JOSEPH CAMPBELLIN MT TEORS*

Yazan: Robert A. SEGAL eviren: Krat NCL**

Mitler zerine yazan bir dier retken yazar da, daha nce Sarah Lawrence Kolejinde grev yapm karizmatik bir retmen olan Joseph Campbelldir. Campbellin mit zerine yapm olduu almalar muhtemelen dier btn mitologlarnkinden ok daha geni apta okunmutur. Jung gibi, Campbellin de insan konulu bilimler zerindeki etkisi, sosyal bilimlerdekinden daha byktr ancak sosyal bilimciler Campbellin mitlere yaklamn neden sevmezler? Campbellin btncesinden (corpus) bir tasviri ele alalm. Campbell, ilk kez 1949da yaynlanm olan Binbir Suratl Kahramanda (The Hero with a Thousand Faces), monomit terimi ile (James Joycenin Finnegans Wake isimli eserinden dn alnm olan bir terim) ne demek istediini anlatmaktadr. Monomit, muhtemelen standart kltrleraras kahraman yapsn anlatmak iin kullanlan bir terimdir. Campbell, bir dipnotta Otto Rankn Kahramann Doumu Miti (The Myth of the Birth of the Hero, 1909) adl eserinden bahsetmi olmasna ramen, kahraman kalbnn ele alnd daha eski tarihli akademik almalarn, rnein Johann Georg von Hahnn on drt kahramann biyografilerini esas alan Aryan Expulsion and Return Formula (1876) eseri, ya da Lord Raglann ilk kez Forklorede (1934) bir makale olarak ve hemen ardndan The Hero ismiyle (1936) geniletilmi bir kitap halinde yaynlanm olan The Hero of Tradition adl nemli almasnn isimlerine yer vermemitir. Raglann kahraman modeli, belli bal Hint-Avru* **

pal ve Sami kahramanlarnn hayatlarnda yer alan yirmi iki klielemi biyografik ayrntdan olumaktadr. Yirmi bir kahramann (Oedipus, Theseus, Perseus, Moses, Arthur vs.) yaamlarndan karlm olan bu ayrntlara, Annesi sadk bir bakiredir, Gebe kalnan koullar olaan ddr, Doumunda, ou kez babas tarafndan olmak zere, kendisini ldrme giriimi gerekleir ve Uzak bir memlekette vey ebeveynler tarafndan bytlr dahildir. Ancak Campbellin almalarnn sknts, bibliyografik ihmaller deildir. Campbell ok sayda mit ve efsaneden irili ufakl paralar esas alan karma bir kahraman modeli kurmaktadr. Hibir efsane edebi adan analiz edilmez. Campbell, modelde yer verilen her bir unsur iin birka rnek gstermektedir. Modeldeki unsurlardan birine Campbell tarafndan Balinann Karn (The Belly of the Whale) ad verilmektedir. Campbell, yutulan birka hikaye kahraman rneinden, mesela Kk Krmz Balkl Kzn kurt tarafndan yutulmasn alnt yapmaktadr. ncelikle Krmz Balkl Kz erkek deil, kadn kahramandr; yks bir mit deil (monomit gibi), peri masaldr; onu yutan da balina deil, kurttur. Bire bir yalnzca iki adet balina vakasndan alnt yaplmtr; bir Eskimo masal olan Hilekar Kuzgun ile, Tevrattaki Yunus vakas. Campbellin kahraman modelinin bu unsuru zerine yapt drt sayfalk tartma yle balar: Byl eiin ald geidin yeniden doum alemine bir gei olduu fikri, tm dnyada, ba-

Dundes, Alan (Ed.) (1984), Sacred Narrative, Readings in the Theory of Myth, London: University of California Press. Pamukkale niv. Fen-Edebiyat Fakltesi T. Dili ve Edebiyat Aratrma Grevlisi

114

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

linann karn eklindeki rahim grntsyle simgelenmektedir. Balinann karn grntsne iki rnekten yola klarak nasl dnya apnda denebilir ki? F 911 A, Yunus: Balk (veya su canavar) adam yutar, ayetinin ardndan gelen ayetlere bakarsak, dnya apnda bir genellemeye rastlamayz. Mesela Sahrann gneyindeki Afrika ya da yerli Avustralyadan hi alnt yoktur. Daha nce hi balina grmemi halklarn balinann karnndaki kahramann maceralarn anlatan geleneksel mitleri olur mu? Olacak ey deildir. Campbell Ayetler Dizinine bavurmamtr. ou evrenselci gibi, o da evrensellii belgelemekle uramak yerine, sadece iddiasn yapmakla yetinmektedir. Bu, sadece Batl kltrlerden alnan verilerle insan konulu bilimlerdeki insann doas hakknda kaygszca konuan, hepsi birbirinin ayn ruhlardan bu kadar holanmasnn bir sebebidir. Yunusun hikayesini bilen herkes, Campbellin balinann karnnn dnya apnda bir imge olduu iddiasn benimseyebilir. Btn insanln ortak mitler ve mecazlar paylatn dnmek phe yok ki teselli vericidir, ancak uygulamal gerekler byle bir yanlsamay desteklememektedir. Campbellin mit hakkndaki genelletirmeleri somutlatrlamyorsa, renciler onun almalarn neden gz nnde bulundurmak zorundadr? nk o mitolojiyi halka sevdiren ok mehur bir kiidir. Akademi dnda byk bir takipi gruhunu kendine ekmekte ve hatta baz niversite rencileri bile onun evrenselci yaklamn merakla izlemektedir. Bundan dolay, onun mit teorisi zerine yaplm olan bir deerlendirmeye yer verilmitir. Louisiana Eyalet niversitesi, Dini Aratrmalar Blmnden Robert A. Segal, Campbellin almas zerine bir eletiri yazmtr. Orijinal denemenin ismi Joseph Campbellin Mit Teorisi: almas zerine Bir nceleme Denemesidir. Okuyucular kendileri iin Campbellin yazlarna bavu-

rup, yaklamnn geerlilii ve yararll hakknda kendi hkmlerine varmak isteyebilirler. Segaln mit hakkndaki dier yazlar iin, Mitolojiyi Savunmak in: ada Mit Teorilerinin Tarihi, Akademi Yllklar 1 (1980), 3-49. sayfalara baknz. Kahraman modeli hakkndaki geni akademik literatre dair daha fazla referans iin ise Alan Dundesin Interpreting Folklorenin (Bloomington, Ind., 1980) 223-261. sayfalarnda yer alan Kahraman Modeli ve sann Hayat isimli makalesine baknz.(A. Dundes) Bir Navaho mitinin metni olan Where the Two Came to Their Fatherin 1943 ylnda yaplan yayn (Campbell, 1943), Bollingen Dizisinin ilk almasna yorumuyla katkda bulunan Joseph Campbellin mit zerine yapt ilk alma olarak yerini almtr. Mythic Imagenin 1974 ylnda yaplan yaym (Campbell, 1974), hem Bollingen Dizisinin yznc ve sonuncu almas, hem de Campbellin ister sonuncu olsun ister olmasn, mit zerine yapt en mkemmel alma olarak damgasn vurmutur. Arada geen otuz ylda Bollingen Dizisine dahil eitli kltrel konular, ama hepsinden nemlisi mit ve din zerine olan doksan sekiz alma daha yaynlanmtr. Ayn sre ierisinde Campbell, yine hepsi mit zerine olan drt kitap yaynlamtr. En popler kitab, en temel mitler olarak grd kahraman mitlerinin bir analizi olan The Hero with a Thousand Faces (1949) olmutur. Drt ciltlik The Masks of God (1959-68) kitabnda ilkel, Doulu, Kuzeyli ve kreatif mitolojinin izini srmektedir. Bir denemeler koleksiyonu olan The Flight of Wild Gander (1969) ve bir genel dersler dizisi olan Myths to Live By (1972), ana temalar aklama vazifesi gren daha kk apl almalardr. Mit benzeri Finnegans Wakede (1944) skelet Anahtar yazsyla yapt yardmc yazarln yannda Campbell, bata Heinrich Zimmerin yazlar

http://www.millifolklor.com

115

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

(Campbell, 1946-55) ve Eranos-Jahrbcherin seme yazlar (Campbell, 195464) olmak zere birok almaya editrlk yapmtr. Tm bu gayretlerin ortak yan yalnzca konularn mite dair olmas deil, ayn zamanda genel olarak Jungu bir yaklama bavurulmasdr; bu yaklam tarz, ad Jung ekolyle birlikte anlan pek ok yazarn da bulunduu ve gerekte adn Jungun inzivaya ekildii svire kynden alm olan Bollingen Dizisince de, hi de rastlant sonucu olmakszn paylalmaktadr. The Mythic Imagedaki mitlere bak as Campbellin gemiteki yaklamndan hibir farkllk gstermemi ve bu yaklam metodu ilk kitabndan beri temelde hibir deiiklie uramadan devam etmitir. The Mythic Imagenin farkl yn, sanatsal yndr. Campbellin kariyeri boyunca szel olarak anlatt temalarn aynsn, grsel olarak anlatmaktadr. Grsel olmakla birlikte Campbellin mr boyu savunduu grlerin bir zeti niteliinde olduundan dolay, ele alnmasnn en uygun yolu, bu grlerin gz nnde bulundurulmas gibi grnmektedir. Campbell tm yazlarnda, kulak verildii takdirde ada insan umutsuzluktan kurtarabilecek tam bir aydnlanma sunmaktadr. Campbell bu aydnlanmay tutkuyla, ama ayn zamanda tevazuyla sunmaktadr, zira bu yeni bir ey deildir. lkel ve eski insann bilgeliidir ve bulunaca yer de, ada insann yanl anlad iin krlkle gz ard ettii mitlerdir. Doru anlaldklar takdirde, insan manevi felaketten kurtarabilirler. Myths to Live Bydan alnan aadaki metin, Campbellin mesajn en iyi ekilde yakalamaktadr: Artk her yerdeki btn byk medeniyetlerin halklar, kendi sembolik ekillerini edebi ynden yorumlama eilimine girmitir... Bununla birlikte, gnmzde byle iddialarn anaokulu eitimiyle snrl birisi tarafndan bile ciddi-

ye alnmas artk mmkn deildir. te burada ciddi bir tehlike sz konusudur. Zira sadece kendi sembollerini edebi adan yorumlamak halklarn takip ettii yol olmakla kalmam, ayn zamanda byle edebi adan okunan simgeler, ait olduklar medeniyetlerin ve bunlarn manevi dzenleri, birlikleri, devamllklar ve kreatif glerinin de destekleri olmutur. Mitolojik temelli eski tabularmzn kendi ada bilimlerimiz vastasyla rahatsz edilmesiyle birlikte, medeni dnyann her yerinde ahlakszlk ve su olaylar, akl hastalklar, intiharlar ve uyuturucu bamllklar, yklan yuvalar, sokak ocuklar, iddet, cinayet ve umutsuzluk hzla artmaktadr... Vicdan sahibi retmen... nce medeniyetimizin destekleyici mitlerine mi, yoksa ilminin gerekiletirilmi hakikatlerine mi bal olmaldr? Bu ikisi taban tabana zt mdr?... imdi, eski moda unsurlarn eletirirken gerekliliklerini yanl yanstp hor grmeyecek ekilde, bilimsel olarak mitlerin yaam destekleyen doasn anlamamzn mmkn olup olmad sorusunu sormalyz... Geleneksel olarak... mitsel varlklar ve olaylara gerekler olarak baklr ve byle retilirler... Geri bu hikayeler tarihi gereklerin bildirileri deil, sadece tarihe yanstlm olan hayali epizotlar olarak yorumlandnda... kazan belirgin hale gelir; yani, yanl olsalar ve hakiki tarihin kaytlar olarak grlmeleri reddedilse de, evrensel itibar gren byle mitsel hayal gc rnleri akln gereklerini temsil etmelidir... Freudun grne gre mitler, psikolojik hayal dzenine aittir... Kanaatince, her ikisi de bebeklik dnemindeki ensest isteklerin bastrlmasnn birer gstergesidir... Ve bu yzden Frazier gibi Freud da mit, by ve din dnyalarn olumsuz bir ekilde; rtlecek, alacak ve nihayetinde yeri bilim tarafndan alnacak yanllklar olarak yarglamtr... Tamamen farkl bir yaklam da Jung tarafndan ortaya konmu olup, onun grne gre mito-

116

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

lojideki sz sanatlar olumlu, hayat verici amalara hizmet etmektedir... Bize resim dilinde, varl kabul edilip hayatlarmzla btnletirilmesi gereken ruhsal gleri anlatmaktadrlar; o gler ki, insan ruhunda daima ortak olmu ve insann binyllar boyu evrimleirken geride brakt trlerin irfann temsil eder. Dolaysyla, daha ziyade d dnya ile ilikili olan bilimsel bulgular tarafndan yerlerinden edilmemilerdir ve asla edilemezler de... (1972, 8-13) zetle, Campbellin iddialar unlardr: 1) ada toplumun kargaa iinde olduu; 2) kargaann nedeninin ada insann, hayat manasz bulmas olduu; 3) ada insann hayat manasz bulmasnn, hayata anlam kazandracak yegane unsur olan mitlerden yoksun kalmasndan kaynakland; 4) ada insann mitlerden yoksun kalmasnn, ada insan neredeyse tamamen tanmlayan inan olan bilimin, edebi adan alnm olan mitleri rtm olmasndan kaynakland; 5) bununla birlikte, mitin gerek anlamnn birebir deil, sembolik olduu; 6) mitin sembolik manasnn psikolojik olduu; 7) mitin psikolojik manasnn Jungu olduu; 8) sembolik, psikolojik ve Jungu tarzda okunduu takdirde, mitin bilimle uyumlu olduu ve ada insann bunu kabul edebilecei; 9) kabul edildii takdirde de, mitin hayata anlam kazandrd ve bylelikle toplum huzurunu yeniden salayabilecei. Bu iddialarn her birini srayla incelemek yararl olur. Campbellin ilk szne gre, modern toplum kargaa iindedir. Delil olarak da unu gstermektedir: ...ahlakszlk ve su olaylar, akl hastalklar, intiharlar ve uyuturucu bamllklar, yklan yuvalar, sokak ocuklar, iddet, cinayet ve umutsuzluk hzla artmaktadr. Modern toplumda gerekten de artan bir kargaa durumunun sz konusu olduunu farz edelim. Campbell, ikinci srada, bunun nedeninin ada insann yaad anlamszlk hissi oldu-

unu belirtmektedir. Bununla birlikte, insanlarn mitlere inand ve bylelikle muhtemelen anlamszlk yaamam olduu alara da ayn lde, belki de daha fazla kargaa hakim olmutur. O halde, neden mevcut kargaann sebebi insann varoluuna dair sknts olsun? Kargaa toplumsal olduuna gre, toplumsal bir sebebinin olmas daha muhtemel deil midir? Sebebin olaan olmak yerine yce olduunu varsaymann bir manas var mdr? Olsa bile, bu kadar yce bir sebep ile bu kadar sradan bir sonu arasndaki iliki tam olarak nedir? Campbell bu sorularn hibirine yant sunmamaktadr. Sadece sebep-sonu ilikisini olduu gibi almaktadr. Campbell bir sonraki iddiasnda, insann yaam anlamsz bulmasnn, mitlerinin olmamasndan kaynaklandn savunmaktadr. O halde Campbell neden sadece mitleri n plana karmaktadr? nsann derdi, mesela ayinlerin ya da genel olarak dinin eksikliinden kaynaklanyor olamaz m? Mitler tek bana anlam salarlar m? Doruluk paynn artmas iin Campbell, mitlerle ayinler arasnda iliki kurmakta ve genellikle mitlerle dini birbirine balamaktadr. Sylediklerine baklrsa, ayinler mitlerin yaanm halleridir ve kii, ayine katlmak suretiyle mite de katlmakta ve dolaysyla kendi ruhu ierisindeki mnasip yap ve ilkeleri etkinletirmektedir. Bir eit ayin eylemi olmadan, kiinin sistemin etkin tarafna ulama gayreti btnyle boa kar... (Kisly 1976, 75). Ayinler, mitlerle yakndan ilikili olmalarna ramen, hala sadece manay barndran mitleri alamann bir yoludurlar. Alternatif ayin grleri mevcut olduundan dolay (rnein William Robertson Smith [1889] iin mit ayine hizmet eder, tersi olmaz; Mary Douglasa [1966, 1970] gre ise, hayata anlam veren mit deil, ayindir), Campbellin ayini mitin ast olarak kabul etme fikri kant gerektirmekte ve o da bunu sunmamaktadr.

http://www.millifolklor.com

117

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

Genel olarak dinde de ayinle ayn durum sz konusudur: Campbell bunu tipik olarak mite balamakta, ancak mitin alt kademesinde tutmaktadr. ada insann umutsuzluu, dini btn olarak kaybetmekten deil, yalnzca miti kaybetmekten kaynaklanmaktadr. Yine alternatif din grleri mevcut olduundan dolay (rnein Mircea Eliadeye [1959] gre hayata anlam veren sadece mit deil, dinin btndr), Campbell kendi grn kantlarla desteklemelidir, ancak yine bunu yapmamaktadr. Campbelle gre ada insann mitlerinin olmamas, bilimin bunlara edebi adan inanmay imkansz klm olmasndan kaynaklanmaktadr. nk birebir alnan mit, ilkel bilim; gerek dnyann zaman gemi, doast bir ekilde izahat demektir. Bununla birlikte, bizzat Campbell, mitleri hibir ekilde doast unsurlar iermeyen temalar ve ideolojiler olarak kabul etmektedir; rnek olarak Amerika snr miti, Aryan egemenlii miti ve Marksizm. Dolaysyla bu mitler bilimle uyumlu deil midir? O halde neden ada insan iin doast unsurlar ieren mitlere edebi alternatifler tekil edemezler? Campbell bu soruya cevap vermemektedir. Yine de, btn mitlerin doast unsurlar ierdiini ve bundan dolay bilimin bunlarn birebir kabulnn nne getiini farz edelim. Bu, tandk bir durumdur ve klasik aklamasn Rudolf Bultmannda (1953, 1958) bulmaktadr. Campbell bu gr ekinmeden dile getirmektedir: O zaman unu soralm: Modern bilimin nda (edebi ynden alndnda) hatal, felsefi adan yanl, sama, hatta resmen delice kabul edilmesi gereken bir mitolojik grn ne deeri ya da anlam olabilir? (1969, 126). ada insann bilimsel bakna gre makul olabilmesi iin, mitin sembolik olarak yorumlanmas gerekmektedir. Ne var ki Campbell, sembolik yorumu

pragmatik zeminde ispatlamamaktadr: mitin modern insanla badamas gerektii. Aksine, tpk Bultmann gibi o da hakll konusunda bastrmakla yetinmektedir ve bu bask onun sradaki iddias, yani mitin asl anlamnn sembolik olduudur: Ne zaman bir mit edebi adan alndysa, manasnn saptrld kabul edilmelidir... (1959, 27). Campbell ve Bultmannn her ikisi iin de, mit ile bilim arasndaki eliki, yahut olas eliki, mitin yeniden yorumlanmas iin hakl bir sebep deil, bir frsat sunmaktadr. Hakl sebep ise, bizzat mitin tabiatdr. Campbell ile Bultmann arasndaki nemli bir fark, Campbellin mitin hakiki tabiatnn sembolik olduunu kabul etmek iin hibir hakl sebep sunmamasdr. Sembolik okumay hakl karmak iin mitin asl anlamna meyletmek baka, sembolik okumay hakikat olarak gstermek bakadr. Bultmannn, zel olarak kendi ncil tefsiri iin gsterdii hakl sebepler pek ikna edici deildir, lakin en azndan kendisi bir eyler ortaya koymaktadr. Campbell ise hibir ey sunmamaktadr. Bir kez daha iddiasn olduu gibi ortada brakmaktadr. Campbell, mitin anlamnn sembolik olduu ynndeki iddiasn hakl gsterebilseydi bile, mitin zel sembolik anlamnn psikolojik olduu ynndeki dier iddiasn da hakl gstermesi gerekecekti. Campbell burada Bultmann gibidir, ondan farkl deildir. Bultmann, ikna edici olsun ya da olmasn, mitin anlamnn sembolik olduuna dair iddialar ne sryor olabilir, ancak mitin sembolik manasnn kendi dncesine gre varolusal olduuna dair hibir iddia ne srmemektedir. Campbell da aynn yapmakta, sadece mitin sembolik manasnn psikolojik olduunu belirtmekle yetinmektedir: Geri bu hikayeler tarihi gereklerin bildirileri deil, sadece tarihe yanstlm olan hayali epizotlar olarak yorumlandnda... kazan belir-

118

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

gin hale gelir; yani, yanl olsalar ve hakiki tarihin kaytlar olarak grlmeleri reddedilse de, evrensel itibar gren byle mitsel hayal gc rnleri akln gereklerini temsil etmelidir... (1972, 10). Campbell mitin anlamnn sembolik ve mitin sembolik anlamnn psikolojik olduu ynndeki iddiasn hakl gsterebilseydi bile, mitin zel psikolojik manasnn Jungu olduu ynndeki bir baka iddiasn da hakl gstermesi gerekecekti. in asl, en bata alntlanan uzun pasajda Campbell, mitin psikolojik manasnn Jungu olduunu ak ak sylememektedir. Bunun yerine, Freudun mitte bulduu olumsuz manay Jungun bulduu olumlu mana ile karlatrmaktadr. Freud, kendince miti, bastrlm cinsel arzularn klk deitirmi biimde doyurulmas olarak aklamaktadr. Jung ise aksine, miti tannmam ruhsal arzularn gizli ifadesi olarak grmektedir. Bununla birlikte, akas Campbellin mit fikri Jungunkine ok benzemektedir. Her ikisi iin de mitler yalnzca Freudun belirttii gibi dnyadan ziyade insan ilgilendirmekle kalmaz, ayn zamanda insann ruhsal yann da ilgilendirir ve hayata anlam katar. Campbell bazen Jungun mit yorumuna neredeyse ak ak destek vermektedir. rnein, kendi mit yorumunda mitleri arketipler ya da evrensel modeller olarak adlandrrken, Bunlar en iyi ele alan, en iyi tarif eden ve en iyi yorumlayan psikolog, Carl Jungdur... demektedir (1972, 216). Sadece The Portable Jung (Campbell, 1971), EranosJahrbcherden yazlar ve Heinrich Zimmerin yazlarndaki editrlne baklrsa Campbell muhtemelen Jungu gibi grnecektir. Yine de, yaplan alntda olduu gibi genellikle Jungla ittifak kurmak yerine onu vmek suretiyle, srekli olarak Jung ile arasna mesafe koymaktadr. Snrl da olsa, Campbellin Jungu duruu ifa edilmekten ziyade hakl sebepler gerektirmektedir. Neden Jungu

bir mit yorumu, gayet gze batacak ekilde Freudu bir yoruma tercih edilmektedir? Campbelle gre Freudun yorumu yetersizdir ve yetersiz olmasnn sebebi de mitin inananlar iin anlamn gz ard etmesidir: alr vaziyetteki hibir mitolojik sistem, kendisini oluturan evrensel imgeler esasnda aklanamaz. Bu imgeler byk lde, daha yeni gzden geirdiimiz ve sadece mitin hammaddesinden meydana gelmi olanlar kadar ocuka iaretlerden gelitirilmilerdir. nsan ruhunun enerjilerini mitolojik kontekste tamakta ve bunlar, sembollerin ruhu kk Oedipusun nee ve hzn, arzular ve korkularna geri aran gemie ynelik bir ar olarak deil,... daha ziyade enerjileri serbest brakp yetikinliin tecrbe ve performans alanna ynelten unsurlar olarak grev yapt tarihi toplum greviyle btnletirmektedirler. (1959, 91) Baka bir deyile, Freudun miti ocuka cinsel kkenlerine indirgemesi, onun inananlar iin tad olgun ruhsal anlam iin geerli deildir. Tartmasz Freud, Jungun aksine, mitin inananlar iin tad olgun ruhsal anlam gz ard etmektedir; geri anlam hem Jung, hem de Freud iin bilinaltndadr. Bununla birlikte, Campbellin gz ard ettii mesele, mitin olgun ruhsal anlamnn gerek anlam olup olmaddr. Campbell bunun byle olduunu dnyor olabilir, ancak yle olduunu ispat etmesi gerekir. Yine burada da iddiasn ylece ortaya atmamaldr. Freudun teorisini rtmesi lazmdr. Ne var ki, tpk Jungun dier btn rakiplerinin teorilerine yapt gibi bunu da inkar etmektedir. Hepsinin de mitin anlamn evrensel olmaktan ok, kendi a ya da toplumlarna has olarak grdn syledii tarihiler ve antropologlarn teorilerini inkar etmektedir. Mitin anlamn evrensel, ancak edebi olarak kabul eden teorileri, rnein is-

http://www.millifolklor.com

119

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

mini vermemekle birlikte Eliadenin (1954, 1963) teorisini inkar etmektedir. Mitin anlamnn evrensel ve sembolik olduunu, ancak psikolojik olmadn kabul eden teorileri de, mesela Edward Taylor (1871), Bultmann ve Claude LviStraussun (1955, 1969-73) teorilerini inkar etmektedir. Campbellin Jungu yorumu tabii ki doru olabilir, ancak bunu, alternatif teorilerin yetersiz, Jungunkinin ise yeterli olduunu kantlamak suretiyle ispatlamas gerekmektedir. Yine de Campbell, sadece zel olarak kendi Jungu mit yorumu zerine deil, ayn zamanda yorumu ne olursa olsun, miti yorumlama hususundaki kendi genel kapasitesi zerine bir iddiada daha bulunmaktadr. Mit zerine mr boyunca yapt kyaslamac almann, kendisine miti anlamak iin hem gerekli, hem de yeterli bir perspektif kazandrdn ne srmektedir: Kanaatim, dnyann farkl yreleri ve deiik geleneklerden birok miti karlatrmak suretiyle, bunlarn gc, kayna ve muhtemel manasn anlamak mmkn olabilir (1972, 24). zellikle arketiplerden bahsederken, daha da cesurca, Bir mitoloji rencisi olarak btn hayatm boyunca bu arketipler zerinde altm ve diyebilir diyebilirim ki, bunlar gerekten de mevcuttur ve btn dnyada birbirinin ayndr demektedir (1972, 216). Dnya apnda bir olgu zerine yaplan almann olgunun anlamnn anahtarn kazandryor olmas kyaslamaclarn standart grdr, ancak mantksz bir grtr. Bir olgu zerinde yaplan almann kendisinin, o olgunun manasn ortaya kardn sylemek, bunun olgu ierisinde var olduunu ve kefedilmeyi beklediini aklayan teoriyi kabul etmeyi gerektirir. Aksi takdirde, olgu zerine yaplan alma tek bana bir sonuca balanmayacaktr. Bununla birlikte, gerekte bir olguyu aklayacak farazi bir hipotez ne srlr ve snanr. Olgudan hipotez tretil-

mez, kald ki imtiyazl eriim hakkndaki kyaslamac iddiada kabul edildii gibi kendiliinden dorulansn. Campbellin ortaya koyduu kyaslamac prosedrn mantkszln gstermenin birok yolu vardr. Birincisi, btn dnyadan mitlerin toplanmas, mitin anlamnn evrensel olduunu kabul etmeyi gerektirir. Campbelle gre mitler zerine yapt dnya apndaki aratrmann bunlarn manasn aa kardn iddia etmek, esas sorunun cevabn aramaktr: anlamlarnn evrensel olup olmad. Ona gre buna cevaben mitler arasndaki evrensel benzerliklere ynelmek de ayn soruya yant aramaktr ve bu soru, bu benzerliklerin mevcut olup olmad deil, bunlarn farkllklardan ziyade mitin anlamn barndrp barndrmadklardr. kincisi, dier kyaslamaclarn mitler zerinde yaptklar dnya apndaki aratrmalar, Campbellinkilerden tamamen farkl teoriler meydana getirmitir; mesela Eliade, Tylor, Lvi-Strauss ve Freudun teorileri. Mitler zerine yaplan titiz alma, yahut farzen titiz alma, eitli ve ou kez birbirine uymayan teoriler ortaya kardndan dolay, bu yol aka grld zere hakikat ortaya karmaya yeterli deildir. O halde, dnya apndaki mit almas, doru mit teorisini kesin olarak ortaya koymak iin gerekli olmayabilir, ancak ayn zamanda kesinlikle yetersizdir. Dahas, ayn genel kaynaklardan bu kadar ok sayda farkl teorinin karlmas, ortaya konan teorilerin tretilmi deil, empoze edilmi olduklarn gstermekte, hatta belki de kantlamaktadr. ncs, rakip teorilerin varl bir yana, Campbellin kendi teorisi bile sadece mitler almasndan tretilebilecek neticeleri fazlasyla amaktadr. Bizzat mitler, kendi anlamlarnn sadece evrensel deil, ayn zamanda sembolik, psikolojik ve Jungu olduunu da ortaya koymamaktadr. Campbell, mitler zerine mr boyu yapt almann kendi-

120

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

sini arketiplerin var olduuna ina ettiini sylemektedir. Ancak elbette ki mitler almasnn kendisi, evrensel benzerliklerin varln ancak edebiyat, yk dzeyinde ortaya koymaktadr. Bunlarn sembolik, psikolojik ve ruhsal doasn, Jungu arketipler manasnda aklamamaktadr. Bunu sadece tahminler aklamaktadr ve tahminler almann nne gemektedir. Son olarak, yaln haliyle mitler almas sonu olarak sadece ve sadece Campbellin teorisini vermi olsayd bile, kendisinin hala bunu snamak suretiyle dorulamas gerekecekti. Ne var ki kendisi, teorinin bizzat mitlerden trediini ne srmekle kalmamakta, kendi kendini doruladn da iddia etmektedir. Kar teorilerin mevcudiyeti, sadece bunu dorulamann gerekli olmasn salamaktadr. Mitin anlamnn evrensel, sembolik, psikolojik ve Jungu olduunu ne sren Campbell, son iddiasna doru, bu ekilde anlald takdirde mitin bilimle uyumlu ve dolaysyla ada insan nezdinde makul olduunu savunmaktadr. Campbell iin mit gerekten de dnyadan ziyade insan hakknda olduu gibi, bilime de zt deildir ve bu nedenle muhtemelen onunla uyumludur. Ancak mit, insann ruhsal tarafyla alakal olduu gibi, bilimsel gvenilirlii de zayftr. Bununla birlikte, Campbellin teorisinin bilimsel adan kabul edilebileceini farz edelim. Nihai iddias, mitin doru anlald takdirde sadece ada insann gznde kabul edilebilir olduu deil, ayn zamanda kabul edildii takdirde hayata anlam katt ve bylelikle modern toplumun yz yze olduu kargaay sona erdirebileceidir. Sosyal huzursuzluun sebebinin insann anlamszlk iinde olmasnn gerektii ve hatta olabilecei nasl belli deilse, bunun zmnn anlam geri kazanmak olmas gerektii, yahut daha da nemlisi, olabilecei de ayn ekilde belli olmaktan

uzaktr. Campbell, Eliade ve Bronislaw Malinowski (1926) gibi miti edebi ynden, dnyann bir aklamas ve hatta ispat olarak alm olsayd, bunun toplumsal problemleri zme kapasitesini kavramak daha kolay olurdu. Bununla birlikte, kendisi mitin sembolik olduunda srar ettiinden ve d gereklikle ilikili olduunu tmyle inkar ettiinden dolay, mit ile mitin hafifletmesi gereken sorunlar arasndaki uurum, derinliini korumaktadr. Buraya kadar yazlanlar zetlersek, Campbell mit hakknda birok cesur iddia ortaya atmakta, ancak bunlardan herhangi birini dorulamamaktadr. Doru anlald takdirde, mitin modern toplumdaki kargaaya panzehir olacan belirtmekte, fakat modern toplumdaki kargaann grlmemi dzeyde olduunu; modern toplumun kargaa iinde olmasnn, ada insann hayat anlamsz bulmasndan kaynaklandn; ada insann hayat anlamsz bulmasnn, mitlerinin olmamasndan kaynaklandn; mitlerin tek bana hayata anlam kazandrdn; ada insann mitlere sahip olmamasnn, bilime inanmasnn bunlar edebi dzeyde kabul etmesini engellemesinden kaynaklandn; bununla birlikte mitin gerek anlamnn edebi deil, sembolik olduunu; mitin sembolik anlamnn psikolojik olduunu; mitin psikolojik anlamnn Jungu olduunu; mitin bu ekilde anlald takdirde bilimle uyutuunu ve dolaysyla ada insan tarafndan kabul edilebileceini; ve son olarak, kabul edilmesi halinde mitin hayata anlam kazandrdn ve bylelikle modern toplumdaki kargaay dindirebileceini ispatlayamamaktadr. Campbell, tezler yerine szler ne srmektedir. Campbellin dogmacl kadar, hatta daha da usandrc bir dier husus, bunu bizzat ihlal etmesidir. Mitin anlamnn sembolik olduu ynndeki ifadesini hi desteklememekte, ancak bu sembolik manann, hangi hususi psiko-

http://www.millifolklor.com

121

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

lojiyle ilgili olursa olsun psikolojik olduu ynndeki tutarsz grnen ifadesini pekala desteklemektedir. Sunduu kantlar yazlarnn hepsinde, ou zaman da ayn kitap ierisinde yer aldndan, dncesindeki hibir deiiklik bunlardan sorumlu olamaz. Bir yandan Campbell srekli olarak, giriteki alntda olduu gibi, mitin asl anlamnn psikolojik olduunu bildirmektedir. Miti anlamak, konusunun dnya deil, insan; insann uuru deil, bilinalt olduunu kabul etmek demektir: nk mitler tarihsel deildir. Bu kadar aktr. Bundan dolay, darda olup bitenlerden deil, hayalgcnn temalarndan bahsederler... Ksaca, bu kutsal masallar ve bunlarn imgeleri, ruhun gn altndaki normal uurun bilmedii meskeninden bilinli zihne gnderilen mesajlardr ve zaman ve mekan ierisinde vuku bulan olaylara istinaden yazldklar dnlerek okunduklar takdirde... yanl okunmu olacaklar ve glerinden faydalanlamayacaktr... (1972, 24) Mitin anlamn psikolojik olarak kabul ederken Campbell, manann sadece dsal olmaktan ziyade isel olduunu deil, ayn zamanda hususi olmaktan ziyade evrensel olduunu da dnmektedir. Bundan dolay, manasnn tarihi ya da antropologlar tarafndan anlalabileceine kar kmaktadr: Mitolojik arketiplerin... bu kltrel evrelerin snrlarn ap getii gereini gzden karmamak en st dzeyde nem tamaktadr... Msr, Aztek, Hottentot ve eroke canavar avclar (mitlerdeki) arasndaki farklar arasnda ne kadar kl krk yarlrsa yarlsn, buradaki asl meselenin tarihi ya da etnolojik deil, psikolojik, hatta biyolojik olduu, yani kltrel usuller fenomenolojisinden nce geldii gerei gizlenemez; ayn ekilde, hibir akademik jargon ya da yntem, basit tarihi veya antropologun meseleyle ilgileniyormu gibi grnmesini salayamaz. (1969, 47-48)

te yandan Campbell defalarca, mitin anlamnn ya evrensel, ya da hususi olduunu, bu durumda tarihi ya da antropologun bu anlamlardan birinin srrna erebileceini sylemektedir: Bundan dolay, her trl mit ya da ayini ya insan doasnda neyin kalc ya da evrensel olabileceine dair bir ipucu (bu durumda iin psikolojik, hatta belki de metafiziksel yn vurgulanmaldr), ya da dier taraftan sz konusu halkn yerel ortam, zemin, tarih ve sosyolojisine bal bir fonksiyon olarak dnebiliriz (bu durumda ise yaklammz etnolojik ya da tarihsel olacaktr). (1959, 461) Bazen Campbell, mitin ancak hem hususi, hem de evrensel olarak anlalabileceini sylemektedir (1959, 462). Hatta dorudan belli bir tarih alanndan soyutlanm, nsan diye bamsz bir insan psikolojisi... diye bir ey yoktur eklinde ifadelere yer vermekte olup (1969, 104), bu da halihazrda yer vermi olduumuz iddiasndan olduka geni al bir sapmadr ve ayn kitabnda yle bir ifade de yer almaktadr: hibir akademik jargon ya da yntem, basit tarihi veya antropologun meseleyle ilgileniyormu gibi grnmesini salayamaz (1969, 48). O halde Campbell nasl genel olarak mitin anlamn tarihi ya da antropolojik olmaktan ziyade psikolojik olarak gryor ve bir yandan da bazen bu anlamn psikolojik olmann yannda tarihi ya da antropolojik de olduunu kabul ediyorsa, ayn ekilde genel olarak mitin anlamn metafiziksel olmaktan ziyade psikolojik olarak grmekte, ama bir yandan da bazen bu anlamn psikolojik olmann yannda metafiziksel de olduunu da kabul etmektedir. Bir yandan mitin edebi adan okunmasn reddi her trl dsal anlamn reddini tekil etmektedir. Ancak, rnein mitolojiler insan ruhundan gelip insan ruhuna dner ve iradesinin derinliklerine ciddi ciddi dalan herkes, aslnda kendine y-

122

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

nelik referanslar yeniden kefeder (1972, 266) dediinde, kesinlikle mitin manasnn sadece psikolojik olduunu ima etmektedir. Dier yandan Campbell birka defa, mitin manasnn hem psikolojik, hem de metafiziksel olduunu sylemektedir. Dier bir deyile mit, sadece insana deil, dnyaya da dairdir: Bylece, bize ulaan mitolojik eserlerin deerini tam olarak kavramak iin, sadece bilinaltnn belirtileri deil... ayn zamanda, insanlk tarihi boyunca bizzat insan fiziinin biimi ve sinir yaps olarak sabit kalm olan baz ruhsal ilkelerin kontroll ve kastl ifadeleri de olduklarn anlamamz gerekir. Ksaca aklamak gerekirse, evrensel doktrin dnyadaki btn grnr yaplarn (tm nesneler ve varlklar), bunlara kaynak tekil eden... ve eninde sonunda dnmek zorunda olduklar evrensel bir gcn sonular olduunu retir. (1949, 257) Bu nedenle mit, sadece aksi takdirde varsaylaca gibi insan bilinaltnda deil, ayn zamanda bizzat gerekliin grnmez znde de kendini gstermektedir. Miti tarihi ya da antropolojik olmaktan ziyade psikolojik bir olgu, psikolojik olduu gibi tarihi ve antropolojik de olan bir olgu, metafiziksel olmaktan ziyade psikolojik bir olgu ve psikolojik olduu gibi metafiziksel de olan bir olgu eklinde gsteren Campbell, ilave bir ift gr sunmaktadr: hibir doru mit yorumunun mevcut olmad ve daha farkl olarak, mitin btn yorumlarnn ayn lde doru olduu. Mitlerin yorumlanmas iin hibir nihai sistem yoktur ve hibir zaman da byle bir ey mevcut olmayacaktr. Mitoloji, tanr Proteus gibidir... (1949, 381) Mitoloji, modern anlay ierisinde tabii dnyaya izahat getirmek iin ilkel, bo bir gayret (Frazer); tarih ncesi zamanlardan kalma, sonraki alarda yanl anlalm olan bir iirsel fantezi

rn (Mller); bireyi gruba uygun biimde ekillendirmek amal bir alegorik eitim deposu (Durkheim); insan ruhunun derinliklerindeki arketipsel gdlerin belirtileri olan bir grup ryas (Jung); insann en belirgin metafiziksel dncelerinin geleneksel vastas (Coomaraswamy) ve Tanrnn ocuklarna fas (Kilise) olarak yorumlanmtr. Mitoloji bunlarn hepsidir. eitli hkmler, hkm verenlerin bak alarna gre belirlenir. (1949, 382) ayet mitin hibir nihai yorumu mevcut deilse ve btn yorumlar ayn lde doru ise, bu durumda herhangi bir yorumun savunusu, yalnzca savunan kiinin taraflln yanstr. Bundan dolay Campbellin Jungu bir yorumu savunmas, artk zannedilebilecei gibi mitin tek doru anlamnn deil, yalnzca onun kiisel tercihinin bir ifadesidir. Campbellin mitin anlam hakkndaki ifadeleri birbirine zt ya da en azndan birbirini dorular nitelikteyse, mitin sebebi ve ilevi hakkndaki ifadeleri de elimektedir. Campbell, mitin sebebine dair en az be farkl aklama sunmaktadr. Campbelle gre mit, unlarn bir rndr: 1) lm korkusu (1972, 20); 2) toplumun tecrbesi (1972, 20-21); 3) dnyann tecrbesi (1972, 21-22); 4) toplum ierisinde retilmi iaretlerin izleri (1959, blm 1-2; 1972, 44-45, 216221); ve 5) ortak bilinaltndaki kaltsal arketipler (1972, 216-217). Mitin bu sebepleri birbirine uyumlu deil, ancak sreksizdirler. Ayn ekilde Campbell, mitin ilevi zerine de en az alt farkl aklama sunmaktadr. Campbelle gre mit u amalara hizmet eder: 1) toplumu savunmak (1970, 140-141; 1972, 8-9, 222; Kisly 1976, 72); 2) insan toplumla btnletirmek (1959, 466-467; 1972, 8-9); 3) insan dnya ile btnletirmek (1943, 59, 83; 1970, 138-140; 1972, 221; Kisly 1976, 72); 4) dnyaya aklama getirmek (1970, 140; 1972, 221; Kisly

http://www.millifolklor.com

123

Mill Folklor, 2006, Yl 18, Say 70

1976, 72); 5) insann yaam krizlerine gre kendini ayarlamasn salayan, toplum iinde retilmi iaretleri aktarmak (1949, 10-11; 1959, blm 1-2; 1969, 52-59; 1970, 141-142; 1972, 219, 222; Kisly 1976, 72); ve 6) ortak bilinaltndan gelen mesajlar iermek (1972, 13, 24). Bu ilevlerin ou, Campbellin sayd sebeplere, aralarndaki farkllk da bu sebepler arasndaki farklla karlk gelmektedir. Campbell mitin bu eitli sebep ve ilemlerinin doru olduunu, ortaya koyduu deiken anlamlarn doru olduunu ispatladndan daha fazla ispatlamamaktadr. fadelerini tezlere deil; Doudan Batya, ilkel toplumlardan ada toplumlara, sanattan dine her trden kltr ve bilim dalndan alnm rneklere dayandrmaktadr. Yine de, rnekler ne kadar etkileyici olursa olsun, yeterli deildir. Yer verdii her rnek, keyfi olarak reddettii dier usullerden bir ya da daha fazlas kullanlarak; sembolik olmaktan ziyade edebi adan, psikolojik olmaktan ziyade sosyolojik adan, ruhsal olmaktan ziyade cinsel adan, evrensel olmaktan ziyade hususi olarak, pekala yorumlanabilmektedir. zetle Campbell, btn mrn mite adam biri olarak, kendi mit yorumunun doru olduunu henz ispatlam deildir.
KAYNAKLAR Bultmann, Rudolf (1953), New Testament and Mythology, In Kerygma and Myth: A Theological Debate, ed. Hans Werner Bartsch, trans. Beginald H. Fuller, vol. 1, 1-44, London. , (1958), Jesus Christ and Mythology, New York. Campbell, Joseph, (1943), Commentary to Where the Two Came to Their Father: A Navoha War Ceremonial Given by Jeff King, recorded by Maud Oakes, Bollingen Series no. 1, 51-84 New York. (1944), A Skeleton Key to Finnegans Wake, with Henry M. Robinson, New York. (1946-55), Edited the works of Heinrich Zimmer: Myths and Symbols in Indian Art and Civilization, Bollingen Series no. 6 New York 1946, The King and the Corpse, Bollingen Series no: 11

New York, 1948. Philosophies of India, Bollingen Series no. 26, New York, 1951. The Art of Indian Asia, Bollingen Series no. 29, New York 1955. (1949), The Hero with a Thousand Faces, Bollingen Series no. 17, New York. (1952), Edited The Portable Arabian Nights, New York. (1954-68), Edited Papers from the Eronos Yearbooks, Trans. Ralph Manheim, Bollingen Series no. 30, vol. 1, Spirit and Nature, New York, 1954, Vol. 4, Spiritual Disciplines, New York, 1960, vol. 5, Man and Transformation, New York, 1964, vol. 6, The Mystic Vision, Princeton, N.J., 1968. (1959-68), The Masks of God, vol. 1, Primitive Mythology, New York, 1959, vol 2, Oriental Mythology, New York, 1962. vol. 3, Occidental Mythology, New York, 1964, vol. 4, Creative Mythology, New York, 1968. (1969), The Flight of the Wild Gander: Explorations in the Mythological Dimension, New York. (1970), Edited Myths, Dreams, and Religion, New York. (1971), Edited The Portable Jung, New York. (1972), Myths to Live By, New York. (1974), The Mythic Image, Bollingen Series no. 100, Princeton, N.J. Clarke, Gerald, 1972, The Need for New Myths, Time 99, no. 3, 50-51. Douglas, Mary, (1966), Purity and Danger, London. (1970), Natural Symbols, London. Eliade Mircea, (1954), The Myth of the Eternal Return, Trans. Willard R. Trask, Bollingen Series no. 46, New York. (1959), The Sacred and the Profane, Trans. Willard R. Trask, New York. (1963), Myth and Reality, Trans. Willard R. Trask, New York. Kisly, Lorraine, (1976), Living Myths: A Conversation with Joseph Campbell, Parabola 1. no. 2, 70-81. Levi-Strauss, Claude, 1955, The Structural Study of Myth, Journal of American Folklore, 68, 428-44. (1969-73), Introduction to a Science of Mythology, Trans. John and Doreen Wrightman, vol. 1, The Raw and the Cooked, New York, 1969, vol. 2, From Honey to Ashes, New York, 1973. Malinowski, Bronislaw, (1926), Myth in Primitive Psychology, London. Smith, William Robertson, (1889), Lectures on the Religion of the Semites, Edinburgh. Tylor, Edward B., (1871), Primitive Culture, 2 vols, London.

124

http://www.millifolklor.com