Program Razvoja Poljoprivrede

PROGRAM RAZVOJA POLJOPRIVREDE NA PODRUJU SREDNJEBOSANSKOG KANTONA (2009-2015)
Maj 2009. godine
Program razvoja poljoprivrede SBK
Naruilac Programa razvoja:
Regionalna razvojna agencija (REZ) Zenica Opina Dobreti Opina Bugojno Opina Busovaa Opina Donji Vakuf Opina Fojnica Opina Gornji Vakuf-Uskoplje Opina Jajce Opina Kiseljak Opina Kreevo Opina Novi Travnik Opina Travnik Opina Vitez
Nosilac izrade:
Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo
Uesnici u izradi: Tehnika obrada:
Sead Beirovi, dipl.ing.teh. koordinator Dr. Josip ota Dr. Azra Hadi Mr. Boko Gaea Mr. Mustafa elilovi Sabahudin Tahmaz, dipl.ing.polj. Samir amdija, dipl.ing.polj. Elma aboti, dipl.ing.polj. Senad Kiki, dipl.ing.polj. Omer Kurtovi, dipl.ing.polj. Sead Oprai, dipl.ing.polj. Halim Kadi, dipl.ing.polj. Minela Omanovi, dipl.ing.polj. Lejla Lokvani, dipl.ing.polj. Sabahudin Tahmaz Mirnes Ibrahimagi
4
4
SADRAJ
UVOD 1. ANALIZA PRIRODNIH USLOVA 1.1. Klimatske karakteristike podruja projekta 1.2. Zemljini resurs 1.2.1. Oranice 1.2.2. Livade i panjaci 2. 2.1. 2.1.1. 2.1.2. 2.1.3. 2.1.4. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. VOARSKA PROIZVODNJA Uvod Zahtjevi kontinentalnih vonih vrsta u odnosu na poloaj, ekspoziciju i nadmorsku visinu Zahtjevi kontinentalnog voa u odnosu na kvalitet i osobine zemljita Putna mrea i komunikacijska povezenost sa prihvatno-preraivakim kapacitetima, vodni tokovi i mogunost navodnjavanja Anketiranje potencijalnih proizvoaa i struni pregled podruja Ureenje i priprema zemljita Organizacija teritorije, razmijeravanje sadnih mjesta i plan sadnje Izbor sadnog materijala, sortiment i potrebne koliine sadnica Uzgojni oblici i sistemi sadnje Odravanje zasada do roda Predrauni trokova podizanja vonih zasada sa pripremom zemljita 9 11 11 11 11 12 13 13 13 13 14 14 14 15 15 22 22 24 34 34 34 36 37 37 42 45 45 47 47 48 49 49 50 50 51 52 53 53 53 54 56 58 60 5 5
PROIZVODNJA ITA Uvod Analiza postojee proizvodnje Ograniavajui faktori Prijedog koncepta i njegova analiza Sjemenska proizvodnja strnog ita (penica, jeam, ra i tritikale) Proizvodnja ita u funkciji stoarske proizvodnje Proizvodnja hljebnog ita (penica, ra i heljda-postrno iza jema) Novani poticaji primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji
4. PROIZVODNJA POVRA Uvod 4.1. Nain proizvodnje povra 4.2. Kratka tehnologija proizvodnje vanijih vrsta povra 4.2.1. Krompir 4.2.2. Mrkva 4.2.3. Kupus 4.2.4. Crni luk 4.2.5. Krastavac 5. PROIZVODNJA U ZATIENOM PROSTORU Uvod 5.1. Karakteristike i opis plastenika 5.2. Mogunost koritenja plastenika na podruju navedenih opina 5.3. Paprika 5.4. Paradajz 5.5. Jagoda
5.6. Salata 5.7. Krastavac 6. ORGANSKA PROIZVODNJA Uvod 6.1. Svjetska kretanja 6.2. Stanje organske poljoprivrede u BiH 6.3. Organska proizvodnja na podruju Srednjebosanskog kantona 6.4. Mogunosti i uslovi za uvoenje organske poljoprivrede 6.5. Motivi za uvoenje organske proizvodnje 6.6. Odlike podruja 6.7. Mogue proizvodnje 6.8. Obim proizvodnje 6.9. Putevi i dinamika implementacije projekta 6.10. Mogui izvori sredstava 7. STOARSTVO Uvod 7.1. Brojno stanje stoke 7.2. Krmno bilje 7.3. Govedarstvo 7.3.1. Sadanje stanje 7.3.2. Prednosti i ogranienja za razvoj govedarstva 7.3.3. Koncept razvoja govedarstva 7.3.4. Potrebna infrastruktura za razvoj proizvodnje mlijeka 7.3.5. Modeli farmi za proizvodnju mlijeka 7.3.6. Sistemi dranja mlijenih krava 7.3.7. Proizvodnja goveeg mesa 7.3.8. Pasminska orijentacija 7.3.9. Procjena potrebnih investicija na podruju Srednjebosanskog kantona 7.4. Ovarstvo 7.4.1. Prednosti i nedostaci ovarske proizvodnje 7.4.2. Proizvodnja mlijeka-sira 7.4.3. Proizvodnja vune 7.4.4. Proizvodnja mesa 7.4.5. Opravdanost proizvodnje 7.4.6. Objekti za ovce 7.4.7. Model usavravanja postojeeg soja autohtone pramenke 7.4.8. Bruceloza 7.5. Peradarstvo 7.5.1. Plasman pileeg mesa i konzumnih jaja 7.5.2. Opis predvienih ulaganja kod proizvodnje pileeg mesa 7.5.3. Objekti i oprema za tov pilia 7.5.4. Klaonica za pilie 7.5.5. Opis predvienih investicija kod proizvodnje konzumnih jaja 7.6. Uzgoj ribe 7.6.1. Plasman ribe 7.6.2. Opis predvienih investicija i visina ulaganja 7.7. Dinamika i ukupna ulaganja u stoarskoj proizvodnji 2009-2015 8. 8.1. PELARSTVO Proizvodni modeli
61 62 63 63 63 64 65 66 66 67 69 69 73 74 74 74 75 76 77 78 78 79 79 79 80 85 87 88 89 89 89 89 90 91 91 92 92 93 94 94 94 95 96 98 99 99 101 102 103
6
6
9. INDUSTRIJA ZA PRERADU POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA 9.1. Rashladno-skladini kapaciteti 9.2. Stanje rashladnih kapaciteta u Bosni i Hercegovini i na podruju projekta 9.3. Stanje primarne proizvodnje voa i povra 9.4. Konkurentnost i opstanak proizvodnje svjeeg voa i povra na podruju 9.5. Prijedlog optimalnog rjeenja 9.6. Osnovni podaci o privrednim drutvima-preraivaima na podruju projekta 9.7. Kratka informacija o ULO hladnjaama 9.8. Prerada, dorada i pakovanje umskih plodova ljekovitog bilja 9.9. Skladita za krompir 10. PRIJEDLOZI MODELA SAMOODRIVE, RADNO-INTENZIVNE PROIZVODNJE NA MALOM POLJOPRIVREDNOM POSJEDU 11. PREGLED STATISTIKIH PODATAKA I TEMELJNIH POKAZATELJA RAZVOJA PO OPINAMA 12. REDOSLIJED AKTIVNOSTI NA REALIZACIJI ZADATAKA U PROGRAMU RAZVOJA REZIME PRILOZI
106 106 106 106 107 107 108 108 111 111 112 116 235 236 239
7 7
UVOD
Zabrinjavajua nezaposlenost radno sposobnog stanovnitva koja je po opinskim podacima priblino ravna ukupnom broju zaposlenih na podruju kantona, direktno ili indirektno usporava ekonomski razvoj, oteava povratak raseljenih lica, usporava i komplicira politiku stabilizaciju regiona, entiteta i Bosne i Hercegovine u cjelini. S obzirom da nije realno oekivati da se u skorije vrijeme ponovo zaposli znaajniji broj ljudi u oblasti industrijske proizvodnje, neophodno je svu panju usmjeriti ka iznalaenju mogunosti za ostvarivanje prihoda u nekim granama poljoprivrede. Obradivo zmljite, kao najvei prirodni resurs, sve vie postaje najmanje iskoriten priodni resurs, o emu nepobitno svjedoe poraavajui statistiki podaci. S druge strane, agrokompleks je postao jedan od najveih izvora sve veeg negativnog debalansa u meunarodnoj trgoviniskoj razmjeni. Ovo su glavni razlozi zbog kojih su REZ Regionalna razvojna agencija za regiju Centralna BiH i opine odluili da izrade Program razvoja poljoprivrede na podruju dvanaest (12) opina Srednjebosanskog kantona za period 2009-2015 godine. Da bi pristupili realizaciji tako sloenog zadatka, zakljuili su ugovor o izradi Programa razvoja sa Federalnim zavodom za poljoprivredu Sarajevo kao strunom institucijom koja je jo od 1995. godine prisutna na podruju kantona projekta i koja moe, na osnovu realnog uvida u stanje, ponuditi trenutno mogue pravce razvoja poljoprivrede u postojeem agrarnom ambijentu. Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo je konciprao anketni upitnik. Opinske slube su provele anketiranje na terenu. Na onovu analize prikupljenih podataka, pri dizajniranju Programa razvoja, kao polazna osnova, odreeni su obavezujui kriteriji: da postoje odgovarajue prirodne i druge pogodnosti za predloenu proizvodnju, da je proizvodnja trino interesantna na domaem i inostranom tritu, da je profitabilna, da je prvenstveno radno intenzivna, to znai da zapoljava vei broj radnika, da se stvore odgovarajui uslovi za zapoljavanje veeg broja radnika koji su nepovratno izgubili radno mjesto u industriji, da postoji mogunost prerade (smrzavanje, suenje, konzervisanje) u trino interesantne proizvode, da omogui osposobljavanje ovog sektora za profitabilno trino privreivanje, da se omogui racionalno koritenje stimulativnih finansijskih sredstava kroz njihovo usmjerenje samo na modele profitabilne proizvodnje, da se omogui aktiviranje procesa zapoljavanja u agrarnoj privredi i njihov posredan uticaj na ostale oblasti zapoljavnja. Neophodni preduslovi za uspjenu implementaciju Programa razvoja Zajedno sa nosiocima vlasti na lokalnom, kantonalnom, federalnom i dravnom nivou, svi se relevantni faktori moraju pobrinuti za stvaranje novog ambijenta kako bi se zaustavila recesija u poljoprivredi. Novi ambijent bi na kantonalnom nivou, pored ostalog, podrazumjevao i formiranje poljoprivrednih strunih slubi (savjetodavna, izvjetajno-prognozna, uzgojno-selekcijska i dr. ). Ove slube se mogu racionalno organizovati po regionalnom, a ne po teritorijalnom principu. Njihova uloga u razvoju sektora dugorono gledano je neupitna. Realno je oekivati da se nakon ureenja ambijenta desi masovnije ukljuivanje poljoprivrednih domainstava u organizovanu proizvodnju od koje se moe ivjeti. Nakon ovog bi se ilo u osposobljavanje poljoprivrednog sektora za profitabilno trno privreivanje. Organizacije poljoprivrednika Jedan od osnovnh preduslova za uspjenu proizvodnju veih koliina pljoprivrednih proizvoda za trite jeste efikasan oblik organizacije velikog broja sitnih proizvoaa. U dugotrajnoj praksi veeg broja 9 9
razvijenih evropskih drava (Austrija, Italija, panija, Francuska i dr.) pokazalo se da su poljoprivredne zadruge nezamjenjiv oblik udruivanja veeg broja sitnih poljoprivrednih proizvoaa u proizvodnji veih koliina poljoprivrednih proizvoda namjenjenih tritu i preraivakim kapacitetima. Sasvim je sigurno da je odgovarajui oblik poljoprivredne zadruge i na podruju Srednjebosanskog kantona u dugoronoj programiranoj proizvodnji mlijeka, mesa, voa, povra i drugih poljoprivrednih proizvoda namjenjenih tritu i preraivakim kapacitetima najbolji i najkorisniji nain organizovanja sitnih poljoprivrendih proizvoaa. Zbog prostorne udaljenosti, konfiguracije terena, razuenosti naseljenog podruja kantona, racionalno bi bilo pored postojeih poljoprivrednih zadruga formirati odreeni broj novih poljoprivrednih zadruga i udruenja poljoprivrednika na teritorijalnom principu. Posebno su izraene potrebe za formiranjem novih oblika organiziranja poljoprivrednika u podrujima gdje ne postoje takve organizacije. Imajui u vidu, da je veina poljoprivrednika u materijalnim problemima, a to je posebno izraeno kod povratnika koji su veinom bez stabilnih izvora prihoda i bez znaajnije pomoi lokalne zajednice, neophodno je u poetnoj fazi obezbijediti kompletnu strunu i materijalnu potporu za formiranje i materijalno-kadrovsko osposobljavanje novih asocijacija poljoprivrednika. Isto tako, neophodno je obezbijediti pomo za materijalno-kadrovsko osposobljavanje postojeih asocijacija poljoprivrednika, s obzirom da neke od postojeih asocijacija ne obavljaju svoju osnovnu djelatnost u okviru realnih mogunosti i potreba. Za osposobljavanje postojeih i formiranje novih asocijacija poljoprivrednika treba koncipirati kantonalni program, sa osnovnim ciljem da se obezbijede povoljni preduslovi za stabilan razvoj poljoprivrede i ekonomsku sigurnost poljoprivrednika. Programom treba predvidjeti podizanje poljoprivrednih centara, poslovno-proizvodnih objekata za snabdjevanje poljoprivrednika svim vrstama reprodukcijskih materijala, prihvat proizvoda i obezbjeenje odreene vrste prerade, privremeno skladitenje i pripremu za trite. U okviru poljoprivrednih centara treba da se obezbijedi struna sluba za potrebe razvoja poljoprivrede i poljoprivrednika. U prilogu je prikazan tlocrt poljoprivrednog centra u razmjeri 1 : 100 koji bi mogao posluiti kao racionalni model. Realizacija navedenih zadataka poinje izvedbenim investicionim projektima za pojedine oblasti primarne proizvodnje i prerade poljoprivrednih proizvoda. Ti projekti bi u materijalnom smislu trebali da imaju izravnu potporu opina, kantona i Federacije BiH, ime bi se projekat planski i smiljeno realizovao. Zbog toga je realno oekivati da e realizacija ovoga Programa razvoja osjetno smanjiti broj nezaposlenih i nedovoljno zaposlenih i tako na najbolji i najracionalniji nain doprinijeti brem i stabilnijem ekonomskom razvoju podruja projekta i Bosne i Hercegovine u cjelini. Za oekivati je da se incijativa REZ - Regionalne razvojne agencije i opina SBK nee zaustaviti na raealizaciji samo ovoga Programa. Odluke koje e donijeti organi lokalne uprave i kantona treba da pokrenu sredstva, energiju i pripremne puteve koji e dovesti do realizacije novih ciljeva u sektoru agrara.
10
10
1. ANALIZA PRIRODNIH USLOVA

1.1. Klimatske karakteristike podruja projekta
Po viegodinjim meteorolokim podacima se moe zakljuiti da na podruju SBK vlada semihumidna i humidna klima to se, sa stanovita biljne proizvodnje, moe smatrati relativno povoljnim, naravno, uz odreene ograniavajue faktore. Analiza meteorolokih parametara sa stanice u Bugojnu, (1996-2005)1 i 1961-1990 pokazuje sljedee: Srednja godinja temperatura zraka iznosi 9,8 0C (10-godinji prosjek). U porastu je za 1,0 0C u poreenju sa periodom 1961-1990, Godinja koliina padavina iznosi 853,4 l/m2 (10-godinji prosjek). U porastu je za 26,4 l/m2 u poreenju sa periodom 1961-1990 ali se iskazuje uglavnom u IX i XI mjesecu. Temperaturna amplituda je jako visoka, ak 64,7 0C (10-godinji ekstrem), Maksimalna visina snijenog pokrivaa u 2005. godini: 49 cm (III mjesec), Maksimalna visina snijenog porivaa u 2006. godini: 19 cm (III mjesec), Maksimalna visina snijenog pokrivaa u 2007. godini: 27 cm (XII mjesec), Trajanje sijanja sunca: 1.796,7 sati (4-godinji prosjek), Relativna vlanost zraka: 74,4 % (5-godinji prosjek), Oblanost: 6,26 desetina (5-godinji prosjek), Bezmrazni period: 165 dana (30-godinji prosjek), Srednji datum pojave mraza: posljednji 14.IV i prvi 2.X (30-godinji prosjek), Ekstremni datum pojave mraza: posljednji 17.V i prvi 16.IX (30-godinji prosjek). Suma padavina u najtoplija tri ljetna mjeseca je 187,4 l/m2, ime se iskazuje manjak padavina od 112,6 l/m2 (10-godinji prosjek), Septembar je sa vie padavina nego to je optimalno (10-godinji prosjek 106,8 l/m2). 1.2. Zemljini resurs Zemljini resurs je sigurno najznaajniji prirodni resurs. Kada se jednom trajno izgubi postaje i neobnovljiv resurs. Jasno je da se raspoloivo poljoprivredno zemljite mora sauvati i koristiti na najbolji mogui nain. 1.2.1. Oranice Kada je rije o oranicama na kojima je mogue organizovati biljnu proizvodnju, situacija je sljedea: Osnovni tipovi zemljita koji su sa nagibom do 8 ili neznatno vie: a) Eutrini kambisol: 31.827 ha ili 56,5 %, b) Aluvijalna i aluvijalo-diluvijalna oglejena tla: 23.238 ha ili 41,2 %, c) Pseudoglej obronani: 1.266 ha ili 2,3 %. est opina SBK (Travnik, Jajce, Bugojno, Donji Vakuf, Kiseljak i Gornji Vakuf) raspolau sa cca 75 % oraninih povrina. Bonitetne kategorije zemljita (I, II, III, IVa) koje su povoljne za ratarsku proizvodnju, zauzimaju ukupno 10-11.000 ha, s tim da je najvea zastupljenost III, IVa, II klategorije, dok je I kategorija zastupljena sa svega 1-1,5 %. Vlasnika struktura oranica je slijedea: a) privatno vlasnitvo 96,5 %, b) dravno vlasnitvo 3,5 %.
1 Prilog
11 11
1.2.2. Livade i panjaci etiri opine SBK (Travnik, Gornji Vakuf, Jajce i Bugojno) raspolau sa preko 70 % livada. Tri opine SBK (Travnik, Jajce i Gornji Vakuf) raspolau sa cca 60 % panjaka. Livade: 35.349 ha, Panjaci: 25.338 ha.
Graf 1/1. Struktura vanijih zemljinjih povrina po opinama
12
12
2. VOARSKA PROIZVODNJA
Uvod
Osnovni cilj je realizacija programa proizvodnje jagode, maline, kupine i borovnice od jagodastih vrsta te ljive, trenje, vinje, kajsije, jabuke i kruke od drvenastih vonih kultura. Jedan od bitnih ciljeva je da se pokrene robna proizvodnja voa u dva subregiona: a) Subregion A: Busovaa, Vitez, Novi Travnik, Kiseljak, Fojnica i Kreevo. b) Subregion B: Gornji Vakuf, Donji Vakuf, Travnik, Bugojno, Jajce i Dobretii. Od ostalih bitnih ciljeva koje treba ispuniti navodimo sljedee: Aktiviranje obradivog zemljita koje se sada nedovoljno i neadekvatno koristi, uz primjenu intenzivne proizvodnje drvenastih i jagodastih vonih vrsta; Zapoljavanje poljoprivrednih proizvoaa na vlastitom imanju, uz angaovanje cijele porodice; Bri i stabilniji ekonomski razvoj Srednjebosanskog kantona; Poveanje materijalne osnove nosilaca proizvodnje i zadruga kao organizatora proizvodnje; Razvijanje kooperantskih odnosa na prostoru dijelovanja odreene zadruge ili drugog subjekta koji se bavi razvojem voarske proizvodnje u primarnom kompleksu ili preradi;
2.1. Zahtjevi kontinentalnih vonih vrsta u odnosu na poloaj, ekspoziciju i nadmorsku visinu
Za veinu vonih vrsta, prije zasnivanja proizvodnih zasada, vano je pravilno odabrati poloaj, ekspoziciju i nadmorsku visinu, jer se u suprotnom, bez obzira na provedene mjere agropomotehnike i zatite od bolesti i tetoina ne mogu oekivati visoki proizvodni rezultati. Jabuka, kruka, ljiva, vinja i trenja imaju odreene zahtjeve u odnosu na izbor poloaja. Najbolji su osvijetljeni juni poloaji, a najmanje pogodni sjeverni. U veini poznatih proizvodnih reona jabuka daje najbolje rezultate na sjevernim ekspozicijama i tu ostvaruje visoke prinose i dobar kvalitet plodova. Blage june padine pogoduju za gajenje jabuke i kruke, dok se ljiva moe uspjeno gajiti na neto strmijim terenima. Nagib terena ima takoer uticaj na osvijetljenost, koliinu vlage, mogunost mehanizovane obrade i na pojavu erozije. Uspjeno se gaje voni zasadi na nagibu od 3-5%. Za vee plantane zasade jabuke, kruke, ljive ravni tereni su idealni, jer se intenzivna proizvodnja na njima najbolje moe organizovati i sprovoditi. Meutim, ravne povrine mogu imati ponekad i negativan uticaj, jer se u slabije provjetrenim kotlinama ee javljaju mrazevi a i visok nivo podzemne vode ima negativne posljedice, jer utie na visinu prinosa, redovnost raanja te dugovjenost zasada. Veina drvenastih vonih vrsta najbolje uspijeva na nadmorskim visinama od 300-400 m, gdje je raspored padavina u toku vegetacije zadovoljavajui, a relativna vlanost zraka 70-80%. Treba napomenuti da se izboru navedenih faktora treba posvetiti vea panja, naroito iz razloga to e kontinentalne vone vrste ostati na odreenom prostoru (mjestu) 15, 20 ili 30 godina i to se uinjene greke ne mogu lako ispraviti. Jagodu treba forsirati uz rjene tokove, na plodnim i provjetrenim lokacijama, po mogunosti od 300 do 800 metara nadmorske visine, to odgovara i malini, dok sa borovnicom treba ii na prostore od 1.000-1.200 m nadmorske visine, gdje uspijevaju i divlje forme. 2.1.1. Zahtjevi kontinentalnog voa u odnosu na kvalitet i osobine zemljita Veina vonih vrsta ima odgovarajue zahtjeve u odnosu na kvalitet i osobine zemljita. Zemljite je vrlo bitan faktor za postizanje visokih i stabilnih prinosa. Tokom eksploatacije mogue ga je popravljati primjenom razliitih agrotehnikih mjera, (ienje, 13 13
nivelisanje, ubrenje, obrada, odvodnjavanje, navodnjavanje, kalcifikacija, i dr.). Kod raznih tipova i osobina zemljita strunjaci na terenu e voditi brigu da prilikom izbora lokacije i donoenja odluke o tome to e se gdje saditi ne bude greaka. Iz ovih razloga se preporuuje uzimanje uzoraka zemljita na hemisku analizu, na osnovu koje e se odrediti potrebe zemljita za stajnjakom i makroelementima, koje je potrebno prilikom pripreme zemljita dodati, prema zahtjevima odreene vone vrste. Tako naprimjer borovnica trai obezbjeenje pH vrijednosti od 4,3 do 4,8, to se koritenjem borovih iglica, treseta, strugotina drveta, stajnjaka i piljevine moe postii. 2.1.2. Putna mrea i komunikacijska povezenost sa prihvatno-preraivakim kapacitetima, vodni tokovi i mogunost navodnjavanja Putna mrea i komunikacijska povezanost su vrlo vaan faktor za normalno odvijanje procesa proizvodnje svih vonih vrsta koje e se gajiti na prostoru Srednjebosanskog kantona. Prije svega, to se odnosi na prijevoz sadnog materijala, repromaterijala, ambalae plodova i za obavljanje strune pomoi na terenu. Tamo gdje su putevi loi, plodovi voa trpe mehanika oteenja tokom transporta, pa ne mogu biti iskoriteni za svjeu potronju ili suenje, ve se moraju koristiti za razne vidove tople prerade. Zato proizvodne zasade treba koncentrisati uz dobru putnu mreu i stalno raditi na poboljanju unutranjeg i vanjskog transporta, odravanjem postojee mree puteva i izgradnjom novih, kako bi se sirovina to bre prevozila do kapaciteta za preradu koji su locirani u blizini vonih zasada. Mrea regionalnih puteva u Srednjebosanskom kantonu je vrlo razvijena, tako da od Sarajeva, preko Kiseljaka, Busovae, Viteza, Travnika, pa do Bugojna, Gornjeg i Donjeg Vakufa, Jajca i Dobretia nije teko doi dobrim asfaltnim putem. Sva navedena i druga mjesta povezana su asfaltnim i lokalnim putevima, tako da postoje vrlo dobri uslovi za proizvodnju i prevoz na podruju cijelog kantona. Ukoliko se podignu intenzivni voni zasadi, potrebno je obezbijediti dovoljnu koliinu vode tokom vegetacije koja e se koristiti iz niza postojeih vodotokova rijeka, potoka ili akumulacija. Na irem prostoru egzistira vie rijeka: Lava, Vrbas, Lepenica, kao i niz njihovih pritoka, trajnog ili sezonskog karaktera. Danas je zbog globalne promjene klime (visoke temperature, smanjene vlage u zraku itd.), potrebno gotovo u svim vonim zasadima za vrijeme vegetacije obezbjediti sistem za navodnjavanje kap po kap, kako bi se proizvodnja voa mogla normalno odvijati bez rizika. 2.1.3. Anketiranje potencijalnih proizvoaa i struni pregled podruja Da bi se kvalitetno snimilo sadanje stanje na terenu, potrebno je obaviti anketiranje potencijalnih proizvoaa u svakoj opini. Ovim e se dobiti realna slika o eljama, stanju i mogunostima svakog domainstva koje se eli baviti robnom proizvodnjom voa. Analizom upitnika suava se iri krug na one proizvoae koji imaju veinu uslova za bavljenje proizvodnjom voa. To se uglavnom odnosi na posjedovanje kvalitetnog zemljita, mehanizacije, odgovarajue radne snage, stonog fonda i drugo. Da bi se na cijeloj teritoriji kantona (12 opina) stekao blii uvid u ambijentalno stanje, potreban je izlazak eksperata za voarstvo i zatitu biljaka na teren, zajedno sa strunjacima koji rade na odreenom prostoru. Ovdje se prije svega misli na pravilnu procjenu, zatim na pravilan izbor sorti, lokaciju i druge faktore bitne za uspjeno odvijanje proizvodnje i preradu voa. Srunjak za zatitu biljaka u podruju irenja sadnje ljive treba procijeniti zaraenost podruja arkom ili nekom drugom bolesti koja moe biti limitirajui faktor za uspjenu proizvodnju voa. 2.1.4. Ureenje i priprema zemljita Da bi se parcela za vonjak pripremila, potrebno je na vrijeme i kvalitetno obaviti sljedee radove: Obaviti krenje prethodne viegodinje kulture i iznijeti biljne dijelove, kao to su korijenje, kamen i ostalo, van parcele. Ukoliko je parcela (krevina) dio umskog prostora ili je tu bio stari vonjak, sljedee dvije do tri
14
14
godine treba gajiti okopavine i vriti zelenino ubrenje (djetelinsko-travnom smjesom) koja se u cvjetanju zaorava. Unitavati korove upotrebom herbicida (na bazi glifosata), te obradom ili frezanjem najmanje mjesec dana prije sadnje. Ravnanje terena buldoerskom daskom tako da na parceli ne bude uvala (depresija). Na strmim terenima preko 5% nagiba treba pribjei izradi terasa i sadnju obaviti po izohipsama. Obaviti meliorativno ubrenje unoenjem organske mase u vidu dobro zgorjelog ovijeg ili goveeg stajnjaka prema hemijskoj analizi ili 40-60 t/ha, kao i mineralnog ubriva NPK 10:20:30 u koliini od 800-1.000 kg/ha. Ako postoji potreba popravke kiselosti treba izvriti kalcifikaciju. Obaviti povrinsku obradu (dublje oranje) najmanje mjesec dana pred sadnju vonjaka sa tekim gusjeniarom ili jaim tokaem na dubini 40-50 cm, a ako to nije mogue, obaviti runo kopanje rupa. Tamo gdje u dijelovima parcele ima kamena treba koristiti podriva (izelu), radi uklanjanja istog. U dijelu parcele gdje e se saditi jagoda zemljite mora biti usitnjeno i bez veeg kamena, jer e se postavljati PVC-folija. Za zasade borovnice treba obezbijediti svjei stajnjak, piljevinu, treset, borove iglice, iarike etinara, umski humus kako bi se obezbijedila odgovarajua kiselost (pH 4,3-4,8), potrebna za normalan rast i plodonoenje.
2.2. Organizacija teritorije, razmjeravanje sadnih mjesta i plan sadnje

Kada je parcela poorana i izfrezana, odreuje se pravac redova za sadnju vonjaka. Ako se poloaj moe birati, onda su najbolji pravci redova sjever jug ili istok zapad, jer se time najbolje koristi suneva svijetlost i ne dolazi do zasjenjivanja. Na uglu parcele treba odrediti pravi ugao, a pomou njega se na duini i irini parcele nanose take pruanja redova pomou kraih koia. Razmaci izmeu redova su kod jabuke i kruke 3-4 m, kod trenje 3-4 m a kod ljive na danarici 4 m, dok je kod slabo bujnih podloga razmak kod ljive 3 m. Kod jagode se na foliji sade dvije trake, jedna od druge 20-30 cm a irina folije je 120-130 cm. Borovnica se sadi izmeu redova na razmaku 2,5 m. Nakon odreivanja i obiljeavanja redova, obiljeavaju se sadna mjesta prema zahtjevima odreene vrste. Poslije sadnje u svakom zasadu treba uraditi skicu (plan) zasada sa rasporedom redova i sorti na parceli. Ucrtavaju se putevi u parceli i ostave se prostori od 3-4 metra pri ulasku i izlasku iz parcele radi lakeg rada maina u vrijeme obrade i zatite zasada od bolesti i tetoina.
2.3. Izbor sadnog materijala, sortiment i potrebne koliine sadnica

Za zasnivanje novih vonih zasada treba koristiti jednogodinje razgranate ili nerazgranate sadnice. Pri nabavci treba voditi rauna o mjestu gdje je sadni materijal proizveden, kao i o sortama i podlogama koje su koritene kod proizvodnje. Za prostor opina Srednjebosanskog kantona trebalo bi uzimati sadnice renomiranih rasadnika lociranih u kontinentalnom dijelu BiH, koje su adaptirane na slinu klimu i zemljite. Uz sadni materijal treba traiti odgovarajuu dokumentaciju (uvjerenje o sortnoj istoi, kvalitetu, te o zdravstvenom stanju, kao i deklaraciju). Prilikom preuzimanja veih koliina sadnica, struno lice mora voditi rauna da sluajno ne bismo unijeli zaraen materijal (rak korijena, bakterijsku pale Ervinia amilovora l. ili arku ljive). Jedna od navedenih bolesti zastupljena u zasadu u veem procentu moe biti limitirajui faktor za uspjenu proizvodnju voa.
15 15
Tabela 2/1. Prijedlog sorti i podloga za podizanje vonih zasada

VRSTA: Jagoda Malina Kupina SORTA: Marmolada Arosa Maya Clery i Raurica Willamette Meeker Thornfree aanska bestrna Dambo Lohness Berkley Bluecrop Bluerey Coville Herbert Arkam Gala Samared Breburn Ajdared Elstar Jonagold Greny smith Zlatni delies-Rajnders aanska rodna aanska najbolja aanska ljepotica Stenley Valjevka Aenka 707 Viljamovka Butira Santa Marija Konferens Aleksandar Lukas Citronka Oblainska Rubin Lotova umadinka Rexell i Keleris Sju Van Bing Stela Lapins Burlat Sammit Regina Kekemetska rua Maarska najbolja Prekoe PODLOGA: ivi ili frigo sadnica izdanak izdanak
Borovnica
izdanak
Jabuka
M-9 M-26 i MM-106
ljiva
Danarika
Kruka
Vinja
Sijanac i posrednik MA-dunja MA-dunja MA-dunja MA-dunja MA-dunja Izdanak Gizela G-677 Prunus avium Prunus avium Prunus avium
Trenja
Divlja trenja Gizela G-3,G-5, G-6 I COLT
Kajsija
Danarika Danarika Gizela
16
16
Tabela 2/2. Pregled potrebnih koliina sadnog materijala za realizaciju sadnje vonih zasada u subregionu A za period 2009-2015 godine
2010 320.000 364.000 19.998 24.000 1.250 832 625 19.414 24.240 3.808 778.167 774.472 790.434 1.904 1.904 30.300 21.210 27.270 1.904 857.920 18.272 21.698 25.124 1.250 625 625 832 416 416 416 625 23.982 24.240 1.904 743.123 1.250 1.250 1.250 625 24.000 20.000 24.000 20.000 24.000 937.5 416 625 20.556 24.240 1.904 773.342 26.664 23.331 23.331 23.331 26.664 350.000 420.000 434.000 448.000 434.000 320.000 280.000 320.000 200.000 240.000 2.000.000 2.800.000 166.650 160.000 7.812 4.160 6.250 142.750 181.800 19.040 5.488.462 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica
Vone vrste
2009
Jagoda
320.000
Malina
350.000
Kupina
23.331
Borovnica
24.000
Trenja
1.250
Vinja
832
Kajsija
1.875
ljiva
13.704
Jabuka
30.300
Kruka
5.712
SVEGA:
771.004
17 17
Predviene koliine sadnog materijala (Tabela 2/2. i Tabela 2/3.) mogue je obezbijediti u renomiranim rasadnicima FBiH i to: Jagodu u rasadniku PZ Prva Brazda- eli i Heko Bugojno. Malinu i kupinu u rasadnicima ZZ Poljopromet Donji Vakuf, PZ Prva Brazda-eli, Heko Bugojno i Rubus Sapna. Borovnicu u rasadniku HekoBugojno. Jabuku, kruku, ljivu, trenju, vinju i kajsiju mogue je nabaviti u rasadnicima Voni rasadnik Srebrenik, Poljokomerc Kiseljak, ZZ Visoko, Dominant apljina, Agrostenly i dr. Kada je rije o kvalitetu i zravstvenom stanju obavezno dati prednost rasadnicima koji su pod strunom kontrolom, jer sortno ist i zdrav sadni materijal jedan je od bitnih faktora za postizanje uspjeha u proizvodnji sirovine od voa.
18
18
Tabela 2/3. Pregled potrebnih koliina sadnog materijala za realizaciju sadnje vonih zasada u subregionu B za period 2009-2015 godine
2009 280.000 182.000 19.998 44.000 14.846 24.240 5.712 570.796 320.000 182.000 19.998 44.000 15.988 24.240 5.712 611.938 360.000 182.000 16.665 32.000 15.988 24.240 1.904 632.797 320.000 168.000 19.998 36.000 12.562 30.300 3.808 590.668 320.000 210.000 16.665 40.000 15.988 24.240 1.904 628.797 320.000 210.000 16.665 56.000 13.704 24.240 1.904 642.513 2.200.000 1.302.000 133.320 292.000 100.496 181.800 28.560 4.238.176 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica
Vone vrste
Jagoda Malina Kupina Borovnica Trenja Vinja Kajsija ljiva Jabuka Kruka SVEGA:
280.000 168.000 23.331 40.000 11.420 30.300 7.616 560.667
Tabela 2/4. Dinamika podizanja vonih zasada u ha za period 2009-2015 godine u subregionu A
2009 8 25 7 6 46 2 1 3 12 10 3 31 8 26 6 6 46 2 1 1 17 8 2 31 8 25 8 6 47 2 1 2 16 10 1 32 7 30 7 5 49 2 0,5 1 19 7 1 30,5 8 31 7 6 52 2 0,5 1 22 9 1 35,5 2010 2011 2012 2013 2014 5 32 7 5 49 1 0,5 1 21 8 1 32,5 2015 6 31 8 6 51 1,5 0,5 1 18 8 1 30 Ukupno hektara 50 200 50 40 340 12,5 5 10 125 60 10 222,5
Vone vrste
Jagoda Malina Kupina Borovnica UKUPNO: Trenja Vinja Kajsija ljiva Jabuka Kruka UKUPNO:
19 19
Napomena: Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama dolo se do odreivanja uea i to: podruje opine Busovaa 40% podruje opine Kiseljak 20% i Novi Travnik 20% podruje opine Fojnica 10% i Vitez 10% Kod rasporeda proizvodnje kotiavog voa po opinama uee je slijedee: Busovaa 30% i Kiseljak 25% Novi Travnik 10%, Fojnica 15%, Kreevo 15% i Vitez10% Proizvodnja sirovina na bazi jagodastog voa, kao i jabuastog i kotiavog voa bit e naslonjena na kapacitet za preradu Zdravlje iz Busovae.
20
20
Tabela 2/5. Dinamika podizanja vonih zasada u hiljadama ha u subregionu B za period 2009-2015 godine
2009 7 12 7 10 36 10 10 4 24 24 25 3 3 1 23 8 8 8 13 14 14 11 10 2 23 14 8 1 23 37 38 35 35 38 11 11 8 9 10 14 42 12 8 1 21 6 6 5 6 5 5 13 13 13 12 15 15 7 8 9 8 8 8 55 93 40 73 261 88 60 15 163 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
21 21
Napomena: Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama dolo se do uea u %: Gornji Vakuf 25%, Donji Vakuf 25%, Bugojno 30%, Travnik 10% i Jajce 10%. Kod rasporeivanja proizvodnje jabuastog i kotiavog voa, uee je sljedee: Gornji Vakuf 25%, Bugojno 25%, Donji Vakuf 25%, Travnik 20% i Jajce 10%. Proizvedene sirovine na bazi jagodastog, jabuastog i kotiavog voa bit e naslonjene na kapacitete za preradu Heko iz Bugojna, IMB-Bugojno, Biser Bugojno i ostale.
2.4. Uzgojni oblici i sistemi sadnje

Za jabuku i kruku primjenit e se gusta sadnja sa uzgojnim oblikom vitko vreteno i uz primjenu sistema za navodnjavanje kap po kap, te upotrebu armature (stubovi, ica i letve). ljiva, vinja, trenja i kajsija gajit e se po sistemu jednoredog palira, a uzgojni oblik e biti vitko vreteno i poboljana piramida. Primjenit e se sistem za navodnjavanje kap po kap; Jagode e se gajiti na PVC foliji, u dvorednoj sadnji, sa frigo sadnicama (juli-avgust), i uz primjenu sistema za navodnjavanje kap po kap ispod folije, Malina e se gajiti po sistemu jednorednog palira sa 2 ice i stubovima, te sa 6 paralelnih ica koje idu kroz letve (za sortu Meeker), Borovnica e se gajiti po sistemu jednorednog palira.
2.5. Odravanje zasada do roda

U okviru odravanja zasada voa u prve tri godine ili do roda primjenit e se slijedee operacije: Uzgojna rezidba sa ciljem formiranja odgovarajueg oblika kronje, Primjena razliitih pomotehnikih mjera i zahvata na kronji, Zelena rezidba u toku ljeta kao korektivna mjera uklanjanja suvinih prirasta, Redovna obrada rednog prostora, okopavanjem i primjenom herbicida, Meuredni prostor u jabuke, kruke, ljive, trenje i kajsije bit e zatravnjen i kosit e se mulerom, U zasadima maline, kupine i borovnice primjenit e se sistem obrade jalovi ugar uz esto freziranje, Redovno ubrenje zasada NPK ubrivima preko zemljita i folijarno preko lista, a kod jagode i borovnice i kristalonima, Redovna zatita zasada od bolesti i tetoina tokom vegetacije, Postavljanje sistema za navodnajvanje i sistema protivgradne zatite, Ostali radovi koji e se pojaviti tokom perida priprema za rod.
22
22
Tabela 2/6. Oekivani obim proizvodnje, vrijednost i dobit na 340 ha od jagodastog voa u punoj rodnosti za subregion A
Vone vrste Jagoda Malina Kupina Borovnica UKUPNO: Prinos u kg/ha 15.000 15.000 25.000 15.000 Cijena u KM/kg ploda 1.20 1.50 1.50 3.60 Proizvodnja kg 750.000 3.000.000 1.250.000 600.000 5.600.000 Vrijednost proizvodnje KM 900.000 5.400.000 1.875.000 2.760.000 10.335.000 Trokovi proizvodnje KM 180.000 1080.000 375.000 432.000 2.067.000 Dobit KM 720.000 4.320.000 1.500.000 1.728.000 8.268.000
Tabela 2/7. Oekivani obim proizvodnje, vrijednost i dobit na 222,5 ha od jabuastog i kotiavog voa u punoj rodnosti za subregion A
Vone vrste Trenja Vinja Kajsija ljiva Jabuka Kruka UKUPNO: Prinos u kg/ha 16.000 20.000 20.000 20.000 30.000 30.000 Cijena u KM/kg ploda 1.80 1.50 1.00 0.60 0.80 1.00 Proizvodnja kg 200.000 100.000 200.000 2.500.000 1.800.000 300.000 5.100.000 Vrijednost proizvodnje KM 360.000 150.000 200.000 1.500.000 1.440.000 300.000 3.950.000 Trokovi proizvodnje KM 72.000 30.000 40.000 300.000 288.000 60.000 790.000 Dobit KM 288.000 120.000 160.000 1.200.000 1.152.000 240.000 3.160.000
U subregionu A, u kome su opine Busovaa, Novi Travnik, Vitez, Kiseljak, Fojnica i Kreevo, oekuje se na 340 ha jagodastog voa proizvodnja sirovine u punom rodu oko 5.600.000 kg dok e u istoj regiji proizvodnja jabuastog i kotiavog voa biti oko 5.100.000 kg . Od obje grupe vonih vrsta moe se prema dananjim cijenama oekivati ostvarena dobit od 11.428.000 KM. Tabela 2/8. Oekivani obim proizvodnje, vrijednost i dobit na 261 ha jagodastog voa u punoj rodnosti za subregion B za period 2009-2015 godine
Vone vrste Jagoda Malina Kupina Borovnica UKUPNO: Prinos u kg/ha 15.000 15.000 25.000 15.000 Cijena u KM/kg ploda 1,20 1,80 1,50 3,60 4.315.000 Proizvodnja kg 825.000 1.395.000 1.000.000 1.095.000 4.315.000 Vrijednost proizvodnje KM 990.000 2.511.000 1.500.000 3.942.000 8.943.000 Trokovi proizvodnje KM 198.000 502.200 300.000 788.400 1.788.600 Dobit KM 792.000 2.008.800 1.200.000 3.153.600 7.154.400
23 23
Tabela 2/9. Oekivani obim proizvodnje, vrijednost i dobit ostvareni na 157 ha jabuastog i kotiavog voa u punoj rodnosti za subregion B za period 2008-2015 godine
Vone vrste Trenja Vinja Kajsija ljiva Jabuka Kruka UKUPNO: Prinos u kg/ha 16.000 20.000 20.000 20.000 30.000 30.000 Cijena u KM/kg ploda 1.80 1.50 1.00 0.60 0.80 1.00 Proizvodnja kg 1.760.000 1.800.000 270.000 3.830.000 Vrijednost proizvodnje KM 1.056.000 1.440.000 270.000 2.766.000 Trokovi proizvodnje KM 211.200 288.000 54.000 553.200 Dobit KM 844.800 1.152.000 216.000 2.212.800
Ukupna proizvodnja u subregionima A i B kretala bi se u punoj rodnosti za jagodasto voe oko 9.915.000 kg. Ukupna proizvodnja kotiavog i jabuastog voa za oba subregiona kretala bi se oko 8.930.000 kg. Po odbitku trokova proizvodnje u punoj rodnosti za jagodiasto, kotiavo i jabuasto voe za oba regiona A i B mogue je ostvarenje dobiti od 20.795.200 KM.
2.6. Predrauni trokova podizanja vonih zasada sa pripremom zemljita

U narednim tabelama dati su predrauni trokova za podizanje vonih zasada sa pripremom zemljita za drvenaste i jagodaste vone vrste:
24
24
Tabela 2/10. Predraun trokova podizanja zasada jabuke sa pripremom zemljita za 1 ha

Redni broj Vrsta radova i materijala Jedinica mjere uzorak kg kg l kg kom. kom. kom. kom. kom. kg kom. kom. kom. kom. Koliina 4 40.000 1.000 10 50 3.030 3.030 150 3.030 10 480 820 3.030 1 1 Po 1 ha Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 80,00 12,00 3,50 0,50 0,50 0,80 10,00 1,70 12,00 2,00 6.500 28.000 Ukupno u KM 200.00 1.200,00 2.000,00 800,00 600,00 10.605,00 1.515,00 75,00 2.424,00 100,00 816,00 9.840,00 6.060,00 6.500,00 28.000,00 70.535,00 360,00 240,00 300,00 180,00 240,00 240,00 180,00 1740,00 175,00 350,00 140,00 280,00 420,00 105,00 300,00 1.770,00 74.245,00
I. ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 3. Herbicidi 4. Zemljini insekticidi 5. Sadnice jabuke 6. Mreice za zatitu od zeca 7. Kolje za obiljeavanje sadnih mjesta 8. Kolje uz sadnice 9. Vezivo PVC 10. ica za naslon 11. Stubovi za naslon drveni 12. Letve za naslon Sistremi za vodu kap po kapsa 13. pumpom 14. Sistem za protivgradnu zatitu Svega II (1-14) III. MAINSKI RAD 15. Duboko oranje 16. Tanjiranje 17. Frezanje 18. Razni prevozi 19. Mainsko kopanje rupa sa sadnicama 20. Kopanje rupa za naslon 21. Kopanje rupa za zatitu od grada Svega III (15-21) IV. LJUDSKI RAD 22. Razmjeravanje sadnih mjesta 23. Sadnja 24. Postavljanje kolja i mreica 25. Postavljanje armature Postavljanje sistema za vodu i 26. protivgradne zatite 27. Razni utovari i istovari 28. Struni nadzor V. Svega (22-28) Ukupno: (I+II+III+IV+V)
Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs.
12,0 8,0 10,0 6,0 8,0 8,0 6,0
30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00
Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. Rd.
5,0 10,0 4,0 8,0 12,0 3,0
35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00
25 25
Tabela 2/11. Predraun trokova podizanja zasada kruke sa pripremom zemljita za 1 ha

Redni broj Vrsta radova i materijala Jedinica mjere uzorak kg kg l kg kom. kom. kom. kom. kom. kg kom. kom. kom. kom. Po 1 ha Koliina 4 40.000 1.000 10 50 1.904 1.904 150 1.904 10 480 820 1.904 1 1 Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 80,00 12,00 3,50 0,50 0,50 0,80 10,00 1,70 12,00 2,00 6.500 28.000 Iznos u KM 200.00 1.200,00 2.000,00 800,00 600,00 6.664,00 1.515,00 75,00 2.424,00 100,00 816,00 9.840,00 6.060,00 6.500,00 28.000,00 66.594,00 Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. 12,0 8,0 10,0 6,0 8,0 8,0 6,0 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 360,00 240,00 300,00 180,00 240,00 240,00 180,00 1.740,00 Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. 5,0 10,0 4,0 8,0 12,0 3,0 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 175,00 350,00 140,00 280,00 420,00 105,00 300,00 1.770,00 70.304,00
ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 3. Herbicidi 4. Zemljini insekticidi 5. Sadnice kruke 6. Mreice za zatitu od zeca 7. Kolje za obilje. sad.mjesta 8. Kolje uz sadnice 9. Vezivo PVC 10. ica za naslon 11. Stubovi za naslon drveni 12. Letve za naslon Sistremi za vodu kap po 13. kapsa pumpom Sistem za protivgradnu 14. zatitu Svega II (1-14) III. MAINSKI RAD 15. Duboko oranje 16. Tanjiranje 17. Frezanje 18. Razni prevozi Mainsko kopanje rupa sa 19. sadnicama 20. Kopanje rupa za naslon Kopanje rupa za zatitu od 21. grada Svega III (15-21) IV. LJUDSKI RAD Razmjeravanje sadnih 22. mjesta 23. Sadnja 24. Postavljanje kolja i mreica 25. Postavljanje armature Postavljanje sistema za vodu 26. i protivgradne zatite 27. Razni utovari i istovari 28. Struni nadzor V. Svega (22-28) Ukupno: (I+II+III+IV+V)
26
26
Tabela 2/12. Predraun trokova podizanja zasada ljive sa pripremom zemljita za 1 ha

Redni broj Vrsta radova i materijala Jedinica mjere uzorak kg kg l kg kom. kom. kom. kom. kom. kg kom. koliina 4 30.000 800.00 10,00 50,00 1.142 1.142 100 1.142 6 1 1 Po 1 ha Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 80,00 12,00 3,50 0,50 0,50 0,80 10,00 6500 28.000 Iznos u KM 200.00 900,00 1.600,00 800,00 600,00 3.997,00 571,00 50,00 913,60 60,00 6.500,00 28.000,00 43.991,60 360,00 240,00 300,00 180,00 180,00 180,00 1.440,00 140,00 420,00 70,00 280,00 70,00 35,00 300,00 1.315,00 46.946,60
I. ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 3. Herbicidi 4. Zemljini insekticidi 5. Sadnice ljive 6. Mreice za zatitu od zeca 7. Kolje za obilje. sad. mjesta 8. Kolje uz sadnice 9. Vezivo PVC 10. Sistem za vodu kap po kap 11. Sistem za protivgradnu zatitu Svega II (1-11) III. MAINSKI RAD 12. Duboko oranje 13. Tanjiranje 14. Frezanje 15. Razni prevozi Mainsko kopanje rupa sa 16. sadnicama Kopanje rupa za protivgradnu 17. zatitu Svega III (12-17) IV. LJUDSKI RAD 18. Razmjeravanje sadnih mjesta 19. Sadnja 20. Postavljanje kolja i mreica Postavljanje protivgradne 21. zatite 22. Rasturanje stajnjaka 23. Priprema i raznoenje sadnica 24. Struni nadzor V. Svega (18-24) Ukupno: (I+II+III+IV+V)
Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. . Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. Rd.
12,00 8,00 10,00 6,00 6,00 6,00
30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00
4 12 2 8 35 35
35,00 35,00 35,00 35,00 35,00
27 27
Tabela 2/13. Predraun trokova podizanja zasada vinje sa pripremom zemljita za 1 ha

Red Vrsta radova i materijala Br. I. ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 3. Herbicidi 4. Zemljini insekticidi 5. Sadnice vinje 6. Mreice za zatitu od zeca Kolje za obilje. sadnih 7. mjesta 8. Kolje uz sadnice 9. Vezivo PVC 10. Sistem za vodu kap po kap Sistem za protivgradnu 11. zatitu Svega II (1-11) III. MAINSKI RAD 12. Duboko oranje 13. Tanjiranje 14. Frezanje 15. Razni prevozi Mainsko kopanje rupa sa 16. sadnicama Kopanje rupa za protivgradnu 17. zatitu Svega III (12-17) IV. LJUDSKI RAD 18. Razmjeravanje sadnih mjesta 19. Sadnja 20. Postavljanje kolja i mreica Postavljanje protivgradne 21. zatite 22. Rasturanje stajnjaka 23. Priprema i raznoenje sadnica 24 Struni nadzor Svega V (18-24) Ukupno: (I+II+III+IV+V) Jedinica mjere uzorak kg kg l kg kom. kom. kom. kom. kom. kg kom. koliina 4 30.000 800.00 10,00 50,00 832,00 832,00 100 625 4 1 1 Po 1 ha Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 80,00 12,00 3,50 0,50 0,50 0,80 10,00 6500 28.000 Iznos u KM 200.00 900,00 1.600,00 800,00 600,00 2.912,00 416,00 50,00 500,00 40,00 6.500,00 28.000,00 42.318,00 Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. 12,00 8,00 10,00 6,00 6,00 6,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. 3 8 2 8 2 1 360,00 240,00 300,00 180,00 180,00 180,00 1.440,00 105,00 280,00 70,00 280,00 70,00 35,00 300,00 1.140,00 45.098,00
35,00 35,00 35,00 35,00 35,00
28
28
Tabela 2/14. Predraun trokova podizanja zasada trenje sa pripremom zemljita za 1 ha

Red Vrsta radova i materijala Br. I. ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 3. Herbicidi 4. Zemljini insekticidi 5. Sadnice trenje 6. Mreice za zatitu od zeca Kolje za obilje. sadnih 7. mjesta 8. Kolje uz sadnice 9. Vezivo PVC Sistem za vodu kap po 10. kap Sistem za protivgradnu 11. zatitu Svega II (1-11) III. MAINSKI RAD 12. Duboko oranje 13. Tanjiranje 14. Frezanje 15. Razni prevozi Mainsko kopanje rupa sa 16. sadnicama Kopanje rupa za 17. protivgradnu zatitu Svega III (12-17) IV. LJUDSKI RAD Razmjeravanje sadnih 18. mjesta 19. Sadnja 20. Postavljanje kolja i mreica Postavljanje protivgradne 21. zatite 22. Rasturanje stajnjaka Priprema i raznoenje 23. sadnica 24. Struni nadzor Svega V (18-24) Ukupno: (I+II+III+IV+V) Jedinica mjere uzorak kg kg l kg kom. kom. kom. kom. kom. kg kom. koliina 4 30.000 800.00 10,00 50,00 625 625 100 625 4 1 1 Po 1 ha Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 80,00 12,00 3,50 0,50 0,50 0,80 10,00 6500 28.000 Iznos u KM 200.00 900,00 1.600,00 800,00 600,00 2.187,00 312,50 50,00 500,00 40,00 6.500,00 28.000,00 41.489,50 Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. 12,00 8,00 10,00 6,00 6,00 6,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 360,00 240,00 300,00 180,00 180,00 180,00 1.440,00 Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. 3 8 2 8 2 1 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 105,00 280,00 70,00 280,00 70,00 35,00 300,00 840,00 43.969,50
29 29
Tabela 2/15. Predraun trokova podizanja zasada kajsije sa pripremom zemljita za 1 ha

Red Vrsta radova i materijala Br. I. ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 3. Herbicidi 4. Zemljini insekticidi 5. Sadnice kajsije 6. Mreice za zatitu od zeca 7. Kolje za obiljea.sad.mjest. 8. Kolje uz sadnice 9. Vezivo PVC Sistem za vodu kap po 10. kap Sistem za protivgradnu 11. zatitu Svega II (1-11) III. MAINSKI RAD 12. Duboko oranje 13. Tanjiranje 14. Frezanje 15. Razni prevozi Mainsko kopanje rupa sa 16. sadnicama Kopanje rupa za 17. protivgradnu zatitu Svega III (12-17) IV. LJUDSKI RAD Razmjeravanje sadnih 18. mjesta 19. Sadnja 20. Postavljanje kolja i mreica Postavljanje protivgradne 21. zatite 22. Rasturanje stajnjaka Priprema i raznoenje 23. sadnica 24. Struni nadzor Svega V (18-24) Ukupno: (I+II+III+IV+V) Jedinica mjere uzorak kg kg l kg kom. kom. kom. kom. kom. kg kom. koliina 4 30.000 800.00 10,00 50,00 625 625 100 625 4 1 1 Po 1 ha Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 80,00 12,00 3,50 0,50 0,50 0,80 10,00 6500 28.000 Iznos u KM 200.00 900,00 1.600,00 800,00 600,00 2187,00 312,50 50,00 500,00 40,00 6.500,00 28.000,00 41.489,50 Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. 12,00 8,00 10,00 6,00 6,00 6,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 360,00 240,00 300,00 180,00 180,00 180,00 1.440,00 Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. 3 8 2 8 2 1 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 105,00 280,00 70,00 280,00 70,00 35,00 300,00 840,00 43.969,50
30
30
Tabela 2/16. Predraun trokova podizanja zasada jagode sa pripremom zemljita za 1 ha

Red Vrsta radova i materijala Br. I. ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 Vodotopiva ubriva 3. kristaloni 4. Sadnice frigo Kompletan sistem za 5. navodnjavanje i folija (1,3m) 6. Ostali materijali Svega II (1-6) III. MAINSKI RAD 7. Oranje 8. Frezanja Priprema gredica i 9. postavljanje folija 10. Razni prevozi Svega III (7-10) IV. LJUDSKI RAD 11. Priprema sadnica 12. Popravke gredice i folije 13. Sadnja 14. Dosadnja 15. Struni nadzor Svega IV (11-15) Ukupno: (I+II+III+IV+V) Jedinica mjere uzorak kg kg kg kom. kom. kom. koliina 4 40.000 800.00 70,00 40.000,00 1,0 2,0 Po 1 ha Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 80,00 0,60 1.400,00 40,00 Iznos u KM 200.00 1.200,00 1.600,00 560,00 24.000,00 1.400,00 80,00 28.840,00 360,00 240,00 180,00 30,00 810,00 140,00 105,00 350,00 70,00 300,00 965,00 30.815,00
Rs. Rs Rs. Rs.
12,0 8,0 6,0 1,0
30,00 30,00 30,00 30,00
Rd. Rd. Rd. Rd.
4,0 3,0 10,0 2,0
35,00 35,00 35,00 35,00
31 31
Tabela 2/17. Predraun trokova podizanja zasada maline sa pripremom zemljita za 1 ha

Red Vrsta radova i materijala Br. I. ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 3. Sadnice maline 4. Kolje za razmjeravanje Svega II (1-4) III. MAINSKI RAD 5. Oranje 6 Frezanje 7. Razni prevozi Svega III (5-7) IV. LJUDSKI RAD 8. Kopanje jaraka za sadnice 9. Raznoenje stajnjaka 10. Priprema sadnica 11. Sadnja 12. Postavljanje kolja i ica 13. Struni nadzor Svega (8-13) Ukupno: (I+II+III+IV+V) Jedinica mjere uzorak kg kg kom. kom. koliina 4 30.000,00 800,00 14.000,00 100,00 Po 1 ha Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 0,60 0,80 Iznos u KM 200.00 900,00 1.600,00 8.400,00 80,00 10.980 360,00 240,00 60,00 660,00 280,00 105,00 105,00 700,00 350,00 300,00 1.840,00 13.680,00
Rs. Rs. Rs.
12,0 8,0 2,0
30,00 30,00 30,00
Rd. Rd Rd Rd. Rd.
8,0 3,0 3,0 20,0 10,0
35,00 35,00 35,00 35,00 35,00
Tabela 2/18. Predraun trokova podizanja zasada kupine sa pripremom zemljita za 1 ha

Red Vrsta radova i materijala Br. I. ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 3. Sadnice kupine 4. Kolje za razmjeravanje Svega II (1-4) III. MAINSKI RAD 5. Oranje 6 Frezanje 7. Razni prevozi Svega III (5-7) IV. LJUDSKI RAD 8. Kopanje jaraka za sadnice 9. Raznoenje stajnjaka 10. Priprema sadnica 11. Sadnja 12. Postavljanje kolja i ica 13. Struni nadzor Svega (8-13) Ukupno: (I+II+III+IV+V) Jedinica mjere uzorak kg kg kom. kom. koliina 4 30.000,00 800,00 3.333 150 Po 1 ha Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 0,80 0,80 Iznos u KM 200.00 900,00 1.600,00 2.666,40 120,00 5.286,40 360,00 240,00 60,00 660,00 175,00 70,00 70,00 350,00 350,00 300,00 1.315,00 7.461,40
Rs. Rs. Rs.
12,0 8,0 2,0
30,00 30,00 30,00
Rd. Rd Rd Rd. Rd.
5,0 2,0 2,0 10,0 10,0
35,00 35,00 35,00 35,00 35,00
32
32
Tabela 2/19. Predraun trokova podizanja zasada borovnice sa pripremom zemljita za 1 ha

Red Vrsta radova i materijala Br. I. ANALIZA ZEMLJITA II. MATERIJAL 1. Stajnjak oviji ili govei 2. NPK 10:20:30 3. Sadnice borovnice Piljevina,treset,borove 4. iglice,strugotina drveta 5. Kolje za razmjeravanje Svega II (1-5) III. MAINSKI RAD 6. Oranje 7. Frezanje 8. Razni prevozi Svega III (6-8) IV. LJUDSKI RAD 9. Kopanje kanala za sadnice Raznoenje 10. stajnjaka,piljevine,treseta i dr. 11. Priprema sadnica 12. Sadnja 13. Struni nadzor Svega (9-13) Ukupno: (I+II+III+IV+V) Jedinica mjere uzorak kg kg kom. kom. koliina 4 30.000,00 800,00 4.000,00 8.000,00 100,00 Po 1 ha Cijena u KM 50.00 0,03 200,00 5,00 0,50 0,80 Iznos u KM 200.00 900,00 1.600,00 20.000,00 4.000,00 80,00 26.580,00 Rs. Rs. Rs. 12,0 8,0 2,0 30,00 30,00 30,00 360,00 240,00 60,00 660,00 280,00 175,00 70,00 350,00 300,00 1.175,00 28.615,00
Rd Rd Rd. Rd.
8,0 5,0 2,0 10,0
35,00 35,00 35,00 35,00
Napomena: Broj sadnica i razmak sadnje borovnice, vrit e se od bujnosti sorte i raspoloive mehanizacije.
33 33
3. PROIZVODNJA ITA
Uvod
Srednjebosanski kanton, kao preteno brdsko-planinski, nije znaajniji proizvoa ita. Ipak, proizvodnji ita se mora posvetiti daleko vea panja, jer ne postoje druge biljne vrste koje mogu znaajnije angaovati oranice. Ukoliko se ne prihvati ovakav pristup, u Srednjebosanskom kantonu e se nastaviti trend daljnjeg uveavanja neobraenih oranica, slino kao u ostalom dijelu F BiH. U poslijeratnom periodu, bez obzira na niz dokumenata, nisu dati odgovori na pitanja: ta su konice u razvoju sektora, kako ih prevazii, kako i kojim biljnim vrstama angaovati oranine povrine, kako podii postojei nivo proizvodnje, za koga proizvoditi itd.
3.1. Analiza postojee proizvodnje

U strukturi sjetve strnog ita (3.620 ha) ozima penica zauzina 49,0 %, jeam 28,2 %, ra 10,8 %, zob 10,3 % i tritikale 1,7 %. Prinosi su izrazito niski (Tabela 3/2 i 3/3). Ovakvi prinosi uglavnom su rezultat neorganizovanosti, sjetve necertificiranog sjemena, pogrene agrotehnike i dr. Ukupna proizvodnja je vrlo niska i iznosi 9.352 tone. Na hljebno ito (penica i ra) otpada 64,8 %. Uglavnom se proizvodi za vlastite potrebe i neto za mlinove, a ostatak za mjeaone stone hrane. Rauna se da je potronja zrna 150 kg/stanovniku, to znai da se za potrebe stanovnita u SBK iz vlastite proizvodnje obezbjeuje 15,3 %. Razlika od 84,7 % se uvozi, slino kao i u drugim kantonima F BiH. Mlinovi i mjeaone stone hrane su u privatnom vlasnitvu. Sirovinsku bazu obezbjeuju uglavnom iz uvoza (Maarska i Hrvatska). Domau proizvodnju hljebnog ita zamjenjuju za brano na principu: 100 kg zrna za 50 kg brana (tip 500) ili 60 kg brana (tip 850). Mlin u Bugojnu ima kapacitet od 100 t/24 h. Trenutna angaovanost kapaciteta je cca 50 %. Proizvodi brano od penice i rai. Od domae proizvodnje u 2008. godini su otkupili cca 40 t rai i 150 t penice, po cijeni od 0,43 KM/kg, bez PDV-a. Ova koliina se preradi za 48 sati. Mlin u Jajcu ima kapacitet od 55 t/24 h, trenutno radi punim kapacitetom, proizvodi samo penino brano. Ovaj mlin je u 2008.godini otkupio 2.500 t penice iz Posavskog kantona po cijeni od 0,45 KM/ kg, bez PDV-a i 2.000 t penice iz SBK po cijeni od 0,40 KM/kg, bez PDV-a. Dakle, domaa proizvodnja se preradi za nepuna 3 mjeseca. Kukuruz se u SBK proizvodi na cca 1.600 ha. Uglavom se proizvodi kukuruz za zrno (74 %), sa vrlo niskim prosjenim prinosom. Silani kukuruz se proizvodi na neto vie od 400 ha, uz veoma nizak prinos zelene mase (tabele 3/2 i 3/3). Nepovoljan odnos proizvodnje zrno/silaa je pokazatelj loeg stanja u stoarskoj proizvodnji. U naprednim zemljama spremanje kukuruzne silae je zastupljeno u daleko veem procentu. Naime, razvijena stoarska proizvodnja ini primarne poljoprivredne proizvode znatno vrjednijim, kako sa gledita ishrane, tako i sa gledita novane vrijednosti. S druge strane, silani kukuruz ranije naputa njivu, to je povoljno sa stanovita jesenje sjetve. Takoe se izbjegavaju trokovi suenja zrna. Prema podacima iz ankete koju su provele nadlene strune slube u svim opinama, Srednjebosanski kanton raspolae sa 1.755 traktora, 2.429 traktorskih prikljuaka te sa 54 itna kombajna. Iako se anketnim upitnikom nije detaljnije ulazilo u analizu starosti i strukture mehanizacije, moe se realno pretpostaviti da je mehanizacija zastarjela, nekompletna te da ne odgovara potebama savremene proiozvodnje. U budunosti bi trebalo izvriti detaljnu analizu svakog gazdinstva kao i njegove sjetvene strukture. Svako gazdinstvo ne bi trebalo da ima sve maine, ve se moraju nadopunjavati, udruivati, usluno iznajmljivati. Za ire podruje mehanizacija se mora optimalizirati po principu kompletiranja proizvodnih linija ili tzv. mainskih prstenova. Uoeno je da nedostaju sjetvospremai, pneumatske sijaice, silani kombajni, ratarske prskalice, prikljuci za izuzimanje silae i dr.
34
34
Tabela 3/1. Oranina povrina po nainu koritenja u Srednjebosanskom kantonu (ha)

2006 Opina Bugojno Busovaa Dobretii Donji Vakuf Fojnica Gornji Vakuf Jajce Kiseljak Kreevo Novi Travnik Travnik Vitez UKUPNO: Oranice, bate i vrtovi 5.872 1.130 1.637 4.857 1.915 4.900 5.851 5.476 2.160 2.089 8.468 3.028 47.383 Ukupno 2.654 1.127 5 578 1.118 3.651 1.080 1.471 683 740 1.220 2.390 16.717 ito 660 553 0 127 235 555 197 576 68 430 521 1.030 4.952 Ugari, neobr. oranice 3.210 0 1.632 4.267 795 1.237 4.738 3.991 1.470 1.321 7.246 621 30.528 Oranice, bate i vrtovi 5.744 1.178 1.637 5.658 1.915 4.900 5.851 5.463 2.229 2.009 8.437 3.122 48.143 Ukupno 2.593 1.171 5 573 1.169 3.710 1.191 1.307 702 720 1.307 2.453 16.901 2007 ito 704 561 0 152 278 570 202 543 55 430 555 1.010 5.060 Ugari, neobr. oranice 3.134 0 1.633 5.068 745 1.169 4.625 4.140 1.518 1.258 7.128 652 31.070
Izvor: Statistiki godinjak Zavoda za statistiku F BiH, 2007 Tabela 3/2. Ostvareni prinosi ita u Srednjebosanskom kantonu
2006 ito Penica Ra Jeam Zob Tritikale Kukuruz-zrno Kukruz-krma UKUPNO: Ponjevena povrina u ha 1.712 387 1.045 390 0 1.161 342 5.037 Prinos, tona Ukupno po ha 5.366 3,1 1.198 2.999 1.007 0 3.849 6.226 20.645 3,1 2,9 2,6 0,0 3,3 18,2 4,098 Ponjevena povrina u ha 1.775 391 1.021 373 60 1.181 414 5.215 2007 Prinos, tona Ukupno po ha 4.939 2,8 1.123 2.214 872 204 1.393 5.318 16.063 2,9 2,2 2,3 3,4 1,2 12,8 3,08
Izvor: Statistiki godinjak Zavoda za statistiku F BiH, 2007 Tabela 3/3. Prinos usjeva ita u SBK po opinama u 2007.godini
Opina Bugojno Busovaa Dobretii Donji Vakuf Fojnica Gornji Vakuf Jajce Kiseljak Kreevo Novu Travnik Travnik Vitez UKUPNO: Penica t 640 189 -80 403 754 50 599 6 390 906 1.002 5.019 t/ha 4,0 1,3 -4,0 3,1 2,6 1,1 2,7 1,0 2,6 2,7 3,6 2,8 t 492 28 -20 136 100 -186 2 69 50 60 1.143 Ra t/ha 4,1 1,4 -4,0 2,9 2,5 -2,0 1,0 2,3 2,5 3,2 2,9 Jeam t 405 40 -36 107 473 74 106 41 145 250 573 2.250 t/ha 1,5 1,3 -3,0 2,9 2,7 1,3 1,9 1,1 2,3 2,5 3,0 2,2 t 180 68 -15 70 75 12 10 2 60 30 364 886 Zob t/ha 3,0 1,1 -3,0 2,7 2,5 1,2 1,0 1,0 2,0 2,0 2,8 2,3 Kukuruz za zrno t 120 300 -106 106 38 158 198 7 38 120 209 1.394 t/ha 3,0 1,0 -2,0 2,8 2,5 1,8 1,3 1,2 1,5 1,5 0,5 1,2 Kukuruz za krmu t t/ha 1.350 15,0 100 10,0 --480 12,0 72 18,0 900 18,0 105 7,0 340 10,0 17 5,5 40 1.580 334 5.318 5,0 15,2 6,0 12,8
Izvor: Statistiki bilten Federalnog zavoda za statistiku u 2007. godini
35 35
Tabela 3/4. Koncentracija proizvodnje ita u SBK po opinama

Opina
Travnik Jajce Bugojno Donji Vakuf Kiseljak Gornji Vakuf Vitez Kreevo Novi Travnik Fojnica Dobreti Busovaa
Zastupljenost oranica ha % 8.437 17,53 5.851 5.744 5.658 5.463 4.900 3.122 2.229 2.009 1.915 1.637 1.178 48.143 12,16 11,94 11,76 11,35 10,18 6,49 4,63 4,18 3,98 3,40 2,45 100,0
Dosadanji obim proizvodnje

Penica Ra Jeam Zob Kukuruz-krma
t 2 4 5 3 1
% 18,06 12,76 11,94 15,03 19,97
t 4 3
% 11,12 18,00
t 1 2 4 5 3
% 29,71 25,39 9,03 6,40 16,93
1 2 4
43,05 16,28 8,75
20,32
2 1
21,03 25,47
3 1
8,47 41,09
5 3
6,04 11,90 5 4,76 4 5 7,90 7,68 85,46 87,46
UKUPNO:
77,76
86,02
80,38
Prvih 6 opina raspolau sa 74,92 % oranica, tako da se i koncept unaprjeenja proizvodnje ita usmjerava prema njima. U drugom dijelu tabele rangirano je 5 opina sa ukupnim obimom proizvodnje iznad 75 %. S obzirom na rapoloive oranice te na nizak nivo proizvodnje ita, posebnu panju treba usmjeriti na opine Jajce i Donji Vakuf.
3.2. Ograniavajui faktori

Ograniavajui faktori u primarnoj proizvodnji ita su: ne postoji aktivna uloga Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH, kako bi se neki kljuni poljoprivredni proizvodi/proizvodnje zatitili od vanjske konkurencije, to omoguava i sam sporazum CEFTA, ne postoji jasna i konzistentna agrarna politika u Srednjebosanskom kantonu, uostalom kao i u F BiH, prisutni su razliiti pristupi na nivou kantona, F BiH i RS-a, ne postoji zakon o restituciji BiH, usitnjenost posjeda kao rezultat jo vaeeg Zakona o nasljeivanju iz SFRJ 2, opinska politika pretvorbe poljoprivrednog zemljita nije adekvatna jer se najplodnije oranice trajno unitavaju izgradnjom raznih objekata i infrastrukture,3 udar izvana i iznutra na zadruge i zadrunu imovinu kao organizatore proizvodnje i otkupa, sva ratarska proizvodnja se obavlja u tzv.suhom ratarenju, to oteava stabilizaciju i poveanje prinosa, zaputenost i neureenost oranica na kojima je veoma teko profitabilno proizvoditi (jedan dio oranica slabije plodnosti, sa jaim nagibom, u dolinama rijeka podlone su plavljenju u proljee), neadekvatna poticajna politika u kantonima i F BiH (izjednaavanje robnih proizvoaa i socijalnih kategorija, nepostojanje kantonalnog Zakona o poticajima, izdvajanje simbolinih sredstava, raspodjela putem tzv. odluka, raspodjela federalnih poticaja putem tzv. kantonalnih kvota i dr.), zastarjeli mehanizacija i agrotehnika rjeenja, necertificirano sjeme, neadekvatan sortiment, nedostatak strunih znanja i vjetina, savjetodavna i izvjetajno-prognozna sluba nisu u funkciji primarne proizvodnje,
2 3 U zadnjih 50-tak godina u BiH je prisutan trend koji je suprotan procesu koncentracije posjeda u zapadnoj Evropi. Broj vlasnika se stalno poveava, a veliina posjeda se smanjuje. Po Zakonu o poljoprivrednom zemljitu iz 1998. godine, u lanu 60. je data mogunost da se poljoprivredno zemljite, bez obzira na kategoriju, ukoliko nije obuhvaeno prostornim planom, odlukom opine, odnosno kantona, moe koristiti u nepoljoprivredne svrhe.
36
36
nedostatak registara polj. proizvoaa, raznih evidencija, trinih informatora itd, zemljine knjige nisu aurirane (katastar, gruntovnica), tako da stvarno stanje ne odgovara stanju u knjigama.
3.3. Prijedog koncepta i njegova analiza

U koncipiranju razvoja i unaprjeenja primarne poljoprivredne proizvodnje pa tako i proizvodnje ita mora se poeti od sljedeih premisa : SBK raspolae sa 48.143 ha oranica. Povrina od 0,19 ha oranica po stanovniku pribliava ovaj kanton moguem minimumu.4 U ovom kantonu se ne obrauje ili se ne sije 64,5 % oranica, a od obraenog dijela ito zauzima cca 30 % oranica. Prosjeni prinosi su viestruko nii u poreenju sa prinosima zemalja sa slinim zemljino-klimatskim prilikama (Slovenija, Austrija i dr.). Na podruju kantona su u funkciji dva mlina (Bugojno i Jajce) i pet mjeaona stone hrane koji svoju proizvodnju baziraju na uvoznoj sirovini. S druge strane, penica i ra iz domae proizvodnje se otkupljuju po principu robne razmjene. Na podruju kantona (Kiseljak) se nalazi postrojenje za doradu sjemena strnog ita koje je van funkcije od 1998. godine. Na podruju kantona egzistira jedan registrirani proizvoa sjemena strnog ita koji je u 2007/2008 godini proizveo cca 17 tona naturalnog sjemena ozime penice, a koje je doradio u 200 km udaljenom doradbenom centru u Odaku. Na podruju kantona se proizvodi sjemenski krompir na povrinama od 70-80 ha, na viim nadmorskim visinama, to otvara mogunost proizvodnje sjemenske rai i tritikala u dvopoljnom plodoredu. Na osnovu prethodno izloenog predlae se sljedei koncept: 1. Aktiviranje doradbenog kapaciteta i organizovanje proizvodnje sjemenske penice, jema, rai i tritikala za potrebe SBK i ire. 2. Organizovanje proizvodnje ita koja e biti u funkciji stoarske proizvodnje (jeam i tritikale za mjeaone stone hrane te proizvodnja silanog kukuruza), 3. Proizvodnja hljebnog ita (penica, ra, te heljda kao postrni usjev) 4. Organska proizvodnja ita za ljudsku ishranu (kukuruz, penica, ra, heljda).
3.4. Sjemenska proizvodnja strnog ita (penica, jeam, ra i tritikale)

Ne treba posebno isticati vanost sorte kao faktora proizvodnje. Smatra se da samo sorta, u poveanje prinosa uestvuje sa 50 %, a svi ostali faktori 50 %. S druge strane, u svim vanijim dokumentima proizvodnja sjemena i sadnog materijala se istiu kao strateko opredjeljenje za F BiH.
Prema podacima Vanjsko-trgovinske komore BiH, uvoz sjemena strnog ita u 2007. godini je iznosio 4,6 milona KM. Za sadanji nivo proizvodnje F BiH potrebe u sjemenu strnog ita zadovoljava tek sa 11-12 %. Uvoz sjemena kukuruza u 2007. godini je 9,5 miliona KM. Federacija Bosne i Hercegovine je potpuni ovisnik o sjemenu hibrida kukuruza. Ista je situacija i sa veinom repromaterijala: mineralno gnojivo, pesticidi i dr. Uvoznici i ekskluzivni distributeri sjemena su uglavnom na podruju RS. Oni diktiraju cijene, esto na trite plasiraju sjeme sumnjivog kvaliteta, predeklarisano sjeme, staro i po nekoliko godina (sluaj Heko d.d.Bugojno iz 2008.godine). U F BiH nije zaivjela permanentna konrola kvaliteta uvezenih poljoprivrednih proizvoda. Takoe se koristi neefikasnost inspekcijskih slubi. Poto BiH nema nacionalnu sortnu listu, namee se jedno rjeenje: direktno prihvatanje Sortne liste EU. Na taj nain bi se rijeilo pitanje manipulacije sa sjemenom i pojaala konkurencija. Uvozilo bi se najkvalitetnije sjeme za nae agroekoloke uslove (Slovenija, Austrija, vicarska i dr.).
4 Minimum je 0,17 ha oranica po stanovniku. Manju povrinu od minimuma 1990. godine imali su Egipat, Banglade, Vijetnam i Kenija. Predvia se da e 2025. god. broj takvih drava biti 29. Meu njima e sigurno biti i BiH.
37 37
Tokom 1995. godine, od strane GTZ-a opini Kiseljak je donirano postrojenje za doradu sjemena strnog ita renomirane njemake firme Petcus, iji je kapacitet 1.200 kg/h. U poslijeratnom periodu pokrenuta je proizvodnja, doradbeni centar je u Brestovskom stavljen u funkciju, doraene su izvjesne koliine sjemenske penice i rai, proizvedene na podruju Kiseljaka, Bugojna i Donjeg Vakufa. Zbog neispunjavanja zakonskih uslova firma Agraria Kiseljak je izbrisana iz Registra proizvoaa i Registra doraivaa sjemena, a doradbeni centar je ve nekoliko godina van funkcije i nalazi se kod privatnih lica. Prvi uslov za unaprjeenje proizvodnje strnog ita je iznalaenje naina kako bi se ovo postrojenje ponovo stavilo u funkciju. Pri odabiru novog korisnika-doraivaa moraju se utvrditi kriteriji zajedno sa predstavnicima federalnih strunih slubi te sa Udruenjem proizvoaa sjemena i sadnog materijala F BiH: Doradbeni centar locirati uz glavne putne komunikacije SBK, u centru proizvodnog podruja radi smanjena transportnih trokova (6 opina), Iskoristiti neki od ve postojeih, obino devastiranih objekata za adaptaciju i smjetaj postrojenja, skladini prostor, prostor u dvoritu za smjetaj silosa za naturalnu robu te za kolsku vagu.
Slika 3/1. Postrojenje za doradu u Odaku
Slika 3/2.Izdvajanje nekvalitetnog zrna
Slika 3/3. Pakovanje doraenog sjemena
Slika 3/4.Sjeme spremno za transport
Da bi se zasijale postojee povrine certificiranim sjemenom potrebno je blizu 900 tona sjemena strnog ita. Novana vrijednost sjemena, prikazana u tabeli 3/5, iznosi 806.600,00 KM. Zbog izrazito niskih prinosa, procjenjuje se da se 50 % povrina ne sije certificiranim sjemenom.
38
38
Tabela 3/5. Potrebne koliine sjemena i njihova vrijednost za sadanji nivo proizvodnje
ito 1.Penica 2.Ra 3.Jeam 4.Zob 5.Tritikale Ukupno strno ito: 6.Kukuruz za zrno 7.Kukuruz za krmu Ukupno kukuruz: SVEUKUPNO: Potrebna koliina sjemena (kg) 497.000 78.200 224.620 67.140 13.200 880.160 18.896 6.831 25.727 905.887 Norma sjetve (kg/ha) 280 (600 z/m2) 200 (350 z/m2) 220 (400 z/m2) 180 (500 z/m2) 220 (550 z/m2) 60.000 zrna 75.000 zrna MPC (KM/kg) 0,90 1,00 0,90 1,00 0,90 180,0 KM/ha 252,0 KM/ha Ukupno (KM) 447.300,0 78.200,0 202.158,0 67.140,0 11.880,0 806.678,0 212.580,0 104.328,0 316.908,0 1.123.586,0
Napomena: MPC sjemena kukuruza su iz aprila 2008. godine, a MPC sjemena strnog ita su iz oktobra 2008.godine. Za organizovanje sjemenske proizvodnje na podruju SBK u dvopoljnom plodoredu potrebno je angaovati 520 ha najboljih oranica. Sa povrina od 260 ha bi se zadovoljile poterbe SBK za sjemenom strnog ita (tabela 3/6.). U narednoj sjetvi bi se zasijalo vlastitim sjemenom (SRI kategotija) vie od 4.000 ha, sa oekivanim urodom od 16.000 tona zrna. Povrine pod sjemenskim krompirom, na nadmorskim visinama cca 1.000 m, koristile bi se za sjetvu rai i tritikala (70-80 ha). Sjemenska proizvodnja penice i jema bi se organizovala na najplodnijim zeljitima u dolinama rijeka (cca 200 ha-u dvopolju 400 ha). Poeljno bi bilo da parcele za ovu proizvodnju budu minimalno 4-5 ha. Tabela 3/6. Projekcija potrebnih povrina i vrijednost proizvodnje sjemena strnog ita
ito 1.Penica 2.Ra 3.Jeam 4.Tritikale UKUPNO: Potrebna povrina (ha) 150 40 60 10 260 Planirani prinos (t/ha) 5,0 3,0 4,0 5,0 Koliina sjemena (kg) 675.000 108.000 216.000 45.000 1.044.000 Vrijednost sjemena (KM) 607.500,00 108.000,00 194.400,00 40.500,00 950.400,00 Moe se zasijati (ha) 2.400 540 982 205 4.217
Koliina sjemena u tabeli 3/6. je obraunata uz 10 % gubitka u doradi. Vrijednost lomljenog i sitnog zrna koje koriste mjeaone stone hrane je 0,20 KM/kg, to ukupno iznosi 23.200 KM. Vrijednost slame se ne obraunava jer se smatra da je njena vrijednost jednaka trokovima spremanja (baliranja). Kod procjene prinosa zrna i slame uzima se obraunski odnos 1:1. Kalkulativna cijena dorade je 0,18 KM/kg, to znai da bi cijena kotanja dorade iznosila 208.800 KM. Za koritenje sisteminog fungicida iz poticaja bi se obezbijedilo dodatnih 18.633,60 KM. Za doradu 1.000 tona sjemena, uz 8-asovno radno vrijeme je potrebno (1,2 t/h x 8 h = 9,6 t = 100 dana) cca 3,5 mjeseca, to znai da bi se dorada morala obavljati u dvije smjene, kako bi se vrijeme dorade skratilo na 1,7-2,0 mjeseca.U jednoj smjeni neophodno je angaovanje tri radnika. Iz analize ekonominosti sjemenske proizvodnje je vidljivo da se za svaku uloenu 1,0 KM ostvari dobit 0,18 KM.
39 39
Tabela 3/7. Planska kalkukacija proizvodnje sjemenske penice, OS-SRI, sa 14 % vlage, na bazi referentnog prinosa od 5.000 kg/ha
Pokazatelji Koliina Jedinica mjere Jedinina cijena (KM) 0,90 -0,16 0,20 1,99 1,80 1,05 40,0 15,0 60,0 200,00 100,00 50,00 50,00 100,00 50,00 100,00 200,00 Ukupno (KM/ha) 4.050,00 -800,00 100,00 4.950,00 497,5,00 810,00 315,00 1.622,50 40,00 15,00 60,00 115,00 200,00 200,00 50,00 150,00 100,00 100,00 200,00 200,00 50,00 1250,00 100,00 100,00 50,00 80,00 3.317,50 0,18 900,00 4.217,50
I. PRIHODI 1. Prinos zrna, SRI 4.500 kg 2. Slama -kg 3. Poticaji -KM/kg 4. Otpad iz dorade (cca 10 %) 500 kg Ukupno prihodi: II. TROKOVI PROIZVODNJE 1. Sjeme (OS) 250 kg 2. Mineralno gnojivo: NPK 15:15:15 450 kg KAN (27%N) 300 kg Ukupno mineralno gnojivo: 3. Pesticidi: Secator 0,33 l Fastac 0,01 l Duet 0,5 l Ukupno pesticidi: 4. Mehanizovane operacije: Oranje 1 Tanjiranje 2 Sjetvosprema 1 Rasturanje mineralnog gnojiva 3 Sjetva 1 Prihrana 2 Tretiranje pesticidima 2 Kombajniranje 1 Transport 1 Ukupno trokovi mehanizacije: 5. Zakup zemljita ha 6. Osiguranje usjeva ha 7. Usluge strunog nadzora i lab. ha analize 8. Ostali trokovi paual Ukupno trokovi proizvodnje: III. TROKOVI DORADE NATURALNE PENICE Amortizacija, plate, energija, fungicid, ambalaa, deklaracije i 5.000 kg sl. IV . Ukupni trokovi proizvodnje sjemenske penice (II+III)
Finansijski rezultat: Dobit (ukupni prihod ukupni trokovi)........................................................................732,50 KM Cijena kotanja (ukupni trokovi/prinos)........................................................................0,85 KM/kg Stopa akumulacije (dobit x 100/ukupni trokovi proizvodnje)......................................17,37 % Ekonominost (ukupni prihodi/ukupni trokovi)...........................................................1,18 Sjemenska proizvodnja penice i tritikala ini 68,2 % od ukupne sjemenske proizvodnje, sa izraunatom dobiti od 732,5 KM/ha. Meutim, prosjena dobit cjelokupne sjemenske poizvodnje je 495,7 KM/ha. Ovo nije ista dobit, jer u kalkulacijama nisu uraunati fiksni trokovi koji se obraunvaju na nivou gazdinstva, a ne na nivou pojedinih proizvodnji.
40
40
Tabela 3/8. Akcioni plan proizvodnje sjemena strnog ita (Institucionalni okvir)
Cilj/aktivnost 1. Prioritet za sjem. proizvoodnju kod dodjele zemljita 2. Federalni poticaji za sjemensku proizvodnju 800 KM/ha 3. Federalni poticaji za sistemini fungicid u doradi (20 KM/t) 4. Savjetodavna i Izvjetajnoprognozna sluba u SBK 5. Program spaavanja I,II,III,IVa i IV b klase zemljita i rejonizacija proizvodnje Nosioc aktivnosti -Opine -SBK -MPV SBK -MPV F BiH -MPV SBK -MPV F BiH -MPV SBK -MPV F BiH -MPV SBK -Opine -Inspekcija ROKOVI poetak kraj 2009 2009 2009 2009 2009 2015 2009 2009 Stalna aktivnost Stalna aktivnost Izvor finansiranja -Budet F BiH Budet F BiH Budet SBK Budet SBK Opinski budet Potrebna sredstva 0,0 208.000,0 20.880,0 150.000,0 10.000,0 5.000,0
Tabela 3/9. Akcioni plan proizvodnje sjemena strnog ita (Organizacioni okvir)
Cilj/aktivnost 1.Opimalizacija mehanizacije i odabir subjekata za sj.proizvodnju 1.Iznalanje rjeenja za ponovno aktiviranje doradbenog centra iz Kiseljaka 2.Adaptacija postojeeg devastiranog objekta 3.Transport i montaa doradbenog centra 4.Nabavka i montaa silosa za naturalnu robu (4 silosa) 5.Nabavka i montaa kolske vage 6. Materijal za doradu (vree, fungicid, deklaracije, konac i dr.) Nosioc aktivnosti -FZZP Sarajevo -MPV SBK -MPV F BiH -MPV SBK -regis. doraiva -donatori, opina -registrirani doraiva -registrirani doraiva -registrirani doraiva -registrirani doraiva -registrirani doraiva ROKOVI poetak kraj Avgust 2009 2009 2009 Avgust 2009 Juni 2009 Septembar 2009 Juni 2009 Juni 2009 Avgust 2009 Izvor finansiranja U sklopu aktivnosti -MPV F BiH -MPV SBK -regis. doraiva -donatori, opina -Opina, -donatori registr.doraiva -registrirani doraiva -Opina, -donatori -registr. doraiva -Opina, -donatori -registr.doraiva -registrirani doraiva Potrebna sredstva 0,0 50.000,0
2009 Avgust 2009 2009 2009 Juni 2009
15.000,0 2.000,0 150.000,0 70.000,0 90.000,0
Slika 3/ 5.Montani silos za zrnate kulture
Slika 3/ 6.Tlocrt montanog silosa
Uz postrojenje za doradu strnog ita neophodna je nabavka i montaa silosa za skladitenje naturalne robe (slika 5 i 6). Silosi su nove generacije, jednostavni i ekonomini, lagane konstrukcije, od pocinanog lima, transportnog kapaciteta 50-70 tona/h, samoistei, sa pominim usipnim koem, sa mogunou istovara kroz cjevasti oblik itd. Na osnovu projektovane proizvodnje predlau se 4 silosa kapaciteta: 2 x 500 t, 1 x 300 t, 1 x 200 t.
41 41
3.5. Proizvodnja ita u funkciji stoarske proizvodnje

a) Proizvodnja jema i tritikala za mjeaone stone hrane I faza (2009-2015) Od strnog ita tritikale ostvaruje najvii prosjean prinos zrna, pa je oekivati da bude znaajnije zastupljen u strukturi sjeve. Povrine pod jemom e se smanjivati u korist tritikala jer je 56,5 % oranica po tipu eutrini kambisol. Ovaj tip zemljita se u ranijim klasifikacijama oznaavao kao gajnjaa, a odlikuje se pH reakcijom tla u H2O iznad 5,5. Jeam se uspjeno moe uzgajati samo na zemljitima ija je pH reakcija tla u H2O iznad 6, dakle na aluvijalnim tlima koja imaju dubok oranini sloj i koja poetkom ljeta imaju ascedentni tok vlage. Na takvim zemljitima je mogue, odmah nakon etve jema, proizvoditi heljdu. Osnovna obrada bi se obavila tanjiranjem, a sjetva krajem VI i poetkom VII mjeseca. Time bi se obezbijedilo 1.473 tone zrna ove kulture i ostvarile dvije etve godinje. Vrijednost ove proizvodnje je 2.209.500 KM (1,5 KM/kg Klas Sarajevo), a ona bi mogla biti i izvozno orijentisana. Jedan od problema je kako osuiti zrno? Tabela 3/10. Projekcija proizvodnje merkantilnog jema i tritikala od domaeg sjemena
Merkantilno ito Jeam Tritikale UKUPNO: Sjeme SRI kg 216.000 45.000 261.000 Zasijano ha 982 205 1.187 Prinos kg/ha 4.000 4.500 Ukupno t 3.928,0 920 4.848 Otkupna cijena KM/kg 0,40 0,40 Vrijednost KM 1.571.200,0 368.000,0 1.939.200,0 Index 2007/2015 178 451 200
Napomena: Otkupna cijena je iz oktobra 2008.godine Mjeaonama stone hrane bi se ponudilo 4.848 tona sirovine za preradu, ija je ukupna vrijednost 1,94 milion KM. Ako tome dodamo cca 100 t otpada lomljenog zrna iz dorade sjemena, onda se koliina poveava na cca 5.000 tona ili cca 2,0 miliona KM. b) Proizvodnja kukuruza I faza (2009-2015) Da bi se posijale postojee povrine pod kukuruzom hibridnim sjemenom, proizvoai moraju izdvojiti vie od 300.000 KM samo za nabavku sjemena (Tabela 2/5). Zbog izrazito niskih prinosa i zrna i zelene mase, procjenjuje se da se 40-50 % povrina ne sije hibridnim sjemenom. U I fazi je cilj izmijeniti strukturu sjetve u korist proizvodnje kukuruza za silau, podii nivo proizvodnje i angaovati ve postojeih cca 2.000 ha oranica do 550 m n/v. U narednom periodu realno je oekivati samo dvije mjere: Znaajnija novana podrka primarnoj proizvodnji sa federalnog i kantonalnog nivoa, i to registriranim farmerima koji su u sistemu PDV-a. Edukacija farmera, uvoenje novih hibrida i savremenih agrotehnikih rjeenja, u cilju postizanja maksimalnih prinosa. Kod podizanja nivoa proizvodnje silanog kukuruza treba obratiti panju na: Obavezno koritenje barem dvopoljnog plodoreda. Obavezna duboka jesenja ili zimska brazda uz zaoravanje stajnjaka i jednog dijela mineralnog gnojiva (NPK 7:20:30)5.
5 Na svjetskom tritu enormno raste cijena fosfata, zbog ega e se u budunosti sve vie morati koristiti gnojidba stajnjakom i zelenina gnojidba. Primjer: MPC NPK 7:20:30 je 16.10.2007. godine iznosila 1,1 KM/kg, a 16.10.2008. godine 2,6 KM/kg (izvor Agrikom Sarajevo), to znai da je za 1 kg ovog gnojiva potrebno 7 kg penice.
42
42
U proljee sa dopunskom obradom koristiti NPK 15:15:15. Sa predsjetvenom propripremom koristiti UREA-u (46 % N). Svu koliinu gnojiva iskoristiti zakljuno sa sjetvom. Sjetvu obaviti od 15.IV, najkasnije do 5.V (koristiti prednost ranije sjetve), sa pneumatskim sijaicama uz obezbjeenje optimalnog sklopa. Sijati bar dva razliita hibrida. Koristiti samo certificirano sjeme, proizvedeno u prethodnoj godini, nikako predeklarisano. Uz sjeme obavezno traiti Uvjerenje o kvalitetu (uz otpremnicu), Zdravstveno uvjerenje, Uvjerenje o priznavanju sjemenskog usjeva. Kod odabira hibrida za proizvodnju silae moraju se poznavati: FAO grupa zrenja; za oranice na podruju SBK do 550 m n/v, sijati hibride iz FAO 300, 400 i poetka 500 grupe zrenja. Hibridi iz navedenih grupa moraju biti: otporni na lom i polijeganje, otporni na suu, biljne bolesti i tetoine, stay green osobina, brzo otputanje vode iz zrna tokom zriobe i dr. S obzirom na izuzetnu zakorovljenost parcela, suzbijanje korova obaviti herbicidima, uz konsultaciju sa specijalistima iz ove oblasti (u zavisnosti od stepena zakorovljenosti i sastava korovske flore, suzbijanje obavljati u dva navrata: od sjeteve do nicanja i nakon nicanja). Umjesto meuredne kultivacije i prihrane koristiti folijarnu prihranu. Obuiti farmere u procesu spremanja i izuzimanja silae. Tabela 3/11. Projekcija proizvodnje silanog kukuruza i kukuruza za zrno
Kukuruz Sjeme KM/ha 180,0 252,0 Zasijano ha 500 1.200 1.700 Prinos kg/ha 6.000 30.000 Ukupno t 3.000 36.000 39.000 Otkupna cijena KM/ kg 0,29 0,12 Vrijednost KM 870.000,0 4.320.000,0 5.190.000,0 Index 2007/2015 216 677 582
Za zrno Za krmu UKUPNO:
Otkupne cijene su iz oktobra 2008.godine Tabela 3/12. Pregled sadanje i projektovane strukture sjetve kukuruza po godinama
Kukuruz Za zrno Za krmu UKUPNO: 2007 ha 1.181 414 1.595 t 1.393 5.318 6.711 2008 ha 1.132 585 1.717 t 3.736 10.413 14.149 2012 ha 700 1.000 1.700 t 3.500 25.000 28.500 2015 ha 500 1.200 1.700 t 3.000 36.000 39.000 Index 2007/2015 ha t 43 216 290 677 107 582
Jedini nain da se promjeni sjetvena struktura kukuruza je: Forsirati stoarsku proizvodnju, Rejonizirati proizvodnju, Uvesi direktni novani poticaj za silani kukuruz, u veem obimu nego do sada, Uvesti povoljne kreditne linije kako bi se mehanizacija optimalizirala i kompletirala po proizvodnim linijama.
43 43
Tabela 3/13. Planska kalkulacija proizvodnje silae od cijele biljke kukuruza sa 30-35 % suhe materije, udio klipa 40-50 %, prinos zelene mase 30.000 kg.
Pokazatelji I PRIHOD 1. Spremljena silaa 2. Poticaji Ukupno prihodi: II TROKOVI PROIZVODNJE 1. Sjeme (3 x 25.000 zrna/ha x 84,0 KM) 2. Mineralno gnojivo: NPK 7:20:30-pod oranje NPK 15:15:15 -startno UREA (46 % N)- pod tanjiranje Ukupno gnojivo: 3. Pesticidi: Motivell Cambio Mesurol FS 500 (tretiranje sjemena prije sjetve) Ukupno pesticidi: 4. Mehanizovane operacije: Oranje (25-30 cm) Tanjiranje Sjetvosprema Rasturanje mineralnog gnojiva Sjetva sa startnom gojidbom Primjena herbicida Siliranje Transport silane mase (do 3 km) Sabijanje silane mase Ukupno mehanizacija: 5. Folija (0,36 kg/t x 7 KM/kg) 6. Gubici pri spremanju (7-10 %) 7. Osiguranje usjeva 8. Zakup zemljita 9. Ostali trokovi Ukupno trokovi proizvodnje: 1 2 1 2 1 1 1 8 5 h/ha 200,00 100,00 75,00 50,00 100,00 100,00 300,00 15,00 20,00 200,00 200,00 75,00 100,00 100,00 100,00 300,00 120,00 100,00 1.295,00 88,20 385,00 120,00 100,00 80,00 3.400,3 1 2,5 1,75 (0,3 l) 85,00 23,00 105,30 85,00 57,50 31,60 174,10 500 200 200 1,10 0,93 0,85 252,00 906,00 550,00 186,00 170,00 906,00 Kg/ha, l/ha (l/100 kg) 30.000 -KM/kg,l 0,12 -KM 3.600,00 250,00 3.850,00
Napomena:Kalkukacija je raena na bazi zakupa zemljita, iznajmljene mehanizacije te obaveznog osiguranja usjeva. Cijene repromaterijala su iz aprila 2008. godine, a cijena spremljene silae iz septembra 2008. godine. Novani poticaj za silani kukuruz u SBK, u 2008. godini je iznosio 300 KM/ha. Projekcija poticaja je 250 KM/ha Finansijski rezultat: Dobit (ukupni prihod ukupni trokovi)................................................449,70 KM Cijena kotanja (ukupni trokovi/prinos)................................................0,12 KM/kg Stopa akumulacije (dobit x 100/ukupi trokovi proizvodnje)................13,23 % Ekonominost (ukupni prihodi/ukupni trokovi)....................................1,14.
44
44
3.6. Proizvodnja hljebnog ita (penica, ra i heljda-postrno iza jema)

Prednost SBK je to na podruju Bugojna i Jajca ima u funkciji dva mlina za preradu hljebnog ita. Osim toga, u irem regionu F BiH su takoe u funkciji mlinovi koji nemaju ogranienja to se tie otkupa sirovine za preradu. Njihova glavna primjedba je da domae trite ne nudi sirovinu koja bi po kvlitetu i obimu znaajnije zadovoljila njihove potrebe. Zbog toga svoju sirovinsku bazu obezbjeuju s vanjskog trita. U projektovanom konceptu upravo se stavlja akcenat na ove dvije primjedbe. Tabela 3/14. Projekcija proizvodnje merkantilne penice i rai od domaeg sjemena
Merkantilno ito Penica Ra UKUPNO: Sjeme SRI kg 675.000 108.000 783.000 Zasijano ha 2.400 540 2.940 Prinos kg/ha 4.000 3.000 Ukupno t 9.600 1.620 11.220 Otkupna cijena KM/kg 0,45 0,45 Vrijednost KM 4.320.000,0 729.000,0 5.049.000,0 Index 2007/2015 195 144 185
Napomena: Otkupna cijena je iz oktobra 2008.godine Mlinovima bi se moglo ponuditi 11.220 tona hljebnog ita. Ako dodamo 1.473 tone heljde iz postrne sjetve onda je to 12.693 tone, ija je otkupna vrijednost cca 7,25 miliona KM. Kod podizanja nivoa proizvodnje merkantilnog i sjemenskog strnog ita treba obratiti panju na slijedee: Odmah sa skidanjem predusjeva obaviti gnojidbu sa 2/3 NPK gnojivom i izvriti oranje, Brazdu rasjei jednim prohodom tanjirae u pravcu oranja, Za predsjetvenu pripremu koristiti sjetvosprema. Prije drugog prohoda dodati 1/3 NPK gnojiva (ukoliko sijaica ima depozitor ovu koliinu dodati sa sjetvom-startno), Sjetvu obaviti 3-4 dana nakon predsjetvene pripreme, koristiti sjeme provjerenog kvaliteta, upoznati se sa osobinama sorte i ostvariti optimalni sklop, Panju obratiti na I i II prihranu usjeva (feno-faza razvoja, vrsta i koliina gnojiva i dr.), Suzbijanje korova obaviti herbicidima uz konsultaciju sa specijalistima iz ove oblasti, U fenolokoj fazi kraj vlatanja poetak klasanja koristiti koktel: isekticid + fungicid + folijarna prihrana ratarskom prskalicom, u zavisnosti od stanja usjeva.
3.7. Novani poticaji primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji

Iz budeta SBK za poljoprivredu je, u 2008. godini izdvojeno 0,44 % (700.000 KM). Iz federalnog budeta, po osnovu kantonalnih kvota, za SBK je izdvojeno cca 8,5 % ili 2,1 milon KM. Ova sredstva nisu dovoljna niti po obimu niti po strukturi za ozbiljniju transformaciju sektora. Federalni poticaj za registriranog proizvoaa sjemena strnog ita bi trebalo podii sa sadajih 600 KM/ha na 800 KM/ha, to ukupno iznosi 208.000 KM. Osim toga, registrirani doraivai sjemena za upotrebu sisteminog, a ne kontaktnog fungicida u doradi trebali bi biti poticani sa 20 KM/toni doraenog sjemena, to ukupno iznosi 18.633,6 KM. Ove prijedloge je potrebno ugraditi u novi Zakon o novanim poticajima F BiH. Zakon je trenutno u fazi nacrta i biti e predmetom javne rasprave. Oekuje se donoenje poetkom 2009. godine. Sve investicije iznad 25.000 KM ulaze u kategoriju kapitalnih investicija. Za njih se iz budeta F BiH predvia 25 % bespovratnih sredstava.
45 45
Tabela 3/15. Prijedlog poticaja za merkantilnu proizvodnju u 2009-2015. godini

Kultura Penica Ra Jeam Zob Tritikale Ukupno strno ito: Kukuruz za krmu Kukuruz za zrno Ukupno kukuruz: UKUPNO ITO: Zasijano ha 2.400 540 982 400 205 4.527 1.200 500 1.700 6.227 Proizvodnja t 9.600 1.620 3.928 900 920 16.968 36.000 3.000 39.000 55.968 F BiH 0,10 0,10 0,10 -----NOVANI POTICAJI (KM/kg i ha) SBK F BiH SBK UKUPNO 0,01 960.000,0 96.000,0 1.056.000,0 0,01 162.000,0 16.200,0 178.200,0 0,01 392.800,0 39.800,0 432.600,0 0,11 0,0 99.000,0 99.000,0 0,11 0,0 102.120,0 102.120,0 1.514.800,0 353.120,0 1.867.920,0 250 0,0 300.000,0 300.000,0 -0,0 0,0 0,0 300.000,0 300.000,0 -0,0 1.514.800,0 653.120,0 2.167.920,0
Tabela 3/16. Rekapitulacija projektovanih proizvodnji ita i udio poticaja

VRIJEDNOST PROIZVODNJE 1. Proizvodnja sjemena strnog ita Vrijednost sjemena Vrijednost otpada iz dorade Ukupno sjeme: Posticaji za sjemensku proizvodnju Poticaji za koritenje sisteminog fugicida u doradi (20 KM/t) Ukupno poticaji: 2. Proizvodnja silanog kukuruza Vrijednost proizvodnje silanog kukuruza Kantonalni poticaji 3. Merkantilna proizovodnja ozime penice i rai Vrijednost proizvodnje ozime penice i rai Poticaji za proizvodnju penice i rai UKUPNO: KM 950.400,00 23.200,00 973.600,00 208.000,00 18.633,60 226.633,60 4.320.000,00 300.000,00 5.049.000,00 1.234.200,00 12.103.433,60 % 97,6 2,4 100 90,9 9,1 100 100 6,9 100 24,4
Uee poticaja u proizvodnji sjemena strnog ita u odnosu na vrijednost sjemenske proizvodnje iznosi 23,28 %.
46
46
4. PROIZVODNJA POVRA
Uvod
Povrtlarstvo omoguuje intenzivno koritenje zemljita i sistema za navodnjavanje putem smjenjivanja dvije do tri kulture povra u toku godine na istoj povrini. Specifinosti velikog broja povra omoguuje i proizvodnju hrane u klimatskim i zemljinjim nepovoljnim uslovima, koristei razliite naine i sisteme proizvodnje. Proizvodnja povra na otvorenom u odnosu na proizvodnju penice moe dati nekoliko puta veu dobit. Ostaci povra predstavljaju jeftinu i kvalitetnu stonu hranu visoke energetske i ukupne bioloke vrijednosti. Od velike vanosti je povezanost povrtne i stoarske proizvodnje. Intenzivno povrtlarstvo vezano je uz koritenje stajnjaka kao organskog ubriva i kao bioenergetskog materijala za zagrijavanje zatienog prostora, a biljni ostaci povra znaajni su za ubrenje i kao izvor mineralnih materija. Tabela 4/1. Povrine i prinosi vanijih kultura na podruju Srednjebosanskog kantona
Kultura Krompir Grah/grah mahunar Kupus i kelj Crni luk Paradajz Ukupno: ha 3.474 563 610 304 70 5.021 2007 Ukupni prinos (tona) 22.837 665 6.353 1.406 320 31.581 t/ha 6,6 1,2 10,3 4,7 4,4 5,54
Tabela 4/2. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju Srednjebosanskog kantona godine ( po opinama)
Opina Bugojno Busovaa Dobreti D.Vakuf Fojnica G.Vakuf Jajce Kiseljak Kreevo N.Travnik Travnik Vitez Ukupno: ha 456 200 2 184 510 750 410 200 130 100 235 297 3.474 Krompir Ukupno t 3.760 900 1.000 4.598 4.500 3.280 1.600 481 340 959 1.419 t/ha 9,0 4,5 4,0 9,0 6,0 8,0 8,0 3,7 3,4 4,5 4,8 ha 70 80 25 74 7 153 40 30 6 30 48 563 Grah Ukupno t 105 40 185 7 168 80 30 5 21 24 t/ha 1,5 0,5 2,5 1,0 1,1 2,0 1,0 0,9 0,7 0,5 ha 70 10 12 42 7 30 60 18 5 30 20 304 Luk crni Ukupno t 560 20 40 168 56 90 210 49 8 45 160 t/ha 8,0 2,0 4,0 4,0 8,0 3,0 3,5 2,7 1,5 1,5 8,0 ha 170 15 6 10 150 46 95 50 3 50 15 610 Kupus i kelj Ukupno t 2.720 105 70 180 2.250 368 247 85 18 100 210
2007.
t/ha 16,0 7,0 7,0 18,0 15,0 8,0 2,6 1,7 6,0 2,0 14,0
47 47
Tabela 4/3. Povrine i proizvodnja sjemenskog krompira 2007.godine na podruju Srednjebosanskog kantona
Redni broj 1. 2. 3. 4. 5. Ukupno: PROIZVOA ZZPUP FOJNICA ZZ FOJNICA-FOJNICA IMB KOMERC BUGOJNO ZZ POLJOPRODUKTBUGOJNO PD VLAITRAVNIK POVRINE ha 8 17,5 13,9 21 22 82,4 PROIZVEDNJA t 168 199 340,6 242 302 1.251,6
Stanje povrtlarske proizvodnje na podruju Srednjebosanskog kantona moe biti daleko bolje. Najbolji primjer je proizvodnja sjemenskog krompira, gdje je prinos za 3-4 puta vii u odnosu na prinos merkantilnog krompira na kantonu. Ne treba zaboraviti i to da se rast usjeva sjemenskog krompira prekida kada gomolji dostignu sjemensku veliinu.
4.1. Nain proizvodnje povra

Razvoj proizvodnje povra na Srednjebosanskom kantonu uvjetovan je biolokim karakteristikama vrste, agroekolokim i ekonomskim iniocima. Biloke osobine omoguuju gajenje pojedinih vrsta i uz agroekoloke uslove odreuju nain proizvodnje. Ekonomski inioci uvjetuju nivo ulaganja i odreuju intenzitet proizvodnje. Proizvodnja povra na Srednjebosanskom kantonu ima sve karakteristike proizvodnje u drugim proizvodnim podrujima i mogue je vremenski pozicionirati na: Srednje rana i srednje kasna (ljetna) proizvodnja povra ona je i najrasprostranjenija na opinama. Povre je najee namijenjeno potronji u svjeem stanju. Osnovu, posebno u ovim klimatskim uvjetima, ini i proizvodnja rasada u lejama ili tunelima i sadnja na otvorenom polju. Kasna (jesenja) proizvodnja povra malo je zastupljena na opinama. Namijenjena je za domainstvo, a dijelom i za trne kapacitete. Povre se najee proizvodi direktno iz sjemena ili iz kasnog rasada, i to u uvjetima navodnjavanja, bez ili sa primjenom mehanizacije. To povre je esto druga kultura (kupus, krastavac, boranija), to omoguuje intenzivno koritenje zemljita i rentabilniju proizvodnju. Batenska proizvodnja povra na opinama je uglavnom zastupljena na malim povrinama, na rubnim mjesnim zajednicama, a gaje se vrste povra namijenjene za potronju u vlastitom domainstvu ili za lokalno trite. Batenska proizvodnja je znaajna radi zahtijeva za poveanjem broja radne snage (boranija, graak, krastavac i sl.). Ovo je intenzivni nain proizvodnje povra sa smjenom 2-3 vrste u toku godine, uz uzgoj sorti prikladnih za runo branje. Dobrom organizacijom ono postaje i znaajna robna proizvodnja. Tabela 4/4. Projekcija proizvodnje pova u 2015. godini
KULTURA Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Krastavac Osatalo povre UKUPNO: Povrina 3.474 563 610 304 5.021 2007 Ukupan prinos, t 22.837 665 6.353 1.406 31.581 Prinos t/ha 6,6 1,2 10,3 4,7 Povrina, ha 3.845 637 677 395 134 300 6.120 2015 Ukupan prinos, t 42.040 1.043,5 8.090 4.775 4.020 3.000 64.153,50 Prinos t/ha 10,9 1,6 12,0 12,0 30 10
48
48
Tabela 4/5. Projekcije potreba rashladno-skladinih i preraivakih kapaciteta Srednjebosanskog kantona u tonama po vrstama povra u 2015 godini
VRSTA Kornion Krompir Korjen. povre Ostalo povre Ukupno: Zdravlje Busovaa 3.000 900 1.000 600 5.500 PRIVREDNA DRUTVA Heko IMB Biser Bugojno Bugojno Bugojno 400 500 600 100 600 600 1.600 Ostali 600 1.000 1.000 2.600 Ukupno t 4.000 3.000 1.000 2.300 10.300 KM/ kg 0,80 0,40 0,40 0,70 -
na podruju
Iznos u KM 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000
Na podruju Srednjebosanskog kantona pod povrem se uzgaja 5.021 ha i u strukturi sjetve je cca 30%. Od povrtnih kultura najzastupljeni je krompir koji ini preko 60% u odnosu na ostale povrtne kulture. Do 2015. god. predvia se poveanje za cca 20% zemljita pod povrem. Uz primjenu savremenih tehnologija proizvodnje povra, ostvarit e se znatno vei prinosi pojedinih kultura i do tri puta.
4.2. Kratki opis tehnologije proizvodnje vanijih vrsta povra

4.2.1. Krompir Zemljita koja najbolje odgovaraju krompiru treba da su duboka, rastresita, humusno-pjeskovita. Za ranu proizvodnju pogodna su pjeskovito-humusna zemljita bogata hranivima, koja se rano i dobro zagrijavaju (reakcija pH 5-7,5), zaklonjena od hladnih vjetrova. Potrebna temperatura zemljita kod sadnje je 8-10 0C, a za proklijali krompir moe biti i 4-5 0C. Gomolji izmrznu na 1,7 do 2 0C, a nadzemni dio se oteuje na -10C, a na 2 0C izmrzne, to treba imati u vidu kod odreivanja vremena sadnje. Oko tri nedelje prije cvatnje pa otprilike do sredine cvatnje, krompir poinje da zamee gomolje i tada su najpovoljnije temperature od 15-18 0C. Iznad 20 0C smanjuje se porast gomolja, a preko 30 0C njihovo obrazovanje prestaje. Najvee potrebe za vodom su u vrijeme cvjetanja i obrazovanja gomolja. Teka zemljita i zemljita namijenjena proizvodnji ranog krompira moraju se duboko obraditi ve u jesen, dok se laka zemljita mogu orati i u rano proljee. Stajnjak se na tekim zemljitima plitko zaorava prije jesenjeg oranja ili tek u proljee, neposredno pred sadnju. U proljee se zemljite tanjira i drlja. Krompir spada meu kulture sa visokim zahtijevima za ubrivom. Stajnjakom se ubri u koliini od 20-40 t/ha. Mineralna ubriva daju se pred sadnju, moe se polovina rasturiti po cijeloj povrini, a ostatak, zajedno sa sadnjom, u brazde. Mineralnim ubrivima treba obezbijediti: 80-120 kg N, 100-150 kg P2O5 i 160-240 kg K2O po hektaru, to se postie ubrenjem sa 900-1.200 kg/ha mineralnog ubriva formulacija 8:12:26 + 2 % MgO, 10:12:26 + 1 % MgO, 10:20:30, 20:10:10, KAN i sl., koja se dodaju u pripremi zemljita za sadnju 2/3 i 1/3 za prihranjivanje. Prihranjivanje se obavlja po potrebi, i izvodi se u vrijeme prvog okopavanja (ogrtanja), odnosno kultiviranja usjeva azotnim i NPK ubrivima (20:8:5) u koliini od 200 kg/ha. Koliina sjemena zavisi od veliine gomolja (najbolja veliina izmeu 30 i 50 mm) i razmaka sadnje, i kree se od 900-3.000 kg/ha. Krompir se sadi obino na razmak 60-70 x 30-35 cm, to olakava meurednu povrinsku obradu. Za ovu proizvodnju najbolje je da se kao poetni sjemenski materijal nabavi atestirani krompir. Najbolje pretkulture za krompir su: livade, ozimi jeam i uljana repica, ozima i proljetna grahorica, ra, graak, ovas, penica. U toku vegetacije vre se 1-2 meuredna kultiviranja, prvo nakon nicanja i drugo 10-15 dana poslije. 49 49
Kad usjev dostigne visinu od 15 cm, vri se prvo ogrtanje. Drugo ogrtanje vri se pred cvatnju i ono je jae, visina humke je oko 20 cm. Zatita od bolesti i tetoina izvodi se redovno, primjenom fungicida i insekticida. Kasna sorta vadi se kad izumre nadzemni dio biljke, to u brdsko-planinskim dijelovima dolazi obino u jesen (septembar-oktobar). Vaenje krompira obavlja se po suhom vremenu. Krompir za zimu treba, nakon vaenja a prije uskladitenja, prosuiti. To se obavlja u toku stajanja na polju ili za vrijeme prenoenja, a ako je iz bilo kojih razloga jo vlaan, treba ga razastrijeti u tankom sloju ispod neke nastrenice da bi se prosuio. uvanje krompira je delikatan posao. U skladitima se najbolje uva u dubokim letvicama i sanducima. Vree u koje je upakovan krompir treba slagati uspravno, jednu uz drugu. Temperatura uvanja +1C do +6 C (najdue i najbolje + 3C do +5C), uz relativnu vlagu 85-90 %. Da bi se sprijeilo rano proklijavanje, temperatura u skladitu treba da je oko +4 C. Prinosi mladog krompira u prosjeku iznose 15-25 t/ha, a kasnih sorti 25-40 t/ha. 4.2.2. Mrkva Mrkva je biljka umjerene klime, otporna na niske temperature, pa mlade biljke mogu podnijeti i 4 C. Minimalna temperatura nicanja je 3-4 C, a optimalna temperatura za rast i razvoj je 15-20 C. Mrkva zahtijeva umjerenu i ravnomjernu vlanost zemljita. Najvee zahtijeve za vlagom ima u vrijeme nicanja i poetku porasta. Usljed nedostatka vlage, korijen se slabo razvija i slabog je kvaliteta (grub i slabo obojen), a pri suviku vlage korijen puca i trune. Mrkva ima velike zahtjeve prema zemljitu. Najbolja su duboka plodna i rastresita zemljita. Na tekim zemljitima stvara se pokorica, te biljka tee nie a korijen je deformisan i puca. U plodoredu dolazi na drugo mjesto, tj. poslije kultura koje se ubre stajnjakom (poslije kupusa, krompira, paradajza, paprike). Priprema zemljita za proljetnu sjetvu poinje u jesen, oranjem na oko 30 cm. U proljee se zemljite mora dobro pripremiti, jer mrkva sporo nie, te povrinski sloj mora biti mrviast. Prije proljetne obrade dodaje se mineralno ubrivo. Ukoliko je zemljite siromano humusom, moe se dodati zgorjeli stajnjak. Mrkva se ubri mineralnim ubrivima. Dodaje se oko 500 kg/ha NPK 7:14:21 prije sjetve i oko 200 kg KAN-a, u vidu prihranjivanja u vrijeme prvog okopavanja. U kontinentalnim uslovima mrkva se uzgaja kao proljetni i postrni usjev. Proljetna mrkva sije se to je mogue ranije u proljee (februar-mart) pa sve do mjeseca maja. Postrna mrkva se sije u junu, a predzimska sjetva obavlja se u novembru. Sjetva se vri u redove, na razmak 20-30 cm i u dubinu 1 cm. Na lakom zemljitu sije se dublje, a na teem plie. Razmak unutar reda je 5-8 cm. i dobije se prorjeivanjem. Za 1 ha treba od 4-8 kg sjemena, zavisno od roka i gustine sjetve. Njega u toku vegetacije sastoji se od okopavanja, pljevljenja, prihranjivanja, navodnjavanja i zatite od bolesti i tetoina. Okopavanje se vri 1-2 puta prema potrebi, dok se listovi toliko ne razviju da zatvore redove. Prihranjivanje se vri jedanput, azotnim ubrivom, u vrijeme prvog okopavanja. Postrna mrkva se obavezno navodnjava, a proljetni usjev ukoliko su sune vremenske prilike. Berba se obavlja runo ili mainama, a najbolje je da se obavlja po suhom vremenu. Mrkva se moe uvati 5-6 mjeseci, a da pri tome ne gubi na kvalitetu. Najbolje se uva na temperaturi od oko 0C i relativnoj vlanosti vazduha 90-95 %. Ostvareni prinosi zavise od sorte i vremena berbe, a kreu se od 20-60 t/ha. 4.2.3. Kupus Kupus je kultura koja najbolje uspijeva u prohladnom i vlanom podneblju. Optimalna temperatura za rast je 15-18 C, i na toj temperaturi sjeme klija i nie za 3-4 dana. Visoke temperature (iznad 25 C) tetno utiu na rast i razvoj glavice, naroito ako su praene zemljinom i vazdunom suom. U fazi rozete izdrava temperaturu od 3 do -5C, a neke sorte ak i 8 C. S obzirom na klimatske uslove, kod nas se kupus obavezno navodnjava. Najbolje uspijeva na dubokim,
50
50
plodnim i strukturnim zemljitima slabo kisele do neutralne reakcije. Za ranu proizvodnju najvie odgovaraju laka, topla, pjeskovita zemljita, a za kasnu tea i plodnija zemljita koja boje dre vlagu. Kupus se obavezno gaji u plodosmjeni, a na istu povrinu dolazi tek nakon 3-4 godine. Najbolje predkulture za rani kupus su: paradajz, krastavac, paprika, mrkva, pasulj, graak, a za kasnu proizvodnju: rani krompir, graak, pasulj, odnosno boranija, strne itarice (penica i jeam). Kupus iznosi iz zemljita velike koliine hranjivih materija. Orijentacione koliine mineralnih ubriva na srednje plodnim zemljitima mogu se preporuiti: u jesen, prilikom osnovne obrade, treba zaorati neko od ubriva sa naglaenim sadrajem fosfora ili kalijuma npr. 10:20:30, 0:20:30, 8:24:16 i sl., u koliini od 300-400 kg/ha. U proljee, prilikom pripreme pred sadnju, moe se dati 300-400 NPK 15:15:15. Prvo prihranjivanje se izvodi odmah nakon sadnje, odnosno nakon prijema biljaka, azotnim ubrivima (KAN 27 %), 150-200 kg/ha, a veoma je korisno pred zalijevanje glavica izvriti i druga prihranjivanja kompleksnim ubrivima 10:20:30 u koliini od 200 kg/ha. Ukoliko se koristi stajnjak, navedene koliine mineralnih ubriva mogu se smanjiti. U naoj zemlji se gotovo iskljuivo gaji preko rasada, iako postoje mogunosti da se uspjeno gaji i direktnom sjetvom sjemena na stalno mjesto uzgoja. Za ranu proizvodnju rasad se proizvodi u toplim lijehama u februaru, tako da u momentu sadnje bude star 40-50 dana. Za sjetvu se koristi 8-10 g sjemena/ m2. Za kasnu jesenju proizvodnju sjetva rasada se obavlja krajem maja i u prvoj dekadi juna. Za sadnju 1 ha potrebno je 300-400 kg kvalitetnog sjemena. U toku vegetacije rasad treba redovno zalijevati, plijeviti, odnosno unitavati korov, te obezbijediti zatitu mladih biljaka. Prije sadnje rasad se obilno zalije, kako bi se prilikom upanja to manje otetio korijenov sistem. Rane sorte koje su po pravilu manje bujne, sade se na razmak 50-60 x 30-40 cm, a kasnije, bujnije sorte na razmak 70 x 50-60 cm. Sadi se runo, sadnja se obavlja tako to se rasad stavlja u zemlju do prvog lista, s tim to tjemeni pupoljak mora biti iznad povrine zemljita. Najbolje je to uraditi ujutro ili poslijepodne. Nakon sadnje, biljke se obavezno zalijevaju prema potrebi. Tokom vegetacije provode se mjere njege i zatite usjeva. Veoma vana mjera njege je unitavanje korova. Ono se moe vriti mehanikim putem (kultiviranjem i okopavanjem) ili hemijskim putem, odnosno upotrebom herbicida. Ukoliko se vri mehaniko suzbijanje korova, tada se mora voditi rauna da to bude plitko, poto kupus ima plitak korijenov sistem, koji je smjeten u povrinskom sloju zemljita. Kupus se obino bere u 2-3 navrata, i to kada glavice dostignu normalnu veliinu i ovrsnu. Rani kupus dospijeva u kontinentalnom podruju krajem maja i poetkom juna, a kasni dospijeva tokom oktobra ili, eventualno, poetkom novembra. Glavice se sijeku sa 2-3 ovojna lista koja ih tite od oteenja prilikom transporta. Prinosi ranog kupusa kreu se od 20 do 40 t/ha, a kasnog od 40 do 60 t/ha. 4.2.4. Crni luk Sjeme nie ve na 3-5 C, ali je optimalna temperatura nicanja oko 20 C. Za rast i razvoj zahtijeva temperaturu oko 20-22 C. U fazi nicanja i ukorijenjavanja najpogodnije su nie temperature (10-18C), a za obrazovanje lukovice 22-25C. Najbolje uspijeva na lakim i srednje lakim struktuiranim zemljitima neutralne reakcije, a poslije vrsta ubrenih stajnjakom. Zbog irenja bolesti i tetoina, na isto polje moe doi tek poslije 3-4 godine. Uz osnovnu jesenju obradu (25-30 cm), u rano proljee vri se povrinska priprema zemljita. Ona mora biti kvalitetna pri proizvodnji arpadika. Crni luk zahtijeva dosta azota i kalijuma. Pri proizvodnji konzumnih lukovica, za normalan prinos zahtijeva 600-800 kg NPK ubriva, (odnosno 1:0, 5:1 ili 1:0, 5:2). Pri proizvodnji konzumnih lukovica ubri se pred sjetvu i uz jedno do dva prihranjivanja (faza 3 lista i poetak obrazovanja glavica), i to NPK ubrivom. Proizvodnja iz arpadika: sadnja je u toku marta, najee u redove ( 20- 40 x 5 cm) ili u pantljike. Za 1 ha potrebno je 350-600 kg arpadika. Lukovice se vade mehanizovano ili runo (male povrine), kada oko 60% listova polegne. Vaenje je krajem jula do polovine avgusta. Kasnije vaenje umanjuje kvalitet, jer lukovica esto poraste. Lukovice 51 51
se poslije vaenja moraju 5-10 dana suiti na suncu ili u suari. Tek tako osueni luk se klasira, isti od korijena, odsijecaju mu se suhi listovi, a vrat lukovice se ostavlja u duini oko 3 cm. Prinos lukovice varira u zavisnosti od sorte i kree se od 20-60 t/ha. 4.2.5. Krastavac Krastavac je toploljubiva kultura. Normalan razvoj u uzgoju odvija se kod srednjih dnevnih temperatura viih od 15C, a optimalna je 25-27 C. Temperature od 3-10 C izazivaju zastoj u rastu, smanjuju produktivnost, a ako dulje traju, mogu uzrokovati i ugibanje. Cvatnja poinje kod 15-17 C, a optimalna za opraivanje je 18-21 C, odnosno 30-40 dana nakon nicanja, a zametnuti plod razvija se do tehnoloke zrelosti za 6-12 dana. Za svoj rast i razvoj trai dosta vlage kako u zemljitu, tako i u vazduhu. Relativna vlanost vazduha treba da je 85-90 %. Organskim ubrivima ubri se pred osnovnu pripremu zemljita, po cijeloj povrini, u koliini od 30-40 t/ha. Od mineralnih ubriva, u zemljite treba unijeti 80-120 kg/ha azota, 80-100 kg/ha fosfora i 120-150 kg kalijuma. ubrivo se unosi pred sjetvu, s tim da se dio ubriva ostavi za prihranjivanje. Prihranjivanje se obavlja prvi put kada se formira vrijea. Ukupno se obave 3-4 prihranjivanja ubrivima, pazei da ubrivo ne pada na listove ili da se prihrana vri sistemom kap po kap. Kao glavni usjev sije se krajem aprila, a kao postrni tokom juna do 10-15. jula. Razmak red od reda 150 cm, i u redu biljka od biljke 30 cm, uzgoj na mrei. U zadnje vrijeme uzgoj krastavca korniona sve se vie vri putem rasada. Jedna od vanih mjera njege krastavaca je navodnjavanje. Najvee potrebe za vodom su u toku porasta plodova i berbe, kada treba zalijevati svakih 4-5 dana. Zalijeva se poslije berbe plodova. Zalivne norme su u poetku male 15-20 mm, a kasnije 25-30 mm. Intenzivno zalijevanje u toku berbe produava plodonoenje. Zalijevanje hladnom vodom tokom toplih dana zadrava rast krastavaca, a plodovi postaju gorki. Tokom vegetacije po potrebi se vri meuredna kultivacija i okopavanje. Berba krastavaca poinje 60 dana nakon sjetve. U poetku se berba krastavaca obavlja svaki dan, a kasnije dva puta dnevno, ujutro i navee. Krastavci se moraju redovno brati, jer se time omoguava razvoj novih plodova. Bere se paljivo, odsijecanjem plodova noem. Tom prilikom treba uklanjati bolesne i deformidsane plodove. Berba traje 1,5-2 mjeseca. Prinosi krastavca korniona iznose 30-60 t/ha, a u pojedinim sluajevima i vie.
52
52
5. PROIZVODNJA U ZATIENOM PROSTORU

Podruje opina Novi Travnik, Busovaa, Donji Vakuf, Gornji Vakuf, Bugojno, Fojnica, Travnik i Vitez obiluje kvalitetnim poljoprivrednim povrinama koje za sada nisu dovedene u funkciju organizovane i profitabilne poljoprivredne proizvodnje. Jedna od mogunosti koritenja dijela ovog zemljita na intenzivan nain je proizvodnja u plastenicima (povre i jagodasto voe). Proizvodnja povra i jagodastog voa u plastenicima sa tehnolokog aspekta predstavlja visokospecijalizovani i vrlo sloeni oblik biljne proizvodnje koja omoguava: prispjee plodova van sezone, snadbjevenost trita svjeim povrem tokom cjele godine, prinosi po jedinici povrine su 2-3 puta vei u odnosu na otvoreno polje, maksimalna iskoritenost radne snage tokom godine, berba 2-3 kulture u jednoj godini, postizanje visokih cijena na tritu, supstitucija uvoza svjeeg povra, sigurno radno mjesto i ivot od vlastitog rada.
Uvod
Sve su ovo pretpostavke koje u startu upuuju da e projekt biti uspjean. Nae iskustvo u ovoj proizvodnji, kao i ekonomsko-finansijska analiza projekta potvruju da e ulaganje u ovu proizvodnju dati oekivane rezultate. Nakon sagledavanja rezultata ankete potencijalnih korisnika i klimatskih faktora podruja, predlaemo podizanje objekata (plastenika) i to 2 x 200 m2 po korisniku. Pomenutu kvadraturu predlaemo iz razloga to 400 m2 plastenike proizvodnje predstavlja ekonomski minimum za funkcionisanje jednog porodinog biznisa. U 2009. godini bi se izgradilo po 2.000 m2 plastenika (5 korisnika) u svakoj od navedenih Opina, isti trend bi se nastavio narednih godina, to bi za cilj imalo u 2013.godini 10.000 m2 plastenika po svakoj od planiranih opina. Ovom dinamikom bi za svaku opinu stvorili uslove za zapoljavanje po 25 proizvoaa na vlastitim imanjima. Zbog klimatskih uslova treba strogo voditi rauna o kvalitetu objekata, te predlaemo objekte sljedeih tehnikih karakteristika sa garancijama.
5.1. Karakteristike i opis plastenika

1. Dimenzija plastenika: irina 6,40 x duina 31,5 m, visina 3,50 m (200 m2), 2. Temelji: betonske stope 40x40x40 cm (MB 300), 3. Konstrukcija plastenika: vrue pocinane cijevi fi 42 mm, fi 27 mm/2,9 mm, 4. Svi spojevi osigurani vruim pocinanim elnama, 5. Nastavljanje cijevi spajanjem po sistemu cijev u cijev osigurane viskom, 6. Lukovi postavljeni na razmaku maximalno 150 cm, 7. Vanjski zidovi plastenika visine minimalno 170 cm, 8. Prednja i zadnja strana plastenika kompletno obloene UV polikarbonatom debljine minimalno 4 mm, 9. Vrata na obje eone strane dimenzije 130x200 cm i ventus otvoren iznad vrata, 10. Bono ventiliranje sa obje strane po cjeloj duini visine 80 cm minimalno, 11. Parapet na bonim stranama visine 70 cm obloen UV polikarbonatom debljine 4 mm, 12. Pokrov plastenika osiguran dvostrukom upuhanom folijom debljine 200 mic. sa 4 aditiva (UV, IR,AF, AP), 13. Dodatna oprema: sistem za navodnjavanje kap po kap, razmak kapaljki 10 cm, prikljuci sa ventilima, dovodna cijev sa filterom, cisterna 2000 l, crna mulch folija, 53 53
termometar -30 do +700C, 340 m pocinane ice 3,2 mm. U cijenu su ukljueni betonski radovi i montaa. Proizvoa objekata koji bude odabran treba priloiti garancije na: konstrukciju 20 godina, foliju 3 godine, brzinu vjetra do 120 km/h teinu snijega do 95 kg/m2. Cijena objekata ovih karakteristika za 400 m2 je oko 15.400 KM. Plastenici u poetnoj fazi nee imati rijeen sistem za zagrijavanje te je plan proizvodnje koncipiran na toj osnovi. U objektima bi se proizvodilo povre i to: paradajz, paparika, krastavac u proljetno-ljetnoj proizvodnji, te salata, mladi luk i pinat u jesenjsko- zimskoj proizvodnji. Od voarskih kultura jagoda bi zauzela odreeni broj objekata zbog rentabilnosti i plodosmjene.
5.2. Mogunost koritenja plastenika na podruju navedenih opina

Tabela 5/1. Plan etverogodinje plodosmjene u plasteniku
Vrsta Salata Paradajz Salata Salata Krastavac Boranija Salata Paprika Salata Rasad Paradajz Jagoda Sadnja 15.11. 20.04. 15.11. 15.11. 15.04. 15.08. 05.01. 15.04. 10.11. do 01.04. 15.04. 15.08. dvije godine Berba 20.02.-10.03. 10.06.-10.08. naredna godina 20.02.-10.03. 15.05.-15.08. 01.10.-15.11. 15.03. 25.05.-01.11. 2,3 naredne godine 01.06.-01.08. 25.04.-25.05. Prinos kg/m2 2,8 16 3 2,8 18 3 3 10-14 3 10 4 3
TROKOVI PROIZVODNJE PAPRIKE U PLASTENIKU POVRINE 400 m2 Analiza zemljita, 2 uzorka 110,00 KM Oranje 15,00 KM Frezanje 20,00 KM Galation G5, 2 kg 12,00 KM Sadnice, 1.600 kom x 0,65 KM 1.040,00 KM Stajnjak, 4 tone x 25 KM 100,00 KM NPK 10:20:30, 40 kg x 2,5KM 100,00 KM PVC vezivo T 800 12 kg x 4 KM 48,00 KM Kristaloni, 28 x 3,30 KM 92,00 KM Zatitna sredstva 70,00 KM PVC vree, 160 kom x 0,30 KM 48,00 KM Voda + struja 55,00 KM ---------------------------------------------------------------------------------------------------Ukupno trokovi bez radne snage 1.710,40 KM
54
54
Tabela 5/2. Procjena dobiti u proizvodnji paprike na povrini 400 m2
Klasa I II Ukupno
Koliina 3.600 400 4.000
Jed.mjere kg kg kg
Cijena KM 1,20 0,90
Ukupno KM 4.320 360 4.680
Ukupna dobit: 4.680 1.710,40 = 2.969,60KM TROKOVI PROIZVODNJE PARADAJZA U PLASTENIKU POVRINE 400 m2 Hemijska analiza zemljita 110,00 KM Stajnjak 4 t 100,00 KM NPK 10:20:30, 40 x 2,50 KM 100,00 KM Kristaloni, 28 x 3,30 KM 92,40 KM 15,00 KM Oranje, 400m2 Frezanje, 400m2 20,00 KM Galation G5, 4x6 KM 24,00 KM Sadnice paradajza, 1.400 x 0,65 KM 910,00 KM PVC vezivo, T800, 12 x 4 KM 48,00 KM Prestenovi, 1.400 x 0,02 KM 28,00 KM Zatitna sredstva 85,00 KM ---------------------------------------------------------------------------------------------------Ukupno: 1.532,40 KM Tabela 5/3. Procjena dobiti u proizvodnji paradajza na povrini 400 m2
Klasa I II Ukupno
Koliina 5.760 640 6.400
Jed.mjere kg kg kg
Cijena KM 0,95 0,80
Ukupno KM 5.472 512 5.984
Ukupna dobit: 5.984 1.532,40 = 4.451,60 KM TROKOVI PROIZVODNJE KRASTAVACA U PLASTENIKU POVRINE 400 m2 Hemijska analiza zemljita 110,00 KM Stajnjak, 5 t 125,00 KM NPK 10:20:30, 40 x 2,5 Km 100,00 KM Kristaloni, 32 x 3,20 KM 105,60 KM Oranje 15,00 KM Frezanje 20,00 KM Galation G5, 4 x 6 KM 24,00 KM Sadnice, 880 x 0,55 KM 484,00 KM PVC vezivo T800 24,00 KM Prstenovi, 1.120 x 0,02 22,00 KM Zatitna sredstva 65,00 KM ---------------------------------------------------------------------------------------------------Ukupno: 1.089,60 KM
55 55
Tabela 5/4. Procjena dobiti u proizvodnji krastavaca na povrini 400 m2
Klasa I II Ukupno
Koliina 5.760 1.440
Jed.mjere kg kg
Cijena KM 0,80 0,40
Ukupno KM 4.608 576 5.184
Ukupna dobit: 5.184 1.089,60 = 4.094,40 KM. TROKOVI PROIZVODNJE SALATE U PLASTENIKU POVRINE 400 m2 Stajnjak, 3 t 75,00 KM NPK 10:20:30, 25x 2,50 KM 62,50 KM Frezanje 20,00 KM Sadnice, 6.400 x 0,05 KM 320,00 KM Galation, 2x6 KM 12,00 KM Zatitna sredstva 38,00 KM Kart.ambalaa, 166 x 1 KM 166,00 KM --------------------------------------------------------------------------------------------------Ukupno: 693,50 KM Tabela 5/5. Procjena dobiti u proizvodnji salate na povrini 400 m2
Klasa I Ukupno
Koliina 1.000
Jed.mjere kg
Cijena KM 2,00
Ukupno KM 2.000 2.000
Ukupna dobit: 2.000 693,50 = 1.306,50 KM. Iz napred navedenog je evidentno da jedna povratnika porodica proizvodnjom u jednoj kalendarskoj godini moe ostvariti, uz angaovanje jednog svog lana, dobit oko 5.500 KM (jedna paprika i dva turnusa salate). Tabela 5/6. Predraun ulaganja za jednu opinu u vremenskom periodu od 5 godina
Ulaganja i prihodi Izgradnja plastenika 4x500 m2 Trokovi (repromaterijal) Prihod (Paradajz + Dvije salate) 2009 70.000,00 14.595,00 49.920,00 2010 70.000,00 29.910,00 99.840,00 2011 70.000,00 43.785,00 1.497.600,00 2012 70.000,00 58.380,00 1.996.800,00 2013 70.000,00 72.975,00 2.496.000,00
Iz navedenih podataka se jasno vidi da se investicija isplati u potpunosti u treoj proizvodnoj godini.
5.3. Paprika
Paprika se u plasteniku moe uzgajati tokom itave godine u koliko joj obezbjedimo optimalne uslove (temperatura, svjetlost, vlaga). Proizvodnja tokom zime je dosta skupa zbog visokih zahtjeva prema temperaturi, te se zimska proizvodnja obavlja samo u objektima koji imaju povoljnu cijenu energenata (geotermalna voda ili viak toplotne energije od nekog preraivakog kapaciteta). U plastenicima bez grijanja paprika se uspjeno uzgaja od aprila do novembra. Paprika daje najbolje rezultate na plodnom strukturnom zemljitu sa neutralnom reakcijom (pH 6,57,2). Optimalna temperatura zraka u plasteniku treba da iznosi 22-28o C tokom sunanog dana. Ako je
56
56
oblano vrijeme 20-22oC. Optimalne none temperature su za 4-5oC nie od dnevnih i treba da iznose 16-20oC. Temperature zraka ispod 15o C negativno utiu na razvoj biljaka, to rezultuje smanjenim porastom i oplodnjom, isto tako temperature iznad 30oC uzrokuju opadanje cvjetova paprike. Optimalna relativna vlanost zraka u plasteniku je 60-70%. Poveana vlanost zraka negativno utie na razvoj plodova (mogunost pucanja plodova) te pogoduje razvoju bolesti na paprici. Pored vlanosti zraka, paprici je neophodno obezbjediti vlanost zemljita i to 70% PVK do plodonoenja, a 80% PVK u fazi plodonoenja. Kod izbora sorata-hibrida treba voditi rauna o vremenu prispjea, kvalitetu plodova, oplodnji te otpornosti na bolesti. Trenutno vodei hibridi paprike na prostoru BiH u plastenikoj proizvodnji su: 1-Istra 2-Blondy 3-Bijanca 4-Planica. Za proizvodnju paprike u plasteniku sadnice se proizvode po sistemu zatienog korjena, u raznim kontejnerima, aama ili saksijama. Poto sjeme paprike dosta sporo nie (od 10-12 dana), preporuuje se naklijavanje sjemena, tako to se sjemenke sjemena stave u platnenu vreicu i potope par sati u toplu vodu +25oC. Nakon to sjemenke prime vodu, vreica sa sjemenom se stavi pored nekog toplotnog izvora na temperaturi 25-28oC. U narednih 4-5 dana sjemenke se redovno kvase i lagano mjeaju. Sjetva se obavlja kada je 50% sjemenki isklijano, sije se u stiroporne blokove ispunjene supstratom za proizvodnju rasada, i to u redove 2,5 x 2 cm. Zasijane sjemenke se prekriju 1 cm debelim slojem supstrat, lagano zbiju i zaliju toplom vodom +25oC. Temperatura u rasadu se odrava 25-28oC do nicanja. Kada biljke ponu nicati temperatura u rasadu se smanjuje na 18oC, a biljke se izloe maksimalnom osvjetljenju kako bi se izbjeglo izduivanje a pospjeilo ukorjenjavanje. Nakon 10 dana temperatura u rasadu se die na 22-25oC i tako ostaje do kraja proizvodnje rasada. Pikiranje paprike obavlja se u vrijeme kada biljka ima razvijena dva prva lista. Pikira se u blokove ili saksije 6-8 cm, i to 1 cm dublje nego to je biljka bila u rasadu. Priprema zemljita poinje uklanjanjem biljnih ostataka prethodne kulture, kako bi se izbjegle bolesti i tetoine. U oieni objekat se unosi i rastura dobro zgorio stajnjak i to 6-8kg/m2, a potom se vri oranje na dubini 25-30 cm. Na izorano zemljite rasturi se NPK-gnojivo. Koliina gnojiva zavisi od rezultata hemijske analize zemljita, nakon toga se zemljite isfreza i usitni. Ukoliko se planira sadnja na crnu foliju, rasturi se 0,5 kg/100m2 zemljinog insekticida (galation, volaton), zemljite poravna i potom se pristupa postavljanju sistema za zaljevanje i crne folije. Sadnja paprike obavlja se u dvorede trake 50-60 x 40+70. Prilikom sadnje obratiti panju na dubinu sadnje a sadi se 1-2 cm dublje nego to su biljke bile u saksijama.
Slika 5/1. Paprika pod foliom u plasteniku Nakon sadnje biljke se zalijevaju dva puta u dva dana sa 10-12 l vode kako bi se sastavila vlaga u zemljitu ispod folije. Naredno zaljevanje obavlja se 10-12 dana uz prvu prihranu kristalonom 12:36:12+MgO+mikroelementi. Poto paprika dosta sporo raste, ima dovoljno vremena da se postavi iana armatura iznad svakog reda na visini 2-2,2m, a vezanje biljaka obavlja se kada se formira uzgojni 57 57
oblik na dva vrha. U fazi vegetativnog rasta, 15 dana nakon prvog obavlja se drugo prihranjivanje i to kristalonom 19.19:19 ili 20:20:20, tree prihranjivanje se obavlja nakon 10 dana istim gnojivom. Do faze plodonoenja biljke se zalijevaju svako 5-6 dana, a u fazi plodonoenja svako 3-4 dana sa 10-12 l/m2 vode. Pored zalijevanja i prihrane biljke se redovno pinciraju, obavijaju oko page, ventiliraju i tite od bolesti i tetoina. U fazi plodonoenja prihrana se obavlja svakih 7 dana gnojivom 16:18:32+mikroelementi. Berba paprike obavlja se svakih 7 dana. Beru se zreli plodovi i pakuju u kartonsku ambalau kako bi se izbjegla oteenja i smanjilo kalo.
5.4. Paradajz
Proizvodnja paradajza u plasteniku se moe ostvariti u dva turnusa, i to kao rana proljetna proizvodnja i kao rana jesenja proizvodnja. Ovo je veoma bitno zbog iskoritenosti plastenika tokom cijele godine. Tako je ranoj proljetnoj proizvodnji obino predkultura salata, a u ranoj jesenjoj proizvodnji, paradajz ili krastavac, bolja je kombinacija salata, paradajz, krastavac. Sjetva paradajza za ranu proljetnu proizvodnju obavlja se oko 10-12-tog marta, poetak berbe je krajem maja. U kontinentalnim uslovima ovi rokovi se pomjeraju za mjesec dana, tako da sjetva poinje poetkom februara. Za ranu jesenju proizvodnju sjetva je 25-og maja, pikiranje 2025-og oktobra. Zbog potrebe za detaljno planiranje potrebno je znati orjentacione vremenske intervale u razvoju biljke i to: od nicanja do poetka cvjetanja 50-70 dana puno cvjetanje traje 5-6 dana od cvjetanja do zametanja ploda 5-6 dana od cvjetanja do poetka zriobe oko 45 dana. Na ove faze dosta utiu sortne osobine odreenih sorata/hibrida: izbor pravih hibrida je veoma bitan za uspjenost u ovoj proizvodnji. Uslovi za proizvodnju rano u proljee su dosta sloeniji od jesenje proizvodnje, zbog toga to u vrijeme sadnje za ranu proljetnu proizvodnju proizvoai ne mogu obezbijediti optimalne uslove, jer su tada temperature nie, manji intenzitet svjetlosti, slabiji uslovi za oplodnju itd. Zbog svega ovoga treba izabrati sorte/hibride koji mogu u ovakvim uslovima ostvariti eljene rezultate. Vodei hibridi u plastenikoj proizvodnji su: BELLE F1, ARLETA F1, OPTIMA F1, MONRO F1, LUSTRO. Rasad se proizvodi sjetvom u stiroporne blokove ispunjene supstratom za proizvodnju rasada. Pikiranje se obavlja u saksije 8-10 cm ili tresetne blokove. Proces proizvodnje rasada traje 60-65 dana. U 1gr. sjemena nalazi se 260-350 sjemenki zavisno od sorte/hibrida. Tokom uzgoja sadnica treba voditi rauna o temperaturi, vlazi, zdravstvenom stanju biljke, provjetravanju. Bitno je znati da ukoliko nepredvieno kasni sadnja, pikirane biljke se moraju razmaknuti par cm u rasadu kako iste ne bi prerasle. Potrebne temperature u proizvodnji rasada: danju nou 22-250 C sjetva-nicanje 25 0C nicanje-pikiranje 18-22 0C 16-190 C 16 0C pikiranje-sadnja 17-20 0C 0 temperatura u uzgoju 18-25 C 16-18 0C None temperature su u pravilu nie za oko 5 0C u odnosu na dnevne. Biljke sa razvijenih 5-6 listova su spremne za sadnju. Priprema plastenika za sadnju poinje ienjem ostataka od prethodne kulture. Svi sakupljeni biljni ostaci se iznose van iz plastenika i unite. Ako je dezinfekcija obavljena prije predkulture, ista se ne ponavlja, a ako nije vri se dezinfekcija staklenika. Prije obrade tla postavi se iana armatura iznad redova za koju se kasnije vee PVC vezivo uz koje se vodi biljka. Po postavljenju iane armature po povrini se razbaci stajnjak i mineralno gnojivo za osnovnu obradu i to 10t stajnjaka 1.000 m2 i 80 kg mineralnog gnojiva NPK 10:20:30/1.000 m2.
58
58
Razbaeno mineralno i stajsko gnojivo se zaore na dubini 25-30 cm, potom se vri frezanje kako bi se uneseno gnojivo to bolje izmjealo sa zemljom. Na isfrezano zemljite se razbace zemljini insekticidi (Galation, Volaton) i plitko inkorporiraju. Na ovako pripremljenom zemljitu vri se markiranje redova i sadnih mjesta. Sadnja se obavlja u dvorede trake 80+60+50, tako to se razmak izmeu traka koristi kao put, a razmak izmeu redova za zalijevanje biljaka. Sadnja kod normalno uzgojenih sadnica sa 5-6 razvijenih listova se obavlja tako da se biljka zasadi 2-3 cm dublje, tj. da se na supstrat iz saksija ili kocku nanese sloj od 2-3cm zemlje. Ukoliko je rasad prerastao i izduio se, sadnja se obavlja dublje, tako da se unese i dio stabla. Nakon sadnje biljke se dobro zaliju sa neto manjom koliinom vode u odnosu na prvo zalijevanje. Da bi se izbjeglo izduivanje i pospjeila oplodnja prve rodne grane biljke se ne zalijevaju u narednih 15 dana. U tom vremenu se vri vezivanje PVC veziva (lika) za icu i biljku. U ovoj fazi treba obratiti panju na relativnu vlanost zraka, kako bi se izbjegle neeljene posljedice. Relativna vlanost zraka treba da iznosi 60-65% a temperatura 18-20 0C.
Slika 5/2. Paradajz pod foliom u plasteniku U periodu sadnje do poetka berbe stalno treba kontrolisati temperaturu, vlanost zraka, a objekat se svakodnevno ventilira zbog izmjene zraka. Prvo prihranjivanje se obavlja 15 dana nakon sadnje, i to kombinacijom 11:44:11 + mikroelementi. Zalijevanje se obavlja svakih sedam dana sa 10-12l vode po m2. Poslije zalijevanja objekat obavezno dobro izventilirati. Naredna prihrana se obavlja 7 dana nakon prve i to gnojivom NPK 20:20:20. Pinciranje je veoma bitna operacija, a sastoji se u zakidanju svih bonih izdanaka, tako da rast nastavlja samo jedan glavni vrh koji se vodi uz pagu do eljene visine. Kada postignemo odreeni broj grana, pristupa se zalamanju vrha. Time prestaje dalji rast biljke. U fazi plodonoenja biljke se prihranjuju svako 7 dana kristalonom sa naznaenim sadrajem kalija (14:10:34). Pojavom prvih zrelih plodova vri se odstranjivanje donjih ogrubjelih listova, i to tako da se list u jutarnjim satima povlai prema gore, lahko puca i stvara veoma mali oiljak. Obrano lie se obavezno iznosi van objekta. Ovom operacijom se poveava prozranost u donjim etaama biljke a ujedno se odstranjuje potencijalna zaraza biljaka. Berba paradajza obavlja se kad plodovi postignu bioloku zrelost, a to je prijelaz blijedoute u crvenu boju. Na ovaj nain ubrani plodovi ostaju vrsti i lake podnose transport, a u narednih dva dana (nakon berbe) dobijaju ravnomjernu crvenu boju, tj. ulaze u fazu upotrebne zrelosti. Pakovanje se obavlja u drvene gajbe, tako da se plodovi, zavisno od krupnoe, slau u dva reda, a izuzetno krupni plodovi, slau se u jedan red, i to tako da peteljka bude okrenuta prema gore.
59 59
5.5. Jagoda
U odnosu na gajenje jagode na otvorenom polju, sistem uzgoja u plasteniku na PVC foliji i sa navodnjavanjem ima niz prednosti: Izostaje dosta ljudskog rada potrebnog za okopavanje i borbu protiv korova; Bolje se uva vlanost zemljita i efikasnije je iskoritavanje hraniva; tete od mraza su minimalne; Plodovi sazrijevaju ranije i postiu vee cijene na tritu i Plodovi su isti, ne padaju na zemlju, a i manje su podloni trulenju. Parcela se oisti od biljnih ostataka prethodne kulture i korova. Obavi se ubrenje po cijeloj povrini sa dobro zgorjelim stajnjakom u koliini 10 kg/m2. Rasturi se po cijeloj povrini mineralno ubrivo, u koliini koja zavisi od hemijske analize zemljita, obino (80-120 kg/na 1.000 m2) sa NPK 10:20:30. Povrina se ore na dubinu 25-30 cm. Rasturi se poslije oranja insekticid galaktion G-5 radi unitvanja zemljinih tetnika u koliini 0,5 kg na 100 m2. Iza toga se obavi frezanje na dubinu 10-12 cm do sitnomrviaste strukture. Sadnice (ivice) jagode nabaviti od priznatih matinjaka koji izdaju certifikat o sortnoj istoi i zdravstvenom stanju. Vrijeme nabavke prilagoditi odgovarajuem podneblju (ljetna sadnja) obino za naa podruja od 25.07. 15.08. tekue vegetacije. Sadnice za staklenik iskljuivo su frigo uvane na reimu -2 0C u hladnjai. PVC folija crne ili tamnozelene boje irine 1,2 1,3 m perforirana ili bez rupa debljine 0,2 0,4 mm, trajnosti do dvije godine. Sistem za navodnjavanje kap po kapsa tankim crijevima ispod PVC folije, sa razmakom kapaljki 10 cm, filterom za vodu, spojkama, slavinama i dovodnim sistemom cijevi prikljuenih za izvore vode (bure, cisterna, potok, jezero itd.). Sadilice za probijanje folije i vaenje dijela zemlje na mjestu sadnje sa promjerom otvora 5 7 cm i akrilna folija za zatitu od niskih temperatura.
Slika 5/3. Jagoda na foliji
Slika 5/4. Skladitenje jagode
Postavljanje folije obavlja se runo na pripremljene gredice (lijehe) koje su irine 80 90 cm, blago uzdignute s padom prema stazama izmeu folija. Folija se blago zatee u pravcu reda i bono, gdje se plitko polae u kanale dubine 15 20 cm, zatrpa zemljom i blago nagazi. Izmeu dvije trake ostavlja se staza irine 40 cm kojom se hoda u vrijeme rada i kod berbe plodova. Ispod folije, a neposredno pored reda jagode (5-8 cm) postavlja se crijevo za navodnjavanje sa plavim crtama okrenutim na gore. Po postavljanju folije vri se probijanje rupa za sadnju promjera 5-7 cm sa specijalnom sadiljkom, na razmku u redu od 25-30 cm (biljka do biljke) sa vaenjem dijela zemlje gdje e se zasaditi ivi. Razmak izmeu dva reda na foliji je 40 cm. Prije sadnje treba skratiti korjen i umoiti isti u smjesu svjeeg stajnaka, ilovae, vode i fungicida. Sadnju u plasteniku obavljamo runo, vraanjem dijela zemlje koju smo izvadili sadiljkom. Sadnice poslije sadnje obilnije zalijevamo i prihranjujemo sredstvom za jaanje korjenovog sistema (NPK 12:32:12 + MgO+mikroelementi). Sorte jagode koje se preporuuju za gajenje na PVC foliji su: Marmolada, Kore, Maja, Roxana, Arosa, Raurica, Alba, Gemma, Madeleine, Elsanta i dr.
60
60
U prva 3 dana obilno zalijevanje, svaki dan sa 10 12 l vode na 1 m2, uz istovremeno oroavanje nadzemnog dijela (lista) u vie navrata zbog potrebe odravanja vee relativne vlanosti zraka u plasteniku. Zakidanje svih cvijetova i bonih stolona (vrijea) u vie navrata sa ciljem razvoja bokora za rod u narednoj godini. Poetkom mjeseca decembra obaviti uklanjanje starog i bolesnog lia i iznoenje van plastenika. Akrilnom folijom prekriti trake sa jagodom u cilju zatite od izmrzavanja. Tokom vegetacije vriti redovnu zatitu zasada od bolesti i tetoina . Krajem februara, kad su temperature iznad 100 C izvriti prvo proljetno prihranjivanje sa kristalonom 19:19:19 u koliini 7 10g/m2. Naredno prihranjivanje se obavlja 10 15 dana iza prvog istim sredstvima i istom koliinom. Poetkom aprila izvriti prihranu biljaka kristalonom na bazi Ca (kalcija), a skidanje akrilne folije obavlja se kada prestane opasnost od kasnih proljetnih mrazeva. Berba jagode proizvedene u plasteniku na PVC foliji i uz primjenu navodnjavanja obavlja se u namjensku (plastinu ) ambalau od 0,5 1,0 kg. Beru se zreli i zdravi plodovi sa karakteristinom bojom za pojedinu sortu. Ubrani plodovi do transporta na trite lageruju se u namjenskim hladnijim prostorima ili komorama, kako bi se izbjeglo oteenje istih.
5.6. Salata
Salata je povrtlarska kultura koja dobro podnosi niske zimske temperature te je uz pinat i mladi luk redovna kultura u plastenicima od jeseni do proljea. Proizvodi se u dva turnusa. Prvi turnus salate u objektima bez grijanja zasniva se sredinom septembra, tako da dospije za berbu tokom decembra, kada je na tritu izraen nedostatak svjeeg povra. Drugi turnus zasniva se u januaru, te tako dospijeva za berbu tokom marta. Optimalna temperatura za uzgoj salate kree se od 18-20 0C. Meutim, i pri temperaturi 10-15 0C salata daje zadovoljavajue rezultate. Visoke temperature negativno utiu na razvoj salate. Tako pri temperaturi iznad 28 0C salata zaustavlja rast, te formira generativne organe (cvjetno stablo). Pored temperature, salata je osjetljiva na manjak vlage, to ima za posljedicu zastoj u porastu, a biljke dobiju tamnozelenu boju. Optimalna vlanost zemljita je oko 70-75% PVK. Pretjerana vlanost zemljita pospjeuje razvoj bolesti (trule), na to je salata jako osjetljiva. Salata daje najbolje rezultate na plodnom, dobro ocjeditom zemljitu, blago kisele do neutralne reakcije pH 6,5-7,2. Rasad salate za plasteniku proizvodnju sije se 30-35 dana prije planiranog roka sadnje. Sjetva se obavlja u kontejnere ispunjene supstratom za proizvodnju rasada ili u kocke 4 x 4cm od istog supstrata. Potrebno je obratiti panju prilikom sjetve piliranog sjemena, poto se isto ne smije zatrpavati ve se sjemenka ostavi na povrini i vie puta tokom dana oroava, kako bi se pospjeilo nicanje. Ukoliko se sije klasino sjeme, sjemenke se prekriju sa 0,5 cm debelim slojem supstrata i redovno oroavaju. Temperatura u rasadu se odrava od 16-18 0C. Sadnice su spremne za sadnju sa 4-6 normalno razvijenih listova. Trenutno vodee sorte salate u plastenikoj proizvodnji na podruju BiH su: Puterice: Brigade, Dobra, Seter, Ravel, Jessy, Emerald,angore i entore. Kristalne salate: Endi, Flavi, Fanvei. Priprema zemljita poinje ienjem objekta od ostataka prethodne kulture i korova. Slijedea mjera je rasturanje zgorjelog stajnjaka 3-4 kg/m2 i NPK 10:20:30 S 60-80 kg/1.000 m2. Rasturena gnojiva se zaoru na dubinu 20 -25 cm, nakon ega se zemljite freza (usitni) i poravna. Ukoliko se sadnja obavlja na crnu foliju, prije postavljanja iste razbaci se jedan od insekticida (Galation, Volaton) i plitko inkorporira, potom se postavlja sistem za natapanje i crna folija sa izbuenim rupama za sadnju.Ukoliko rupe nisu tvorniki izbuene, pristupa se buenju istih neposredno pred sadnju. Sadnja salate obavlja se kada sadnica ima 4-6 razvijenih listova. Razmak sadnje je razliit i zavisi od sorte i roka perioda sadnje. Zimski turnus salate sadi se u razmaku 20x20 ili 20x25 cm. U proljetnom roku sadnja se obavlja u razmaku 20-25x30cm. Ako su sadnice uzgajane po sistemu zatienog korijena u kockama ili kontejnerima, sadnja se obavlja tako to se u zemljite unosi kocke dok viri iz zemlje. Ovakvom sadnjom izbjegava se prevelika vlanost u zoni korijenovog vrata, to bitno smanjuje mogunost obolijevanja biljaka od trulei. Nakon sadnje biljke se zaliju sa 10-12 l/m2 vode. 61 61
U toku vegetacije salati je potrebno obezbijediti sljedee uslove: vlanost zemljita 70-75% PKV u fazi rasta, a u fazi zavijanja glavica vlanost se smanjuje na 60%. Relativna vlanost zraka treba da iznosi 70-80%, temperatura tokom dana 12-18C, a tokom noi 8-12C. Prihrana se obavlja dva puta tokom vegetacije, prvi put 20-25 dana nakon sadnje, a drugi put u fazi formiranja glavica. Prihranjuje se sa jednim od azotnih gnojiva (amonnitrat). Berba se obavlja kada glavice dobiju eljeni oblik i veliinu. Prilikom odsijecanja glavice se iste od utog lista i prevrnu na foliju da bi istekao viak tenosti (vode). Nakon 10-15 minuta ubrane glavice se pakuju u kartonsku ambalau, i to u dva reda 2 x 12 komada uz ienje reza istom vodom. Poto biljke treba dopremiti do trita u zimskom periodu, obavezno je zimsko pakovanje (zatita) na kamionu kako ne bi izmrzle u transportu.
5.7. Krastavac
Krastavac se u plasteniku uzgaja kao rana proljetna kultura ili kao jesenja kultura. Obino se proizvodi salatni krastavac, mada se i kornioni mogu uspjeno uzgajati u plastenicima. Sjetva krastavaca za proljetnu proizvodnju obavlja se oko 20. februara, sadnja 20. marta, poetak berbe oko 01. maja. Za jesenju proizvodnju sjetva se obavlja 15 juna, sadnja do 10. jula, poetak berbe oko 10. augusta. Od sorata-hibrida se najee koriste: Darina F1, Jazzer F1, Ekron, Encore F1. Proizvodnja rasada je mogua na vie naina i to: direktnom sjetvom u saksije, klasinom sjetvom i pikiranjem ili kombinovano. Direktna sjetva u saksije obavlja se tako to se u saksije ispunjene supstratom za proizvodnju rasada stavlja jedna sjemenka, a potom prekrije istim supstratom debljine 1 cm. Zasijane sjemenke se dobro zaliju mlakom vodom i podvrgnu temperaturi 25-28 0C. Kod klasine sjetve sjeme se sije u stiroporne blokove ispunjene supstratom, i to u redove 2x3 cm, a potom prekrije centimetar debelim slojem supstrata i zalije mlakom vodom. U oba sluaja pri temperaturi 25-28 0C biljke niu za 5-7 dana. Nakon nicanja biljke se paljivo upaju iz stiropornih blokova i pikiraju u saksije (prije pojave prvog pravog lista), dok se biljke iz direktne sjetve u saksije ne diraju. Zbog sigurnosti najee se primjenjuje kombinovani sistem, tako to se sjeme sije u saksije, a istovremeno se zasije i jedan stiroporni blok kako bi se iz njega popunila mjesta u saksijama gdje sjeme nije niklo. Odmah nakon nicanja temperatura u rasadu se smanjuje na 18 do 20 0C do pojave prvog pravog lista. Na ovaj nain dobijamo biljke jakog stabla sa kratkim internodijama. Nakon formiranog prvog pravog lista temperatura se odrava 22-25 0C tokom dana, a 18-20 0C tokom noi. U toku proizvodnje rasada neophodno je odravati relativnu vlanost zraka 85-90%. Visoke temperature i visoka vlanost zraka pogoduju razvoju bolesti, pa je potrebno redovno vriti zatitu protiv plamenjae, antraknoze i pepelnice. Kvalitetan rasad krastavca ima 5-6 razvijenih listova i visok je 20-25 cm. Krastavac je kultura koja zahtijeva neto dublje oranje do 40 cm, te dosta velike koliine zgorjelog ili polu zgorjelog stajnjaka 15 tona/1.000 m2 u osnovnoj gnojidbi uz dodatak 80-100 kg/1.000 m2 NPK 10:20:30. Nakon oranja pristupa se usitnjavanju zemljita frezanjem, a potom markiranja redova za sadnju. Sadnja se obavlja u dvorede trake sa rastojanjem red do reda 60-70 cm, a razmak od trake do trake je 80-90 cm i razmak u redu je 50 60 cm. Poslije sadnje biljke se dobro zaliju vodom koja treba da ima temperaturu oko 25 0C. U narednih 7 dana vri se vezanje page za icu i biljku, ime se biljci obezbjeuju vertikalna potpora za normalan rast. Temperatura u plasteniku se odrava oko 25 0C, tokom dana 18 0C tokom noi uz relativnu vlanost zraka 80-90% i vlanosti zemljita 80% PVK. Zalijevanje se obavlja svakih 3-5 dana do formiranja plodova, a po formiranju plodova svakih 2-3 dana. Prvo prihranjivanje se obavlja 15 dana nakon sadnje sa kristalonom 12:36:12 + mikroelementi. Naredna dva prihranjivanja se obavljaju svakih 7 dana sa kristalonom 20:20:20. Prihrana u toku plodonoenja obavlja se svakih 7 dana kristalonom sa naznaenim sadrajem kalija. Krastavci dobro podnose folijarno prihranjivanje koje se moe obavljati svakih 10-15 dana jednim od folijarnih gnojiva. Posebno treba obratiti panju na nedostatak magnezija, to se manifestuje pojavom bijelih polja du nervature lista.
62
62
Regulisanje rasta stabla obezbjeuje se ranozrelost i vei ukupni prinos. Na stablu do visine 50cm odstranju se sve bone vrijee od 50cm do ice vri se prikraivanje bonih vrijea na 4 lista. Vrijee drugog i treeg reda skrauje se na dva lista. Vrh glavnog stabla kada dospije do ice ne kida se ve prebaci preko ice i okrene prema zemlji, tako gubi dominaciju rasta i pospjeuje razvoj bonih vrijea. Berba poinje 6 sedmica nakon sadnje i obavlja se u poetku svako 5 dana, a potom svakih dva dana. Ubrani plodovi se pakuju u kartonsku ambalau zbol lakeg transporta, te manjeg oteenja plodova. Tokom berbe mora se voditi rauna da se plodovi na vrijeme uberu i ne smije se dozvoliti da plod pouti (sazrije) na biljci, jer ista prestaje dalje cvjetati i davati nove plodove.
6. ORGANSKA PROIZVODNJA
Uvod
Stanje primarne poljoprivredne proizvodnje u veini podruja je veoma loe, u prvom redu sa stanovita koritenja zemljinih kapaciteta. Zbog toga bi i u segmentu primarne poljoprivredne proizvodnje trebalo pristupiti revitalizaciji, obnovi i razvoju, ali ne sa tendencijom da se dovedu u prvobitno stanje, ve da se, uz primjenu suvremenih trinih, tehnoloko-tehnikih, ekonomskih i svih drugih dostignua, prate svjetska kretanja. Osim toga, pogreno je ii na neka privremena rjeenja (popravljanje, krpljenje postojeeg stanja), jer to u pravilu iziskuje razmjerno velika ulaganja, a efekti su mali i na kratak rok. Ovo je prilika i vrijeme, ali i mogunost i realna ansa da se i privatna poljoprivredna imanja podignu na jedan vii nivo, suglasno suvremenim dostignuima i tendencijama u tom pogledu u razvijenim zemljama. Prakticiranje organske poljoprivredne proizvodnje je novi, u svijetu prihvaen model, kojim se u naim proizvodnim uslovima moe unaprijediti proizvodnja hrane putem ponude tritu novog kvalitetnog proizvoda. I na podruju Srednjebosanskog kantona bi trebalo ii u pravcu da se umjesto seoskih imanja koji se bave poljoprivrednom proizvodnjom, osposobe farme sa razvijenom infrastrukturom, potrebnom mehanizacijom, prateim objektima, savremenom organizacijom koja bi rezultirala stvaranjem jedne proizvodne cjeline; od primarne proizvodnje do prerade i plasmana prepoznatljivih gotovih proizvoda na domaem tritu, pa i tritu drugih zemalja. U Srednjeronoj razvojnoj strategiji BiH, kao i Strategiji razvoja Srednjebosanskog kantona, stavlja se najvei naglasak na ekonomski razvoj poljoprivrednog sektora, podrazumijevajui iskoritavanje prirodnih i ljudskih resursa, otvarajui priliku za smanjenje siromatva ruralnog stanovnitva., ime se poljoprivredna politika mora zasnivati na ojaavanju konkurentnosti unutar sektora. Definirajui prioritet u ovom podruju, poseban naglasak se stavlja na uspostavljanje zakonskih i institucionalnih okvira za certificiranje proizvoda u skladu sa standardima EU, ime bi se stvorili uvjeti za nove proizvodnje prepoznatljive i na meunarodnom tritu. S tim ciljem je i u okviru ovoga Programa razvoja poljoprivrede na podruju dvanaest opina Srednjebosanskog kantona u periodu od 2009. do 2015.godine, odabrana organska proizvodnja kao sredstvo kojim bi trebalo uticati na promjenu pristupa pri definiranju razvojnih pravaca, a posebno promjene shvaanja kako poljoprivrednih proizvoaa tako i ostalih subjekata koji trebaju da daju svoju doprinos i podrku ovakvim pristupima i time ubrzaju razvoju svojih lokalnih zajednica i regija.
6.1. Svjetska kretanja

Organska proizvodnja postaje sve aktualnija u itavom svijetu. Potroai ele organske proizvode i spremni su platiti i veu cijenu za njih. Svake godine se proda organskih proizvoda u svijetu u vrijednosti od preko 20 milijardi eura. Sada ve vie od milijun poljoprivrednika obrauje vie od 20 miliona hektara na organski nain. U nekim zemljama Evrope odnos organskog zemljita dosee 10% pa i vie u odnosu na ukupne zasijane povrine. U vedskoj je to 15%. Organska poljoprivreda je pokazala da je mogue proizvesti dovoljno zdrave 63 63
hrane bez zagaivanja okoline, a da se farmerima omogui pristojan ivot. Iz tih razloga vlade u mnogim zemljama su inicirale programe podrke organskoj poljoprivredi. Vlada Njemake je odluila da podstie organsku proizvodnju kako bi u 2010.godini 20% zemljita postalo organsko.
6.2. Stanje organske poljoprivrede u BiH

U posljednjih desetak godina u Bosni i Hercegovini postojalo je niz aktivnosti vezanih za razvoj i uvoenje organske poljoprivrede. Vlade mnogih Evropskih zemalja davale su i daju potporu naim ne vladinim organizacijama koje putem domaih ekspertnih timova stvaraju pretpostavke za odriv razvoj ovog naina proizvodnje hrane. Najvea vrijednost apliciranih projekata je u animiranju znaajnog broja proizvoaa od kojih su mnogi savladali i primijenili Standarde za organsku proizvodnju i dobili certifikate za imanja, proizvodnje i organske proizvode. U tom periodu, organska proizvodnja je verificirana certifikacijom drugih drava (vedska, Njemaka, Velika Britanija, Italija), a paralelno s tim formirano je certifikacijsko tijelo Organska kontrola za BiH sa standardima za domae trite, koje je u 2007. godini dostiglo meunarodne standarde u ovoj oblasti (usaglaeni sa IFOAM Basic Standards i EEC 2092/91) i predstavlja tijelo iji certifikat treba da bude prepoznatljiv i na meunarodnom tritu organskih proizvoda (IFOAM /IOAS, ISO 65, EN 45011, SAD-NOP, JAS-Japan). Uz sve te aktivnosti, znaajni pomaci su napravljeni i kroz popularizaciju organskih proizvoda i plasman na domaem tritu. Vei efekti se oekuju u ovoj i narednim godinama kada se treba za trite osigurati vee koliine organskih proizvoda. Neki proizvoai imaju svoje vlastite razvojne planove, u okviru kojih su uspjeli osmisliti specifine proizvodnje, prepoznatljive i kvalitetne proizvode i vlastiti originalan prepoznatljiv imid svojih farmi, pa ak zainteresirati kupce iz drugih zemalja. Od 2006. godine, u periodu kada veinu organskih proizvodnji certificira OK, evidentirani su mjerljivi pokazatelji o obimu i strukturi u ovom poljoprivrednom sektoru u BiH. U 2006. godini, u sistemu certificiranja organskih proizvodnji je 39 operatora od kojih su: u biljnoj proizvodnji 16 pojedinanih farmi i osam kolektivnih (249 proizvoaa), jedna farma u stoarskoj proizvodnji, etiri u pelarstvu proizvodnji meda, dva preraivaa organskih proizvoda i osam u segmentu sakupljanja sekundarnih umskih proizvoda (2.455 sakupljaa). Izraeno u povrinama, primarna organska proizvodnja obuhvata 209,67 ha. Vrijednost izvezenih proizvoda (produkti sakupljake organske proizvodnje) je u 2006.godini iznosila 1.512.315 , to je u odnosu na predhodnu godinu poveanje od 331,5%. Ve 2007. organski sektor i prema kvalitativnim pokazateljima, ali i po obimu certificiranih proizvoaa pokazuje znaajne pozitivne pomake, to se moe vidjeti iz slijedeih pokazatelja (bez evidencije certificiranja koje na podruju BiH obavljaju strane certifikacijske kue): Podruje certifikacije: Sakupljaka proizvodnja Pelarstvo Stoarstvo Prerada i rukovanje Biljna proizvodnja individualno Biljna proizvodnja kolektivno Broj operatora: 9 (angaovano preko 2.500 ljudi) 15 4 3 25 10 (= 298 farmera)
Iz prikazanih pokazatelja je vidljivo da je u procesu certificiranja uestvovalo ukupno 66 operatora. Dokaz nastavka tendencije poveanja uesnika u organskom prakticiranju proizvodnje i prerade poljoprivrednih proizvoda je i podatak da je u 2008. godini samo na podruju federacije BiH bilo vie od 70 apliciranih operatora. U BiH je sve vei interes za organsku poljoprivredu, mnogi proizvoai ve prakticiraju organsku proizvodnju, ali zbog tekih financijskih uvjeta nisu u stanju podnijeti cijenu certificiranja. U tom segmentu veoma su vrijedni potezi Vlade Federacije da u 2007. i 2008. godini izdvoji dio sredstava za poticanje
64
64
organske proizvodnje. Vrijedno je istai da je u ovoj godini pripremljen nacrt zakona o organskoj proizvodnji i da je u zavrnoj formi usaglaenosti, pred procedurama usvajanja na kompetentnim nivoima vlasti. Bitna za budue zainteresirane proizvoae je i injenica da Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo, u okviru svojih djelatnosti, adekvatnim kadrom pokriva i ovu proizvodnu oblast i da u periodu dok Zakon ne uredi ovu oblast, prua potporu operatorima u svim segmentima savjetodavnih usluga i edukacije.
6.3. Organska proizvodnja na podruju Srednjebosanskog kantona

Na podruju opina Srednjebosanskog kantona u prethodnim godinama do danas, u sistemu certificiranja organske proizvodnje je znaajan broj farmi i privrednih subjekata, koji ve sada predstavljaju okosnicu razvoja pojedinih lokalnih sredina u ovom segmentu proizvodnje i prerade. Ovom prilikom posebno podsjeamo da su to u pojedinim godinama bili ili su i danas: Vranica bilje Gornji Vakuf, Fruktuspak Travnik , NUP Bugojno, za sakupljanje, preradu i prodaju ljekovitog bilja i umskih plodova, ZZ Pavlovica Rostovo, Farma Barii Kreevo, Farma Herceg Novi Travnik, PP Ahmi Vitez, Poljorad Travnik , Farma Sejada alaka sa Vlaia za biljnu proizvodnju, te Ahmet Bali i Miralem Imamovi iz Travnika, sa irokom paletom pelinjih proizvoda. S obzirom da je organska proizvodnja u BiH u fazi razvoja, ovako relativno znaajan broj organskih proizvoaa na podruju navedenih opina predstavlja respektabilan potencijal. To je prije svega znak da su ova podruja u startu prepoznata kao mogua za daljni razvoj organskog pokreta i da u budunosti treba da predstavljaju znaajan izvor organskih proizvoda za lokalno trite, a posebno za trita velikih gradova koja su trenutno i u budue glavni konzumenti ovih proizvoda.
Slika 6/1. Autohtoni proizvod kao organski Slika 6/2. Certificirani organski proizvod Pri tome, lako je uoiti da neka podruja Srednjebosanskog kantona koja po prirodnim potencijalima, prirodnom biodiverzitetu, nezagaenim podrujima i tradiciono opredjeljenim stanovnirvom za poljoprivrednu proizvodnju, imaju kvalitetnije predispozicije pri proizvodnji zdravstveno bezbijedne hrane, a nisu obuhvaena ni simbolinim obimom u segmentu organske certifikacije. Na ovim podrujima postoje udruenja i zadruge koje nastavljaju tradiciju proizvodnje hrane bazirane na autohtonim iskustvima i svoje razvojne ciljeve usmjeravaju ka iznalaenju adekvatnog trita u okviru svojih lokalnih zajednica, povezujui proizvodnju hrane sa potrebama razvoja drugih privrednih grana (turizam, trgovina, prehrambena industrija, kuna radinost i sl.). 65 65
6.4. Mogunosti i uslovi za uvoenje organske poljoprivrede

Prije svega, organska poljoprivreda je proizvodni metod pogodan za prirodnu okolinu i kojim se nastoje iskoristiti postojei potencijali ekosistema stimulirajui, jaajui i harmonizirajui bioloke procese. Organska poljoprivreda nije povratak na staro, povratak na poljoprivredu naih djedova, iako ima dosta elemenata koji su podudarni sa standardima, odnosno pravilima po kojima se prakticira. Prije svega, organska poljoprivreda je dio moderne poljoprivredne proizvodnje, trgovine, poljoprivredne nauke, te se upravo i temelji na njihovim najnovijim dostignuima. Za primarnu poljoprivredu u BiH je sretna okolnost da u ranijem periodu, izuzev nekih podruja sa intenzivnom konvencionalnom proizvodnjom, nisu koritene znaajno visoke doze mineralnih ubriva. Po primjeni pesticida po jedinici povrine bili smo na posljednjem mjestu u Evropi. To su jedni od razloga da obraivano zemljite nije kontaminirano kao u drugim zemljama Evrope, te su i sa tog aspekta vee mogunosti za prakticiranje organske poljoprivrede. Sa aspekta nauke, ova proizvodnja se zasniva na primjeni i poznatih metoda u okviru integralne proizvodnje, kada se za svaku uzgajanu biljnu vrstu i konkretne uslove lokaliteta izrauju modeli agrotehnikih zahvat, prije svega bazirani na preventivnim mjerama, kako za sistem ubrenja i popravke plodnosti tla, tako i za sistem zatite od bolesti i tetoina. Sve proizvodne tehnologije moraju biti prilagoene odreenim standardima organske proizvodnje, u okviru kojih se organiziraju aktivnosti na farmi.
6.5. Motivi za uvoenje organske proizvodnje

Poljoprivredna proizvodnja kao i sve druge privredne aktivnosti u BiH je stagnirala posljednjih godina. Posebno je to izraeno u planinskim podrujima, gdje su stanovnici malobrojnih sela morali napustiti svoja imanja, a povratak nije mogu zbog neobnovljenih, ratom devastiranih imanja. Podruja koja su po svojim agroekolokim odlikama interesantna za uvoenje organskog sistema uzgoja u segmentu stoarstva ili pojedinih odgovarajuih biljnih vrsta su uglavnom dijelovi svih opina Srednjebosanskog kantona koja pripadaju brdskoj ili planinskoj regiji, prije svega zbog nepostojanja eventualnih kontaminiranosti hemijskim mineralnim ubrivima i pesticidima usljed ranijih intenzivnih proizvodnji, jer se smatralo da na tim podrujima zbog klimatskih uslova nije mogue intenzivirati poljoprivrednu proizvodnju. Sem toga, veina stanovnitva ovih podruja je bila zaposlena u industriji, tako da je za mnoge poljoprivreda bila dopunsko zanimanje. Neto intenzivnije koritenje obradivih povrina evidentirano je na lokalitetima sa niom nadmorskom visinom na podruju veine opina. Ne remetei pravce razvoja konvencionalne poljoprivredne proizvodnje, za uspjenu organsku poljoprivredu i njen bri razvoj, preporuuju se obradive povrine koje dugi niz godina nisu koritene na planinskim i brdskoplaninskim podrujima, te prirodne povrine (ume, prirodni panjaci i livade) na lokalitetima gdje nije bilo intenzivne eksploatacije.
Slika 6/3. Organsko ovarstvo
Slika 6/4. Certificirani organski proizvod
66
66
Na ciljanim podrujima za organiziranje organske proizvodnje, uzgoj poljoprivrednog bilja se uglavnom svodio na male parcele, sa ogranienim brojem biljnih vrsta, gdje je uz tradicionalni nain proizvodnje bilo mogue ostvariti prinose koji u veini sluajeva zadovoljavali samo potrebe domainstva. Trni vikovi su dijelom ostvarivani u stoarskoj proizvodnji, gdje su velika prostranstva prirodnih livada i panjaka davala vee mogunosti u obezbjeenju dovoljnih koliina hrane u periodu vegetacije. Ni ti prirodni resursi nisu u potpunosti iskoritavani, prije svega zbog ekstenzivnog naina prakticiranja poljoprivredne proizvodnje, bez adekvatne agrotehnike prilagoene datim proizvodnim uslovima. Dananja svjetska dostignua u proizvodnji hrane daju ansu i ovakvim podrujima kroz specifine tehnologije, a u fazi obnove i unapreenja kompleksa hrane u naoj dravi to su podobnosti da se odaberu novi pristupi rjeavanja ovog problema. Prilika je da se otpone sa maksimalnim iskoritavanjem prirodnih resursa ekoloki istih podruja, izoliranih od industrijskih centara i frekventnih saobraajnica kao potencijalnih zagaivaa, bogatih prirodnim stanitima razliitih biljnih i ivotinjskih vrsta, nezagaenim planinskim vodotocima i pogodnom konfiguracijom tla. Takvih podruja ima dovoljno i na podruju opina Bugojno, Busovaa, Dobreti, Donji i Gornji Vakuf, Jajce, Kiseljak, Kreevo, Novi Travnik i Vitez, a koja mogu biti osnova za budui razvoj privrede ovog kraja bazirane na razvoju turizma i organske hrane. Time se prua ansa domicilnom stanovnitvu da postanu aktivni dio zacrtanih razvojnih projekata na nivou drave i uih regija. To prije svega podrazumijeva mogunost proizvodnje i plasmana trinih vikova hrane proizvedene na tradicionalan nain, u skladu sa zahtjevima organske proizvodnje, a kroz prepoznatljiv proizvod standardiziranog kvaliteta prema zahtjevima svjetskog trita. Govorei o moguim pravcima razvoja kroz jaanje sektora organske hrane, ne smiju se zanemariti dostignuti nivoi u pojedinim podrujima i postojei ili javnosti predstavljani novi proizvodi nazivani zdravi, eko, bio, ali se mora istai da su to tek naznake eventualnih buduih organskih proizvodnji koji su u svijetu prepoznatljivi pod nazivom organski, to opet podrazumijeva jedino certificirani proizvod nastao u sistemu kontrolisanih i prihvaenih standarda. Obnovom poruenih stambenih i poljoprivrednih objekata ouvanjem karakteristine arhitekture ovog podruja, to ne zahtijeva izuzetno velika sredstva kao u velikim urbanim naseljima, stvorile bi se mogunosti odrivog povratka domicilnog stanovnitva, razvoj kune radinosti, seoskog turizma i drugih sadraja koji bi bili privlani i za mlade ljude i njihove porodice. Znajui da entuzijazam ljudi jeste bitna odlika u poetnim fazama provjere ideja, ali pri stvaranju dugorono profitabilne i odrive strukture uz to se mora ii na brza i znaajna materijalna ulaganja koja mogu animirati kritinu masu proizvoaa i objediniti ih sa ciljem izrade vlastitog prepoznatljivog i profitabilnog proizvoda i njegovog direktnog plasiranja na tritu. Ovdje se u, smislu interesnih skupina za organsku proizvodnju, u veini sluajeva imaju u vidu siromane populacije stanovnitva koji svoju ansu vide u samozapoljavanju, a u startu nisu u stanju sami osigurati poetni kapital. Projekti ovakvog i slinog karaktera moraju koristiti nepovratna sredstva ili sredstva zainteresiranih domaih i stranih investitora koji su spremni uloiti u zajedniku proizvodnju.
6.6. Odlike podruja

Ciljani lokaliteti na kojima se nalaze parcele na kojima je mogu uzgoj poljoprivrednog bilja po standardima organske proizvodnje izuzeti su od ekstremnih klimatskih uticaja, iako se uglavnom nalaze na oko 800 do 1000 m nadmorske visine. Seoska imanja se sastoje od veeg broja manjih parcela na podruju pojedinih sela i povrine su uglavnom dostupne osnovnim poljoprivrednim mainama i prikljucima. Ne postoje izvori moguih oneienja, jer se radi o podruju bez aktivnih industrijskih kapaciteta i frekventnih putova. Do sada veina poljoprivrednih proizvoaa nisu koristili hemikalije u biljnoj proizvodnji. Gnojidba se sastoji uglavnom u primjeni stajnjaka pred sjetvu. Plodnost tala se odravala: zaoravanjem prirodne livade, odmaranjem parcele par godina bez usjeva, te zaoravanjem strnjike i drugih biljnih ostataka. Uzgajane vrste ivotinja na imanju se hrane prirodno hranom, sijenom sa imanja i putem ispae. Velika prostranstva za ispau su dostupna farmeru za cijeli period vegetacije i nisu ograniavajui faktor u pogledu brojnosti stada. Karakteristika sadanje proizvodnje je prisustvo tradicionalnih naina uzgoja (bez hemikalija) koji se 67 67
mogu iskoristiti i najlake ukomponirati u odgovarajue standarde, a uz to cijeli proces oplemeniti novim dostignuima nauke i tehnologije u proizvodnji i preradi, a i zahtjevima trita u domenu prakticiranja organske proizvodnje. Postoje farmeri koji su orjentirani na poljoprivrednu proizvodnju i vide mogunosti prakticiranju organskog uzgoja kulturnih biljaka, a potom i stoke (ovo i radi obezbjeenja stajnjaka iz vlastitih izvora za organsku biljnu proizvodnju), zatim u pelarenju, te dijelom u preradi sirovina iz vlastite primarne proizvodnje i prirodnih resursa ueg okruenja (umsko voe, gljive, ljekovito bilje..). Prema tome, ni za ova proizvodna podruja organska proizvodnja nije u sutini stran model mogueg budueg razvoja. Osim toga, na regiji postoje preraivaki kapaciteti za doradu i preradu ljekovitog bilja koji su ve u procesu certificiranja organskih proizvodnji (Fruktuspak-Travnik i Vranica bilje Gornji Vakuf), a i drugi lokalni kapaciteti (proizvodnja sira, mesa, prerada ita, hladnjae i sl.) koji se veoma brzo mogu, dijelom ili u cjelosti, uvesti u sistem certificiranja i svojim razvojem predstavljati okosnicu okrupnjavanja organske proizvodnje. Mogui plasman organskih preraevina u veim gradskim centrima i povean interes domaih potroaa prepoznatljivog organskog proizvoda i bez osvajanja ireg nacionalnog i meudravnog trinog prostora, daju ansu proirenju obima proizvodnje i na podruju opina Srednjebosanskog kantona. Posebna podobnost ovog podruja su i respektabilni pomaci na unapreenja sektora turizma, koji bi u svojim ponudama trebalo da koristi organski proizvod kao novu vrijednost. Proizvoai bi trebali postati svjesni da i u okviru organske proizvodnje, postati netko i neto na tritu je, u ovakvim uslovima privreivanja, mogue samo koncentracijom ponude u velikim koliinama, ponudom proizvoda standardne kvalitete i uz adekvatnu prodajnu cijenu. Zbog toga u okviru planiranih aktivnosti, poseban akcent se mora staviti na aktivnosti kojima e se animirati znaajan broj ne angairanog radno sposobnog stanovnitva ruralnih prigradskih podruja (cijele porodice) i sa njihovim (u svjetskim razmjerima) malim imanjima stvoriti makro organizacioni kompleks, ne na osnovi fizike integracije, nego na integraciji interesa (zajedniki nastup na tritu organskih proizvoda). Kao rezime prethodnih navoda i sagledanih uslova za prakticiranje organske poljoprivredne proizvodnje, moemo definirati osnovne motive i pogodnosti za realizaciju projekta: Interes proizvoaa za prakticiranje organske poljoprivrede, Ranije steena znanja u poljoprivrednoj proizvodnji, Ouvanje tradicije u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji i preradi, Prirodni nezagaen ambijent, Bogatstvo prirodnog biodiverziteta, Ne postojanje potencijalnih izvora zagaenja, Zapoljavanje domicilnog stanovnitva i stvaranje ambijenta za odrivi povratak, Doprinos kompletiranju aktivnosti u zacrtanim projekcijama na nivou drave, u smislu stvaranja turistikih i rekreativnih kompleksa u buduim zatienim zonama dijelova opina Srednjebosanskog kantona. Iz toga proizilaze realno ostvarivi ciljevi: Paleta organskih proizvoda sa standardiziranim kvalitetom, nastalih na bazi autohtonih iskustava. Organiziranje samoodrive farme po ugledu na praksu slinih proizvodnih podruja u uem i irem okruenju Bosne i Hercegovine. Oivljavanje tradicionalne poljoprivredne proizvodnje planinskih podruja radi snabdjevanje turistikih i rekreativnih kapaciteta organskom hranom, Iskoritavanje pogodnosti ekoloki istih podruja (obradiva tla, prirodni panjaci, samoniklo bilje), Seoski turizam u saradnji sa postojeim turistikim kapacitetima ue regije, Novi proizvodi (organska hrana) za domae i svjetsko trite.
68
68
6.7. Mogue proizvodnje

U okviru organske proizvodnje hrane, a na osnovu postojeih iskustava i steenih znanja poljoprivrednih proizvoaa, kao i tradicije u uzgoju odreenih biljnih vrsta uslovljenih, prije svega, agroekolokim odlikama ovog podruja, definiraju se mogue bazne proizvodnje : Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja (ljekovito bilje) i umskih plodova (gljive, umsko voe), Organski proizvodi na bazi organskih sirovina (prerada).
Uz to, mogue su dopunske djelatnosti na farmi koje stvaraju odriv sistem organske proizvodnje na vlastitom imanju, a ujedno i priliku za ponudu vika proizvoda tritu ili usluge drugim farmerima. Takve djelatnosti mogu biti: Proizvodnja lumbrihumusa, Proizvodnja komposta, Proizvodnja organskog rasada i sjemena, Pakirnica za organske proizvode, Mini pogoni za preradu organskih sirovina domaa radinost, Seoski turizam uz organske proizvode...
6.8. Obim proizvodnje

Strategija razvoja organske proizvodnje mnogih razvijenih zemalja se bazira na dostizanju cilja da ovom proizvodnjom bude obuhvaeno 20% ukupne poljoprivredne proizvodnje. Za podruje opina Bugojno, Busovaa, Donji i Gornji Vakuf, Jajce i Vitez, a posebno Dobreti, Kiseljak, Kreevo, Novi Travnik karakteristino je da do sada nije bilo ukljueno u organsku proizvodnju u obimu koji bi omoguio znaajnije kvantitativne pokazatelje, pa se pristup ovom modelu moe posmatrati sa vie aspekata. Trenutno su male obradive povrine u funkciji poljoprivredne proizvodnje uope, ali sa druge strane to su i prednosti da se na dugo godina neobraivanim parcelama pri njihovoj revitalizaciji starta odmah sa organskom proizvodnjom. Osim toga, postoje zainteresirani proizvoai koji nainom dosadanjeg uzgoja poljoprivrednog bilja i njihovom podudarnou sa standardima organske proizvodnje te nezagaenim prirodnim ambijentom mogu veoma brzo postati certificirani proizvoai organske hrane. Takvo ili jo povoljnije stanje je u stoarskoj proizvodnji, koja bi posebno u sektoru ovarstva veoma lako mogla biti usklaena sa standardima organske proizvodnje. Tim vie to se pod tradicionalnim ovarenjem podrazumijeva koritenje prirodnih panjaka, slobodna ispaa u veem dijelu godine (organsko ovarenje ne prihvata nomaenje zbog nemogunosti uspostave sistema praenja kretanja stoke; potrebni dokazi da se ispaa organizira na nezagaenim podrujima). Uz to su i tradicionalne prerade iz opusa stoarstva, prepoznatljive na pojedinim regijama ovog kantona, potencijalni organski certificirani proizvodi koji posebnu vrijednost dobijaju u spoju ponuda specifine/visokokvalitetne hrane i turistikih usluga. Sve navedeno daje izuzetne prednosti pojedinim podrujima SBK, a znaajno vei obim certificiranih proizvodnji i preraevina na bazi organskih sirovina doprinio bi novim kvalitetnijim ponudama na domaem i inostranom tritu. Najvei mjerljivi pokazatelji u organskom sektoru na podruju SBK, kao i na podruju cijele BiH, sa tendencijom poveanja izvoza odmose se na sakupljaku organsku proizvodnju koja podrazumijeva sakupljanje, doradu i preradu ljekovitog bilja i samoniklih umskih proizvoda, gljiva i umskog voa. U sektoru voarstva, potvrene su mogunosti uzgoja jagodiastog voa na organski nain, a potrebe trita su neograniene (svjee smrznuto voe). 69
69
U poetnim planskim godinama, akcenat treba dati na biljnu proizvodnju i koritenje prirodnih reursa samoniklih biljnih vrsta. Tabela 6.1. Procjena mogue certificirane proizvodnje u 2009. godini
OPINE VRSTA PROIZVODNJE Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova 2009. godina ( ha) 13,0 1,10 21,3 (livade) + 18,3 (panjaci) 190 konica 4.286 (3 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 5,8 6,2 46 (livade) + 82 (panjaci) 80 konica 1.860 (1 grupa sakupljaa sa po 50 ljudi) 3,3 0,8 23 (livade) + 81 (panjaci) 10 konica 1.800 (1 grupa sakupljaa- sa po 50 ljudi) 10,3 1,0 47 (livade) + 20 (panjaci) 100 konica 4.104 (2 grupe sakupljaa-sa po50 ljudi) 3,8 0,9 8 (livade) + 20 (panjaci) 100 konica 4.540 (3 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 9,8 0,7 36 (livade) + 32 (panjaci) 100 konica 4.300 (3 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 11,7 0,5 23,3 (livade) + 48 (panjaci) 110 konica 4.074 (2 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 11,0 0,6 60 (livade) + 80 (panjaci) 70 konica 1.597 (1 grupa sakupljaa-sa po 50 ljudi) 2,3 0,4 63 (livade) + 59 (panjaci) 30 konica 2.212 (1 grupa sakupljaa-sa po 50 ljudi) 6,4 0,4 6,6 (livade) + 15 (panjaci) 90 konica 3.463 (2 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 12,7 2,0 42 (livade) + 63 (panjaci) 150 konica 5.643 (3 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi)
Bugojno
Busovaa
Dobreti
Donji Vakuf
Fojnica
Gornji Vakuf
Jajce
Kiseljak
Kreevo
Novi Travnik
Travnik
70
70

Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova 4,9 0,8 4,3 (livade) + 5,5 (panjaci) 68 konica 2.016 (1 grupa sakupljaa-sa po 50 ljudi) 95,0 17,0 380,5 (livade) + 523,8 (panjaci) 1.098 konica 39.895 (23 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi)
Vitez
Ukupno za sve opine
Ove procjene podrazumijevaju angaman do 5% radno sposobnog stanovnitva (u sakupljakoj proizvodnji granice radno sposobnog stanovnitva se proiruju na mlau i stariju populaciju) u okviru organske proizvodnje. To su trenutno znaajni kapaciteti na kojima bi se dugorono prakticirala organska proizvodnja hrane, uz poveanje oraninih povrina i povrina pod organskim vonjacima, poveanje broja konica pela uzgajanih po standardima organske proizvodnje, a posebno proirenjem obima koritenja panjaka i livada za uzgoj stoke. Uz aktivnosti na certificiranju postojeih i odabranih povrina za organsku proizvodnju, paralelno bi se radilo na certificiranju farmi na kojima je osnova stoarska proizvodnja, gdje su realno i najvei potencijali razvoja proizvodnje organske hrane na podruju veine opina Srednjebosanskog kantona, a i potrebe trita za certificiranim organskim proizvodima na bazi stoarske proizvodnje. U ovom modelu projekcije razvoja organske proizvodnje u segmentu sakupljanja samoniklog bilja i umskih plodova, ne planira se poveanje povrina niti broja sakupljaa, nego se akcenat daje (to je jedan od osnovnih postulata organske proizvodnje) na ouvnje prirodnog biodiverziteta i poboljanje socioekonomskog statusa stanovnitva uvoenjem prerade i smanjenja trgovine sirovinom.
71 71
Tabela 6/2. Procjena mogue certificirane proizvodnje u 2015. godini

Opine Vrsta proizvodnji Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova 2015.godini (ha) 22,1 1,87 36,21(livade) + 31,11 (panjaci) 323 konica 4.286 (3 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 9,9 1,54 78,2 (livade) + 139,4 (panjaci) 136 konica 1.860 (1 grupa sakupljaa sa po 50 ljudi) 5,6 1,4 39,1(livade) +137,7 (panjaci) 100konica 1.800 (1 grupa sakupljaa- sa po 50 ljudi) 17,5 1,7 79,7(livade) + 34 (panjaci) 170 konica 4.104 (2 grupe sakupljaa-sa po50 ljudi) 6,5 1,5 288 (livade) + 36 (panjaci) 170 konica 4.540 (3 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 16,7 1,2 61,2 (livade) + 54,4 (panjaci) 170 konica 4.300 (3 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 19,9 0,9 39,6 (livade) + 81,6 (panjaci) 187 konica 4.074 (2 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 18,7 1,0 102 (livade) + 136 (panjaci) 119 konica 1.597 (1 grupa sakupljaa-sa po 50 ljudi) 3,9 0,7 107 (livade) + 100 (panjaci) 51 konica 2.212 (1 grupa sakupljaa-sa po 50 ljudi) 10,9 0,8 11,2 (livade) + 25,5 (panjaci) 153 konice 3.463 (2 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi) 21,6 3,4 71 (livade) + 107 (panjaci) 255 konica 5.643 (3 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi)
Bugojno
Busovaa
Dobreti
Donji Vakuf
Fojnica
Gornji Vakuf
Jajce
Kiseljak
Kreevo
Novi Travnik
Travnik
72
72

Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Sakupljanje samoniklog bilja i umskih plodova 8,3 1,4 7,3 (livade) + 9,4 (panjaci) 116konica 2.016 (1 grupa sakupljaa-sa po 50 ljudi) 161,3 28,9 920,5 (livade) + 892 (panjaci) 1.950 konica 39.895 (23 grupe sakupljaa-sa po 50 ljudi)
Vitez
Ukupno za sve opine
6.9. Putevi i dinamika implementacije projekta

Mogunosti kroz prakticiranje organske poljoprivrede daju velike ansu podruju navedenih opina Srednjebosanskog kantona. Preporuka je da se zapone prakticiranje organske poljoprivrede odmah i da se uhvati korak razvoja ove oblasti u naoj deavi. Najbri put je da se odri postojea i proiri organska proizvodnja, bez u startu znaajnijih ulaganja: 1. Koritenje postojeih podobnosti u okviru postojeih potreba preraivakih kapaciteta koji su u sistemu certifikacije ili projekata koji se inplementiraju u narednim godinama a koji treba da obuhvate: Odabir zainteresiranih proizvoaa koji imaju uslove da se odmah njihova proizvodnja ukljui u proces certificiranja, Odabir grupa sakupljaa samoniklog bilja (ljekovito bilje) i umskih plodova prema standardima organske poljoprivrede, Prijave za certifikaciju u okviru koritenja planiranih poticaja na nivou kantona i Vlade federacije Bosne i Hercegovine. Dobivanje certifikata za proizvodne povrine, Dobivanje certifikata za uzgoj poljoprivrednog bilja, Dobivanje certifikata za proizvode, Edukacija poljoprivrednih proizvoaa za organsku proizvodnju u okviru savjetodavnih aktivnosti Federalnog zavoda za poljoprivredu Sarajevo, Asocijacije ORGANSKO u BiH, te lokalne NVO i zadruge (program potrebne edukacije u prilogu). A dugorono, do 2015.godine, kroz: 2. Jaanje proizvodnih mogunosti u okviru organske poljoprivrede: Ukljuivanje novih proizvoaa u organsku poljoprivredu, Stvaranje modela samoodrivih farmi (izrada investicionih programa), Uvoenje/odabir proizvodnji za koje postoje obezbijeena trita (preraivaki kapaciteti), Nove tehnologije proizvodnje, Izgradnja infrastrukture i obezbijeenost potrebnom mehanizacijom, Uvoenje doraivakih i preraivakih kapaciteta na farmi (domaa radinost ili centralizirani pogoni), Edukacija novih poljoprivrednih proizvoaa za organsku proizvodnju. 3. Okrupnjavanje organske proizvodnje sa ciljem ostvarivanja dovoljnih koliina proizvoda za domae i strano trite kroz: Proirenje proizvodnje na pojedinim imanjima, Udruivanje proizvoaa sa ciljem zajednikog nastupa na tritu, Unapreivanje marketinkih pristupa. Edukaciju poljoprivrednih proizvoaa, preraivaa i sudionika marketinke mree za organsku proizvodnju. 73 73
6.10. Mogui izvori sredstava

Koritenje postojeih programa organske proizvodnje na podruju BiH, Koritenje donatorskih sredstava u okviru meunarodnih organizacija (putem projekata), Budetska sredstva raznih nivoa upravljanja (opine, entiteti, drava), Vlastita ulaganja poljoprivrednih proizvoaa, Kreditna sredstva.
7. STOARSTVO
Uvod
Stoarstvo, kao najvanija grana poljoprivrede, svojim proizvodima (mlijeko, meso) snabdjeva stanovnitvo sa visokokvalitetnim bjelanevinama i drugim sastojcima neophodnim u ishrani ovjeka. Prema oskudnim raspoloivim podacima, potronja poljoprivrednih proizvoda po glavi stanovnika u BiH odslikava nepovoljnu drutveno ekonomsku situaciju. Previsoka je potronja brana, a niska potronja: voa, mesa, mlijenih proizvoda i jaja. Relativno je niska i potronja eera. Energetski unos je prosjeno zadovoljavajui, ali je sastav ishrane nepovoljan. Vei dio energije dobija se iz itarica, samo 20% ukupne energije potie iz animalnih izvora. Procjenjuje se da stoarstvo uestvuje sa oko 50% u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji. Ovo uee znatno je nie u odnosu na predratno stanje, a pogotovo u odnosu na razvijene zemlje. Analiza potranje za poljoprivrednim proizvodima treba polaziti od sljedeih parametara: potronje poljoprivrednih proizvoda po glavi stanovnika, zadovoljavanja potranje domaim poljoprivrednim proizvodima i zadovoljavanja potranje uvezenim poljoprivrednim proizvodima. Zadovoljavanje potreba domaim proizvodima nije ni izbliza iskoriteno, pa se oko 2/3 potreba zadovoljava iz uvoza. Razlozi zbog kojih potroai daju prednost uvoznim poljoprivrednim proizvodima su prvenstveno: niska cijena, jaka propaganda, bolji dizajn i pomodarstvo. Iza niske cijene uvoznih proizvoda esto stoji slabiji kvalitet. Sa druge strane kontrola hrane predstavlja dodatni problem i sve skupa dovodi do toga da jedemo hranu najnie klase i sumnjivog porijekla i sastava, a realno moemo da proizvedemo mnogo vie kvalitetne hrane. Stoarska proizvodnja ima viestruki znaaj za ukupnu ekonomiju svake zemlje. Taj znaaj proizlazi iz sljedeeg: Stoka iskoritava biljne proizvode koje ljudi ne mogu da koriste ili ija je hranjiva vrijednost u ishrani ljudi manja, a daje proizvode visoke hranljive vrijednosti. Stoarstvo zapoljava kontinuirano, u toku cijele godine, radnu snagu na gazdinstvu poveavajui tako ukupan dohodak gazdinstava, smanjuje siromatvo i jaa ekonomiju drave. Stoarska proizvodnja u veem dijelu opina (reljef, nagib, struktura zemljita i dr.) praktino je jedini nain koritenja zemljita kao poljoprivrednog resursa te je zato, u tim podrujima, osnovna djelatnost. Poto je 90% dravnih farmi propalo, a privatne farme nisu podsticane kao u zemljama EU, sporo se vraa njihovo predratno uee na tritu. Procjenuje se da je uee sitnih uzgajivaa stoke na domaem tritu bilo 30%, drutveni sektor je uestvovao sa 45%, a iz uvoza je dolazilo 25%. U prvom polugoditu 2004. godine se procjenjuje da je uvezeno meso zadovoljavalo 60%, dravne farme 15%, a privatne farme 25% potreba. Stoka, meso, preraevine od mesa, mast i ulja su jedne od najnepovoljnijih tarifa BiH u trgovinskoj razmjeni sa inostranstvom. Od ukupnog uvoza stoke, mesa, mesnih preraevina, te masti i ulja u BiH, ak do 80 % se odnosi na FBiH. Sumirajui stavke kod uvoza ivih ivotinja, uoava se veliki uvoz goveda (oko 80%), zatim svinja, ovaca, koza, te peradi. Ubjedljivo najvie stoke se dobavi iz Poljske (63%), zatim Maarske, Austrije i Rumunije. Pojedine stoarske grane imaju jau organsku vezu sa prirodnim resursima BiH.To su: govedarstvo, ovarstvo, svinjogojstvo, uzgoj ribe i pelarstvo. Brim razvojem ovih grana stoarstva postii e se vee angaovanje domaih resursa i poveati domaa proizvodnja sada deficitarnih proizvoda (mlijeko
74
74
i preraevine, govee meso). Pored toga postoje i velike mogunosti za izvoz proizvoda ivotinjskog porekla (oviji proizvodi, riba, med). Instalirani kapaciteti za preradu mlijeka u BiH su oko 500 miliona litara mlijeka godinje i prevazilaze sirovinsku osnovu, odnosno koliine mlijeka koje se otkupljuju kao trini vikovi. S druge strane, BiH uvozi vie od 50% svojih potreba za mlijekom i mlijenim proizvodima. Rjeenje je u poveanju stonog fonda, izmjeni pasminskog sastava, poveanju mlijenosti po grlu i poveanju koliine otkupljenog mlijeka. Proizvodnja mlijeka je u BiH uslovima motor razvoja ukupne poljoprivrede, te je uslov za radni angaman velikog broja poljoprivrednih gazdinstava. Ovu proizvodnju moramo tretirati kao strateko opredjeljenje
7.1. Brojno stanje stoke

Tokom rata dolo je do drastinog smanjenja stonog fonda. Poslije rata dolo je do obnove i uveanja osnovnog stada u stoarstvu u okviru projekata sa meunarodnom financijskom podrkom i samostalno u reiji samih stoara. Kod svih vrsta stoke broj je daleko manji nego u predratnom periodu i daleko manji od broja koji bi se mogao ishraniti na 1,4 miliona ha livada i panjaka u BiH. Zabrinjavajue je to to u posljednje vrijeme dolazi do smanjenja broja stoke i ukupne proizvodnje. Tabela 7/1. Brojno stanje stoke u BiH
Kategorija ivotinja Goveda Ovce Svinje Konji Koze Perad Konice pela 8.544.000 74.901 1990 873.605 1.319.000 613.586 99.803 2006 515.000 100.400 709.000 25.000 76.000 10.340.000 283.000 2007 468.000 1.033.000 535.000 25.000 70.000 310.000
Izvor: Statistiki zavod BiH Prema podacima Statistikog zavoda FBiH broj goveda u FBiH je 2006.godine iznosio 233.289 grla, a 2007.godine 224.847 grla, od ega je 172.645 krava i steonih junica. Prema podacima istog zavoda u FBiH je u 2006. godini uzgajano ukupno 545.356, a 2007.godine 549.490 ovaca, od ega je 421.501 ovaca za priplod. Prema informacijama Agronomskog fakulteta iz Mostara broj ovaca u 2008. godini u Federaciji BiH iznosi 436.330 grla i priblino isti broj je i u RS. Dugorono gledano, tj. u periodu poslije Drugog svjetskog rata pa do poetka 90-ih godina, u BiH se broj grla stoke smanjio kod goveda za oko 300.000, konja za oko 85.000, a ovaca oko 500.000 grla. Poveanje je zabiljeeno kod svinja za oko 300.000 i ivine oko 600.000. Trend opadanje stonog fonda je prisutan kod svih lanica EU pa je Evropa, od nekadanjeg izvoznika, postala uvoznik mesa. Prema nekim procjenama, deficit mesa u EU iznosi oko 300.000 tona. Ovaj podatak moe biti vaan kada se zna da naa zemlja moe poveati stoarsku proizvodnju, a potranja za stoarskim proizvodima e biti sve vea. Stanje stoarstva u Srednjebosanskom kantonu je isto tako teko kao i u cijeloj dravi, sa dodatnim problemom po pitanju bruceloze koja poprima ozbiljne razmjere i prema kojoj se trebaju poduzeti hitne i energine mjere.
75 75
Tabela 7/2. Brojno stanje stoke na podruju SBK

Opine Bugojno Busovaa Dobretii D. Vakuf Fojnica G. Vakuf Jajce Kiseljak Kreevo N.Travnik Travnik Vitez Ukupno: Goveda Krave Ukupno i steone junice 7.175 5.023 4.414 3.089 175 123 1.918 1.343 3.500 2.450 2.713 1.899 1.663 1.164 2.975 2.083 866 606 4.652 3.256 8.916 6.241 2.100 1.470 41.067 28.747 Ovce Ukupno 11.390 2.951 595 2.400 4.250 8.959 3.740 1.785 884 6.003 35.850 935 79.742 Plotkinje 9.112 2.361 476 1.920 3.400 7.167 2.992 1.428 707 4.802 28.680 748 63.793 Svinje Ukupno 112 414 22 134 280 840 504 3.920 1.456 1.247 1.641 1.590 12.160 Krmae i nazimice 78 280 6 90 213 526 56 504 560 137 185 694 3.329 Perad (hilj.) Konice pela 1.050 761 650 400 620 1.120 320 170 540 1.100 200 6.931
1.531
Izvor: Strategija razvoja poljoprivrede SBK-a 1998-2010 Tabela 7/3. Bilans proizvodnje i potronje animalnih proizvoda u 1998.godini i ciljni bilans u 2010 na podruju SBK
Proizvodi Mlijeko (1998) Mlijeko (2010) Jaja (1998) Jaja (2010) Govee meso (1998) Govee meso (2010) Ovije meso(1998) Ovije meso (2010) Svinjsko meso (1998) Svinjsko meso (2010) Meso peradi (1998) Meso peradi (2010) Riba (1998) Riba (2010) Proizvodnja Ukupno (tona,hiljada, kg/ stanovniku komada) 27.299 117,6 58.250 180 10824 46,6 54.910 170 1.156 4,5 2.794 8,6 637 2,5 1.193 3,7 678 2,7 1.025 3,2 173 0,7 1.615 5 155 0,6 895 2,8 Potronja Ukupno (tona,hiljada, kg/ stanovniku komada) 38.964 155 53.295 165 36.451 145 50.065 155 3.394 13,5 4.684 14 1.006 4,0 1.454 4,5 1.634 6,5 3.069 9,5 2.639 10,5 4.522 14 628 2,5 1.001 3,1
7.2. Krmno bilje

Osnovni preduslov rentabilne prozvodnje mesa i mlijeka je unapreenje proizvodnje voluminozne stone hrane na vlastitom posjedu, koja je u ovom trenutku kod veine poljoprivrednih proizvoaa na vrlo niskom nivo. To je svakako jedan od glavnih faktora niske rentabilnosti proizvodnje kod poljoprivrednih proizvoaa. U vremenu nemilosrdne konkurencije iz zemalja EU i zemalja neposrednog okruenja, ija je proizvodnja znatno vie poticana (ureenje zemljita, sjetva krmnih kultura, izgradnja objekata itd.), primjetno je snano prisustvo proizvoda iz uvoza na tritu FBiH, ime je znaajno ugroena proizvodnja naih proizvoaa. Osnovni cilj u borbi za vlastito trite mesa i mlijeka je poveanje prinosa krmnih kultura, kao i poboljanje njihovog kvaliteta, ime e se znatno smanjiti uee koncentrovane hrane u strukturi obroka. Polazei od injenice da u strukturi trokova proizvodnje mesa i mlijeka ishrana stoke uestvuje sa preko 70% ukupnih trokova, neophodno je poduzeti sve mjere koje mogu doprinjeti poveanju proizvodnje i kvaliteta krmnih kultura, ime e se poveati konkurentska sposobnost naih proizvoaa.
76
76
Znaajne povrine livada, panjaka i degradiranih povrina primjenom agrotehnikih mijera neophodno je osposobiti za veu proizvodnju biomase i time smanjiti dio oraninih povrina koje sada proizvode voluminoznu i koncentrovanu stonu hranu na vie od 60% sjetvenih povrina.
Slika 7/1. Spremanje kabaste stone hrane Samo mali procenat poveanja prinosa krmnih kultura oslobodio bi znaajnije povrine za sjetvu ostalih kultura koje zbog blizine trita mogu biti vrlo profitabilne. U cilju realizacije poveanja prinosa i kvaliteta krmnih kultura a time i uspjene proizvodnje mesa i mlijeka, neophodno je u narednom periodu kod poljoprivrednih proizvoaa poduzeti slijedee mjere: Intenzivirati proizvodnju stone hrane na livadama i panjacima (meliorativne mjere, planiranjeravnanje, uklanjanje kamenja, iblja, odvodnjavanje, navodnjavanje ubrenje, podsijavanje, formiranje pregona itd.). Zasnivanje novih povrina leguminozama i djetelinsko travnim smjesama. Uvoenje jednogodinjih krmnih kultura. Organizacija pregonske ispae. Spremanje sjenae i silae od jednogodinjih i viegodinjih krmnih kultura. Izgradnja silo-objekata. Opremanje poljoprivrednih gazdinstava sa linijama mehanizacije za spremanje sijena, sjenae i silae. Permanentna edukacija poljoprivrednih proizvoaa u tehnoloko-tehnikim dostignuima u proizvodnji krmnih kultura.
7.3. Govedarstvo
Govedarstvo predstavlja najvaniju granu stoarske proizvodnje, a indirektno i jednu od najvanijih grana poljoprivredne proizvodnje uopte. U nekim evropskim zemljama uee stoarske proizvodnje je oko 50-60% u ukupnoj vrijednosti. Goveda su najvei proizvoai mlijeka i mesa, a takoe su znaajni i njihovi sporedni proizvodi (stajsko ubrivo, koa, iznutrice i dr.). Savremena proizvodnja u govedarstvu postavlja ivotinjskim organizmima maksimalne zahtjeve u odnosu na produktivnost (proizvodnja mlijeka i mesa). Intenzivna proizvodnja u govedarstvu postavlja pred savremenu nauku i praksu itav niz novih problema i potrebu rjeavanja ovih problema u odnosu na raniju ekstenzivnu proizvodnju (smjetaj, higijena, ishrana i dr). Imajui u vidu znaaj govedarstva, neophodno je postojanje uzgojnih programa na osnovu 77 77
kojih e se postavljeni ciljevi realizirati. Ovi ciljevi definirani su Strategijom razvoja poljoprivrede Srednjebosanskog kantona. 7.3.1. Sadanje stanje Govedarska proizvodnja je u Srednjebosanskom kantonu u znaajnoj mjeri odraz stanja u ukupnoj bosanskohercegovakoj poljoprivrednoj proizvodnji. U zadnje vrijeme dolo je do pojave par manjih mljekara i proirenje sirovinske baze veih mljekara ime se postiglo odreeno poveanje proizvodnje mlijeka. Meutim, ova proizvodnja je i dalje zadrala svoj naturalni karakter, usitnjenost poljoprivrednih povrina, tehnoloku zaostalost i tradicionalni menadment. U posebno tekom poloaju su male porodine farme koje su uglavnom preputene same sebi, kao i stihiji trita. Posebni problemi se javljaju u prodaji poljoprivrednih proizvoda i organiziranju proizvodnje, odnosno njenom kreditiranju. 7.3.2. Prednosti i ogranienja za razvoj govedarstva Prirodni resursi mogu osigurati znatne proizvodne mogunosti u oblasti govedarske proizvodnje. Takoer, s kvalitetnom strategijom popraenom saradnjom vlasti i proizvoaa, govedarstvo u Srednjebosanskom kantonu moe i treba predstavljati vaniju granu stoarstva zajedno s turizmom kao bitnom privrednom granom. Usporedno s programom razvoja govedarske proizvodnj, treba voditi i rauna o osposobljavanju strunjaka i farmera bez kojih e biti nemogue zamisliti savremen razvoj govedarstva. Pored prirodnih resursa, karakteristika tzv. agrarnog ambijenta i raspoloivih ljudskih resursa, trite za stoarske proizvode je presudan razvojni faktor. injenca je da se jo uvjek uvozi oko 60 % mlijeka i preraevina koji se plasiraju kroz trgovaku mreu. Mesnopreraivaka industrija okrenuta je skoro iskljuivo uvozu, tako da je opskrba vlastitim stoarskim proizvodima minimalna. Ove injenice se mogu iskoristiti za razvoj domae stoarske proizvodnje. Ogranienja za razvoj govedarstva su objektivne prirode, a ispoljavaju se kroz nemogunost plasmana mlijeka, slabu i neadekvatnu zatitu domae proizvodnje u odnosu na okruenje, nemogunost dobivanja povoljnih kredita zbog nezainteresiranosti poslovnih banaka za kreditna ulaganja u ovu djelatnost, nepostojanje stimulativnog izvoza, nedovoljnu educiranost stoara za primjenu savremenijih i jeftinijih tehnologija, vrlo skupu i pogrenu tehnologija uzgoja domaih ivotinja, to ima za posljedicu lo management na farmama, male i usitnjene porodine farme, a tu je jo i, nepovoljna dobna struktura stoara staraka gospodarstva, te skupa dokumentacija i spora birokracija za ishoenje kreditnih linija za adaptaciju ili izgradnju novih tala. S druge strane, ukljuenost nae zemlje u regionalno slobodno trite stavlja domau proizvodnju u veoma nekonkurentni poloaj, zbog male novane podrke u odnosu na zemlje u okruenju. I pored spomenutih nepovoljnih okolnosti, posljednjih par godina, zahvaljujui radu nekoliko velikih mljekara, koliina otkupljenog mlijeka u BiH poveala se za preko 50%, uz prisutnu daljnju ekspanziju. Ove mljekare relativno uspjeno su odoljele pritisku uvoza mlijeka bez carina, a neke od njih se ve pojavljuju i kao izvoznici. Njima je ograniavajui faktor nedostatak svjeeg mlijeka. Na ovoj injenici treba raditi koncept razvoja govedarstva na podruju SBK-a. Nosioca razvoja mogue je rijeiti ukljuenjem Srednjebosanskog kantona u krug u kojem neka od trino ekonomski ve afirmisanih mljekara organizira otkup mlijeka. Na ovom podruju otkup mlijeka vre vee mljekare kao to su Milkos Sarajevo i Zenika mljekara Zenica, East Milk Sarajevo, te manje mljekare na podruju Srednjebosanskog kantona Agrocentar Gornji Vakuf, Poljorad Travnik i Vlai-milk Karaula. Takoe, treba napomenuti da je mljekara Milkos proirila svoje kapacitete sa dnevnim ulazom mlijeka na oko 70.000 litara. Do sada, na alost, na ovom podruju nije se pojavio znaajniji subjekat kao nosilac razvoja govedarstva te je ova grana ostala tehnoloki i organizaciono nerazvijena, sa naturalnim obiljejem. Kao takva, nije ni mogla pokrenuti intenzivnije koritenje prirodnih resursa niti je mogla biti osnov za odrivost seoskih domainstava, a time ni za spreavanje depopulacije prostora.
78
78
7.3.3. Koncept razvoja govedarstva Glavni cilj je stvaranje odrivih i konkurentnih trno orijentisanih govedarskih farmi, razvojno i proizvodno integrisanih sa nosiocima razvoja koji obezbjeuju plasman proizvoda. Ovakve farme treba tako tehnoloki osposobiti da preive ok naeg ulaska u evropske i svjetske ekonomske asocijacije. Sporedni ciljevi bi se oitovali u maksimalnom iskoritavanju prirodnih resursa i ljudskih potencijala, upoljavanje ruralne populacije i smanjenje naputanja seoskog prostora, osiguravanje sirovina za preraivaku industriju i supstitucija uvoza. Pretpostavku razvitka bazirati kroz optimalizaciju agrarnog ambijenta (Zakonom o poticajima dugorono definisati proizvodne prioritete, kao to su: mlijeko, odgoj enske teladi, tov junadi, matino stado goveda i ovaca, te predvidjeti budetska sredstva za njih), dostupnost kapitala za investicije, rjeavanje pravnog statusa poljoprivrednika te bolji struni servis. 7.3.4. Potrebna infrastruktura za razvoj proizvodnje mlijeka Organizator otkupa mlijeka. Nosilac razvoja moe da bude i organizator otkupa. Druga varijanta je da to radi usluno neki drugi privredni subjekt (zadruga, neka firma, udruenje, itd.). U ovom drugom sluaju usluga se vri na bazi ugovora sa nosiocem proizvodnje, na jednoj strani, te sa farmerima, na drugoj. Instalacije za sakupljanje-hlaenje mlijeka (laktofrizi) Mrea laktofriza je neophodni uslov. Oni se postavljaju u prostorije koje zadovoljavaju sanitarne propise. To su ujedno i sabirna mjesta. Laktofrizi se postavljaju na lokacijama dostupnim vozilima u toku cijele godine i koje su logian izbor sa gledita koncentracije farmi. Mrea laktofriza je proces koji se iri sa irenjem proizvodnje mlijeka. Kapacitet laktofriza od 500 2 000 l, ovisno o planiranom obimu proizvodnje. Na osnovu podataka dobijenih od opina Srednjebosanskog kantona, broj laktofriza je 136, to je veoma mali broj za adekvatan otkup na ovom podruju. Vozilo s cisternom za preuzimanje mlijeka iz laktofriza Kapacitet cisterne do 3.000 litara mlijeka (na poetku procesa razvoja). Na osnovu podataka dobijenih od opina Srednjebosanskog kantona, broj cisterni za transport mlijeka je nezadovoljavajui za adekvatan otkup mlijeka. Pored pomenutog, potrebno je osigurati i neophodan pribor za kontrolu kvaliteta mlijeka. 7.3.5. Modeli farmi za proizvodnju mlijeka Prema iskustvima razvijenih zemalja i zemalja u tranziciji koje su razvojno ispred nas, u ukupnoj poljoprivredi, a u mljekarskom sektoru naroito, evidentni su procesi brze koncentracije proizvodnje u manji broj krupnih, modernih gazdinstava. Proces nestajanja malih farmi podudara se sa dinamikom biolokog nestajanja starakih domainstava. Tako domainstva, bez nasljednika u poljoprivredi, prvo se odriu goveda, zbog teine posla oko njih. Pomenute zemlje u zadnjih desetak godina viestruko su smanjile broj farmi sa kojih se otkupljuje mlijeko, a istovremeno su poveale proizvodnju mlijeka. Razlog poveanja proizvodnje mlijeka lei u injenici da se poveala proizvodnja mlijeka po kravi kvalitetna ishrana i dobro balansiranje obroka, ime se koristi genetski potencijal krave za proizvodnju mlijeka. Potrebno je izraditi pregledan katalog farmi za proizvodnju mlijeka i mesa namijenjen porodinom domainstvu, te ponuditi cjelovito rjeenje za izgradnju farme. Na taj nain omoguiti sadanjim i buduim potencijalnim proizvoaima laki dostup do gotovih idejnih rjeenja porodinoj farmi i omoguiti im donoenje pravilne odluke koji model i veliinu farme izabrati. Prilikom osmiljavanja idejnih projekata za izgradnju ili adaptaciju objekata za dranje mlijenih krava treba voditi rauna o slijedeem: 1. Objekti moraju biti izgraeni i opremljeni tako da se ivotinje dre na to prirodniji nain. Pri tome treba voditi rauna o osiguravanju takvih uvjeta da ivotinje ne budu izloene nikakvim stresovima. 79 79
2. Treba graditi funkcionalne objekte, a kapital ulagati u opremu koja mora osigurati visoku produktivnost rada. 3. Unutranje ureenje objekta mora osigurati logian tok svih dnevnih operacija, a da pri tome ne remeti normalno ponaanje ivotinja. Slobodan nain dranja goveda (s pojedinanim boksovima za leanje ili zajednikim prostorom za leanje na dubokoj stelji) je najbolji nain dranja goveda. Na svim novijim farmama (sagraenim u posljednjih 10 godina) krave se dre slobodno. Samo Njemaka danas ima 2.500 takvih farmi, a njemaki strunjaci preporuuju svim uzgajateljima adaptaciju starih objekata (s vezanim nainom dranja) u staje sa slobodnim nainom dranja. Osnovna strategija prilikom izgradnje tala za mlijene krave mora biti to jeftinija izgradnja (nije problem graditi skupo graditi jeftino je umjetnost). Osnovne karakteristike tih farmi su: Specijalizacija za proizvodnju mlijeka s modernom opremom i maksimalnom mehanizacijom i automatizacijom, tamo gdje je to mogue i isplativo, slobodan nain dranja, funkcionalno izmuzite (riblja kost ili tandem) tekue (reetkasti pod) ili kruto izubravanje (automatski potiskiva ubra skriper ili duboka stelja).
Slika 7/2. Savremeni stajski objekat 7.3.6. Sistemi dranja mlijenih krava Pojedinano dranje na vezu jednoredne tale do 15, a dvoredne do 30 krava prednosti: individualni tretman (ishrana, osjemenjivanje, pregledi, telenje, mir u staji) nedostaci: oteano utvrditi tjeranje, esto oteenje vimena i nogu, vei utroak rada, tea i napornija mua, putanje krava na panjak sloeno kratka leita 160-170 cm, irine 120-130 cm srednje duga leita 225-235 cm x 120-130 cm (ovisno o duini krave) jasle po kravi 60-70 cm, uzdignuto dno 40-45 cm mua (u kante ili mljekovod)
80
80
Ovaj sistem dranja mlijenih krava trenutno preovladava na podruju Srednjebosanskog kantona, ali ga postepeno treba transformirati u sistem slobodnog dranja. Slobodni sistem dranja za vei broj krava, broj boksova (leita) jednak broju krava duina leita cca. 225-230 cm (duina trupa x 0,922 + 0,2 m) irina leita cca. 130 cm leite uzdignuto od blatnog hodnika 15-20 cm sa zaobljenim pragom, podloga je od betona sa termoizolacijskim slojem i padom 1-2% blatni hodnici irine ispred krmnog hodnika 340 cm (mimoilaenje 2 krave), a izmeu dva reda leita 250-300 cm u veim stadima blatni hodnici od betonske podloge, a iste se traktorom i daskom ili strugaem (skriper) najmanje svakih 4-5 sati krave se napajaju iz korita (valova) s regulacijom dotoka vode jasle isto kao na vezu, hranidbeni hodnik cca. 250 cm rodilite-leite 250 x 230 cm, mua u kante, obilata prostirka smjetaj krava u suhostajuleita 225-230 cm, irine 150 cm, obavezan ispust 15-20 m2 mua (sistem riblja kost ili tandem)
Slika 7/3.tala za 20 muznih krava i 40 kom. teladi
Slika 7/4. tala za 50 muznih krava- slobodan sistem dranja
Slika 7/5. Kratko leite uz kanal sa reetkastim podom
Slika 7/6. Kratko leite sa mehaniziranim ienjem
81 81
Na skicama su predstavljeni modeli farmi sa 20 grla vezani sistem i 50 grla slobodni sistem te tipovi leita za krave. Pored veliine farme posebnu panju treba posvetiti proizvodnji mlijeka po kravi. Sadanja prosjena proizvodnja po kravi je veoma niska u odnosu na zemalje u okruenju, a pogotovu zemlje EU. U narednoj tabeli prikazani su modeli mlijenih farmi u 4 varijante. Prve dvije varijante su proizvodnja mlijeka sa 10 krava podizanje nove farme i proirenje postojee, a druge dvije varijante su proizvodnja mlijeka sa 15 krava podizanje nove i proirenje postojee farme.67 Tabela 7/4. Proizvodnja mlijeka proizvodni modeli
Pokazatelj I Investicije (kredit), KM (tala, stoka, oprema) II Obim proizvodnje/god - mlijeko (4.300 l/krava), 0,75 KM/l 6 - telad (muka), Ukupno proizvodnja: III Trokovi, (KM) -kabasta krma (sijeno 0,18 KM/kg) - koncentrati (prosjeno 6 kg/kravi na dan - 0,63 KM/kg) - struja - voda - veterinarske usluge - osiguranje: tala stoka - investiciono odravanje - otplata kredita (7 g, 9%) - naknada za rad (1 radnik-vlasnik farme)7 Ukupno trokovi: Razlika 32.250 5.625 37.875 9.000 11.264,4 800 100 600 600 800 650 12.000 8.000 43.814.4 - 5.939,4 32.250 5.625 37.875 9.000 11.264,4 800 100 600 600 800 650 5.500 8.000 37.314,4 560,6 48.375 6.642 55.017 9.000 16.896,6 1.300 150 1.300 1.100 1.400 1.200 15.000 8.000 55.346,6 - 329 48.375 6.642 55.017 9.000 16.896,6 1.300 150 1.300 1.100 1.400 1.200 7.000 8.000 47.346,6 + 7.670,4 Veliina farme 10 krava 15 krava proirenje proirenje nove farme nove farme proizvodnje proizvodnje 75.000 35.000 95.000 45.000
Razmatrana je ekonominost proizvodnje mlijeka na farmama veliine 10 ili 15 krava, sa dvije podvarijante nova farma, iskljuivo kreditnim sredstvima i proirenje ve postojee farme. Vidi se da ekonominost raste sa rastom veliine farme a opada sa visinom kreditnog zaduenja. Pretpostavlja se da je cijena mlijeka od 0,75 KM/l (sa premijom). U pojedinim podrujima BiH ve su zapoeli procesi prestrukturiranja u sektoru mljekarstva. Ve su podignute brojne farme sa deset i vie krava. Jasno je da se veliina farmi mora prilagoditi raspoloivom zemljitu (raunajui i na zakup zemlje) i raspoloivom kapitalu za investiranje. Ovi e razlozi vjerovatno ograniiti veliinu farmi u SBK-u na 3-6 krava, uz naglasak na adaptaciji postojeih tala i na nabavku krava. U svakom sluaju, ovakav poetak razvoja mljekarstva bio bi osnova za njegovo budue transformisanje u konkurentnu i odrivu proizvodnu granu. U narednim tabelama prikazana je kalkulacija proizvodnje mlijeka na farmi sa 25 krava u dvije varijante sa posjenom proizvodnjom od 3.000 i 5.000 litara mlijeka. Vidljivo je da je ekonominost vea u drugoj varijanti jer je iskoriten genetski potencijal krave koji je veoma vaan faktor u proizvodnji mlijeka.
6 7 Cijena mlijeka sa premijom U svim varijantama ukalkulisana je plaa od 8.000 KM/god.
82
82
Tabela 7/5. Planska kalkulacija za proizvodnju mlijeka na farmi od 25 krava sa proizvodnjom mlijeka od 3.000 litara
Pokazatelji 1. Mlijeko 2. Remont stada (0,3 stada) 3. Muka telad (0,5 krda 5% gubitak) 4. Junice (0,2 krda 5% gubitak) 5. Subvencije (u F BiH) UKUPNI PRIHODI VARIJABILNI TROKOVI 6. Uzgoj zamjenskih junica Kupovina zamjenskih junica grla 7. HRANA 8. 9. 10. 11. 12. 13. Ispaa Sijeno Kukuruzna silaa Kukuruzno zrno Proteini Sol i minerali OSTALO 0 2.500 3.160 650 1.100 66 500 1 1 43.000 26.500 1,5 1 1 1 1 1 kg kg kg kg kg kg kg krava krava Int.Invest. Int.Invest ampula krava krava krava krava krava 0,04 0,15 0,06 0,25 0,35 0,46 0,15 150 32 0,017 0,021 25 10 55 100 10 29 0 375 190 163 385 30 75 150 32 29 22 38 10 55 100 10 29 2.172 0 1.720 1.720 1.060 1.060 0,12 0,005 0,12 0,03 206 9 127 32 374 2.546 68 -306 0 9.375 4.740 4.063 9.625 759 1.875 3.750 800 731 557 938 250 1.375 2.500 250 725 54.312 0 5.160 215 3.180 795 9.350 63.662 1.679 -7.671 Koliina 3.000 180 21,4 8,5 3.000 Jed. mjere litara kg kg kg litara KM/jed.mj. 0,45 2,5 5 5 0,1 KM po kravi 1.350 441 107 42 300 2.240 480 0 KM za stado 33.750 11.025 2.675 1.041 7.500 55.991 12.000 0
0,3
grla
1.600 2.500
14. Prostirka 15. Veterinar i lijekovi 16. Gorivo 17. Opravka objekata 18. Opravka opreme 19. Uzgojno-selekcijski rad (vj.os) 20. Raunovodstvo 21. Praenje proizvodnosti mlijeka 22. Telefon i struja 23. Ograda 24. Materijal i razno UKUPNI VARIJABILNI TROKOVI FIKSNI TROKOVI 25. 26. 27. 28. 29. Radna snaga (nesezonska) Amortizacija objekta Osiguranje za objekte Amortizacija opreme Osiguranje opreme
UKUPNI FIKSNI TROKOVI UKUPNI FIKSNI I VARIJABILNI TROKOVI POVRAT NAKON VARIJABILNIH TROKOVA POVRAT ZA RAD I KAPITAL NAKON SVIH PRIKAZANIH TROKOVA
83 83
Tabela 7/ 6. Planska kalkulacija za proizvodnju mlijeka na farmi od 25 krava sa proizvodnjom mlijeka od 5.000 litara
Pokazatelji 1. Mlijeko 2. Remont stada (0,3 stada) 3. Muka telad (0,5 krda 5% gubitak) 4. Junice (0,2 krda 5% gubitak) 5. Subvencije (u F BiH) UKUPNI PRIMICI VARIJABILNI TROKOVI 6. Uzgoj zamjenskih junica 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Kupovina zamjenskih junica grla HRANA Ispaa Sijeno Kukuruzna silaa Kukuruzno zrno Proteini Sol i minerali HRANA 14. Prostirka 15. Veterinar i lijekovi 16. Gorivo 17. Opravka objekata 18. Opravka opreme 19. Uzgojno-selekcijski rad (vj.os) 20. Raunovodstvo 21. Praenje proizvodnosti mlijeka 22. Telefon i struja 23. Ograda 24. Materijal i razno UKUPNI VARIJABILNI TROKOVI FIKSNI TROKOVI 25. 26. 27. 28. 29. Radna snaga (nesezonska) Amortizacija objekta Osiguranje za objekte Amortizacija opreme Osiguranje opreme 1.720 1.720 1.060 1.060 0,12 0,005 0,12 0,03 0 206 9 127 32 374 2.765 949 575 0 5.160 215 3.180 795 9.350 69.125 23.716 14.366 500 1 1 43.000 26.500 1,5 1 1 1 1 1 kg krava krava Int.Invest. Int.Invest ampula krava krava krava krava krava 0,15 150 32 0,017 0,021 25 10 55 100 10 29 75 150 32 29 22 38 10 55 100 10 29 2.391 1.875 3.750 800 731 557 938 250 1.375 2.500 250 725 59.775 0 2.500 3.160 900 1.530 78 kg kg kg kg kg kg 0,04 0,15 0,06 0,25 0,35 0,46 0 375 190 225 536 36 0 9.375 4.740 5.625 13.388 897 Koliina 5.000 180 21,4 8,5 5.000 Jed. mjere litara kg kg kg litara KM/jed.mj. 0,45 2,5 5 5 0,1 KM po kravi 2.250 441 107 42 500 3.340 480 0 KM za stado 56.250 11.025 2.675 1.041 12.500 83.491 12.000 0
0,3
grla
1.600 2.500
UKUPNI FIKSNI TROKOVI UKUPNI FIKSNI I VARIJABILNI TROKOVI POVRAT NAKON VARIJABILNIH TROKOVA POVRAT ZA RAD I KAPITAL NAKON SVIH PRIKAZANIH TROKOVA
84
84
Obrazloenje tabela: Mlijeko koliina proizvedenog mlijeka kao i cijena po litru mogu biti promijenjeni. Koliina mlijeka treba odgovarati prosjenoj godinjoj proizvodnji mlijeka po kravi za sve krave. Remont stada ova kalkulacija podrazumijeva stopu remonta stada (zamjenu krava) od 30% u toku godine. Dakle, to znai da e svaka 0,30 krava biti zamijenjena. Ova kalkulacija takoer pretpostavlja da je teina jedne krave 600 kg. Dakle, po kravi, remont iznosi 600 x 0,3 = 180 kg. Muka telad ova stavka pretpostavlja da e 50% godinjeg podmlatka biti muka telad i da e njihova teina pri roenju biti 45 kg sa 5% stopom smrtnosti. Dakle, po kravi to izgleda ovako: 0,5 x 45 x 0,95 = 21,4 kg. (Pod pretpostavkom da se tele proda ubrzo nakon roenja.) Junice s obzirom da ova kalkulacija pretpostavlja remont stada od 30%, farmer mora zadrati 30% podmlatka (junica naravno) kako bi zamijenio krave koje su otpisane. Dakle, on zadrava 3 od svakih 5 teladi za zamjenu (kako je prikazano pod stavkom 6). To znai da e u prosjeku imati samo 0,2 teleta od svake krave za prodaju. Subvencije subvencije za mlijeko su date prema programu subvencioniranja proizvodnje mlijeka u F BiH. Vano je vidjeti koliki bi bio povrat za porodini rad i vlasnikovu investiciju bez subvencija, jer e se to morati desiti jednog dana. Uzgoj zamjenskih junica ako farmer uzgaja vlastite zamjenske junice, onda ovdje treba koristiti onaj procenat junica koje on zadrava za uzgoj. Primjeti se da ova kalkulacija podrazumijeva troak od 1.600 KM po junici za uzgoj zamjenskih junica. Hrana - Ove stavke predstavljaju uobiajnu koliinu prehrane i koncentrata koje konzumira jedna krava u toku jedne godine. Stavka Proteini ukljuuje penine mekinje, sojinu samu, pivski trop itd. Koritene cijene su trine cijene, a ne farmerove proizvodne cijene obzirom da je ovo kalkulacija samo za proizvodnju mlijeka od mlijenih krava, a ne kalkulacija za cijelu farmu i sve njene djelatnosti. Gorivo odnosi se na gorivo koje se koristi u traktorima i kamionima vezano iskljuivo za proizvodnju mlijeka. (npr. za mljevenje hrane, rukovanje ubrivom itd., ova stavka ne ukljuuje gorivo za rad traktora na polju.) Opravka objekata Ova stavka predstavlja predvideni troak nove tale za 25 krava, prostorije za muu te objekta za smjetaj podmlatka. Taj predvieni troak se mnoi sa standardnim koeficijentom za procijenjeni troak odravanja i opravki. Opravka opreme ova stavka predstavlja predvieni troak opreme za ivotinje u tali (opreme za muu, opreme za hranjenje), te sve druge opreme direktno vezane za proizvodnju mlijeka. Raunovodstvo ova stavka je za vanjske raunovodstvene usluge, ukoliko se one koriste. Praenje proizvodnosti mlijeka ova stavka je predviena za trokove testiranja kojima se prate proizvodnost i parametri mlijeka od svakog pojedinanog grla u stadu. Ograda ukljuuje ograivanje dvorita tale i kapije. Radna snaga (nesezonska) ovo je za troak unajmljene radne snage. Amortizacija objekta ovo je u osnovi amortizacija objekata za mlijene krave. To je negotovinski troak, ali se treba promatrati kao troak poslovanja u smislu iskoritenja jo jedne godine ivotnog vijeka tih objekata. Amortizacija opreme ovo je u osnovi amortizacija opreme za mlijene krave. Iste napomene i objanjenja kao za stavku 16. Povrat za rad i kapital nakon svih prikazanih trokova ova stavka predstavlja povrat za porodini rad i vlasniku investiciju ili kapital. Ako od ovog iznosa oduzmete platu za sve lanove porodice ukljuene u biznis, onda ostatak (ako postoji) predstavlja povrat za kapital. 7.3.7. Proizvodnja goveeg mesa Razvoj proizvodnje tovnih goveda na podruju pet opina ogranen je veliinom i kvalitetom resursa poljoprivrednog zemljita i mogunostima obezbjeenja ulaznog materijala za tov. Polazei od ovih ogranienja i postojeeg stanja u proizvodnji ive mjere goveda, aktivnosti i mjere treba usmjeriti na stimuliranje proizvoaa da usmjeravaju muku telad u tov, umjesto ranog klanja sa malom teinom, te organiziranje specijaliziranih proizvoaa/farmi sa veim proizvodnim jedinicama za tov teladi/junadi. Da bi se stvorili uslovi za prihvatanje vikova teladi od proizvoaa, trbalo bi ii u formiranje 3 4 85
85
specijalizirane farme za tov teladi, kapaciteta 20 30 grla u turnusu u kojima bi se orgnizirala prva faza tova (250-280 kg). Ovu fazu tova, zbog manjih potreba za voluminoznom hranom, mogue je organizirati u podrujima Srednjebosanskog kantona sa veom namorskom visinom (opina Dobreti) Razvoj proizvodnje u drugoj fazi tova junadi (480-550 kg) ogranien je zbog znaajnih zahtjeva u ishrani za voluminoznom hranom (kukuruzna silaa), tako da se ova proizvodnja moe u ogranienom obimu uspjeno organizirati u niim dijelovima. Takve farme ve postoje na pojedinim opinama Bugojno, Vitez. Tabela 7/7 . Tovno june do 250 kg
Pokazatelji Nivo proizvodnje: masa kg/grlu PRIHOD June Minus Vrijednost juneta do 120 kg UKUPAN PRIHOD VARIJABILNI TROKOVI Koncentrat Vet. usluge i lijekovi Ostali trokovi UKUPNI VARIJABILNI TROKOVI (bez varijabilnih trokova KSH*) UKUPNA DOBIT (bez varijabilnih trokova KSH*) VARIJABILNI TROKOVI KSH* UKUPNI VARIJABILNI TROKOVI DOBIT Zabiljeke Junad do 250 kg Poetna masa Prodajna masa Prosjean prirast Period ishrane Mortalitet Broj turnusa Vrijednosti 250 KM/grlu 950 624 326 166 20 20 206 120 18 224 102 3,80 KM/kg .v. 120 kg 250 kg 1.083 kg/dan 120 dana 2% 2
DOBIT x BROJ TURNUSA = DOBIT U GODINI
*kabasta stona hrana
86
86
Tabela 7/8. Tovno june do 450 kg

Pokazatelji Nivo proizvodnje: masa kg/grlu PRIHOD June Minus Vrijednost juneta do 250 kg UKUPAN PRIHOD VARIJABILNI TROKOVI Koncentrat Vet. usluge i lijekovi Ostali trokovi UKUPNI VARIJABILNI TROKOVI (bez varijabilnih trokova KSH*) UKUPNA DOBIT (bez varijabilnih trokova KSH*) VARIJABILNI TROKOVI KSH* UKUPNI VARIJABILNI TROKOVI DOBIT Zabiljeke Junad do 450 kg Poetna masa Prodajna masa Prosjean prirast Period ishrane Mortalitet Broj turnusa Vrijednost 450 KM/grlu 1.620 950 670 380 20 20 420 250 73 493 177 3,60 KM/kg .v. 250 kg 450 kg 1.053 kg/dan 190 dana 1% 1
DOBIT x BROJ TURNUSA = DOBIT U GODINI
*kabasta stona hrana 7.3.8. Pasminska orjentacija Na podruju SBK-a dominira domae areno govee tj. govee sa dominantnim fenotipskim karakteristikama simentalca, barem kad je u pitanju boja koe. Pasminska rejonizacija u govedarstvu SBK-a mora poi od prirodnih karakteristika podruja, odnosno od raznovrsnosti tih karakteristika u pogledu reljefa, visine i klime. Nae govedarstvo u uzgojnom smislu je ovisno o oevskoj komponenti uvezenoj sa strane (u obliku smrznutog sjemena). Importirana grla goveda (krave) ne ine populaciju u uzgojnom smislu, jer se radi o malom broju jedinki koje ne pripadaju zajednikom gen pulu u kojem bi se vrilo sparivanje roditelja (jer se za oeve koristi smrznuta sperma). Dakle, vjetakim osjemenjavanjem preko oeva, postie se genetsko poboljanje. U podrujima dostupnim za VO treba izvriti rigorozno licenciranje bikova, kojim bi se tolerisalo dranje samo registriranih grla. Podrazumijevaju se grla sa pedigreom i natprosjenom ocjenom za fenotip. Kako bi se poveao bioloki kapacitet populacije, proiriti maksimalno vjetako osjemenjavanje sa kvalitetnim bikovskim sjemenom. Imajui u vidu dominantne karakteristike podruja kao i zateeno stanje, predlae se orijentacija na dvije dominantne pasmine simentalsku i smeu alpsku, uz prisustvo crno-bijelog genoma na dolinskim gazdinstvima koja imaju zemljine uslove za njegovo dranje. Svaku od navedenih pasmina treba koncipirati na poboljanju konstitucije (primarni zadatak) koritenjem sjemena odgovarajuih bikova sa planski odabranim svojstvima, poboljanju masnoe mlijeka i kod simentalca i smeeg alpskog goveeta balansiranju mlijenosti i tovnih osobina, odnosno prema forsiranju orijentacije na kombinovani tip. U BiH, kao i u veini evropskih drava, proizvodnja kravljeg mlijeka i juneeg, odnosno goveeg mesa organizuje se gajenjem specijaliziranih mlijenih rasa, kao i rasa dvojnog pravca proizvodnje. Specijalizovane tovne rase, koje su znatno zastupljenije u Evropi, u BiH imaju minorni znaaj. Poticati opredjeljenost farmera za proizvodnju mesa tov, orijentirati se na simentalca ili na neke tipine mesne pasmine kao to je arole, limuzen i dr. 87 87
7.3.9. Procjena potrebnih investicija na podruju Srednjebosanskog kantona Tabela 7/9. Oekivani obim i vrijednost proizvodnje kravljeg mlijeka i goveeg/juneeg mesa na podruju Srednjebosanskog kantona za period 2009-20158
Vrsta proizvodnje Kravlje mlijeko Meso Ukupna proizvodnja: Jed. mjere lit kg Po grlu 3.200 400 Ukupno grla 5.993 3.500 Ukupna proizvodnja 19.177.600 1.400.000 Cijena po jed.mjere (KM) 8 0.75 6,00 Ukupan iznos u KM 14.383.200 8.400.000,00 22.783.200
Na osnovu planirane proizvodnje kabaste stone hrane (sijeno, kukuruzna i travna silaa) projektovana proizvodnja se uveava za 20,9 % za proizvodnju mlijeka i za proizvodnju mesa 8,5 % za proizvodnju mesa. Tabela 7/10. Potrebne investicije u podizanju farmi muznih krava u periodu 2009-2015 na podruju Srednjebosanskog kantona (u milionima KM) 9
Vrsta investicije A) Izgradnja - Objekti - Oprema -Ukupno izgradnja B) Nabavka grla Ukupne investicije: 20 grla Veliina farme (broj muznih krava) 50 grla 100 grla Po Po Ukupno Ukupno Ukupno farmi farmi 30,750 2,9520 33,702 25,584 59,286 0,300 0,035 0,335 0,260 4,500 0,525 5,025 3,900 8,925 0,750 0,065 0,815 0,520 2,250 0,195 2,445 1,560 4,005 Ukupno
Po farmi 0,125 0,012 0,137 0,104
37,500 3,6720 41,172 31,044 72,216
Predloene potrebne investicije, u iznosu od cca 72,2 miliona KM, su za 246 farmi po 20 grla ili 82 %, 15 farmi po 50 grla ili 12%, te za 3 farme od 100 grla ili 6 %. Tabela 7/11. Potrebne investicije u podizanju farmi za proizvodnu mesa u periodu 2009-2015 na podruju SBK-a (u milionima KM)
Vrsta investicije A) Izgradnja - Objekti - Oprema Ukupno izgradnja B) Nabavka grla Ukupne investicije: Farme za proizvodnu mesa Po farmi Ukupno (mil. KM) 0.350 0,015 0,365 0,200 0,565 24,50 1,05 25,55 14,00 39,55
Predloene potrebne investicije, u iznosu od cca 39,5 miliona KM, su za 70 farmi za tov sa 50 grla.
8 9
88
88
Cijena mlijeka sa premijom Kod rasporeda podizanja predloenog broja farmi, jedan od kriterija treba da bude zastupljenosti oranica po opinama odnosno proizvodnja kukuruzne silae
7.4. Ovarstvo
Brdsko planinska podruja BiH obiluju livadama i panjacima. Mogu se optimalno valorizovati gajenjem ovaca. S obzirom na zemljine i klimatske prilike, u SBK-u dominiraju visoki planinski masivi i njihovi obronci sa prostranim panjacima i livadama, pa je to podruje u najveem dijelu predodreeno za stoarsku proizvodnju. 7.4.1. Prednosti i nedostaci ovarske proizvodnje U predjelima viih nadmorskih visina (1.000 m i vie), ovarstvo je praktino jedini nain eksploatacije planinskih panjaka, te je tako jedina znaajna poljoprivredna djelatnost u ovom podruju. Ovarski proizvodi u BiH (janjad i sir) nemaju strane konkurencije zbog svog superiornog kvaliteta, to nije sluaj ni sa jednim drugim proizvodom stoarstva. Domae trite, zbog niske kupovne moi, ne bi moglo apsorbirati znatnije poveanu ovarsku proizvodnju, te se u planove razvoja mora ukalkulisati izvoz. Sada je to praktino nemogue, jer BiH jo nije osposobila institucije za certifikaciju animalnih proizvoda. Veliki problem u ovarstvu predstavlja praksa nomaenja, koja je blokirala njegovu transformaciju u modernu ovarsku proizvodnju. Dinamike promjene u ovoj proizvodnji u svijetu i razliiti odgajivaki ciljevi zahtijevaju u naem ovarstvu iznalaenje novih modela za provoenje uzgojno-selekcijskog rada. U ovarstvu Srednjebosanskog kantona se ne postavlja pitanje tzv. pasminske rejonizacije, jer je ona ve zadata. Treba unaprijediti postojei soj pramenke. Primjenom organizovane selekcije uz koritenje savremenih saznanja iz oblasti genetike u poboljanim uslovima ishrane, trebalo bi istovremeno podizati koliinu proizvedenog mesa, mlijeka i vune po jednom grlu. Organizovanim tovom jagnjadi mogla bi se poveati iva mjera jagnjadi pri klanju. Primjenom selekcije na mlijenost moe se poveati mlijenost. Provedbu ovih programa treba da vri uzgojno-selekcijska sluba. 7.4.2. Proizvodnja mlijeka-sira Vlaiki sir je vrlo cijenjen proizvod koji pri ostajanju na dosadanjoj tehnologiji ne bi mogao raunati na snanije uveanje proizvodnje niti na irenje trita. Mora se izvriti njegova tehnoloka standardizacija i modernizacija pakovanja, to bi bez sumnje omoguilo njegovu promociju znatno izvan sadanjih tradicionalnih trita. Veliki problem predstavlja to to se vlaiki sir mora proizvoditi tamo gdje se proizvodi mlijeko, dakle na seoskom gazdinstvu. Da bi se govorilo o modernizaciji vlaikog sira, mora doi do poboljanja krvne baze, stalno vriti selekciju unutar postojee populacije na poveanje proizvodnje mlijeka. Takoer treba uvesti mainsku muu, kao preduslov poboljanja mikrobioloke kvalitete mlijeka i olakavanje ovog posla za muzae. Zajamiti otkupne cijene mlijeka i preraevina, poboljati proces proizvodnje sa standardizacijom kvaliteta i tipine proizvode zatititi zakonskim propisima. Procjenjuje se da je sadanja proizvodnja vlaikog sira oko 250-300 tona godinje (oko 15 kg po ovci). 7.4.3. Proizvodnja vune Vuna je do sada vaila kao sporedan proizvod bez odgovarajueg trita i prihoda za uzgajivae ovaca. Vuna Pramenke je gruba za preradu. Njene karakteristike su: niska proizvodnost po ovci, runo otvoreno i sastavljeno od dugakih otrih pramenova, debele vunske niti, slaba elastinost i valovitost vunskih vlakana. Treba raditi na iznalaenju izvoznih trita za grubu vunu kakvu daje pramenka, te proizvoditi odjevne i kuanske predmete, suvenire za turizam u domaoj radinosti. Proizvodnja vune po grlu iznosi 1,5 kg. Trenutno, postoji predionica vune u Brezi pod nazivom Breteks koja otkupljuje opranu vunu. Uz izdatu dozvolu od nadlene veterinarske slube da potie od zdravog stada, vuna se plaa po cijeni od 2 KM/kg. Breteks proizvodi predivo za proizvodnju, runo vorane tepihe, jambolije i druge predmete iz domae radinosti. Te proizvode plasira na domaem, ali i na stranom tritu.Vunu treba oprati i transportovati do predionice. Najbolje bi bilo da otkup vre zadruge koje bi ugovorile sve to je potrebno sa vlasnikom predionice. 89 89
Vlasnici ovaca u Srednjebosanskom kantonu trenutno svoju vunu nigdje ne plasiraju. Vuna se spaljuje, bacaja u potoke i rijeke i time zagauju okoli, tako da se i na ovaj nain vri irenje bruceloze. Najvei problem predstavlja nedostatak perionica za vunu. Nadlene dravne institucije trebaju uloiti novana sredstva da bi se ovaj ekoloki problem rijeio. Za pranje 1 kg vune troi se 20-30 l vode. Otpadna voda od vune se smatra najprljavijom i najzagaenijom vodom u industriji. Potrebno je primjeniti najnovije tehnologije za ponovno proiavanje vode poslije pranja vune. Iz otpadne vode izdvaja se pijesak i mulj. Pijesak se moe iskoristiti za pravljenje cigli, a mulj za kompostiranje. U BiH je postojala perionica vune u Visokom i to u sklopu fabrike Viteks. Organizovani otkup i prerada vune rijeili bi veliki ekoloki problem sa kojim BiH ne moe pristupiti EU. Vuna sa bolesnog stada mora se propisno unitavati. Dravne institucije novanim ulaganjima mogu uiniti da domaa vuna bude korisna sirovina, a ne otpad.
Slika 7/7. Vlaika pramenka 7.4.4. Proizvodnja mesa Srednjebosanski kanton raspolae dovoljnim klaoninim kapacitetima za krupnu stoku, dok za jagnjad postoji domae trite i takvi odgovarajui kapaciteti u mjestima njihove prodaje-potronje. Najvei broj klaonica radi sa vrlo niskim stepenom iskoritenja, iz ega se da zakljuiti da nema potrebe za izgradnjom novih za dogledno budue vrijeme. Moe se rei da je proizvodnja ovijeg mesa bila 2,5 kg, a potronja 4,0 kg po stanovniku. Ciljni bilans proizvodnje ovijeg mesa u Srednjebosanskom kantonu u 2015 godini bi bio 3,7 kg po glavi stanovnika, a potronja ovijeg mesa 4,5 kg. Tabela 7/12. Ciljni bilans proizvodnje i potronje mesa 2015. god u SBK
Proizvodi Govee meso Ovije meso Svinjsko meso ivinsko meso Riba Stoka u kom. 41.067 79,742 12,160 1.531.0000 Proizvodnja tona kg/stanovniku (000) 2.794 1,193 1,025 1.615 895 8.6 3,7 3,2 5,0 2,8 tona (000) 4.684 1,454 3,069 4.522 1.001 Potronja kg/stanovniku 14.0 4,5 9,5 14.0 3,1 Bilans (+/-) -1.890 -261 -2,044 -2.907 -106 Podmirenje potreba (%) 60 82 33 36 89
90
90
Vrijednost poljoprivredne proizvodnje u SBK u 1998. god bila 4.083000 KM, a do 2015 god trebala bi se obezbijediti sredstva u iznosu od 3.292000 KM da bi vrijednost poljoprivredne proizvodnje u ovarstvuse poveala na 7.375000 KM. . 7.4.5. Opravdanost proizvodnje Znaaj ovarske proizvodnje je velik i ekonomski opravdan. Sva tri proizvoda (meso, mlijeko, vuna) mogu se plasirati na trite. Ovce nisu zahtjevne u ishrani. Zbog toga se moe posvetiti posebna panja razvoju ovarstva u Srednjebosanskom kantonu. Taj razvoj treba biti planski i to vie modernizovan. Farmeri moraju prei sa ekstenzivne na intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Nomadski oblik stoarstva treba zaboraviti, bez obzira to predstavlja tradiciju i naviku u ivotu ovara SBK. Osnovni prihodi na farmi od 200 ovaca su znatno vei od osnovnih trokova proizvodnje. Tabela 7/13. Prihodi na farmi od 200 ovaca
Vrsta proizvodnje Jagnjad (plod.%) Sir Vuna UKUPNO: Prihodi po ovci u KM 1,20 x 150 = 180,00 15 kg x 8 KM = 120,00 1,5 kg x 1,0 KM = 1,50 301,50 Prihodi po farmi u KM 180 KM x 200 = 36.000,00 120 KM x 200 = 24.000,00 1,5 KM x 200 = 300,00 60.300,00
Tabela 7/14.Varijabilni trokovi na farmi (200) ovaca

Vrsta trokova Sijeno ito Koncentrat za jag. Zdravstvena zatita Amortizacija grla UKUPNO: Trokovi po ovci u KM Farma od 200 ovaca 1,5 kg x 90 dana x 0,20 KM = 27,00 27 KM x 200 = 5.400,00 50 kg x 0.9 KM = 45,00 45 KM x 200 = 9.000,00 90 dana x 6,5 kg x 0,20 KM = 117,00 117 KM x 200 = 23.400,00 5,00 1.000,00 14,00 2.800,00 208,00 41.600,00 DOBIT: 60.300,00 41.600,00 = 18.700,00 KM godinje
7.4.6. Objekti za ovce Planiranjem izgradnje novih i adaptacije ve postojeih staja te drugih objekata i opreme za smjetaj ovaca, mogu se postii znaajni rezultati pri radu ovarske farme. Objekti za smjetaj ovaca ne moraju biti veoma sloeni i izgraeni od skupog materijala. Oni trebaju odgovarati klimatskim uvjetima, veliini stada, nainu odgajanja i raspoloivog graevinskog materijala. Farma treba biti izgraena na nain da smanji negativne faktore koji djeluju na zdravlje, fizioloko stanje, kondiciju, produkciju ovaca (stresovi prouzrokovani zbog loih vremenskih uvjeta, prenapuenosti, zagaenja), kako bi poveali produktivnost rada. Temperatura u ovarniku treba da bude od -5 do +150C. Potrebni prostor za ovce ovisi od njihove veliine i proizvodne faze u kojoj se nalaze. Ovce u suhostaju kod srednje velike rase imaju potrebu 0,9 m2 podne povrine, dok je za ovcu sa jagnjetom potrebno obezbjediti 1,2 1,3 m2 podne povrine. Za jagnjad treba obezbijediti 0,5 m2 podne povrine. Pri obraunu ukupne povrine objekta za smjetaj ovaca, na podnoj povrini, vrijednosti dobivenoj mnoenjem normativa i broja ovaca za uzgoj treba dodati i povrinu koja e biti zahvaena od opreme (hranilice, pojilice, ograde, hodnici). Povrina ovarske farme za 300 ovaca trebala bi da iznosi 820 m2, zajedno sa prateom opremom. Danas je za ovakav objekat potrebno izdvojiti najmanje 80.000,00 KM. U ovom objektu se nalazi prostor za ovce sa jaganjcima, prostor za podmladak, porodilite, prostor za ovnove, magacin, soba za pastire i tor koji nije natkriven. Izgradnja ovakvih objekata iziskuje znatna sredstva, to poskupljuje ovarsku proizvodnju. Meutim, bez njih nema ni modernizacije ovarstva, kao ni intenzivnog naina proizvodnje. Da bi ovari izgradili jedan ovakav objekat potrebni su i povoljni krediti. 91 91
Tabela 7/15. Potrebna podna povrina za jedno grlo
Kategorija Ovca Ovca sa jagnjetom Jagnje do odbijanja Jagnje u odbijanju i tovu Dviska Priplodni ovan
min. - max. (u m2) 0,7 1,0 0,9 - 1,6 0,2 0,4 0,5 0,9 0,5 1,2 1,0 2,0
Prosjeno (m2) 1,0 1,3 0,3 0,7 0,8 1,5
7.4.7. Model usavravanja postojeeg soja autohtone pramenke Neophodno je da se organizuje izvjestan broj gazdinstava kao uzorak za gajenje priplodnih grla radi proizvodnje ne samo mesa, mlijeka i vune, ve i priplodnog materijala. Priplodni materijal bi se koristio za ouvanje autohtonog soja pramenke. Za matina stada treba odabrati nekoliko postojeih stada na privatnim gazdinstvima koja ne nomade. Naprimjer, 8 farmi sa po 250 ovaca. Tako bi se stvorio matini nukleus koji bi brojao najmanje 2.000 ovaca. Ovaj matini nukleus funkcionirao bi kao zatvoren sistem u kojeg se ne uvodi genetski materijal sa strane, ali koji je otvoren prema komercijalnim stadima, jer ih snadbijeva testiranim ovnovima. U matini nukleus ne bi mogle ui ivotinje koje nisu pedigrirane i testirane (ovnovi). Uzgojno-selekcijska sluba bi na njima realizirala strune uzgojne mjere (struni odabir ovaca i ovnova, njihovo markiranje, uvoenje sistema evidencije u stadu, prikupljanje podataka o perfomansi, plan parenja, test ovnovi itd). Da bi se ovo ostvarilo, treba organizovati i edukovati farmere koji e savjesno pristupiti ovom poslu. Oni bi se meusobno udruivali u vidu zadruge. Na osnovu prorauna moe se organizovati pet zadruga. Pored ulaganja u osnovna sredstva potrebno je svakoj zadruzi dodijeliti po jedan traktor. lanovi zadruge bi se meusobno pomagali (mehanizacija, spravljanje hrane za ovce, itd). Dravne institucije trebaju putem raznih poticaja pruiti ekonomsku pomo farmerima. Treba uticati da se njihovi proizvodi to bolje plasiraju na tritu, zatim omoguiti kupovinu zemljita radi stvaranja vlastitih panjaka. Samo na ovaj nain mogli bi usavriti postojei soj pramenke i to uzgojem u istoj krvi. Prema tome, potrebno je uiniti sljedee: udruivanje manjeg broja mini farmi i stvaranje zadruge( 8 farmi/250 ovaca-min), stvaranje matinog nukleusa od najmanje 2.000 ovaca sprovoenje uzgojno-selekcijskog rada nad matinim nukleusom meusobna pomo meu farmerima ekonomska pomo od strane drave u vidu kredita, poveanja premija Tabela 7/16. Ulaganja u osnovna sredstva za 5 nukleusa
Opis investicije Izgradnja farme kapaciteta 250 ovaca Mehanizacija traktori sa prikljucima ( 1 na svaku zadrugu) Ukupno: KM/ objekat 80.000,00 1 nukleus-zadruga ( 8 farmi x 250 ovaca) 640.000,00 25.000,00 665.000,00 5 nukleusa u KM 3.200.000,00 125.000,00 3.325.000,00
7.4.8. Bruceloza Danas se ovarstvo u BiH, a naroito u Srednjebosanskom kantonu suoilo sa opasnom boleu brucelozom koja je nanijela, a i dalje nanosi velike tete ovarskoj proizvodnji. Na podruju Srednjebosanskog kantona od bruceloze je oboljelo 136 osoba, to je daleko vie u odnosu
92
92
na lani kada je registrirano 75 oboljelih. Prema procjenama strunjaka, u proljee se oekuje dodatno pogoranje situacije, odnosno povean broj oboljelih i iivotinja i ljudi. Od oko 600 pregledanih ivotinja u 2008 godini, 136 ih je bilo pozitivno na brucelozu. Prema podacima Zavoda za javno zdravstvo FBiH , istovremeno je od bruceloze oboljelo 28 ljudi, a najvie upravo u Srednjebosanskom kantonu, 15 osoba, veinom iz opine Travnik. Najvei problemi u borbi protiv ove bolesti je nepostojanje stonih grobalja i nomadsko stoarenje. U 2007. godini je na podruju Srednjebosanskog kantona od 59.643 ispitane ivotinje, 956 bilo pozitivno na brucelozu. Pored ovog Zavod za javno zdravstvo Srednjebosanskog kantona nije nabavio aparat za dijagnosticiranje bruceloze kod ljudi, koji omoguava ranije otkrivanje bolesti i preventivno djelovanje. U ovakvoj situaciji mora se hitno djelovati. Uvesti kontrolu kretanja svih ivotinja i zabraniti nomaenje. Uzgojno-selekcijska sluba treba uvesti jedinstven sistem obiljeavanja stoke i primjeniti uzgojno- selekcijske metode na farmama. Ovari treba da potuju zakonske mjere. Bolesnu stoku treba izluiti i unititi. Najbolji nain jeste izgradnja centralne spalionice. Izgradnja spalionice je veoma skupa. U njoj bi se pored ostalog otpada spaljivale sve zaraene ivotinje. Cijena jednog ovakvog objekta se kree od 15 do 20 miliona eura. Drava bi morala obezbjediti sredstva za izgradnju. U svijetu se bolesne ivotinje kolju u specijalnim klaonicama. Njihovo meso se termiki obrauje i prave se razni proizvodi od mesa za ishranu ljudi. Pored toga od tog mesa se moe praviti i hrana za kune ljubimce (pse, make,...). U klaonicama se radnici moraju obuiti za rad i biti zatieni na radu. Bilo koji nain da se primjeni u BiH, bie potrebna velika materijalna sredstva. Najbitnije je iskorjeniti ovu opasnu bolest. Bez primjene adekvatnih mjera na suzbijanju ove boleti ovarstvo u BiH, kao i u Srednjebosanskom kantonu nema budunosti. Moe se zakljuiti da je stanje u ovarstvu Srednjebosanskog kantona alarmantno. Pojava bruceloze i niske premije za podsticaj ove porizvodnje dovele su do toga da sve vie ovara smanjuje broj ovaca u stadu ili prelazi na neku drugu proizvodnju. Klima, reljef, tradicija, postojanje autohtone pasmine ovaca (pramenka) treba da budu dovoljan podsticaj da se svi problemi u ovarstvu SBK otklone i u skorijoj budunosti da doe do njegovog modernizovanja.
7.5. Peradarstvo
Pored dvije najvanije grane stoarstva govedarstva i ovarstva, koje su i tradicijski najdue i u najveem obimu zastupljeni u poljoprivredi ovih krajeva, Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (2001 2010) daje veliku vanost i razvoju peredarstva. Ovaj razvoj predvia poveanje proizvodnje pileeg mesa i konzumnih jaja, kao izvore visokokvalitetnih hranjivih sastojaka neophodnih za ishranu ljudi. Iako se ova proizvodnja ne oslanja na poljoprivredne resurse i iskljuivo je u funkciji obezbjeenja sirovina za klaonike kapacitete, ima veoma vaan socio-ekonomski znaaj. Sa stanovita zatite okoline vrlo je vano peradarsku proizvodnju locirati na prostore koji nee biti potencijalni zagaivai okoline i ukupnog ekolokog ambijenta. U Evropi i svijetu meso pilia dobija sve vie na znaaju u ishrani, kako radi svojih nutritivnih svojstava, tako i radi svoje cijene jer se radi o jeftinijoj hrani u odnosu na meso drugih domaih ivotinja. Sa te strane moemo rei da je ovaj proizvod pristupaniji za sve kategorije stanovnitva. Prednosti kod proizvodnje pileeg mesa i konzumnih jaja: Za ovu proizvodnju nije potrebna vlastita hrana Postoji dovoljna ponuda svih inputa za ovu proizvodnju Obezbijeen otkup pileeg mesa i jaja kroz postojanje dovoljno preraivakih kapaciteta Relativno mali udio vremena i ljudske snage za jedinicu proizvodnje Proizvodnjom se mogu baviti i kategorije stanovnitva sa umanjenom radnom sposobnou ( invalidne i starije osobe) Brz obrt i povrat uloenih sredstava Mogunost saradnje-kooperacije proizvoaa sa veim preraivaima u regiji
93 93
Nedostaci kod proizvodnje pileeg mesa i konzumnih jaja: Skupa hrana (iz uvoza) Ovisnost od snabdjevaa skoro svih inputa u ovoj proizvodnji (iz uvoza) Nedostatak tradicije kod ovih proizvodnji Zapoljavanje u sektoru minimalno.
7.5.1. Plasman pileeg mesa i konzumnih jaja Kako u Srednjebosanskom kantonu nema veih preraivakih kapaciteta za ovu vrstu mesa, onda bi se proizvodnja morala bazirati na preraivakim kapacitetima u Sarajevskom i Zeniko-Dobojskom kantonu ili za potrebe drugih veih preraivaa u zemlji. Na podruju Zeniko-Dobojskog kantona postoje registrovane 3 manje klaonice peradi zanatskog kapaciteta, 2 valionice srednjeg obima proizvodnje (oko 30.000 uloenih jaja) i 4 mjeaone stone hrane. Takoe, na podruju Sarajevskog kantona postoje dva vea kapaciteta za preradu pileeg mesa Akova i Brojler, kod kojih postoji jo slobodnog kapaciteta za preradu pileeg mesa. Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (2001 2010), predvia i izgradnju jedne klaonice za pilie, to bi dalo vei zamah u ulaganju u ovaj sektor . Plasman jaja bi se mogao organizovati kroz osnivanje zadruga koje bi ove proizvode plasirala preko postojeih trnica ili preko novoizgraenih. 7.5.2. Opis predvienih ulaganja kod proizvodnje pileeg mesa Prema podacima iz Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (2001 2010), potronja pileeg mesa u Srednjebosanskom kantonu iznosi 10,5 kg po stanovniku, a proizvodnja samo 0,7 kg po stanovniku. Oekivati je da se u narednom periodu potronja pileeg mesa po stanovniku povea i unaoj zemlji jer se u svijetu ona kree i do 30 kg po stanovniku godinje. Da bi se ublaio veliki deficit kod proizvodnje pileeg mesa, neophodno je intenzivirati ovu proizvodnju kroz osnivanje mini farmi na podruju Srednjebosanskog kantona i to vie smanjiti razliku izmeu potronje i proizvodnje. (2001 2010), predvia da do 2010 godine doe do Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona poveanja ove proizvodnje sa navedenih 0,7 kg na 5 kg pileeg mesa po stanovniku, a isto tako predvia se i poveanje potronje sa sadnjih 10,5 kg na 14 kg po stanovniku godinje, to znai da bi trebalo doi do poveanja ukupne proizvodnje za 7,8 kg po stanovniku, to je godinja proizvodnja od 2.574.000 kg. Za ovaj nivo proizvodnje je potrebno utoviti oko 1.500.000 pilia godinje, raunajui 3% smrtnost i izlaznu teinu oienog pileta od 1,75 2,0 kg. Raunajui 5,5 turnusa godinje po proizvodnom objektu, to je proizvodnja od 273.000 komada po turnusu. Ako se uzme u obzir da je ozbiljnija proizvodnja mogua sa veim proizvodnim kapacitetima, a to je preporuka i Strategije razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (20012010), predlaemo farme za tov pilia kapaciteta od najmanje 5.000 komada po turnusu. Prema tome, za predvienu godinju proizvodnju od 2.574 tona pileeg mesa potrebno je izgraditi i opremiti 55 farmi kapaciteta 5.000 tovnih pilia. Navedena ulaganja je potrebno izvesti kroz tri segmenta: 1. Objekti i oprema za tov pilia 2. Sredstva za obrt i pokretanje proizvodnje 3. Sredstva za pokretanje klaonice na podruju SBK 7.5.3. Objekti i oprema za tov pilia Objekti prdstavljaju najveu investiciju u ovom segmentu. Povrina objekta za tov 5.000 pilia treba da iznosi najmanje 320 m2. Objekat je potrebno izraditi prema svim standardima i zahtjevima za
94
94
ovu proizvodnju, raunajui na poloaj objekta u okruenju, toplotu objekta, osvjetljenost, instalacije, provjetravanje, odvoz ubriva... Oprema ne predstavlja veliki izdatak, ali je vaan inilac u ukupnoj proizvodnji. Tabela 7/17. Investicije u osnovna sredstva za predloeni model 55 farmi
Opis investicije Izgradnja objekta dimenzija oko 330 m2 Oprema za tov pilia (Sistemi za napajanje i hranjenje, ventilatori ...) Ukupno: KM/objektu 80.000 20.000 100.000 Ukupno KM 4.400.000 1.100.000 5.000.000
Tabela 7/18. Godinji trokovi i izdaci kod proizvodnje pilia kapaciteta 5.000 komada
Opis trokova i izdataka Jednodnevni pilii (5.000 x 0,9 KM) Hrana za tov (4.850 x 4,5 kg x 0,8 KM) Struja, voda, prostirka, lijekovi Plate 2 mjeseca po jedan zaposlen x 750 KM Ukupno: KM/farmi 4.500 18.000 800 1.500 24.800 Ukupno u KM za 5,5 turnusa / godinje 24.750 99.000 4.400 9.000 137.150 Ukupni trokovi za 50 farmi u KM 1.361.250 5.445.000 242.000 450.000 7.498.250
Tabela 7/19. Trina vrijednost proizvodnje

Opis proizvodnje Pilii 4.850 x 1.9 KMx 6 KM/ kg Ukupno: KM/turnusu 55.290 55.290 Godinje KM/ turnusu 304.095 304.095 Za sve farme godinje KM 16.725.225 16.725.225
Tabela 7/20. Godinji prihodi kod proizvodnje pilia za farmere u kooperaciji (5.000 kom.)
Opis prihoda Bruto dobit (4.850 pilia x 0,57 KM / kom) 1.500 KM (2 plate) + 850 KM (struja, voda, piljevina) Ekstra dobit: KM/turnusu 2.765 2.350 415 Za 5,5 turnusa u godini 15.207 12.925 2.282 Za 55 predvienih farmi na podruju SBK 836.412 710.875 125.537
7.5.4. Klaonica za pilie Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (20012010), predvia izgradnju jedne klaonice kapaciteta najmanje 200 pilia na sat. Ovakva klaonica bi pruala usluge samo za odreeni broj kooperanata, ali bi za poetak bila dovoljna i zaposlila bi odreeni broj ljudi. Za potrebe ove proizvodnje bila bi potrebna klaonica veeg kapaciteta ili dvije klaonice navedenih kapaciteta. Ostatak proizvodnje bi se oslonio na navedene kapacitete u Sarajevu, Visokom i u drugim mjestima. Klaonica kapaciteta 200 pilia na sat mogla bi zaposliti 10-15 radnika i za njenu investiciju bi bilo potrebno oko 250.000 KM. 95 95
Tabela 7/21. Ukupna potrebna investicija u osnovna sredstva

Opis investicije Izgradnja objekata i oprema za 55 farmi Klaonica kapaciteta 200 komada / sat Ukupno: KM/ objektu 100.000 100.000 Ukupna investicija u KM 5.500.000 250.000 5.750.000
Od sredstava extra profita i dijela plata (do 250 KM mjeseno po radniku) godinje bi se moglo izdvajati oko 300.000 KM. Prema tome, ako bi se pristupalo kreditnim fondovima, onda je za vraanje kredita cca 5.500 000 KM + minimala kamata (2 %), potrebnih za osnovna sredstva i poetak proizvodnje, potrebno 18-20 godina. Ukoliko bi se adaptirali i prilagodili postojei objekti, ova zaduenja bi mogla biti manja i otplatni period bi bio krai, pa je u tom smislu potrebno napraviti inventuru postojeih objekata na podruju Srednjebosanskog kantona. 7.5.5. Opis predvienih investicija kod proizvodnje konzumnih jaja Kako i kod drugih proizvodnji, i ovdje se javlja problem negativnog bilansa izmeu proizvodnje i potronje, to dovodi u teak poloaj poljoprivredne proizvoae i potroae ovog proizvoda. Jo jedan segment koji treba napomenuti je i nedostatak tradicije i iskustva u intenzivnoj proizvodnji jaja kao i pileeg mesa. U blioj prolosti jedini nain proizvodnje pileeg mesa i jaja je bio ekstenzivni nain proizvodnje, gdje se perad hranila na otvorenom, uz manji dodatak koncentrovanog hraniva. Meutim, porast broja stanovnitva, posebno u gradovima zahtjeva i ozbiljniji pristup ovoj proizvodnji pa je neophodno osnivati farme veih kapaciteta sa uinkovitijim nainom iskoritavanja hrane i prostora. Prema Strategiji razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (20012010), potronja jaja u Srednjebosanskom kantonu iznosi 145 komada po stanovniku godinje, a proizvodnja samo 46,6 komada po stanovniku. Oekivati je da e se u narednom periodu, do 2015. godine, potronja jaja po stanovniku poveati na 155 komada godinje. Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (20012010) predvia da do 2010.godine intenzivira proizvodnju jaja i da dostigne veu proizvodnju od potronje, ime bi se postigao princip samodovoljnosti, te bi se dio proizvodnje mogao rasporeiavti po drugim kantonima i dijelovima BiH. Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (20012010), predvieno je da se proizvodi 170 jaja po stanovniku, tako da bi ukupnu proizvodnju trebalo poveati za novih 133,4 komada po stanovniku, to bi iznosilo oko 44.000.000 jaja godinje. Za ovu proizvodnju je neophodno obezbjediti najmanje 135.000 koka nosilja i kaveze-baterije za isti broj ivotinja, kao i smjetajne kapacitete. Postoji nekoliko varijanti koje su mogue za proizvodnju ovog broja jaja: Izgradnja manjeg broj farmi veeg kapaciteta Adaptacija i iskoritenje veeg broja postojeih kapaciteta sa manjim kapacitetom Kombinacija prva dva naina Kod prvog naina potrebno je izgraditi objekte kapacitata najmanje 10.000 komada koka, povrine 700 m2 te bi na kantonu bilo potrebno izgraditi 14 takvih objekata. Pored objekta, poterbno je obezbjediti kaveze i drugu opremu, jato koka nosilja i hranu za njih. U tabeli 7/24. prikazana je potrebna ulaganja u osnovna sredstva kod prvog naina za poetak proizvodnje.
96
96
Tabela 7/22. Ulaganja u osnovna sredstva za farme kapaciteta 10.000 koka nosilja
Opis investicije OSNOVNA SREDSTVA Izgradnja objekta dimenzija 750 m2 Kavezi ( 7 KM / koki) Ukupno: KM /objektu 150.000 70.000 220.000 Ukupna investicijska ulaganja za 14 farmi 2.100.000 980.000 3.080.000
Kod drugog naina je potrebno uloiti manje sredstava za objekte i moglo bi se uposliti vie ljudi. Tabela 7/23. Ulaganje o osnovna sredstva za farme kapaciteta 500 koka nosilja
Opis investicije Adaptacija objekata ( 270 ) Kavezi (7 KM po koki) Ukupno: KM/objektu 2.000 3.500 5.500 Ukupna investicijska ulaganja za 270 farmi 540.000 945.000 1.485.000
Tabela 7/24. Godinje prihodi za farmu kapaciteta 500 koka nosilja

Opis prihoda Jaja Izneene koke( 2 KM / koki) Ukupno prihodi: KM/fami 3.6135 1.000 37.135 KM/270 farmi 9.756.450 270.000 10.026.450
Tabela 7/25. Godinji rashodi za farmu kapaciteta 500 koka nosilja

Opis Koncentrovana hrana (0.13 kg / koki x 500 koka x 365 x 0.8 KM / kg) Koke nosilje ( 10 KM) po komadu ) Struja, voda Ambalaa Plate ( 1 plata 750 KM / farmi) Ukupno rashodi: KM / farma 18.980 5.000 1.500 2.200 9.000 36.680 KM/270 farmi 5.124.600 1.350.000 405.000 594.000 2.430.000 9.903.600
Tabela 7/26. Prihodi Rashodi

Opis Ukupno prihodi Ukupno rashodi Prihodi rashodi KM / farma 37.135 36.680 455 KM/ 270 farmi 10.026.450 9.903.600 122.850
Tabela 7/27. Trina vrijednost proizvodnje

Opis proizvodnje Jaja (328 jaja/koki x 500) Ukupno: Po farmi komada 164.000 164.000 0.22 KM/jaje 36.135 36.135 KM/270 farmi 9.756.450 9.756.450
97 97
Polazei od injenice da koke nosilje drane kaveznim nainom ne zauzimaju puno prostora (do 16 koka na m2), te da na terenu postoji veliki broj slobodnih objekata, prostora za smjetaj i proizvodnju jaja, predlaemo drugi nain investiranja ije bi prednosti bile: Mogunost zaposlenja veeg broja ljudi (najmanje 270) Manja investicija po proizvodnom objektu lake je doi do sredstava Mogunost osnivanja zadruge za plasman proizvedenih jaja Manja ukupna ulaganja Bolja iskoritenost slobodnih objekata Bolja rasporeenost proizvodnje na irem terenu Uteda u vremenu zapoinjanja proizvodnje. Iz ove proizvodnje bi se godinje moglo izdvajati za vraanje kredita oko 250.000 KM (dio iz plata 250 KM po plati i dio iz ekstra profita), te bi se kredit od cca 1.500 000 mogao vratiti za 12 godina. Tabela 7/28. Ukupna investicija za osnovna sredstva u peredarstvu
Opis investicije Osnovna sredstva za proizvodnju pilia Osnovna sredstva za proizvodnju konzumnih jaja Ukupno: KM 5.500.000 1.500.000 7.000.000
Mogu se oekivati viestruki efekti ovakvog ulaganja, ali su osnovni : Zaposlenje (ostvarivanje dobiti) najmanje 340 ljudi (270 u proizvodnji jaja i 70 u proizvodnji pilia ) Smanjenje siromatva Smanjenje trgovinskog deficita Ostvarivanje ciljeva strategije Dostupnost domaih proizvoda stanovnitvu Srednjebosanskog kantona i ire Stvarenje neovisnosti i smanjenje uvoza poljoprivrednih proizvoda.
7.6. Uzgoj ribe

Meso ribe bi trebalo da se jede najmanje dva puta sedmino, a prema zvaninim podacima riblje meso je zastupljeno na trpezama kod naeg stanovnitva. U BiH riba dugo nee biti sportski trofej u stilu ulovi, poljubi, pa pusti. U siromanoj dravi kao to je naa sve to se upeca to se i pojede. Statistike podatke da u stomaku svakog graanina BiH zavri samo oko 2,5 kg ribe godinje (u Evropi 14,5 kg), strunjaci osporavaju, uz tvrdnju da je taj prosjek vei, i to radi ulova sportskih ribolovaca. U Srednjebosanskom kantonu ima oko 1.500 sportskih ribolovaca, te i njihov ulov treba dodati zvaninoj statistici od 2,5 kg po stanovniku. U BiH trenutno ima neto preko 45 veih ribnjaka, sa godinjom proizvodnjom od 1800 tona, pri emu se oko 35% proizvodnje izveze i plasira na okolna trita. Cjelokupan izvoz se odvija posredstvom 4 najvea proizvoaa: Blagaj Mostar; Tropic Banja Luka, RIZ Biha i Burteks Trebinje. Blagaj i Tropic su orijentisani na prodaju preraene pastrmke, jer za to imaju kapacitete. Ove dvije firme s obzirom na izvoznu orijentaciju i veliku potranju ovih proizvoda mogu biti i partneri buduim investitorima. Riblje meso po nutritivnim karakteristikama spada u najkvalitetnije namirnice zbog: 98 bjelanevina visoke bioloke vrijednosti malog sadraja masti obilja mineralnih sastojaka i vitamina meso ribe sadri 100 puta vie joda od mesa sisara lahko se vari, a apsorbuje se ak 95 odsto proteina.
98
U Srednjebosanskom kantonu, prema izvorima Strategije razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (20012010), godinja proizvodnja ribe se kree oko 155 tona, to je sa 0,56 kg po stanovniku daleko ispod lokalnih potreba. Prikaz bilanasa proizvodnje i potronje u Srednjebosanskom kantonu u 1998. godini i ciljani bilans je dat u Tabeli 7/29. Tabela 7/29. Bilans i ciljani bilans proizvodnje i potronje ribe u SBK
Bilans Bilans 1998 Ciljani bilans 2010 Proizvodnja ha 0,9 tona 155 895 kg/stanovniku 0,6 2.8 tona 628 1.001 Potronja kg/stanovniku 2,5 3,1 Bilans (+/-) -473 -106 Stepen podmirenja 25 89
7.6.1. Plasman ribe Plasman ribe se odvija kroz postojee trnice i ugostiteljske objekte te proizvodnja novonastalih kapaciteta ne bi trebala da predstavlja vei problem. U ovom pravcu je ila i Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (20012010) i dala je predlog za izgradnju jednog pogona za preradu ribe kapaciteta 300 350 tona. Predlog za izgradnju ovog kapaciteta je da to bude podruje Bugojna ili Travnika, s obzirom na postojee kapacitete i ve steenu proizvodnu tradiciju. U toku je zavretak izgradnje pogona za preradu ribe u Bugojnu, za iju izgradnju su uloena ogromna sredstva, a kapacitet za preradu je 3.000 tona godinje, to je znatno vie od predvienog i od trenutne proizvodnje. To daje mogunost za izgradnju znatno vie malih ribnjaka u Srednjebosanskom kantonu i regionu. Ovaj pogon je jedna strateka investicija i potrebno im je pomoi da to prije ponu sa radom, to e dati jednu novu dimenziju i zamah u ovoj proizvodnji ne samo u BiH nego i ire. Plasman ribe bi se pored ve postojeih prodajnih mjesta mogao organizovati izgradnjom novih ribarnica i trnica na prostoru Srednjebosanskog kantona, a preraena riba ima svoje mjesto i u lanicama EU pa i ire. 7.6.2. Opis predvienih investicija i visina ulaganja Srednjebosanski kanton zahvaljujui svom hidropotencijalu spada u podruja gdje je mogue proizvoditi velike koliine ribe za potrebe cjelokupnog trita BiH. Duina vodotoka glavnih slivova rijeka Vrbasa, Lave i Fojnice iznosi preko 1.000 km. Ove vode po svojim biolokim i hemijsko-fizikim svojstvima ima prvu klasu kvaliteta vode, to obezbjeuje izvanredne uslove za uzgoj salmonidnih vrsta ribe. Uzgojni ribnjaci koji bi se trebali graditi spadaju u red porodinih ribnjaka sa povrinama do 100 m2 gdje bi jedno domainstvo imalo znaajne prihode i moglo bi da zaposli najmanje po jednog lana svoje porodice.
99 99
Tabela 7/30. Kapaciteteti i proizvodnja ribe u SBK 2000. godine

Redni broj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ukupno: Lokacija Bugojno 1 Bugojno 2 Busovaa 1 Busovaa 2 Busovaa 3 G Vakuf Kreevo N tarvnik -Rostovo N travnik- Opava Travnik Fojnica Povrina u ha 0,6 0,05 0,003 0,007 0,005 0,025 0,12 0,03 0,06 0,9 Proizvodnja u tonama 80 8 2,4 4,3 3,6 15 20 10 12 155
Izvor: Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (2001 2010) Tabela 7/31. Projekcija izgradnje pastrmskih ribnjaka u 2008 2012
Opina Kategorija ribnjaka Okanica reprocentar Pogon za preradu ribe Linija za proiz. hrane Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Uzgojni ribnjak Broj ribnjaka 1 1 1 6 2 3 3 3 3 2 6 3 3 3 37
Ukupni kapacitet (t) 5000000 kom mlai 1.5 2000 120 40 60 60 60 60 40 120 60 60 60 740
Bugojno Busovaa Donji Vakuf Fojnica Gornji Vakuf Kiseljak Kreevo Jajce Novi Travnik Travnik Vitez Ukupno:
Izvor: Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (2001 2010) Za proizvodnju predviene dodatne koliine ribe od 740 tona planirano je 37 ribnjaka sa povrinom od oko 4,0 ha povrine. Predvieni prosjeni ribnjak bi bio povrine 100 m2, sa kojeg bi se godinje moglo proizvoditi 20 tona ribe. Tabela 7/32. Investicije uu model ribnjaka od 100 m2i proizvodnjom ribe od 20 tona godinje
Opis investicije Izgradnja prosjenog ribnjaka povrine 100 m2 i proizvodnjom 20 tona u dva turnusa-godinje Ukupno: KM/ribnjaku 50.000 50.000 Ukupna investicijska ulaganja u KM 1.850.000,00 1.850.000,00
100
100
Tabela 7/33. Godinji trokovi kod proizvodnje konzumne ribe na ribnjaku 100 m2
Opis Riblja mla (500 kg/turnusu x 20 KM/ kg ) Riblja hrana ( 7 t / turnusu x 2.36 KM/kg Ostali trokovi Ukupno: KM/ribnjaku/turnusu 10.000 16.500 2.000 28.500 Godinji trokovi (2 turnusa) 20.000 33.000 4.000 57.000 Godinji trokovi (37 ribnjaka) 740.000 1.221.000 148.000 2.109.000
Tabela 7/34. Godinji prihodi kod proizvodnje konzumne ribe na ribnjaku 100 m2
Opis Konzumna riba ( 8 tona ribe/turnusu x 5,3 KM ) KM/turnusu 42.400 KM/godini (2 turnusa) 84.800 Ukupni prihodi za sve ribnjake 3.137.600
Tabela 7/35. Godinja dobit na jednom ribnjaku p 100 m2

Opis Total prihodi Total rashodi Prihodi rashodi KM / ribnjak 84.800 57.000 27.800 KM/ 37 ribnjaka 3.137.600 2.109.000 1.028.600
Napomena: U trokove nisu uraunate plate
Prema tome, moe se zakljuiti da bi ulaganje u uzgoj ribe bilo veoma profitabilno i strateki cilj Srednjebosanskog kantona bi trebao biti ulaganja ovu vrstu proizvodnje, posebno kada se zna da postoji veliki neiskoriteni hidro-potencijal. Otvorile bi se mogunosti za razvoj i turizma i ugostiteljstva i mogunost zapoljavanja, kao i dodatni prihodi za ve spomenute porodine ribnjake. Uloene investicije bi se mogle vratiti kroz nekoliko godina rada ribnjaka.
7.7. Dinamika i ukupna ulaganja u stoarskoj proizvodnji 20092015

Razvoj stoarstva na podruju Srednjebosanskog kantona e svakako zavisiti od obezbjeenja sredstava, investiranja u osnovna sredstva te dinamike raspodjele tih sredstava u pojedine segmente stoarske proizvodnje. Uzimajui u obzir vrstu proizvodnje, brzinu povrata sredstava kao i druge faktore, u narednoj tabeli je predloena dinamika i obim investicija u osnovna sredstva za podruje Srednjebosanskog kantona u periodu 20092015.godine. Tabela 7/36. Dinamika i visina ulaganja u osnovna sredstva u SBK (2009-2015)
Ulaganja u osnovna sredstva Govedarstvo Ovarstvo Proizvodnja pilia Proizvodnja konzumnih jaja Uzgoj ribe Ukupno: 2009 5.000 665 750 500 300 7.215 2010 15.000 665 600 500 300 17.065 Visina ulaganja ( u 000 KM) 2011 2012 2013 2014 30.000 20.000 16.766 15.000 665 665 665 0 700 800 900 1.000 500 250 32.115 0 500 21.965 0 500 18.831 0 0 16.000 2015 10.000 0 500 0 0 10.500 Ukupno 111.766 3.325 5.500 1.500 1.850 123.691
101 101
8. PELARSTVO
Podruje opina Bugojno, Busovaa, Dobreti, D.Vakuf, Fojnica, G.Vakuf, Jajce, Kiseljak, Kreevo, N. Travnik i Vitez ima izvanredne uslove za razvoj pelarstva. Znaajne povrine uma, livada, panjaka obrasle umskim rastinjem, obilje vonih vrsta, ljekovitih trava predstavlja kvalitetan resurs medonosnog bilja koji omoguava znatno vei broj proizvodnih konica u odnosu na postojee stanje. Obilje i razliitost medonosnog bilja, kao i razliita klimatska podruja, omoguavaju proizvodnju vie vrsta medova (sortni medovi), sve vie traenih na tritu. Velika prostranstva ine potpuno ekoloki iste cjeline na kojima se mogu proizvesti pelinji proizvodi organskog porijekla.
Slika 8/1. Konice pela Slika 8/2. Pele na ispai Pelarstvo kao djelatnost indirektno uestvuje u proizvodnji voa i ostalih poljoprivrednih kultura. Svojom opraivakom djelatnou, pele poveavaju prinose i kvalitet mnogih vrsta poljoprivrednih kultura i, prema nekim procjenama, ekonomski efekti su vei 20 60 puta od efekata koji se mjere kroz cijenu pelinjih proizvoda. Prema podacima nadlenih opinskih slubi, trenutno stanje broja pelinjih drutava prezentirano je u sljedeoj tabeli. Tabela.8/1 Broj pelinjih drutava
OPINA Bugojno Busovaa Dobrati Donji Vakuf Fojnica Gornji Vakuf Jajce Kiseljak Kreevo Novi Travnik Travnik Vitez UKUPNO: Konica/kom. 1.900 800 20 1.000 2.000 1.600 1.120 700 300 900 9.040 682 20.062
Ve je naglaeno da ove opine imaju izvanredne uslove za proizvodnju pelinjih proizvoda; ipak, broj pelinjih drutava je vrlo mali u odnosu na mogunosti u pogledu pelinje pae. Prosjeni prinosi meda po proizvodnom drutvu su oko 10 kg. Meutim potrebno je naglasiti da na ovim opinama ima izvanrednih pelara koji ostvaruju znatno vee prinose. Projekcija pelarstva do 2015 godine koncipiraa je na osnovu postojeeg stanja pelarstva u 2009 godini. Treba napomenuti da je vrlo mali broj pelara kojima je to osnovno zanimanje, ali da pojedini
102
102
pelari ve sada uz primjenu savremenih tehnologija pelarenja ostvaruju prinose i do 40 kg meda po konici. Osnovni cilj projekcije razvoja je poveanje broja konica, profesionalnih pelara i dostizanje prosjenih prinosa meda od 20 kg po konici, koliki su sadanji prinosi u zemljama koje imaju razvijenu ovu proizvodnju.
8.1. Proizvodni modeli

Proizvodni modeli su koncipirani na bazi izuzetno povoljnih agroekolokih uslova cjelokupnog podruja Srednjebosanskog kantona, interesa proizvoaa koji bi se opredijelili za bavljenje pelarstvom kao osnovnom djelatnou i proizvodnje sa kombinovanom proizvodnjom pelarstvo-ljekovito bilje, voe i povre. Dugogodinjim praenjem na podruju opina u jednom desetogodinjem vremenskom periodu u prosjeku ima: 1 do 3 bespane godine, 2 do 3 godine sa natprosjenim prinosom, 3 do 4 godine sa prosjenim prinosom. Tabela 8/2. Model I Osnovna djelatnost- pelarstvo-100 proizvodnih konica
Investiciona ulaganja 1.Konice 2. Rojevi 3.Satne osnove 4. Reetke 5. ica za okvirove 6. Pogae za prihranu 7. Ambalaa i nalijepnice 8. Lijekovi 9. Ostali trokovi Ukupno: Iznos u KM 10.000 8.000 6.000 1.000 300 800 2.400 500 500 29.500 25.000 I godina Proizvodnja-prihodi Med 3.000 kg8 KM/kg Rojevi 2050 Iznos u KM 24.000 1.000
Tabela 8/3. Model I Osnovna djelatnost pelarstvo 100 proizvodnih konica

Investiciona ulaganja 1.Konice za proirenje (20 kom.) 2.Satne osnove 3. Reetke 4. ica za okvirove 5. Ambalaa i nalijepnice 6. Lijekovi 7. Transport-nove destinacije Ukupno: Iznos u KM 2.000 1.200 200 60 2.400 600 2.000 9.420 30.600 II godina Proizvodnja-prihodi Rojevi 20 50 KM Vosak 80 kgx 10KM Iznos u KM 28.800 1.000 800
Med 30 kg/konici 3.600 kg x 8 KM
103 103
Tabela 8/4. Rekapitulacija proizvodnog modela I

Pokazatelji Trokovi Prihod Dobit Prva godina proizvodnje 29.500 25.000 Druga godina proizvodnje 9.420 30.600 Ukupno 38.920 55.600 16.680
Tabela 8/5. Model II - 50 proizvodnih konica

Investiciona ulaganja 1. Konica 2. Rojevi 3. Satne osnove 4. Reetke 5. Pogae za prihranu 6. ice za okvire 7. Ambalaa i naljepnice 8. Lijekovi 9. Ostali trokovi UKUPNO: Iznos KM 5.000 4.000 3.000 1.500 400 150 1.200 250 250 14.750 12.500 I godina Proizvodnja -prihod Med 1.500 kg x 8 KM Rojevi 10 x 50 KM Iznos KM 12.000 500
Tabela 8/6. Model II - 50 proizvodnih konica

Investiciona ulaganja 1. Konica za proirenje 2. Satne osnove 3. Reetke 4. ice za okvire 5. Ambalaa i naljepnice 6. Lijekovi 7. Transport-nove destinacije UKUPNO: Iznos KM 1.000 600 100 30 1.200 300 1.000 4.720 15.200 II godina Proizvodnja -prihod Med 1.800 kg x 8 KM Rojevi- 10 x 50KM Vosak 30 kg x 10 KM Iznos KM 14.400 500 300
Tabela 8/7. Rekapitulacija proizvodnog modela II

Pokazatelji Trokovi Prihod Dobit Prva godina proizvodnje 14.750 12.500 Druga godina proizvodnje 4.720 15.200 Ukupno 19.470 27.700 8.230
104
104
Tabela 8/8. Model III - 20 proizvodnih konica

Investiciona ulaganja 1. Konica 2. Rojevi 3. Satne osnove 4. Reetke 5. ice za okvir 6. Pogae 7. Ambalaa i nalj. 8. Lijekovi 9. Ostali trokovi Ukupno: Iznos KM 2.000 1.600 1.200 200 60 160 480 100 100 5.740 4.250 I godina Proizvodnja -prihod Med 500 kg x 8 KM Rojevi 5x 50 KM Iznos KM 4.000 250
Tabela 8/9. Model III -20 proizvodnih konica

Investiciona ulaganja 1. Konica za proirenje 5 kom. 2. Satne osnove 3. Reetke 4. ice za okvire 5. Pogae 6. Ambalaa i nalj. 7. Lijekovi 8. Transport Ukupno: Iznos KM 500 300 50 30 40 600 125 500 2.485 5.250 II godina Proizvodnja -prihod Med 625kg.x 8KM Rojevi 5x 50KM Iznos KM 5.000 250
Tabela 8/10. Rekapitulacija proizvodnog modela III

Trokovi Prihod Dobit Prva godina proizvodnje 5.740 4.250 Druga godina proizvodnje 2.485 5.250 Ukupno 8.225 9.500 1.275
Iz ponuenih proizvodnih modela vidljivo je da je pelarstvo profitabilna proizvodnja, a uslovi za to su permanentna edukacija proizvoaa i odgovarajua kreditna sredstva sa grace periodom od 12 mjeseci i kamatnom stopom od 2% te kontinuitet poticaja po pelinjem drutvu.
105 105
9. INDUSTRIJA ZA PRERADU POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA

Na podruju projekta postoji nekoliko znaajnih kapaciteta za preradu mesa, mlijeka i ita (Kreevo, Dolac, Turbe, Bugojno, Gornji Vakuf), koji izuzev pogona za preradu mlijeka najveim dijelom obezbijeuju potrebne sirovine iz drugih dijelova Bosne i Hercegovine ili iz uvoza. Na podruju projekta praktino ne postoji neki znaajniji kapacitet za preradu voa i povra, iako postoje izuzetno povoljne prirodne i druge pogodnosti za proizvodnju kvalitetnog voa i povra. Satanje je gotovo identino i na podruju Sarajevskog i Zeniko-dobojskog kantona, a zbog toga se velike koliine svjeeg i gotovo sve koliine preraenog voa i povra obezbjeuju sa drugih podruja Bosne i Hercegovine ili uvoze iz novonastalih drava.
9.1. Rashladno-skladini kapaciteti

Postojanje odgovarajuih kapaciteta savremenih rashladnih skladita temeljni je preduslov stabilnog razvoja primarne proizvodnje i uspjenog marketinga svjeeg voa i povra. Isto tako, postojanje odgovarajuih savremenih rashladnih kapaciteta za smrzavanje i distribuciju brojnih vrsta voa i povra pradstavlja jedinu pouzdanu garanciju stabilne proizvodnje i kontinuiranog snabdjevanja potroaa u toku cijele godine.
9.2. Stanje rashladnih kapaciteta u Bosni i Hercegovini i na podruju projekta

Bosna i Hercegovina kao biva republika u okviru Jugoslavije bila je na posljednjem mjesta po izgraenosti rashladnih kapaciteta mjereno m na 100.000 stanovnika, sa samo 50% prosjeka zajednike drave. Od 1992. godine do danas, rashladno skladini ili proizvodno skladini kapaciteti znatno su poveani u cjeloj Evropi, ukljuujui i novonastale drave od bivih jugoslovenskih Republika. U tom pogledu Bosna i Hercegovina je izuzetak. Izuzev Klas-ove hladnjae u Sarajevu od oko 1.000 tona skladinog kapaciteta u jednovremenom unosu i hladnjae vedske kompanije Ole Nilssen u Potoarima kod Srebrenice kapaciteta 1.200 tona, nije izgraena nijedna industrijska hladnjaa za smrzavanje poljoprivrednih proizvoda. Izgraeno je nekoliko manjih kapaciteta za skladitenje svjeih proizvoda Bijeljina, apljina, Ljubuki, Berkovii. U meuvremenu su neki svojevremeno savremeni i vrlo znaajni industrijski rashladni kapaciteti (Gorade, Zvornik, Bijeljina, Bosanski amac) amortizovani i tehniki prevazieni, a neki rashladnoskladini kapaciteti kao to je Sarajevka trnica, viespratna hladnjaa Simes-a, hladnjaa u Tuzli, porueni ili su promijenili namjenu koritenja. To znai da je sadanje stanje veih rashladnih kapaciteta priblino na nivou od prije 20 godina. Stanje na podruju Srednjebosanskog kantona je nepovoljnije i u odnosu na prosjek Bosne i Hercegovine, s obzirom da jo uvijek ne postoje rashladni industrijski kapaciteti za smrzavanje i skladitenje poljoprivrednih proizvoda. Zbog toga se namee potreba planski osmiljene izgradnje odgovarajuih industrijskih rashladnih kapaciteta, jer se samo tako moe raunati na bri i stabilniji razvoj poljoprivrede, a posebno proizvodnje voa i povra i kontinuirano snabdjevanje potroaa kvalitetnim poljoprivredno-prehrambenim proizvodima.
9.3. Stanje primarne proizvodnje voa i povra

U posljednjih nekoliko godina podignute su znaajne povrine novih zasada razliitih vonih vrsta na podruju cijele Bosne i Hercegovine: jabuka, kruka, ljiva, vinja, malina, jagoda i breskva. I na podruju projekta su podignute odreene povrine savremenih zasada: jabuke, maline, ljive i jagode. Isto tako, postoji interes veeg broja poljoprivrednika za podizanje savremenih vonjaka, ali zbog neorganizovanog nastupa na tritu i nemogunosti proizvoaa da kvalitetno rijee pitanje skladitenja, nudi se jabuka neposredno nakon berbe kada je ponuda najvea, a cijene najnie. Proizvoai koji imaju uglavnom 106
106
male povrine vonjaka izlaze na trite neorganizovano, rue realne cijene proizvoda, proizvodi nisu na odgovarajui nain sortirani, upakirani, deklarirani i kvalitetno ispitani, te kao takvi ne mogu biti znaajni partneri u pregovorima sa velikim maloprodajnim lancima, veletrnicama ili za eventualni izvoz. Drugo, nedostaje i potrebna oprema za pripremu proizvoda za trite, ureaji za sortiranje i pakovanje, box palete i drugo, koja je izuzetno skupa i ima uglavnom prevelike kapacitete za nae male proizvoae, te oni u pravilu ne mogu individualno investirati. Iz iskustva susjednih zemalja i zemalja u tranziciji koje su ve postale lanice Evropske unije, uspjeh odnosno neuspjeh svake markentike organizacije (veletrnice, logistiki centri, zadruge, asocijacije proizvaa) ovisit e o odlunosti drave da striktno kontrolira markentike kanale i onemogui nelojalnu konkurenciju. Drugi paralelan proces je prisustvo meunarodnih maloprodajnih lanaca i brza ekspanzija njihovih maloprodajnih supermarketa, to rezultira brzim poveanjem njihovih udjela na tritu na malo, posebno u urbanim sredinama; oekuje se njihova dalja ekspanzija, kao to je to ve situacija u razvijenim zemljama Evropske unije. Analizirajui trenutne mogunosti ponude bh. roba, evidentno je da one ne mogu zadovoljavati zahtjeve i standarde maloprodajnih supermarketa, to rezultira daljim padom udjela bh. proizvoda na tritu. Zbog toga je neophodno da se proizvodne organizacije vrsto ugovorno veu sa veletrgovcima, preraivaima i izvoznicima, a da bi se to ostvarilo, proizvoai moraju zadovoljiti brojne kriterije.
9.4. Konkurentnost i opstanak proizvodnje svjeeg voa i povra na podruju projekta i Bosne i Hercegovine
Najvaniji zadatak svih nivoa vlasti (opine, kantoni, entiteti, BiH) jeste da preduzmu mjere koje e osigurati opstanak i dugoronu konkurentnost poljoprivrednih proizvoaa. Osnovni preduslovi za ostvarivanje toga cilja su sljedei: koncentracija proizvoda putem osnivanja markentikih organizacija proizvoaa-kooperanata; maksimalno ouvanje kvaliteta proizvoda izgradnjom savremenih rashladnih kapaciteta; standardizacija u kvaliteti i pakovanju putem ulaganja u opremu za sortiranje i pakiranje. Meutim, vrlo vaan preduslov za uspjenu realizaciju projekta je eliminisanje sivog trita i efikasno provoenje trnih propisa koji e osigurati zakonitu, transparentnu i korektnu konkurentnost. Ukoliko taj uslov ne bude ispunjen, proizvoai nee moi ispuniti zahtjeve maloprodajnih supermarketa koji e imati sve vei udio na tritu, poveat e se dominacija uvoznog voa i povra i postupno e se gubiti i postojei udio na tritu.
9.5. Prijedlog optimalnog rjeenja

Na osnovu postojeeg stanja i oekivanih, sve brih promjena u strukturi potronje hrane i veeg udjela supermarketa u snabjevanju potroaa svjeom hranom, predlae se slijedei nain izgradnje rashladnih kapaciteta na podruju projekta. 1. da se na podruju projekta izaberu lokacije i obezbijede graevinske parcele za izgradnju rashladnih kapaciteta za skladitenje, pakeraj i distribuciju svjeeg voa i povra i kapaciteta za smrzavanje i pripremu za domae i inostrano trite smrznutog voa i povra. 2. da se projekat rashladnih kapaciteta koncipira kao permanentni projekat sa faznom realizacijom u pogledu poveanja kapaciteta, tehnike opremljenosti, te dopune asortimana svjeih i smrznutih proizvoda namjenjenih domaem i inostranom tritu. 3. da se projekat finansira uglavnom iz javnog i privatnog kapitala, a tek kasnije, u drugoj fazi ako bude trebalo, iz odgovarajuih kredita. 4. da nosioci projekta budu asocijacije poljoprivrednika i da se nakon realizacije prve faze projekta formira nova oranizacija pravno lice. 107 107
5. da se upravljanje skladino-rashladnim kapacitetom prepusti neposrednim korisnicima ili asocijacijama poljoprivrednih proizvoaa. 6. da se uz rashladne kapacitete razvijaju i drugi komplementarni programi sa ciljem da se formiraju finansijski samoodrivi, profitabilni, preraivako-rashladni kapaciteti sa dvostrukim ulogom: da budu pouzdan garant stabilnog razvoja proizvodnje voa i povra i stvaranje mogunosti za formiranje velikog broja samoodrivih poljoprivrednih domainastava; da se obezbijede uslovi za kontinuirano snabdjevanje potroaa kvalitetnim, savremeno pripremljenim svjeim i smrznutim voem i povrem po konkurentnim cijenama. 7. da svi relevantni subjekti: opine, kanton, Federacija, asocijacije poljoprivrednika i dioniari prihvate predloeni koncept i idejno rjeenje kao temeljni dokumenat koji se tokom fazne realizacije moe po potrebi korigovati. 8. da opine, kanton i Federacija prioritetno razliitim potporama, finansijskim grantovima i olakicama pomau realizaciju ovakvih projekata i da ovakvi kapaciteti budu opremljeni odgovarajuom tehnolokom opremom za pripremu i pakiranje svjeeg i smrznutog voa i povra po aktuelnim kriterijima koji vae na podruju zemalja EU. Posebnu pogodnost u koritenju razliitih potpora i finansijskih olakica treba omoguiti veim rashladno-skladinim i rashladno preraivakim kapacitetima kojima se finansijski isplati instaliranje skupe tehnoloke opreme, a takva oprema je osnovni preduslov dobijanja proizvoda koji zadovoljava kriterije koji vae na podruju zemalja Evropske unije.
9.6. Osnovni podaci o privrednim drutvima-preraivaima na podruju projekta

Zdravlje d.o.o. Busovaa-Kauni za primarnu proizvodnju i preradu poljoprivrednih proizvoda ima obezbijeen projekat, investicioni program i prostorno povoljno lociranu graevinsku parcelu. Preraivaki kapacitet je namanjen za pripremu svjeeg voa i povra za trite, za smrzavanje i pripremu za trite jagodastog voa i nekih vrsta povra i za program suenja i pripremu za trite suhe ljive, umskih plodova i ljekovitog bilja. Projekat je fleksibilno postavljen, tako da se mogu nesmetano poveati kapaciteti, proiriti asortiman prerade i primijeniti novi tehnoloki postupci, kao to su tzv. ULO-haldnjae. Razvojni program Zdravlje d.o.o. predstavlja potpuni garant razvoja obimne proizvodnje voa i povra i ukljuenje velikog broja poljoprivrednih proizvoaa u programiranu proizvodnju. Heko d.o.o. Bugojno za primarnu proizvodnju i preradu: u fazi je izgradnja rashladno-skladinog kapaciteta za hlaenje, pripremu i pakovanje svjeeg voa i povra. Projekat je fleksibilno postavljen, tako da se prva faza od oko 500 tona skladinog kapaciteta u jednovremenom unosu moe viestruko poveati. Projektom je predvien tzv. ULO-postupak, to je jedan od bitnih preduslova za visok kvalitet proizvoda. IMB-komerc Bugojno je ve afirmisano poljoprivredno preduzee sa razvijenom proizvodnjom kvalitetnog sjemenskog i merkantilnog krompira, jabuke, maline i vonih sadnica. Trenutno realizuje projekat rashladno-skladinog kapaciteta od 300 tona u jednovremenom unosu, uz mogunost dogradnje kapaciteta. Biser d.o.o. Bugojno za primarnu proizvodnju i preradu voa i povra posjeduje projekat i investicioni program rashladno-skladinog i rashladno-proizvodnog kapaciteta 1.200 tona u jednovremenom unosu. S obzirom da ne planiraju vei obim proizvodnje na vlastitom zemljitu, dugoroni planovi izgradnje preradnih kapaciteta predstavljaju garanciju za ukljuivanje velikog broja poljoprivrednih proizvoaa u organizovanu proizvodnju voa i povra. Flores d.o.o. Gornji Vakuf Uskoplje je ve afirmisana kompanija za proizvodnju, preradu i plasman voa, povra, umskih plodova i ljekovitog bilja. Flores d.o.o. uporedo podie rashladnoskladine kapacitete koji e omoguiti velikom broju poljoprivrednih proizvoaa dugoronu proizvodnu orijentaciju na podruju voa i povra.
9.7. Kratka informacija o ULO hladnjaama

ULO (Ultra low oxygen) hladnjae su hladnjae III generacije za dugotrajno uvanje nekih vrsta voa i povra. III generacija hladnjaa ili ULO hladnjaa, rezultat je prouavanja fiziologije plodova.
108
108
Osnovni princip rada ULO hladnjaa svodi se na kontrolu plinova (krajnje smanjenje uea kiseonika i znatnijeg poveanja ugljinog dioksida CO2), kontrolu vlage (poveanje vlage) i kontrolu temperature (smanjenje temperature). Ova tehnologija se razlikuje od tehnologije hladnjaa II generacije u tome to se radikalnim smanjenjem uea kisika i poveanjem ugljinog dioksida u atmosferi rashladne elije smanjuje intenzitet disanja ploda i eliminiraju sekundarni tetni uticaji ugljinog dioksida. U takvim uslovima usporavaju se svi bioloki procesi u plodovima, tako da su neke kulture (npr.jabuka) mogu uskladititi 12 i vie mjeseci, a da ne doe do znaajnijih kvalitativnih promjena u plodu, a ujedno je umanjena opasnost nekih fiziolokih bolesti. Mogunost tako dugotrajnog kvalitetnog skladitenja voa i povra produava sezonu tranje i garantira snabdijevanje kvalitetnim svjeim voem i povrem tokom cijele godine, to ima znaajne markentike efekte. U Bosni i Hercegovini izgraena je uz pomo znaajnog podsticaja USAID-LAMP projekta, prije tri godine, prva ULO hladnjaa u Bijeljini kapaciteta 500 tona skladinog prostora. Primjera radi, Hrvatska, koja znatno zaostaje u tom pogledu za Slovenijom i zemljama Evropske unije, ve je realizovala 75% kapaciteta ULO hladnjaa dravnog projekta izgradnje 40.000 tona kapaciteta ULO hladnjaa u jednovremenom unosu.
109 109
Tabela 9/1. Projekcije potreba rashladno-skladinih i preraivakih kapaciteta na podruju projekta u tonama po vrstama voa i povra u 2015. godini
PRIVREDNA DRUTVA Heko Bugojno 100 200 100 200 600 200 600 100 900 1.500 1.500 100 600 1.500 500 400 600 600 1.600 3.850 900 2.250 600 1.110 150 400 600 200 1.200 3.200 600 1.000 1.000 2.600 5.800 200 360 1.000 200 100 200 4.260 3.600 550 8.910 18.050 4.000 3.000 1.000 2.300 10.300 28.350 300 1.140 2.000 9.140 100 300 500 1.700 120 500 1.470 1,50 3,60 1,80 1,50 1,00 0,60 0,80 1,00 0,80 0,40 0,40 0,70 100 600 500 4.400 1,80 100 120 500 1.570 1,20 IMBKomerc Bugojno Biser Bugojno Ostali preraivai UKUPNO KM/kg Iznos u KM
110
750 3.000 750 600 5.100 200 100 200 2.500 1.800 300 5.100 10.200 3.000 900 1.000 600 5.500 15.700 1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
110
R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
Ukupno (1-4)
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
10
Kruka
Ukupno (5-10)
Svega (1-10)
11
Kornioni
12
Krompir
13
Korjenasto povre
14
Ostalo povre
Ukupno (11-14)
Sveukupno (1-14)
9.8. Prerada, dorada i pakovanje umskih plodova ljekovitog bilja

Podruje Srednjebosanskog kantona raspolae znaajnim koliinama kvalitetnog umskog voa, gljiva i ljekovitog bilja kao to su: borovnica, brusnica, drenjina, kupina, ipurak, vrganj, lisiarka, srijemo, zova i dr. Ovo je podruje srazmjerno povrini daleko najbogatije ovim sirovinama u cijeloj Bosni i Hercegovini. Zbog izuzetno dobrog kvaliteta i permanentne tranje na domaem, a posebno inostranom tritu, ove vrste sirovina predmet su interesa brojnih nakupaca i preraivaa iz drugih dijelova Bosne i Hercegovine. Ovakvo stanje direktna je posljedica nedostatka nekog znaajnijeg preraivakog kapaciteta na ovom podruju. Zbog toga najvei dio ukupnog profita na tritu prodaje ostvaruju kompanije iz drugih dijelova Bosne i Hercegovine. Zbog toga je neophodno odgovarajuim potporama i finansijskim pogodnostima materijalno-tehniki osposobiti 4-5 privrednih drutava za prihvat cjelokupnih koliina ovih sirovina, kvalitetnu preradu primjenom savremenih tehnologija suenja i smrzavanja, odgovarajue skladitenje i pripremu za domae i inostrano trite.
9.9. Skladita za krompir

Krompir je najvie zastupljeno povre u ishrani ljudi u Bosni i Hercegovini i cijeloj Evropi. Bosna i Hercegovina, a posebno podruje Srednjebosanskog kantona, posjeduje povoljne prirodne uslove za proizvodnju dovoljnih koliina kvalitetnog sjemenskog i merkantilnog krompira za potrebe tria u Bosni i Hercegovini i za izvoz. Zbog nedostatka odgovarajue agrarne politike, Bosna i Hercegovina je stalni uvoznik preko 50% koliina sjemenskog krompira i povremeno veih koliina merkantilnog krompira i tako pogorava poloaj svojih poljoprivrednika i platno-devizni bilans zemlje. Jedan od bitnih preduslova za proizvodnju dovoljnih koliina kvalitetnog sjemenskog i merkantilnog krompira za potrebe trita BiH i za izvoz je postojanje odgovarajuih skladita za krompir. Zbog toga bi trebalo postojee namjenski graeno skladite zemljoradnike zadruge Fojnica osposobiti za takvu namjenu, a na podruju Bugojna za potrebe postojeih, ve afirmisanih proizvoaa odgovarajuom potporom pomoi izgradnju savremenog skladita za sjemenski i merkantilni krompir. Zbog izrazite privredne nerazvijenosti, podruje opine Dobreti treba biti posebna briga Srednjebosanskog kantona i FBiH. U okviru ovog programa neophodno je razliitim potporama materijalno-tehniki i kadrovski osposobiti postojeu potpuno ne,uinkovitu poljoprivrednu zadrugu. Tako osposobljena zadruga treba dugorono programirati realno ostvarivu proizvodnju sjemenskog krompira i govedarsku proizvodnju mesa i mlijeka. Za ove vrste proizvodnje postoje najpogodniji prirodni i drugi uslovi. Znaajniji obim proizvodnje sjemenskog krompira, mlijeka i goveeg mesa omoguio bi otvaranje veeg broja novih radnih mjesta u poljoprivredi i ubrzao ekonomski razvoj podruje opine Dobretii.
111 111
10. PRIJEDLOZI MODELA SAMOODRIVE, RADNO-INTENZIVNE PROIZVODNJE NA MALOM POLJOPRIVREDNOM POSJEDU

I Primjer Tabela 10/1. Posjed povrine do 1 ha
Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Kornion na mrei 5 Duhan-Berlej 6 Ljekovito bilje UKUPNO: Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,10 0,10 0,70 Prinos u kg 1500 3000 2000 4000 300 100 KM/kg 1,20 1,90 1,20 0,80 3,60 6,50 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 3.200 1.080 650 14.830
II Primjer Tabela 10/2. Posjed povrine do 1 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kornion na mrei 4 Duhan-Berlej 5 Ljekovito bilje UKUPNO: Povrine u ha 0,10 0,20 0,20 0,10 0,10 0,70 Prinos u kg 1500 3000 8000 300 100 KM/kg 1,20 1,90 0,80 3,60 6,50 Iznos KM 1.800 5.700 6.400 1.080 650 15.630
III Primjer Tabela 10/3. Posjed povrine do 2 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Kornion na mrei UKUPNO (1-4): 5 1 Krava - mlijeko 6 1 June iva mjera UKUPNO (1-6): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,50 1,20 1,70 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 4000 10500 3000 220 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 0,80 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 3.200 13.100 2.250 1.320 16.670
112
112
IV Primjer Tabela 10/4. Posjed povrine do 2 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Kornion na mrei 5 Ljekovito bilje UKUPNO (1-5): 6 1 Krava - mlijeko 7 1 June iva mjera UKUPNO (1-6): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,10 0,60 1,20 1,70 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 4000 100 10500 3000 220 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 0,80 6,50 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 3.200 650 13.750 2.250 1.320 17.320
V Primjer Tabela 10/5. Posjed povrine do 3 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Ljekovito bilje 5 ljiva UKUPNO (1-5): 6 1 Krava - mlijeko 7 1 June iva mjera UKUPNO (1-7): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,80 1,30 1,20 2,50 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 100 20000 3000 220 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 6,50 0,60 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 650 12.000 22.550 2.250 1.320 26.120
VI Primjer Tabela 10/6. Posjed povrine do 3 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Kornion na mrei 5 Ljekovito bilje UKUPNO (1-5): 6 2 Krava - mlijeko 7 2 June iva mjera UKUPNO (1-7): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,10 0,60 2,40 3,00 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 4000 100 6000 220 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 0,80 6,50 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 3.200 650 13.750 4.500 2.640 20.890
113 113
VII Primjer Tabela 10/7. Posjed povrine do 3 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Jabuka UKUPNO (1-4): 5 1 Krava - mlijeko 6 1 June iva mjera UKUPNO (1-6): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,80 1,20 1,20 2,40 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 20.000 3000 220 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 0,80 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 16.000 25.900 2.250 1.320 29.470
VIII Primjer Tabela 10/8. Posjed povrine do 4 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Ljekovito bilje 5 ljiva UKUPNO (1-5): 6 2 Krave - mlijeko 7 2 Juneta iva mjera UKUPNO (1-7): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,80 1,30 2,40 3,70 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 100 20000 6000 220 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 6,50 0,60 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 650 12.000 22.550 4.500 2.640 29.690
IX Primjer Tabela 10/9. Posjed povrine do 4 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Ljekovito bilje 5 ljiva UKUPNO (1-5): 6 2 Krave - mlijeko 7 2 Juneta iva mjera UKUPNO (1-7): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,80 1,30 2,40 3,70 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 4000 20000 6000 220 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 0,60 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 3.200 12.000 25.100 4.500 2.640 32.240
114
114
X Primjer Tabela 10/10. Posjed povrine do 5 ha

XI Primjer Tabela 10/11. Posjed povrine do 5 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Kornion na mrei 5 ljiva UKUPNO (1-5): 6 3 Krave - mlijeko 7 3 Juneta iva mjera UKUPNO (1-7): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,80 1,30 3,60 4,90 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 4000 20000 9000 660 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 0,80 0,60 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 3.200 12.000 22.550 6.750 3.960 35.810
XII Primjer Tabela 10/12. Posjed povrine do 5 ha

Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Kornion na mrei 5 Ljekovito bilje UKUPNO (1-5): 6 3 Krave - mlijeko 7 3 Juneta iva mjera UKUPNO (1-7): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,10 0,60 3,60 4,20 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 4000 100 9000 660 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 0,80 6,50 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 3.200 650 13.750 6.750 3.960 20.890
Mogue su i druge kombinacije proizvodnih modela, uz uslov da takva proizvodnja ima obezbijeen plasman.
115 115
11. PREGLED STATISTIKIH PODATAKA I TEMELJNIH POKAZATELJA RAZVOJA PO OPINAMA

U ovom segmentu prezentirani su kao anex za svaku opinu pojedinano sljedei podaci: osnovni statistiki podatci; prijedlog razvoja voarske proizvodnje; pregled potrebnih koliina sadnog materijala; proizvodnja ita; prijedlog razvoja proizvodnje povra; organska proizvodnja; pregled stanja stoarstva; projekcija razvoja pelarstva; projekcija potreba rashladno-skladinih i preraivakih kapaciteta u 2015. godini; tabelarni pregled po vrstama, godinama, obimu, investicionim ulaganjima i proraunom vrijednosti projecirane proizvodnje u 2015. godini.
116
116
ANEX OPINA BUGOJNO
117 117
Tabela 11/1. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Bugojno

Redni broj 1 2 3 Vrsta proizvodnje Povrina km2 ili ha Oranice u ha Vonjaka u ha rodnih stabala ljiva rodnih stabala jabuka rodnih stabala kruaka rodnih stabala treanja rodnih stabala oraha sadnica malina 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Livada u ha Panjaka u ha uma u ha Neplodno zemljite Broj stanovnika-ukupno U tome mukaraca U tome ena Broj domainstava Broj raseljenih i izbjeglih osoba Broj povratnika Broj invalida Broj poljoprivrednih domainstava Broj zaposlenih u dravnom sektoru Broj zaposlenih u privatnom sektoru Broj nezaposlenih na birou rada Uee starosne grupe od 15-64 god. Goveda-ukupno Od toga krava muzara Broj ovaca Broj svinja Broj konja Broj koza Broj peradi Broj traktora Broj traktorskih prikljuaka Broj motokultivatora Broj prikljuaka za motokultivator Broj travokosaica Broj itnih kombajna Broj kamiona za transport Broj laktofriza za mlijeko Broj magacina za otkup i snadbjevanje Broj poljoprivrednih apoteka Broj konica pela Trna proizvodnja povra-tona Trna proizvodnja voa-tona Trna proizvodnja itarica-tona Trna proizvodnja mlijeka(lit+temp) Trna proizvodnja juneeg mesa .mj. Trna proizvodnja ovijeg mesa .mj. Trna proizvodnja meda otkup-kg. 9.300 / / / 25.000 / / / / / / / / / 1 1.500 / / / / / / / 1991. godina 361 6.616 568 / / / / / / 4.273 1.836 21.453 1.334 46.889 23.383 23.507 11.794 / / / 4.599 15.454 600 31.328 6.800 2008. godina 361 6.517 554 27.000 18.000 7.000 12.000 400 70.000 4.255 1.827 21.430 1.497 37.481 / / 9.300 1.168 16.442 447 2.900 4.118 5.399 25.625 4.100 2.850 8.500 900 160 440 15.000 490 / 150 / 50 16 120 20 / 4 1.900 2.300 210 400 2.300.000 400 120 13.000
118
118
Tabela 11/2. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Bugojno -nastavak

Redni broj 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 Kapaciteti Mlinovi za ito-brano u t/8asova Pogoni za stone koncentrate u t/8asova Klaonice za krupnu i sitnu stoku u t/8 asova Pogoni za preradu mesa u t/8 asova Mljekare pogoni za preradu mlijeka l/8asova Pogoni za preradu voa i povra u t/8asova Hladnjae (0oC) u m3 skladini prostor Hladnjae (-20 C) u m skladini prostor
0 3
1991. godina / / / / / / / / / / / / / 1 / /
2008. godina / / / / / / / / / / 18 2 10 3 2 /
Punionice mineralnih voda l/8 asova Smrznuta gotova jela u t/8 asova Broj poljoprivrednih inenjera Broj poljoprivrednih tehniara Broj veterinara Broj zemljoradnikih zadruga Broj udruenja poljoprivrednika Bruto drutveni proizvod po stanovniku godinje u KM
119 119
120
120
2009 7 12 7 10 36 10 10 4 24 24 25 23 3 3 1 8 8 8 2 23 13 14 14 11 10 14 8 1 23 37 38 35 35 38 11 11 8 9 10 14 42 12 8 1 21 6 6 5 6 5 5 13 13 13 12 15 15 7 8 9 8 8 8 55 93 40 73 261 88 60 15 163 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
Tabela 11/3. Dinamika podizanja vonih zasada u ha za u subregionu B za period 2009-2015 godine
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Bugojno na 30%. Kod rasporeda proizvodnje kotiavog voa odreuje se uee opine Bugojno na 25%.
2009 280.000 182.000 19.998 44.000 14.846 24.240 5.712 570.796 611.938 632.797 5.712 1.904 3.808 590.668 24.240 24.240 30.300 15.988 15.988 12.562 15.988 24.240 1.904 628.797 13.704 24.240 1.904 642.513 44.000 32.000 36.000 40.000 56.000 19.998 16.665 19.998 16.665 16.665 182.000 182.000 168.000 210.000 210.000 320.000 360.000 320.000 320.000 320.000 2.200.000 1.302.000 133.320 292.000 100.496 181.800 28.560 4.238.176 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica
Vone vrste
Jagoda
280.000
Malina 23.331 40.000 11.420 30.300 7.616
168.000
Kupina
Borovnica
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
SVEGA:
560.667
Sadni materijal mogue je nabaviti : - jagodu u rasadnicima PZ PRVA BRAZDA eli i HEKO Bugojno, - malinu i kupinu u rasadnicima ZZPOLJOPROMET Donji Vakuf, PZ PRVA BRAZDA eli, HEKO Bugojno i RUBUS Sapna - borovnicu u rasadniku HEKO Bugojno - jabuku, kruku, trenju, ljivu, vinju i kajsiju mogue je nabaviti u vonim rasadnicima VONI RASADNIK SREBRENIK, POLJOKOMERC Kiseljak, ZZ VISOKO, DOMINANT apljina, AGROSTENLEJ i dr.
121 121
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/5. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Bugojno (u ha)
Oranice, bate vrtovi 5.872 2006 UKUPNO 2.654 ITO 660 Neobraene oranice 3.210 Oranice, bate i vrtovi 5.774 2007 UKUPNO 2.593 ITO 704 Neobraene oranice 3.134
Tabela 11/6. Ostvarenje prinosa ita u opini Bugojno u tonama

Penica t 640 t/ha 4,0 Ra t 492 t/ha 4,1 Jeam t 405 t/ha 1,5 Zob t 180 t/ha 3,0 Kukuruz za zrno t t/ha 120 3,0 Kukuruz za krmu t 1.350 t/ha 15,0
U opini Bugojno zastupljenost oranica za ito predstavlja 1,38 % (660 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Bugojno sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Bugojno uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa slijedeim procentima: penica ra jeam kukuruz za zrno kukuruz za krmu 12,75 % 43,00 % 18,00 % 8,60 % 25,40 %
Od svih vrsta ita primjetno je da opina Bugojno znaajno uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona kukuruza za krmu sa 25 %, rai sa 43 % i jema sa 18 %.
Tabela 11/7. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Bugojno
Krompir Ukupno ha t/ha t 456 3.700 9,0
ha 70
Grah Ukupno t 105
t/ha 1,5
ha 70
Luk crni Ukupno t/ha t 560 8,0
Kupus i kelj Ukupno ha t/ha t 170 2.720 16,0
U opini Bugojno zastupljenost povrina pod povrem predstavlja 15,4 % (766 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Bugojno sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Bugojno uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir 16,50 % grah 11,70 % luk crni 5,00 % kupus i kelj 2,70 % Od svih povrtnih kultura primjetno je da opina Bugojno znaajnije uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa krompirom 16,50 %.
122
122
Tabela 11/8. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na podruju opine Bugojno
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 456 70 70 170 10 2007 Ukupan prinos, t 3.760 105 560 2.720 80 Prinos t/ha 9,0 1,5 8,0 16,0 8,0 Povrina ha 500 85 90 200 15 13 100 2015 Ukupan prinos, t 5.500 144,5 1.350 4.000 375 390 1.000 Prinos t/ha 11 1,7 15 20 25 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 13,0 1,10 21,3 (livade)+ 18,3 (panjaci) 190 konica 4.286 (3 grupe po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 22,1 1,87 36,2 (livade)+ 31,1 (panjaci) 323 konice 4.286 (3 grupe sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/10. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Bugojno
Redni Vrsta proizvodnje broj 1 Jagoda na foliji 2 Malina 3 Kupina 4 Ljekovito bilje 5 ljiva UKUPNO (1-5): 6 2 Krave - mlijeko 7 2 Juneta iva mjera UKUPNO (1-7): Povrine u ha 0,10 0,20 0,10 0,10 0,80 1,30 2,40 3,70 Prinos u kg/l 1500 3000 2000 4000 20000 6000 220 KM/kg/l 1,20 1,90 1,20 0,60 0,75 6,00 Iznos KM 1.800 5.700 2.400 3.200 12.000 25.100 4.500 2.640 32.240
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Bugojno sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Bugojno uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda ovce svinje perad konice pela 17,50 % 14,30 % 0,92 % - 18,07 %
123 123
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Bugojno znaajnije uestvuje u ukupnom broju goveda sa 17,50% i ovaca sa 14,30%. Stanje uzgoja ribe na podruju opine Bugojno ja za 2000. godinu bilo 88 tona, s tim da projekcije uzgoja ribe za 2015. godinu za opinu Bugojno iznosi 120 tona.
6. PELARSTVO
Tabela 11/11. Projekcija razvoja pelarstva opine Bugojno 2009-2015. godine
124
124

PRIVREDNA DRUTVA Heko Bugojno 100 200 100 200 600 200 600 100 900 1.500 1.500 100 600 1.500 500 900 600 1.110 2.250 400 600 600 1.600 3.850 150 400 600 200 360 1.000 200 1.200 3.200 600 1.000 1.000 2.600 5.800 300 1.140 2.000 200 100 200 4.260 3.600 550 8.910 18.050 4.000 3.000 1.000 2.300 10.300 28.350 100 300 500 1.700 9.140 120 500 1.470 100 600 500 4.400 100 120 500 1.570 1,20 1,80 1,50 3,60 1,80 1,50 1,00 0,60 0,80 1,00 0,80 0,40 0,40 0,70 IMBKomerc Bugojno Biser Bugojno Ostali preraivai UKUPNO KM/kg Iznos u KM
Tabela 11/12. Projekcije potreba rashladno-skladinih i preraivakih kapaciteta na podruju projekta u tonama po vrstama voa i povra u 2015 godini
R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa 750 3.000 750 600 5.100 200 100 200 2.500 1.800 300 5.100 10.200 3.000 900 1.000 600 5.500 15.700
Jagoda
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
Kupina
Borovnica
Ukupno (1-4)
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
10
Kruka
Ukupno (5-10)
Svega (1-10)
11
Kornioni
12
Krompir
13
Korjenasto povre
14
Ostalo povre
Ukupno (11-14)
125 125
Sveukupno (1-14)
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE BUGOJNO 2009 - 2015
126
Povrina u ha, broju grla i konica po godinama 2009 2 3 1 2 3 2 13 1 2 2 2 2 2 2 14 18 17 16 14 14 1 1 1 3 106 13 2 3 2 2 2 2 15 3 4 3 3 3 3 22 2 2 3 3 3 3 18 1 1 2 2 1 1 10 3 3 4 4 3 3 24 432.000 120.000 504.000 462.000 600.000 114.000 2.596.000 52.000 2 2 2 2 2 2 14 364.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno (ha, grla, konica) Ukupno invest. u KM Vrijednost proizvodnje u KM 252.000 648.000 375.000 972.000 264.000 360.000 90.000 2.961.000 316.000 5 6 40 70 200 400 950 90 90 100 650 16 14 10 120 200 7 7 7 7 5 5 5 5 5 7 120 200 5 7 120 300 35 48 80 710 2.900 700.000 752.000 329.645,60 8.555.500 362.500 12.595.645,60 770.000 1.086.000 369.465,20 1.704.000 580.000 6.700.465,20
126
Tabela 11/13. Program razvoja proizvodnje za opinu Bugojno
Redni broj
Vrsta proizvodnje
Investic. KM/ha, grlu,konici
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
4.000
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
20.000
Svega povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
4.120,57
14.
Muzne krave
12.050
15.
Broj konica pela
125
UKUPNO: (1-15)
Programom razvoja prvenstveno se predlae jagodasto voe (jagoda, malina, kupina, borovnica), ljive i jabuke, a od povra proizvodnja sjemenskog krompira i korniona. U oblasti animalne proizvodnje znatnije poveanje broja muznih krava i konica pela prezentirano je u predhodnoj tabeli.
ANEX OPINA BUSOVAA
127 127
Tabela 11/14. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Busovaa

Redni broj 1 2 3 Vrsta proizvodnje Povrina km2 Oranice u ha Vonjaka u ha rodnih stabala ljiva rodnih stabala jabuka rodnih stabala kruaka rodnih stabala treanja rodnih stabala oraha sadnica malina 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Livada u ha Panjaka u ha uma u ha Neplodno zemljite Broj stanovnika-ukupno U tome mukaraca U tome ena Broj domainstava Broj raseljenih i izbjeglih osoba Broj povratnika Broj invalida Broj poljoprivrednih domainstava Broj zaposlenih u dravnom sektoru Broj zaposlenih u privatnom sektoru Broj nezaposlenih na birou rada Uee starosne grupe od 15-64 god. Goveda-ukupno Od toga krava muzara Broj ovaca Broj ostale stoke Broj peradi Broj traktora Broj traktorskih prikljuaka Broj motokultivatora Broj prikljuaka za motokultivator Broj travokosaica Broj itnih kombajna Broj kamiona za transport Broj laktofriza za mlijeko Broj magacina za otkup i snadbjevanje Broj poljoprivrednih apoteka Broj konica pela Trna proizvodnja povra-tona Trna proizvodnja voa-tona Trna proizvodnja itarica-tona Trna proizvodnja mlijeka(lit+temp) Trna proizvodnja juneeg mesa .mj. Trna proizvodnja ovijeg mesa .mj. Trna proizvodnja meda otkup-kg. 1991. godina 157,5 / / / / / / / / / / / / 18.847 / / / / / / / / / / / / / / 1.536 16.700 82 266 120 250 190 5 120 / / / / / / / / / / / 2008. godina 157,5 2922 579 140.000 54.000 20.000 21.600 18.000 96.000 921 816 9.798 721 17.053 9.516 7.537 4.529 / 4037 97 182 297 522 1.336 1.336 3.745 2.115 5.731 1.536 16.700 82 266 120 250 190 5 120 800 300 217 12 7.614.000 63.000 448.119 700.000 800 300 217
128
128
Tabela 11/15. Osnovni statistiki podatci za podruje opine Busovaa -nastavak

Redni broj 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Kapaciteti Mlinovi za ito-brano u t/8asova Pogoni za stone koncentrate u t/8asova Klaonice za krupnu i sitnu stoku u t/8 asova Pogoni za preradu mesa u t/8 asova Mljekare pogoni za preradu mlijeka l/8asova Pogoni za preradu voa i povra u t/8asova Hladnjae (0 C) u m skladini prostor
o 3
1991. godina / / / / / / / / / / / / / / / /
2008. godina / 1 2 / 1 / / / / / 5 88 5 / 2
Hladnjae (-20 C) u m skladini prostor

0 3
129 129
130
2009 8 25 7 6 46 2 1 3 12 10 3 31 31 32 30,5 2 1 1 8 10 7 17 16 19 22 9 1 35,5 1 2 1 1 1 1 0,5 0,5 2 2 2 2 1 0,5 1 21 8 1 32,5 46 47 49 52 49 6 6 5 6 5 6 8 7 7 7 8 6 51 1,5 0,5 1 18 8 1 30 26 25 30 31 32 31 8 8 7 8 5 6 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara 50 200 50 40 340 12,5 5 10 125 60 10 222,5
130
Tabela 11/16. Dinamika podizanja vonih zasada u ha za period 2009-2015 godine u subregionu
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Busovaa na 40%. Kod rasporeda proizvodnje jabuastog i kotiavog voa odreuje se uee opine Busovaa na 30%.
2009 320.000 364.000 19.998 24.000 1.250 832 625 19.414 24.240 3.808 778.167 774.472 790.434 1.904 1.904 30.300 21.210 27.270 1.904 857.920 18.272 21.698 25.124 1.250 625 625 832 416 416 416 625 23.982 24.240 1.904 743.123 1.250 1.250 1.250 625 24.000 20.000 24.000 20.000 26.664 23.331 23.331 23.331 26.664 24.000 937.5 416 625 20.556 24.240 1.904 773.342 350.000 420.000 434.000 448.000 434.000 320.000 280.000 320.000 200.000 240.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica 2.000.000 2.800.000 166.650 160.000 7.812 4.160 6.250 142.750 181.800 19.040 5.488.462
Vone vrste
Jagoda
320.000
Malina
350.000
Kupina
23.331
Borovnica 1.250 832 1.875
24.000
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
13.704
Jabuka 5.712
30.300
Kruka
SVEGA:
771.004
131 131
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/18. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Busovaa (u ha)
2006 Oranice, bate vrtovi 5.872 UKUPNO 2.654 ITO 660 Neobraene oranice 3.210 Oranice, bate i vrtovi 5.872 2007 UKUPNO 2.654 ITO 660 Neobraene oranice 3.210
Tabela 11/19. Ostvarenje prinosa ita u opini Busovaa u tonama

Penica t 189 t/ha 1,3 t 28 Ra t/ha 1,4 t 40 Jeam t/ha 1,3 t 68 Zob t/ha 1,1 Kukuruz za zrno t t/ha 300 1,0 Kukuruz za krmu t t/ha 100 10,0
U opini Busovaa zastupljenost oranica za ito predstavlja 2,45 % (1.178 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Busovaa sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Busovaa uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica 3,80 % ra 2,44 % jeam 1,80 % zob 7,70 % kukuruz za zrno 21,50 % kukuruz za krmu 1,90 %
Od svih vrsta ita primjetno je da opina Busovaa znaajno uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa zobi 7,7 %, kukuruza za zrno sa 21,5%.
Tabela 11/20. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Busovaa
ha 200 Krompir Ukupno t 900 t/ha 4,5 ha 80 Grah Ukupno t 40 t/ha 0,5 ha 10 Luk crni Ukupno t/ha t 20 2,0 ha 15 Kupus i kelj Ukupno t/ha t 105 7,0
U opini Busovaa zastupljenost pod povrem predstavlja 6,2 % (305 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Busovaa sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Busovaa uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir grah luk crni kupus i kelj 3,9 % 6,0 % 1,4 % 1,7 %
Od svih povrtnih kultura primjetno je da opina Busovaa znaajnije uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa grahom 6,0 %.
132
132
Tabela 11/21. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na podruju opine Busovaa
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 200 80 10 15 10 2007 Ukupan prinos, t 900 40 20 105 40 Prinos t/ha 4,5 0,5 2,0 7,0 4,0 Povrina ha 250 100 20 20 15 20 50 2015 Ukupan prinos, t 2.500 100 500 300 150 600 500 Prinos t/ha 10 1 25 15 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 5,8 6,2 46 (livade) + 82 (panjaci) 80 konica 1.860 (1 grupa po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 9,9 10,54 78,2 (livade) +139,4 (panjaci) 136 konice 1.860 (3 grupe sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/23. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Busovaa
Goveda Ukupno 4.414 Krave i steone junice 3.089
Ovce Ukupno 2.951 Plotkinje 2.361
Svinje Ukupno 414 Krmae i nazimice 280
Perad
Konice pela
16.700
761
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Busovaa sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Busovaa uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda 17,50 % ovce 3,7 % svinje 3,4 % perad 1,1 % konice pela 13,1% 133 133
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Busovaa znaajnije uestvuje u ukupnom broju goveda sa 10,1% i konicama pela sa 13,1%. Stanje uzgoja ribe na podruju opine Bugojno ja za 2000. godinu bilo 10,3 tone, s tim da projekcije uzgoja ribe za 2015. godinu za opinu Busovaa iznosi 40 tona u ribnjaka.
6. PELARSTVO
Tabela 11/24. Projekcija razvoja pelarstva opine Busovaa 2009-2015. godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 800 1.400 1.800 2.100 2.500 2.700 3.000 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 8 16,8 27 42 50 54 60
134
134

PRIVREDNA DRUTVA Heko Bugojno 100 200 100 200 600 200 600 100 900 1.500 1.500 600 1.500 100 500 400 600 600 1.600 3.850 900 2.250 600 1.110 150 400 600 200 1.200 3.200 600 1.000 1.000 2.600 5.800 200 360 1.000 200 100 200 4.260 3.600 550 8.910 18.050 4.000 3.000 1.000 2.300 10.300 28.350 300 1.140 2.000 9.140 100 300 500 1.700 120 500 1.470 100 600 500 4.400 1,80 1,50 3,60 1,80 1,50 1,00 0,60 0,80 1,00 0,80 0,40 0,40 0,70 100 120 500 1.570 1,20 IMBKomerc Bugojno Biser Bugojno Ostali preraivai UKUPNO KM/kg Iznos u KM
R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
135 135
Sveukupno (1-14)
15.700
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE BUSOVAA 2009-2015.
136
Povrina u ha, broju grla i konica po godinama 2009 2 5 2 2 5 3 19 4.000 2 3 3 3 3 3 3 27 29 29 29 31 31 1 1 1 3 195 20 3 3 3 2 2 2 18 5 5 5 6 6 6 38 2 2 2 2 3 3 16 3 3 3 3 3 3 20 10 12 12 13 14 14 80 240.000 448.000 798.000 720.000 114.000 4.280.000 80.000 3 3 3 3 3 3 20 520.000 1.440.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno (ha, grla, konica) Ukupno invest. u KM Vrijednost proizvodnje u KM 360.000 2.160.000 750.000 864.000 456.000 432.000 90.000 5.112.000 480.000 2 20 300 300 400 20 40 50 300 3 3 3 3 100 400 3 100 200 3 100 300 20 430 2.200 80.000 5.181.500 275.000 9.816.500 480.000 1.032.000 440.000 7.064.000 125
136
Tabela 11/26. Program razvoja proizvodnje za opinu Busovaa
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
Ukupno povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
14.
Muzne krave
12.050
15.
Broj konica pela
UKUPNO: (1-15)
Programom razvoja za podruje opine Busovaa predlae se znaajan obim razvoja biljne proizvodnje (jagoda, malina, kupina, borovnica, ljive, jabuke i korniona) na povrini od 215 hektara.. U oblasti animalne proizvodnje predlae se znaajan razvoj proizvodnje mlijeka i meda.
ANEX OPINA DOBRETI
137 137
Tabela 11/27. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Dobreti

Redni broj 1 2 3 Vrsta proizvodnje Povrina km
2
1991. godina 66.1 1.637 42 / / / / / / 450 819 3.623 146 4790
2008. godina 66.1 1.637 41 700 100 50 10 50 / 450 819 3.623 146 798
Oranice u ha Vonjaka u ha rodnih stabala ljiva rodnih stabala jabuka rodnih stabala kruaka rodnih stabala treanja rodnih stabala oraha sadnica malina
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
Livada u ha Panjaka u ha uma u ha Neplodno zemljite Broj stanovnika-ukupno U tome mukaraca U tome ena Broj domainstava Broj raseljenih i izbjeglih osoba Broj povratnika Broj invalida Broj poljoprivrednih domainstava Broj zaposlenih u dravnom sektoru Broj zaposlenih u privatnom sektoru Broj nezaposlenih na birou rada Uee starosne grupe od 15-64 god. Goveda-ukupno Od toga krava muzara Broj ovaca Broj ostale stoke Broj peradi Broj traktora Broj traktorskih prikljuaka Broj motokultivatora Broj prikljuaka za motokultivator Broj travokosaica Broj itnih kombajna Broj kamiona za transport Broj laktofriza za mlijeko Broj magacina za otkup i snadbjevanje Broj poljoprivrednih apoteka Broj konica pela Trna proizvodnja povra-tona Trna proizvodnja voa-tona Trna proizvodnja itarica-tona Trna proizvodnja mlijeka(lit+temp) Trna proizvodnja juneeg mesa .mj. Trna proizvodnja ovijeg mesa .mj. Trna proizvodnja meda otkup-kg.
1.200
130 153 798 81
800 75 800 / 3.353
15 30 70 266 638 90 40 880 140 1.000
36 36
28 35 15 15 10 / /
2 2 / 300 / / /
/ / / 20 / / 5,5 20.000 39 junadi 193 ovce
1.500
100
138
138
Tabela 11/28. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Dobreti - nastavak

Redni broj 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Kapaciteti Mlinovi za ito-brano u t/8asova Pogoni za stone koncentrate u t/8asova Klaonice za krupnu i sitnu stoku u t/8 asova Pogoni za preradu mesa u t/8 asova Mljekare pogoni za preradu mlijeka l/8asova Pogoni za preradu voa i povra u t/8asova Hladnjae (0oC) u m3 skladini prostor Hladnjae (-20 C) u m skladini prostor
0 3
1991. godina / / / / / / / / / / / / / / / /
2008. godina / / / / / / / / / / / / / 1 / /
139 139
140
140
2009 7 12 7 10 36 10 10 4 24 24 25 3 3 8 8 8 1 23 13 14 14 11 10 2 23 14 8 1 23 37 38 35 35 38 11 11 8 9 10 14 42 12 8 1 21 6 6 5 6 5 5 13 13 13 12 15 15 7 8 9 8 8 8 55 93 40 73 261 88 60 15 163 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Zbog specifinih prirodnih i drugih uslova programom razvoja nije predloen organizovani razvoj voarske proizvodnje.
Tabela 11/30. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na podruju opine Dobreti
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 2 2007 Ukupan prinos, t Prinos t/ha 0,5 Povrina ha 5 2 5 2015 Ukupan prinos, t 50 20 50 Prinos t/ha 10 10 10
KULTURA 2009. godina (ha) 2015. godina (ha) 5,6 1,4 39,1(livade)+137,7 (panjaci) 100 konica 1.800 (1 grupe sa 50 ljudi)
Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi
3,3 0,8 23 (livade)+ 81 (panjak) 10 konica 1.800 (1 grupa sa 50 ljudi)
4. STOARSTVO
Tabela 11/32. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Dobreti
Goveda Krave i steone junice 123 Ovce Svinje Krmae i nazimice 6 Perad Konice pela
Ukupno 175
Ukupno 595
Plotkinje 476
Ukupno 22
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Dobreti uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda 0,30% ovce 0,75% svinje 0,02%
141 141
5. PELARSTVO
Tabela 11/33. Projekcija razvoja pelarstva opine Dobreti 2009-2015. godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 20 120 240 680 1.500 1.600 1.700 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 0,2 1,44 3,6 13,6 30 32 34
142
142
6. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE DOBRETI 2009-2015.
Tabela 11/34. Program razvoja proizvodnje za opinu Dobreti

Povrina u ha, broju grla i konica po godinama 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno (ha, grla, konica) Ukupno invest. u KM Vrijednost proizvodnje u KM
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
2.
Malina
3.
Kupina
4.
Borovnica
5.
ljiva
6.
Jabuka
Kruka 7. Svega voe (1-7) 5 5 5 5 5 5 5 35 525.000
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10. 10 15 10 20 10 100 13 120 20 440 20 820 10 15 10 15 10 15 10 15 10 15 20 100
Korjenasto povre 10 15 20 100 70 105 113 1.700 1.450.000 1.450.000 1.361.650 361.250 3.172.900 1.540.000 2.065.000 271.200 340.000 2.676.200
Ostalo povre 11. 12. Sjemenski krompir Ukupno povre (8-12)
20.714
Sjeme strnog ita 13. 14. Muzne krave 15. Broj konica pela UKUPNO: (1-15)
12.050 125
Zbog specifinih prirodnih i drugih uslova programom razvoja se predlae da opina Dobreti bude znaajno podruje proizvodnje sjemenskog i merkantilog krompira. U oblasti animalne proizvodnje predlae se znaajno poveanje proizvodnje broja muznih krava i viestruko poveanje broja konica pela.
143 143
144
144
ANEX OPINA DONJI VAKUF
145 145
Tabela 11/35. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Donji Vakuf

Redni broj 1 2 3 Povrina km2 Oranice u ha Vonjaka u ha rodnih stabala ljiva rodnih stabala jabuka rodnih stabala kruaka rodnih stabala treanja rodnih stabala oraha sadnica malina 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Livada u ha Panjaka u ha uma u ha Neplodno zemljite Broj stanovnika-ukupno U tome mukaraca U tome ena Broj domainstava Broj raseljenih i izbjeglih osoba Broj povratnika Broj invalida Broj poljoprivrednih domainstava Broj zaposlenih u dravnom sektoru Broj zaposlenih u privatnom sektoru Broj nezaposlenih na birou rada Uee starosne grupe od 15-64 god. Goveda-ukupno Od toga krava muzara Broj ovaca Broj ostale stoke Broj peradi Broj traktora Broj traktorskih prikljuaka Broj motokultivatora Broj prikljuaka za motokultivator Broj travokosaica Broj itnih kombajna Broj kamiona za transport Broj laktofriza za mlijeko Broj magacina za otkup i snadbjevanje Broj poljoprivrednih apoteka Broj konica pela Trna proizvodnja povra-tona Trna proizvodnja voa-tona Trna proizvodnja itarica-tona Trna proizvodnja mlijeka(lit+temp) Trna proizvodnja juneeg mesa .mj. Trna proizvodnja ovijeg mesa .mj. Trna proizvodnja meda otkup-kg. 1.500 Vrsta proizvodnje 1991. godina / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / 300 / / / 2008. godina 315 5.135 500 8.900 7.500 3.700 750 2.800 / 3.498 2.000 20.519 717 14.167 / / 3.820 / / / 1.928 / / / / 2.100 1.100 7.000 970 8.000 100 300 200 400 / 2 / 5 / 2 20 / / 5,5 20.000 39 junadi 193 ovce 100
146
146
Tabela 11/36. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Donji Vakuf - nastavak
Redni broj 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Kapaciteti Mlinovi za ito-brano u t/8asova Pogoni za stone koncentrate u t/8asova Klaonice za krupnu i sitnu stoku u t/8 asova Pogoni za preradu mesa u t/8 asova Mljekare pogoni za preradu mlijeka l/8asova Pogoni za preradu voa i povra u t/8asova Hladnjae (0oC) u m3 skladini prostor Hladnjae (-200C) u m3 skladini prostor Punionice mineralnih voda l/8 asova Smrznuta gotova jela u t/8 asova Broj poljoprivrednih inenjera Broj poljoprivrednih tehniara Broj veterinara Broj zemljoradnikih zadruga Broj udruenja poljoprivrednika Bruto drutveni proizvod po stanovniku godinje u KM 1991. godina / / / / / / / / / / / / / / / / 2008. godina / / / / / / / / / / / / / 1 / /
147 147
148
148
2009 7 12 7 10 36 10 10 4 24 24 25 3 3 8 8 8 1 23 13 14 14 11 10 2 23 14 8 1 23 37 38 35 35 38 11 11 8 9 10 14 42 12 8 1 21 6 6 5 6 5 5 13 13 13 12 15 15 7 8 9 8 8 8 55 93 40 73 261 88 60 15 163 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Donji Vakuf na 25%. Kod rasporeda proizvodnje kotiavog voa odreuje se uee opine Donji Vakuf na 25%.
2009 280.000 182.000 19.998 44.000 14.846 24.240 5.712 570.796 611.938 632.797 5.712 1.904 3.808 590.668 24.240 24.240 30.300 15.988 15.988 12.562 15.988 24.240 1.904 628.797 13.704 24.240 1.904 642.513 44.000 32.000 36.000 40.000 56.000 19.998 16.665 19.998 16.665 16.665 182.000 182.000 168.000 210.000 210.000 320.000 360.000 320.000 320.000 320.000 2.200.000 1.302.000 133.320 292.000 100.496 181.800 28.560 4.238.176 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica
Vone vrste
Jagoda
280.000
Malina 23.331 40.000 11.420 30.300 7.616
168.000
Kupina
Borovnica
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
SVEGA:
560.667
149 149
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/39. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Donji Vakuf (u ha)
Oranice, bate vrtovi 4.857 2006 UKUPNO 578 ITO 127 Neobraene oranice 4.267 Oranice, bate i vrtovi 5.658 2007 UKUPNO 573 ITO 152 Neobraene oranice 5.068
Tabela 11/40. Ostvarenje prinosa ita u opini Donji Vakuf u tonama

Penica t 80 t/ha 4,0 t 20 Ra t/ha 4,0 Jeam t 36 t/ha 3,0 t 15 Zob t/ha 3,0 Kukuruz za zrno t t/ha 106 2,0 Kukuruz za krmu t t/ha 480 12,0
U opini Donji Vakuf zastupljenost oranica za ito predstavlja 10,25 % (4.857 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Donji Vakuf sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Donji Vakuf uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica 1,60 % ra 1,75 % jeam 1,62 % zob 1,70 % kukuruz za zrno 7,60 % kukuruz za krmu 9,02 %
Od svih vrsta ita primjetno je da opina Donji Vakuf znaajno uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona kukuruza za krmu sa 9,02 %.
Tabela 11/41. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Donj Vakuf
ha 184 Krompir Ukupno t 1000 t/ha 4,0 ha 25 Grah Ukupno t / t/ha / ha 12 Luk crni Ukupno t/ha t 40 4,0 ha 10 Kupus i kelj Ukupno t/ha t 70 7
U opini Donji Vakuf zastupljenost povrina pod povrem predstavlja 5,23 % (259 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Donji Vakuf sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Donji Vakuf uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa slijedeim procentima: krompir grah luk crni kupus i kelj 5,30 % 4,50 % 4,00 % 1,60 %
Od svih povrtnih kultura primjetno je da samo krompir zuzima neto znaajniju povrinu.
150
150
Tabela 11/42. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na podruju opine Donji Vakuf
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 25 25 12 6 2 2007 Ukupan prinos, t 1.000 40 70 35 Prinos t/ha 4,0 4,0 7,0 7,0 Povrina ha 250 30 20 10 5 8 20 2015 Ukupan prinos, t 2.500 30 200 150 50 240 200 Prinos t/ha 10 1 10 15 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 10,3 1,0 47 (livade) + 20 (panjaci) 100 konica 4.104 (2 grupe po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 17,5 1,7 79,7 (livade) + 34 (panjaci) 170 konice 4104 (2 grupe sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/44. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Donji Vakuf
Goveda Ukupno 2.713 Krave i steone junice 1.809 Ukupno 8.959 Ovce Plotkinje 7.167 Ukupno 840 Svinje Krmae i nazimice 526 620 Perad Konice pela
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Donji Vakuf sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Donji Vakuf uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda 6,70 % ovce 11,20 % svinje 7,00 % perad - konice pela 10,70 %
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Donji Vakuf znaajnije uestvuje u ukupnom broju ovaca sa 11,20% i konica pela sa 10,70%.
151 151
6. PELARSTVO
Tabela 11/45. Projekcija razvoja pelarstva opine Donji Vakuf 2009-2015. godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 1.000 1.400 1.950 2.550 3.000 3.300 3.500 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 10 16,8 29,25 51 60 66 70
152
152

PRIVREDNA DRUTVA Heko Bugojno 100 200 100 200 600 200 600 100 900 1.500 1.500 100 600 1.500 500 900 2.250 400 600 600 1.600 3.850 600 1.110 150 400 600 200 360 1.000 200 1.200 3.200 600 1.000 1.000 2.600 5.800 300 1.140 2.000 9.140 200 100 200 4.260 3.600 550 8.910 18.050 4.000 3.000 1.000 2.300 10.300 28.350 100 300 500 1.700 120 500 1.470 100 600 500 4.400 100 120 500 1.570 1,20 1,80 1,50 3,60 1,80 1,50 1,00 0,60 0,80 1,00 0,80 0,40 0,40 0,70 IMBKomerc Bugojno Biser Bugojno Ostali preraivai UKUPNO KM/kg Iznos u KM
R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
153 153
Sveukupno (1-14)
15.700
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE DONJI VAKUF 2009 2015
154
Povrina u ha, broju grla i konica po godinama 2009 1 3 1 2 3 2 12 4.000 1 1 2 1 1 1 1 12 14 15 19 16 16 1 1 1 2 2 2 3 2 2 15 3 104 8 3 3 3 4 3 3 22 2 2 3 3 3 3 18 1 1 1 2 2 2 10 3 3 3 4 4 4 24 432.000 120.000 504.000 462.000 600.000 114.000 2.596.000 32.000 1 2 2 2 2 2 12 364.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno (ha, grla, konica) Ukupno invest. u KM Vrijednost proizvodnje u KM 252.000 648.000 180.000 972.000 264.000 360.000 114.000 2.790.000 192.000 3 4 10 20 150 250 550 30 50 10 80 600 4 4 4 3 3 3 3 4 100 450 3 4 100 300 3 4 100 200 21 29 20 480 2.500 350.000 382.000 82.411,40 5.784.000 312.500 9.156.911,40 462.000 654.000 92.325,60 1.152.000 500.000 5.188.325,60 125
154
Tabela 11/47. Program razvoja proizvodnje za opinu Donji Vakuf
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
16.666
Svega povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
4.120,57
14.
Muzne krave
12.050
15.
Broj konica pela
UKUPNO: (1-15)
ANEX OPINA FOJNICA
155 155
Tabela 11/48. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Fojnica

Redni broj 1 2 3 Vrsta proizvodnje Povrina km2 ili ha Oranice u ha Vonjaka u ha rodnih stabala ljiva rodnih stabala jabuka rodnih stabala kruaka rodnih stabala treanja rodnih stabala oraha sadnica malina 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Livada u ha Panjaka u ha uma u ha Neplodno zemljite Broj stanovnika-ukupno U tome mukaraca U tome ena Broj domainstava Broj raseljenih i izbjeglih osoba Broj povratnika Broj invalida Broj poljoprivrednih domainstava Broj zaposlenih u dravnom sektoru Broj zaposlenih u privatnom sektoru Broj nezaposlenih na birou rada Uee starosne grupe od 15-64 god. Goveda-ukupno Od toga krava muzara Broj ovaca Broj ostale stoke Broj peradi Broj traktora Broj traktorskih prikljuaka Broj motokultivatora Broj prikljuaka za motokultivator Broj travokosaica Broj itnih kombajna Broj kamiona za transport Broj laktofriza za mlijeko Broj magacina za otkup i snadbjevanje Broj poljoprivrednih apoteka Broj konica pela Trna proizvodnja povra-tona Trna proizvodnja voa-tona Trna proizvodnja itarica-tona Trna proizvodnja mlijeka(lit+temp) Trna proizvodnja juneeg mesa .mj. Trna proizvodnja ovijeg mesa .mj. Trna proizvodnja meda otkup-kg. 1991. godina / / / / / / / / / / / / / 16.300 / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / 2008. godina 308 1.920 146 4.000 28.000 9.000 700 4.000 2 1.347 2.031 22.700 378 13.500 / / 3.600 2.400 / / 1.260 900 1.500 2.300 / 2.800 1.850 7.000 1.200 14.000 112 450 120 360 60 1 / 0 3 2 2.000 2.100 300 300 1.500.000 67 43,5 16
156
156
Tabela 11/49. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Fojnica -nastavak

Redni broj 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Mlinovi za ito-brano u t/8asova Pogoni za stone koncentrate u t/8asova Klaonice za krupnu i sitnu stoku u t/8 asova Pogoni za preradu mesa u t/8 asova Mljekare pogoni za preradu mlijeka l/8asova Pogoni za preradu voa i povra u t/8asova Hladnjae (0 C) u m skladini prostor
o 3
Kapaciteti
1991. godina / / / / / / / / / / / / / / / /
2008. godina / / 3 kom / / / 70 70 / / 3 7 2 3 2 /
Hladnjae (-200C) u m3 skladini prostor Punionice mineralnih voda l/8 asova Smrznuta gotova jela u t/8 asova Broj poljoprivrednih inenjera Broj poljoprivrednih tehniara Broj veterinara Broj zemljoradnikih zadruga Broj udruenja poljoprivrednika Bruto drutveni proizvod po stanovniku godinje u KM
157 157
158
2009 8 25 7 6 46 2 1 3 12 10 3 31 31 32 2 1 1 30,5 8 10 7 17 16 19 22 9 1 35,5 1 2 1 1 1 1 0,5 0,5 2 2 2 2 1 0,5 1 21 8 1 32,5 46 47 49 52 49 6 6 5 6 5 6 51 1,5 0,5 1 18 8 1 30 6 8 7 7 7 8 26 25 30 31 32 31 8 8 7 8 5 6 50 200 50 40 340 12,5 5 10 125 60 10 222,5 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
158
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Fojnica na 10%. Kod rasporeda proizvodnje kotiavog voa po opinama odreuje se uee opine Fojnica na 15%.
2009 320.000 364.000 19.998 24.000 1.250 832 625 19.414 24.240 3.808 778.167 774.472 790.434 1.904 1.904 30.300 21.210 18.272 21.698 25.124 27.270 1.904 857.920 1.250 625 625 832 416 416 416 625 23.982 24.240 1.904 743.123 1.250 1.250 1.250 625 24.000 20.000 24.000 20.000 26.664 23.331 23.331 23.331 26.664 24.000 937.5 416 625 20.556 24.240 1.904 773.342 350.000 420.000 434.000 448.000 434.000 320.000 280.000 320.000 200.000 240.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica 2.000.000 2.800.000 166.650 160.000 7.812 4.160 6.250 142.750 181.800 19.040 5.488.462
Vone vrste
Jagoda
320.000
Malina 23.331 24.000 1.250 832 1.875 13.704 30.300 5.712
350.000
Kupina
Borovnica
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
SVEGA:
771.004
159 159
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/52. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Fojnica (u ha)
2006 Oranice, bate vrtovi 1.915 UKUPNO 1.118 ITO 235 Neobraene oranice 795 Oranice, bate i vrtovi 1.915 2007 UKUPNO 1.169 ITO 278 Neobraene oranice 745
Tabela 11/53. Ostvarenje prinosa ita u opini Fojnica u tonama

U opini Fojnica zastupljenost oranica za ito predstavlja 0,50% (4.857 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Fojnica sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Fojnica uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica 8,00% ra 12,00% jeam 5,00% zob 8,00% kukuruz za zrno 7,60 % kukuruz za silau 1,50 %
Od svih vrsta ita primjetno je da opina Fojnica samo neto znaajnije procentualno uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona rai sa 12%.
Tabela 11/54. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Fojnica
Krompir ha 510 Ukupno t 4.598 t/ha 9,0 ha 74 Grah Ukupno t 185 t/ha 2,5 ha 42 Luk crni Ukupno t 168 t/ha 4,0 ha 10 Kupus i kelj Ukupno t 180 t/ha 18,0
U opini Fojnica zastupljenost pod povrem predstavlja 12,85 % (636 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Fojnica sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Fojnica uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir 14,70 % grah 13,20 % luk crni 14,00 % kupus i kelj 1,60 %
Od svih povrtnih kultura primjetno je da opina Fojnica znaajnije uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa krompirom 14,70 % i lukom sa 14%.
160
160
Tabela 11/55. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na podruju opine Fojnica
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 510 74 42 10 3 2007 Ukupan prinos, t 4.598 185 168 180 15 Prinos t/ha 9,0 2,5 4,0 18,0 5,0 Povrina ha 550 90 50 12 5 8 20 2015 Ukupan prinos, t 7.700 225 500 240 50 240 200 Prinos t/ha 14 2,5 10 20 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 3,8 0,9 8 (livade) + 20 (panjaka) 100 konica 4.540 (3 grupe po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 6,5 1,5 288 (livade) + 36 (panjaci) 170 konice 4.540 (3 grupe sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/57. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Fojnica
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Fojnica sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Fojnica uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda 8,50 % ovce 5,30 % svinje 2,30 % perad - konice pela 6,90%
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Fojnica uestvuje samo sa brojnim stanjem goveda u neto znaajnijem procentu 8,50%. Stanje uzgoja ribe na podruju opine Fojnica je za 2000. godinu bilo 12 tona, s tim da projekcija uzgoja ribe za 2015. godinu za opinu Fojnica iznosi 60 tona.
161 161
6. PELARSTVO
Tabela 11/58. Projekcija razvoja pelarstva opine Fojnica 2009-2015. godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 2.000 2.650 3.200 4.100 4.900 5.300 5.700 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 20 31,8 48 82 98 106 114
162
162

PRIVREDNA DRUTVA Heko Bugojno 100 200 100 200 600 200 600 100 900 1.500 1.500 100 600 1.500 500 900 2.250 400 600 600 1.600 3.850 600 1.110 150 400 600 1.200 3.200 600 1.000 1.000 2.600 5.800 200 360 1.000 200 300 1.140 2.000 9.140 200 100 200 4.260 3.600 550 8.910 18.050 4.000 3.000 1.000 2.300 10.300 28.350 100 300 500 1.700 120 500 1.470 100 600 500 4.400 1,80 1,50 3,60 1,80 1,50 1,00 0,60 0,80 1,00 0,80 0,40 0,40 0,70 100 120 500 1.570 1,20 IMBKomerc Bugojno Biser Bugojno Ostali preraivai UKUPNO KM/kg Iznos u KM
Tabela 11/59. Projekcije potreba rashladno-skladinih i preraivakih kapaciteta na podruju projekta u tonama po vrstama voa i povra u 2015 godini
R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
163 163
Sveukupno (1-14)
15.700
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE FOJNICA 2009 2015
164
Povrina u ha, broju grla i konica po godinama 2009 2 2 1 5 4.000 1 1 2 1 1 1 1 6 10 11 10 11 11 1 1 2 64 8 1 1 1 1 2 2 9 2 3 3 3 3 3 19 1 1 1 1 4 1 1 1 1 1 5 3 3 3 3 3 3 20 380.000 60.000 112.000 399.000 360.000 76.000 1.517.000 32.000 1 1 1 1 1 5 130.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno (ha, grla, konica) Ukupno invest. u KM Vrijednost proizvodnje u KM 90.000 540.000 187.500 216.000 228.000 216.000 60.000 1.537.500 192.000 5 6 10 10 300 350 650 20 40 60 550 10 80 900 6 6 7 6 5 5 5 5 7 8 100 800 8 9 100 400 50 58 20 410 3.700 900.000 932.000 82.411,40 4.940.500 462.500 7.934.411,40 1.100.000 1.292.000 92.325,60 984.000 740.000 4.645.825,60 125
164
Tabela 11/60. Program razvoja proizvodnje za opinu Fojnica
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
18.000
Svega povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
4.120,57
14.
Muzne krave
12.050
13.
Broj konica pela
UKUPNO: (1-15)
Programom razvoja prvenstveno se predlae razvoj proizvodnje kvalitetnog sjemenskog krompira, jagodastog voa a potom jabuke i ljive. U animalnoj proizvodnji predlae se znaajniji razvoj proizvodnje mlijeka i meda.
ANEX OPINA GORNJI VAKUF
165 165
Tabela 11/61. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Gornji Vakuf

Redni broj 1 2 3 Vrsta proizvodnje Povrina km ili ha
2
1991. godina 402 5.800 130 59.000 7.500 5.000 2.500 3.000 / 7.730 4.000 21.540 1.000 / / 5.800 / / / / 800 5.000 500 2.700 17.100 5.180 3.450 13.000 4.000 16.000 450 410 380 350 90 5 / 3 4 2 500 1.000 300 / 1.800.000 300 t 200 t 4.000 kg
2008. godina 402 4.900 350 115.000 50.000 22.000 4.100 7.000 11 7.192 3.200 21.547 3.000 / / 4.500 2.800 3.600 700 700 1.300 600 1.400 3.500 13.200 2.800 2.450 12.000 3.000 10.000 290 260 310 290 80 7 / 15 3 4 1.600 3.500 850 / 2.787.500 230 t 180 t 15.000 kg
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
166
166
Tabela 11/62. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Gornji Vakuf - nastavak
Redni broj 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Mlinovi za ito-brano u t/8asova Pogoni za stone koncentrate u t/8asova Klaonice za krupnu i sitnu stoku u t/8 asova Pogoni za preradu mesa u t/8 asova Mljekare pogoni za preradu mlijeka l/8asova Pogoni za preradu voa i povra u t/8asova Hladnjae (0oC) u m3 skladini prostor Hladnjae (-200C) u m3 skladini prostor Punionice mineralnih voda l/8 asova Smrznuta gotova jela u t/8 asova Broj poljoprivrednih inenjera Broj poljoprivrednih tehniara Broj veterinara Broj zemljoradnikih zadruga Broj udruenja poljoprivrednika Bruto drutveni proizvod po stanovniku godinje u KM Kapaciteti 1991. godina / / 3 / / / / / / / 6 40 2 / / / 2008. godina / / 4 / / / / / / / 6 22 2 / / /
167 167
2009 7 12 7 10 36 10 10 4 24 24 25 3 3 8 8 8 1 23 13 14 14 11 10 2 23 14 8 1 23 37 38 35 35 38 11 11 8 9 10 14 42 12 8 1 21 6 6 5 6 5 5 13 13 13 12 15 15 7 8 9 8 8 8 55 93 40 73 261 88 60 15 163 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
168
168
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Gornji Vakuf na 25%. Kod rasporeda proizvodnje drvenastog voa odreuje se uee opine Gornji Vakuf-Uskoplje na 25%.
2009 280.000 182.000 19.998 44.000 14.846 24.240 5.712 570.796 611.938 632.797 5.712 1.904 3.808 590.668 24.240 24.240 30.300 15.988 15.988 12.562 15.988 24.240 1.904 628.797 13.704 24.240 1.904 642.513 44.000 32.000 36.000 40.000 56.000 19.998 16.665 19.998 16.665 16.665 182.000 182.000 168.000 210.000 210.000 320.000 360.000 320.000 320.000 320.000 2.200.000 1.302.000 133.320 292.000 100.496 181.800 28.560 4.238.176 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica
Vone vrste
Jagoda
280.000
Malina 23.331 40.000 11.420 30.300 7.616
168.000
Kupina
Borovnica
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
SVEGA:
560.667
169 169
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/65. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Gornji Vakuf (u ha)
Tabela 11/66. Ostvarenje prinosa ita u opini Gornji Vakuf u tonama

U opini Gornji Vakuf zastupljenost oranica za ito predstavlja 1,16% (555 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48.143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Gornji Vakuf sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Gornji Vakuf uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica 15,00% ra 8,90 % jeam 21,00% zob 8,50% kukuruz za zrno 2,80 % kukuruz za krmu 17,00 %
Od svih vrsta ita primjetno je da opina Gornji Vakuf znaajno uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona penice sa 15,00, %, jema 21,00 % i kukuruza za krmu 17,00%.
Tabela 11/67. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Gornji Vakuf
Krompir Ukupno ha t/ha t 750 4.500 6,0
ha 7
Grah Ukupno t 7
t/ha 1,0
ha 7
Kupus i kelj Ukupno ha t/ha t 150 2.250 15,0
U opini Gornji Vakuf zastupljenost pod povrem predstavlja 18,50 % (914 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Gornji Vakuf sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Gornji Vakuf-Uskoplje uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir grah luk crni kupus i kelj 21,50 % 1,20 % 2,30 % 24,50 %
170
170
Od svih povrtnih kultura primjetno je da opina Gornjio Vakuf znaajno uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa krompirom (21,50%) i kupusom (24,50%). Tabela 11/68. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na podruju opine Gornji Vakuf
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 750 7 7 150 2 2007 Ukupan prinos, t 4.500 7 56 2.250 10 Prinos t/ha 6,0 1,0 8,0 15,0 5,0 Povrina ha 800 10 15 150 5 10 20 2015 Ukupan prinos, t 8.000 15 225 300 50 300 200 Prinos t/ha 10 1,5 15 20 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 9,8 0,7 36 (livade) + 32 (panjaci) 100 konica 4.300 (3grupe po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 16,7 1,2 61,2(livade) + 54,4 (panjaci) 170 konice 4.300 (3 grupe sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/70. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Gornji Vakuf
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Gornji Vakuf sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Gornji Vakuf uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda 6,60 % ovce 11,20 % svinje 7,00 % perad - konice pela 10,70 %
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Gornji Vakuf znaajnije uestvuje u ukupnom broju ovaca i konica pela. Stanje uzogja ribe na podruju opine Gornji Vakuf je za 2000. godinu bilo 15 tona, s tim da projekcije uzgoja ribe za 2015. godinu za opinu Gornji Vakuf-Uskoplje iznosi 60 tona. 171 171
6. PELARSTVO
Tabela 11/71. Projekcija razvoja pelarstva opine Gornji Vakuf 2009-2015. godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 1.600 2.300 3.000 3.800 4.300 4.500 4.800 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 16 27,6 45 76 86 90 96
172
172

R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
173 173
Sveukupno (1-14)
15.700
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE GORNJI VAKUF 2009.-2015.
174
Povrina u ha, broju grla i konica po godinama 2009 2 3 1 2 3 2 13 4.000 1 2 2 2 1 1 1 13 14 14 17 16 18 1 1 1 3 106 10 2 2 2 2 2 3 15 3 3 3 3 3 4 22 2 2 3 3 3 3 18 1 1 1 2 2 2 10 3 3 3 4 4 4 24 432.000 120.000 504.000 462.000 600.000 114.000 2.596.000 40.000 2 2 2 2 2 2 14 364.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno (ha, grla, konica) Ukupno invest. u KM Vrijednost proizvodnje u KM 252.000 648.000 180.000 972.000 264.000 360.000 114.000 2.790.000 240.000 3 4 5 5 5 4 3 3 3 3 3 4 3 4 21 31 350.000 390.000 462.000 702.000 70 300 400 700 80 100 120 800 130 500 130 200 130 300 760 3.200 9.158.000 400.000 12.544.000 1.824.000 640.000 5.956.000
174
Tabela 11/73. Program razvoja proizvodnje za opinu Gornji Vakuf
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
16.666
Svega povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
14.
Muzne krave
12.050
15.
Broj konica pela
UKUPNO: (1-15)
Gornji Vakuf je opina sa izuzetno povoljnim prirodnim uslovima za voarstvo, zbog toga se predlae znaajan razvoj proizvodnje jagodastog voa, ljive i jabuke na povrini od 106 ha. U oblasti animalne proizvodnje predloe se znaajan razvoj proizvodnje mlijeka i meda.
ANEX OPINA JAJCE
175 175
Tabela 11/74. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Jajce

Redni broj 1 2 3 Vrsta proizvodnje Povrina km2 ili ha Oranice u ha Vonjaka u ha rodnih stabala ljiva rodnih stabala jabuka rodnih stabala kruaka rodnih stabala treanja rodnih stabala oraha sadnica malina 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Livada u ha Panjaka u ha uma u ha Neplodno zemljite Broj stanovnika-ukupno U tome mukaraca U tome ena Broj domainstava Broj raseljenih i izbjeglih osoba Broj povratnika Broj invalida Broj poljoprivrednih domainstava Broj zaposlenih u dravnom sektoru Broj zaposlenih u privatnom sektoru Broj nezaposlenih na birou rada Uee starosne grupe od 15-64 god. Goveda-ukupno Od toga krava muzara Broj ovaca Broj ostale stoke Broj peradi Broj traktora Broj traktorskih prikljuaka Broj motokultivatora Broj prikljuaka za motokultivator Broj travokosaica Broj itnih kombajna Broj kamiona za transport Broj laktofriza za mlijeko Broj magacina za otkup i snadbjevanje Broj poljoprivrednih apoteka Broj konica pela Trna proizvodnja povra-tona Trna proizvodnja voa-tona Trna proizvodnja itarica-tona Trna proizvodnja mlijeka(lit+temp) Trna proizvodnja juneeg mesa .mj. Trna proizvodnja ovijeg mesa .mj. Trna proizvodnja meda otkup-kg. 1991. godina 377.17 5.884 280 100.000 15.000 10.000 / / / 4.666 4.807 20.368 1.712 45.007 22.803 22.204 11.426 / / / / / / / / 7.566 / 13.680 4.265 26.104 / / / / / / / / / / / / / / / / / / 2008. godina 377.17 5.841 250 29.450 11.940 8.120 1.930 2.560 2,2 4.666 4.807 20.368 1.712 24.383 11.602 12.133 7.389 20.000 24.383 / 800 872 1.690 4.120 16.138 2.975 2.230 4.880 2.948 22.400 68 250 120 400 60 2 329 10 / 1 1.120 100 50 25 2.000.000 125 90 16
176
176
Tabela 11/75. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Jajce - nastavak

Redni broj 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Mlinovi za ito-brano u t/8asova Pogoni za stone koncentrate u t/8asova Klaonice za krupnu i sitnu stoku u t/8 asova Pogoni za preradu mesa u t/8 asova Mljekare pogoni za preradu mlijeka l/8asova Pogoni za preradu voa i povra u t/8asova Hladnjae (0oC) u m3 skladini prostor Hladnjae (-20 C) u m skladini prostor
0 3
Kapaciteti
1991. godina / / / / / / / / / / / / / / / /
2008. godina 30 2,8 50 / / / / / / / 6 / 3 2 5 /
177 177
2009 7 12 7 10 36 10 10 4 24 24 25 23 3 3 1 8 8 8 2 23 13 14 14 11 10 14 8 1 23 37 38 35 35 38 12 8 1 21 11 11 8 9 10 14 42 6 6 5 6 5 5 13 13 13 12 15 15 7 8 9 8 8 8 55 93 40 73 261 88 60 15 163 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
178
178
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Jajce u 10%. Kod rasporeda proizvodnje drvenastog voa po opinama odreuje se uee opine Jajce isto tako na 10%.
2009 280.000 182.000 19.998 44.000 14.846 24.240 5.712 570.796 611.938 632.797 5.712 1.904 3.808 590.668 24.240 24.240 30.300 15.988 15.988 12.562 15.988 24.240 1.904 628.797 13.704 24.240 1.904 642.513 44.000 32.000 36.000 40.000 56.000 19.998 16.665 19.998 16.665 16.665 182.000 182.000 168.000 210.000 210.000 320.000 360.000 320.000 320.000 320.000 2.200.000 1.302.000 133.320 292.000 100.496 181.800 28.560 4.238.176 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica
Vone vrste
Jagoda
280.000
Malina 23.331 40.000 11.420 30.300 7.616
168.000
Kupina
Borovnica
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
SVEGA:
560.667
179 179
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/78. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Jajce (u ha)
Tabela 11/79. Ostvarenje prinosa ita u opini Jajce u tonama

Penica t 50 t/ha 1,1 t / Ra t/ha / Jeam t 74 t/ha 1,3 t 12 Zob t/ha 1,2 Kukuruz za zrno t t/ha 158 1,8 Kukuruz za krmu t t/ha 105 7
U opini Jajce zastupljenost oranica za ito predstavlja 0,40% (197 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Jajce sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Jajce uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica 1,00% ra / jeam 3,00% zob 1,50% kukuruz za zrno 11,00 % kukuruz za silau 2,00 %
Primjetno je da samo proizvodnja kukuruza u zrnu uestvuje neto znaajnije u ukupnoj proizvodnji kantona.
Tabela 11/80. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Jajce
Krompir ha 750 Ukupno t 4.500 t/ha 6,0 ha 7 Grah Ukupno t 7 t/ha 1,0 ha 7 Luk crni Ukupno t 56 t/ha 8,0 ha 150 Kupus i kelj Ukupno t 2.250 t/ha 15,0
U opini Jajce zastupljenost povrina pod povrem predstavlja 12,50 % (639 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Jajce sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Jajce uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir 11,80 % grah 27,00 % luk crni 10,00 % kupus i kelj 7 ,50 %
Od svih povrtnih kultura primjetno je da opina Jajce znaajnije uestvuje u ukupnoj proizvodnji graha sa 27 % a potom krompira i crnog luka.
180
180
Tabela 11/81. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na podruju opine Jajce
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 410 153 30 46 12 2007 Ukupan prinos, t 3.280 168 90 368 48 Prinos t/ha 8,0 1,1 3,0 8,0 4,0 Povrina ha 450 180 40 50 15 8 20 2015 Ukupan prinos, t 4.950 270 400 750 150 240 200 Prinos t/ha 11 1,5 10 15 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 11,7 0,5 23,3 (livade) + 48 (panjaka) 110 konica 4.074 (2 grupe po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 19,9 0,9 39,6 (livade) + 81,6 (panjaci) 187 konice 4.074 (2 grupe sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/83. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Jajce
Goveda Ukupno 1.663 Krave i steone junice 1.164 Ukupno 3.740 Ovce Plotkinje 2.992 Ukupno 504 Svinje Krmae i nazimice 56 1.120 Perad Konice pela
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Jajce sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Jajce uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda ovce svinje perad konice pela 4,00 % 4,70 % 4,20 % - 16,20%
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Jajce znaajno uestvuje u ukupnom broju konica pela sa 16,20%. Uzgoju ribe na podruju opine Jajce do 2000. godine nije davan znaaj. Projekcijom plana razvoja za 2015. godinu predviena je mogunost proizvodnje od 120 tona.
181 181
6. PELARSTVO
Tabela 11/84. Projekcija razvoja pelarstva opine Jajce 2009-2015. godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 1.120 1.750 2.150 3.000 3.300 3.400 3.600 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 11,2 21 32,25 60 66 68 72
182
182

PRIVREDNA DRUTVA Heko Bugojno 100 200 100 200 600 200 600 100 900 1.500 1.500 100 600 1.500 500 400 600 600 1.600 3.850 900 2.250 600 1.110 150 400 600 200 1.200 3.200 600 1.000 1.000 2.600 5.800 200 360 1.000 200 100 200 4.260 3.600 550 8.910 18.050 4.000 3.000 1.000 2.300 10.300 28.350 300 1.140 2.000 9.140 100 300 500 1.700 120 500 1.470 100 600 500 4.400 1,80 1,50 3,60 1,80 1,50 1,00 0,60 0,80 1,00 0,80 0,40 0,40 0,70 100 120 500 1.570 1,20 IMBKomerc Bugojno Biser Bugojno Ostali preraivai UKUPNO KM/kg Iznos u KM
R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
Sveukupno (1-14)
15.700
183 183
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE JAJCE 2009 2015
184
184
Tabela 11/86. Program razvoja proizvodnje za opinu Jajce
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
16.666
Svega povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
14.
Muzne krave
12.050
15.
Broj konica pela
UKUPNO: (1-15)
Programom razvoja opine Jajce predlae se neto manji obim razvoja biljne proizvodnje (jagoda, malina, kupina, borovnica ljiva i jabuka) 46 ha i od povra kornioni na povrini od 8 ha. U oblasti animalne proizvodnje predlae se znaajniji obim razvoja proizvodnje mlijeka i meda.
ANEX OPINA KISELJAK
185 185
Tabela 11/87. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Kiseljak

Redni broj 1 2 3 Vrsta proizvodnje Povrina km2 Oranice u ha Vonjaka u ha rodnih stabala ljiva rodnih stabala jabuka rodnih stabala kruaka rodnih stabala treanja rodnih stabala oraha sadnica malina 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Livada u ha Panjaka u ha uma u ha Neplodno zemljite Broj stanovnika-ukupno U tome mukaraca U tome ena Broj domainstava Broj raseljenih i izbjeglih osoba Broj povratnika Broj invalida Broj poljoprivrednih domainstava Broj zaposlenih u dravnom sektoru Broj zaposlenih u privatnom sektoru Broj nezaposlenih na birou rada Uee starosne grupe od 15-64 god. Goveda-ukupno Od toga krava muzara Broj ovaca Broj ostale stoke Broj peradi Broj traktora Broj traktorskih prikljuaka Broj motokultivatora Broj prikljuaka za motokultivator Broj travokosaica Broj itnih kombajna Broj kamiona za transport Broj laktofriza za mlijeko Broj magacina za otkup i snadbjevanje Broj poljoprivrednih apoteka Broj konica pela Trna proizvodnja povra-tona Trna proizvodnja voa-tona Trna proizvodnja itarica-tona Trna proizvodnja mlijeka(lit+temp) Trna proizvodnja juneeg mesa .mj. Trna proizvodnja ovijeg mesa .mj. Trna proizvodnja meda otkup-kg. 1991. godina 164 5.733 306 42.574 12.054 5.154 919 534 / 889 894 7.987 591 24.081 / / 6.354 / / / 3.891 3.000 1.500 / / 3.819 2.600 3.254 4.000 21.411 / / / / / / / / / 2 / / / / / / / / 2008. godina 164 5.498 297 28.000 12.000 5.000 / 1.000 80.000 1.200 827 7.987 591 23.980 11.300 12.680 6.200 534 7.700 / 2000 1.000 2.500 2.490 66 1.700 1.140 3.000 3.000 15.000 140 200-300 100 150-200 105 8 200 18 50 2 700 2.200 300 1.100 1.800.000 / / /
186
186
Tabela 11/88. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Kiseljak - nastavak

o 3
Kapaciteti
1991. godina 2 / / / / / / / / / / / / 1 / /
2008. godina 1 / 6 / / / 3 3 240.000 / 6 / 6 1 2 2.500
187 187
188
2009 8 25 7 6 46 2 1 3 12 10 3 31 31 32 30,5 2 1 1 8 10 7 17 16 19 22 9 1 35,5 1 2 1 1 1 1 0,5 0,5 2 2 2 2 1 0,5 1 21 8 1 32,5 46 47 49 52 49 6 6 5 6 5 6 51 1,5 0,5 1 18 8 1 30 6 8 7 7 7 8 26 25 30 31 32 31 8 8 7 8 5 6 50 200 50 40 340 12,5 5 10 125 60 10 222,5 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
188
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Kiseljak na 20%. Kod rasporeda proizvodnje kotiavog voa po opinama odreuje se uee opine Kiseljak na 25 %.
Vone vrste 2009 320.000 364.000 19.998 24.000 1.250 832 625 19.414 24.240 3.808 778.167 774.472 790.434 1.904 1.904 30.300 21.210 18.272 21.698 25.124 27.270 1.904 857.920 1.250 625 625 832 416 416 416 625 23.982 24.240 1.904 743.123 1.250 1.250 1.250 625 24.000 20.000 24.000 20.000 26.664 23.331 23.331 23.331 26.664 24.000 937.5 416 625 20.556 24.240 1.904 773.342 350.000 420.000 434.000 448.000 434.000 320.000 280.000 320.000 200.000 240.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Ukupno sadnica 2.000.000 2.800.000 166.650 160.000 7.812 4.160 6.250 142.750 181.800 19.040 5.488.462
Jagoda
320.000
Malina
350.000
Kupina
23.331
Borovnica
24.000
Trenja 832
1.250
Vinja
Kajsija
1.875
ljiva
13.704
Jabuka
30.300
Kruka
5.712
SVEGA:
771.004
189 189
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/91. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Kiseljak (u ha)
Tabela 11/92. Ostvarenje prinosa ita u opini Kiseljak u tonama

Penica t 599 t/ha 2,7 t 186 Ra t/ha 2,0 Jeam t 106 t/ha 1,9 t 10 Zob t/ha 1,0
Kukuruz za zrno t t/ha 198 1,3
Kukuruz za krmu t t/ha 340 10,0
U opini Kiseljak zastupljenost oranica za ito predstavlja 1,20% (576 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Kiseljak sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Kiseljak uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica 12,00% ra 2,50% jeam 4,70% zob 1,00% kukuruz za zrno 14,00 % kukuruz za silau 6,40 %
Od svih vrsta ita primjetno je da opina Kiseljak znaajno uestvuje u ukupnoj proizvodnji penice sa 12% i kukuruza za zrno sa 14%.
Tabela 11/93. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Kiseljak
Krompir ha 200 Ukupno t 1600 t/ha 8,0 ha 40 Grah Ukupno t 80 t/ha 2,0 ha 60 Luk crni Ukupno t 210 t/ha 3,5 ha 95 Kupus i kelj Ukupno t 247 t/ha 2,6
U opini Kiseljak zastupljenost povrina pod povrem predstavlja 8,0% (395 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Kiseljak sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Kiseljak uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir grah luk crni kupus i kelj 6,00 % 7,00 % 20,00% 16,00%
Od svih povrtnih kultura primjetno je da opina Kiseljak znaajnije uestvuje u proizvodnji crnog luka sa 20% i kupusa sa 16%.
190
190
Tabela 11/94. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na podruju opine Kiseljak
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 200 40 60 95 5 2007 Ukupan prinos, t 1.600 80 210 247 5 Prinos t/ha 8,0 3,5 3,5 2,6 1,0 Povrina ha 220 70 70 100 6 12 25 2015 Ukupan prinos, t 2.640 700 700 1.000 60 360 250 Prinos t/ha 12 2,2 10 10 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 11,0 0,6 60 (livade) + 8 (panjaka) 70 konica 1.597 (3 grupe po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 18,7 1,0 102 (livade) + 136 (panjaci) 119 konice 1.597 (3 grupe sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/96. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Kiseljak
Goveda Ukupno 1.663 Krave i steone junice 1.164 Ukupno 3.740 Ovce Plotkinje 2.992 Ukupno 504 Svinje Krmae i nazimice 56 1.120 Perad Konice pela
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Kiseljak sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Kiseljak uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda 7,20 % ovce 2,20 % svinje 32,00 % perad - konice pela 4,60 %
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Kiseljak znaajno uestvuje u ukupnom broju svinja sa 32,00%. Na osnovu podataka na podruju opine Kiseljak u 2000. godini nije bilo uzgoja ribe, s tim da projekcija uzgoja ribe za 2015. godinu za opinu Kiseljak iznosi 60 tona.
191 191
6. PELARSTVO
Tabela 11/97. Projekcija razvoja pelarstva opine Kiseljak 2009-2015. godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 700 1.400 2.950 3.400 3.950 4.100 4.400 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 7 16,8 44,25 68 79 82 88
192
192

R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
193 193
Sveukupno (1-14)
15.700
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE KISELJAK 2009 - 2015
194
Povrina u ha, broju grla i konica po godinama 2009 2 3 1 2 3 2 13 1 2 2 2 1 1 1 10 40.000 2 3 1 2 3 2 13 2 3 1 2 3 2 1 14 2 3 1 3 3 2 1 14 2 4 2 3 3 2 1 17 2 4 2 3 3 2 16 2 4 2 3 4 3 18 14 24 10 18 22 15 3 106 364.000 432.000 120.000 504.000 462.000 600.000 114.000 2.596.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno (ha, grla, konica) Ukupno invest. u KM Vrijednost proizvodnje u KM 252.000 648.000 180.000 972.000 264.000 360.000 114.000 2.790.000 240.000 4.000 3 4 70 300 80 400 100 700 120 800 130 500 130 200 3 5 3 5 3 5 3 4 3 4 3 4 130 300 21 31 760 3.200 350.000 390.000 9.158.000 400.000 12.544.000 462.000 702.000 1.824.000 640.000 5.956.000
194
Tabela 11/99. Program razvoja proizvodnje za opinu Kiseljak
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1. Jagoda na foliji 2. Malina 3. Kupina 4. Borovnica 5. ljiva 6. Jabuka 7. Kruka Svega voe (1-7)
26.000 18.000 12.000 28.000 21.000 40.000 38.000
8. 9.
Kornion na mrei Krompir
10.
Korjenasto povre
Ostalo povre 11. 12. Sjemenski krompir Svega povre (8-12)
16.666
Sjeme strnog ita 13. 14. Muzne krave Broj konica pela 15. UKUPNO: (1-15)
12.050
Za podruje opine Kiseljak se predlae znaajan razvoj u oblasti biljne i animalne proizvodnje. U biljnoj proizvodnji najvei obim razvoja se predlae u voarstvu (jagoda, malina, kupina, borovnica, ljiva i jabuka) i povrtlarstvu proizvodnja korniona. U oblasti animalne proizvodnje najvei obim razvoja se predlae u proizvodnji mlijeka i meda.
ANEX OPINA KREEVO
195 195
Tabela 11/100. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Kreevo

2
1991. godina 146 2.228 102 16.500 4.500 3.850 230 660 2 639 577 11.091 241 6.699 / / 1.919 / / / / / / / / 1.135 / 1.832 416 4.586 / / / / / 1 1 2 1 1 / / / / / / / /
2008. godina 146 1.131 165 15.000 3.100 3.500 350 700 4 1.258 588 11.060 471 6.400 / / / 72 / 364+240 / 295 / 512 70 610 530 3.000 955 3.500 36 108 49 123 25 2 / / / / 300 689 118 58 1.050.000 / / 1.200
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
196
196
Tabela 11/101. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Kreevo - nastavak

Redni broj 43 44 45 46 47 48 46 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Mlinovi za ito-brano u t/8asova Pogoni za stone koncentrate u t/8asova Klaonice za krupnu i sitnu stoku u t/8 asova Pogoni za preradu mesa u t/8 asova Mljekare pogoni za preradu mlijeka l/8asova Pogoni za preradu voa i povra u t/8asova Hladnjae (0oC) u m3 skladini prostor Hladnjae (-200C) u m3 skladini prostor Punionice mineralnih voda l/8 asova Smrznuta gotova jela u t/8 asova Broj poljoprivrednih inenjera Broj poljoprivrednih tehniara Broj veterinara Broj zemljoradnikih zadruga Broj udruenja poljoprivrednika Bruto drutveni proizvod po stanovniku godinje u KM Kapaciteti 1991. godina / / / / / / / / / / 3 1 1 1 1 / 2008. godina / / / / / / / / / / / 4 2 0 1 /
197 197
198
2009 8 25 7 6 46 2 1 3 12 10 3 31 31 32 2 1 1 30,5 8 10 7 17 16 19 22 9 1 35,5 1 2 1 1 1 1 0,5 0,5 2 2 2 2 1 0,5 1 21 8 1 32,5 46 47 49 52 49 6 6 5 6 5 6 51 1,5 0,5 1 18 8 1 30 6 8 7 7 7 8 26 25 30 31 32 31 8 8 7 8 5 6 50 200 50 40 340 12,5 5 10 125 60 10 222,5 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
198
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Zbog specifinih prirodnih i drugih uslova programom razvoja se predlae razvoj jagodastog voa na podruju opine Kreevo. Kod rasporeda proizvodnje jabuastog i kotiavog voa po opinama odreuje se uee opine Kreevo na 15 %.
2009 320.000 364.000 19.998 24.000 1.250 832 625 19.414 24.240 3.808 778.167 774.472 790.434 1.904 1.904 30.300 21.210 27.270 1.904 857.920 18.272 21.698 25.124 1.250 625 625 832 416 416 416 625 23.982 24.240 1.904 743.123 1.250 1.250 1.250 625 24.000 20.000 24.000 20.000 26.664 23.331 23.331 23.331 26.664 24.000 937.5 416 625 20.556 24.240 1.904 773.342 350.000 420.000 434.000 448.000 434.000 320.000 280.000 320.000 200.000 240.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica 2.000.000 2.800.000 166.650 160.000 7.812 4.160 6.250 142.750 181.800 19.040 5.488.462
Vone vrste
Jagoda
320.000
Malina
350.000
Kupina
23.331
Borovnica 1.250 832 1.875
24.000
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
13.704
Jabuka 5.712
30.300
Kruka
SVEGA:
771.004
199 199
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/104. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Kreevo (u ha)
2006 Oranice, bate vrtovi 2.160 UKUPNO 683 ITO 68 Neobraene oranice 1.470 Oranice, bate i vrtovi 2.229 2007 UKUPNO 702 ITO 55 Neobraene oranice 1.518
Tabela 11/105. Ostvarenje prinosa ita u opini Kreevo u tonama

Penica t 6 t/ha 1,0 t 2,0 Ra t/ha 1,0 Jeam t 41 t/ha 1,1 t 2 Zob t/ha 1,0 Kukuruz za zrno t t/ha 7 1,2 Kukuruz za krmu t t/ha 17 5,5
U opini Kreevo zastupljenost oranica za ito predstavlja 0,15% (75 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Kreevo sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Kreevo uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica ra jeam zob kukuruz za zrno kukuruz za silau 0,12 % 0,20 % 1,80 % 0,20 % 0,50 % 0,30 %
Iz pregleda se moe primjetiti da uee itarica u ukupnoj proizvodnji SBK-a nije znaajna.
Tabela 11/106. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Kreevo
U opini Kiseljak zastupljenost povrina pod povrem predstavlja 8,0% (395 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Kiseljak sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Kiseljak uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir grah luk crni kupus i kelj 6,0 % 7,0 % 20,00 % 16,00 %
Od svih povrtnih kultura primjetno je da opina Kiseljak znaajnije uestvuje u proizvodnji crnog luka sa 20% i kupusa sa 16%.
200
200
Tabela 11/107. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na opine Kreevo
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 130 30 18 50 7 2007 Ukupan prinos, t 481 30 49 85 4 Prinos t/ha 3,7 1,0 2,7 1,7 0,5 Povrina ha 150 35 20 55 8 10 10 2015 Ukupan prinos, t 1.500 45 200 550 80 300 100
podruju
Prinos t/ha 10 1,5 10 10 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 2,3 0,4 63 (livade) + 59 (panjaka) 30 konica 2.212 (1 grupa po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 3,9 0,7 107 (livade) + 100 (panjaci) 51 konice 2.212 (1 grupa sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/109. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Kreevo
Goveda Ukupno 866 Krave i steone junice 606 Ukupno 884 Ovce Plotkinje 707 Ukupno 1.456 Svinje Krmae i nazimice 560 170 Perad Konice pela
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Kreevo sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Kreevo uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa slijedeim procentima: goveda 2,15% ovce 1,10% svinje 12,0 % perad - konice pela 2,50%
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Kreevo znaajno uestvuje u ukupnom broju svinja sa 12,00%. Stanje uzgoja ribe na podruju opine Kreevo je za 2000. godinu bilo 20 tona, s tim to projekcija uzgoja ribe za 2015. godinu za opinu Kreevo iznosi 40 tona.
201 201
6. PELARSTVO
Tabela 11/110. Projekcija razvoja pelarstva opine Kreevo 2009 2015 godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 300 600 1.200 2.400 3.200 3.300 3.400 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 3 7,2 18 48 64 66 68
202
202

PRIVREDNA DRUTVA Heko Bugojno 100 200 100 200 600 200 600 100 900 1.500 1.500 100 600 1.500 500 900 2.250 400 600 600 1.600 3.850 600 1.110 150 400 600 1.200 3.200 600 1.000 1.000 2.600 5.800 200 360 1.000 200 300 1.140 2.000 9.140 200 100 200 4.260 3.600 550 8.910 18.050 4.000 3.000 1.000 2.300 10.300 28.350 100 300 500 1.700 120 500 1.470 100 600 500 4.400 100 120 500 1.570 1,20 1,80 1,50 3,60 1,80 1,50 1,00 0,60 0,80 1,00 0,80 0,40 0,40 0,70 IMBKomerc Bugojno Biser Bugojno Ostali preraivai UKUPNO KM/kg Iznos u KM
R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
203 203
Sveukupno (1-14)
15.700
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE KREEVO 2009 - 2015
204
204
Tabela 11/112. Program razvoja proizvodnje za opinu Kreevo
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
16.666
Svega povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
14.
Muzne krave
12.050
15.
Broj konica pela
UKUPNO: (1-15)
Zbog skromnih prirodnih i drugih potencijala za podruje opine Kreevo se predlae neto manji obim razvoja biljne proizvodnje (ljiva, jabuka) i korniona na ukupnoj povrina od oko 40 ha. U oblasti animalne proizvodnje najvei obim razvoja se predlae u proizvodnji mlijeka i meda.
ANEX OPINA NOVI TRAVNIK
205 205
Tabela 11/113. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Novi Travnik

Redni broj 1 2 3 Vrsta proizvodnje Povrina km2 Oranice u ha Vonjaka u ha rodnih stabala ljiva rodnih stabala jabuka rodnih stabala kruaka rodnih stabala treanja rodnih stabala oraha sadnica malina 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Livada u ha Panjaka u ha uma u ha Neplodno zemljite Broj stanovnika-ukupno U tome mukaraca U tome ena Broj domainstava Broj raseljenih i izbjeglih osoba Broj povratnika Broj invalida Broj poljoprivrednih domainstava Broj zaposlenih u dravnom sektoru Broj zaposlenih u privatnom sektoru Broj nezaposlenih na birou rada Uee starosne grupe od 15-64 god. Goveda-ukupno Od toga krava muzara Broj ovaca Broj ostale stoke Broj peradi Broj traktora Broj traktorskih prikljuaka Broj motokultivatora Broj prikljuaka za motokultivator Broj travokosaica Broj itnih kombajna Broj kamiona za transport Broj laktofriza za mlijeko Broj magacina za otkup i snadbjevanje Broj poljoprivrednih apoteka Broj konica pela Trna proizvodnja povra-tona Trna proizvodnja voa-tona Trna proizvodnja itarica-tona Trna proizvodnja mlijeka(lit+temp) Trna proizvodnja juneeg mesa .mj. Trna proizvodnja ovijeg mesa .mj. Trna proizvodnja meda otkup-kg. 1991. godina / 2.629 / 21.050 9.890 3.495 6.025 1.227 1.416 2.000 / / 30.713 50,7 % 49,3% / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / 2008. godina 242 3.212 / 5.714 2.697 600 1.400 889 15 1.320 1.484 17.214 705 25.137 / / 7.380 6.000 3.500 / 3.476 3.050 3.813 3.813 / 3.000 1.950 5.000 2.500 24.500 101 200 85 / 52 3 / 15 / 900 81,5 50 370 1.141.872 36.000 7.000 6.000 900
206
206
Tabela 11/114. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Novi Travnik - nastavak
o 3
Kapaciteti
1991. godina / / / / / / / / / / / / / / / 4.073
2008. godina / / 0,2 0,1 30(sirara) / / / / / 5 / 5 3 2 /
207 207
208
2009 8 25 7 6 46 2 1 3 12 10 3 31 31 32 30,5 2 1 1 8 10 7 17 16 19 22 9 1 35,5 1 2 1 1 1 1 0,5 0,5 2 2 2 2 1 0,5 1 21 8 1 32,5 46 47 49 52 49 6 6 5 6 5 6 51 1,5 0,5 1 18 8 1 30 6 8 7 7 7 8 26 25 30 31 32 31 8 8 7 8 5 6 50 200 50 40 340 12,5 5 10 125 60 10 222,5 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
208

Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Novi Travnik na 20%. Kod rasporeda proizvodnje kotiavog i jabuastog voa po opinama odreuje se uee opine Novi Travnik na 10%.
2009 320.000 364.000 19.998 24.000 1.250 832 625 19.414 24.240 3.808 778.167 774.472 790.434 1.904 1.904 30.300 21.210 27.270 1.904 857.920 18.272 21.698 25.124 1.250 625 625 832 416 416 416 625 23.982 24.240 1.904 743.123 1.250 1.250 1.250 625 24.000 20.000 24.000 20.000 26.664 23.331 23.331 23.331 26.664 24.000 937.5 416 625 20.556 24.240 1.904 773.342 350.000 420.000 434.000 448.000 434.000 320.000 280.000 320.000 200.000 240.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica 2.000.000 2.800.000 166.650 160.000 7.812 4.160 6.250 142.750 181.800 19.040 5.488.462
Vone vrste
Jagoda
320.000
Malina
350.000
Kupina
23.331
Borovnica 1.250 832 1.875
24.000
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
13.704
Jabuka 5.712
30.300
Kruka
SVEGA:
771.004
209 209
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/117. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Novi Travnik (u ha)
2006 Oranice, bate vrtovi 2.089 UKUPNO 740 ITO 430 Neobraene oranice 1.321 Oranice, bate i vrtovi 2.009 2007 UKUPNO 720 ITO 430 Neobraene oranice 1.258
Tabela 11/118. Ostvarenje prinosa ita u opini Novi Travnik u tonama

U opini Novi Travnik zastupljenost oranica za ito predstavlja 1% (430 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Novi Travnik sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Novi Travnik uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica 7,80% ra 6,00% jeam 6,50% zob 6,80% kukuruz za zrno 3,00 % kukuruz za silau 23,00 %
Od svih vrsta ita primjetno je da opina Novi Travnik znaajno uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona samo sa kukuruzom za krmu sa 23,00%.
Tabela 11/119. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Novi Travnik
U opini Novi Travnik zastupljenost povrina pod povrem predstavlja 2,00 % (114 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Novi Travnik sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Novi Travnik uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir grah luk crni kupus i kelj 3,00 % 1,00 % 1,50 % 0,50 %
Primjetno je da povrtne kulture ne uestvuju znaajnije u ukupnoj proizvodnji SBK-a.
210
210
Tabela 11/120. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na opine Novi Travnik
podruju
Prinos t/ha 10 1,5 10 10 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 6,4 0,4 6,6(livade) + 15 (panjaka) 90 konica 3.463 (2 grupe po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 10,9 0,8 11,2(livade) + 25,5 (panjaci) 153 konice 3.463 (2 grupe sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/122. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Novi Travnik
Goveda Ukupno 4.652 Krave i steone junice 3.256 Ukupno 6.003 Ovce Plotkinje 4.802 Ukupno 1.247 Svinje Krmae i nazimice 137 540 Perad Konice pela
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Novi Travnik sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Novi Travnik uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda 11,30 % ovce 8,40 % svinje 10,00 % perad - konice pela 8,00 %
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Novi Travnik znaajno uestvuje u ukupnom broju goveda sa 11,30%. Na podruju opine Novi Travnik u 2000. godini nije registrovana proizvodnja ribe, s tim da projekcija uzgoja ribe za 2015. godinu za opinu Novi Travnik iznosi 60 tona.
211 211
6. PELARSTVO
Tabela 11/123. Projekcija razvoja pelarstva opine Novi Travnik 2009 2015 godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 900 1.500 2.100 2.900 3.600 3.700 3.800 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 9 18 31,5 58 72 74 76
212
212

R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
213 213
Sveukupno (1-14)
15.700
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE NOVI TRAVNIK 2009 - 2015
214
214
Tabela 11/125. Program razvoja proizvodnje za opinu Novi Travnik
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
16.666
Svega povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
14.
Muzne krave
12.050
15.
Broj konica pela
UKUPNO: (1-15)
Program razvoja predlae znaajan obim razvoja u biljnoj i animalnoj proizvodnji. U biljnoj proizvodnji se predlae razvoj voarstva (jagoda, malina, kupina, borovnica ljiva i jabuka) na povrini od 87 ha i korniona na povrini od 15ha. U oblasti animalne proizvodnje predloe se znaajan obim razvoja proizvodnje mlijeka i meda.
ANEX OPINA TRAVNIK
215 215
Tabela 11/126. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Travnik

Redni broj 1 2 3 Vrsta proizvodnje Povrina km ili ha
2
1991. godina / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
2008. godina 528 6340 1.007 82.770 24.200 20.525 615 4.505 15.000 8.398 6.396 28.304 1.307 53.621 / / 8.074 17.666 1.282 / / 3.000 10.000 7.632 / 5.280 3.130 26.800 3.168 39.000 / / / / / / / / / 5 9.040 82 50 370 1.142 3 7 6.000
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
216
216
Tabela 11/127. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Travnik - nastavak

Redni broj 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Mlinovi za ito-brano u t/8asova Pogoni za stone koncentrate u t/8asova Klaonice za krupnu i sitnu stoku u t/8 asova Pogoni za preradu mesa u t/8 asova Mljekare pogoni za preradu mlijeka l/8asova Pogoni za preradu voa i povra u t/8asova Hladnjae (0oC) u m3 skladini prostor Hladnjae (-200C) u m3 skladini prostor Punionice mineralnih voda l/8 asova Smrznuta gotova jela u t/8 asova Broj poljoprivrednih inenjera Broj poljoprivrednih tehniara Broj veterinara Broj zemljoradnikih zadruga Broj udruenja poljoprivrednika Bruto drutveni proizvod po stanovniku godinje u KM Kapaciteti 1991. godina / / 2 1 30 / / / / / / / / / / 4.073 2008. godina / / / / / / / / / / / / / / / /
217 217
218
2009 7 12 7 10 36 10 10 4 24 24 25 3 3 1 23 8 8 8 13 14 14 11 10 2 23 14 8 1 23 37 38 35 35 38 11 11 8 9 10 14 42 12 8 1 21 6 6 5 6 5 5 13 13 13 12 15 15 7 8 9 8 8 8 55 93 40 73 261 88 60 15 163 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
218
Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Travnik na 10%. Kod rasporeda proizvodnje kotiavog i jabuastog voa po opinama odreuje se uee opine Travnik na 20%.
2009 280.000 182.000 19.998 44.000 14.846 24.240 5.712 570.796 611.938 632.797 5.712 1.904 3.808 590.668 24.240 24.240 30.300 15.988 15.988 12.562 15.988 24.240 1.904 628.797 13.704 24.240 1.904 642.513 44.000 32.000 36.000 40.000 56.000 19.998 16.665 19.998 16.665 16.665 182.000 182.000 168.000 210.000 210.000 320.000 360.000 320.000 320.000 320.000 2.200.000 1.302.000 133.320 292.000 100.496 181.800 28.560 4.238.176 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica
Vone vrste
Jagoda
280.000
Malina
168.000
Kupina
23.331
Borovnica -
40.000
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
11.420
Jabuka 7.616
30.300
Kruka
SVEGA:
560.667
219 219
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/130. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Travnik (u ha)
Tabela 11/131. Ostvarenje prinosa ita u opini Travnik u tonama
Penica t 906 t/ha 2,7 t 50
Ra t/ha 2,5
Jeam t 250 t/ha 2,5 t 30
Zob t/ha 2,0
Kukuruz za zrno t t/ha 120 1,5
Kukuruz za krmu t t/ha 1580 15,2
U opini Travnik zastupljenost oranica za ito predstavlja 1% (521 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Travnik sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Travnik uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica 18,00% ra 4,50% jeam 11,00% zob 3,50% kukuruz za zrno 8,50 % kukuruz za silau 30,00 %
Od svih vrsta ita primjetno je da opina Travnik znaajno uestvuje u proizvodnji penice sa 18 % i kukuruza za krmu sa 30%.
Tabela 11/132. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Travnik
ha 235
Krompir Ukupno t/ha t 959 4,5
ha 30
Grah Ukupno t 21
t/ha 0,7
ha 30
Kupus i kelj Ukupno ha t/ha t 50 100 2,0
U opini Travnik zastupljenost povrina pod povrem predstavlja 7,00 % (345 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Travnik sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Travnik uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir grah luk crni kupus i kelj 7,00 % 5,00 % 10,00 % 8,00 %
220
220
Od svih povrtnih kultura primjetno je da opina Travnik znaajnije uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa crnim lukom 10%. Tabela 11/133. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na opine Travnik
podruju
Prinos t/ha 10 1,2 1,2 10 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 12,7 2,0 42(livade) + 63 (panjaka) 150 konica 5.643 (3 grupe po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 21,6 3,4 71(livade) + 107 (panjaci) 255 konice 5.643 (3 grupe sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/135. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Travnik
Goveda Ukupno 8.916 Krave i steone junice 6.241 Ukupno 35.850 Ovce Plotkinje 28.680 Ukupno 1.641 Svinje Krmae i nazimice 189 1.100 Perad Konice pela
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Travnik sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Travnik uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda 22,00 % ovce 45,00 % svinje 14,00 % perad - konice pela 16,00 %
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Travnik znaajno uestvuje u ukupnom broju goveda sa 22,00% i ovaca sa 45%. Stanje uzgoja ribe na podruju opine Travnik je za 2000. godinu bilo 10 tona, s tim da projekcija uzgoja ribe za 2015. godinu za opinu Travnik iznosi 60 tona. 221 221
6. PELARSTVO
Tabela 11/136. Projekcija razvoja pelarstva opine Travnik 2009-2015. godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 9.040 12.800 14.500 15.400 16.500 16.700 16.900 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 90,4 153,6 217,5 308 330 334 338
222
222

R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
223 223
Sveukupno (1-14)
15.700
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE TRAVNIK 2009 - 2015
224
224
Tabela 11/138. Program razvoja proizvodnje za opinu Travnik
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
16.666
Svega povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
14.
Muzne krave
12.050
15.
Broj konica pela
UKUPNO: (1-15)
Za podruje opine Travnik se predlae skromniji razvoj biljne proizvodnje (jagoda, malina, kupina, borovnica, ljiva, jabuka i kornioni) na ukupnoj povrini od oko 60 ha. U oblasti animalne proizvodnje predloe se najvei razvoj proizvodnje mlijeka i znaajan obim proizvodnje meda.
ANEX OPINA VITEZ
225 225
Tabela 11/139. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Vitez

2
1991. godina 159 / / / / / / / / / / / / 27.728 / / 8.665 / / / / / / / / 1.750 900 600 / / / / / / / 4 / / / 2 400 / / / / / / /
2008. godina 154 2.972 390 22.580 5.300 5.100 / 970 1,3 852 548 10.080 12 27.293 / / 8.529 9.621 7.255 1.133 6.218 5.468 4.472 65 2.350 1.500 2.300 / 18.480 308 200 120 / 80 8 / 6 / 6 682 / / / / / / /
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
226
226
Tabela 11/140. Osnovni statistiki podaci za podruje opine Vitez - nastavak

o 3
Kapaciteti
1991. godina / / 1 / / / / / / / / / / 1 / /
2008. godina / / 2 / / / / / / / 7 20 5 / 1 /
227 227
228
2009 8 25 7 6 46 2 1 3 12 10 3 31 31 32 2 1 1 30,5 8 10 7 17 16 19 22 9 1 35,5 1 2 1 1 1 1 0,5 0,5 2 2 2 2 1 0,5 1 21 8 1 32,5 46 47 49 52 49 6 6 5 6 5 6 51 1,5 0,5 1 18 8 1 30 6 8 7 7 7 8 26 25 30 31 32 31 8 8 7 8 5 6 50 200 50 40 340 12,5 5 10 125 60 10 222,5 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno hektara
228

Vone vrste
Jagoda
Malina
Kupina
Borovnica
UKUPNO:
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
Jabuka
Kruka
UKUPNO:
Prilikom rasporeivanja proizvodnje jagodastih vonih vrsta po opinama, odreuje se uee opine Vitez na 10%. Kod rasporeda proizvodnje kotiavog i jabuastog voa po opinama odreuje se uee opine Vitez isto tako na 10%
2009 320.000 364.000 19.998 24.000 1.250 832 625 19.414 24.240 3.808 778.167 774.472 790.434 1.904 1.904 30.300 21.210 27.270 1.904 857.920 18.272 21.698 25.124 1.250 625 625 832 416 416 416 625 23.982 24.240 1.904 743.123 1.250 1.250 1.250 625 24.000 20.000 24.000 20.000 26.664 23.331 23.331 23.331 26.664 24.000 937.5 416 625 20.556 24.240 1.904 773.342 350.000 420.000 434.000 448.000 434.000 320.000 280.000 320.000 200.000 240.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno sadnica 2.000.000 2.800.000 166.650 160.000 7.812 4.160 6.250 142.750 181.800 19.040 5.488.462
Vone vrste
Jagoda
320.000
Malina
350.000
Kupina
23.331
Borovnica 1.250 832 1.875
24.000
Trenja
Vinja
Kajsija
ljiva
13.704
Jabuka 5.712
30.300
Kruka
SVEGA:
771.004
229 229
2. PROIZVODNJA ITA
Tabela 11/143. Oranina povrina po nainu koritenja u opini Vitez (u ha)
Oranice, bate vrtovi 3.028 2006 UKUPNO 2.390 ITO 1.030 Neobraene oranice 621 Oranice, bate i vrtovi 3.122 UKUPNO 2.453 2007 ITO 1.010 Neobraene oranice 652
Tabela 11/144. Ostvarenje prinosa ita u opini Vitez u tonama

Penica t 1.022 t/ha 3,6 t 60 Ra t/ha 3,2 Jeam t 573 t/ha 3,0 t 364 Zob t/ha 2,8 Kukuruz za zrno t t/ha 209 0,5 Kukuruz za krmu t t/ha 334 6,0
U opini Vitez zastupljenost oranica za ito predstavlja 2,15% (1030 ha) od ukupne povrine oranica opina SBK (48. 143 ha). Poreenjem proizvodnje ita opine Vitez sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Vitez uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: penica 20,00% ra 5,00% jeam 25,00% zob 42,00% kukuruz za zrno 15,00 % kukuruz za silau 6,30 %
Od svih vrsta ita primjetno je da opina Vitez znaajno uestvuje u proizvodnji penice sa 20,00 %, jema sa 25,00 % i zobi sa 42,00 %.
Tabela 11/145. Povrine i prinosi povra vanijih kultura na podruju opine Vitez
Krompir ha 297 Ukupno t 1.419 t/ha 4,8 ha 48 Grah Ukupno t 24 t/ha 0,5 ha 20 Luk crni Ukupno t 160 t/ha 8,0 ha 15 Kupus i kelj Ukupno t 210 t/ha 14,0
U opini Vitez zastupljenost povrina pod povrem predstavlja 7,80 % (380 ha) od ukupne povrine pod povrem na podruju SBK-a (4.951 ha). Poreenjem proizvodnje povra opine Vitez sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Vitez uestvuje u ukupnoj proizvodnji kantona sa sljedeim procentima: krompir grah luk crni kupus i kelj 8,50 % 9,00 % 6,50 % 2,50 %
Primjetno je da samo krompir i grah uestvuju znaajnije u ukupnoj proizvodnji kantona sa 8,50 % i 9 %.
230
230
Tabela 11/146. Stanje povrina i prinosa u 2007. i projekcija razvoja 2015. godine na opine Vitez
Kultura Krompir Grah Luk crni Kupus i kelj Paradajz Krastavac Ostalo povre Povrina ha 297 48 20 15 11 2007 Ukupan prinos, t 1.419 24 160 210 77 Prinos t/ha 4,8 0,5 8,0 14,0 7,0 Povrina ha 310 50 25 20 12 15 10 2015 Ukupan prinos, t 3.100 50 250 200 120 450 100
podruju
Prinos t/ha 10 1,0 10 10 10 30 10
KULTURA Uzgoj ita i povra Uzgoj voa Stoarska proizvodnja Pelarstvo Samoniklo bilje i umski plodovi 2009. godina (ha) 4,9 0,8 4,3 (livade) + 5,5 (panjaka) 68 konica 2.016 (1 grupa po 50 ljudi) 2015. godina (ha) 8,3 1,4 7,3 (livade) + 9,4 (panjaci) 116 konice 2.016 (1 grupa sakupljaa po 50 ljudi)
5. STOARSTVO
Tabela 11/148. Brojno stanje stoke, peradi, pela na podruju opine Vitez
Goveda Ukupno 2.100 Krave i steone junice 1.470 Ukupno 935 Ovce Plotkinje 748 Ukupno 1.590 Svinje Krmae i nazimice 694 200 Perad Konice pela
Poreenjem stanja stoke, peradi i pela opine Vitez sa opinama u SBK, moe se zakljuiti da opina Vitez uestvuje u ukupnom broju stoke kantona sa sljedeim procentima: goveda 5,00 % ovce 1,20 % svinje 12,60 % perad - konice pela 3,00%
Na osnovu pokazatelja iz pregleda primjetno je da opina Vitez znaajno uestvuje samo u ukupnom broju svinja na podruju kantona sa 12,60 %. U 2000. godini nije registrovana proizvodnja ribe na podruju opine Vitez, s tim da projekcija uzgoja ribe za 2015. godinu za opinu Vitez iznosi 60 tona.
231 231
6. PELARSTVO
Tabela 11/149. Projekcija razvoja pelarstva opine Vitez 2009 2015 godine
Godina 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Broj konica 682 1.100 1.550 2.100 3.200 3.300 3.400 Prinos po konici ( kg ) 10 12 15 20 20 20 20 Proizvodnja meda ( t ) 6,82 13,2 23,25 42 64 66 68
232
232

R.br.
VRSTA
Zdravlje Busovaa
Jagoda
750
1.884.000 7.920.000 2.205.000 6.120.000 18.129.000 360.000 150.000 200.000 2.556.000 2.880.000 550.000 6.696.000 24.825.000 3.200.000 1.200.000 400.000 1.610.000 6.410.000 31.235.000
Malina
3.000
Kupina
750
Borovnica
600
Ukupno (1-4)
5.100
Trenja
200
Vinja
100
Kajsija
200
ljiva
2.500
Jabuka
1.800
10
Kruka
300
Ukupno (5-10)
5.100
Svega (1-10)
10.200
11
Kornioni
3.000
12
Krompir
900
13
Korjenasto povre
1.000
14
Ostalo povre
600
Ukupno (11-14)
5.500
233 233
Sveukupno (1-14)
15.700
8. PREGLED TEMELJNIH POKAZATELJA PROGRAMA RAZVOJA OPINE VITEZ 2009 - 2015
234
234
Tabela 11/151. Program razvoja proizvodnje za opinu Vitez
Red. broj
Vrsta proizvodnje
1.
Jagoda na foliji
26.000
2.
Malina
18.000
3.
Kupina
12.000
4.
Borovnica
28.000
5.
ljiva
21.000
6.
Jabuka
40.000
7.
Kruka
38.000
Svega voe (1-7)
8.
Kornion na mrei
9.
Krompir
10.
Korjenasto povre
11.
Ostalo povre
12.
Sjemenski krompir
16.666
Svega povre (8-12)
13.
Sjeme strnog ita
14.
Muzne krave
12.050
15.
Broj konica pela
UKUPNO: (1-15)
Program razvoja predlae znaajan obim razvoja u biljnoj i animalnoj proizvodnji. U biljnoj proizvodnji se predlae razvoj voarstva (jagoda, malina, kupina, borovnica ljiva i jabuka) na povrini od 87 ha i korniona na povrini od 15 ha. U oblasti animalne proizvodnje predloe seznaajan obim razvoja proizvodnje mlijeka i meda.
12. REDOSLIJED AKTIVNOSTI NA REALIZACIJI ZADATAKA U PROGRAMU RAZVOJA

Red. broj 1. Vrsta aktivnosti Prezentacija Programa razvoja u Travniku Prezentacija Programa razvoja po opinama Program materijalnog i kadrovskog osposobljavanja asocijacija poljoprivrednika Program razvoja primarne poljoprivredne proizvodnje po Asocijacijama poljoprivrednika za period 2009-2015 Izrada idejnih i investicionih projekata za 2010. godinu. Razgovori sa preraivaima i finansijskim institucijama Posjeta poljoprivrednicima Struna obuka poljoprivrednika i preraivaa Stuni nadzor nad primarnom proizvodnjom i preradom poljoprivrednih proizvoda - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Nosilac aktivnosti Ministarstvo poljoprivrede SBK-a. REZ-Zenica Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo opine Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo Ministarstvo poljoprivrede SBK-a. REZ-Zenica opine Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo Asocijacije poljoprivrednika Ministarstvo poljoprivrede SBK-a Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo Nosioci investicija Ministarstvo poljoprivrede SBK-a opine Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo Investitori Ministarstvo poljoprivrede SBK-a Investitori Strune slube opine i kantona Strune slube SBK-a Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo Kantonalne strune slube Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo Rok
do 30.06.2009 g.
2.
do 30.06.2009 g.
3.
do 30.09.2009 g.
4.
do 30.11.2009 g.
5.
do 30.03.2010 g.
6. 7. 8.
do 30.12.2009 g. Period realizacije projekta- permanentno Period realizacije projekta- permanentno Period realizacije projekta- permanentno
9.
235 235
REZIME
Na osnovu obimne analize primarne poljoprivredne proizvodnje i prerade u uslovima Srednjebosanskog kantona, izvodi se zakljuak da se proizvodnja moe uspjeno organizirati po ponuenom Programu razvoja barem na tri nivoa, naravno uz obezbjeenje potrebnih preduslova za predloene modele. I nivo: trino profitabilna, radno intenzivna i dijelom izvozno orjentisana proizvodnja u stoarstvu, voarstvu i povrtarstvu zasnovanu na savremenim principima nauke i prakse. a) Proizvodnja mlijeka i mesa (ovarstvo i govedarstvo) je svakako kljuna privredna djelatnost i okosnica razvoja ukupne privredne djelatnosti SBK. Jedan od uslova podizanja produktivnosti u proizvodnji mesa i mlijeka je obezbjeenje kvalitetnog obroka. U brdsko-planinskom regionu akcenat treba staviti na modele farmi u kojim e se, to se tie kabaste stone hrne, intenzivno koristiti prirodne livade i panjaci, odnosno travna silaa i sjenaa, a u dolinskom regionu kukuruzna silaa ili kombinovani obrok. Izgradnjom novih objekata, prema predloenim modelima i adaptacijom postojeih objekata, neophodno je obezbijediti optimalne uslove za dobru proizvodnu i higijensku praksu. Proizvodnja i prerada nekih vrsta poljoprivrednih proizvoda (mlijeko, meso, voe i povre) predstavlja znaajnu razvojnu ansu za privredne subjekte i veliki broj poljoprivrednih domainstava i sastavni su dio razvoja trine poljoprivredne proizvodnje u skladu sa usvojenom Strategijom razvoja poljoprivrede Srednjebosanskog kantona. b) Savremena plantana proizvodnja kontinentalnog, posebno jagodastog voa i nekih vrsta povra, vrlo su pogodni kao glavno ili dopunsko zanimanje u poljoprivrednoj proizvodnji na imanjima poljoprivrednih gazdinstava koja imaju ograniene resurse poljoprivrednog zemljita. Ove proizvodnje na relativno malim povrinama (0,5-0,6 ha), za razliku od drugih poljoprivrednih proizvodnji, mogu dati odgovarajue ekonomske efekte sa kojima poljoprivredno gazdinstvo moe zadovoljiti svoje osnovne egzistencijalne potrebe. U programima razvoja voa i povra neophodno je dati podrku i prednost programima zasnovanim na integralnim principima, tako to bi se uvezale sve aktivnosti od primarne proizvodnje do potronje. c) U pripremama BiH za ulazak u EU, proizvodnji voa, naroito jagodastog, treba posvetiti posebnu panju, s obzirom da se radi o proizvodima koji mogu biti veoma konkurentni na tritu EU i ire. Stoga treba blagovremeno pripremiti druge mjere s ciljem podizanja konkurentske sposobnosti naih poljoprivrednika za nastup na evropskom i svjetskom tritu. Pripremljenim projektima stvara se vea mogunost za koritenje predpristupnih fondova EU, koji se preteno usmjeravaju u projekte iz oblasti ruralnog razvoja. Uprkos relativno povoljnim uslovima i znaajnim ekonomskim prednostima nad drugim poljoprivrednim proizvodnjama, ova proizvodnja u prethodnom periodu bila je znatno zapostavljena, dobrim djelom i zbog ope politike u agraru usmjerene uglavnom na ratarstvo i povrtlarstvo. d) Zasnivanje novih zasada voa u SBK u mnogome zavisi o infrastrukturnim objektima koji prate ovu proizvodnju kao to su: hladnjae, sortirnice, pakirnice, distributivni centri, marketing slube i dr. Prema istraivanjima, poveanje planirane proizvodnje uz stvaranje uslova za njihovo optimalno skladitenje i distribuciju, ne bi trebalo biti rizino, jer je potranja za ovim proizvodima na domaem i inostranom tritu neupitna. To isto vai i za trno orjentisanu proizvodnju povra. Integralni projekti zasnovani na povezanosti primarne proizvodnje sa rashlaivanjem i rashladnim skladitima, doradom, preradom i pakovanjem u prihvatljivu ambalau i ugovorenim plasmanom, garantuju racionalnost investiranja, primjenu savremenih tehnologija, kvalitet proizvoda koji zadovoljava aktuelne kriterije zemalja EU i natprosjenu profitabilnost. II nivo: radno intenzivna i izvozno orijentisana proizvodnja, prerada i tzv. brendiranje gotovih proizvoda raenih na principu organske poljoprivrede, ukljuujui direktnu vezu sa ruralnim razvojem kojeg forsira EU, kao i sa turistikom ponudom Srednjebosanskog kantona. III nivo : podizanje nivoa postojee ratarske proizvodnje koja je u funkciji stoarskog sektora. Modeli koji daju rjenje popravke kvaliteta livada i poveanja prinosa uz koritenje linija mehanizacije za proces spremanja kvalitetne travne silae i sjenae. U dolinama rijeka potrebno je intenzivirati proizvodnju i
236
236
promjniti strukturu sjetve u korist silanog kukuruza. Modeli ratarske proizvodnje kojom bi se postizali indirektni efekti kao to su: supstitucija uvoza, smanjenje uvoznog deficita, angaovanje neobraenog zemljita i dr. Ove proizvodnje se, takoe, mogu organizovati tako da zadovolje profitabilnost, dijelom uz uee drave u poetnim fazama razvoja. Za sve pomenute nivoe potrebno je obezbijediti institucionalne (strune slube u poljoprivredi i dr.), zakonske, organizaciono-tehnike, poticajne i druge uslove. Kod odabira korisnika i dodjele novanih sredstava striktno koristiti unprijed utvreene kriterije. Neki od njih su: - dodjelu podsticajnih sredstava iz raznih finansijskih izvora treba prvenstveno usmjeriti u ona poljoprivredna gazdinstva koja prihvataju trino najprihvatljivije proizvodne modele koji obezbjeuju samoodrivu ekonomiju i normalno ivljenje poljoprivrednim domainstvima. da Razvojna banka Federacije Bosne i Hercegovine prilikom odobravanja kredita za investiciona ulaganja treba pribaviti miljenje o projektu iza koga e stajati ekspertni timovi strunih institucija u F BiH, a ne pojedinaca. Iz predhodnog se moe zakljuiti, da svi izvedbeni projekti koji ispunjavaju pomenute kriterije iz ovog Programa razvoja, zavreuju dodjelu razliitih podsticajnih sredstava, finansijskih potpora i najpovoljnjih investicionih sredstava Razvojne banke Bosne i Hercegovine.
237 237
238
238
PRILOZI
239 239
240
III 4,9 9,26 14,8 18,7 19,56 19,31 13,94 10,64 6,42 0,38 9,8242 IV V Mjeseci VI VII VIII IX X XI XII Sred God. Max God. Min god God. suma 24,8 28,4 33 35 38,3 38,1 30,9 28,2 22 17,4 38,3 -7,5 -1,4 -1 2,7 4,5 -0,4 -6 -11,8 -19,2 -26,4 49,2 81,3 64,1 71,2 62,5 53,7 106,8 73,3 102 83,3 853,4 17,9 6,5 0,1 0,1 0 0 0,1 3,8 11,4 21,9 109,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3
PRILOG 1 METEOROLOKI PODACI SA STANICE BUGOJNO (1996-2005)
240
Parametar
Srednje mjesene temperature zraka (0C)
II
-0,61
0,61
Maksimalne mjesene temperature zraka (0C)
17,2
20,2
Minimalne mjesene temperature zraka (0C)
-26,4
-18
-20,4
Prosjene mjesene sume oborina ( 1/ m)
59,6
46,3
Prosjean broj dana sa mrazom
24,3
22,9
Prosjean broj dana sa gradom
0,0
0,0
PRILOG 2 A. OSNOVNI STATISTIKI PODACI PO OPINAMA SREDNJEBOSANSKOG KANTONA

UKUPNO (1-12) 3.221 47.525 4.279 39.500 22.580 5.300 20.525 615 889 700.000 1.320 1.484 17.214 705 3.000 1.950 5.000 2.500 24.500 101 200 85 52 3 15 4 900 4.505 15.000 8.398 6.396 28.364 1.307 5.280 3.130 26.800 3.168 39.000 5 9.040 5.100 970 18.000 852 548 10.080 12 2.350 1.500 2.300 18.480 308 200 120 80 8 6 6 682 693.885 479.114 216.837 104.695 32.655 42.874 1.095.011 35.349 25.338 194.690 11.263 31.550 21.285 86.091 19.417 187.580 1.755 2.429 1.389 2.038 612 54 769 136 56 33 20062
R. br. Busovaa 2 157 2.922 579 349.600 140.000 54.000 20.000 21.600 18.000 96.000 921 816 9.798 721 3.745 2.515 5.731 1.536 16.700 82 266 120 250 90 5 120 45 3 800 450 814 3.623 146 90 40 880 140 1.000 28 35 15 15 10 2 20 3.489 2.000 20.519 717 2.100 1.100 7.000 970 8.000 100 300 200 400 2 5 2 1.000 1.347 2.031 22.700 378 2.800 1.850 7.000 1.200 14.000 112 450 120 360 60 1 3 2 2.000 7.192 3.200 21.547 3.000 2.800 2.450 12.000 3.000 10.000 290 260 310 290 80 7 15 3 4 1.600 4.666 4.807 20.368 1.712 2.975 2.230 4.880 2.948 22.400 68 250 120 400 60 2 329 10 1 1.120 1.200 827 7.987 397 1.700 1.140 3.000 3.000 15.000 140 300 100 200 105 8 200 18 50 2 700 1.258 588 11.060 471 610 530 3.000 955 3.500 36 108 49 123 25 2 300 26.000 11 30.000 80.000 60.000 50 2.800 4.000 7.000 2.560 1.000 700 10 750 700 4.100 1.930 350 1.400 50 3.700 9.000 22.000 8.120 5.000 3.600 600 100 7.500 28.000 50.000 11.940 12.000 3.100 2.697 700 8.900 4.000 115.000 29.450 28.000 15.000 5.714 82.770 24.200 910 45.700 54.450 46.000 23.050 134.675 Dobreti 3 66 1.637 41 D. Vakuf 4 315 5.135 500 Fojnica 5 308 1.920 146 Kiseljak 8 164 5.498 297 Kreevo 9 147 1.131 165 N.Travnik 10 242 3.212 Travnik 11 528 6.340 1.007 Vitez 12 154 2.472 390
PODATAK
1. 2. 3.
Povrina u km Oranica u ha Vonjak u ha
Bugojno 1 361 6.517 554
OPINE G.Vakuf Jajce 6 7 402 377 4.900 5.841 350 250
Rodnih stabala voa
ljiva
27.000
Jabuka
18.000
Kruka
7.000
Trenja
1.200
Orah
400
Malina
70.000
4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.
Livada u ha Panjaka u ha uma u ha Neplodno zemljite u ha Goveda ukupno Od toga krava muzara Broj ovaca Broj ostale stoke Broj peradi Broj traktora Broj traktorsk.priklj. Broj motokultivatora Broj priklj. za motokult. Broj travokosaica Broj itnih kombajna Broj kamiona za transp. Broj laktofriza Broj otkupnih magacina Broj polj. apoteka Broj konica pela
4.256 1.827 21.430 1.497 4.100 2.850 8.500 15.000 490 150 50 16 120 20 4 1.900
241 241
B. OSNOVNI STATISTIKI PODACI PO OPINAMA SREDNJEBOSANSKOG KANTONA

OPINE Dobreti 3 798 130 153 798 28 15 1.928 1.260 1.300 800 2.000 700 504 3.600 24.383 7.700 2.400 2.800 20.000 534 72 6.000 3.500 3.476 3.820 3.600 4.500 7.389 6.200 1.593 7.380 8.074 17.666 1.282 14.167 13.500 20.000 24.383 23.980 6.400 25.137 53.621 27.293 8.529 9.621 7.255 1.133 6.218 4 5 6 7 8 9 10 11 12 D. Vakuf Fojnica G.Vakuf Jajce Kiseljak Kreevo N.Travnik Travnik Vitez UKUPNO (1-12)
242
2 263.813 65.044 60.414 68.997 2.909 20.079 30 900 600 872 1.000 295 3.050 3.000 5.468 15.512 70 1.500 1.400 1690 2.500 6.810 10.000 24.492 266 638 2.300 3.500 65% 4.120 65% 2.490 66% 512 70% 3.813 7.632 4.472 65% 35.840 67% -
242
R. br.
PODATAK
Bugojno
Busovaa
1.
Boj stanovnika ukupno
37.481
17.053
2.
U tome mukaraca
3.
U tome ena
4.
Broj domainstava
9.300
4.529
5.
Broj raseljenih I izbjeglih lica
1.168
6.
Broj povratnika
16.442
4.037
7.
Broj invalida
447
97
8.
Broj poljoprivrednih domainstava
2.900
182
9.
Broj zaposlenih u dravnom sektoru
297
10.
Broj zaposlenih u privrednom sektoru
522
11.
Broj nezaposlenih na birou rada
5.399
1.336
12.
Uee st.skup.og 15-64 g.
68%
C. OSNOVNI STATISTIKI PODACI PO OPINAMA SREDNJEBOSANSKOG KANTONA

Busovaa 2 300 217 7.614 63 448 7.000 1 2 70 70 3 3 4 50 6 3 3 240 1 3 30 1.000 1.000 16.000 15.000 1.200 12 43 180 90 7 6.000 0,2 0,1 30 10 67 230 125 36 20 1.500 2.787 2.000 1.800 1.050 1.142 6 50 300 25 1.100 58 370 105 300 850 50 300 118 50 2 73 73 240 4.250 2.100 3.500 100 2.200 689 82 Dobreti 3 D.Vakuf 4 Fojnica 5 OPINE G.Vakuf 6 Jajce 7 Kiseljak 8 Kreevo 9 N.Travnik 10 Travnik 11 Vitez 12 UKUPNO (1-12) 15.521 2.200 2.309 20.213 931 900 60.200 31 32 70,2 0,1 30
R. br.
PODATAK
Bugojno 1
1.
2.300
2.
210
3.
400
4.
2.300
5.
400
6.
120
7.
13.000
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Trna proizvodnja povra-t. Trna proizvodnja voa-t. Trna proizvodnja itarica-t. Trna proizvodnja mlijeka-l. Trna proizvodnja juneeg mesa-t. Trna proizvodnja ovijeg mesa .m.t. Trna proizvodnja meda-kg. Mlinovi za brano u t/8. Pogoni stone hrane t/8. Klaonice za stoku t/8. Pogoni za preradu mesa t/8. Mljekare ooo l/8 Prerada voa i povra t/8. Hladnjae (0C) u m skladitu Hladnjae (-20C) u m skladitu Punionke miner. voda l/8. Smrznuta gotova jela t/8
243 243
D. OSNOVNI STATISTIKI PODACI PO OPINAMA SREDNJEBOSANSKOG KANTONA

Dobreti 3 12 3,70 2,05 22,63 12,60 6,14 0,03 34 14 17 17 17 10 0,19 0,52 0,18 0,18 0,22 3,71 3,75 4,45 3,30 3,87 4,02 0,20 8 1,46 0,54 1,09 0,79 0,89 0,71 0,44 3,41 0,48 15 2,91 1,51 3,48 2,11 1,26 1,97 0,82 0,36 0,14 0,25 0,24 0,23 0,18 0,13 0,12 2,03 0,79 6,65 0,22 14 0,83 0,40 0,78 0,64 0,33 0,47 0,25 0,41 0,16 0,09 0,50 0,29 3,20 0,65 16 45 44 50 65 146 44 104 102 177 4 5 6 7 8 9 10 11 12 D.Vakuf Fojnica OPINE G. Vakuf Jajce Kiseljak Kreevo N.Travnik Travnik Vitez (1-12) 82 0,43 0,18 1,73 0,73 4,06 0,28 14 UKUPNO
244
2 109 8
244
R. br.
PODATAK
Bugojno
Busovaa
1.
Stanovnika po 1m
104
2.
Polj. zemljite ha/ stanovniku
0,35
0,33
3.
Oranice ha/ stanovniku
0,17
0,17
4.
Polj. zemljite ha/ domainstva
1,41
1,16
5.
Oranica ha/ domainstvu
0,70
0,65
6.
Prosjek lanova po domainstvu
4,03
3,77
7.
Goveda po 1ha poljop. zemljita
0,31
0,70
8.
% nezaposlenih
15
PRILOG 3 KOORDINACIONI ODBOR ZA REALIZACIJU PROGRAMA RAZVOJA POLJOPRIVREDE Sa ciljem da se efikasno i racionalno realizuju planirani ciljevi, formira se Koordinacioni odbor u sljedeem sastavu: 1. Koordinator programa razvoja predstavnik Vlade SBK-a 2. Zamjenik koordinatora predstavnik R.E.Z. Zenica 3. Struni konsultant predstavnik Federalnog zavoda za poljoprivredu Sarajevo lanovi: 1. lan ----------------------------Predstavnik opine Bugojno 2. lan --------------------------- Predstavnik opine Busovaa 3. lan --------------------------- Predstavnik opine Dobreti 4. lan --------------------------- Predstavnik opine Donji Vakuf 5. lan --------------------------- Predstavnik opine Fojnica 6. lan --------------------------- Predstavnik opine Gornji Vakuf 7. lan --------------------------- Predstavnik opine Jajce 8. lan --------------------------- Predstavnik opine Kiseljak 9. lan --------------------------- Predstavnik opine Kreevo 10. lan --------------------------- Predstavnik opine N. Travnik 11. lan --------------------------- Predstavnik opine Travnik 12. lan --------------------------- Predstavnik opine Vitez Obaveze koordinacionog odbora su slijedee: Aktivno angaovanje u dogradnji zakonske regulative, koja olakava rad poljoprivrednika i onemoguava nelegalno i tetno djelovanje pojedinaca i drugih organizacija; Aktivnosti kod obezbjeenja najpovoljnijih sredstava od domaih i inostranih finansijskih institucija; Aktivnosti kod obezbjeenja razliitih potpora i nepovratnih sredstava opina, kantona, Federacije BiH i sredstava EU namjenjenih ruralnom razvoju; Aktivnosti kod materijalno tehnikog i kadrovskog osposobljavanja asocijacija poljoprivrednika; Aktivnosti na dugoronom definisanju optimalnih ekonomskih odnosa izmeu poljoprivrednih proizvoaa i asocijacija poljoprivrednika, kao i izmeu asocijacija poljoprivrednika i preraivakih organizacija; Koordinacioni odbor se organizuje po potrebi, a najmanje jedanput u tri mjeseca. Sjednice koordinacionog odbora organizuje predsjednik, a u njegovom odsustvu zamjenik.
245 245
PRILOG 4 PRIMJER ANKETNOG UPITNIKA Federacija Bosne i Hercegovine Opina _________________ ANKETNI UPITNIK br.__________ 1.Osnovni podaci: Ime i prezime:__________________; naselje ________________roen/a_____________god. Broj lanova _______; mukih _________; enskih _________; radno sposobnih____________; zemljita __________ dunuma; oranica ___________dunuma; vonjak ___________________dunuma; panjak + livada ____________________ dunuma. 2. Rodna stabla i voa u komadima: ljiva ________ kom; Jabuka _______ kom; Kruka ________ kom; Trenja ________ kom; Orah __________ kom; Jagoda _______ kom; Malina _________ kom; Kupina ______ kom; Ostalo voe _____________________________________________ 3. Stoni fond: Goveda _______; Muzne krave _______; Ovce _______; Ostala stoka ___________ kom.; 4. Poljoprivredna mehanizacija: Traktor ____________ks.; Motokultivator ________________ks; Prikljuci ____________; Travokosaica _______________; Ostala mehanizacija _____________________________; Plastenika __________________ m2; 5. Postojea proizvodnja za trite u kg: Krompir _________kg.; Luk __________kg.; Paradajz _________ kg.; Paprika _______ kg.; Ostalo voe __________________________ kg.; itarice _________________________ kg.; ljiva _________kg.; Jabuka ________ kg.; Trenja __________ kg.;Jagoda _________ kg.; Malina __________ kg.; Kupina ___________ kg.; Ostalo voe ____________________ kg.; Zatvoreni prostori ________________ kg.; Certifikovana organska proizvodnja ___________ kg.; 6. elje-mogunosti nove proizvodnje u ha: ljiva ______ ha.; Jabuka _______ ha.; Malina ______ ha.; Kupina ______ ha.; Kruka ________ ha.; Vinja ________ ha.; Jagoda _________ ha.; Ostalo voe ___________ha.; Krompir ______ha.; Luk __________ ha.; Paprika _________ ha.; Kornion (krastavac) _______________ ha.; Ostalo povre _______________________ ha.; organske proizvodnje __________ dunuma; Vodosnabdjevanje DA-NE _________________. 7. eli nabaviti: Motokultivator _________________ ks.; Prskalica ______________ ks.; Plastenik ___________ m2 Konica pela ______________ kom.; Ureaj za muu ____________; Muzne krave ___________ kom; Rasne ovce ___________ kom.; Travokosaica ________________; Ostalo _______________; NAPOMENA: Temeljni cilj ankete je mogunost koritenja povoljnih finansijskih sredstava i stvaranja uslova za samozapoljavanje u poljoprivredi i na ovlastima imanju. Istovremeno, podaci trebaju posluiti za planiranje podizanja preraivakih kapaciteta. Datum: ________________________ Anketu proveo: ______________________________
246
246
PRILOG 4 POLJOPRIVREDNI CENTAR
Pored dimenzije objekta dat je popis neophodne opreme i ureaja za ovakav jedan centar. Dimenzije objekta: Oprema i ureaji: 24 x 12 x 3,20 m = 288 m2 1. Vaga automatska 6. Izbijaica kopica Nastreica 12 x 4 m = 48 m2 2. Ureaj za pranje 7. Vaga za mala pakovanja + Visoko potkrovlje (1,40 m) za 3. Rezalica za voe 8. Runi refraktometar skladitenje ambalae i osuenih 4. Suara 2000 kg/dan 9. Hidraulini runi viljukar proizvoda 5. Balir presa 10. Laktofriz za mlijeko
11. Biro oprema Raunar, tel/fax,+ kopir aparat, namjetaj
247 247
PRILOG 5 PROGRAM STRUNE OBUKE POLJOPRIVREDNIH PROIZVOAA I STRUNJAKA U cilju unapreenja poljoprivredne proizvodnje na podruju opina Srednjebosanskog kantona, predhodnica svemu i permanentna aktivnost je edukacija proizvoaa i strunih radnika koji bi bili angairani na otpoinjanju i razvoju organske poljoprivredne proizvodnje. 1. ORGANSKA POLJOPRIVREDA prednosti i mogunosti 2. KAKO OTPOETI ORGANSKU PROIZVODNJU odabir lokaliteta/farmi 3. STANDARDI ORGANSKE PROIZVODNJE lokalni i meunarodni 4. PROCES CERTIFICIRANJA (biljna proizvodnja, stoarska proizvodnja, pelarstvo, sakupljanje ljekovitog bilja i umskih plodova) 5. UBRIVA U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI (vrste, naini primjene, naini pripremanja, kontrola plodnosti tla) 6. SISTEM ODRAVANJA PLODNOSTI TLA I PRIRODNOG BIODIVERZITETA (obrada tla, smjena usjeva, izbor usjeva) 7. SISTEM SUZBIJANJA BOLESTI (preventivne mjere, biljni preparati, dozvoljeni bioloki preparati) 8. SISTEM SUZBIJANJA BILJNIH TETOINA I KOROVA (preventivne mjere, biljni preparati, dozvoljeni bioloki preparati..) 9. SISTEM ODRAVANJA IDENTITETA PROIZVODA (od sjetve do skladitenja, transporta do prodaje) 10. PRERADA U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI (dozvoljene tehnike i imputi, pakovanje)
248
248
PRILOG 6 A. PRIMJER UGOVORA IZMEU POLJOPRIVREDNE ZADRUGE I POLJOPRIVREDNOG PROIZVOAA POLJOPRIVREDNA ZADRUGA ____________________ iz __________________________ UGOVOR br. ______ Zakljuen dana_______________________20_______godine izmeu poljoprivredne zadruge _____________iz_________________i poljoprivrednog proizvoaa__________________ iz _______ ________________________. (mjesto i opina) Predmet ugovora: Dugorona saradnja u proizvodnji i isporuci voa. Ovim ugovorom reguliu se prava i obaveze ugovornih strana koje su se sporazumjele o sljedeim obavezama. I Obaveze poljoprivredne zadruge________________________________________________ _________________________. iz
1. da proizvoau blagovremeno obezbjedi kredit za podizanje zasada voa (jagoda, malina, kupina, borovnica, jabuka, kruka, ljiva, trenja, vinja i kajsija) na povrini od _______ dunuma; 2. da preuzme-otkupi sve proizvode koji su predmet ovog ugovora na otkupnim mjestima koje odredi struna sluba poljoprivredne zadruge; 3. da preko svoje strune slube daje struna uputstva i savjete za sadnju, njegu, berbu, klasiranje, pakovanje u ambalau, uvanje ubranih plodova do momenta predaje i transporta preraivaukupcu; 4. da prizvoau obezbjedi potrebnu ambalau za sve ugovorene koliine voa; 5. da preko svoje strune slube prati svaki zasad, odredi vrijeme poetka berbe i organizacije preuzimanja-otkup proizvedenih koliina voa; 6. da proizvoaima odredi otkupnu cijenu koja nee biti nia od prosjene trne cijene; 7. cijene se odnose na kvalitet utvren pravilnikom o kvalitetu koji e biti dostavljen proizvoau (izvod iz pravilnika) prije poetka berbe; 8. da obezbjedi uputstvo i nadzor o provoenju higijensko-tehnikih mjera prilikom berbe, pakovanja i uvanja plodova; 9. da izvri plaanje preuzetih plodova u dva navrata i to: 10. prvo plaanje 15 (petnaest) dana nakon poetka berba za preuzete koliine, 11. ostatak isplate je na kraju berbe u roku od 10 (deset) dana po sravnjenju predatih koliina plodova. 12. da obezbijedi kredit za nabavku sadnog materijala i repromaterijala ako za to ispunjava uslove, 13. kako je navedeno u tabeli br. 1.
249 249
Tabela 1.
Red. broj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Sadnice i repromaterijali Sadnice jagode Sadnice maline Sadnice kupine Sadnice borovnice Sadnice ljive Sadnice jabuke Sadnice kruke Sadnice trenje Sadnice vinje Sadnice kajsije NPK KAN Zatitna sredstva Pocinana ica Lena prskalica PVC folija Sistem za navodnjavanje Jedinica mjera kom. kom. kom. kom. kom. kom. kom. kom. kom. kom. kg kg kg kg kg kg kompl. Koliina Cijena u KM Iznos u KM
UKUPNO ZADUENJE:
Napomena: Otplata kredita vrit e se godinje isporukama ugovorenog voa. II Obaveze proizvoaa: 1. da na vrijeme pripremi parcele zemljita, preuzme i zasadi sadni materijal, a prema uputstvu strune slube zadruge _______________ na povrini od ________ dunuma; 2. da u toku proizvodnog ciklusa primjenjuje odgovarajue agrotehnike mjere u zasadu, a prema uputstvu strune slube; 3. da proizvede i preda zadrugi _____________ sve proizvedene koliine voa koje ne mogu biti po godinama manje od: jagoda 1.200 kg/dunuma malina 1.200 kg/dunuma kupina 1.500 kg/dunuma borovnica 1.500 kg/dunuma Drvenasto voa u zavisnosti od sistema sadnje; 4. da se pri berbi pridrava odreenih kriterija o kvalitetu plodova i higijensko-tehnikih mjera prema uputstvu strune slube zadruge __________________. 5. proizvoa se obavezuje da e predati zadrugi __________________ sve proizvedene koliine plodova koji su predmet ovog ugovora u periodu od: za jagodu 3 (tri) godine; za malinu, kupinu i borovnicu 14 (etrnaest) godina, a za drvenasto voe 18 (osamnaest) godina. 6. da poslije zaveene berbe-otkupa izvri sravnjavanje i povrat oiene ambalae zadrugi ________________________. 7. proizvoa je duan izvriti osiguranje rada od elementarnih nepogoda svake godine, kako bi mogao naplatiti eventualnu tetu; u protivnom sam snosi rizik.
250
250
8. da izvri pedoloku analizu zemljita (parcele na kojima se podiu zasadi) na sadraj humusa, NPK i pH vrijednosti. 9. Ukupno zaduenje na osnovu kojeg e se vriti otplata kredita predajom plodova voa dato je u tabeli br.2. Tabela 2.
Red. broj 1 2 3 4 5 6 7 UKUPNO (KM): GODINA GODINJA OTPLATA GODINJA KAMATA UKUPAN GODINJI DUG
III Zajednike odredbe: 1. Godinja kamata na uloena sredstva je _______________ %; 2. Kredit se vraa u ratama navedenim u tabeli 2. ovog ugovora; 3. Ugovor je zakljuen na: 3 (tri) godine za jagodu, 14 (etrnaest) godinu za malinu, kupinu i borovnicu i 18 (godina) za drvenasto voe; 4. Ako korisnik kredita po ovom ugovoru samovoljno i bez razloga raskine ugovor ili ne isporui ugovorene koliine plodova, duan je izmiriti obaveze u roku od 60 dana po osnovu duga iz Tabele 2.; 5. Proizvoa garantuje otplatu kredita putem zakljuivanja posebnog ugovora sa zadrugom Kauni koji je sastavni dio ovog ugovora; 6. Ugovor stupa na snagu kada ga potpiu ugovorne strane i iskljuiv je uslov za podizanje zasada voa. Proizvoau se ne mogu isporuiti sadnice i drugi repromaterijali prije potpisivanja ugovora o dugoronoj saradnji u proizvodnji voa; 7. Eventualni sporovi iz ovog ugovora rjeavat e se sporazumno, a u sluaju nepostizanja sporazuma nadlean je sud u mjestu tuitelja; 8. Ovaj ugovor je zakljuen u 4 (etiri) istovjetna primjerka, od kojih jedan zadrava proizvoa, a tri primjerka zadruga Kauni. U ______________ dana ____________ 20___ godine Poljoprivredni proizvoa: Poljoprivredna zadruga _____________________ ______________________ L.k.br.____________izdata u __________ L.k.br._____________izdata u _________
251 251
B. PRIMJER UGOVORA IZMEU PRERAIVAKOG KAPACITETA I POLJOPRIVREDNE ZADRUGE
Preraivako rashladni kapacitet iz ________________________________ U G O V O R br._____ Zakljuen dana________20____godine izmeu preraivako rashladnog kapaciteta ______________________iz ____________koji zastupa direktor__________________i poljoprivredne zadruge_______________________iz______________koju zastupa direktor ___________________. Predmet ugovora: Dugorona poslovna saradnja u proizvodnji i isporuci voa za potrebe preraivakih kapaciteta _______________________ iz ________________ . Ovim ugovorom reguliu se meusobne obaveze i prava ugovornih strana koje su se sporazumjele u slijedeim obavezama. I Obaveze preraivaa: 1. da poljoprivrednoj zadruzi blagovremeno obezbijedi sve ugovorene koliine kvalitetnih sadnica voa (jagoda, malina, kupina, borovnica, ljiva, jabuka, kajsija, kruka, trenja, vinja i kajsija); 2. da blagovremeno obezbijedi poljoprivrednoj zadrugi odgovarajue kredite za poljoprivrednike koji podiu zasade voa; 3. da preuzme-otkupi sve proizvode koji su predmet ovog ugovora na mjestima-lokalitetima koje zajedniki dogovore godinjim operativnim planom; 4. da za svaku godinu blagovremeno obezbijedi kriterije kvaliteta za vrste voa i da preko svoje sirovinske slube daje struna upustva i savjete za sadnju, njegu, zatitu, berbu, klasiranje, pakovanje u ambalau, uvanje ubranih plodova do momenta predaje i transporta ubranih plodova; 5. da obezbijedi potrebnu ambalau za sve ugovorene koliine voa; 6. da blagovremeno sa zadrugom odredi otkupne cijene za preraivae, koje nee biti manje od prosjene trine cjene za sve vone vrste i kategorije kvalteta; 7. da izvri blagovremeno plaanje za sve preuzete plodove; 8. da obezbijedi poetkom svake godine kreditna sredstva za finansiranje materijalnih trokova proizvodnje; 9. otplata kredita vrit e se godinje isporukom plodova voa koji su predmet ovog ugovora.
252
252
II Obaveze zadruge Da izradi kvalitetan program razvoja zadruge za period 2009 do 2015-e godine. Program razvoja treba da sadri izmeu ostalog: 1. projekciju rasta broja zadrugara i kooperanata po godinama za planski period; 2. strukturu i obim proizvodnje voa po vrstama, hektarima i tonama za svaku godinu planskog perioda; 3. da vlastita progamiranja razvoja budu po obimu i strukturi u prvom redu usklaena sa programom razvoja preraivaa _________________; 4. da isto tako sa zadrugama i kooperantima sklopi dugorone ugovore o proizvodnji sa obostrano utvrenim obavezama i pravima; 5. da kod organizovanja proizvodnje primjenjuje u svim fazama kriterije i standarde koji vae na podruju zemalja Evropske unije; 6. da se pri berbi i isporuci pridrava odreenih kriterija o kvaliteti plodova i higijensko-tehnikih mjera prema upustvu sirovinske slube Zdravlja d.o.o.; 7. da u ugovornom roku sve proizvedene koliine voa u ugovornoj proizvodnji sa zadrugama i kooperantima predaje iskljuivo preraivau. UGOVORNI ROKOVI ZA POJEDINANE VRSTE IZNOSE: Vrsta voa Za jagodu Za malinu, kupinu i borovnicu Za jabuku, ljivu, kruku, trenju, Vinju i kajsiju ugovorni rok -godina 3 14 18
Tabela 1. Projekcija razvoja broja zadrugara kooperanata i proizvodnje voa u ha i tonama po godinama.
Red. broj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2009 Broj kooperanata Povrina (ha) Jagoda (tona) Malina (tona) Kupina (tona) Borovnica (tona) Jabuka (tona) ljiva (tona) Kruka (tona) Trenja (tona) Vinja (tona) Kajsija (tona) 2010 2011 GODINE 2012 2013 2014 2015 Ukupno
UKUPNO (3-12):
253 253
III Zajednike odredbe: 1. godinje kamate na odobrena sredstva zadruzi ne mogu biti vee od bankarske kamate za iste namjene; 2. vraanje kredita ne moe biti nepovoljnije od bankarskih uslova za iste namjene; 3. ugovor se zakljuuje za proizvodnju jagode na period od 3 (tri) godine, za proizvodnju maline, kupine i ribizle na period od 14 (etrnaest) godina, a za proizvodnju ljive, jabuke, kruke, trenje, vinje i kajsije na period od 18 (osamnaest) godina; 4. ugovor stupa na snagu kada ga potpiu ugovorne strane; 5. eventualni sporovi iz ovog ugovora rjeavat e se sporazumno, a u sluaju nepostizanja sporazuma nadlean je sud u mjestu tuitelja; 6. Ovaj ugovor je zakljuen u 4 (etiri) istovjetna primjerka, po dva za svaku stranu. U ________________ dana, ___________20___ godine Poljoprivredna zadruga Preraiva ___________________ ______________________ Direktor Direktor ___________________ ______________________
254
254
PRILOG 8 KARTA SREDNJEBOSANSKOG KANTONA
255 255

Program Razvoja Poljoprivrede

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Program Razvoja Poljoprivrede

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PROGRAM RAZVOJA POLJOPRIVREDE NA PODRUJU SREDNJEBOSANSKOG KANTONA (2009-2015)

Maj 2009. godine

Program razvoja poljoprivrede SBK

Naruilac Programa razvoja:

Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo

Uesnici u izradi: Tehnika obrada:

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

61 62 63 63 63 64 65 66 66 67 69 69 73 74 74 74 75 76 77 78 78 79 79 79 80 85 87 88 89 89 89 89 90 91 91 92 92 93 94 94 94 95 96 98 99 99 101 102 103

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

1. ANALIZA PRIRODNIH USLOVA

Program razvoja poljoprivrede SBK

Graf 1/1. Struktura vanijih zemljinjih povrina po opinama

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

2.2. Organizacija teritorije, razmjeravanje sadnih mjesta i plan sadnje

2.3. Izbor sadnog materijala, sortiment i potrebne koliine sadnica

Program razvoja poljoprivrede SBK

Tabela 2/1. Prijedlog sorti i podloga za podizanje vonih zasada

M-9 M-26 i MM-106

Divlja trenja Gizela G-3,G-5, G-6 I COLT

Danarika Danarika Gizela

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

280.000 168.000 23.331 40.000 11.420 30.300 7.616 560.667

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

2.4. Uzgojni oblici i sistemi sadnje

2.5. Odravanje zasada do roda

Program razvoja poljoprivrede SBK

Program razvoja poljoprivrede SBK

2.6. Predrauni trokova podizanja vonih zasada sa pripremom zemljita

Program razvoja poljoprivrede SBK

Tabela 2/10. Predraun trokova podizanja zasada jabuke sa pripremom zemljita za 1 ha

Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs. Rs.

12,0 8,0 10,0 6,0 8,0 8,0 6,0

30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

Rd. Rd. Rd. Rd. Rd. Rd.

5,0 10,0 4,0 8,0 12,0 3,0

35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00

Program razvoja poljoprivrede SBK

Tabela 2/11. Predraun trokova podizanja zasada kruke sa pripremom zemljita za 1 ha

Program razvoja poljoprivrede SBK

Tabela 2/12. Predraun trokova podizanja zasada ljive sa pripremom zemljita za 1 ha

12,00 8,00 10,00 6,00 6,00 6,00

30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

35,00 35,00 35,00 35,00 35,00

Program razvoja poljoprivrede SBK

Tabela 2/13. Predraun trokova podizanja zasada vinje sa pripremom zemljita za 1 ha

35,00 35,00 35,00 35,00 35,00

Program razvoja poljoprivrede SBK

Tabela 2/14. Predraun trokova podizanja zasada trenje sa pripremom zemljita za 1 ha

Program razvoja poljoprivrede SBK

Tabela 2/15. Predraun trokova podizanja zasada kajsije sa pripremom zemljita za 1 ha

Program razvoja poljoprivrede SBK

Tabela 2/16. Predraun trokova podizanja zasada jagode sa pripremom zemljita za 1 ha

Rs. Rs Rs. Rs.

12,0 8,0 6,0 1,0