‬می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ چ الصافات‪١٥٩ :‬‬
‫(خداوند‪ ،‬پاك و منّزه است از توصيفهائي كه (اين گروه‬
‫مشرك و خرافه‌پرست) مي‌كنند‪).‬‬
‫چ الصافات‪١٨٠ :‬‬ ‫ﯼییی‬ ‫چ‬
‫(پاك و منّزه است خداوندگار تو از توصيفهائي كه‬
‫(مشركان درباره خدا به هم مي‌بافند و سر هم) مي‌كنند‪،‬‬
‫خداوندگار عّزت و قدرت‪).‬‬
‫و تعريفي را كه بندگان مخلص از وي كرده اند استثناء‬
‫نموده و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ چ الصافات‪١٦٠ :‬‬
‫(مگر بندگان مخلص خدا (كه در دوزخ گرد آورده‬
‫نمي‌شوند)‪.‬‬
‫در آيه اي ديگر خداوند بخاطرسخنان سالم و توصیف‬
‫خداوند به نیکی‪ ،‬بر پيامبرانش سلم و درود فرستاده ومي‬
‫فرمايد‪:‬‬

‫الصابونی نیز کتاب"عقیدة السلف " را نگاشته اند وغیر آنها نیز در همین راستا‬
‫کتاب وتألیفات ‪،‬دارند که بنده بسیاری از آثار ونوشته های آنها را مطالعه نموده‬
‫ام و از زحمات ارزنده آنه ا س ود برده ام واز خداون د منان خواس تارم ک ه م ا را‬
‫از زمره آنها حساب وبا آنها محشور گرداند‪.‬‬
‫‪ 1‬معارج القبول‪88-1 «:‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪331‬‬
‫چ الصافات‪١٨١ :‬‬ ‫چ‬
‫درود بر پيغمبران!‬

‫ديدگاهن نامامن نابون نالحسنن ناشعرين ندربارهن نصفات‬

‫خداوند‬
‫بعضيها كه مذهب و ديدگاه اهل سنت را درباره صفات‬ ‫‌‬
‫خداوند نمي پسندند‪ ،‬بر اهل سنت خرده گيري کرده و مدعي‬
‫هستند كه مذهب اشاعره مخالف با مذهب اهل سنت است‪.‬‬
‫می گویند‪ :‬تنها مذهب ما‪ ،‬مذهب اهل سنت است كه اكنون ما‬
‫در صدد هستیم تا آنچه را كه امام ابوالحسن اشعري‪ ،‬از اهل‬
‫سنت و اصحاب حديث نقل كرده و در خاتمه آن تصريح كرده‬
‫است كه مذهب اهل سنت همين است‪ ،‬را بيان كنيم‪:‬‬
‫امام ابوالحسن عنوان اين مبحث را چنين مطرح كرده‬
‫است‪:‬‬
‫«اين گزیده تمام سخنان اصحاب حديث و اهل سنت‬
‫است»‪ .‬سپس مي فرمايد‪ :‬آنچه كه اهل حديث و اهل سنت‬
‫بر آن اتفاق دارند چیزی از آن را رد نمی کنند این است‪:‬‬
‫اعتراف به خداوند‪ ،‬فرشتگان‪ ،‬كتب آسماني و پیامبران و هر‬
‫آنچه كه از نزد خداوند آمده و نیز هر آنچه كه راويان ثقه و‬
‫معتمد از رسول اللهص نقل كرده اند و اينكه خداوند‪ ،‬خدای‬
‫تک وتنها و بي نياز است‪ ،‬غير از وي معبودي وجود ندارد‪ ،‬زن‬
‫و فرزند ندارد‪ ،‬محمد بنده فرستاده اوست‪ ،‬بهشت و دو زخ‬
‫حق اند‪ ،‬قيامت آمدني است و در آن ترديدي و جود ندارد‪،‬‬
‫خداوند مردگان را زنده مي كند و خداوند بر عرش خود قرار‬
‫دارد‪ .‬همانطور كه خودش مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ چ طه‪٥ :‬‬
‫(خداوند مهرباني (قرآن را فرو فرستاده) است كه بر تخت‬
‫سلطنت (مجموعه جهان هستي) قرار گرفته است (و قدرتش‬
‫سراسر كائنات را احاطه كرده است)‪).‬‬
‫خداوند دو دست دارد که چگونگي آنها معلوم نيست مي‬
‫فرمايد‪:‬‬
‫چ ﯣ ﯤ چ ص‪٧٥ :‬‬
‫(آن را با قدرت خود آفريده‌ام‪).‬‬
‫و می‪:‬دیامرف‬
‫چ الائدة‪٦٤ :‬‬ ‫چ‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪332‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(بلكه دو دست خدا باز(و او جواد و بخشنده است) و خداوند‬
‫دو تاچشم دارد‪ ،‬البته كيفيت آنها براي ما روشن نسيت‪ ).‬میرف‬
‫‪:‬دیام‬
‫چ ژ ﮌ چ القمر‪١٤ :‬‬
‫(اين كشتي تحت مراقبت و مواظبت ما حركت مي‌كرد‪).‬‬
‫خداوند دارای وجه و صورت است‪ ،‬چنانکه مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ چ الرحن‪٢٧ :‬‬
‫(و تنها ذات پروردگار با عظمت و ارجمند تو مي‌ماند و‬
‫بس‪).‬‬
‫و نباید همچون معتزله و خوارج گفت که اسماء جدا از‬
‫خداوند هستند و اهل سنت اعتراف دارند كه خداوند علم‬
‫دارد‪ ،‬چنانکه خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮖ ﮗ چ النساء‪١٦٦ :‬‬
‫( اين خدا است كه آن را به (مقتضاي) دانش (خا ّ‬
‫ص)‬
‫خويش نازل كرده است‪).‬‬
‫و می‪:‬دیامرف‬
‫چ فاطر‪١١ :‬‬ ‫چ ﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬
‫(هيچ زني باردار نمیادخ هك رگم دنك‌يمن لمح عضو و دوش‬
‫هچ ردام مكش رد و تسا رتخد اي رسپ وا نينج) دناد‌يم‬
‫(‪.‬ديآ‌يم ايند هب يك و دراد يلاوحا‬
‫اهل سنت‪ ،‬سمع و بصررا براي خداوند قائلند و آنها را از او‬
‫نفی نمی کنند‪ ،‬آنطور كه معتزله آنها را از خداوند نفي كرده و‬
‫قوت را براي خداوند قائل و ثابت ميرفیم دنوادخ هکنانچ ‪.‬دننك‬
‫‪:‬دیام‬
‫چ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ چ فصلت‪١٥ :‬‬
‫(مگر آنان نمي‌دانستند كه خداوندي كه ايشان را آفريده‬
‫است از آنان نيرومندتر است‌؟)‬
‫آنان میملك ‪،‬تسا قولخم ريغ و دنوادخ ملك نآرق ‪:‬دنیوگ‬
‫اي ظفل ار ملك سكره ‪.‬تسا قولخم ريغ ظفل رد و فقو رد‬
‫هن ار نآرق ظافلا و تسا عدتبم ‪-‬اهنآ رظن زا‪-‬دنادب فقو‬
‫‪.‬ميئوگب ميناوت يم قولخم ريغ هن و قولخم‬
‫آنان (اهل سنت) مي گويند‪ :‬خداوند در روز قيامت با چشم‬
‫هاي سر ديده مي شود‪ ،‬همانطور كه ماه چهارده‪ ،‬ديده مي‬
‫شود‪ ،‬مومنان خداوند را مي بينند اما كافران او را نمي بينند‬
‫مي‬ ‫زیرا كافران از رحمت خداوند محرومند‪ ،‬خداوند‬
‫فرمايد‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪333‬‬
‫ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ چ الطففي‪١٥ :‬‬ ‫چﮄ ﮅ‬
‫(هرگزاهرگز! قطعا ً ايشان در آن روز (به سبب كارهائي‬
‫كه كرده‌اند) از (رحمت) پروردگارشان محروم و (از بارگاه‬
‫قرب و منزلت آفريدگارشان) مطرودند‪).‬‬
‫اهل سنت مي پذيرند كه موسي عليه السلم تقاضاي رؤیت‬
‫جلي شده‪ ،‬كوه را‬ ‫خداوند را در دنيا نمود و خداوند بركوه ت ّ‬
‫ريزه ريزه كرد و با اين روش به موسي عليه السلم نشان‬
‫داد كه او در دنيا نمي تواند خدا را ببيند‪ ،‬بلكه تنها در آخرت او‬
‫را خواهد دید‪.‬‬
‫اهل سنت احاديثي را كه از رسول الله نقل شده و در آنها‬
‫تصریح شده كه خداوند متعال به آسمان دنيا نازل می شود و‬
‫مي فرمايد‪( :‬هل من مستغفر) آيا كسي هست كه طالب آمرزش‬
‫می‬ ‫باشد تا او را بيامرزيم‪ .‬را مي پذيرند وتصدیق‬
‫کنند‪ .‬همچنانکه در احادیثی از پیامبر خداص نقل شده است‪.‬‬
‫اهل سنت بر این باورند که خداوند در روز قيامت مي آيد‪،‬‬
‫همانطور كه خداوند می‪:‬دیامرف‬
‫چ الفجر‪٢٢ :‬‬ ‫چﯩ‬
‫(و پروردگارت بيايد و فرشتگان صف صف حاضر آيند‪).‬‬
‫و مي پذيرند كه خداوند به مخلوقاتش هرگونه كه بخواهد‬
‫نزديك مي شود مي فرمايد‪:‬‬
‫ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ چ ق‪١٦ :‬‬ ‫چﭚﭛﭜ‬
‫(و ما از شاهرگ گردن بدو نزديكتريم‪).‬‬
‫ابولحسن اشعري سخنانش را با اين چند جمله که از اهل‬
‫سنت و اصحاب حدیث نقل نموده‪،‬خاتمه میهصلخ نيا» ‪.‬دهد‬
‫نادب ثيدح و تنس له ا هك تسا یتادقتعم مامت هدیزگ و‬
‫زین ام هک دنیامن يم لمع نادب و دننك يم رما و دنراد داقتعا‬
‫قباطم و هدوب لئاق نادب ‪،‬میدومن لقن اهنآ زا هک ار هچنآ مامت‬
‫دنوادخ زا ار قيفوت و ميراد هديقع نادب و مینك يم لمع نآ‬
‫یرای و تسا لیکو نیرتهب و یفاک ام یارب وا و ميهاوخ يم‬
‫همه تشگزاب و مینک یم لکوت وا رب و تسا وا تسد هب اهنت‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬تسا وا یوس هب ام‬
‫از توضيحات گذشته روشن شد كه عقيده ابی الحسن‬
‫اشعري درباره اسماء و صفات خداوند موافق با عقيده اهل‬
‫‪2‬‬
‫سنت و جماعت است‬
‫‪1‬به کتاب" مقالت السلمیین"ص ‪297-290‬مراجعه شود‬
‫‪ 2‬بنده رساله ای بسیارظریف وارزشمندی را در این زمینه نگاشته ام که در آن‬
‫معتقدات ابی الحسن اشعری ومنهج و راه و روش ایشان را بیان نموده ام‪.‬‬
 ‫‪1‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توحيد خداوند‬

‫مبحث اول‪ :‬معنای توحید و اقسام آن‬

‫خداوند در ذات خود يگانه است او بي مانند و بي همتا است‬
‫از زن و فرزند مبّري است‪.‬‬
‫چﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗپپﭚ ﭛﭜﭝﭞﭟﭠﭡﭢﭣ چ‬
‫الخلص‪٤ - ١ :‬‬
‫سرورِ والي برآورنده‬ ‫(بگ و‪ :‬خدا‪ ،‬يگان ه يكت ا اس ت‪.‬خدا‪َ ،‬‬
‫اميده ا و برطرف كننده نيازمنديه ا اس ت‪ .‬نزاده اس ت و زاده‬
‫نشده است‪ .‬كسي همتا و همگون او نمي‌باشد‪) .‬‬
‫خداون د متص ف ب ه ص فات كمال اس ت و در هی چ ی ک از‬
‫صفاتش با هیچ کدام از مخلوقاتش مشابهتي ندارد‪.‬‬
‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫چﭡﭢ‬
‫(هيچ چيزي همانند خدا نيست (و نه او در ذات و صفات به‬
‫چيزي از چيزهاي آس مان و زمي ن مي‌مان د و ن ه چيزي از‬
‫چيزهاي آس مان و زمي ن در ذات و ص فات بدو مي‌مان د) و او‬
‫شنوا و بينا اس ت (و پيوسته بر كارگاه جهان نظارت مي‌نمايد‪،‬‬
‫و از جمله زاد و ولد انسانها و حيوانها را مي‌پايد)‪.‬‬
‫او ب ه تنهای ی آفريدگار زنده كننده‪ ،‬میراننده و نگاه دارنده‬
‫آس مانها و زمي ن اس ت‪ ،‬هرك س يقي ن نداشت ه باش د كه خداون د‬
‫در اين امور تاک و منفرد است مومن محسوب نمي گردد‪.‬‬

‫"توحيند علمني كافني نيسنت بلكنه توحيند عملي نینز‬

‫ضرروي است"‬
‫براي مومن بودن‪ ،‬توحيد علمي و نظري كفايت نمي كند‪ ،‬بلكه‬
‫لزم اس ت ك ه خداون د را ب ه عنوان تنه ا معبود‪ ،‬عبادت کرد و‬
‫جز او را نباید پرستش نمود‪.‬‬

‫‪ 1‬توحي د ح ق‪ :‬اعتقاد بوحداني ه الله در اس ماء و ص فات خداون د و بع د عبادت‬

‫خداي يگان ه – اي ن مفهوم تحري ف شده اس ت – خيلي ه ا م ي پندارن د ك ه توحي د‬
‫بمعن ي نق ي ص فات خداون د اس ت‪ .‬زيرا ك ه اثبات ص فات مس تلزم تعداد واج ب‬
‫اس ت – بغض ي ص وفيا م ي گوين د‪ :‬توحي د بمعن ي مذكور مخت ص عالم ه اس ت‬
‫وتوحيد خاصه آن است كه بوسيله خالق معلوم مي شود – آنان مي گويند‪ :‬يك‬
‫توحيد خاصه نيز وجود دارد‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪335‬‬
‫زيرا آفریدگار روزي دهنده‪ ،‬نعم ت دهنده بدون عوض‪ ،‬زنده‬
‫كننده‪ ،‬میراننده‪ ،‬متصف به صفات كمال و پاک و منزه از تمام‬
‫ص فات نق ص‪ ،‬تنه ا او اس ت و ج ز او هم ه موجودي‪ ،‬مربوب‪،‬‬
‫آفريده شده و تح ت فرمان هس تند ک ه براي خود مالك نف ع و‬
‫ضرر نمي باشد‪ ،‬پس چگونه می؟درك تدابع ار وا زج دوش‬

‫آنان كه تنها خدا را نمي پرستند در تناقص اند‬

‫كافران‪ ،‬اعم از مشركين عرب و بسياري ديگربی باوران در‬
‫خلق وآفرینش معتقد به وحدا نيت خداوند بوده و تنها او را‬
‫رازق‪ ،‬زنده كننده و میراننده مي دانستند و ملک و قدرت را‬
‫تنها از آن او می دانستند‪ ،‬اما در عبادت معتقد به توحيد او‬
‫نبودند و غیر او را پرستش می نمودند و جز او را در دعا و‬
‫نیایشهایشان‪ ،‬می خواندند و به غیر او توکل می نمودند که‬
‫اين حالت یک تناقص و تضاد بسيار زشت و ناشایست است‪.‬‬
‫زیرا او كه در خلق و ايجاد تک وتنها است‪ ،‬در واقع تنها او‬
‫سزاوار عبادت‪ ،‬خضوع و تعظيم است‪ ،‬قرآن درمورد تناقص‬
‫مشركين به بحث و مناقشه های طولني پرداخته و توضيح‬
‫داده است‪ ،‬وقتی که تنها او آفریدگار و وزی دهنده والی‬
‫آخر‪..‬است که آنها بدان اعتراف دارند‪ ،‬پس باید تنها او را‬
‫پرستش کنند و جز دین او را پیروی نکنند‪.‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬كلمه توحيد‪ :‬معني‪ ،‬فضايل و شرایط آن‬

‫(ل اله ال الله) كلمه توحيد است‪ .‬اين كلمه ايمان را در‬
‫برگرفته و حاوي آن است‪ ،‬اين كلمه عنوان و اساس اسلم‬
‫است‪ ،‬معني آن اين است كه‪ :‬هيج معبودي نیست كه‬
‫شايسته عبادت باشد‪ ،‬جز ذات الله و كساني كه اين كلمه را‬
‫چنين تفسير كرده اند که‪ :‬هيچ موجودی بجز الله وجود ندارد‪،‬‬
‫مرتكب خطا شده اند‪ ،‬زيرا معني اله‪ ،‬معبود است نه موجود‪.‬‬
‫بنابراین معنی این سخن چنین خواهد بود که‪ :‬ل معبود موجود‬
‫اللله‪ ،‬يعني هيچ معبودی وجود ندارد بجز خداوند و اين اشتباه‬
‫است زيرا اين معني مستلزم اين است كه هر معبودی خواه‬
‫حق باشد یا باطل "الله" است‪ ،‬در نتيجه آنچه را كه مشركان‬
‫و ساير كفار عبادتش كرده اند مانند‪ :‬آفتاب (شمس) و ماه‬
‫(قمر) و ستاره ها (نجوم)‪ ،‬و‪...‬همه خدا بوده باشند و از این‬
‫قول چنين بر مي آيد كه جز الله هيچ كسي ديگری عبادت‬
‫نشده است و اين از هر باطلی باطل تر است‪.‬‬
‫بنابراين معني صحیح و دقیق همان است که در ابتدا بیان‬
‫نمودیم و آن اینکه هيچ معبودی نیست که لیق و شایسته‬
‫عبادت باشد جز خدای تک وتنها ‪.‬‬
‫نصوص زيادي دال بر فضیلت كلمه توحيد و سود و منافع‬
‫عظیم آن وارد شده اند وقبل ً هم نصوصی را یاد آور شدیم‬
‫دال بر اینکه هركس بر مبناي اخلص و از اعماق قلب "ل اله‬
‫ال الله " را بگويد‪ ،‬وارد بهشت مي شود و با اعتراف و‬
‫اقراربه اين كلمه است که انسان مال و جان خود را بيمه‬
‫نموده و مسلمان مي شود‪.‬‬
‫اما منظور از این كلمه فقط بر زبان آوردن آن نيست‪،‬‬
‫بلکه تنها زمانی اين كلمه سود و نفع خواهد داشت که هفت‬
‫شرط زیر را داشته باشد‪.‬‬

‫‪-1‬علم به معني آن‬

‫چ ممد‪١٩ :‬‬ ‫ﰎﰈﰈﰈ‬ ‫خداوند مي فرمايد‪ :‬چ ﰊ‬
‫(بدان كه قطعا ً هيچ معبودي جز الله وجود ندارد‪).‬‬
‫و مي فرمايد‪:‬‬
‫چ الزخرف‪٨٦ :‬‬ ‫چﯩ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪337‬‬
‫(مگر كساني كه آگاهانه بر حق شهادت و گواهي داده (و‬
‫خدا را به يگانگي پرستيده) باشند‪).‬‬
‫در روايات صحيح از حضرت عثمان بن عفان روایت شده‬
‫است که مي گويد‪ :‬رسول اللهص فرمود‪( :‬من مات و هو يعلم انه ل‬
‫اله ال دخل النته)‪( 1.‬کسی که بمیرد در حالی که می داند که هیچ‬
‫معبودی نیست که لیق وشایسته عبادت باشد بجز الله داخل‬
‫بهشت می شود‪).‬‬

‫‪ -2‬يقين‪:‬‬
‫اقرار کننده به وجود الله‪ ،‬باید به مفهوم ومعنی آن يقين كامل‬
‫و قطعی داشته باشد‪ ،‬زيرا ایمان تنها با يقين حاصل می شود‬
‫و نباید هيچ گونه ظن و گمانی در آن وجود داشته باشد‪.‬‬
‫چنانکه خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ چ الجرات‪١٥ :‬‬
‫(مؤمنان (واقعي) تنها كسانيند كه به خدا و پيغمبرش ايمان‬
‫آورده‌اند‪ ،‬سپس هرگز ش ّ‬
‫ك و ترديدي به خود راه نداده‌اند‪).‬‬
‫خداوند در این آیه‪ ،‬عدم شك را شرط راستی و درستی‬
‫ايمان مؤمنان قرار داده است و در روايات صحیح از حضرت‬
‫ابوهريره روایت است و ميگويد‪ ،‬رسول الله ص فرمود‪:‬‬
‫»اشهد ان ل اله ال ال و ان رسول ال لیلقی ال بما عبد غیر شاکّ‬
‫فیهما فیحجب عن النة)‪(2.‬هر بنده ای که با اين كلمه خدا را‬
‫ملقات كند‪ ،‬يعني با يقين به محتواي كلمه مذكور از دنيا برود‪،‬‬
‫از بهشت دور نگاه داشته نمي شود‪).‬‬
‫در صحیح مسلم آمده است‪ ،‬رسول الله دوتا كفش خود را‬
‫به حضرت ابوهريره داده او را مامور كرد تا چنين اعلم كند‪.‬‬
‫«من لقیت من وراء هذا الائط یشهد ان ل اله ال ال مستیقنا با قلبه‬
‫فبشرهبا لنة»‬
‫‪3‬‬

‫(هركسی را بيرون اين باغ ديدي و او به يگانگي‬

‫معبودگواهي دهد و قليا ً اطمنان داشته باشد‪ ،‬اورا به بهشتي‬
‫بودن بشارت بده)‬

‫مسلم‪، 1/55:‬حدیث شماره ‪26‬‬ ‫‪1‬‬

‫مسلم‪،1/57 :‬حدیث شماره ‪27‬‬ ‫‪2‬‬

‫مسلم‪.1/60 :‬حدیث شماره ‪.31‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪338‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫در اين حديث نيز يقين قلبي را شرط بهشتي بودن انسان‬
‫قرار داده است که فقدان شرط مستلزم فقدان مشروط‬
‫است‪.‬‬

‫‪-3‬پذيرفتن مقتضاي اين كلمه با قلب و زبان‬

‫قرآن براي ما روشن كرده است كه خداوند منكرين اين كلمه‬
‫را از ام ت هاي ی ك ه از عم ل كردن ب ه آن دوري كرده ان د‪،‬‬
‫عذاب داده است می‪:‬دیامرف‬
‫گگﮖ ﮗﮘﮙﮚﮛﮜﮝﮞﮟﮠ ﮡ ﮢ‬ ‫چﮒگ‬
‫ﮣ چ الصافات‪٣٦ - ٣٥ :‬‬
‫((چرا كه) وقتي كه بدانان گفته مي‌شد‪ :‬جز خدا معبودي‬
‫نيست‪ ،‬بزرگي مي‌نمودند (و خويشتن را بالتر از آن مي‌ديدند‬
‫كه يكتاپرستي را بپذيرند)‪ .‬مي‌گفتند‪ :‬آيا ما براي (سخن)‬
‫چكامه‌سراي ديوانه‌اي‪ ،‬معبودهاي خويش را رها سازيم‌؟!)‬
‫خداوند‪ ،‬علت و سبب تعذیب آنها را استكبار و روی‬
‫گردانیدن از"ل اله ال الله "و نیز تکذیب پیامبرش قرار داده‬
‫است‪.‬‬

‫‪ -4‬تبعيت و انقياد از مدلول و مفهوم این كلمه‬

‫خداوند می‪:‬دیامرف‬
‫الزمر‪٥٤ :‬‬ ‫چﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩچ‬
‫(و به سوي پروردگار خود برگرديد (و با ترك سيّئات و‬
‫انجام حسنات به سوي آفريدگارتان تغيير مسير دهيد) و‬
‫تسليم او شويد (و خاضعانه و خاشعانه از اوامرش‬
‫فرمانبرداري كنيد) پيش از اين كه عذاب (خانه برانداز و‬
‫ريشه‌كن كننده دنيوي و سخت و دردناك و سرمدي اخروي)‬
‫ناگهان به سوي شما تاخت آرد و ديگر كمك و ياري نشويد (و‬
‫كسي نتواند شما را از عذاب خدا برهاند)‪).‬‬
‫چ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گگ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ چ لقمان‪:‬‬
‫‪٢٢‬‬
‫(كسي كه (دل به خدا دهد و) مطيعانه رو به خدا كند‪ ،‬در‬
‫حالي كه نيكوكار باشد‪ ،‬به دستاويز بسيار محكمي چنگ زده‬
‫است‪ .‬سرانجام همه كارها به خدا بازگشت داده میو) دوش‬
‫(‪(.‬دهد‌يم هرفاداپ ار تائيّس و ‪،‬شاداپ ار تانسح‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪339‬‬
‫معنی (یسلم وجهه) اطاعت و فرمانبرداری همراه با‬
‫نیکومنشی و نیکو کاری است که تنها موحد چنین است و‬
‫(عروه الوثقی) را نیز به (ل اله ال الله)تفسیر نموده اند‪.‬‬

‫‪ -5‬صداقت‬
‫يعني اينكه كلمه توحيد را با صدق دل بگويد‪ ،‬دل و زبانش با‬
‫هم‪ ،‬هم آهنگ باشند‪ ،‬خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫چﭬﭭ ﭮﭯﭰﭱﭲﭳ ﭴﭵﭶﭷ ﭸﭹﭺچچچﭾ‬
‫ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ چ البقرة‪٩ - ٨ :‬‬
‫(در ميان مردم دسته‌اي هستند كه میو ادخ هب ام ‪:‬دنیوگ‬
‫وزج و دنرادن رواب هك يتروص رد ‪.‬ميراد رواب زيخاتسر زور‬
‫ار يناسك و ادخ (ناشرظن هب نانيا) ‪.‬دنيآ‌يمن رامشب نانمؤم‬
‫ار دوخ زج هك يتروص رد ‪،‬دنا‌هدروآ ناميا هك دننز‌يم لوگ‬
‫(‪.‬دنمهف‌يمن يلو دنبيرف‌يمن‬
‫يعني اينها در سخنان خود دروغ میاب ناش نطاب ‪،‬دنیوگ‬
‫‪.‬درادن يناسمه ناش رهاظ‬
‫در بخاري و مسلم از حضرت معاذ مروي است‪ ،‬رسول الله‬
‫صفرمود‪:‬‬
‫»ما من احد یشهد ان ل اله ال ال‪ ،‬و انّ ممدا رسول ال صدقا من قلبه إل‬
‫‪1‬‬
‫حرمه ال علی النار»‬
‫(هركس با صدق دل گواهي دهد كه خداوند يكي است و‬
‫محمد فرستاده اوست‪ ،‬خداوند آتش را بروي حرام مي(‪.‬دنادرگ‬
‫زا تاجن طرش‪.‬ار لد قدص زا هملک نیا نتفگ ثيدح نيا رد‬
‫‪.‬تسا هداد رارق خزود‬

‫‪-6‬اخلص‬
‫اخلص عبارت است از پاليش و پاك كردن عمل از كليه‬
‫شوائب وآلودگیهای شرك‪ ،‬خداوند ميچ ﮉ ﮈ ﮇ ﮆ چ ‪:‬ديامرف‬
‫‪: ٣‬رمزلا‬
‫( هان! تنها طاعت و عبادت خالصانه براي خدا است و‬
‫بس‪).‬‬
‫و مي فرمايد‪ :‬چ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ چ البينة‪٥ :‬‬

‫بخاري‪.1/226 :‬حدیث شماره ‪128‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪340‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(در حالي كه جز اين بديشان دستور داده نشده است كه‬
‫مخلصانه و حقگرايانه خداي را بپرستند‪).‬‬
‫و در صحیح از ابی هریره روایت شده که پیامبرص فرمود‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫»اسعد الناس بشفاعتی من قال ل اله ال ال خالصا من قلبه و نفسه»‬
‫(بهرههناصلاخ هک تسا یسک نم تعافش زا سک نیرتدنم‬
‫زا يراخب حيحص رد ‪(.‬هللا لا هلا ل دیوگ یم بلق هت زا و‬
‫‪:‬دومرفص هللا لوسر هک تسا تياور كلام نب نابتع‬
‫»ان ال قد حرم علی النار من قال ل اله ال ال یبتغی بذالک وجه ال عز‬
‫‪2‬‬
‫وجل»‬
‫(خداوند دوزخ را بر تمامی كساني که ل اله ال الله را‬
‫بخاطر خشنودي او می گويند‪ ،‬حرام كرده است‪).‬‬

‫‪ -7‬محبت‬
‫محبت نسبت به اين كلمه و مقتضا و مدلول آن و دوستی و‬
‫محبت نسبت به كساني كه معتقد و پاي بند به شرايط اين‬
‫كلمه هستند و بغض و تنفر از مخالفان این كلمه‪ .‬خداوند مي‬
‫فرمايد‪:‬‬
‫ﮇﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ چ البقرة‪.١٦٥ :‬‬ ‫چچ ﭾﭿﮀﮁﮂﮃﮄﮅﮆ‬
‫( برخي از مردم هستند كه غير از خدا‪ ،‬خدا گونه‌هائي‬
‫برمي‌گزينند و آنان را همچون خدا دوست مي‌دارند و كساني‬
‫كه ايمان آورده‌اند خدا را سخت دوست مي‌دارند (و بالتر از‬
‫هر چيز بدو عشق مي‌ورزند) علمت دوستي و محبت بنده با‬
‫خداوند‪ ،‬مقدم داشتن و ترجيح دادن خواسته او است ولو‬
‫اينكه مخالف با خواسته خود باشد و نیز نفرت و بغض داشتن‬
‫ازآنچه كه خداوند از آن نفرت دارد اگر چه خلف میل‬
‫وخواسته انسان باشد‪ ،‬دوستي با دوستان او و دشنمي با‬
‫دشمنان اوست‪ ،‬پيروي از پیامبران او و پذيرفتن هدايت و‬
‫رهنمودهاي اوست‪).‬‬

‫اشاره سلف به بعضی از شرایط مذکور‬

‫حسن بصري خطاب به فرزدق‪ ،‬شاعر معروف كه در حال‬
‫تدفين همسر خود بود فرمود‪ :‬براي اين روز چه چیزی راآماده‬
‫نجاري‪.1/193 :‬حدیث شماره‪99.‬‬ ‫‪1‬‬

‫بخاری‪.1/519 :‬حدیث شماره ‪425‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪341‬‬
‫کردهلاس داتفه زا هللا لا هلا ل ‪:‬هکنیا هب یهاوگ ‪:‬تفگ ؟دیا‬
‫هشوت و يگدامآ نيرتهب ‪:‬دومرف يرصي نسح‪.‬زورما هب ات شیپ‬
‫و ندرك متس زا ناه ‪.‬دراد يطيارش ؛ هللا لا هلا ل ‪،‬اما تسا‬
‫‪.‬زيهرپب نماد كاپ نانز ندومن تمرح کته‬
‫باز از حسن بصری سؤال شد‪ :‬آیا درست است که بعضی‬
‫از مردم می گویند کسی که بگوید‪ :‬لاله ال الله داخل بهشت‬
‫می شود؟ حسن بصری جواب داد‪ :‬کسی که این کلمه را‬
‫بگوید و حق آن را ادا کند و واجبات و شرایط آنرا بجا آورد‬
‫داخل بهشت می شود‪.‬‬
‫وهب بن منبه در جواب کسی که از او پرسید‪:‬آیا کلید‬
‫یهشت ل اله ال الله نیست؟ می گوید‪ :‬بله این کلمه کلید‬
‫بهشت است اما هر کلیدی دندانه هایی دارد که هرگاه کلیدی‬
‫را آوردید که دندانه داشت قفل را باز میاب زگره هن رگا ‪،‬دنک‬
‫‪.‬دوش یمن زاب لفق هنادند یب دیلک‬
 ‫مبحث سوم‪ :‬عبادت‬

‫مطلب اول‪ :‬تعريف عبادت‬

‫توحيد تنها با دو امر تحقق پيدا ميكند‪:‬‬
‫اول‪ :‬گواهي دادن به يگانگي خداوند در ذات و صفات‪.‬‬
‫دوم‪ :‬در تمام عبادات تنها او مقصود و مراد باشد‪.‬‬
‫عبادت‪ ،‬عبارت است از‪ :‬هر آنچه كه مورد پسند و رضايت‬
‫خداوند باشد از اقول و اعمال ظاهر و باطن‪ .‬اعمال ظاهر‬
‫مانند تلفظ به شهادتين و نماز و روزه‪ ،‬اعمال باطن مانند‬
‫ايمان به خدا‪ ،‬فرشتگان‪ ،‬كتابهای آسماني‪ ،‬پيامبران‪ ،‬و بيم و‬
‫اميد(خوف و رجا)‬

‫مطلب دوم‪ :‬عابند كسني اسنت كنه ميان بينم و اميند‬

‫زندكي ميكند‬
‫عبادت راستين و واقعي آن است كه انسان‪ ،‬ميان محبت‬
‫خداوند و بيم از وي وتذلل در برابر او و اميد و چشم داشتن‬
‫به رحمت هاي او زندگي كند‪.‬‬
‫عبادتی که ناشی از محبت‪ ،‬بيم و اميد نباشد‪ ،‬در واقع‬
‫حركاتي توخالي و بي محتوايی را انجام ميهنوگ چیه هك دهد‬
‫‪.‬دنرادن یشزرا‬
‫عبادت گذاری که خدا را دوست دارد اما در برابر او متواضع‬
‫و فروتن نباشد و بیم و امید نداشته باشد‪ ،‬بسیار گرفتار گناه‬
‫و معاصی شده‪ ،‬در حالی که چنان می پندارد كه خداوند را‬
‫دوست دارد و نيازي به عمل نمي بيند و بر انجام گناهان‬
‫جرأت پيدا مي كند‪ .‬در گذشته قوم و كساني بودند كه بدون‬
‫انجام هيچگونه اعمالي مدعي محبّت خدا بودند اما خداوند‬
‫آنان را آزمود‪ ،‬چنانکه مي فرمايد‪:‬‬
‫ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ چ آل عمران‪٣١ :‬‬ ‫چﭮﭯﭰ‬
‫(بگو‪ :‬اگر خدا را دوست مي‌داريد‪ ،‬از من پيروي كنيد تا خدا‬
‫شما را دوست بدارد‪).‬‬
‫هر كس مدعي محبت خدا شود اما از رسول وي پيروي‬
‫نكند‪ ،‬كاذب و دروغگو است‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪344‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫امام شافعي مي فرمايد‪ :‬اگر كسي را ديديد كه روي آب‬
‫راه مي رود يا در فضا پرواز مي كند‪ ،‬باورش نكنيد تا اينكه از‬
‫رسول اللهص پيروي نكند‪.‬‬
‫همین طور است اميد صرف و رجاء تنها‪ .‬پس اگر امید‬
‫همراه با خوف و خشيت خداوند نباشد انسان بر انجام گناه‬
‫جرأت پیدا کرده و از تدبير وچاره اندیشی خدا غافل مي‬
‫شود‪ ،‬چنانکه مي فرمايد‪:‬‬
‫چ ﭸ ﭹ ﭺچ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ چ‬
‫العراف‪٩٩:‬‬
‫(آيا آنان از چاره نهاني و مجازات ناگهاني خدا ايمن و غافل‬
‫شده‌اند؟ در حالي از چاره نهاني و مجازات ناگهاني خدا جز‬
‫زيانكاران (و از دست‌دهندگان عقل و انسانيّت) ايمن و غافل‬
‫نمي‌گردند‪).‬‬
‫همچنین اگر بيم همراه با اميد نباشد همين حالت را دارد و‬
‫انسان خائف محض نسبت به پروردگارش بد گمانش مي شود‬
‫و از رحمت پروردگار مأیوس می‪:‬ديامرف يم دنوادخ ‪،‬ددرگ‬
‫چ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ چ يوسف‪٨٧ :‬‬
‫(چرا كه از رحمت خدا جز كافران نااميد نمي‌گردند‪).‬‬
‫عبادت راستين همان است كه عبادت گذار ميان بيم و اميد‬
‫باشد‪ ،‬خداوند مي فرمايد‪:‬‬
‫چ السراء‪٥٧ :‬‬ ‫(چ‬
‫( و به رحمت خدا اميدوار و از عذاب او هراسناكند‪).‬‬
‫چ‬ ‫چﯦﯧ ﯨﯩ‬
‫الزمر‪٩ :‬‬
‫((آيا چنين شخص مشركي كه بيان كرديم‪ ،‬بهتر است) يا‬
‫كسي كه در اوقات شب سجده‌كنان و ايستاده به طاعت و‬
‫عبادت مشغول میهب ترخآ (باذع) زا (ار نتشيوخ) و دوش‬
‫(‪.‬ددرگیم راتساوخ ار دوخ راگدرورپ تمحر و ‪،‬دراد‌يم رود‬
‫عبادت واقعي و عيادت گذار راستين كسي است كه ميان‬
‫رغبت و رهبت باشد‪ ،‬همانطور كه خداوند درباره ذكريا مي‬
‫فرمايد‪:‬‬
‫چ النبياء‪٩٠ :‬‬ ‫چﯦ ﯧﯨﯩ‬
‫(آنان در انجام كارهاي نيك بر يكديگر سرعت مي‌گرفتند‪ ،‬در‬
‫حالي كه چيزي مي‌خواستند يا از چيزي مي‌ترسيدند ما را به‬
‫فرياد مي‌خواندند‪).‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪345‬‬
‫بنده نيك و صالح گاهی اميد و رغبت او را تقويت مي كند و‬
‫بخاطر علقه و شوق بسوي خداوند‪ ،‬به پرواز درمی آيد و‬
‫گاهی هم بيم و ترس او را چنان احاطه مي كند كه نزدیک‬
‫است از خشيت الهي ذوب شود‪ ،‬پس چنين انساني همواره‬
‫در صدد جلب خشنودي خداوند است و در عين حال از عقاب‬
‫و عذاب وي مي ترسد‪ ،‬از ترس عذاب او بسوي او پناه مي‬
‫برد و به رحمت هايش توقع و اميد د ارد‪.‬‬

‫وم‪ :‬اركان عبادت‬ ‫مطلب س ّ‬

‫عبادت سه ركن دارد‬
‫‪ -1‬اخلص‪ :‬يعن ي اينك ه عاب د خشنودي خداون د و آبادي جهان‬
‫آخرتش را اراده كند‪ .‬رسول الله ص مي فرمايد‪:‬‬
‫(انّما العمال بالبنات و انا لكل امرئي مانوي فمن كانت هجرته ال ال و‬
‫رسوله فهجرته ال ال و رسوله و من كانت هجرته ال دنيا يصیبها او امرة‬
‫‪1‬‬
‫ينكحها فهجرته ال ما هاجر اليه)‬
‫(مدار اعمال بر اساس نیت است‪ ،‬هر كس از عملش همان‬
‫بهره را مي برد كه قصد آن را كرده است‪ ،‬هر كس براي‬
‫خشنودي خداوند و رسول او هجرت كند‪ ،‬هجرتش براي خدا و‬
‫رسول خواهد بود و هر کس به خطر دنیا و متاعی هجرت کند‬
‫که بدان برسد و یا در هجرتش زني را قصد کند و بخواهد با او‬
‫ازدواج كند‪ ،‬هجرتش براي آن بوده که بسویش هجرت نموده‬
‫است‪).‬‬
‫ترك اخلص عبادت را باطل مي كند‪.‬‬
‫‪ -2‬صدق‪ :‬منظور از صدق‪ ،‬راستي در اراده و تصمیم است‪،‬‬
‫بدی ن ص ورت ك ه بنده تمام س عي و تلش ش را در پيروي از‬
‫اوامر خداوند و پرهيز از مناهي او به خرج دهد و براي ديدار با‬
‫خدا‪ ،‬خود را آماده كن د و عج ز و تكاه ل و س ستی در عبادت را‬
‫ترك كند‪.‬‬
‫‪ -3‬تبعي ت از س نت رس ول الله ص‪ :‬يعن ي خدا را مطاب ق‬
‫شریع ت و ب ه شيوه اي ك ه خداون د فرموده اس ت و آنگون ه ک ه‬
‫پیام برص دس تور داده اس ت عبادت كنن د‪ .‬زیرا ک ه بندگ ی بدون‬
‫علم نوع ي بدع ت اس ت ك ه رس ول الله ص مردم را از آن‬

‫بجاري و مسلم نگاه‪ :‬کتاب«مقاصد المکلفین»ص ‪519‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪346‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫برحذر داشت ه و آن را مورد نكوه ش قرار داده اس ت‪ ،‬اينگون ه‬
‫اعمال را ذللت معرفي نموده است‪ ،‬چنانکه می‪:‬دیامرف‬
‫«کل مدثة بدعة‪ ،‬وکل بدعة ضللة‪ ،‬و کل ضللة فی النار»‪( .‬آري‪ ،‬هر‬
‫عمل خود پدید آورده ای بدعت است و هر بدعتی‪ ،‬گمراهی‬
‫است و هر گمراهی در دوزخ است‪).‬‬
‫عمل بدعت گذار مردود و غیر مقبول است‬
‫در صحيح بخاري و مسلم از حضرت عايشه روايت است‬
‫که رسول اكرم صفرمود‪« :‬من أحدث فی امرنا هذا مالیس منه فهو رد»‬
‫و در روایت مسلم‪« :‬من عمل عمل لیس علیه امرنا فهو رد»‪ 1‬هركس‬
‫در دين ما از طرف خود چيزي بگويد مردود است‪ -‬و هر كس‬
‫عملي انجام دهد كه منافي با امر و حكم ما باشد پذيرفته‬
‫نيست‪.‬‬
‫عباداتي كه اين سه ركن را نداشته باشند معتبر نيستند‪:‬‬
‫مادام كه قصد و عزم و اراده راستين بوجود نيايد‪ ،‬عبادت‬
‫تحقق نمي يابد‪ ،‬زیرا که عبادت به تمناها و آرزوها ی محض‬
‫مبدل میو درامگ یمن تمه اهنآ یاداو ماجنا هب ناسناو ددرگ‬
‫هك مادام و تشاد دهاوخن دوجو یمزع و هدارا هجیتن رد‬
‫‪،‬دشاب هتشادن دوجو صهللا لوسر زا یوریپ و لاثتما و صلخا‬
‫‪.‬دريذپ يمن ار تدابع دنوادخ‬

‫مطلب چهارم‪ :‬انواع عبادتهاینی کنه نبایند غینر خدا را‬

‫در آنها قصد کرد‬
‫عبادات ی ک ه نبای د غی ر خدا را در آنه ا هدف قرار داد‪ ،‬بر چن د‬
‫نوعند‪:‬‬

‫یکم‪ :‬عبادتهای اعتقادی‬

‫این نوع عبادات پایه و اساس همة عبادتها را تشکیل مینادب ‪.‬دنهد‬
‫‪،‬دنوادخاهنت هک نیا هب دشاب هتشاد داقتعا ناسنا هک تسا تروص‬
‫و وا نآ زا (رماو قلخ) ییاورنامرف و شنیرفآ هک تسا یراگدرورپ‬
‫هب زج و درادن یزابنا و کیرش چیه ‪،‬تساوا تسدب نایز و دوس‬
‫یسک وا زجو تشاد دهاوخن ار تعافش قح یسک وا ةزاجا و نذا‬
‫‪.‬دشاب شتسرپ ةتسیاش هک تسین‬

‫جامع الصول تألیف ابن اثیر‪.289 /1:‬حدیث شماره ‪75‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪347‬‬
‫دوم‪ :‬عبادات عملی و قلبی‬
‫عبادتهای قلبی که نباید برای غیر خدا انجام گیرند و انجام دادنشان‬
‫برای غیر خدا شرک به شمار می روند بسیارند‪ ،‬همچون بیم و امید‬
‫به غیر خدا و میل و آرزو‪ ،‬وحشت و ترس از غیر خدا و دوستی و‬
‫توبه و بازگشت و فروتنی و توکل به غیر خدا‪.‬‬

‫سوم‪ :‬عبادتهای قولی و گفتاری‬

‫همچون بر زبان آوردن شهادتین (کلمة توحید)‪ ،‬زیرا تنها اعتقاد‬
‫داشتن به مفهوم و معنای آن کافی نیست‪ ،‬بلکه باید بدان اقرار‬
‫نمود‪ ،‬نیز مانند طلب یاری و استعانت از خدا و پناه جستن از خدا‬
‫و دعا و نیایش و تسبیح و تمجید خدا و تلوت قرآن‪.‬‬

‫چهارم‪:‬عبادتهای بدنی‬
‫مانند نماز‪ ،‬و روزه و حج‪ ،‬ذبح و نذر‪ ،‬و‪...‬‬

‫پنجم‪ :‬عبادتهای مالی‬

‫مانند زکات و انواع صدقات و کفاره ها و قربانی و نفقات دیگر‪.‬‬
 ‫مبحث چهارم‪ :‬چیزهایی که با توحید منافات دارند و با‬
‫آن نمی گنجند‬
‫چیزهایی که باتوحید در تضاد هستند و با آن منافات دارند‪ ،‬شرک و‬
‫انباز قرار دادن برای خدا است‪ ،‬گفته می شود همدست و همکار‬
‫او شد هنگامی که شریک آن شده باشد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪:‬دیامرف‬ ‫خداوند می‬
‫(و او را در كار (رسالت و تبليغ) شريك من گردان‪).‬‬

‫انواع شرک‪ :‬دراصننطلح شریعننت اسننلمی شرک دو‬

‫نوع است‪.‬‬
‫نوع اول‪ :‬شرک بزرگ‬
‫مشرکی که مرتکب شرک بزرگ شده‪ ،‬کسی است که کسان‬
‫دیگری را با خداهمدست و شریک قرار داده است‪ ،‬مانند شرک‬
‫مسیحیها که خدا را سوم سه خدای مزعوم خود میدانند‪ ،‬یا مانند‬
‫شرک مجوسیها که حوادث و رخدادهای نیک و خیر را به نور و‬
‫روشنایی و حوادث ناخوشایند و بد را به تاریکی نسبت میدهند‪،‬‬
‫مانند شرک صابئیها که ادارة و سامان دادن کارهای جهان را به‬
‫ستاره های آسمان نسبت میدادند که در جهان مانند چنین‬
‫مشرکهایی بسیار زیادند‪ .‬همچون کسانی که قبرها را عبادت و‬
‫تعظیم می نمایند و تصور می کنند که روح اولیاء و نیک مردان پس‬
‫از مردن نیز در جهان دخالت دارند و به داد انسان می رسند و نیاز‬
‫مندیهای آنها را برطرف می نمایند و مشکلت و بلها را در سر راه‬
‫می زدایند‪ .‬کسی که از آنها یاری بخواهد به یاریش می رسند و هر‬
‫که به آنها پناه ببرد‪ ،‬پناهش مییعون ‪.‬دنسر یم شدایرف هب و دنهد‬
‫زا یکی ای ‪،‬ربمایپ ای هتشرف ‪:‬هک تسا نیا گرزب کرش زا رگید‬
‫ار یرگید زیچ ره ای ناسنا ای گنس ای هام ای دیشروخ ای ‪،‬ادخ ءایلوا‬
‫عونره ای و ندرک رذن و ینابرق و حبذ ای ‪،‬شیاین و اعد بلاق رد‬
‫ادخ هک هنوگ نامه ‪،‬دوش هداد رارق شتسرپ دروم ‪،‬رگید تدابع‬
‫‪.‬دوش یم شتسرپ‬

‫سوره طه‪.32:‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪349‬‬
‫در شرك شرط نيست كه مشرك غير خدا را از هر‬
‫جهت با خداوند شريك و مساوي بداند‬
‫لزم نیست که شریک قرار داده شده از هر جهت با خدا یکسان‬
‫باشد‪ .‬بلکه همین که ثابت شود که به عنوان انباز برای خدا قرار‬
‫داده شده‪ ،‬کافی است برای مشرک شدن انسان‪ .‬اگر چه آن را در‬
‫علم و قدرت و توانایی و‪ ...‬پایین تر از خدا بداند‪.‬‬
‫خداوند از زبان مشرکان بیان میهک دراد‬
‫‪1‬‬
‫ﮠ ﮡﮢﮣﮤﮥﮧﮧﮨچ‬ ‫چﮝﮞﮟ‬
‫(به خدا سوگند ما در گمراهي آشكاري بوده‌ايم‪.‬آن زمان كه ما‬
‫شما (معبودان دروغين) را با پروردگار جهانيان (در عبادت و‬
‫طاعت) برابر مي‌دانستيم‪).‬‬
‫این یکسان بودن در دوستی و بیم و امید و فرمانبرداری و مطیع‬
‫بودن است‪ ،‬نه مساوات در قدرت و توانایی در آفرینش و‬
‫پدیدآوردن‪ ،‬زیرا آنها هم (مشرکان) به یگانگی خدا در آفرینش و‬
‫پدیدآوردن ا قرار و اعتراف می نمودند‪.‬‬

‫خطرات و زیانهای این نوع شرک‬

‫شرک اک بر بیار نا سنا لامعا اریز ‪.‬ت سا کانرطخ ت یاهن‬
‫‪:‬دیامرفیم دنوادخ هکنانچ ‪،‬دنکیم دوبان‬
‫ﯗﯘ‬ ‫ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ‬ ‫چﮧﮧﮨﮩ‬
‫‪2‬‬
‫چ‬
‫(اين (توفيق بزرگي كه چنين شايستگان و برگزيدگاني بدان‬
‫نائل آمدند) توفيق خدائي است و خداوند هر كس از بندگانش‬
‫را بخواه د بدان نائل مي‌ سازد‪ .‬اگ ر (اي ن چني ن شايس تگاني ‪-‬‬
‫چ ه رس د ب ه ديگران‌ ‪ )-‬شرك مي‌ورزيدن د‪ ،‬ه ر آنچ ه ‪.‬مي‌كردن د‬
‫هدر مي‌رف ت (و اعمال خيرشان ضائع مي‌ شد و خرم ن‬
‫طاعتشان به آتش شرك مي‌سوخت‪).‬‬
‫نیز خداوند به پیامبرش می‪:‬دیامرف‬
‫‪3‬چ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ چ‬
‫(به تو و به يكايك پيغمبران پيش از تو وحي شده است كه‬
‫اگ ر شرك‌ورزي كردارت (باط ل و بي‌پاداش میو چ يه )و ددرگ‬
‫)‪.‬دوب يهاوخ ناراكنايز زا و ‪،‬دوشیم دوبان‬

‫‪1‬الشعراء ‪98-97‬‬
‫‪ 2‬انعام‪88 :‬‬
‫‪ 3‬زمر ‪.65‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪350‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫صاحب چنین شرکی برای ابد و همیشه در دوزخ خواهد ماند‬
‫و خداون د از او چش م پوش ی نمیت شهب ل خاد ز گره و د نک‬
‫‪:‬دش دهاوخن‬
‫ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﮰ ﮱ‬ ‫چﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ‬
‫ﯗ ﯘ چ النساء‪٤٨ :‬‬ ‫ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ‬
‫(بيگمان خداون د (هرگ ز) شرك ب ه خود را نمي‌بخش د‪ ،‬ولي‬
‫گناهان ج ز آن را از ه ر ك س ك ه خود بخواه د مي‌بخش د‪ .‬و ه ر‬
‫ك ه براي خدا شريك ي قائل گردد‪ ،‬گناه بزرگ ي را مرتك ب شده‬
‫است‪).‬‬
‫چ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ‬
‫ﭵ ﭶ ﭷ ﭸﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ‬
‫ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ چ الائدة‪٧٢ :‬‬
‫(بيگمان كس اني كافرن د ك ه میلولح ي سيع رد ادخ) ‪:‬د نیوگ‬
‫يتروص رد) ‪.‬تسا ميرم رسپ حيسم نامه ادخ (و تسا هدرك‬
‫ار يا‌هناگي يادخ !ليئارسا‌ينب يا ‪:‬تسا هتفگ يسيع (دوخ هك‬
‫ر ه نامگيب ‪.‬ت سا ا مش راگدرورپ و ن م راگدرورپ ه ك ديت سرپب‬
‫مارح وا رب ار ت شهب ادخ ‪،‬د هد رارق ادخ يارب يزابنا س ك‬
‫شتآ وا هاگياج و (دهن‌يمن ماگ تشهب هب زگره و) تسا هدرك‬
‫زا ار ناشيا ات) دنرادن يرواي و راي ناراكمتس و ‪.‬تسا (خزود)‬
‫(‪(.‬دناهرب منّهج باذع‬

‫بزرگترین گناه وزشت ترین ستم‬

‫عبدالله ابن مسعود روایت می‪:‬مدیسرپ ص ادخ ربمایپ زا ‪:‬دنک‬
‫نا) دومرف ؟تسارتگرزب ناهانگ ةمه زا دنوادخ دزن یهانگ هچ‬
‫‪1‬‬
‫هیلع قفتم (کقلخ وهو اّدن هللااوعدت‬
‫(اينكه براي خدایی كه تو را آفریده شریک قائل شوید)‪.‬‬
‫خداوند می‪:‬دیامرف‬
‫‪2‬‬
‫چ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ چ‬
‫(يادآور شو) زماني را كه لقمان به پسرش گفت ‪ -‬در حالي‬
‫ك ه او را پن د مي‌داد ‪ -‬پس ر عزيزم! (چيزي و كس ي را) انباز‬
‫خدا مكن‪ ،‬واقعا ً شرك ستم بزرگي استز)‬
‫چ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ‬
‫‪3‬‬
‫ﯘچ‬
‫‪ 1‬مشکاة المصابیح‪ ،1/21:‬شماره‪.49:‬‬
‫‪.2‬لقمان ‪13/‬‬
‫‪ 3‬النساء‪48/‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪351‬‬
‫(بيگمان خداون د (هرگ ز) شرك ب ه خود را نمي‌بخش د‪ ،‬ولي‬
‫گناهان ج ز آن را از هرك س ك ه خود بخواه د مي‌بخش د‪ .‬ه ر ك ه‬
‫براي خدا شريك ي قائل گردد‪ ،‬گناه بزرگ ي را مرتك ب شده‬
‫است‪).‬‬

‫نوع دوم‪ :‬شرک کوچک (اصغر)‬

‫شرک کوچ ک مانن د ریاء‪ ،‬و س اختن مجس مه و نداشت ن اخلص‬
‫در عبادات‪ ،‬که گاهی فرى برای اینکه درونش آنرا می خواهد‪،‬‬
‫گاهی برای مسائل دنیوی‪ ،‬گاهی هم برای بدست آوردن پست‬
‫و مقام کاری را انجام میمه س ادخرب هولع شلامعا رد و د هد‬
‫رتشیب کرش زا عون نیا هک دهدیم رارق ار یرگید زیچ ای یسک‬
‫ه ب دنگو س ‪:‬د ننام ‪.‬دوش ی م نایامن تاملک و ظافلا بلاق رد‬
‫‪.‬ای ‪،‬دیهاوخب ادخ و وت رگا ‪:‬نوچمه یتلمج نتفگ ای و ادخ ریغ‬
‫‪.‬مرادن ار یسک ادخ و وت زج نم‬
‫گاهي اوقات شرك كوچك (صغيره) نيز‪ ،‬نظر به شخص و نيت‬
‫گوینده‪.‬دوش یم بوسحم ربکا کرش شا‬
‫این نوع از شرک اگر چه انسان را از دين خارج نمي كند‪ ،‬اما‬
‫ص احبش دچار خط ر بس یار بزرگ ی شده ک ه موج ب نق ص و‬
‫كاستي اج ر و پاداش مي شود و يا به كلي ثواب ش از بین می‬
‫رود‪ .‬در ص حیح مس لم و بخاری آمده ک ه اب و موس ی گف ت‪:‬‬
‫مردی پی ش پیام برص آم د و گف ت‪ :‬مردی برای بدس ت آوردن‬
‫غنیمتهای جنگ ی مبارزه مییرگید س ک و دوشیم ه تشک و د نک‬
‫ت سدب یارب یرگید و دور ی م داهج ه ب ش یاهوزرآ و اوه یارب‬
‫ادخ هار رد ا هنیا زا ک ی مادک ‪،‬د گنجیم تلزنم و ماقم ندروآ‬
‫يه لا هملک نوکتل لتاق نم) ‪:‬دومرف ص ربمایپ ؟دوش یم بوسحم‬
‫ی م ادخ ن ید یزوریپ و لعا یارب ه ک ی سک‪(1‬لا ليب س ف و هفايلعلا‬
‫‪.‬دوش یم بوسحم ادخ هار رد شداهج و هزرابم ‪،‬دگنج‬
‫باز ه م در ص حیح مس لم آمده ک ه پیام بر ص از پروردگارش‬
‫نقل می‪:‬دنک‬
‫(ا نا أغ نی الشرکاء عن الشرک‪ ،‬من ع مل عمل اشرک ف یه م عی غیری ترک ته و‬
‫‪2‬‬
‫شرکه)‬

‫روايت از مسلم‪ .‬نگاه جامع الصول‪.4/545 :‬شماره ‪2651‬‬ ‫‪1‬‬

‫مشکاة المصابیح‪ ،2/687:‬شماره ‪5334‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪352‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(م ن از هم ة شری ک ه ا ب ی نیاز ت ر هس تم از شرک‪ ،‬کس ی ک ه‬
‫کاری را انجام ده د و دیگری را در آن شری ک م ن گردان د او را‬
‫با شرکش ترك خواهم نمود‪).‬‬
‫و در مسند آمده که پیامبر ص فرمود‪:‬‬
‫(انَ اخوف ما اخاف علیکم الشرک الصغر)قالوا‪ :‬یارسول ال وما الشر‬
‫الصغر ؟ قال(الریاء)وزاد البیهقی فی شعب الیمان(یقول ال لم یوم‬
‫یجازی العباد بأعمالم‪:‬اذهبواإلی الذین کنتم تراءون فی الدنیا‪ ،‬فانظروا هل‬
‫‪1‬‬
‫تدون عندهم جزاءً وخیرا)‬
‫(خطرناککرش مراد م یب نآ زا ا مش یارب ه ک یزیچ ن یرت‬
‫؟ ت سیچ رغ صا کرش ادخ رب مایپ یا ‪:‬د نتفگ ‪(.‬ت سا رغ صا‬
‫‪(.‬تسا ءایر(‪:‬دومرف صربمایپ‬
‫بیهق ی در شع ب الیمان م ی افزای د‪( :‬روزی ک ه خداون د ب ه‬
‫بندگان پاداش میهک ییاهنآ شیپ دیورب ‪:‬دیوگ یم اهنآ هب ‪،‬دهد‬
‫و ریخ زا یزیچ ایآ دینیبب ‪،‬دیدرک یم راک نانآ رطاخ ه ب ایند رد‬
‫‪.‬دیآیم رب ناشتسد زا یکین‬
‫در رابط ه ب ا نه ی از ای ن نوع شرک ای ن آی ه قرآن نازل شده‬
‫که می‪:‬دیامرف‬
‫ﰎﰈﰈﰈ تﰈ‬ ‫ﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬ ‫چ‬
‫‪2‬‬
‫چ‬ ‫ﰒ‬
‫((اي پيغمبر!) بگو‪ :‬من فقط انساني همچون شما هستم (و‬
‫امتياز م ن اي ن اس ت ك ه م ن پيغم بر خداي م و آنچ ه گف ت‪ :‬بگ و‬
‫مي‌گوي م) و ب ه م ن وح ي میو ت سا ي كي ا مش دوبعم ه ك دوش‬
‫د ياب ‪،‬ت سا ش يوخ يادخ راديد ناهاوخ ه ك س كره س پ ‪.‬س ب‬
‫كيرش ار يسك شراگدرورپ شتسرپ رد و دنك هتسياش راك هك‬
‫(‪.‬دزاسن‬

‫مشکاة المصابیح‪ ،2/687:‬وشماره‪5334:‬‬ ‫‪1‬‬

‫الکهف‪.110:‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫فصل چهارم‪ :‬نگاهی به تاریخ عقیده‬

‫مبحث اول‪ :‬آیا عقیده به مرور زمان تکامل یافته و‬

‫توسعه پیدا کرده است؟‬
‫بیشتر محققان غربی بر این باور هستند که انسان در گذشته‬
‫عقیده را به صورت امروزی نشناخته است‪ .‬بلکه شناخت او‬
‫از عقیده به مرور زمان و طی دورانهای متفاوت تکامل یافته‬
‫و توسعه پیدا کرده است‪ .‬البته چنین سخن باطل وخرافهیا‬
‫هک یباتک دوجو زا ار اهنآ دنوادخ هک یهورگ و موق نابز زا‬
‫مورحم‪،‬دراد نایب حضاو و راکشآ تروص هب ار هدیقع خیرات‬
‫تسا اجنیا بجعت هکلب ‪،.‬تسین بجعت یاج چیه دشاب هدومن‬
‫ققحم ار دوخ هک دناهدرک ریاد ار یبهذم نینچ یناسک هک‬
‫‪.‬دننک یم دادملق ینید رکف نشور یملسا‬
‫این عباس محمود عقاد است که درکتاب مشهور خودبه نام‬
‫(الله)‪ -1‬کتابی است که در مورد پیدا شدن و نشأت گرفتن‬
‫عقیده دینی بحث میو دیاقع ةنیمز رد ناسنا) ‪:‬دیوگ یم دنک‬
‫هک تسا رواب نیا رب وا ‪(.‬تسا هتفای لماکت و یقرت اهرواب‬
‫ریاس رد وا لماکت و یقرت دننامه ‪،‬هدیقع رد ناسنا لماکت‬
‫‪.‬دشاب یم مولع‬
‫وی م ی گوی د‪( :‬عقیده و باور انس انهای اولی ب ا زندگ ی آنه ا‬
‫مس اوی بوده‪ ،‬همان گون ه ک ه علم و ص نعتشان ب ا زندگیشان‬
‫برابر بوده اس ت‪.،‬علم و تکنولوژی در گذشت ه کاملو ر ت‬
‫و ر صانع لًو صا و هدوبن ا هنآ تادابع و ا هرواب زا ر تهتفرشیپ‬
‫هدوبن یرگید ل ماوع زا ر تشیب ا هنآ زا ی کی ت فرشیپ ل ماوع‬
‫(‪.‬تسا‬
‫به تصور عباس محمود تکامل عقیده انسان خیلی دشوارتر‬
‫و پیچیده تر از تکامل علم و صنعت بوده و در این رابطه می‬
‫گوید‪( :‬لزم است که تلش انسان در راستای تغییر و تکامل‬
‫عقیده اش طولنییژولونکت و ملع یارب وا شلت زا رتیدج و رت‬
‫زا رت ینلوط و رت تخس ناسنا یدوجو تیعقاو اریز ‪،‬دشاب‬
‫ارنآ ملع یهاگ هک تسا یرگید یاهزیچ یدوجو تقیقح‬
‫‪(.‬یژولونکت و تعنص مه یهاگ و دنکیم هجلاعم‬
‫او بر این باور است که حقیقت ذات خدا‪ ،‬یک دفعه و‬
‫جملگی برای مردم روشن نگردیده است و می گوید‬
‫دار الهلل در قاهره آن را منتشر نموده است‪ :‬نگاه‪:‬ص ‪ 10‬وبه بعد‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪354‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(بازگشت به پایه و اصول ادیان در زمانهای جاهلی اولی بر‬
‫بطلن دین و یا چیز محال و غیر ممکن دللت نمیهکلب ‪.‬دنک‬
‫گرزب و لاو (ادخ) تقیقح هک دنراد تللد هتکن نیا رب یگمه‬
‫نامز کی رد لماک تروص هب و هعفد کی هک تسا نآ زا رت‬
‫‪(.‬ددرگ نایامن‬
‫سپس به بیان آراء و نظرات محققین و پژوهشگران در‬
‫تاریخ عقیده می پردازد و می گوید‪ :‬بعضی از محققین بر این‬
‫عقیده هستند که سبب پیدایش عقیده‪ ،‬ضعف و ناتوانی مردم‬
‫در میان مظاهر نیروهای طبیعی جهان و نیز در برابر دشمنان‬
‫زنده خود‪ ،‬بوده است‪ .‬بعضی دیگر از آنان بر این باوراند که‬
‫عقیده دینی یک نوع بیماری است در میان افراد و توده های‬
‫مردم‪.‬گروهی دیگر می گویند‪ :‬اصل عقیده و باور دینی‪،‬‬
‫عبادت «طوطم»ی بوده‪ ،‬بدین صورت که بعضی از قبیله ها‬
‫به گمان خود حیوانی را به نماد پدر و بزرگ خود قرار داده و‬
‫گاهی هم سنگ یا درختی را به نماد آن قرار داده و آن را‬
‫تقدیس می کردند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫متأسفانه این نظریه( در فکرواندیشه بسیاری از نویسندگان‬
‫نفوذ وسرایت نموده و تعداد زیادی از معلمین و دانش پزوهان‬
‫راتحت تأثیر قرارداد‪ )2،‬و چیزی که آنها را دچار این اشتباه‬
‫بزرگ نموده اموری هستند که به آنها اشاره خواهم نمود‪.‬‬
‫اول‪:‬آنها چنین پنداشتهتروص هب ناسنا نیتسخن هک دنا‬
‫یریگارف ییاناوت و دادعتسا و یگدامآ و هدش هدیرفآ صقان‬
‫زا اهنآ روصت هکلب ‪،‬هتشادن ار یتسه ناهج گرزب قیاقح ةمه‬
‫رت کیدزن ناویح هب ار وا هک تسا یاهنوگ هب تسخن یاهناسنا‬
‫‪.‬ناسنا هب ات دننادیم رتهیبش و‬
‫دوم‪ :‬اینکه به گمان آنها‪ ،‬انسان خودش و بدون معلم و‬
‫راهنما و مرشد‪ ،‬به عقیده و باور دست یافته است‪ .‬بنابراین‬
‫باید در زمینه شناخت خدا ترقی و پیشرفت کند همچنانکه در‬
‫زمینه علم و تکنو لوژی پیشرفت و ترقی نموده است‪.‬‬
‫سوم‪ :‬اینکه آنها وقتی که ادیان را برای بیان نمودن تاریخش‬
‫مورد بررسی قرار میو هدش فیرحت نید دنچ نیا زج ‪،‬دنهد‬
‫قیقحت روحم ار اهنآ طقف و دنبای یمن ار یرگید زیچ ‪،‬فرحنم‬
‫یم هنوگچ سپ ‪،‬دنهدیم رارق دوخ یاهشواک و یسررب و‬
‫‪ 1‬ازجمله کس انی ک ه ب ه بیان ای ن نظری ه پرداخت ه‪ ،‬مص طفی محمود م ی باش د‬
‫درکتاب مشهور خود (الله)‬
‫‪ 2‬نم ی دان م ای ن چ ه عقیده ای اس ت ک ه ای ن چنی ن تغیی ر وتحول پیداکرده‪ ،‬آی ا‬
‫عقیده تحریف شده یهودیها است‪ ،‬یاعقیده تغییر یافته مسیحیها‪ ،‬یا اینکه عقیده‬
‫فلسفه م ی باش د‪...‬ک ه دروا قع ا ین عقیده ها جز انحرافات عقیدت ی چی ز دیگری‬
‫را به نمایش نمی گذارند وبه هیچ وجه عقیده سالم را عرضه نمی دارند‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪355‬‬
‫اهنت هک هدش فیرحت نایدا نآ یور زا ار تقیقح دنناوت‬
‫‪.‬دنسانشب ‪،‬دنراد یم نایب ار هدیقع مهف رد ناسنا فارحنا‬
‫تنها قرآن می تواند تاریخ عقیده را به صورت واضح و‬
‫آشکار بیان دارد‪.‬‬
‫هیچ کتابی در روی زمین وجود ندارد که تاریخ عقیده را به‬
‫درستی توضیح و بیان نماید جز کتاب خداوندسبحان‪ ،‬که مملو‬
‫و سرشار از معلومات در این زمینه می باشد‪ ،‬در حقیقت‬
‫امکان ندارد که آگاهی بشر‪ ،‬این موضوع را به درستی و به‬
‫صورت کافی درک نماید‪ .‬به چند دلیل‪:‬‬
‫اول‪ :‬آنچه که ما در مورد تاریخ پنج هزار سال پیش می‬
‫دانیم‪ ،‬اندک است‪ ،‬اما معلومات ما در مورد ده هزار سال‬
‫پیش بسیار اندک و در واقع ناچیز تلقی می شود‪ ،‬پیش از آن‬
‫جزو مجهولت محسوب می شد و اصول ً علم تاریخ هیچ چیزی‬
‫را در مورد آن نمی داند‪ ،‬بنابراین بسیاری از واقعیتها به سبب‬
‫نابود شدن تاریخ انسان از بین رفته است‪.‬‬
‫دوم‪ :‬حقیقتهایی که انسان آنها را به یادگار گذاشته است‪ ،‬با‬
‫باطلهای زیادی در آمیخته‪ ،‬بلکه در امواج متلطم و پرخروش‬
‫محیطهای وسیع و باز خرافات و دروغ و تغییر و تحریف ناپدید‬
‫شده و از بین رفته است ‪0‬و دلیل بر این سخن این است که‬
‫نوشتن تاریخ شخصیت یا جماعتی که در این عصر زندگی مینک‬
‫هب دسر هچ لاح ‪،‬دوش یم بوسحم اهراک نیرتراوشد زا ‪،‬د‬
‫!؟یرشب زارد و رود خیرات‬
‫سوم‪ :‬اینکه قسمتی از تاریخ که آمیخته به عقیده بوده‪ ،‬روی‬
‫زمین واقع نشده‪ ،‬بلکه تنها در آسمان مانده و کسی بدان‬
‫آگاهی نداشته است‪.‬‬
‫لذا تنها کسی که می تواند ما را در راستای شناخت تاریخ‬
‫واقعی و بدون تحریف و تبدیل‪ ،‬یاری دهد تنها خدا است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫چچچﭾﭿ ﮀ ﮁﮂﮃﮄﮅﮆﮇچ‬
‫(شكّي نيست كه هيچ‌چيز نه در زمين و نه در آسمان بر خدا‬
‫پنهان نمي‌مان د (كوچ ك باش د ي ا بزرگ‪ ،‬پديدار باش د ي ا پنهان‪،‬‬
‫دور باشد يا نزديك)‪.‬‬

‫آل عمران‪. 5/‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫مبحث دوم‪ :‬تاریخ عقیده از منظر قرآن‬
‫خداون د ب ه م ا م ی آموزد ک ه او آدم را ب ه ص ورت مس تقل و‬
‫کامل و خوش قیافه آفرید‪ ،‬سپس از روح خود در او دمید و در‬
‫بهش ت خود جای ش داد و برای ش مباح و حلل گردانی د ک ه‬
‫همراه همسرش هر طور که دوس ت دارن د از آن تناول کنند و‬
‫بخورن د ج ز از درخت ی‪ ،‬ام ا دشمن ش ابلی س او را گول داد و‬
‫وس وسه اش نمود ک ه از درخ ت ممنوع ه بخورد‪ ،‬پ س از او‬
‫اطاع ت نمود و از فرمان پروردگارش س رپیچی کرد‪ ،‬خداون د‬
‫او را از بهشت بیرون کرد و به زمینش فرود آورد‪ ،‬اما پیش از‬
‫فرود آوردنش به زمین خداوند به او وعده داد که هدایت خود‬
‫را براو و نوادگان ش فرو فرس تد ت ا اینک ه انس ان خود و‬
‫پروردگار و منه ج و شریعت ش را بشناس د و ب ه آنهای ی ک ه‬
‫هدایت ش را م ی پذیرن د و ب ه آن جواب مثب ت میا یند رد ‪،‬د نهد‬
‫و زارفار س ز ین ترخآ رد و د نک ناشتیاده و ی یامنهار‬
‫شتیاده زا و دنزرو یم ربکت هک ینانآ هب ‪،‬دیامن ناشتخبشوخ‬
‫و ا یند رد تخ س تایح و گ نت ی گدنز هدعو د ننادرگ یور‬
‫‪:‬تسا هداد تمایق رد یگدنکفارس و یتخبدب‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ‬
‫‪1‬‬
‫ﭧﭨ ﭩﭪﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯچ‬
‫(گفتيم‪ :‬همگي از آنجا (به زمين) فرود آئيد و چنانچه هدايتي‬
‫از طرف من براي شما آمد (كه حتما ً هم خواهد آمد) كساني‬
‫ك ه از م ن پيروي كنن د‪ ،‬ن ه ترس ي بر آنان خواه د بود و ن ه‬
‫غمگي ن خواهن د ش د و كس اني ك ه كاف ر شون د و آيه‌هاي م ا را‬
‫تكذي ب كنن د (و ناديده گيرن د) اه ل دوزخن د و هميش ه در آنج ا‬
‫خواهند ماند‪).‬‬
‫و در سوره طه می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫ﯼی‬
‫ﭓ ﭔ ﭕﭖ ﭗ‬ ‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﭑ ﭒ‬ ‫یی‬
‫‪2‬‬
‫پ پﭚچ‬
‫(خدا دستور داد‪ :‬هر دو گروه شما با هم (اي آدم و حوّاء و‬
‫اهريم ن!) از بهش ت فرو آئي د (و در زمي ن س اكن شوي د‪ ،‬و در‬
‫آنجا) برخي (از فرزندانتان) دشمن برخي ديگر خواهند شد‪ ،‬و‬
‫هرگاه هداي ت و رهنمود من براي شم ا آم د‪ ،‬هرك ه از هداي ت و‬
‫البقره ‪.39-38/‬‬ ‫‪1‬‬

‫سوره طه‪.126-123/‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪357‬‬
‫رهنمودم پيروي كن د‪ ،‬گمراه و بدبخ ت نخواه د ش د‪ .‬و هرك ه از‬
‫ياد م ن روي بگردان د (و از احكام كتابهاي آس ماني دوري‬
‫گزين د)‪ ،‬زندگ ي تن گ (و س خت و گرفته‌اي) خواه د داشت‌ ‪.‬‬
‫(چون ن ه ب ه قس مت و نص يب خدادادي قان ع خواه د ش د‪ ،‬و ن ه‬
‫تس ليم قض ا و قدر اله ي خواه د گش ت) و روز رس تاخيز او را‬
‫نابين ا (ب ه عرص ه قيام ت گس يل و ب ا ديگران در آنج ا) گرد‬
‫مي‌آوريم‪ .‬خواهد گفت‪ :‬پروردگارا! چرا مرا نابينا (برانگيخته‌اي‬
‫و به عرصه قيامت گسيل داشته و در آنجا) جمع آورده‌اي‌؟ من‬
‫ك ه قبل ً (در دني ا) بين ا بوده‌ام‪( .‬خدا) مي‌گوي د‪ :‬همي ن اس ت (ك ه‬
‫هس ت و بچ ش نتيج ه نافرمان ي را)‪ .‬آيات (كتابهاي آس ماني‪ ،‬و‬
‫ي) من به تو رسيد و تو آنها را ناديده گرفتي‌‬ ‫ت جهان ِ‬ ‫دلئل هداي ِ‬
‫؛ همان گون ه ه م ت و امروز ناديده گرفت ه مي‌شوي (و بي‌نام و‬
‫نشان در آتش رها مي‌گردي)‪.‬‬

‫نخستین نسل بشری بر دین توحید بودند‬

‫آدم ب ه زمی ن فرودآم د و خداون د از ذری ه و نس ل او امت ی را‬
‫پدیدآورد ک ه بر دی ن توحی د و یکتاپرس تی بودن د‪ .‬چنانک ه خداون د‬
‫می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک کک ﮒ‬
‫گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ‬
‫‪1‬‬
‫ﮩﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ چ‬
‫(مردمان (برابر فطرت در آغاز از نظر انديشه و صورت‬
‫صرف‬ ‫اجتماعي يك‌گونه و) يك دسته بودند‪( .‬كم‌كم دوره ِ‬
‫فطري به پايان رسيد و جوامع و طبقات پديد آمدند و بنا به‬
‫استعدادهاي عقلي و شرائط اجتماعي‪ ،‬اختلفات و تضادهائي‬
‫به وجود آمد و مرحله بلوغ و بيداري بشريّت فرا رسيد)‪ .‬پس‬
‫خداوند پيغمبران را برانگيخت تا (مردمان را به بهشت و‬
‫دوزخ) بشارت دهند و بترسانند‪ .‬و كتاب (آسماني) كه مشتمل‬
‫بر حق بود و به سوي حقيقت (و عدالت) دعوت مي‌كرد‪ ،‬بر‬
‫آنان نازل كرد تا در ميان مردمان راجع بدانچه اختلف‬
‫مي‌ورزيدند داوري كند (و بدين وسيله مرحله نبوّت فرا رسيد‪.‬‬
‫آن گاه) در (مطالب و حقّانيّت) كتاب (آسماني) تنها كساني‬
‫اختلف ورزيدند كه در دسترسشان قرار داده شده بود‪ ،‬و به‬
‫دنبال دريافت دلئل روشن‪ ،‬از روي ستمگري و كينه‌توزي (و‬
‫خودخواهي و هواپرستي‪ ،‬در پذيرش و فهم و ابلغ و اجرا‬

‫البقره ‪.213/‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪358‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫كتاب) اختلف نمودند (و مرحله اختلف در دين و ظهور‬
‫دينداران و دين‌سازان حرفه‌اي فرا رسيد و زمينه بروز و‬
‫سلطه طاغوت فراهم شد)‪ .‬پس خداوند كساني را كه ايمان‬
‫آورده بودند‪ ،‬با اجازه خويش (كه مايه رشد فكري و ايمان پاك‬
‫سك كامل به كتاب‬ ‫و زمينه رستن از انگيزه‌هاي نفساني و تم ّ‬
‫آسماني است) به آنچه كه حق بود و در آن اختلف ورزيده‬
‫بودند‪ ،‬رهنمون شد‪ ،‬و خداوند هر كسي را كه بخواهد به راه‬
‫راست (كه همان راه حق است) رهنمود مي‌نمايد (تا حق را‬
‫از ميان انحرافها و اختلفها دريابند‪ ،‬و مرحله برگشت به دين‬
‫راستين و حاكميّت كتاب و شريعت فرا رسد)‪.‬‬
‫در حدیث ابی امامة آمده‪ :‬مردی از پیامبر خدا پرسید‪ :‬ای‬
‫رسول خدا! آیا آدم پیامبر بود؟ پیامبر ص فرمود‪(:‬نعم مکلم)‬
‫آری او پیامبر بود و با خدا سخن می گفت‪.‬آن مرد پرسید‪:‬‬
‫فاصله زمانی بین او و نوح چقدر بود؟ پیامبر ص فرمود‪( :‬عشرة‬
‫قرون)ده قرن‪.1.‬‬
‫ابو حاتم ابن حبان این حدیث را در کتاب صحیح خود روایت‬
‫نموده است‪.‬‬
‫ودر صحیح بخاری آمده که ابن عباس گفت‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫(وکان بین آدم ونوح عشرة قرون کلهم علی السلم)‬
‫فاصله بین آدم ونوح ده قرن بوده که تمامشان مسلمان‬
‫بوده اند‪.‬‬
‫هریک قرن‪ ،‬صد سال است بنابر این فاصله زمانی بین آدم‬
‫ونوح هزار سال می باشد‪.‬‬
‫گاهی اوقات مدت زمان بین آنها بیشتراز آن در نظر گرفته‬
‫می شود زیرا از جمله (آنهای که در این ده قرن بوده اند همه‬
‫اشان مسلمان بوده اند)‪.‬این نکته هم برداشت می شود که‬
‫درآن فاصله‪ ،‬قرنهای دیگری هم بوده باشند اما مردمان آن‬
‫قرنها بر دین اسلم نبوده باشند‪.‬‬
‫وگاهی هم منظور از قرن یک گروه از مردم می باشد‬
‫چنانکه خدا وند می‪:‬دیامرف‬
‫‪3‬‬
‫چ‬ ‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ‬ ‫چیی‬
‫و چ ه بس يارند مردمان ي ك ه در قرون و اعص ار بع د از نوح‬
‫مي‌زيسته‌اند و ما آنان را (طبق همين سنّت‪ ،‬به سبب تمّرد و‬

‫‪ 1‬البدایة والنهایة‪.1/101:‬‬
‫‪ :2‬البدایة والنهایة‪1/101:‬‬
‫‪ 3‬السرا‪.17 :.‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪359‬‬
‫س ركشيشان) نابود گردانده‌اي م‪( .‬مث ل‪ :‬خود قوم نوح‪ ،‬قوم‬
‫عاد‪ ،‬قوم ثمود‪ ،‬قوم لوط‪ ،‬قوم فرعون‪ ).‬همين كافي است كه‬
‫پروردگارت از گناهان بندگان ش آگاه و نس بت بدانه ا بين ا اس ت‬
‫(و لذا هي چ گون ه كاري از دي د او مخف ي‪ ،‬و بي‌ سزا و جزا‬
‫نمي‌ماند)‪.‬‬
‫ودر سوره مومنون آیه ‪ 31/‬می‪:‬دیامرف‬
‫چ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ چ (‪)1‬‬
‫(سپس بعد از آنان‪( ،‬يعني قوم نوح)‪ ،‬مردمان ديگري را (به‬
‫نام عاد‪ ،‬قوم هود) بر سر كار آورديم‪) .‬‬

‫اولین انحراف در عقیده و نخستین پیامبر‬

‫مدته ا پ س از اینک ه مردم بر دی ن توحی د و یکت ا پرس تی بودن د‪،‬‬
‫ک م ک م کژراهگ ی و انحراف در عقیده مردم پدی د آم د ک ه‬
‫نخس تین انحراف غلو و زیاده روی درتعظی م و بزرگداش ت‬
‫صالحان و نیک مردان و رساندن آنها به درجه خدایی بود‪.‬‬
‫چنانک ه در ص حیح بخاری از حدی ث اب ن اب ی جری ج از عطاء‬
‫روایت شده که ابن عباس درتفسیر آیة‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫چﮥ ﮧﮧﮨﮩ ﮬﮭﮬﮭﮮﮯﮰ ﮱﯓچ‬
‫ای ن نام مردان ص الحی از قوم نوح بوده ک ه پ س از فوت آنان‬
‫شیطان ب ه قومشان الهام نمود ک ه مجس مه ی آنان را در‬
‫مجالس ی ک ه آنه ا در آن بوده ان د نص ب نماین د و نام آنه ا را‬
‫رویشان بگذارند‪ ،‬پس آنها این کار را کردند‪ ،‬اما آنها را پرستش‬
‫نمی کردند تا اینکه آنان نیز از بین رفتند و به مرور زمان مورد‬
‫‪3‬‬
‫پرستش قرار گرفتند‪.‬‬
‫ای ن نخس تین انحراف ی اس ت ک ه در تاری خ بشری ت دام ن گی ر‬
‫توحی د ش د‪ .‬پ س خداون د برای اثبات وعده ای ک ه ب ه اب و البش ر‬
‫حضرت آدم داده بود‪ ،‬اولی ن پیام بر خود‪ ،‬حضرت نوح و کتاب‬
‫هدایت را به سوی آنها فرستاد‪.‬‬
‫دلی ل بر ای ن ک ه آدم نخس تین پیام بری بوده ک ه خداون د آو را‬
‫فرستاده‪ ،‬حدیث صحیح شفاعت است که در آن چنین آمده‪:‬‬
‫(ان الناس یأتون ب عد آدم نو حا فیقولون له فی ما یقولون‪ :‬یا نوح‪ ،‬ا نت اول‬
‫‪4‬‬
‫الرسل إالی الرض فوساک ال عبدا شکورا)‬

‫المومنون‪31:‬‬ ‫‪1‬‬

‫نوح‪.23 :‬‬ ‫‪2‬‬

‫صحیح بخاری‪ .8/667 :‬شماره ‪.4920‬‬ ‫‪3‬‬

‫روایت از مسلم‪ :‬ج ‪ 1‬ص ‪ .185‬شماره حدیث ‪194‬‬ ‫‪4‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪360‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(مردم پس از آدم پیش نوح می روند و به اوچیزهای میدنیوگ‬
‫ار و ت د نوادخ ه ک یت سه یرب مایپ نیت سخن و ت !حون یا ‪:‬هلمج زا‬
‫(‪.‬تسا هداهن مان راذگساپس ةدنب ار وت و هداتسرف نیمز هب‬
‫س ندهایی ک ه در دس ت م ا اس ت از کتاب پروردگار‪ ،‬خیلی‬
‫آشکار و واض ح بیان م ی دارن د ک ه نوح مردم را ب ه یکتاپرس تی و‬
‫توحید ناب دعوت می نمود و به قوم خود گفت‪:‬‬
‫چﭥﭦﭧﭨ ﭩﭪﭫﭬﭭﭮﭯ ﭰﭱ ﭲﭳ ﭴﭵﭶﭷ‬
‫‪1‬‬
‫ﭸﭹ چ‬
‫(پيوس ته مشركان‪ ،‬دشمنان ح ق بوده‌ان د و كافران ب ا‬
‫پيغم بران جنگيده‌ان د‪ .‬از جمله م ا نوح را ب ه س وي قوم خود (ك ه‬
‫در ميانشان برانگيخت ه شده بود) فرس تاديم‪ .‬او بديشان گف ت‪:‬‬
‫اي قوم من! براي شما جز خدا معبودي نيست‪ .‬پس تنها خدا را‬
‫بپرستيد‪ .‬من (از شما و دلسوزتان مي‌باشم‪ .‬قيامت و حساب و‬
‫كتابي در ميان است و اگر نافرماني كنيد) مي‌ترسم دچار عذاب‬
‫آن روزِ بزرگ شويد (و به دوزخ رويد)‪).‬‬
‫‪2‬‬
‫چ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ چ‬
‫(همچنين بديشان گفت‪ ):‬جز الله (‪ ،‬يعني خداي واحد يكتا) را‬
‫نپرس تيد‪ .‬بيگمان م ن از عذاب روز پ ر رن ج (قيام ت) بر شم ا‬
‫مي‌ترسم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ چ‬ ‫چﮎ ککک ﮒگگ گﮖﮗﮘﮙﮚ‬
‫(اي مؤمنان! در داس تان پيغم بران ع برت و درس زندگ ي‬
‫اس ت) م ا نوح را ب ه س وي قوم خودش فرس تاديم‪ .‬او بديشان‬
‫گف ت‪ :‬اي قوم م ن! خداون د (يگان ه يكت ا) را بپرس تيد‪ ،‬چرا ك ه‬
‫معبودي ج ز او نداري د‪ .‬آي ا (از عذاب خدا و زوال نعمت ي ك ه ب ه‬
‫شما داده است) نمي‌پرهيزيد؟)‬
‫کس انی ک ه دعوت توحیدی او را پذیرفت ه و ب ه أن جواب مثب ت‬
‫داده اند‪ ،‬ضعیفان و ناتوانان بوده اند‪ ،‬اما اشراف و روساء قوم‬
‫ک ه ب ه گمان خود ص احب عق ل و خرد بودن د‪ ،‬خود را از پیروی‬
‫حق بی نیاز دانسته و از آن روی گردان بودند‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫چﭺچ چچﭾﭿﮀﮁﮂﮃ‬
‫(اشراف و رؤساي قوم او گفتند‪ :‬ما شما را (دور از حق و)‬
‫ي آشكاري مي‌بينيم‪ .‬منظور از(مل قوم)‬ ‫در گمراهي و سرگشتگ ِ‬
‫ک ه در آی ه فوق ذک ر شده‪ ،‬اشراف و روس اء قوم بوده ان د و ب ه‬
‫نوح (ع)می گفتند‪:‬‬
‫‪ 1‬اعراف‪.59 :‬‬
‫‪2‬هود‪.26 :‬‬
‫‪ 3‬مومنون‪.23:‬‬
‫‪ 4‬اعراف‪.60:‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪361‬‬
‫چ هود‪٢٧ :‬‬ ‫چﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ‬
‫(م ا مي‌بيني م ك ه كس ي ج ز افراد فروماي ه و كوتاه‌فك ر و‬
‫ساده‌لوح ما (به تو نگرويده) از تو پيروي نكرده است‪).‬‬
‫یعنی آنها بدون تأمل و تفکر از تو پیروی نموده اند‪ .‬آن کسی‬
‫که ناسزایش می گفتند در واقع می بایست تمجید و ستایشش‬
‫نماین د‪ ،‬زیرا هرگاه واقعی ت روش ن ش د نیازی ب ه تفک ر و تأم ل‬
‫ندارد‪ ،‬بلکه باید از آن پیروی شود‪.‬‬
‫از اینک ه خداون د انس انی را ب ه عنوان پیام بر مبعوث نمای د‬
‫تعجب می کردند لذا می گفتند‪:‬‬
‫چ هود‪٢٧ :‬‬ ‫چﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬
‫(شم ا اي پيروان نوح! ن ه نوح و ن ه) شم ا را برت ر از خود‬
‫نمي‌بينيم و بلكه دروغگويانتان مي‌دانيم‪).‬‬
‫ﮤﮥﮧﮧ ﮨ ﮩﮬﮭﮬﮭ ﮮﮯ ﮰﮱ‬ ‫چﮠﮡﮢﮣ‬
‫‪1‬‬
‫ﯓ ﯔﯕﯖﯗﯘ ﯙﯚﯛچ‬
‫(اشراف و سران كافر قوم او گفتند‪ :‬اين مرد جز انساني‬
‫همچون شم ا نبوده (و در ادّعاي نبوّت دروغگ و اس ت) ولي او‬
‫(ب ا اي ن ادّعاء) مي‌خواه د بر شم ا برتري گيرد (و خويشت ن را‬
‫س رور و آقاي شم ا گردان د)‪ .‬اگ ر خدا مي‌خواس ت (پيغم بري را‬
‫ب ه ميان م ا روان ه كن د) حتما ً فرشتگان ي را (براي اي ن منظور)‬
‫مي‌فرس تاد‪ .‬م ا چني ن چيزي را در (تاري خ) پدران پيشي ن خود‬
‫نشنيده‌اي م (ك ه انس اني ادّعاي نبوّت كن د و خود را نماينده خدا‬
‫بداند)‪).‬‬
‫س ران و اشراف قوم‪ ،‬از حضرت نوح م ي خواس تند ك ه‬
‫مس تمندان و فقیران ی ک ه از او پیروی م ی کردن د از خود دور‬
‫کند‪ .‬اما او به خواسته آنان تن نداد و طلبشان را رد کرد‪:‬‬
‫ﭨ ﭩ ﭪ چ هود‪:‬‬ ‫چ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ‬
‫‪٢٩‬‬
‫(من كساني را كه ايمان آورده‌اند (از مجلس و همدمي خود‬
‫ب ه خاط ر شم ا) نمي‌ران م‪ .‬آنان (در روز قيام ت) خداي خود را‬
‫ملقات مي‌كنن د (و اگ ر آنان را بران م در آن وق ت از م ن‬
‫شكاي ت مي‌كنن د)‪ .‬ا ّما م ن شم ا را گروه نادان ي مي‌دان م (چرا‬
‫كه معيار ارزش انسانها را در مال و جاه مي‌دانيد نه در پيروي‬
‫از حق و انجام كار نيك)‪).‬‬
‫روزگار س پری م ی ش د و مجادله میان او و قوم ش همچنان‬
‫بردوام بود‪ ،‬چنانکه خدوند می‪:‬دیامرف‬

‫مومنون‪.24:‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪362‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪1‬‬
‫چ‬ ‫چ‬
‫(او نهص د و پنجاه س ال در ميان آنان ماندگار ش د (و ج ز‬
‫گروه اندكي بدو ايمان نياوردند)‪).‬‬
‫حضرت نوح آنها را دعا نمود‪:‬‬
‫چ‬
‫‪2‬‬
‫چ‬ ‫ی ی‬ ‫ﯼی‬
‫(نوح (ب ه دعاي خود ادام ه داد و) گف ت‪ :‬پروردگارا! هي چ‬
‫احدي از كافران را بر روي زمي ن زنده باق ي مگذار‪ .‬ك ه اگ ر‬
‫ايشان را رها كني‪ ،‬بندگانت را گمراه مي‌سازند و جز فرزندان‬
‫بزهكار و كافرِ سرسخت نمي‌زايند و به دنيا نمي‌آورند‪).‬‬
‫سرانجام خداوند آنان را با طوفان بزرگی نابود کرد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫چﭺ چچچﭾﭿچ‬
‫(قب ل از موس ي ني ز چني ن كردي م) و قوم نوح را غرق‬
‫نموديم‪).‬‬
‫خداون د از روی لط ف و رحم ت خود‪ ،‬نوح و پیروان ش را‬
‫نجات داد و زمی ن را از وجود س تمگران پاک گردان د و ج ز‬
‫موحدی ن و یکت ا پرس تان هی چ کس ی روی آن باق ی نمان د‪ ،‬ام ا‬
‫چون به انحراف روی اوردند و از توحید فاصله گرفتند خداوند‬
‫پیامبران دیگری را به سوی آنان فرستاد)‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫چﭲ ﭳ ﭴﭵ ﭶﭷﭸﭹﭺ چ چ چ‬
‫(سپس بعد از آنان‪( ،‬يعني قوم نوح)‪ ،‬مردمان ديگري را (به‬
‫نام عاد‪ ،‬قوم هود) بر س ر كار آوردي م‪ .‬پيغم بري از خودشان را‬
‫به ميانشان روانه كرديم‪).‬‬
‫آنها هم این قوم را باز به سوی توحید خدا فرا خواندند‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮈ چ‬
‫سط او بديشان پيغام دادي م) ك ه خدا را بپرس تيد‪ ،‬زيرا‬ ‫((تو ّ‬
‫جز او معبودي نداريد‪).‬‬
‫بدی ن ترتی ب هرگاه بن ی آدم ب ه ک ژ راه ی گرویده و از راه‬
‫منحرف شده‪ ،‬خداون د از روی رحم ت خود راه را برایشان‬
‫روش ن کرده و ب ا نور هدایت ش تاریکیه ا را از س ر راهشان‬
‫زدوده است‪.‬‬

‫عنكبوت‪.14 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫نوح‪.27-26 :‬‬ ‫‪2‬‬

‫فرقان ‪.37‬‬ ‫‪3‬‬

‫مومنون‪32-31 :‬‬ ‫‪4‬‬

‫مومنون‪.32 :‬‬ ‫‪5‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪363‬‬
‫چ پ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩﭪ ﭫ ﭬ‬
‫‪1‬‬
‫ﭭﭮﭯچ‬
‫(س پس پيغم بران خود را يك ي پ س از ديگري (ب ه س وي‬
‫اقوامشان) روان ه كردي م و اقوامشان آنان را تكذي ب نموده و‬
‫دروغگ و ناميدن د‪ ،‬م ا ه م (اي ن ملّتهاي س ركش را نابود و) يك ي‬
‫را ب ه دنبال ديگري روان ه (ديار نيس تي) كردي م و ايشان را نق ل‬
‫مجالس و ماي ه ع برت (ديگران) نمودي م‪ .‬نابود باد اقوام ي ك ه‬
‫بي‌ايمان و بي‌باورند‪).‬‬
‫ای ن چنی ن اس ت س رگذشت واقع ی انس ان‪ ،‬کشمک ش و‬
‫مبارزه طولنی بین حق و باطل‪ ،‬میان پیامبرانی که هدایت را‬
‫ب ه مردم عرض ه نموده ان د و گمراهان ی ک ه از توحی د و‬
‫یکتاپرس تی اعراض نموده و از آن روی گردانده ان د و بدانچ ه‬
‫آباء و اجدادشان بر آن یافت ه ان د س خت پایبن د بوده و از هوا و‬
‫آرزو های باطل خود پیروی نموده اند‪.‬‬
‫چ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک کﮒ گ گ گﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚﮛ‬
‫ﮧﮧ ﮨﮩﮬﮭﮬﮭﮮ ﮯﮰ‬ ‫ﮜﮝﮞ ﮟﮠﮡﮢﮣﮤﮥ‬
‫ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫‪2‬‬
‫چ‬
‫(آي ا ب ه شم ا نرس يده اس ت خ بر كس اني ك ه پي ش از شم ا‬
‫بوده‌ان د؟ (از قبي ل) قوم نوح و عاد و ثمود و كس ان ديگري ك ه‬
‫پ س از ايشان آمده‌ان د و ج ز خدا كس ي (تعداد بيشمار) آنان را‬
‫(نمي‌داند و ايشان را چنان كه بايد) نمي‌شناسد‪ .‬پيغمبرانشان‬
‫دلئل روش ن و معجزات آشكاري برايشان آوردن د (و بديشان‬
‫نمودن د)‪ ،‬ولي آنان دس تهايشان را بر دهانهاي پيغم بران‬
‫گذاشتن د (و از تبلي غ آنان جلوگيري نمودن د و س د ّ راه رس الت‬
‫آسماني و دشمن دعوت الهي شدند و) گفتند‪ :‬ما ايمان نداريم‬
‫ب ه چيزي ك ه ب ه همراه آن فرس تاده شده‌اي د (و دلئل و‬
‫معجزات شم ا را قبول نمي‌كني م و رس التتان را تص ديق‬
‫نمي‌نمائيم) و درباره چيزي كه ما را بدان مي‌خوانيد سخت در‬
‫ك و گماني م (و ب ه يكتاپرس تي و قانون آس ماني يقي ن و باور‬‫ش ّ‬
‫نداري م)‪ .‬پيغم برانشان بديشان گفتن د‪ :‬مگ ر درباره وجود خدا‪،‬‬
‫كو‬ ‫مدِل و نمون ه پيشي ن‪ ،‬ش ّ‬‫آفريننده آس مانها و زمي ن‪ ،‬بدون ُ‬
‫ترديدي در ميان اس ت‌؟ (مگ ر عق ل شم ا كتاب باز هس تي را‬
‫ا را فرا‬ ‫ه مؤلف آن راه نمي‌برد؟ )‪ .‬او شم‬ ‫نمي‌نگرد و ب‬
‫مي‌خوان د ت ا گناهانتان را ببخشاي د و (از گذشت ه ناپاكتان‬
‫مؤمنون‪.44:‬‬ ‫‪1‬‬

‫ابراهيم‪.10-9:‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪364‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫صرف‌نظر نمايد و بدين زوديها هلكتان نسازد و بلكه) تا مدّت‬
‫خص ي (ك ه در آن مرگتان فرا مي‌رس د) شم ا را بر جاي و‬ ‫مش ّ‬
‫محفوظ دارد‪ .‬آنان (مس خره‌كنان در پاس خ پيغم بران) گفتن د‪:‬‬
‫شما جز انسانهائي همچون ما نيستيد (و فضيلتي بر ما نداريد‬
‫ت ا از ميان م ا شم ا را برگزينن د و پيام‌آوران آس ماني براي‬
‫مردمان زمين ي كنن د) و شم ا مي‌خواهي د م ا را از چيزهائي‬
‫منص رف و ب ه دور داري د ك ه پدرانمان آنه ا را مي‌پرس تيده‌اند‪.‬‬
‫(ذك ر خلق ت آس مانها و زمي ن فائده‌اي ندارد‪ .‬اگ ر راس ت‬
‫مي‌گوئيد) براي ما دليل روشني بياوريد (و معجزه‌هائي بنمائيد‬
‫كه ما پيشنهاد مي‌كنيم)‪.‬‬

‫با دقت ازدعوت پیامبرانی که قرآن سر گذشت آنها‬

‫را برای ما بیان نموده است‪ ،‬واقعیتهای زیر برای ما‬
‫روشن می‪:‬ددرگ‬
‫اول‪ :‬خداونداز ابتدای خلق ت انس ان‪ ،‬او را کام ل‪ ،‬زیب ا و‬
‫مس تعد برای هدف و مقص ود معین ی ک ه عبادت و بندگ ی ذات‬
‫الله م ی باش د‪ ،‬آفریده اس ت و اس تعداد و توانای ی انجام ای ن‬
‫وظیفه را نیز به او بخشیده است‪.‬‬
‫دوم‪ :‬خداون د از ابتدای آفرین ش انس ان او را ب ه راز وجود‬
‫خود آگاه نموده و برای شناخ ت پروردگارش نی ز او را ب ه فک ر‬
‫و اندیش ه خود واگذار ننموده اس ت‪ ،‬بلک ه پیام برانی را برای ش‬
‫فرستاده که تعدادشان به تناسب نیاز بشریت بوده است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﮂﮃﮄﮅچ‬ ‫چ ﭸ ﭹ ﭺ چ چچ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬
‫(ما تو را همراه (دين) ح قّ‪ ،‬به عنوان مژده دهنده (مؤمنان‬
‫ب ه بهش ت) و بي م دهنده (كافران ب ه دوزخ‪ ،‬ب ه ميان مردمان)‬
‫فرستاده‌ايم‪ .‬هيچ مل ّتي (از ملّتهاي پيشين) هم نبوده است كه‬
‫بيم دهنده‌اي به ميانشان فرستاده نشده باشد‪).‬‬
‫به همین جهت ما نام تمام پیامبران را نمی دانیم‪.‬‬
‫ﭢﭣﭤ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ‬
‫‪2‬‬
‫ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ چ‬
‫(پي ش از ت و پيغم براني را (براي رهنمود مردمان)‬
‫فرس تاده‌ايم‪ .‬س رگذشت بعضيه ا را براي ت و بازگ و كرده و‬
‫س رگذشت برخيه ا را براي ت و بازگ و نكرده‌اي م‪ .‬هي چ پيغم بري‬
‫ح ق نداشت ه اس ت معجزه‌اي را (ك ه قوم او پيشنهاد كرده‌ان د)‬

‫فاطر‪.24 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫غافر ‪.78‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪365‬‬
‫نشان دهد مگر به فرمان خدا‪ .‬زماني هم فرمان خدا (مبني بر‬
‫ارائه آن معجزه ص ادر شده اس ت و پيشنهاد كنندگان ايمان‬
‫نياورده‌ان د) دادگران ه داوري شده اس ت‪( .‬بدي ن معن ي ك ه خدا‬
‫ت‬ ‫ت) و آن وق‬ ‫بران و مؤمنان را نجات داده اس‬ ‫پيغم‬
‫باطلگرايان (هلك و) زيانمند گشته‌اند‪).‬‬
‫دلی ل بر ای ن مس ئله‪ ،‬ای ن اس ت ک ه تمام امتهای ی ک ه‬
‫پیام برانشان را تکذی ب نموده ان د در روز قیام ت اقرار و‬
‫اعتراف م ی نماین د ک ه پیام بران پیام و دعوت خدا را ب ه آنه ا‬
‫رسانده اند‪ ،‬چنانکه خداوند می‪.‬دیامرف‬
‫ﮮﮯﮰﮱﯓ ﯔ ﯕ ﯖﯗ ﯘﯙﯚﯛﯜ ﯝﯞﯟ‬ ‫چﮭ‬
‫‪1‬‬
‫چ‬ ‫ﯠﯡﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨﯩ‬
‫( هر زمان كه گروهي بدان انداخته مي‌شوند‪ ،‬دوزخبانان از‬
‫آنان مي‌پرس ند‪ :‬آي ا پيغم بر بي م دهنده‌اي ب ه ميان شم ا نيامده‬
‫است (تا شما را از چنين روزي و وضعي بترساند؟)‪.‬‬
‫مي‌گوين د‪ :‬آري! پيغم بران بي م دهنده‌اي ب ه ميان م ا آمدن د و‬
‫ما دروغگويشان ناميديم و گفتيم‪ :‬خداوند به هيچ وجه چيزي را‬
‫(ب ه نام وح ي‪ ،‬براي كس ي) نفرس تاده اس ت و شم ا دچار‬
‫گمراهي بزرگي هستيد‪) .‬‬
‫فرس تادن ای ن هم ه پیام بر در طول تاری خ نشان ه رحم ت و‬
‫عنایت خدا به بنگان و وفاء به عهد و پیمانی است که خداوند‬
‫ب ه حضرت آدم داده بود و نی ز برای ای ن اس ت ک ه انس ان در‬
‫قیامت عذر و بهانه ای نداشته باشد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫چ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ چ‬
‫( ت ا بع د از آمدن پيغم بران ح ّجت و دليلي بر خدا براي‬
‫مردمان باق ي نمان د (و نگوين د ك ه اگ ر پيغم بري ب ه س وي م ا‬
‫مي‌فرستادي‪ ،‬ايمان مي‌آورديم و راه طاعت و عبادت در پيش‬
‫مي‌گرفتيم)‪ .‬خدا چيره حكيم است (و كارهايش از روي قدرت‬
‫و حكمت انجام مي‌پذيرد)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫چ السراء‪١٥ :‬‬ ‫چﯨﯩ‬
‫(و ما (هيچ شخص و قومي را) مجازات نخواهيم كرد‪ ،‬مگر‬
‫اين كه پيغمبري (براي آنان مبعوث و) روان سازيم‪).‬‬
‫سنوم‪ :‬پای ه و اس اس دعوت هم ة پیام بران یک ی بوده‪ ،‬آنه م‬
‫دعوت به سوی توحید و راهنمای مردم جهت شناخت معبود و‬
‫پروردگارخود و بیان چگونگی و روش بندگی او بوده است ‪.‬‬

‫ملك‪.9-8 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫نساء ‪.165‬‬ ‫‪2‬‬

‫اسراء‪.15 :‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪366‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫چهارم‪ :‬دی ن تمام پیام بران‪ ،‬اس لم بوده وج ز اس لم دی ن‬
‫دیگری نداشته‪:‬دنا‬
‫‪1‬‬
‫چﭯﭰﭱﭲ ﭳﭴﭵﭶﭷﭸﭹﭺچچ چ‬
‫(و كسي كه غير از (آئين و شريعت) اسلم‪ ،‬آئيني برگزيند‪،‬‬
‫ه نمي‌شود و او در آخرت از زمره زيانكاران‬ ‫از او پذيرفت‬
‫خواهد بود‪).‬‬
‫مثل ً نوح می‪:‬دیوگ‬
‫‪2‬‬
‫چﮁﮂﮃﮄﮅﮆ چ‬
‫(و به من دستور داده شده است كه (همه كار و بار خود را‬
‫بدو حوالت دارم و) از زمره تس ليم‌كنندگان (امور زندگ ي ب ه‬
‫خدا و فرمانبرداران اوامر الله) باشم‪) .‬‬
‫خداوند در مورد تورات می‪:‬دیوگ‬
‫ﮎ ﮭ چ‬ ‫چ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ‬
‫الائدة‪٤٤ :‬‬
‫(ما تورات را (بر موسي) نازل كرديم كه در آن رهنمودي‬
‫(ب ه س وي ح ق) و نوري (زداينده تاريكيهاي جه ل و نادان ي و‬
‫پرتوانداز بر احكام الهي) بود‪ .‬پيغمبراني كه تسليم فرمان خدا‬
‫بودند بدان براي يهوديان حكم مي‌كردند)‬

‫آل عمران‪.85 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫يونس‪.72 :‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪367‬‬
‫و موسی به قوم خود می‪:‬دیوگ‬
‫ﮢﮣچ‬
‫‪1‬‬
‫ﮜﮝﮞﮟﮠ ﮡ‬ ‫چﮗﮘﮙﮚﮛ‬
‫(موسي (براي دلداري و تشجيع مؤمنان) گفت‪ :‬اي قوم‬
‫من! اگر واقعا ً به خدا ايمان داريد بر او توكّل كنيد (و بايد بر‬
‫او توكّل كنيد) اگر خود را بدو تسليم كرده‌ايد‪).‬‬
‫خداوند به دوست خود ابراهیم (ع) اسلم و مسلمان بودن‬
‫را دستور می‪:‬دهد‬
‫‪2‬‬
‫چ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ چ‬
‫(آن گاه كه پروردگارش (همراه با نمودن نشانه‌ها و آيات‬
‫كوني و نفسي) بدو گفت‪( :‬به يگانگي خدا اقرار كن و) اخلص‬
‫داشته باش‪ .‬گفت‪( :‬اقرار كردم و سر بر آستان تو سائيدم و)‬
‫خالصانه تسليم پروردگار جهانيان گشتم‪) .‬‬
‫‪3‬‬
‫چﮧﮧ ﮨ ﮩ ﮬﮭﮬﮭﮮﮯﮰﮱﯓﯔ ﯕﯖﯗچ‬
‫(و ابراهيم فرزندان خود را به اين آئين سفارش كرد‪ ،‬و‬
‫يعقوب (نوه او نيز چنين كرد‪ .‬هر كدام به فرزندان خويش‬
‫گفتند‪ ) :‬اي فرزندان من! خداوند‪ ،‬آئين (توحيدي اسلم) را‬
‫براي شما برگزيده است‪( .‬پس به ما قول بدهيد كه يك لحظه‬
‫هم از آن دوري نكنيد) و نميريد جز اين كه مسلمان باشيد‪).‬‬
‫آن هنگام که یعقوب از پسرانش در مورد معبود وخدایشان‬
‫بعد از او سوءال کرد گفتند‪:‬‬
‫چﯟﯠﯡﯢﯣﯤﯥﯦﯧ ﯨﯩ‬
‫‪4‬‬
‫چ‬
‫‪( .‬آن هنگامي كه به فرزندان خود گفت‪ :‬پس از من چه چيز‬
‫را مي‌پرستيد؟ گفتند‪ :‬خداي تو‪ ،‬خداي پدرانت ابراهيم و‬
‫اسماعيل و اسحاق را كه خداوند يگانه است و ما تسليم‬
‫(فرمان) او هستيم (و سر عبادت و بندگي بر آستانش‬
‫مي‌سائيم)‪.‬‬
‫ملكه سبأ گفت‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫چ‬ ‫چ‬
‫(گفت‪ :‬پروردگارا! من به خود ستم كرده‌ام (و گول كفر و‬
‫غرور شاهي را خورده‌ام‪ ،‬و هم اينك پشيمانم) و با سليمان‬
‫خويشتن را تسليم پروردگار جهانيان مي‌دارم (و به پيغمبري او‬
‫اقرار مي‌نمايم و تو را به يگانگي مي‌ستايم)‪.‬‬
‫یونس‪.84 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫بقره‪.131 :‬‬ ‫‪2‬‬

‫بقره‪.132 :‬‬ ‫‪3‬‬

‫بقره‪.133 :‬‬ ‫‪4‬‬

‫نمل‪.44 :‬‬ ‫‪5‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪368‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ویکی از دعاهای یوسف این بود‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫چ‬ ‫چ‬
‫(مرا مسلمان بميران و به صالحان ملحق گردان‪).‬‬
‫وپیامبر اسلم حضرت محمدص می‪:‬دیامرف‬
‫‪2‬‬
‫(والنبیاء إخوة العلت امهاتهم شتی ودینهم واحد)‬
‫(پیام بران ‪ -‬همچون برادران پدری هس تند ک ه پدرشان یک ی‬
‫ام ا مادران زیادی دارن د‪ .‬آنه ا نی ز دینشان یک ی اس ت‪ -‬ام ا‬
‫شریعتشان متفاوت ومختلف است‪).‬‬
‫ای ن تنوع ی ک ه در شریعته ا مشاهده م ی شود دلی ل بر ای ن‬
‫نیس ت ک ه دی ن هایشان مختلف و متفاوت بوده اس ت‪ ،‬زیرا‬
‫بعض ی اوقات خداون د قانون ی را ب ه خاط ر حکمت ی وض ع م ی‬
‫نماید‪ ،‬سپس به تناسب شرایط و موقعیت به خاطر حکمت و‬
‫مصلحتی که خود می داند‪ ،‬قانون دیگری را وضع می نماید که‬
‫چه بسا این دو حکم متضاد و متفاوت را در یک شریعت وضع‬
‫نمای د‪ .‬چنانک ه در اوائل اس لم ب ه مس لمانان دس تور داد ک ه‬
‫نمازهایشان را رو ب ه بی ت المقدس بگذارن د‪ .‬س پس ای ن حک م‬
‫را نس خ نمود و دس تور داد ک ه رو ب ه بی ت الله الحرام‬
‫نمازهایشان را بگذارن د‪ ،‬م ی بینی م ک ه ابتدا مس لمانان رو ب ه‬
‫قدس می نمودند‪ ،‬اما پس از مدتی این حکم تغییر یافت و رو‬
‫به کعبه نمودند‪ ،‬شریعت پیامبران نیز همین طور است‪ ،‬قانون‬
‫جدی د شریع ت قانون قدیم ی را نس خ م ی نمای د و شریعت ی ک ه‬
‫بر پیام بر اس لم نازل شده‪ ،‬پایان دهنده و نس خ کننده تمام‬
‫شریعتهای پیش از خود بوده است‪.‬‬
‫پنج م‪ :‬س بب ب ه وجود آمدن شرک و ب ت پرس تی در طول‬
‫تاری خ‪ ،‬ترق ی و پیشرف ت اعتقادی نبوده‪ ،‬چنانک ه عقاد و‬
‫همفکران ش تص ور م ی کنن د‪ ،‬بلک ه س بب آن منحرف شدن و‬
‫روی گردانیدن مردم از قانون و شریع ت خدا و عدم پیروی از‬
‫پیامبران بوده است‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﯼی ییچ‬ ‫چ‬
‫(و هرك ه از ياد م ن روي بگردان د (و از احكام كتابهاي‬
‫آس ماني دوري گزين د)‪ ،‬زندگ ي تن گ (و س خت و گرفته‌اي)‬
‫خواه د داشت‌‪( ،‬چون ن ه ب ه قس مت و نص يب خدادادي قان ع‬
‫خواه د ش د و ن ه تس ليم قض ا و قدر اله ي خواه د گش ت) و روز‬
‫رس تاخيز او را نابين ا (ب ه عرص ه قيام ت گس يل و ب ا ديگران در‬
‫آنجا) گرد مي‌آوريم‪).‬‬
‫يوسف‪.101 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫روایت از بخاری‪ :‬ج ‪6‬ص ‪ ،478‬شماره حدیث ‪.3443‬‬ ‫‪2‬‬

‫طه‪.124 :‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪369‬‬
‫ی ا پیروی از ظ ن و گمان و هوا پرس تی و روی گرداندیدن از‬
‫هدایت خدایی بوده است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫چ‬ ‫چ‬
‫(آنان ج ز از گمانهاي بي‌اس اس و از هواهاي نف س پيروي‬
‫نمي‌كنند‪ .‬در حالي كه هدايت و رهنمود از سوي پروردگارشان‬
‫براي ايشان آمده است (و در پرتو آن مي‌توانند به ناچيزي بتها‬
‫پي ببرند و رضاي خداي را بجويند و راه سعادت بپويند)‪.‬‬
‫چﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗپپ ﭚﭛﭜﭝﭞﭟﭠﭡﭢ ﭣﭤﭥ‬
‫‪2‬‬
‫ﭦﭧﭨچ‬
‫(بگ و‪ :‬اي اه ل كتاب! ب ه ناح ق در دي ن خود راه افراط و‬
‫تفري ط مپوئي د و از اهواء و اميال گروه ي ك ه پي ش از اي ن‬
‫گمراه شده‌ان د و بس ياري را گمراه كرده‌ان د و از راه راس ت‬
‫منحرف گشته‌اند‪ ،‬پيروي منمائيد)‪.‬‬
‫ودر مورد یهودیها می‪:‬دیامرف‬
‫ﮯ ﮰﮱ ﯓ ﯔ ﯕ‬ ‫چ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭﮬ ﮭ ﮮ‬
‫چ الائدة‪١٣ :‬‬ ‫ﯖ ﯗﯘ‬
‫ما به سبب پيمان‌شكني ايشان‪ ،‬آنان را نفرين كرديم و از‬ ‫(ا ّ‬
‫رحم ت خود محروم داشتي م و دلهايشان را س خت نمودي م (ب ه‬
‫گونه‌اي ك ه دلي ل و اندرز بدان راه نمي‌ياف ت)‪ .‬آنان س خنان را‬
‫تحري ف و بخ ش فراوان ي از آنچ ه (در تورات بود و) بديشان‬
‫تذكّر داده شده بود‪ ،‬ترك كردند)‬
‫در مورد مسیحیان نیز می‪:‬دیوگ‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭤ‬
‫‪3‬‬
‫چ‬
‫(و از كساني كه مي‌گويند‪ :‬ما مسيحي هستيم (و اد ّعا دارند‬
‫ك ه ياران مس يح مي‌باشن د ني ز) پيمان گرفتي م (ك ه ب ه انجي ل‬
‫عم ل كنن د و خداي را ب ه يگانگ ي بس تايند و مح ّمد را پيغم بر‬
‫واپس ين بدانن د) ا ّما آنان قس مت قاب ل ملحظه‌اي از آنچ ه‬
‫بدانان تذك ّر داده شده بود ب ه دس ت فراموش ي س پردند‪،‬لذا ب ه‬
‫پاداش آن ت ا دامن ه قيام ت‪ ،‬ميان (گروههاي مختلف) ايشان‬
‫كينه و دشمني افكنديم‪).‬‬
‫انحراف و روی گردانیدن آنها از توحید را این چنین بیان می‬
‫دارد‪:‬‬

‫نجم‪ .23 :‬المائدة‪٧٧ :‬‬ ‫‪1‬‬

‫مائده‪.77 :‬‬ ‫‪2‬‬

‫مائده‪.14 :‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪370‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫چ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫‪1‬‬
‫چ‬
‫(يهوديان و ترس ايان علوه از خدا‪ ،‬علماء دين ي و پارس ايان‬
‫خود را ه م ب ه خدائي پذيرفته‌ان د (چرا ك ه علماء و پارس ايان‪،‬‬
‫حلل خدا را حرام و حرام خدا را حلل مي‌كنن د‪ ،‬و خودس رانه‬
‫قانونگذاري مي‌نماين د‪ ،‬و ديگران ه م از ايشان فرمان مي‌برن د‬
‫و س خنان آنان را د ين مي‌دانن د و كوركوران ه به دنبالشان روان‬
‫مي‌گردند‪ .‬ترسايان افزون بر آن) مسيح پسر مريم را نيز خدا‬
‫مي‌شمارن د‪( .‬در ص ورتي ك ه در هم ه كتابهاي آس ماني و از‬
‫سوي همه پيغمبران الهي) بديشان جز اين دستور داده نشده‬
‫است كه‪ :‬تنها خداي يگانه را بپرستند و بس‪ .‬جز خدا معبودي‬
‫نيس ت و او پاك و منّزه از شرك‌ورزي و چيزهائي اس ت ك ه‬
‫ايشان آنها را انباز قرار مي‌دهند‪) .‬‬
‫به همين جهت پیامبران خود را از آنانی که از راه و روش و‬
‫منهجشان تخط ی نموده و منحرف گشت ه ان د‪ ،‬دوری م ی‬
‫گزینند‪:‬‬
‫چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک‬
‫ﮒ گ گ گ ﮖﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬
‫ﮧﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙﯚ ﯛ ﯜ ﯝ‬
‫‪2‬‬
‫چ‬ ‫ﯞ ﯟ ﯠﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫(و (خاطرنشان س از) آن گاه را ك ه خداون د مي‌گوي د‪ :‬اي‬
‫عيس ي پس ر مري م! آي ا ت و ب ه مردم گفته‌اي ك ه ج ز الله م ن و‬
‫مادرم را هم دو خداي ديگر بدانيد (و ما دو نفر را نيز پرستش‬
‫كني د؟ )‪ .‬عيس ي مي‌گوي د‪ :‬ت و را منّزه از آن مي‌دان م ك ه داراي‬
‫شري ك و انباز باش ي‪ .‬مرا نس زد ك ه چيزي را بگوي م (و بطلب م‬
‫كه وظيفه و) حق من نيست‪ .‬اگر آن را گفته باشم بيگمان تو‬
‫از آن آگاه ي‪ .‬ت و (علوه از ظاه ر گفتار م ن) از راز درون م ن‬
‫ه م باخ بري‪ ،‬ولي م ن (چون انس اني بي ش نيس تم) از آنچ ه بر‬
‫م ن پنهان مي‌داري بي‌ خبرم‪ .‬زيرا ت و داننده رازه ا و نهانيهائي‬
‫(و از خفايا و نواياي امور باخبري)‪ .‬من به آنان چيزي نگفته‌ام‬
‫مگر آنچه را كه مرا به گفتن آن فرمان داده‌اي (و آن) اين كه‬
‫جز خدا را نپرستيد كه پروردگار من و پروردگار شما است (و‬
‫هم و مرا و شم ا را آفريده اس ت و هم ه بندگان اوئي م)‪ .‬م ن ت ا‬
‫آن زمان ك ه در ميان آنان بودم از وض ع (اطاع ت و عص يان)‬
‫ايشان اطّلع داشت م و هنگام ي ك ه مرا ميراندي‪ ،‬تنه ا ت و‬

‫توبه‪.31 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫مائده ‪.117-116‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪371‬‬
‫مراق ب و ناظ ر ايشان بوده‌اي (و اعمال و افكارشان را‬
‫پائيده‌اي) و تو بر هر چيزي مطّلع هستي‪).‬‬
 ‫فصل پنجم‪ :‬خدا در تصور امتهای گمراه شده‬

‫هدف م ا از ارائه ای ن بح ث در ای ن موضوع بیان تاری خ انحراف‬

‫در عقیده‪ ،‬نیس ت زیرا ای ن موضوع خارج از امکان اس ت ب ه‬
‫دلی ل زیاد بودن انواع انحرافه ا و از طرف دیگ ر نیازی ب ه ای ن‬
‫جنب ه تاری ک تاریخ ی نیس ت‪ .‬چون کف ر ه ر ج ا و در ه ر قالب ی‬
‫باشد‪ ،‬یکی است! بلکه هدف ما از بیان این موضوع این است‬
‫ک ه بدانی م ای ن امته ا ب ه چ ه چیزهای گرفتار شده ان د ت ا ارزش‬
‫عقیده اس لمی برای کس انی ک ه آن را قبول کردهن یا رد د نا‬
‫‪.‬ددرگ نشور رتشیب نایم‬
‫در واق ع کس انیکه باط ل را تجرب ه کردهبوخ ارنآ و د نا‬
‫نآ ه ب ه ک ی تقو د ننک ی م کرد ار ق ح ر تشیب ‪،‬د نا ه تخانش‬
‫یوریپ مل سا زا ه ک ی یاهنآ و د نا ه تفریذپ ار نآ د نا هدیورگ‬
‫د نا ه تخانشن بوخ ار فلاخم و ل باقم نایدا و راکفا ا ما هدومن‬
‫ی م ی گهارژک ضرعم رد و فارحنا ماد رد ر ت دوز و ر تشیب‬
‫‪:‬دیوگیم هک رمع ترضح نخس تسا ابیز هچ ‪.‬دنتفا‬
‫«اگ ر کس انی ک ه اس لم را قبول کردن د‪ ،‬جاهلی ت را نم ی‬
‫شناختند و آن را تجربه نمی کردند‪ ،‬اسل م نابود می شد!»‬
‫مس لم اس ت کس ی ک ه تاریک ی ش ب را تجرب ه کرده اس ت‪،‬‬
‫بیشت ر م ی توان د از روشنای ی روز لذت ب برد «و قدر عافی ت را‬
‫کسی داند که به مصیبتی گرفتار شده باشد‪».‬‬
‫سید قطب (رح) این حقیقت را خوب درک کرده است آنگاه‬
‫که میهب زاین و دنکیمن کرد ار نید نیا ترورض ناسنا ‪:‬دیامرف‬
‫رد ت یرشب ه ک ی یاهیهارمگ زا ندش رود و یریگ هل صاف ن یا‬
‫ن تفای تابث و رارقت سا ت یمها و هدوب نادرگر س نآ یاهیکیرات‬
‫ینامز ات درک دهاوخن کرد ار یداقتعا هنیمز رد راکشآ نیقی رب‬
‫نیگن س و م کارتم یاهربا ن یا ی گرزب و ینیگن س زا ه ک‬
‫و یرو صت و یداقتعا یاه ه نیمز رد ‪،‬یمگردر س و ینادرگر س‬
‫و عاضوا و د یلاقت و راعش و د یلپ ماهوا و راکفا و ی فارخ‬
‫ه برجت ار دوب هدز راگنز ت یرشب ناگدید و لد رب ه ک ار یلاوحا‬
‫ناور و ی گتفشآ و جرم و جره ت یعقاو ه ک ی نامز ا ت و د نکن‬
‫یایاقب ه ک ی یاه ت یدودحم و ترا سا و ی گناوید و ی شیرپ‬
‫مک و دایز و لیوأت و فیرحت ببس هب ینامسآ یاهرواب و دیاقع‬
‫ت ب و هف سلف ا ب نآ ندش ه تخیمآ و ت یرشب ب ناج زا ندش‬
‫«‪.‬دنکن کرد ار یرگ یفارخ و یتسرپ‬
‫که ما به ذکر سه نمونه از آنها اکتفا می کنیم‪:‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪373‬‬
‫اول‪ :‬نماینده و نمونة عقیده یکی از دولتهایی است که مردم‬
‫آن را متمدن و بافرهنگ می دانستند‪.‬‬
‫دوم‪ :‬منحرف شدن و روی گردانیدن پیروان دینهای آس مانی‬
‫از حق‪.‬‬
‫سوم‪ :‬بت پرستیی که پیش ازآمدن پیامبرص عربها دچار آن‬
‫شده بودند‪.‬‬
 ‫‪1‬‬
‫مبحث اول‪ :‬پروردگار از دیدگاه یونانیها‬
‫دانشمندان و محققی ن‪ ،‬یونانیه ا را از جمله ملت هاي متمدن‬
‫دوران باس تان ميدانن د‪ ،‬ام ا باه م نگاه ی را ب ه عقیده ای ن ملت‬
‫گمراه و س رگردان‪ ،‬داشت ه باشی م تا ببینی م که در چه گمراهی‬
‫و سرگردانی به سر می بردند‪.‬‬
‫آنها «جوبیتر» را رب الرباب و خدای برتر خود می دانستند‬
‫ک ه شک ل و قیاف ه اش بیشت ر ب ه شیطان شباه ت داش ت ت ا ب ه‬
‫خدا‪ ،‬او موجودی کین ه توز‪ ،‬بدخواه و س تیزه ج و‪ ،‬س رگرم ب ه‬
‫شهوات و عش ق بازی و خوردن و آشامیدن بود و ب ه امور‬
‫خدایان و مخلوقات توجه ی نداش ت مگ ر ب ه میزان ی ک ه برای‬
‫حف ظ س لطه و قدرت و تداوم طغیان و جور و س تمش لزم‬
‫بود‪ .‬او از «اس قولب » خدای ص حت و بهداش ت‪ ،‬خشمگی ن‬
‫بود زیرا مریضان را مداوا می کرد‪ ،‬پس او را از اخذ و وصول‬
‫مالیات ی ک ه بر روح مرده های ی ک ه از زمی ن ب ه درون ه ا و ب ه‬
‫خاک منتقل می شدند‪ ،‬محروم می ساخت‪.‬‬
‫نعت‪،‬‬ ‫ه گمان آنان او از «برومثیوس» آلت علم و ص‬ ‫ب‬
‫خوش ش نم ی آم د‪ ،‬زیرا او ب ه مردم یاد م ی داد ک ه آت ش را در‬
‫صنعت و تکنولوژی به کار ببرند و از معرفت نیرویی را کسب‬
‫م ی کنن د ک ه مشاب ه و همس ان نیروی خدایان اس ت و او را ب ه‬
‫مجازات و تنبی ه همیشگ ی محکوم نموده بود و ب ه مرگ و دور‬
‫انداختنش از محل تجمع خدایان راضی نبود بلکه انواع شکنجه‬
‫و عذاب را در ح ق او اعمال و اختراع و مقرر نموده بود‪ ،‬او را‬
‫در کوه دورافتاده ای غ ل و زنجی ر و زندان ی نموده و پرندگان‬
‫را به سویش فرستاده تا در طول روز جگرش راتکه تکه کنند‬
‫و از آن بچرند و بخورند و درموقع شب جگرش به حالت اولی‬
‫بازگشت ه و س الم م ی گردی د ت ا روز بع د نی ز پرندگان شکاری‬
‫جه ت گاز گرفت ن و اذی ت دادن ش باز گردن د‪ ،...‬مدام در ای ن‬
‫عذاب بس ر م ی برد ت ا اب د و کس ی ح ق شفاع ت را برای ش‬
‫نداشته و هیچ دعا و التماسی برایش پذیرفتنی نیست‪.‬‬
‫شاع ر و فیلس وف ب ت پرس ت «هزیود» علت و س بب خش م‬
‫خدایان از «برومثیوس» را چنی ن بیان م ی دارد ک ه او در‬
‫مراسم عروسی و ولیمه خدایان در سهم «جوبيتر» استخوان‬
‫ه ا را بيشت ر و گوش ت و چرب ي را كمت ر قرار داده اس ت‪،‬‬
‫«جوبیت ر» معتق د اس ت ک ه او ب ه واس طه معرف ت‪ ،‬حکم ت و‬
‫هوشمندی و زیرکی ش بر «برومیثوث» برتری دارد‪ .‬چون او در‬

‫مراجعه به کتاب "حقایق السلم وأباطل خصومه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪375‬‬
‫میان خدایان ب ه اندازه ای از معرف ت و فراس ت برخوردار و‬
‫مشهور بوده که خدای بزرگ از آن بی بهره بوده است‪.‬‬
‫«هزیود» شاعر و فیلسوف نهایت سعی خود را برای تنزیه‬
‫و پاک جلوه دادن «جوبیت ر» نموده و او را در شک ل و قیاف ة‬
‫مقدس و بزرگ ی برای مردم ب ه تص ویر کشیده ک ه ب ا شک ل و‬
‫قیاف ة خدای معبود تناس ب داشت ه باش د‪ ،‬البت ه پ س از ای ن ک ه‬
‫عبادت را در دین یونانیهای قدیم تاحدی ارتقاء داده است‪.‬‬
‫اما با وجود آن‪ ،‬محققین و دانشمندان یونانی در مورد‬
‫«جوبیتر» میو داد یم بیرف ار «هریه» شرسمه وا ‪:‬دنیوگ‬
‫عقوم ات داتسرف یم دیشروخ رادم یوس هب ار اهربا یادخ‬
‫ات دناشوپب ار قفا و دنورب نآ رادم رب ديشروخ عولط‬
‫اب وا ياهيزاب قشع زا ديشروخ عولط عقوم شرسمه‬
‫‪.‬دوشن ربخ اب شناقوشعم‬
‫مي گويند‪ :‬روزي «هيره» همسر «جوبيتر» سر زده نزد او‬
‫رفت‪ .‬او را ديد كه در حال بوسيدن ساقهاي «جانيمير» است‪-‬‬
‫جانيمير چوپاني بود بسيارخشکل و زیبا صورت – "جوبيتر" او‬
‫را در خلوت ديد و او را ربوده و به آسمان برد‪ ،‬بهرحال‬
‫«جوبيهتر» از تهمت فريفته شدن به ساقهاي جانيمير‪ ،‬نجات‬
‫حاصل نكرد‪ ،‬اما لذت پیمانه شراب و شراب لبهای جانيمير او‬
‫را از همسرش غافل نموده بود‪.‬‬
‫ای ن نمون ه ای از عقیده شرک آمی ز و گمراه ی اس ت ک ه‬
‫مبنای آن را خرافات و خیالت و اوهام تشکی ل میه ب و د هد‬
‫ددعتم ا هینانوی دزن نایادخ دادعت ‪.‬ت سا هدش ل یدبت یا هنا سفا‬
‫و د نشک ی م ار ر گیدمه و د نهد ی م هقبا سم م ه ا ب ه ک دنت سه‬
‫اب ‪،‬دنماشآ یم و دنروخ یم ناسنا دننامه و دنهد یم هجنکش‬
‫س نجمه و د نکیم ت نایخ شر سمه ه ب و د ننک ی م جاودزا م ه‬
‫س پ‪....‬و د نریگ ی م هدیدان ار ر گیدکی هابتشا و د ننک ی م یزاب‬
‫ه تشاد د ناوت ی م ش ناوریپ لد رد یریثأت ه چ یا هدیقع ن ینچ‬
‫ی م ر یثأت ه عماج و دارفا راتفر و قلخا رب ه نوگچ ؟د شاب‬
‫ت سا فارحنا و کرش ه ب هدولآ ه ک یا هدیقع ن ینچ و؟دراذگ‬
‫؟دنکیم تیبثت ار یتمیق و شزرا مادک‬
 ‫‪1‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬خدا وند نزد یهود‬
‫تصورات بت پستی وخرافی گری وآلودگیهای ناسیونالیستی و‬
‫ملی گرایی دین بنی اسرائیل ‪ -‬یهودیت – را به طور کلی تحت‬
‫تأثی ر قرار داده بود و پیام بران بن ی اس رائیل –یعن ی یعقوب‬
‫پس ر اس حق پس ر ابراهی م †‪ -‬و در رأس آنه ا اس رائیل ب ا یکت ا‬
‫پرستی و توحید خالصی که پدرشان حضرت ابراهیم † به آنها‬
‫یاد داده بود‪ ،‬ب ه س وی قومشان مبعوث شدن د‪ ،‬س پس پیام بر‬
‫اولوالعزم و بزرگ‪ ،‬حضرت موسی† نیز با دعوت و پیام توحید‬
‫و ب ا شریع ت موس وی ک ه بر اس اس توحی د و یکت ا پرس تی بن ا‬
‫نهاده شده بود‪ ،‬ب ه دنبال حضرت اس رائیل‪ ،‬ب ه س وی قوم ش‬
‫فرستاده شد‪ ،‬اما دیری نپایید که بنی اسرائیل از راه منحرف‬
‫شده و در تص ورات ب ت پرس تی و اوهام و خیالت باطله فرو‬
‫شان (تورات)‪ ،‬انواع خرافات و‬ ‫د‪ ،‬در کتاب مقدس‬ ‫رفتن‬
‫خزعبلت و افس انه ه ا را در باره خدا قی د و ثب ت نمودن د‪ ،‬ب ه‬
‫گون ه ای ک ه هی چ قوم و ملت محروم و ب ی بهره ای از هدای ت‬
‫خدایی و کتاب آسمانی‪ ،‬تا این اندازه در خرافات و اباطل فرو‬
‫نرفته اند‪.‬‬
‫عقیده توحیدی ک ه خداون د برای ابراهی م فرس تاده بود‪،‬‬
‫عقیده ای پاک‪ ،‬شفاف و آشکار‪ ،‬فراگی ر و کاملی بود ک ه‬
‫ابراهی م‪ ،‬ب ه وس یله آن ب ه مقابله و مبارزه ب ا شرک و ب ت‬
‫پرس تی پرداخ ت‪ ،‬آن ه م مبارزه ای شدی د‪ ،‬قاط ع و جدی‬
‫چنانک ه قرآن آنرا ب ه تص ویر م ی کش د و ابراهی م پس رش را‬
‫بدان سفارش نمود‪ ،‬همانگونه که یعقوب‪ ،‬پیش از اینکه بمیرد‪،‬‬
‫پسرش را بدان سفارش نموده بود‪:.‬‬
‫گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ‬ ‫چک ک ک ﮒ‬
‫ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ ﮭ ﮬ‬
‫ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ‬ ‫ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ‬
‫ﯣ ﯤ‬ ‫ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ‬
‫ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬
‫ﯼ ی ی ی‬
‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ‬
‫ﭗ چ الشعراء‪٨٤ - ٦٩ :‬‬
‫((اي پيغمبر!) سرگذشت ابراهيم را براي كافران بيان دار‪.‬‬
‫هنگامي كه به پدرش (آزر) و قوم (بت‌پرست) خود گفت‪ :‬چه‬
‫‪ 1‬برگرفت ه از کتاب خص ئص التص ور الس لمی‪ ،‬تألی ف س ید قط ب ب ا اندک ی‬
‫تغییر‪...‬ص ‪.11‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪378‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫چي ز را پرس تش مي‌كني د؟ (چيزهائي را ك ه مي‌پرس تيد‪ ،‬ك ي‬
‫شايس ته پرس تش مي‌باشن د؟ )‪( .‬مفتخران ه پاس خ دادن د و)‬
‫گفتن د‪ :‬بتهاي بزرگ ي را مي‌پرس تيم و دائما ً (ب ه پرس تش آنه ا‬
‫مي‌پردازي م و) بر عبادتشان ماندگار مي‌ماني م‪ .‬گف ت‪ :‬آي ا‬
‫هنگام ي ك ه آنه ا را ب ه كم ك مي‌خواني د‪ ،‬ص داي شم ا را‬
‫مي‌شنون د و نيازتان را برآورده مي‌كنن د؟ ي ا س ودي ب ه شم ا‬
‫جه شما‬ ‫مي‌رسانند (اگر از آنها اطاعت كنيد؟ ) و يا زياني متو ّ‬
‫مي ‌سازند (اگر از آنها سرپيچي نمائيد؟ )‪ .‬مي‌گويند‪( :‬چيزي از‬
‫اي ن كاره ا را نمي‌توانن د بكنن د) فق ط م ا پدران و نياكان خود را‬
‫ديده‌ايم كه اين چنين مي‌كردند (و بتان را به گونه ما پرستش‬
‫مي‌نمودن د و م ا ه م از كارشان تقلي د مي‌كني م و ب س‪ .‬مگ ر‬
‫مي‌شود پدران و نياكان م ا در اشتباه بوده باشن د؟ )‪ .‬آي ا‬
‫(مي‌داني د ك ه چ ه كار مي‌كني د و) مي‌بيني د ك ه چ ه چي ز را‬
‫مي‌پرس تيد؟! آي ا (مي‌داني د ك ه چ ه كار مي‌كني د و) مي‌بيني د ك ه‬
‫چ ه چي ز را مي‌پرس تيد؟! هم ه آنه ا دشم ن م ن هس تند (آنهائي‬
‫ك ه شم ا معبود خود مي‌داني د) بج ز پروردگار جهانيان‪.‬‬
‫(پروردگار جهانيان ي) ك ه مرا آفريده اس ت‪ ،‬و ه م او مرا (ب ه‬
‫سوي سعادت دنيا و آخرت) راهنمائي مي ‌سازد (و در سراسر‬
‫زندگ ي م ن حضور دارد و لحظه‌اي از م ن غاف ل نيس ت)‪ .‬آن‬
‫كسي است كه او مرا ميخوراند و مي‌نوشاند‪ .‬آن كسي است‬
‫ك ه (چون اجلم فرا رس يد) او مرا مي‌ميران د و س پس (در‬
‫رس تاخيز براي حس اب و كتاب و جزا و س زا) مرا زنده‬
‫مي‌گردان د و آن كس ي اس ت ك ه اميدوارم در روز جزا و س زا‬
‫(ك ه قيام ت برپ ا اس ت) گناه م را بيامرزد‪( .‬ابراهي م دس ت دع ا‬
‫ب ه درگاه خدا برداش ت و گف ت‪ ) :‬پروردگارا! ب ه م ن كمال و‬
‫معرف ت مرحم ت فرم ا (ت ا در پرت و آن‪ ،‬ح ق را ح ق و باط ل را‬
‫باط ل ب بينم و قدرت بر داوري ص حيح در ميان بندگان ت داشت ه‬
‫باش م) و مرا (در دني ا و آخرت) از زمره شايس تگان و‬
‫بايستگان گردان‪( .‬با توفيق در طاعت و عبادت و اعمال نيك)‬
‫براي من ذكر خير و نام نيك در ميان آيندگان بر جاي دار‪).‬‬
‫ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎک ک ک ﮒ گگ‬ ‫ﮈ‬ ‫چﮆ ﮇ‬
‫ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬ ‫گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ‬
‫ﯕ‬ ‫ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ‬ ‫ﮧ ﮧ ﮨ ﮩ ﮬ‬
‫ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ‬ ‫ﯜ ﯝ‬ ‫ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ‬
‫چ البقرة‪١٣٣ - ١٣٠ :‬‬ ‫ﯩ‬
‫(چ ه كس ي از آئي ن ابراهي م رويگردان خواه د ش د مگ ر آن‬
‫(ناداني) كه خود را خوار و كوچ ك داشت ه و (انسانيّت و عقل‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪379‬‬
‫خويش را به بازيچه گيرد و ناچيز دارد؟) ما او را در اين جهان‬
‫برگزيديم (و سمبل و رهبر ديگران كرديم) و او در جهان ديگر‪،‬‬
‫از زمره شايس تگان (مقّرب درگاه اله ي) اس ت‪ .‬آن گاه ك ه‬
‫پروردگارش (همراه ب ا نمودن نشانه‌ ها و آيات كون ي و نفس ي)‬
‫بدو گف ت‪( :‬ب ه يگانگ ي خدا اقرار ك ن و) اخلص داشت ه باش‪.‬‬
‫گف ت‪( :‬اقرار كردم و س ر بر آس تان ت و س ائيدم و) خالص انه‬
‫تس ليم پروردگار جهانيان گشت م‪ .‬ابراهي م فرزندان خود را ب ه‬
‫اي ن آئي ن س فارش كرد‪ ،‬و يعقوب (نوه او ني ز چني ن كرد‪ .‬ه ر‬
‫كدام ب ه فرزندان خوي ش گفتن د‪ ):‬اي فرزندان م ن! خداون د‪،‬‬
‫آئين (توحيدي اسلم) را براي شما برگزيده است‪( .‬پس به ما‬
‫قول بدهي د ك ه ي ك لحظ ه ه م از آن دوري نكني د) و نميري د ج ز‬
‫اي ن ك ه مس لمان باشي د‪ .‬آي ا (شم ا يهوديان و مس يحيان ك ه‬
‫مح ّمد را تكذي ب مي‌نمائي د و ادّعاء داري د ك ه بر آئي ن يعقوب‬
‫هستيد) هنگامي كه مرگ يعقوب فرا رسيد‪ ،‬شما حاضر بوديد‬
‫(ت ا آئين ي را بشناس يد ك ه بر آن مرد؟)‪ .‬آن هنگام ي ك ه ب ه‬
‫فرزندان خود گفت‪ :‬پس از من چه چيز را مي‌پرستيد؟ گفتند‪:‬‬
‫خداي ت و‪ ،‬خداي پدران ت ابراهي م و اس ماعيل و اس حاق را ك ه‬
‫خداون د يگان ه اس ت و م ا تس ليم (فرمان) او هس تيم (و س ر‬
‫عبادت و بندگي بر آستانش مي‌سائيم)‪.‬‬
‫اما نوادگان ونسل او ازاین توحید خالص و این عقیده ناب و‬
‫این اعتقاد در مورد آخرت تخلف نمودند و عهد و پیمان خود را‬
‫شکس تند و بر پیمان و عه د شکن ی خود پافشاری و اص رار‬
‫نمودند تا اینکه حضرت موسی† با عقیده توحید و یکتا پرستی‬
‫ب ه س ویشان آم د و مجددا ً ای ن عقیده را ازن و باز س ازی نمود‪،‬‬
‫ام ا باز آنه ا برآن دوام نیافتن د و پایداری نکردن د‪ ،‬بلک ه از آن‬
‫روی گرداندند و منحرف شدند‪.‬‬
‫هنوز حضرت موس ی در میانشان بود ک ه آنه ا ب ه انحراف و‬
‫ک ج رفتاری شروع نمودن د‪ ،‬از جمله گوس اله ای را عبادت م ی‬
‫آنرا از طل و جواهراتی که از زنان مصری‬ ‫نمودند که سامری ‌‬
‫گرفته و با خود آورده بود‪ ،‬ساخته بود‪.‬‬
‫ﭑﭒﭓﭔﭕ‬ ‫ﯼیی ی‬ ‫چ‬
‫‪1‬‬
‫ﭚﭛﭜﭝچ‬ ‫ﭖﭗپپ‬
‫(گفتن د‪ :‬م ا ب ه اختيار خود از وعده ت و س رپيچي نكرده‌اي م‪،‬‬
‫وليك ن بارهاي س نگيني از زيورآلت (طلئ ِي) مردمان (قبط ي‬
‫سط زنانمان ب ه بهان ه امان ت جه ت خودآرائي بدانه ا در‬ ‫ك ه تو ّ‬
‫روز عي د گرفت ه شده بود و ب ه همراه داشتي م) بار م ا شده بود‬

‫سوره طه‪88-87 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪380‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫زيور حرام اس ت ك ه‬
‫ِ‬ ‫و (س امري مي‌گف ت‪ :‬نحوس ت اي ن زر و‬
‫موسي برنمي‌گردد‪ ،‬اين بود كه) ما آنها را از خود دور انداختيم‬
‫و س امري ني ز (آنچ ه ب ا خود داش ت) از خود دور افكن د‪ .‬س پس‬
‫سمه گوس اله‌اي را براي مردم (از ميان آت ش) بيرون آورد‬ ‫مج ّ‬
‫ّ‬
‫(ك ه ب ه علت تع بيه س وراخهائي در آن‪ ،‬ب ه هنگام وزش باد‪،‬‬
‫صدائي همچون) صداي گوساله داشت‪( .‬سامري و پيروانش)‬
‫گفتند‪ :‬اين معبود شما و معبود موسي است و او (چنين چيزي‬
‫را) فراموش كرده اس ت (و در طلب آن ب ه كوه طور رفت ه‬
‫است)‪.‬‬
‫البت ه پی ش از اینک ه ب ه پرس تش گوس اله روی آورن د‪ ،‬از‬
‫موس ی خواس ته بودن د ک ه بت ی را برایشان قرار ده د ت ا اورا‬
‫بپرستند‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬
‫‪1‬‬
‫ﭣ ﭤﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ چ‬
‫(بني‌اسرائيل را (از دست فرعون و فرعونيان نجات داديم و‬
‫س الم) از دري ا (ي قلزم نزد خلي ج س ويس) گذراندي م‪( .‬در‬
‫مس ير خود) ب ه گروه ي رس يدند ك ه بتهائي داشتن د و مشغول‬
‫پرس تش آنه ا بودن د‪( .‬در اي ن هنگام بني‌اس رائيل ب ه موس ي)‬
‫گفتن د‪ :‬اي موس ي! براي م ا معبودي بس از (ت ا ب ه پرس تش آن‬
‫بپردازي م) همان گون ه ك ه آنان داراي معبودهائي هس تند (و ب ه‬
‫پرس تش آنه ا مشغول مي‌باشن د! موس ي) گف ت‪ :‬شم ا گروه‬
‫ناداني هستيد (و نمي‌دانيد عبادت راستين چيست و خدائي كه‬
‫بايد پرستيده شود كيست)‪.‬‬
‫قرآن بس یاری از انحرافات و تص ورات شرک آمی ز و ب ت‬
‫پرستانه اشان را بیان میادخ هب ار دنزرف نتشاد ‪،‬هلمج زا ‪،‬دنک‬
‫‪:‬دنداد یم تبسن‬
‫چ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤﮥ ﮧ ﮧ ﮨﮩ ﮬ ﮭ ﮬ ﮭ ﮮ‬
‫‪2‬‬
‫ﮯﮰ ﮱ ﯓﯔ ﯕ ﯖ ﯗ چ‬
‫(يهوديان مي‌گوين د‪ :‬عَُزي ر پس ر خدا اس ت (چرا ك ه آنان را‬
‫بع د از ي ك قرن خواري و مذلّت از بن د اس ارت رهاني د و تورات‬
‫را ك ه از حف ظ داش ت دوباره براي ايشان نگاش ت و در‬
‫دس ترسشان گذاش ت) و ترس ايان مي‌گوين د‪ :‬مس يح پس ر خدا‬
‫اس ت (چرا ك ه او بي‌پدر از مادر بزاد)‪ .‬اي ن‪ ،‬س خني اس ت ك ه‬
‫آنان ب ه زبان مي‌گوين د (و ادعائي بي ش نيس ت و مبن ي بر دلي ل‬
‫و برهاني نمي‌باشد‪ .‬نه هيچ پيغمبري آن را گفته است و نه در‬

‫اعراف‪.138 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫توبه‪.30 :‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪381‬‬
‫هيچ كتاب آسماني از سوي خدا آمده است‪ .‬اين گفتار) آنان به‬
‫گفتار كافران ي مي‌مان د ك ه پي ش از آنان همچني ن مي‌گفتن د (و‬
‫مثل ً معتق د ب ه حلول خدا در برخ ي از مخلوقات بودن د و ي ا اي ن‬
‫ك ه فرشتگان را دختران خدا مي‌دانس تند)‪ .‬خداون د كافران را‬
‫نفري ن و نابود كن د چگون ه (دروغ مي‌گوين د و چگون ه از ح ق ب ا‬
‫وجود اي ن هم ه روشن ي ب ه دور مي‌گردن د و) بازداشت ه‬
‫مي‌شوند؟!‬
‫خدا را به صفات بخل و تهی دستی توصیف می نمودند‪.‬‬
‫چ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
‫ﯼییی‬
‫ﰊ ﰎﰈﰈﰈ تﰈ‬ ‫ﰈﰈﰈﰈﰈﰈ ﰉ‬
‫‪1‬‬
‫چ‬ ‫ﰒﰈ‬
‫((برخ ي از) يهوديان مي‌گوين د‪ :‬دس ت خدا ب ه غ ل و زنجي ر‬
‫بس ته اس ت! (و بخ ل او را از عطاء و بخش ش ب ه م ا گس سته‬
‫اس ت!)‪ .‬دس تهايشان بس ته باد! (و بخ ل بهره ايشان‪ ،‬و‬
‫دس تهايشان در دوزخ ب ه زنجي ر بس ته باد!) و ب ه س بب آنچ ه‬
‫مي‌گوين د نفرينشان باد (و از رحم ت خدا محروم و مطرود‬
‫گردن د!)‪ .‬بلك ه دو دس ت خدا باز (و او جواد و بخشنده اس ت)‪،‬‬
‫هرگونه كه بخواهد (و حكمت خداوندي اقتضاء كند) مي‌بخشد‪.‬‬
‫(ب ه س بب تنگ‌چشم ي و كينه‌توزي) آنچ ه از س وي پروردگارت‬
‫بر تو نازل مي‌شود (كه آيات قرآن مجيد است) بر سركشي و‬
‫كفرورزي بس ياري از آنان مي‌افزاي د‪ .‬م ا در ميان (طوائف‬
‫مختلف) آنان (به سبب انحراف عقيدتي و معيارهاي غلطي كه‬
‫ب ه نام خدا ب ه آئي ن خود راه داده‌ان د) ت ا روز قيام ت دشمن ي و‬
‫كينه‌توزي افكنده‌اي م‪ .‬آنان ه ر زمان ك ه آت ش جنگ ي (علي ه‬
‫پيغم بر و مؤمنان) افروخت ه باشن د‪ ،‬خداون د آن را (ب ا شكس ت‬
‫ايشان و پيروزي پيغمبر و مؤمنان) خاموش ساخته است‪ .‬آنان‬
‫ب ه خاط ر ايجاد فس اد در زمي ن مي‌كوشن د (و ب ا نيرن گ بازي و‬
‫فتنه‌گري و جنگ‌افروزي در پخ ش فس اد مي‌جوشن د‪ .‬آنان‬
‫مفسدند) و خداوند مفسدان و تباهكاران را دوست نمي‌دارد‪).‬‬

‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ‬
‫‪2‬‬
‫ﭥﭦﭧﭨچ‬
‫(با وجود اين كه ملك آسمانها و زمين از آن او است و همه‬
‫چيز را همو به ارث مي‌برد‪ ،‬برخي از يهوديان از روي ريشخند‬

‫مائده‪.64 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫أل عمران‪.182 :‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪382‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫گفتن د‪ :‬اي مح ّمد! خداي ت و فقي ر اس ت و از م ا درخواس ت‬
‫قرض مي‌كند! بگو‪ ) :‬بيگمان خداوند سخن كساني را شنيد كه‬
‫گفتن د‪ :‬خدا فقي ر اس ت و م ا بي‌نيازي م! آنچ ه را گفتن د (بر‬
‫ايشان) خواهيم نوشت و به قتل رساندن پيامبران را به ناحق‬
‫سط گذشتگان) ايشان (ه م ثب ت و ضب ط خواه د ش د) و‬ ‫(تو ّ‬
‫بدانان خواهيم گفت‪ :‬بچشيد عذاب (آتش) سوزان را‪).‬‬
‫یک ی از اعتقادات ناس یو نالیس تی پلی د و آلوده آنان‪ ،‬ای ن بود‬
‫ک ه م ی گفتن د خدای م ا از خودمان اس ت و م ا را ب ه قانون‬
‫اخلق محاس به نمیا ما ‪،‬ر گیدکی ا ب ا م راتفر دراوم رد ز ج ‪،‬د نک‬
‫‪،‬ت سه ناشقلخا رد ه ک ی بیع رب ار ا ه(یدوهی ر یغ) ناگناگیب‬
‫‪:‬دیامن یم وگزاب نامیارب نآرق هکنانچ ‪.‬دنکیمن هبساحم‬
‫چﮛﮜﮝﮞﮟﮠﮡ ﮢ ﮣﮤﮥﮧﮧﮨﮩ ﮬﮭﮬﮭ‬
‫‪1‬‬
‫ﮮ ﮯ ﮰ ﮱﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ چ‬
‫(و در ميان اه ل كتاب كس اني هس تند ك ه اگ ر دارائي فراوان ي‬
‫به رسم امانت بديشان بسپاري‪ ،‬آن را به تو بازپس مي‌دهند‪ .‬در‬
‫ميان آنان كس اني هس تند ك ه اگ ر ديناري ب ه رس م امان ت بديشان‬
‫ب سپاري‪ ،‬آن را به تو باز پس نمي‌دهند‪ ،‬م گر آن كه پيوسته بالي‬
‫س رشان ايس تاده باش ي‪ .‬اي ن بدان خاط ر اس ت ك ه ايشان‬
‫ميه ا (يعن ي غي ر يهود) مس ؤول نبوده و‬ ‫مي‌گوين د‪ :‬م ا در برابر ا ّ‬
‫بازخواستي نداريم! و بر خدا دروغ مي‌بندند (و چنين چيزي حكم‬
‫خدا نيست) و حال آن كه ايشان (اين را) مي‌دانند‪).‬‬
‫كتابهاي تحري ف شده آنان اوص افي را براي خدايانشان در‬
‫برگرفت ه ک ه دس ت کم ی از اوص افي نيس ت ك ه اغری ق ب ت‬
‫پرست برای خدایانشان قرار می دادند‪.‬‬
‫در اص حاح س وم از س فر تکوی ن آمده ک ه‪ :‬آدم پ س از اینک ه‬
‫مرتک ب اشتباه ش د واز شرة الخلد تناول نمود (شجرة الخلد‪،‬‬
‫چنانک ه ص احب و نویس نده کتاب إص حاح میت خرد ‪:‬د یوگ‬
‫یلاحرد د ندینش ار راگدرورپ یاد ص (ت سا ر ش و ر یخ ت خانش‬
‫مدآ ‪،‬یرحس یاهداب شزو ماگنه هب ‪،‬دز یم مدق تشهب رد هک‬
‫‪.‬د ندرک ناهنپ د نوادخ زا ار دوخ ت شهب ط سو رد شر سمه و‬
‫‪:‬داد باوج مدآ ؟یتسه اجک وت !مدآ یا ‪:‬دز دایرف دنوادخ سپ‬
‫و ت زا و مدینش ت شهب رد ار و ت یاد ص ن م !راگدرورپ یا‬
‫‪،‬مدومن ناهنپ و ت زا ار دوخ اذل ‪،‬مت سه ت خل ن م اریز مدی سرت‬
‫ایآ ؟یتسه تخل وت هک داد دای وت هب یسک هچ ‪:‬دومرف دنوادخ‬
‫هدومن لوانت د یروخن نآ زا مدومن هی صوت و ت ه ب ه ک ی تخرد زا‬
‫؟دیا‬

‫أل عمران‪.75 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪383‬‬
‫خداوند فرمود‪ :‬این ا نسان همچون یکی از ما شده و خیر و‬
‫شر را تشخیص میو دنک زارد ار شتسد نونکا مه دیاش و دهد‬
‫س پ ‪،‬د نامب هدنز ه شیمه یارب و دروخب تایح ت خرد زا زاب‬
‫نآ زا ه ک ی نیمز رد ا ت ‪،‬درک نوریب ت شهب زا ار وا راگدرورپ‬
‫زا ار نا سنا س پ ‪،‬دزادرپب ش شوک و راک ه ب هدش هدیرفآ‬
‫رارق (م یبورک) ندع غاب قرش رد ار وا و د نار نوریب ت شهب‬
‫ت خرد زا نانک ش خرچ ر یشمش یاههلعش نوچمه ا ت ‪،‬داد‬
‫‪.‬دنک تسارح و ینابهگن یگدنز‬
‫از ای ن شیرین ی جات ک ه ایشان بیان داشت ه‪ ،‬مشخ ص و‬
‫معلوم م ی شود ک ه چگون ه خدا را ب ه جه ل توص یف نموده‪ ،‬ب ه‬
‫گونه ای که نمی دانست آدم کجا است تا اینکه آدم خودش را‬
‫معرفی نمود و مانند انسان راه می رود و سبب رانده شدنش‬
‫از بهش ت معص یت و گناه کردن آدم نبود‪ .‬چنانک ه قرآن بیان‬
‫م ی دارد‪ ،‬بلک ه س بب آن ای ن بود ک ه خدا م ی ترس ید از اینک ه‬
‫آدم از درخ ت زندگ ی بخورد و برای همیش ه ماندگار بمان د!‬
‫خداون د شناخ ت خی ر و ش ر را ب ه آدم یاد نداده اس ت‪ ،‬بلک ه‬
‫هنگام ی آن را فرا گرف ت ک ه از درخ ت یاد شده خورد‪ .‬تمام‬
‫اینها دروغ و افتراهایی است که برخداوند سبحان بسته اند‪.‬‬
‫از س خن آنان چنی ن برداش ت م ی شود ک ه حیات و زندگ ی‬
‫جاوی د و ابدی خدا ب ه س بب خوردن ش از درخ ت زندگ ی بوده‬
‫است‪ .‬خدا منزه و پاک فراتر از چیزهایی است که آنان می نیوگ‬
‫‪.‬د‬
‫آنان‪ ،‬همچنانکه جهل را به خدا نسبت می دهند‪ ،‬همین طور‬
‫اندوه و پشیمان ی و ندام ت از کاری ک ه کرده اس ت را ب ه خدا‬
‫نس بت م ی دهن د و مینا سنا ش نیرفآ یارب د نوادخ ‪:‬د نیوگ‬
‫حون ترضح نامز رد شدا سف و ر ش نوچ ‪،‬د ش ن یگهودنا‬
‫یور رد ه ک د ید ار نا سنا راگدرورپ نوچو» ‪.‬ت سا هدوب رای سب‬
‫و راکفا مامت و ت سا دایز رای سب ش یاهیدب و ر ش ن یمز‬
‫زور نآ رد یراتفردب یارب یزیر ه مانرب شا ه نازور تارو صت‬
‫و هدیرفآ ن یمز یور ار نا سنا ه کنیا زا د نوادخ ن یاربانب ‪،‬ت سا‬
‫رد و د ش ن یگمغ ‪،‬ت سا هدومن راذگاو وا ه ب ار ن یمز راب و راک‬
‫زا ار نا سنا ن م ‪:‬ت فگ راگدرورپ س پ ‪،‬د ش نامیشپ دوخ لد‬
‫و نایاپ راهچ ا ب نا سنا ‪،‬م نک ی م دوبان و و حم ن یمز یور‬
‫وا هکنیا زا مدیسرت اریز ‪،‬تسا یکی اهسرخ و نامسآ ناگدنرپ‬
‫راگدرورپ نامشچ رد ار یتمعن حون اما ‪،‬ما هدرامگ نیمز رد ار‬
‫‪.‬دید‬
‫این خرافات را بشنو که در إصحاح دوازدهم از سفر تکوین‬
‫آمده است‪« :‬پس از اینکه زمین را به وسیله ذریه و فرزندان‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪384‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫نوح آباد نمود و هم ه ی ک زبان و ی ک لغ ت س خن می گفتن د‪ ،‬در‬
‫س فرشان ب ه شرق نعمت ی را در س رزمین شنعار دیدن د ودر‬
‫آنج ا س کونت گزیدن د و ب ه یکدیگ ر گفتن د‪ :‬بیایی د ب ا ه م آج ر‬
‫درست کنیم و آن را داغ کنیم و بپزیم‪ ،‬پس آجر برای آنها جای‬
‫سنگ و سنگ جای گل را گرفت و گفتند‪ :‬بیایید برای خود شهر‬
‫و قلع ة بلن د و س ر ب ه فلک کشیده ای بس ازیم ت ا اینک ه روی‬
‫زمین پخش و پراکنده نشویم‪.‬‬
‫پ س پروردگار فرود آم د ت ا ای ن شه ر و ای ن قلع ه ای ک ه بن ی‬
‫آدم بنایش کرده بودند را از نزدیک ببیند‪ ،‬پروردگار گفت‪ :‬اینها‬
‫ی ک رن گ و ه م دل و ی ک زبان هس تند و ای ن ابتدای کارشان‬
‫است‪ ،‬هرچه دلشان بخواهد انجام می دهند بدون اینکه مانعی‬
‫داشت ه باشن د‪ .‬زود باش بروی م و در آنج ا فرود آیی م و زبانشان‬
‫را دره م و بره م و مشوش کنی م ت ا س خنان یکدیگ ر را نفهمن د‪،‬‬
‫پ س خداون د آنه ا را از ه م متفرق نمود و در زمی ن پراکنده‬
‫اشان س اخت‪ ،‬بدی ن ترتی ب از س اختن شه ر و قلع ه دس ت‬
‫کشیدند‪ ،‬به همین جهت آنجا را بابل نام نهادند‪ .‬زیرا پروردگار‬
‫در آنج ا زبانه ا را ایجاد و متفرق نمود و از همان ج ا انس انها را‬
‫روی زمین متفرق و پراکنده ساخت»‬
‫ای ن چ ه خرافات و افس انهای اس ت ک ه حقیق ت ها را وارون ه‬
‫می!دیامن وحم و دوبان ار اهتیعقو یلک هب هک تسا کیدزن و دنک‬
‫یم شیحارط و میسرت اه هناسفا نیا هک تسا ییادخ هچ نیا‬
‫و ع مجت زا و د سرت ی م نا سن ا زا ه ک ی یادخ ؟د ننک‬
‫ناشا هلباقم و هزرابم هب نینچ نیا و دساره یم ناشندمآدرگ‬
‫ار اهنآ و دنوش یأر مه و دحتم اهنآ ه کنیا زا شیپ ‪،‬دزادرپ یم‬
‫ناشنابز ه ک نآ زا س پ ‪،‬د یامن ی م هدنکارپ و قرفتم ن یمز رد‬
‫؟دومن عونتم و قرفتم ار‬
‫یهودیان کردار ش ر و ب د را ب ه خدا نس بت م ی دهن د‪،‬‬
‫همچنانک ه پشیمان ی و ندام ت از کردارش را ب ه او نس بت م ی‬
‫دهن د‪ ،‬در س فر ص موئیل دوم‪ ،‬اص حاح بیس ت و چهارم چنی ن‬
‫آمده‪« :‬پروردگار بامدادان از اس رائیل ب ه میعاد بازگش ت و از‬
‫مردمی که به چاه هفتم آمده بودند‪ ،‬هفتاد هزار مرد را کشت‬
‫و فرشت ة مرگ دس تش را ب ه س وی اورشلی م دراز کرد ت ا آنج ا‬
‫را نیز نابود کند‪ ،‬اما پروردگار از بدی پشیمان شد و به ملئکه‬
‫ویرانگ ر و نابود کننده مردم‪ ،‬گف ت‪ :‬حال ب س اس ت‪ ،‬دس ت‬
‫بردارید‪».‬‬
‫اگ ر آنچ ه ک ه قرآن بیان نموده از گمراهیهای یهودیان‪ ،‬راج ع‬
‫به توصیف پروردگار شان و نیز تحریف وترهاتی که در تورات‬
‫آمده ترک کنی م و ب ه (تلمود)‪ -‬یعن ی کتاب ی ک ه رجال دی ن و‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪385‬‬
‫دانشمندان یهود‪ ،‬آن را نوشت ه ان د ک ه جایگاه و اهمیت ش از‬
‫نظر آنها خیلی بیشتر از تورات است ‪ -‬بنگریم و دقت کنیم‪ ،‬از‬
‫گمراه ی و س رگردانیهایی ک ه یهودیه ا در آن افتاده ان د‪ ،‬ن ه تنه ا‬
‫در زمین ة اعتقادی‪ ،‬بلک ه در تمام زمین ه های شریع ت‪ ،‬انس ان‬
‫وحشت زده و دچار رعب و هراس می شود‪.‬‬
‫م ا ب ه نق ل قس متی از کتاب «الکن ز المرص ود ف ی قواع د‬
‫التلمود » که راجع به ارجمندی و بزرگواری خدایان بحث می نک‬
‫نتفرگ دای و ندناوخ هب نانآ هاگدید زا ادخ ‪،‬مینک یم هدنسب ‪،‬د‬
‫ندرک یزاب و حازم و ی یوگ هوای ه ب ه کنانچمه ‪،‬دراد زاین‬
‫تعاس هدزاود زور» ‪:‬هدمآ نینچ دوملت رد و دوش یم مرگرس‬
‫ت عیرش ه علاطم و نت سشن ه ب ار لوا تعا س ه س ه ک ت سا‬
‫رداص نامرف و دهدیم مکح مود تعاس هس رد و دنکیم یرپس‬
‫ناهج نداد ماعط و کاروخ مو س تعا س ه س رد و د یامن ی م‬
‫و شیع و یزاب مرگرس ینایاپ تعاس هس رد و تسا لوغشم‬
‫«‪.‬تسا نامسآ ناگتشرف و توح اب شون‬
‫از ای ن بدت ر و خطرناکت ر بشن و‪« :‬خداون د ج ز خواندن و‬
‫مطالع ه نمودن تلمود همراه ب ا فرشتگان هی چ کار دیگری‬
‫ندارد‪ ».‬آن ه م ن ه تنه ا ب ا فرشتگان‪ ،‬بلک ه همراه ب ا (أس مودیه)‬
‫یعنی پادشاه شیاطین و اهریمنان در مدرسة آسمان‪.‬‬
‫اما (حوت)‪ ،‬کسی که خداوند با او مشغول لهو و لعب بوده‪،‬‬
‫کیس ت؟ حوت‪ ،‬ماه ی بس یار بزرگ ی اس ت ک ه م ی توان د ی ک‬
‫ماه ی را ک ه طولش س یصد فرس خ باش د‪ ،‬قورت ده د بدون‬
‫اینک ه در قورت دادن ش دچار زحم ت شود‪ .‬چون آن قدر بزرگ‬
‫بود‪ ،‬پ س خداون د ترس ید از اینک ه چنی ن موجودی زاد و ولد و‬
‫تولید مثل کند زیرا تمام دنیا نابود می شد‪ .‬لذا‪ ،‬زنش را از او‬
‫حرام نمود و اگ ر خداون د ای ن کار را نم ی کرد‪ ،‬دُدان و‬
‫جانداران بزرگ‪ ،‬هم ة دنی ا را اشغال م ی کردن د و تمام‬
‫ساکنانش از بین می رفتند‪ ،‬به همین جهت خداوند با قدرت و‬
‫نیروی خویش جنس نر حوتها را باقی گذاشت و جنس مادهش‬
‫و ایّهم سودرف رد نانموم ذیذل یاذغ ناونع هب و تشک ار نا‬
‫‪.‬دومن هدامآ‬
‫علوه بر ای ن خرافات و تًرهات ک ه پای ه و اس اس عقیده آنه ا‬
‫گردیده میاب رگید ‪،‬لکیه نآ ندرک دوبان زا سپ دنوادخ» ‪:‬دنیوگ‬
‫ار وا ه کلب ‪،‬ت شادن ار اوح ا ب ندی صقر ل یم و درکن یزاب توح‬
‫‪ «.‬تفاب شیارب ار اهوسیگ و تسارآ شیاهسابل اب‬
‫هلک و نابود گردن د‪ ،‬آنه ا س خنان کافران پی ش از خود را‬
‫تکرار م ی کنن د‪ ،‬س خن ملتهای گمراه و مشرک‪ ،‬خدا در تص ور‬
‫آنه ا ب ا انس ان فرق ی ندارد‪ ،‬افکار و کردارش مانن د افکار و‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪386‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫اعمال انس ان اس ت‪ ،‬گاه ی س رگرم بازی اس ت‪ ،‬گاه ی م ی‬
‫رقص د‪ ،‬گاه ی شاد و گاه ی دلتن گ و محزون اس ت‪ ،‬گاه ی ه م‬
‫گری ه مینامیل س ه ک دوهی هم سجم یدوبان یارب ؟ه چ یارب!د نک‬
‫‪.‬دوب هتخاس ناشیارب‬
‫آن مجس مه رم ز شکوه و عظم ت یهود بود‪ ،‬خداون د از‬
‫تاریخی که آن مجسمه نابود شده تا امروز سه چهارم شب را‬
‫به گریه و ناله سپری مییم و دنز یم هرعن ریش نوچمه و دنک‬
‫ار دوخ ه ناخ ن م ه ک ارچ ‪،‬ن م یارب یدوبان و کله» ‪:‬د یوگ‬
‫شوخت سد ار دوخ نادنزرف و مدرک دوبان ار هم سجم و ناریو‬
‫«‪.‬مدومن تراغ و لواپچ‬
‫بلک ه از ای ن بیشت ر در تحری ف و دروغ بر بس تن‪ ،‬مبالغ ه و‬
‫زیادهنآ یدوبان تر سح رد د نوادخ ‪:‬د نیوگیم و هدومن یور‬
‫ه ب د نوادخ ی گرزب ‪.‬د یدرگ ناوتان و ف یعض ‪،‬ک چوک ‪،‬هم سجم‬
‫نآ ن تفر ن یب زا ل بق ه ک یلاح رد ت سا نام سآ راهچ هزادنا‬
‫‪.‬دوب نیمز و اهنامسآ مامت هزادنا هب همسجم‬
‫خداوند را چنین توصیف می کنند که خداوند‪ ،‬هنگام تمجید و‬
‫س تایش از جان ب بندگان ش‪ -‬مقص ود از بندگان‪ ،‬یهودیه ا م ی‬
‫باشند ‪ -‬خود را تحقیرمیدوخ شیاتس دنوادخ هک یماگنه» ‪،‬دنک‬
‫ت سا ت خبشوخ ه چ ‪:‬د یوگیم ‪،‬دونش ی م مدرم نابز زا ار‬
‫و قاقحتسا دوجو اب دوش یم ت شادگرزبو شیاتس هک ییادخ‬
‫و ج نر رد ار ش نادنزرف ه ک یردپ ا ما ‪،‬نآ یارب شیگت سیاش‬
‫‪«.‬تسین یشیاتس هنوگ چیه یگتسیاش ‪،‬دیامن کرت تقشم‬
‫خدايشان بكُشاد! چگونه منحرف می گردند‪.‬‬
‫یک ی دیگ ر از افترا و دروغهای ی ک ه بر خدا م ی بندن د ای ن‬
‫اس ت ک ه – پاک ی و بلندی برای اوس ت‪ -‬خداون د س ر و ص ورت‬
‫خود را م ی زن د و گری ه میریزار س ش یاهمشچ رد ک شا و د نک‬
‫ناشیارب ه چنآ و دوهی یزور هی س و ی تخبدب یارب ‪،‬دوش ی م‬
‫لاح رد ار دوهی د نوادخ نوچو» ‪:‬د نیوگ ‪.‬ت سا هدمآ ش یپ‬
‫زیم ار دوخ تروص و رس و دوش یم نامیشپ ‪،‬دنیب یم یدوبان‬
‫هب و هدش یراج شنامشچ رد کشا ود سپ ‪،‬دیامنیم هیرگ و دن‬
‫تادوجوم مامت ار ا هنآ یاد ص ه ک یلاح رد ‪،‬د نزیریم ا یرد‬
‫تکرح هب اهایرد و دنونش یم نآ نایاپ ات ایند زاغآ زا نیمزرس‬
‫و د نوش ی م ک شخ ا هنیمز ر ثکا و د نیآیم رد شوج و ب نج و‬
‫« ‪.‬دنیآیم دوجو هب اههلزلز‬
‫آنها خطا و اشتباه و اعتراف نمودن به گناه را به خدا نسبت‬
‫م ی دهن د و ب ه گمان آنه ا‪ ،‬خداون د در آفریدن ماه دچار اشتباه‬
‫شده‪ - ،‬خدا پاک و منزه اس ت از دروغ و بهتانهای ک ه ب ه او‬
‫نسبت می دهند ‪ -‬ماه به خدا میهک یاهتفر اطخ هب وت» ‪:‬دیوگ‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪387‬‬
‫دوخ هابتشا ه ب ادخ س پ ‪،‬یاهدیرفآ د یشروخ زا ر تکچوک ار ن م‬
‫یارب ار ی ناویح ‪:‬د یوگیم و هدومن فارتعا نآ ه ب و هداد ن ت‬
‫دیشروخ زا رت کچوک ار هام نم اریز ‪،‬دینک حبذ نم هانگ هرافک‬
‫زاجم ار ادخ ندیزرو رفک هنوگچ اهنآ مناد یمن نم «ما هدیرفآ‬
‫؟تسیک یارب ادخ ندیزرو رفک لًوصا و دنا هدرمش‬
‫در واق ع عقلیهای ک ه ای ن افترا و دروغه ا را بر خدا م ی بندد‪،‬‬
‫خیلی هرزه و بیو دنک لوبق ار تاهرت نیا هک یلقع ‪،‬تسا درخ‬
‫و ذغم کبس یلیخ ‪،‬دنک ناشقیدصت و دشاب هتشاد نامیا اهنآ هب‬
‫باو ص و ق ح ه ب ار ا م ه ک ار یادخ ساپ س ‪.‬ت سا ر تهیامورف‬
‫‪.‬تسا هدومن ییامنهار‬
‫یکی دیگراز سبک سری و بیاهنآ هدیقع وزج هک اهنآ یاهیدرخ‬
‫زین ادخ رب یدرخ یب و یرس کبس» هک تسا نیا ‪،‬هدیدرگ زین‬
‫ینب زا هک یزور ‪:‬داتفا قافتا شیارب هکنانچمه ‪،‬دوش یم هریچ‬
‫ی گدنز زا ار ا هنآ ه ک درک دای دنگو س و د ش ن یگمشخ لیئار سا‬
‫فرطرب زا س پ ا ما ‪،‬د یامن مورحم د یواج تایح و ی گشیمه‬
‫و د ش نامیشپ م ه نآ زا ‪،‬ش ینادان و یر س کب س ندش‬
‫‪«.‬تسناد تلادع فلخ ار نآ نوچ ‪،‬دومنن ارجا ار شدنگوس‬
‫ب ه نس بت دادن س بکسری و بیندرک دای و ادخ ه ب یدرخ‬
‫افتکا مه رفک و ملظ ندش راچد و یفارحنا و اطخ یاهدنگوس‬
‫ربارب رد نداد هرافگ ه ب د نوادخ ‪،‬ا هنآ نامگ ه ب ه کلب ‪،‬د ننک ی من‬
‫هاگره» هدمآ اهنآ دوملت رد هکنانچ ‪،‬تسا دنمزاین شیاهدنگوس‬
‫ن یا د نمزاین ‪،‬د ش ی نوناق ر یغ و هابتشا دنگو س ب کترم د نوادخ‬
‫ار شا هرافک و دزا س دازآ شدنگو س زا ار وا ی سک ه ک ت سا‬
‫‪:‬دومرف دنوادخ هک دینش لیئارسا ینب نادنمدرخ زا یکی ‪،‬دهدب‬
‫ی م دازآ ‪،‬ما هدروآ نابز رب ه ک دنگو س ن یا زا ارم ی سک ه چ‬
‫ر گید یاهماخخ ه ک ت سناد نوچ ؟د هدیم ار نآ هرافک و دزا س‬
‫‪،‬دندروآ باسح هب رخ ار وا ‪،‬دننک یمن للح شدنگوس زا ار وا‬
‫ه تشرف ت هج ن یمه ه ب ‪،‬د ندرکن دازآ شدنگو س زا ار ادخ نوچ‬
‫تسا (ییم) شمان هک دنداد رارق نیمز و اهنامسآ نایم ار یا‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬دیامن ادا ار ادخ یاهرذن و دنگوس ةرافک یرورض عقاوم رد ات‬
‫ای ن نمون ه های ی از عقیده انحراف ی و جعلی یهودیان اس ت‬
‫که پایه و اساس دینشان بر آن بنا نهاده شده‪ ،‬که در انحطاط‬
‫و فرومایگی ش دس ت کم ی از دروغ و افس انه های یونانیان و‬
‫بت پرستان در مورد خدایانشان ندارد‪.‬‬

‫‪ 1‬ای ن گوش ه ای از آن هم ه ترهات و خرافات ی اس ت ک ه یهودیه ا در «تلمود»‬

‫نوشته اند‪.‬‬
 ‫مبحث سوم‪ :‬انحراف قوم عرب از توحید‬
‫عربه ا بردی ن پدرشان حضرت ابراهی م یعن ی توحی د و یکت ا‬
‫پرس تی بودن د و ت ا چهار ص د س ال پی ش از بعث ت و زمان ی ک ه‬
‫رئی س و متص دی واج ب الطاع ه و فرمانروا یعن ی عمرو ب ن‬
‫عام ر خزاع ی میانشان پیدا ش د و دی ن آنه ا را تغیی ر داد‪ ،‬برآن‬
‫استمرار و دوام داشتند‪.‬‬
‫در ص حیح بخاری از ابوهریره روای ت شده ک ه پیام برص‬
‫ه ف ی النار‪،‬‬‫فرمود‪( :‬رأی ت عمرو ب ن عام ر الخزاع ی یج ر قٌ صب َ ٌ‬
‫‪1‬‬
‫کان اول سیب السوائب)‬
‫یعن ی عمرو پس ر عام ر خزاع ی را دیدم ک ه تکهه شل یاههکت‬
‫هک دوب یسک نیتسخن وا و دیشك یم نيمز رب ار شياههدور و‬
‫‪.‬دومن ریاد ار یتسرپ هراتس‬
‫باز ه م در ص حیح بخاری از عایش ه روای ت شده ک ه پیام بر‬
‫خدا ص فرمود‪( :‬رأ یت جهن ّم یح طم بعض ها بع ضا و رأ یت عمرا ی جر‬
‫‪2‬‬
‫قصبه و هو اول من سیب السوائب)‬
‫(دوزخ را ديدم ك ه بخش ي از آن بخ ش ديگرش را ميو دروخ‬
‫ه ب و داتفا ن يمز رب ش ياه هدور ه ك مديد ار ر ماع ن ب ر مع‬
‫یتسرپ هراتس هک دوب يسك نيتسخن وا و دیشك یم دوخ لابند‬
‫(‪.‬داد جیورت ار‬
‫(عمرو) دی ن اعراب را تغیی ر داد و آنه ا را ب ه س وی عبادت و‬
‫پرستش بتها دعوت نمود و با بدعتی که در دین خدا پدید آورد‪،‬‬
‫مطاب ق می ل و آرزوی خود‪ ،‬حلله ا را حرام و حرامه ا را حلل‬
‫نمود چنانکه قرآن می‪:‬دیامرف‬
‫ﯼ ی یی‬ ‫چ‬
‫‪4‬‬
‫ﰈﰈﰈﰈ ﰉ ﰊ چ و‬
‫‪3‬‬

‫‪ 1‬روایت از بخاری‪.8/283 :‬شماره ‪.4623‬‬

‫‪ 2‬روایت از بخاری در صحیح خود‪ :‬ج ‪8‬ص ‪.283‬شماره ‪.4624‬‬
‫‪3‬سوره مائده‪ :‬آیه ‪.103‬‬
‫حيَرةٍ »‪ :‬به معني گوش شكافته مي‌گفتند كه پنج شكم مي‌زائيد و پنجمين‬ ‫‪ « 4‬بَ ِ‬
‫آنها نرينه بود‪ .‬در اين صورت گوشش را مي‌شكافتند و باركردن و سوارشدن و‬
‫خوردن گوش ت آن را حرام مي‌دانس تند و از هي چ گون ه چراگاه و آب ي آن را باز‬
‫نمي‌داشتند‪.‬‬
‫سآئ ِبَةٍ »‪ :‬به معني رها‪ ،‬و به شتر ماده‌اي مي‌گفتند كه صاحبش نذر مي‌كرد‬ ‫« َ‬
‫حيَرة‬
‫ك ه اگ ر ب ه س لمت از س فر برگردد‪ ،‬آن را ره ا كن د‪ .‬چني ن شتري مانن د ب َ ِ‬
‫براي وفاي به نذر معاف و آزاد مي‌شد‪.‬‬
‫صيلَةٍ »‪ :‬به معني واصله يعني رسيده و پيوسته‪ ،‬و به بّره مادينه‌اي گفته‬ ‫« وَ ِ‬
‫مي‌ شد ك ه ب ه ص ورت دوقلو همراه نرينه‌اي متولّد مي‌گردي د و ب ه خادمان بتان‬
‫داده مي‌شد‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪390‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫(خداون د بَحيره‪ ،‬س ائبه‪ ،‬وص يله‪ ،‬و حام ي را مشروع و مقّرر‬
‫نداشت ه اس ت‪ .‬و ليك ن كافران (از پي ش خود چيزهائي س رهم‬
‫مي‌كنن د و) برخدا دروغ مي‌بندن د‪ ،‬و بيشتر آنان نمي‌فهمن د (ك ه‬
‫اين كارها ناروا است و عذاب سختي به دنبال دارد)‪).‬‬
‫در مورد چگونگ ی پخ ش و انتشار بته ا در جزیره العرب‪،‬‬
‫توس ط عمرو ب ن عام ر روایتهای مختلف ی نق ل شده‪ ،‬از جمله‬
‫گفت ه شده ک ه عمرو مرثی ه خوان ی در میان جنیه ا داشت ه ک ه او‬
‫را ب ه س وی بتهای دفن شده در زمان نوح(ع) ک ه قوم نوح آن ها‬
‫را پرس تش م ی نمودن د‪ ،‬راهنمای ی نموده و عمرو آن بتزا ار ا ه‬
‫هدومن ر شتنم و ش خپ مدرم نایم رد و هدروآ نوریب ن یمز‬
‫‪.‬تسا‬
‫برخ ی دیگ ر میهدروآ ماش ن یمز ر سزا ار ا هتب ن یا وا ‪:‬د نیوگ‬
‫شتسرپ ار اهتب نآ هک دوب هدید ار ماش مدرم هک یماگنه ‪،‬دوب‬
‫‪،‬دنهدب وا هب ار اهتب نآ زا یکی هک تساوخ اهنآ زا ‪،‬دندومن یم‬
‫هکم رد و دروآ دوخ اب ار نآ زین وا و دندادوا هب ار یتب اهنآ سپ‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬دومن نازیوآ و بصن‬
‫علت پیروی عربه ا از عمرو ب ن لح ی ای ن بود ک ه عمرو‬
‫درمیان آنه ا دارای جاه و مقام بلندی بود و زمان ی ک ه مک ه و‬
‫بی ت الله تحت نفوذ و س یطره او بود‪ ،‬رئیس قبیله خزاعه بود‪.‬‬
‫اعراب او را ره بر و فرمانروای خود قرار داده بودن د‪ ،‬لذا ه ر‬
‫بدعت ی را ک ه پدی د م ی آورد‪ ،‬آن را قانون و برنام ه خود قرار‬
‫م ی دادن د زیرا مردم را در مراس مها طعام و پوشاک میو داد‬
‫ی م ح بذ ار ر تش رازه هد فق س ا ت نوگانوگ یاهم سارم رد‬
‫(‪.2‬دومن یم هیهت ار رفن رازه هد کاشوپ و سابل و هدومن‬
‫برخی هم میتوعد تل شتسرپ هب ار مدرم هک یسک دنیوگ‬
‫گن س یور فئاط رد یدرم ‪،‬ت سا هدوب ی حل ن بورمع دومن‬
‫ا مرخ و ر کش و مدنگ ا ب ه ک ت سا ی یاذغ) م یلح ی عون ی گرزب‬
‫نآ هک یتقو ‪.‬درک یم تسرد نایجاح یارب ار (دوش یم هتخپ‬
‫توف درم نآ هک درک یم رکف یحل نب و رمع ‪،‬درک توف درم‬
‫اذغ نآ یور ار نایجاح هک گنس نآ نورد هب هکلب تسا هدرکن‬
‫نامرف گن س نآ تدابع ه ب ار مدرم س پ ‪،‬هدش ل خاد داد ی م‬
‫‪.‬داد‬

‫حام ٍ »‪ :‬ب ه معن ي حام ي و حاف ظ‪ ،‬و ب ه شت ر نري گفت ه مي‌ شد ك ه از نژاد آن‬
‫« َ‬
‫ده نس ل متولّد مي‌گردي د و در اي ن ص ورت همچون ب َ ِ‬
‫حيَرة و َسآئِبَة آزادان ه‬
‫مي‌چري د و از باربري و س واري و خوردن معاف مي‌ شد‪ .‬مشركان بدی ن منظور‬
‫اين كاررابا حیوانات می کردند که از خدایانشان نزدیک شوند‪.‬‬
‫‪ 1‬به کتاب‪ :‬السیره النبویه‪ ،‬تألیف ابن هشام‪ :‬ج ‪1‬ص ‪ 121‬مراجعه شود‪.‬‬
‫‪ 2‬کتاب‪ :‬البدایه والنهایه‪ :‬ج ‪ 2‬ص ‪.187‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪391‬‬
‫بعض ی دیگردر مورد او میک یبل)‪:‬ن تفگ ی نعی (ه یبلت) ‪:‬د نیوگ‬
‫ت سا د یحوت نلعا راعش ه ک (ک یبل کل ک یرش ل ک یبل م هللا‬
‫ه ب ی حل ن ب ورمع نارود ا ت م یهاربا ترضح نامززا نایجاحو‬
‫ن ب ورمع نامز رد ا ما‪.‬د نتفگ ی م ار نآ ترو صو لاونم نامه‬
‫ار ر کذ ن یاو درک ی م فاوط ار ه بعک ه ک ی ماگنه ه ک ر ماع‬
‫وا هارمه یریپ درم ة فایقو ل کش رد ناطیش ‪،‬درک ی م ه مزمز‬
‫ار « کل وه اکیرش لا» ةلمج ‪:‬تفگو درک یم رارکتار رکذ نیا‬
‫هچ نیا تفگو درک راکنا ار نآ ورمع اما ‪،‬نک هفاضا نآ هب زین‬
‫ار نآ درادن لاکشا ه ملک ن یا‪:‬ت فگ ناطیش ؟ت سا یا ه ملک‬
‫ار نآ ز ین ا هبرع د عب ه ب نآ زاو ت فگ ار نآ ز ین ر مع س پ ‪،‬و گب‬
‫‪.‬دنتفگ یم‬

‫آغاز و شروع انحراف‬

‫ابن اسحق کیفیت و چگونگی شروع انحراف عربها‪ ،‬از نسل و‬
‫ذریه اسماعیل (ع) را که سنگ می پرستند‪ ،‬بیان می دارد و می‬
‫یماگنه ات و دندومن یم میظعت ار هکم مرح اهنآ ادتبا» ‪:‬دیوگ‬
‫‪،‬د مآ ی من راشف ناشیارب و د ش ی من دایز نآ نارئاز دادعت ه ک‬
‫‪،‬د ندرک ی م کرت ار ا جنآ ه ک ی تقو و د ندرک ی من کرت ار ا جنآ‬
‫یاج هب اجنآ زا هاگ ره اذل ‪،‬دندوب نآ ندرک دایز و هعسوت لابند‬
‫ی م دوخ ا ب ار ا جنآ یاهگن س زا یگن س ‪،‬د ندرک ی م چوک یرگید‬
‫لزنم هک اج ره رد و اجنآ تشادگرزب و میظعت دصق هب ‪،‬دندرب‬
‫فاوط نآ رود ه ب و د ندروآ ی م دوخ ا ب ار گن س ‪،‬د نتفرگ ی م‬
‫م ک ه کنیا ا ت د ندرک ی م فاوط ار ه بعک ه کنانچمه ‪،‬د ندومن ی م‬
‫ت قو ر ه و د یدرگ ل یدبت اهگن س نآ شت سرپ ه ب راک ن یا م ک‬
‫ار نآ ‪،‬دنت سنادیم شب سانم ه ک د نتفای ی م ار یگن س ه عطق‬
‫(‪.1‬دندرک یم تدابع‬
‫ببی ن ک ه ب ه چ ه حالی گرائیده ان د‪ :‬اب و رجاء عطاری می‪:‬د یوگ‬
‫ه نم ن سحا ارجح ا ندجو اذأف ‪،‬ه یلهاجلا ی ف ر جحلا د بعن ا نک»‬
‫‪،‬بارت ن م ه یثح ا نعمج ارجح د جن مل اذإف ‪،‬هذخأنو کلاد ی قلن‬
‫«هب انفط مث هیلع انبلحف منغب انئج مث‬
‫مادر زمان جاهلی ت‪ ،‬س نگ را پرس تش م ی نمودی م و هرگاه‬
‫س نگی را م ی یافتی م ک ه بهت ر بود‪ ،‬قبلی را م ی انداختی م و ای ن‬
‫یک ی را برم ی گزیدی م و اگ ر سنگ را نمی یافتیم‪ ،‬ک می گ ِل را‬
‫جم ع م ی نمودی م و گوس فندی را م ی آوردی م و روی آن م ی‬
‫دوشیدیم و سپس به دور آن طواف می نمودیم‪».‬‬
‫سیره ابن هشام ج ‪ 1‬ص ‪.122‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪392‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫یکی دیگر از شگفت انگیزترین عادتهای آنها در جاهلیت این‬
‫بود ک ه هرگاه س فر م ی کردن د‪ ،‬چهار س نگ را ب ا خود م ی‬
‫بردند‪ ،‬سه تا برای ارزش و احترام و یکی هم جهت پرستش‪..‬‬

‫بتهای عرب‬
‫عربها بتهایی را برای خورد قرار دادند‪ ،‬هشام پسر محمد پسر‬
‫س ائب کلب ی میرد ه ک هدوب (هانم) ا هنآ ت ب ن یرت یمیدق ‪:‬د یوگ‬
‫ی یاج مان) د یدقُ رد (للشم) ه قطنم زا و خر س یایرد رانک‬
‫‪،‬دنتشاد یم یمارگ ار اهبرع مامت هک هنیدم و هکم نیب (تسا‬
‫نآرب و رود و هنیدم و هکم نانکاس و جرزخ و سوا یاه هفئاط‬
‫و د ندرک ی م ی نابرق ش یارب و د ندومن ی م م یظعت ار نآزین‬
‫هزادنا ه ب س ک چ یه ه ک ی یاج ا ت د ندومن ی م شراثن ار ه یده‬
‫نداهن شزرا و مارتحا ‪.‬دنتشاد یمن گرزب ار نآ جرزخ و سوا‬
‫هدی سر ی یاج ه ب برثی یاهبرع نایم رد ناشناگیا سمه و سوا‬
‫و ک سانم مامت ‪،‬د ندروآ ی م ا ج ه ب ار ج ح ه ضیرف ی تقو ه ک دوب‬
‫زا ر س ندیشارت رد ا ما د نداد ی م ماجنا مدرم ا ب ار ج ح لامعا‬
‫ی م ار دوخ ر س و د ندمآ ی م نآ دزن و هدش ادج مدرم‬
‫هکنیا رگم ‪،‬دندوبن لئاق دوخ جح یارب ار مامت گنس ‪،‬دندیشارت‬
‫‪.‬دنهد ماجنا ار رس ندیشارت لمع ‪،‬نآ دزن‬
‫مناه ب ت هذی ل و خزاع ه بود ک ه پیام بر ص در روز فت ح مک ه‬
‫حضرت علی را فرستاد تا آن را تخریب و منهدم نماید‪ ،‬سپس‬
‫(لت) را در طائف ب ه عنوان ب ت خود قرار دادن د ک ه لت از‬
‫مناه جدیدت ر و جوان ت ر م ی باش د‪ ،‬لت س نگ مربع ی بود ک ه‬
‫خدم ت گذاری و پرده داری آن ب ه عهده ثقی ف بود و آنه ا‬
‫رویش بنایی ساخته بودند‪ ،‬قریش و تمام اعراب آن را تعظیم‬
‫م ی نمودن د‪ ،‬ب ه همی ن جه ت آنه ا را زی د اللت وتی م اللت م ی‬
‫نامیدن د‪ ،‬آن را در جای مناره س مت چ ﭗ مس جد طائف‬
‫امروزی قرار داده بودن د‪ .‬در همان جا باقی مانده بود تا وقتی‬
‫ک ه طایف ة ثقی ف مس لمان ش د و پیام بر ص مغیره ب ن شعب ه و‬
‫اب و ثفیان ب ن حرب را فرس تاد و آنه ا تخریب ش نمودن د و آن را‬
‫آتش زدند‪.‬‬
‫اما ابن جریر طبری در تفسیر آیة چ ﮭ ﮮ ﮯ چ این چنین‬
‫‪1‬‬

‫از مجاهد روایت مییم تسرد نایجاح یارب ار دیرت تل ‪:‬دنک‬

‫م یظعت ار وا و دندات سیایم شرب ق یور مدرم ه ک ی تقو ‪،‬درک‬

‫‪ 1‬س وره نج م‪ :‬آي ه ‪ .19‬يعن ي آی ا چنی ن م ی بینی د (وای ن گون ه معتقدی د)ک ه لت‬
‫وعزی‪..‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪393‬‬
‫کیم تیاور سابع نبا زا نینچ نیا زین ءازوجلا وبا ‪،‬دندومن یم‬
‫‪.‬یراخب زا تیاور ‪.‬تخپ یم نایجاح یارب ار میلح تل ‪:‬دن‬
‫س پس (عزی) را ب ه عنوان ب ت خود قرار دادن د ک ه عزی از‬
‫لت جوان تر بود‪ ،‬ظالم بن سعد عزی را در وادی النخله بالی‬
‫ذات عرق قرار داد و روی آن بنای ی س اختند و از آن ص دایی‬
‫می شنیدند‪ ،‬کلبی از ابن عباس روایت مینورد یزع ‪:‬هک دنک‬
‫ر ه و ت شاد ه طبار وا ا ب ه ک ت شاد ی ثنوم ناطیش ک ی هلخن‬
‫‪.‬تفر یم وا دزن راب هس زور‬
‫هنگام ی ک ه پیام برص مک ه را فت ح نمود‪ ،‬خالد ب ن ولی د را‬
‫فرستاد و گفت‪ :‬برو به بطن النخله در آنجا سه درخت را می‬
‫رب مایپ ‪،‬دومن ع طق ار نآ و ت فر دلاخ ‪،‬ن ک ع طقار یلوا ‪،‬ی نیب‬
‫ار یمود ورب ‪:‬تفگ ‪.‬ریخ ‪:‬تفگ ؟یدید ار یزیچ ایآ دومرف ص‬
‫یزیچ ایآ ‪:‬دومرف ص ربمایپ ‪،‬دومن عطق زین ار یمود ‪،‬نک عطق‬
‫ع طق ار یمو س ورب ‪:‬دومرف ص رب مایپ ‪.‬ر یخ‪:‬ت فگ ؟ یدید ار‬
‫ش یاهوم ه ک دوب ی شبح نز ک ی یمو س ه ک د ید و ت فر ‪.‬ن ک‬
‫یاههناش یور ار شیاهت سد و دوب هدش زاب م ه زا و هدش ه ناش‬
‫‪.‬دز یم ار هدرپ شنیشیپ یاهنادند اب و دوب هداد رارق ش‬
‫خالد گفت‪ :‬ناسپاسی برای تو نه منزهی و پاکی‪ ،‬من میمنیب‬
‫‪.‬تسا هدومن شزرا یب و راخ ار وت ادخ هک‬
‫س پس آن را زد و س رش را شکاف ت و از لش ه اش جدا‬
‫نمود‪ ،‬س پس درخ ت را قط ع و قلع نمود و پرده دار را کش ت‪.‬‬
‫س پس پی ش پیام بر آم د و جریان را برای ش تعری ف کرد‪ ،‬پیام بر‬
‫ص فرمود‪( :‬آن عزی بوده‪ ،‬دیگر عربها عزی نخواهند داشت)‪.‬‬
‫عزی ب ت اه ل مک ه بود ک ه در جای ی نزدی ک ب ه عرفات آن را‬
‫قرار داده بودن د و در کنارش درخت ی وجود داش ت ک ه قربانیه ا‬
‫را نزد آن انجام می دادندو در کنارش دعا می نمودند‪.‬‬
‫کلب ی در کتاب ش ب ه نام الص نام (بته ا) میرد ش یرق ‪:‬د یوگ‬
‫ا هنآ ن یرتگرزب ه ک د نتشاد ی یاهتب نآ رب و رود و ه بعک نورد‬
‫ل کش رد ار نآ هدی سر ن م ه ب ه ک یرب خ ق بط ‪،‬دوب (ل به)‬
‫تموصخ هک یتقو اهنآ ‪،‬دندوب هتخاس خرس یلط زا و یناسنا‬
‫‪،‬د نتفرگ ی م ار یرف س میم صت ا ی و د نتشاد ی م ی شکمشک و‬
‫بلط وا زا ار ناوارف یاهمه س و هرهب و د نتفر ی م نآ ش یپ‬
‫‪.‬دندومن یم‬
‫برخ ی دیگ ر از بتهایشان إس اف و نائله بودن د‪ ،‬برخ ی از‬
‫روایت کنندگان می‪،‬دندومن انز هکم مرح رد یدرم و نز ‪:‬دنیوگ‬
‫‪،‬اهیشیرق ‪.‬دومن لیدبت گنس ود هب و خسم ار اهنآ دنوادخ سپ‬
‫ترب ع و د نپ ا هنآ زا مدرم ا ت د ندوب هداد رارق ه بعک رد ار ا هنآ‬
‫ه ب مدرم و د یدرگ ر یاد یت سرپ ت ب ه ک ی تقو ا ما ‪،‬د نریگب‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪394‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫رارق شت سرپ دروم ا هتب ا ب ز ین ا هنآ د ندیارگ ا هتب شت سرپ‬
‫‪.‬دنتفرگ‬
‫وقتی که پیامبر ص مکه را فتح نمود‪ ،‬در حول و حوش مکه‬
‫سیصد و شصت بت را یافت که با کمان خود سر و صورت و‬
‫چشمهای آنان را ضربه می زد و می گفت‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﮢ چ‬ ‫چ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ ﮡ‬
‫(و (مشركان را بترسان و بديشان) بگو‪ :‬حق فرا رسيده‬
‫است (كه يكتاپرستي و آئين آسماني و دادگري است) و باطل‬
‫از ميان رفته و نابود گشته است (كه چندتا پرستي و آئين تباه‬
‫و ستمگري است)‪ .‬اصول ً باطل هميشه از ميان رفتني و نابود‬
‫شدن ي اس ت (و س رانجام پيروزي از آن ح ق و حقيق ت بوده و‬
‫هست)‪).‬‬
‫‪2‬‬
‫چﭑﭒﭓ ﭔﭕﭖ ﭗپچ‬
‫(بگو‪ :‬حق به ميان آمد و باطل (در پرتو نور حق‪ ،‬اثري از‬
‫مرد‪ ،‬و لذا) ن ه كار تازه‌اي را مي‌توان د انجام ده د و‬
‫آن نمان د و ُ‬
‫نه كار گذشته‌اي را مي‌تواند از سر گيرد‪).‬‬
‫آن ب ت در ه م م ی شکس ت‪ .‬س پس ب ه دس تور پیام بر ص آن‬
‫را از مسجد بیرون کرده و آن را آتش زده و سوزاندند‪..‬‬
‫بخاری و مس لم ای ن حدی ث را در ص حیح خود از اب ن مس عود‬
‫روایت نموده اند‪ ،‬اما آنها جملة «آن بت در هم می شکست)‬
‫را ذک ر ننموده ان د» ب ه نظ ر بخاری و مس لم‪ ،‬پیام بر ص آن‬
‫(بت) را با عودی که در دست داشت می زد‪.‬‬
‫ب ت پرس تی ب ه اندازه ای گس ترش یافت ه بود ک ه در هرخان ه‬
‫ای از خانه های مکه بتی وجود داشت که ا هل آن خانه آن را‬
‫پرستش می نمود‪ .‬هر گاه یکی از آنان قصد سفری می کرد‪،‬‬
‫نخس تین کاری ک ه انجام م ی داد‪ ،‬مس ح نمودن آن ب ت بود و‬
‫اگر از سفر بر می گشت‪ ،‬باز همین کار را می کرد‪.‬‬
‫ابن اسحق کلبی می‪،‬سود یاه هفئاط تب هصلخلا وذ» ‪:‬دیوگ‬
‫‪،‬دندرک یم یگدنز اهنآ رهش رد هک دوب ییاهبرعو هلیجب ‪،‬معثخ‬
‫و هدنک نآ یور ار یجات لکش هک دوب یدیفس گنس هصلخلاوذ‬
‫نب ریرج هب ص ربمایپ ‪.‬دندوب هدومن انب نآ یور رب ار یا هناخ‬
‫زا اب ارم ایآ ینعی (هصلخلا اذ ینیفکت لا) ‪:‬تفگ یلجب هللادبع‬
‫یو س ه ب ر یرج (؟ی نکیمن رور سم و داش ه صلخلاذ ندرب ن یب‬
‫ا ب ا جنآ رد و ت فر ‪،‬ت شاد رارق ا جنآ رد ه صلخلاذ ه ک س محا‬
‫ة ناخ و داد ت سکش ار ا هنآ ا ت د یگنج هلهاب و م عثخ یاه هلیبق‬
‫‪«.‬دز شتآ ار اج نآو دومن ناریو ار هصلخلاذ‬
‫سوره اسراء‪ :‬آیه ‪.81‬‬ ‫‪1‬‬

‫سوره سبأ‪ :‬آیه ‪.49‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪395‬‬
‫در ص حیح بخاری و مس لم از جری ر ب ن عبدالله روای ت شده‬
‫که جریر گفت‪ :‬پیامبر خدا ص به من گفت (أل تریحنی من ذی‬
‫الخلص ه) آی ا ب ا ویران کردن ذی الخلص ه مرا خوشحال نم ی‬
‫کنی د؟ ذی الخلص ه خانهی نامی ه بعک ار نآ ا هیمعثخ ه ک دوب یا‬
‫ه ب و جگنج راک راو س هاجنپ و د صکی قافتا ه ب ن م ‪،‬د نتفگ ی م‬
‫‪،‬م یدش راپ سهر ت شاد رارق س محأ رد ه ک ه صلخلا اذ یو س‬
‫‪:‬متفگ اذل ‪،‬دندوب کباچو راد ناشن یاهب سا یاراد معثخ ةفیاط‬
‫ا ب صرب مایپ ‪،‬مرادن ار ا هنآ ا ب هلباقم ناوت ن م !ادخ رب مایپ یا‬
‫ار ش یاهتشگنا ر ثا ه ک یا ه نوگ ه ب دز ن م ةنی س رب شنات سد‬
‫ه تبًث م هللا) ‪:‬دومرف سپ س ‪،‬مدومن هدهاشم ما هنی س یور‬
‫راوتسا و مدق تباث ار وا !اراگدرورپ ‪:‬ینعی (ایدهم ایداه هلعجاو‬
‫ه ب س پ (هد رارق شا ه تفای ت یاده و هدنهد ت یاده و نادرگ‬
‫‪.‬دومن ناشدوبان و تسکش مه رد ار اهنآ و تفر اهنآ یوس‬
‫بتهای ی ک ه در جاهلی ت در میان مردم پخ ش و منتش ر نموده‬
‫بودند‪ ،‬خیلی بیشتر از آنهایی بوده اند که ما ذکرشان نمودیم‪.‬‬

‫تاریکی شدید و تیرگی پنهان در زمان بعثت‬

‫قب ل از بعث ت پیام بر ص اثری از نورهای آس مانی ک ه پیام بران‬
‫آورده بودن د باق ی نمانده بود‪ ،‬مگ ر اینک ه پنهان شده بودن د و‬
‫برای راهنمایی و باز گرداندن مردم براه حق کفایت نمی کرد‪.‬‬
‫ب ه س بب از بی ن رفت ن آن منه ج و برنام ه و آمیخت ه شدن ش ب ا‬
‫خرافات و اوهام اباط ل زیاد‪ ،‬چنانک ه در حدی ث پیام بر ص‬
‫آمده‪:‬‬
‫(ان ال نظر – قبیل البعثه – الی اهل الرض فمقتهم عربم وعجمهم إل بقایا‬
‫من أهل الکتاب)‪.‬‬
‫یعن ی اندک ی قب ل از بعث ت‪ ،‬خداون د ب ه زمی ن نگاه کرد‪ ،‬در‬
‫میان عرب و عج م کس ی نمانده بود ک ه مورد خش م خدا قرار‬
‫نگرفته باشد جز تعداد کمی از باقی مانده‪.‬باتک لها یاه‬
‫کتابهای تاریخی ثبت شده که‪ :‬چهار نفر از خردمندان قریش‬
‫یعن ی ورق ه پس ر نوف ل‪ ،‬عبیدالله پس ر جح ش‪ ،‬ععثمان پس ر‬
‫حویرث پس ر عب د العزی و زی د پس ر عمرو پس ر نوف ل در یک ی‬
‫از جشنهایشان‪ ،‬پی ش یک ی از بته ا‪ ،‬از مردم و قوم خود جدا‬
‫شده بودند‪.‬‬
‫ب ه همدیگ ر گفتن د‪ :‬س وگند ب ه خدا‪ ،‬شم ا م ی دانی د ک ه قوم‬
‫شم ا بر ح ق نیس تند و از دی ن پدرشان ابراهی م† س ر باز زده و‬
‫به خطا رفتهیم فاوط ار نآ ام هک تسیچ گنس نیا رخآ ‪،‬دنا‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪396‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫ت سد ه ب یدو س ه ن ‪،‬د نیب ی م ه ن و دونش ی م ه ن ه ک وا ؟م ینک‬
‫هب ‪،‬میبایب دوخ یارب ار ینید دییایب !مدرم یا !یررض هن و دراد‬
‫ا هرهش رد ‪،‬دیت سین ی شیک و ن ید چ یه رب ا مش ه ک دنگو س ادخ‬
‫‪.‬دییوجب ار میهاربا ترضح نید و دیوش هدنکارپ‬
‫ورق ه ب ن نوف ل بر دی ن مس یح باق ی مان د و دنبال کتابهای‬
‫نصرانی را گرفت و معلوماتی را در آن زمینه بدست آورد‪.‬‬
‫اما عبیدالله بن جحش در همان شک و تردید خود باقی ماند‬
‫ت ا س رانجام مس لمان ش د‪ ،‬س پس همراه ب ا مس لمانان و زن ش‬
‫ام حبیب ه دخت ر أبوس فیان ک ه او نی ز مس لمان شده بود‪ ،‬ب ه‬
‫حبش ه هجرت نمود ام ا وقت ی ک ه ب ه حبش ه رس ید از اس لم‬
‫بازگش ت و دی ن مس یح را بر گزی د ت ا س ر انجام ب ا عقیده‬
‫مسیحی فوت کرد‪.‬‬
‫عثمان ب ن حویرث ه م پی ش قیص ر‪ ،‬پادشاه روم رف ت و در‬
‫آنجا مسیحی شد و جایگاه بلندی را نزد قیصر بدست آورد‪.‬‬
‫اما زید به حال خود باقی ماند‪ ،‬نه مسیحی شد و نه یهودی‪،‬‬
‫بلک ه از قوم خود جداش د و از بته ا نی ز دور افتاد و ن ه گوش ت‬
‫مردار را م ی خورد و ن ه از گوش ت حیوان ی ک ه برای بته ا ذب ح‬
‫شده بود‪ ،‬او از کشت ن و زنده ب ه گور کردن دختران ب ه شدت‬
‫مبارزه نمود و م ی گف ت‪ :‬م ن پروردگار ابراهی م را م ی پرس تم‬
‫و به خورده‪.‬تخادرپ شموق زا داقتنا و یریگ‬
‫در ص حیح بخاری از عبدالله اب ن عم ر روای ت شده ک ه‬
‫«پیامبرص قبل از نزول وحی بر او‪ ،‬زید پسر عمرو پسر نفیل‬
‫را در پای ن بلدح (نام دره‪،‬د ید (ه کم برغ ت هج رد ت سا یا‬
‫ا ما دروخب نآ زا ار یزیچ ا ت دروآ رب مایپ ش یپ ار یاهرف س د یز‬
‫‪:‬تفگ دیز ‪،‬دروخن نآ زا صربمایپ‬
‫چرا نمی خوری؟ من نه از گوشت حیوانهایی می خورم که‬
‫برای بته ا ذب ح م ی شون د و ن ه از گوش ت حیوانهای ی ک ه بدون‬
‫نام خدا ذب ح م ی شون د‪ .‬وزی د پس رعمرو راج ع ب ه ذب ح‬
‫نمدنهایشان همیش ه از قری ش انتقاد م ی گرف ت و م ی گف ت‪:‬‬
‫خداون د گوس فند را آفریده و از آس مان آب را برای ش فرو‬
‫فرستاده و در زمین گیاه را برایش رویانده است‪ ،‬حال کی روا‬
‫اس ت ک ه بدون نام او ذب ح شود؟ او نام خدا را گرام ی م ی‬
‫‪1‬‬
‫داشت و نام بتها را انکار می نمود»‪.‬‬
‫موسی پسر عقبه میتیاور میارب هللادبع رسپ ملاس ‪:‬دیوگ‬
‫یرگید سک زا رمع رسپ هللا دبع زا زج منک یمن رکف – دومن‬
‫ی نید لابند ل یفن ر سپ ورمع ر سپ د یز» ه ک – د شاب هدرک ل قن‬
‫ک ی ا جنآ رد و ت فر ماش ه ب د نیزگ رب دوخ یارب ار نآ ه ک‬
‫‪)1‬روایت از بخاری‪ :‬ج ‪ 7‬ص ‪ ،142‬شماره ‪.3826‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪397‬‬
‫نمشناد‬ ‫وا زا ناشنیئآ دروم رد و دومن تاقلم ار یدوهی د‬
‫ناونع هب و منیزگرب ارامش نید مهاوخیم ‪:‬تفگ و دومن لاوس‬
‫نآ ‪،‬ن ک ث حب م یارب نآ دروم رد ‪،‬م نک لوبق ار نآ دوخ ن یئآ‬
‫د ینک لوبق ار ا م ن ید د یناوت ی من ا مش ‪:‬ت فگ باوج رد ملاع‬
‫ز ج نم تفگ دیز ‪.‬د یریگرب ار ادخ مشخ زا یمهس هکنیا رگم‬
‫زا یزیچ ز گره و م نک ی من رارف یزیچ چ یه زا ادخ م شخ زا‬
‫ایآ !درب مهاوخ نامرف ادخ زا اًعطق و مریگیمنرب ار ادخ بضغ‬
‫رد یزیچ نم ‪:‬تفگ ؟دینک یم ییامنهار وا نید زا ریغ هب ارم‬
‫؟ت سیچ ف ینح ‪:‬ت فگ د یز ‪،‬ت یفینحزج م ناد ی من نآ دروم‬
‫و یحیسم هن و هدوب یدوهی هن هک ‪،‬میهاربا ترضح نیئآ ‪:‬تفگ‬
‫‪.‬درک یمن تدابع ار یسک ادخ زج‬
‫س پس زی د پی ش ی ک عالم مس یحی رف ت و همان پرس شهای‬
‫قبلی را نیز از او پرسید‪ .‬او نیز در جواب گفت‪:‬تو وارد دین ما‬
‫نخواهی د ش د مگ ر س هم خود را از لعن ت او بگیری‪ ،‬زی د گف ت‪:‬‬
‫م ن از لعن ت و نفری ن خدا فرار م ی کن م و از نفری ن و خش م‬
‫خدا چیزی را برنمیا یآ ‪،‬درک م هاوخ ت عاطا وا زا ن م و مریگ‬
‫نم تفگ ؟دینک یم ییامنهار وا نید زا ریغ یرگید هار هب ارم‬
‫‪:‬تفگ دیز ‪،‬تیفینح و یکاپ زج مناد یمن نآ دروم رد ار یزیچ‬
‫ه ن و هدوب یدوهی ه ن وا ه ک م یهاربا ن ید ت فگ ؟ت سیچ ف ینح‬
‫‪.‬تسا هدوب یحیسم‬
‫زید وقتی که نظر آنها را در مورد ابراهیم شنید‪ ،‬برخاست و‬
‫رف ت و دس تهایش را بلن د کرد و گف ت‪ :‬خدای ا! م ن گواه ی م ی‬
‫دهم که دین ابراهیم حق است و من آن را پذیرفتم و بر دین‬
‫‪1‬‬
‫ابراهیم خواهم بود»‪.‬‬
‫موس ی پس ر عقب ه میهورع ر سپ ماشه ‪:‬ت فگ ث یل ‪:‬د یوگ‬
‫زا م ه وا و شردپ زا ز ین وا ‪ -‬ت شون و دومن ت یاور م یارب‬
‫‪:‬هک– دوب هدومن تیاور رکبوبا رتخد ءامسأ‬
‫»رأیﰈت زیﰈد بﰈن عمرو بﰈن نفیﰈل قائماَ مسﰈندا ظهره الی الکعبةیقول‪ :‬یﰈا‬
‫معشﰈر قریﰈش‪ ،‬وال مﰈا منکﰈم علی دیﰈن ابراهیﰈم غیری‪ ،‬وکان یحﰈی‬
‫الوءودۀ‪.‬ویقول للرجﰈل اذا اراد ان یقتﰈل ابنتﰈه‪:‬ل تقتلهﰈا‪ ،‬ان اکفیﰈک مونتهﰈا‪،‬‬
‫فیأخذها فأذا ترعرعت قال لبیها‪ :‬ان شأت دفعتها الیک‪ ،‬و ان شأت کفیتک‬
‫موءو نتها»‪.‬‬
‫من زید پسر عمرو پسر نفیل را دیدم در حالی که ایستاده و‬
‫ب ه دیوار کعب ه تکی ه داده بود‪ ،‬م ی گف ت‪ :‬ای گروه قری ش‪ ،‬ب ه‬

‫‪))1‬روایت از بخاری‪ :‬ج ‪7‬ص ‪.142‬شماره ‪3827‬‬

 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪398‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫خدا س وگند ج ز م ن کس ی از شم ا بر دی ن ابراهی م نیس ت‪ .‬او‬
‫دختران را از زنده ب ه گور کردن نجات م ی داد‪ .‬ب ه مردان ی ک ه‬
‫م ی خواس تند دخترانشان را زنده بگور کنن د‪ ،‬م ی گف ت‪ :‬او را‬
‫نکشید‪ ،‬من خرج و مخارج زندگیش را تأمین میزا ار نآ و منک‬
‫ه ب دی سر ی م ی ناوج ناوفنع ه ب ه کنیمه و ت فرگیم شردپ‬
‫و منادرگ یم زاب وت هب ارنآ یهاوخ یم رگا ‪:‬تفگ یم شردپ‬
‫ی م هدهع ه ب ار ش جرخ و ه قفن مدوخ ن م یرادن ت سود ر گا‬
‫‪1‬‬
‫«مریگ‬
‫در مورد ای ن مرد (زی د) از پیام بر خدا پرس یدند‪ ،‬پیام بر ص‬
‫مه واحده بینی و بین عیسی ابن مریم»‬ ‫فرمود‪« :‬یحشر ذاک ا ّ‬
‫او به تنهایی امتی میان من و عیسای پسر مریم محسوب و‬
‫حشر میوکین و بوخ ثیدح نیا دنس ‪:‬دیوگیم ریثک نبا ‪.‬ددرگ‬
‫‪.‬تسا (دیج و نسح)‬
‫حضرت عائش ه نی ز روای ت می‪:‬دومرف صادخ رب مایپ ه ک د نک‬
‫«نیتحود لیفن نب ورمع نب دیزل تیأرف هنجلا تلخد»‬
‫«(داخ ل بهش ت شدم در آنج ا دو درخ ت شاخ ه دار را برای‬
‫زی د پس ر عمرو پس ر نفی ل‪ ،‬دیدم) اب ن کثی ر مین یا دن س ‪:‬د یوگ‬
‫«‪.‬تسا بوخ رایسب ثیدح‬
‫پ س از ای ن تاریک ی و تیرگ ی ک ه بر س ر بشری ت آم د خداون د‬
‫ب ه ظهور و طلوع نور اس لم اذن فرمود و مردم را ب ه نور خود‬
‫روشنای ی بخشی د و هدای ت خود را شام ل آنه ا نمود‪ ،‬پ س‬
‫ستایش و منت تنها برای اوست‪.‬‬

‫‪ ) (1‬روایت از بخاری‪ :‬ج ‪7‬ص ‪.143‬شماره ‪3828‬‬

 ‫منابع و مراجع‬

‫‪-1‬البانة‪ ،‬ابو السن اشعری‪ ،‬چاپ‪ :‬دانشگاه اسلمی‪ ،‬مدینه منوره‪.‬‬

‫ﰈخ شلتوت‪ ،‬دار الشروق‪ ،‬قاهره‪ ،‬چاپاول‪،‬‬ ‫ﰈة‪ ،‬شیﰈ‬ ‫ﰈلم عقیدة و شریعﰈ‬ ‫‪-2‬السﰈ‬
‫‪1397‬ه‍‪1977 /‬م‪.‬‬
‫‪-3‬أ ساءال و صفاته فی معت قد ا هل ال سنة و الما عة‪ ،‬دکترع مر سلیمان الش قر‪،‬‬
‫انتشارات دار النفائس‪ ،‬عمان‪ ،‬اردن‪ ،‬چاپ اول ‪1314‬ه‍‪1994/‬م‪.‬‬
‫‪-4‬الساء و الصفات‪ ،‬بیهقی‪ ،‬چاپ بیروت‪.‬‬
‫‪-5‬أ صل العتقاد‪ ،‬دک تر ع مر سلیمان الش قر‪ ،‬دار النفائس‪ ،‬کو یت‪ ،‬چاپ اول‬
‫‪1410‬ه‍‪1990/‬م‪.‬‬
‫‪-6‬إعتقادات فرق السلمین‪ ،‬إمام فخر الدین رازی‪ ،‬دار اللکتب العلمیة‪ ،‬بیروت‬
‫‪1402‬ه‍‪1982/‬م‪.‬‬
‫‪-7‬البدا یة و النها یة‪ ،‬ا بن کث یر‪ ،‬مکت بة العارف‪ ،‬بیروت‪ ،‬چاپ اول‪1394 :‬ه‍‪/‬‬
‫‪1974‬م‪.‬‬
‫‪-8‬تأویل خطورته و آثاره‪ ،‬دکتر عمر سلیمان الشقر‪ ،‬دار النفائس‪ ،‬عمان‪ ،‬اردن‪،‬‬
‫چاپ اول‪1412 :‬ه‍ ‪1992/‬م‪.‬‬
‫‪-9‬تفسﰈیر قرطیﰈی (الامﰈع لحکام القرآن)‪ ،‬دار الکتاب العربﰈی‪ ،‬قاهره‪ ،‬چاپ‬
‫دوم‪1387 :‬ه‍ ‪ 1967/‬م‪.‬‬
‫‪-10‬تلخ یص الب یر‪ ،‬ا بن ح جر ع سقلنی‪ ،‬نا شر‪ :‬عبدال ها شم یما نی‪ ،‬مدی نه‬
‫منوره‪1384.‬ه‍ ‪1964/‬م‪.‬‬
‫‪-11‬توحید‪ ،‬ابن خزیمه‪ ،‬مکتبة الکلیات الزهریة‪ ،‬قاهره‪.‬‬
‫‪-12‬توحید‪ ،‬زندانی‪ ،‬دار الیر‪ ،‬چاپ یکم ‪1411‬ه‍ ‪1990/‬م‪.‬‬
‫‪-13‬جامع الصول فی أحادیث الرسول‪ ،‬ابن اثیر‪ ،‬تقیق‪ :‬عبدالقادر الرناؤوط‪،‬‬
‫انتشارات‪ :‬مکتبة اللوانی ‪1389‬ه‍ ‪1969/‬م‪.‬‬
‫‪-14‬خلق افعال العباد‪ ،‬امام باری‪ ،‬دارالسلفیة‪ ،‬کویت‪ ،‬چاپ یکم‪1405 ،‬ه‍ ‪/‬‬
‫‪1985‬م‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪400‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪-15‬سلسلة الحادیث الصحیحة‪ ،‬ناصر الدین اللبانی‪ ،‬الکتب السلمی‪ .‬دمشق‪،‬‬
‫چاپ یکم‬
‫‪ -16‬سیرة النبو یة‪ ،‬ا بن هشام‪ ،‬با شرح ا بی ذر الش نی‪ ،‬مکتبةالنار‪ ،‬اردن‪ ،‬چاپ‬
‫یکم ‪1409‬ه‍‪1988/‬م‪.‬‬
‫‪-17‬شرح العقیدة الطحاو یة‪ ،‬م مد بن م مد بن ا بی ال عز حن فی‪ ،‬کتاب فرو شی‬
‫اسلمی‪ ،‬بیروت‪1391.‬ه‍‪.‬‬
‫‪-18‬شرح نووی بر صحیح مسلم‪ ،‬چاپ خانه وکتاب فروشی مصری‪ ،‬قاهره‪.‬‬
‫‪ -19‬صحیح باری(الامع الصحیح)با شرح فتح الباری‪ ،‬چاپخانه وکتاب فروشی‬
‫السلفیة‪ ،‬قاهرة‪.‬‬
‫‪-20‬صحیح الامع الصغیر‪.‬کتاب فروشی اسلمی‪.‬بیروت‪.‬چاپ یکم‪.‬‬
‫‪-21‬صﰈحیح سﰈنن ابﰈن ماجﰈة‪ ،‬آلبانﰈی‪ ،‬انتشارات‪ :‬مکتﰈب التربیﰈة العربﰈی لدول‬
‫اللیج‪ ،‬چاپ دوم‪1408.‬ه‍ ‪1988/‬م‪.‬‬
‫‪-22‬صﰈحیح سﰈنن ابﰈی داود‪ ،‬کتاب فروشﰈی اسﰈلمی‪ ،‬بیروت‪ ،‬چاپ یکﰈم‪،‬‬
‫‪1409‬ه‍‪1980 /‬م‪.‬‬
‫‪ -23‬صحیح سنن ترمذی‪ ،‬آلبا نی‪ ،‬انتشارات‪ :‬مکت بة الترب یة العر بی لدول الل یج‪،‬‬
‫چاپ یکم‪1308 ،‬ه‍ ‪1988/‬م‪.‬‬
‫‪ -24‬سنن نسائی‪ ،‬کتاب فروشی اسلمی‪ ،‬بیروت‪ ،‬چاپ یکم‪1409 ،‬ه‍ ‪1988/‬‬
‫م‪.‬‬
‫‪ -25‬صحیح م سلم (الا مع ال صحیح)‪ ،‬تق یق م مد فؤاد ع بد البا قی‪ ،‬چاپ دار‬
‫إحیاء الکتب العربیة‪ ،‬مصر‪ ،‬نوبت چاپ یکم‪1375 ،‬ه‍‪1956 /‬م‪.‬‬
‫‪-26‬فتح الباری با شرح صحیح باری‪ ،‬ابن حجر عسقلنی‪ ،‬کتاب خانه سلفیة‪،‬‬
‫قاهره‪.‬‬
‫‪-27‬ف تح القدیرالا مع ب ین ف نی الروا یة و الدرا یة فی التف سیر‪ ،‬شوکا نی‪ ،‬دار‬
‫احیاء التراث‪ ،‬بیروت‪.‬‬
‫‪-28‬الفتوی المو یة ال کبی‪ ،‬ش یخ ال سلم ا بن تیم یة‪ ،‬کتاب خا نه سلفیة‪،‬‬
‫قاهره‪ ،‬چاپ چهارم‪1401 ،‬ه‍‪.‬‬
‫‪-29‬فی ظلل القرآن‪ ،‬سید قطب‪ ،‬چاپ‪ :‬دار الشروق‪1394 ،‬ه‍ ‪.1974/‬‬
 ‫عقیده و ایمان از دیدگاه اسلم‬
‫‪401‬‬
‫‪-30‬لسﰈان العرب‪ ،‬نگارش‪ ،‬یوسﰈف خیاط و ندیﰈم مرعشلی‪ ،‬دار لسﰈان العرب‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬چاپ یکم‪.‬‬
‫‪-31‬لوامع انوار البهیة‪ ،‬سفارینی‪ ،‬چاپ دولت قطر‪.‬‬
‫‪-32‬مموع فتاوی‪ ،‬ا بن تیم یة‪( ،‬گرد آوری‪ ،‬ا بن قا سم)چاپ‪ ،‬حکومت عرب ستان‬
‫سعودی‪ ،‬نوبت چاپ‪ ،‬یکم‪.1381.‬‬
‫‪-33‬مشکات الصابیح‪ ،‬خطیب تبیزی‪ ،‬کتاب خانه اسلمی‪ ،‬دمشق‪.‬چاپ یکم‬
‫‪ 1380‬ه‍‪.‬‬
‫‪-34‬معارج القبول‪ ،‬شیخ حافظ بن احدالکمی‪ ،‬چاپ خانه‪ :‬دائرة الفتاء درکشور‬
‫عربستان سعودی‪.‬‬
‫‪-35‬معت قد المام ا بی ال سن الشعری‪ ،‬دک تر سلیمان الش قر‪ ،‬چاپ ی کم‪ ،‬دار‬
‫النفائس عمان‪ ،‬اردن‪1414 ،‬ه‍ ‪1994/‬م‪.‬‬
‫‪-36‬مقالت السلمیین‪ ،‬ابو السن اشعری‪ ،‬دار إحیاءالتراث العربی‪ ،‬بیروت‪.‬‬
‫‪-37‬منتقی من احادیث الحکام‪ ،‬مد الدین ابن عبد السلم ابن تیمیة‪ ،‬چاپخانه‪:‬‬
‫سلفیه‪ ،‬قاهره‪.‬‬
‫‪-38‬منهج ودراسات لیات الساء والصفات‪ ،‬ممد امین الشنقیطیی‪ ،‬انتشارات‬
‫دانشگاه اسلمی‪ ،‬مدینة منورة‪ ،‬چاپ دوم‪1388 ،‬ه‍‪.‬‬
‫‪-39‬الساء والصفات‪ ،‬بیهقی‪ ،‬چاپ تصویری‪ ،‬بیروت‪.‬‬
‫‪-40‬الصواعق الرسلة‪ ،‬ابن قیم‪ ،‬چاپخانه امام‪ ،‬قاهره‪.‬‬
‫‪-41‬مت صرالعلوم‪ ،‬ذه بی‪ ،‬آلبا نی آن را اخت صار نوده ا ست‪ ،‬کتابا نه ا سلمی چاپ‬
‫دوم‪1412 ،‬ه‍‪1991/‬م‪.‬‬
‫‪-42‬معجﰈم الوسﰈیط‪ ،‬ابراهیﰈم أنیﰈس و دیگران‪ ،‬دار إحیاء التراث العربﰈی‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬چاپ دوم‪.‬‬
‫‪-43‬کتاب "ال" عقاد‪ ،‬دار اللل‪ ،‬قاهره‪.‬‬
‫‪-44‬فوائد الجموعﰈة‪ ،‬شوکانﰈی‪ ،‬چاپخانﰈه‪ :‬السﰈنة الحمدیﰈة‪1380 ،‬ه‍ ‪1960/‬م‪.‬‬
‫قاهره‪.‬‬
‫‪-45‬الرسالة‪ . ،‬امام شافعی‪ ،‬دار الفکر‪ ،‬بیروت‪.‬‬
‫‪-46‬نلة تسبح ال‪ ،‬ممد حسن حصی‪ ،‬دار الرشید‪ ،‬دمشق‪ ،‬چاپ دوم‪1977 ،‬ه‍‪.‬‬
 ‫عقیده و ایمان‬ ‫‪402‬‬
‫از دیدگاه اسلم‬
‫‪-47‬رد الدراسی علی الریسی‪ ،‬دارمی‪ ،‬دار الکتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪.‬‬
‫‪-48‬شرح العقیدة الواسﰈطیة‪ ،‬ممﰈد خلیﰈل الراس‪ ،‬انتشارات دانشگاه اسﰈلمی‬
‫مدینﰈه منوره‪ ،‬چاپ چهارم‪– ،‬ایمان‪ ،‬ابﰈو عبیﰈد قاسﰈم بﰈن سﰈلم‪ ،‬باتقیﰈق‬
‫شیخ ناصر الدین آلبانی‪ .‬هراه با مموعه چهار رسالزونک نم ‪:‬ناونع تت یا‬
‫‪.‬قشمد یمومع هناخپاچ ‪.‬ةنسلا‬