Antiklerikalizmi i Enver Hoxhs Ajo q i bn fenomenet pjes t realitetit sht funksioni i tyre si sistem dhe jo si elemente t veant.

t. Saussure shpjegonte strukturalizmin gjuhsor me shembullin e lojs s shahut. fi!eri vlen shum" jo sepse mund t jap shah" por n nj moment t !aktuar sht n gjendje ta bj kt" pasi figurat e tjera n loje jan sistemuar n at mnyr q ofi!eri t bhet themelor# por pas lvizjes s kundrshtarit" e njjta figur nuk e ka m vlern e nj asti t mparshm$ kjo sepse gurt e shahut" n kompleks" kan ndryshuar situatn. %renda ksaj loje do element sht pjese e sistemit dhe i aft pr t ndikuar lojn" pasi elemente t tjera ja lejojn. &y quhet sistem apo kontekst dhe sht i kuptueshm vetm kur t gjith elementt prbrs ndrveprojn. Sinkronia shqyrton kto lidhje dhe shfaqe n nj kontekst t !aktuar" kundrejt diakronis" q ndjek evolu!ionin kohor te sekuen!ave sinkronike. 'rjashtojm monizmin gjithfushore t enverizmit" njzet vitet q pasuan jan t mangta n studime t plota dhe objektive. ( shtyr nga interesa materiale ose emo!ionale" historian dhe imitues t ktij profesioni pasqyrojn enverizmin )e jo vetm at * si sekuen! sinkronike gjysmake. Sistemit i mnjanohen shum elemente duke i hequr kshtu logjiken e kontekstit" vetm pr t krijuar mite dhe paradigma t reja. 'jes e neomitologjis do t konsideroja disa reflektime + ose thjesht formula t pr!jella edhe pa i njohur domethnien + q marrin prsipr jo t shpjegojn" por t etiketojn agresivitetin e enverizmit ndaj klerit katolik. (hem t etiketojn" pasi shpjegimi ka nevoj pr studim metodologjik t kontekstit dhe objektivizm. &to dy pjes t s njjts rrug jan akoma t pashkelura n Shqiprin pluraliste" e do mbesin t tilla derisa kriteret e gjykimit t jen militantizmat e formave t ndryshme. Si motive t vendimeve t ,nver -o.hs paraqiten dhe pr!illen dituria e ktij kleri+viktim" prball injorantit+persektues" dhe antikomunizmi i ktij kleri" prball ithtarit t asaj feje laike q ishte komunizmi. Sinkronia e kontekstit / e dy aktorve n fjal" enverizmi dhe kleri + paraqitet me dy raporte$ dituri0antidituri dhe antikomunizm0komunizm. Situata politiko+so!iale e brendshme" plani totalitar i ,nver -o.hs me t gjitha detajet kundrshtues ose mbshtets" situata e jashtme politike" bipolarizmi i globit" kleri si varts i nj shteti jo shqiptar dhe shum faktor t tjer" thjeshtohen me paraqitjen e nj filmi t bazuar n kapriot e enverizmit nga njra an dhe fatkeqsis s klerit katolik" q ishte i ditur dhe nuk i plqente komunizmi" nga ana tjetr. 1drkohe q politika ka rrjedh ra!ionale" aspak t rastsishme" me objektiv pushtetin. 'atologjit e diktatorve shpesh her t prdorura si shpjegime maskuese" ngjyrosin metodat politike" ndrsa objektivi mbetet gjithmon i njjt. 2nforma!ioni" kontrolli" imponimi i modeleve dhe ndshkimi" kan pr qllim sundimin" e sa m mir t kombinohen" aq m i qndrueshm do t jet objektivi. ,nver -o.ha me sfor!imin e madh pr alfabetizimin e plot t shqiptarve" pjesrisht t realizuar" kishte kuptuar se dituria ishte mjet i domosdoshm n organizimit e shtetit modern dhe kontrolli i saj prbnte elsin e pushtetit jetgjate. 1uk ishte teori enveriste pasi aplikohej nga regjime bashkkohse ne 3indje dhe 'erndim" madje kultura dhe dituria" si arm e pushtetit" njihen nga Antikiteti. 'r t dhne nj shembull historik" q tregon se injoran!a e sundimtarit nuk shkon ne nj kah me eliminimin fizik te individve t ditur / si na serviret + sht me interes veprimtaria e &arlit t 4adh. Analfabetizmi i tij nuk e pengoi t themelonte"

madje" Schola Palatina" t msonte m vone" gjat viteve t mbretrimit" latinisht" retorik" astronomi etj" me synim imitimin e perandorve t 5oms n ato elemente q i dhan mundsi atyre t sundonin aq lavdishm. &to dy personazhe" kaq t largt n koh )diakroni*" i bashkon ideja )sinkroni* e krijimit t nj organizimi politiko+administrativ sa m t qndrueshm" ndryshe nga hordhit plakitse + pr shembull mongole + t paafta pr nj organizim t till$ sikur enverizmi t eliminonte diturin" nuk do t shkonte m larg se plakitjet mongole. 1drtimi i nj shteti t shkatrruar nga lufta e dyte botrore dhe ajo !ivile" n gjendje t funksionoje pr gjysme shekulli + dhe sikur t mos ishte faktori i jashtm mund t zgjaste edhe m tepr + krkon domosdoshmrisht njohuri dhe staf pr t6i jetsuar. 7ituria duhej kontrolluar dhe jo eliminuar" por nj maniak " si ngjyroset ,nver -o.ha" duhej ta zhdukte dhe jo ta kultivonte. 'jesa m e madhe e atyre q barazojn ,nver -o.hn me injorantin" mbshtesin etiketn t nisur nga mungesa e diploms universitare t udhheqsit t '&Sh+s. 7iplom" &ultur" dhe 1johuri nuk rrugtojn gjithmon n nj drejtim. Sikur t ishte nj lidhje e detyrueshme" analistt q popullojn televizionet n shum programe" shpesh zvendsues ose rrall here prkrah historianve" so!iologve" psikologve" teologve" filozofve" ekonomistve" diplomatve" artistve" etj" far diplome kan pr t mbuluar gjith kto fusha njkohsisht8 4asat agresive t enverizmit ndaj nj pjese t klerit katolik" jan reflektime t politikes s kontrollit absolut dhe pa prputhshmris" gjithmon politike" mes dy shteteve" Shqipris dhe 9atikanit. &y i fundit" sinonim i institu!ionit &ish. 'r sa i prket kontrollit mbi strukturat fetare" sht nj fenomen i njohur nga ,gjipti faraonik dhe n vazhdimsi" i realizuar n form bashkpunimi i fes me politiken" ose nnshtrimi. 4e &ostandinin e 4adh merr form t plot ezaropapizmi i themeluar nga Augusti" kur ky i fundit ishte njkohsisht 'erandor dhe Pontifex Maximus" por jo i t gjitha kulteve ekzistuese n perandori. 1se ne pjesn lindore t 'erandoris 5omake ezaropapizmi for!ohet dhe sht i pranishm n shekujt n vazhdim" n perndimin e mbetur pa nj pushtet perandorak t forte merr jete gjithnj e m shum autoriteti i tre qendrave fetare" me nj suprema!i vetm morale pr momentin" t ipeshkvit t 5oms + 'aps. &y rol do t fuqizohet me kalimin e kohs pr t ardhur deri tek momenti i famshm i konfliktit mes perandorit ,nriku i 29 dhe paps :regori i 922" n luftn pr investitur t viteve ;<=>+;;??. ,nriku i 29 sigurisht nuk ishte injorant" pasi u shkollua ne nivelet m t larta t kohs" s basku me klerin elitar gjerman" dhe as nuk kishte ndonj mllef me burime patologjike" por arsye t thjeshta politike. Shkak i konfliktit sht tentativa e 'erandorit pr t emruar ipeshkvit dhe kundrshtimi i vendosur i :regorit te 922" i shprehur ne ?= pikat e Dictatus papae, ku pr!aktohet autoriteti i 'aps si i vetmi i legjitimuar n emrimin dhe shkarkimin e ipeshkve. &onflikti shkon drejt zgjidhjes n vitin ;;?? me konkordatin e @orms$ vetm n mbretrin gjermane perandori mund t prligj ipeshkvin + e zgjedhur m pare sipas t drejts kanonike" pra nga &isha. 1 fakt do t duhet akoma shum koh prpara konsolidimit prfundimtar t suprema!is s pushtetit papnor. &on!ili i (rentos );>A>+BCD* i mbledhur si prgjigje ndaj 5eforms + i hyre n histori si &undrreforma / sanksionon rolin parsor t &ishs s 5oms dhe figurs s 'aps. 4err form definitive nj hierarki piramidale e prfor!uar" dhe madje e evoluar m tej" n &on!ilin e 2 t 9atikanit t vitit ;E=<. (ek ky i fundit hartohet edhe e famshmja 'agabueshmria e 'aps" De Romani Pontificis Infallibilitate" q i njeh atij t drejtn e ligjrimit ndaj klerit dhe besimtarve$ ishte i pagabueshm FFn baz t vetvetes dhe jo n baze t konsensusit t &ishsGG dhe doktrina e tij rreth fes dhe moralit duhej t pranohej nga e gjith &isha. &shtu strukturohet akoma m shum

nj forme absolutizmi brenda institu!ionit fetar dhe do tentativ pr ta kundrshtuar" ndonse nuk shpie n turrn e druve si ndodhte me prpara" ishte e pa pranueshme ose e ndshkueshme me largim nga rolet drejtuese. Hilippo 4aria :uidi" i vetmi kardinal q pohoi se kjo doktrin duhej t buoj nga konsensusi ipeshkvnor dhe nga tradita e &ishs" u qortua ashprsisht" dhe 9in!enzo (izzani shkruan n ditarin e tij fjalt e paps 'io i 2I drejtuar :uidi+t$ FF(radita jam unGG. 1 Codex Iuris Canonici t vitit ;J;=" neni )canon* ?;E pr!akton se papa zotron FFsi mkmbs i Shn 'jetrit" pushtetin juridik m t larte dhe t plot mbi &ishn universaleGG dhe ky pushtet i tipit FFipeshkvnor" sht i menjhershm mbi t gjitha kishat" klerikt dhe besimtartGG. Autoriteti i plot papnor rrjedh nga FFe drejta hyjnoreGG + pr!akton neni pasardhs. ,n!iklika M stici Corporis Christi )?J qershor ;JAD* e dekretuar nga papa 'io i I22" i bashkngjitet ides s nnshtrimit t &ishs ndaj autoritetit papnor" ide e krijuar gjat 5ilindjes. Sipas en!ikliks pjestaret e klerit duhet t veprojn duke respektuar nivelet hierarkike. 'r t formalizuar kt situate do t prpilohet edhe nj betim besnikrie$ ne vitin ;E=< parashikohet betimi mbi ndjekjen e msimeve te &on!ilit te (rentos# n vitin ;J;< i shtohet edhe nj betim antimodernist" q m vone do t thjeshtohet n &on!ilin e 22 t 9atikanit );JC?+BC>*" por do gjykohet i mangt nga :jon 'ali i 22 dhe kardinali 5atzinger" i ardhshmi papa %enedikti i I92. &to dy jan hartuesit e Codex Iuris Canonici t vitit ;JED. Sipas 5. 3ill" aty paraqitet FFdetyrimi pr t pranuar t gjith doktrinn origjinale t paps dhe t kolegjit ipeshkvnor" pra edhe en!iklikat" ndonse kto nuk jan t pr!aktuara si t pagabueshme K...L. 9endimeve t hierarkis i kushtohet bindja kristianeGG" dhe veprimtaria duhet t jet plotsisht e prbashkt me &ishn. :azeta !a Repubblica botonte m ;?.<?.?<;< fjalimin e kardinalit (ar!isio %ertone" sekretarit t shtetit t 9atikanit" t mbajtur n universitetin polak t @ro!laM. 1dr t tjera" sipas gazets" %ertone pohon se FF&isha nuk qeveriset si demokra!i K...L 5aporti strukturore K...L mes hierarkis dhe popullit t Notit Kkleri0besimtartL" nuk mund t baraspeshohet n ndarjen e pushtetitGG. &shtu q vendimet merren gjithmon nga lartsia e piramids dhe jo detyrimisht duhet t jen produkt i konsensusit t rangjeve t mposhtme. 2shte i nevojshm ky pasqyrim pr t treguar evolu!ionin e pushtetit papnor nga viti ;<=> tek kulmimi n nj pushtet autoritar dhe hierarkik" ku do nivel i bindet nj eprori" deri tek zvendsi i Shn 'jetrit n tok. 3iria individuale n veprime doktrinare e veanrisht politike" nuk lejohet. Si mund t bashkjetonin n Shqipri" dhe jasht saj" dy absolutizma kaq t !entralizuar si ai i Selis s Shenjt dhe diktaturs komuniste8 ,nver -o.ha pr te realizuar planin e tij t gardhimit t Shqipris e ka t pamundur kontrollin absolut ndaj nj institu!ioni dhe kleri t pavarur nga shteti Shqiptar$ mbetej kritik kontrolli ndaj klerit t varur nga normat e prmbledhura n !itimin msiprm t 3ill. 'randaj diktatori shqiptar zgjedh metodn e aplikuar n %ashkimin Sovjetik nga linja staliniste. 'ersekutimi stalinist fillon n fundin e viteve 6?< dhe merr prmasa t jashtzakonshme n vitet 6D<. Stalini deklaronte" me ;> maj t ;JD?" se do t shkatrronte plotsisht fen" por shnimi i >=O t popullsis si besimtar n regjistrimin e ;JD= dhe lufta e dyt botrore" t para nga pragmatizmi stalinist" e motivuan udhheqsin t ngadalsonte ritmet e persekutimit" q faktikisht nuk morn fund. ,dhe pse ekzistonte marrveshja e quajtur 7eklarata e besnikris mes shtetit dhe &ishs" firmosur ne ;J?=" kjo nuk e pengoi Stalini t eliminonte rreth ;;<.=<< antar t klerit ortodoks. (ashm ai kishte lkundur dhe kishte vn nen kontroll pushtetin rival t &ishs ortodokse. 9all kishte frik nga dituria e ktij kleri8 Stalini krkonte t ndrtonte nj superfuqi me injorant8

7uke u nisur nga pohimi se ,nver -o.ha persekutoi klerin katolik sepse ky ishte i ditur / i dgjuar nga disa zra / mund t paramendojm se t njjtn arsye duhet t ket pasur edhe Stalini" babai shpirtror i ,. -o.hs. 'or Stalini nuk ishte persekutues i vetm njrit prej klereve dhe komuniteteve / n fakt nuk ishte as ,nver -o.ha edhe pse tentohet t prezantohet kshtu / pasi me po aq zell persekutoi klerin katolik dhe at musliman. 4es viteve ;J?> / 6D< u shtetzuan t gjitha pronat e vakfit# n ;J?= u mbyllen t gjitha gjykatat tradi!ionale islame. 'rpara revolu!ionit t (etorit numroheshin rreth ?C.<<< .hami dhe AC.<<< klerik" n ;JA? ekzistojn vetm ;.D;? .hami dhe numri i tyre vazhdon t reduktohet" edhe pas vdekjes s Stalinit" derisa n nj moment arrin n vetm A<< .hami dhe ? medrese. Hundi i viteve 6=< regjistron =<< .hami pr nj popullsi muslimane prej A> / >< milion individsh" nga t !ilt ?<O deklarohen ateist. 'a harruar ktu spastrimin etnikofetar t &rimes" nga ku internohen t gjith muslimant tartar )?>O e popullsis*" spastrimi i jugut t :jeorgjis nga popullsia muslimane dhe ; milion t internuar nga &aukazi" pas lufts s dyt botrore. Sipas logjiks s persekutimit t motivuar nga dituria e klerit n %ashkimin Sovjetik rezulton t jet prqendruar kleri m i shkolluar i globit dhe ? milion fshatar po aq t arsimuar )P*. Analogji vrehen edhe n rastin jugosllav. Qan prllogaritur rreth ?><.<<< t vrar nga regjimi titist gjat viteve t menjhershme t pas lufts s dyt botrore. &saj shifre i prkasin edhe persekutimet ndaj elitave fetare. &isha katolike u trajtua me ashprsi pr kolabora!ionizmin e nj pjese t klerit me ustashia+t n &roa!i dhe %osnje. 'r sa i prket muslimanve FF( gjith kundrshtart e mundshm u ekzekutuan pa gjyq dhe pa hetimeGG shkruan 'oulton. R miratuan norma q ndalonin mbulesn" shkollat fillore fetare" dhe nga ;J>? ishte krim msimi n .hamia# u mbylln t gjitha sektet e dervishve# shoqrit kulturore dhe edukative ):ajret" 1arodna Rzdani!a* u mbylln me prjashtim t nj shoqate t kontrolluar ashtu si edhe e vetmja medrese lejuar" gjithashtu u mbylln edhe fonda!ione humanitare" si p.sh :azi -usrev %eg / themeluar n ;>D<# deri n ;JCA u mbyll shtypshkronja dhe u ndaluan botimet e teksteve fetare islame. Shume prona t vakfit i kaluan shtetit# =>C .hamia n %osnje ishin dmtuar gjat lufts s dyt botrore" ?<< t tjera nuk prdoreshin sepse ishin transformuar n stalla" magazina" muze etj. 1 fundin e viteve 6>< dhe n vitet 6C<" me krijimin e bllokut t 9endeve t 'aangazhuara" &omuniteti i muslimanve do t6i shrbente (itos si mjet n politikn e jashtme. 7o t jet gjithashtu (ito organizator i t ashtuquajturit &on!ili i hrit i vitit ;JC=" q i dhuroi autoqefalin kishs ortodokse maqedone. &y transformim nuk sht gjest dashurie" fetarizmi" adhurimi ndaj nj feje apo institu!ioni prkats" ashtu si nuk sht kaprio " inat" zili" patologji" persekutimi i t njjtit komunitet dhe institu!ion. 1j afrim me &ishn ortodokse kishte ndrmarr edhe Stalini pas sulmit gjerman t ;JA;" sepse i nevojitej mbshtetja popullore. 'as lufts" n %ashkimin Sovjetik" rikthehen n funksion ?<.<<< kisha dhe manastire n =D dioqeza" me D<.<<< priftrinj dhe ;<.<<< murgj / institu!ionet dhe kleret e tjera vazhdojn gjendjen e mparshme t persekutimit dhe klandestinitetit. 'as nj kontrolli t rrept dhe lidershipi t padiskutueshm 'artia mund t pranonte rolin so!ial t &ishes ortodokse" gjithmon brenda kornizave t !aktuara nga shteti. 4otivi i represionit nuk mund t reduktohet vetm tek kontrolli i klerit" sepse" pa dyshim" linja politike e zgjedhur nga piramida papnore e ktij kleri shfaqet n konflikt t hapur me sistemet e vendeve komuniste.

S n fillim" fashizmi n 2tali kishte pasur konsensusin e &ishs. FF7isa nga motivet e vlersimit nga ana e hierarkis katolike ishin$ eliminimi i konfliktit so!ial" korporativizmi K...L" mbizotrimi i qllimeve kolektive mbi ato individualisteGG. 1 kt mnyre FF&isha gjente tek fashizmi nj aleat n betejn e saj t vjetr kundr dy kundrshtarve t prbashkt$ liberalizmit dhe so!ializmitGG. &to arsye" t kombinuara me interesin e &ishs pr rregullimin e shtjes romane" solln &onkordatin e vitit ;J?J. 'as lufts s dyt botrore" gjat zgjedhjeve t ;JAE" ku 2talia rrezikonte t drejtohej majtas" FF&isha katolike renditet me t gjitha for!at n favor t 7T Kpartis demokristianeLGG. :. 3. %ravo" shtimin e pazakonte t numrit t statujave lotuese t 4aries" nga jugu n veri t 2talis" e lidh me fushatn parazgjedhore$ &isha realizoi nj fushat aktive kundr majtizmit italian. 1 Spanj" shkruan historiani '. 9iola" &isha FFishte plotsisht e bashkuar me t djathtn" me pronart e mdhenj t tokave. Sendra e moderuar e borgjezis urbane ishte e dobt dhe &isha ishte akoma mjeti i nj qeverisjeje shtypseGG. Si reagim i qndrimit politik t &ishs" prkrah t djathts ekstremiste" n fillim me diktaturn e 'rimo de 5ivera e m vone me Hransi!o Hran!on" n zonat e kontrolluara nga republikant gjate lufts !ivile u vran shum antar t &ishs dhe u shkatrruan disa objekte kulti. FF'as lufts regjimi fashist i Hran!o+s mbshtetej n nj kast teknokratsh t antarsuar n nj shoqri katolike t fuqishme" t pasur" t mbyllur dhe ekskluzive$ pus 7eiGG prfundon 9iola. , pamohueshme sht mbshtetja ndaj -itlerit" t paktn n dekadn e par" ku u arrit edhe nj &onkordat dypalsh. 1 brutalitetin e regjimit Rstashia" n &roa!i" u shquan mjaft jezuit dhe franeskan. 'as lufts s dyt botrore nuk mungojn mbshtetja dhe prfaqsit diplomatike n vendet me regjimeve diktatoriale t djathta$ Argjentine" -aiti etj. , nse kto jan aktivitete jasht vendeve komuniste nuk mungojn ndrhyrjet direkte kundr rrgjimit n nj vend komunist )t paktn n rastin polak*. '. Tarpi rrfen se 3. :elli kishte derdhur n arkat e 9atikanit rreth >< milion U" pr shtjen polake dhe pr :elli+n FF@alesa do t kthehej n hije sepse do t ket prmbushur detyrn e tij$ at t vendosjes prball" pr arritur n nj marrveshje" nj &ish t fort dhe nj Shtet t fortGG. T. 7e %enedetti" zvendsdrejtori i %an!o Amborsiano" do t deklaroj m von se FF4ar!inkus Kdrejtori i 2 5+ e ashtuquajtura %anka e 9atikanitL mblidhte fonde pr 'oloninGG. 1 Divini Redemptoris Promissio t vitit ;JD=" 'io I2 kishte dnuar ateizmin dhe luftn antikatolike. 7isa vite m von" me ; qershor t ;JAJ" papa 'io I22 nprmjet nj dekreti t lshuar nga Sant6Rffizio shkishron komunizmin. 1eni i par prmban pikat$ a* nuk sht i lejueshm regjistrimi n partit komuniste dhe mbshtetja e tyre" sepse komunizmi sht materialist dhe antikristian# b* sht e ndaluar prhapja e librave dhe gazetave q mbshtesin doktrinn e komunizmit materialist dhe ateist# !* besimtart q ndrmarrim me vetdije t plot kto veprime t ndaluara nuk mund t marrin sakramentet Kpagzimi" kungimi" etjL# d* t pagzuarit q shpallin" prhapin" propagandojn me vetdije doktrinn komuniste bien" pr kt arsye" n shkishrim K...L si apostat Kt dalL nga feja katolike. Arsyet e persekutimit nuk duhen krkuar tek qndrimet apo patologjit individuale t tre liderve. Armiqsia e hapur ndaj komunizmit dhe so!ializmit" alean!at me for!at e djathta dhe kundrshtimi i t majts" ndrhyrjet n mbshtetje t lvizjeve kundr rrgjimit komunist" prania e nj strukture administrative dhe politike t !entralizuar dhe pamundsia e komunizmit shqiptar pr ta kontrolluar" vendimet e imponuara njsive t poshtme t klerit nga maja e piramids e ndodhur jasht Shqipris" kr!nimi me shkishrim i besimtarve q i afrohen komunizmit" jan disa nga faktort q" t kombinuar me afrsin territoriale t Shqipris me Selin e Shenjt" izola!ionizmin

e vendit dhe memorien historike" vun n lvizje persekutimin enverist. 1dryshimet n rangjet e klerit ortodoks t diktuara nga ,nver -o.ha" edhe pse nuk u pranuan nga 'atriarkana greke" u njohn zyrtarisht nga ajo e 4osks" derisa ne ishim satelit t %S. -o.ha e kishte m t thjesht prfor!imin e kontrollit t brendshm t klerit ortodoks" i mbshtetur edhe nga faktori i jashtm$ 'atriarkana e 4osks kishte humbur pavarsin )pr t6i shptuar zhdukjes* ndrsa ajo :reke ishte e pafuqishme pr te krijuar probleme n Shqiprin komuniste. &y kontroll" n Shqipri" do t jet rezultat i nj dhune njerzore )ndshkimet* dhe institu!ionale )shkatrrimet* gjithmon i kushtzuar nga %ashkimi Sovjetik" ku po rikuperohej ortodoksia" jo se komunizmi po ortodoksizohej" por sepse i shrbente shtetit si mjet. &jo sht arsyeja e dyt q ndikoi n politikn enveriste prball &ishs ortodokse shqiptare. 1daj klerit musliman" diktatori mund t vepronte shume m lirshm" i ndihmuar nga fakti se institu!ioni drejtues i muslimanve ishte brenda getos shqiptare dhe asnj institu!ion ndrkombtare apo shtet i huaj nuk ndrhynte dot n mbshtetje t &omunitetit n fjal. 1 lidhje me institu!ionet islame ,nver -o.ha kopjoi masat titiste t zbatuara n Qugosllavi edhe pse shumi!a e popullit ton i prkiste ksaj feje. 'as vendosjes nn kontroll" si kishte ndodhur n %ashkimin Sovjetik dhe Qugosllavi )dhe n t gjith ,vropn komuniste*" diktatori -o.ha shfaq nj anomali me pre!edentt sovjetik dhe jugosllav. (ito kishte riafruar" pas persekutimit" komunitetin islam dhe rolin e 5eis ul+ulema n rrugn e re t politiks s jashtme pas ;J>>" kurse Stalini kishte ndrmarr nj hap t till ndaj &ishs ortodokse sepse prfaqsonte traditn e shumi!s" sidomos t popullit dominues rus. Vsht e qart se ,nver -o.ha duke u vetizoluar nuk do t ndiqte shembullin titist" jo vetm ndaj nj komuniteti por ndaj t gjithve. 'rse nuk ndoqi shembullin e Stalinit t !ilin e kishte edhe baba shpirtror8 'rgjigja sht e mangt nse shpjegohet vetm me arsyet e politiks s jashtme ose t brendshme. 7uke par etiketat" mitet e prhapura nga sistemi edukativ enverist" t !ilat konsiderojn kt fe t prapambetur / t njjtat metoda jan prdorur nga bolshevizmi dhe titizmi / dhe derivat i pushtuesit" pra relikt i dhuns" nuk mohohet refuzimi prmues i doktrins islame nga nomenklatura enveriste. Stalini" me afrimin ndaj ortodoksis" i kishte dhne ngjyra na!ionaliste ruse komunizmit. ,nver -o.ha ndoqi t njjtn linj devijuese" pa u afruar me asnjrn nga fet tradi!ionale" por duke n.itur nj bastardim t na!ionalizmit ku jo &ombi" por 'artia )3ideri* dhe Shteti ishin Not" t ngjyrosur me kombtarizm. &y lloj pseudona!ionalizmi" q ka mbushur historin dhe botkuptimin ton me mite" lindi n vitet e para pas prishjes me Qugosllavin" u prfor!ua pas prishjes me %ashkimin Sovjetik" pr t kulmuar n vitet 6E<. ,nver -o.ha indoktrinoi kshtu )arsyen tjetr* nj fe laike e ndjekur nga nj mas besimtarsh q nuk kishte nevoj pr fe tradi!ionale. &to besimtar t rinj jetonin prkrah besimtarve tradi!ional t pafuqishm" klandestin" plotsisht t kontrolluar dhe pa asnj mbshtetje. 'artia komuniste" si -yjni e fes s saj" kontrollonte masat pa nevojn e mbshtetjes t nj feje tjetr. ,nver -o.ha mund ta rikuperonte traditn e shumi!s pas represionit fillestar" q ju nevojit pr kontrollin dhe eliminimin e rivalitetit" ashtu si bri Stalini" por nuk e realizoi sepse nuk i nevojitej si mjet kontrolli" t !ilin e kishte arritur" dhe" mbi t gjitha" nuk kishte n plan t konsideronte kt fe si vler " ose thjesht karakteristik" t popullit ton. 7y motivet q ndikuan n raportin e mvonshm pozitiv t (itos me besimet tradi!ionale" ekuilibri etnik dhe favorizimi i politiks s jashtme" nuk vlejn pr rastin shqiptar$ Shqipria nuk rrezikohej nga na!ionalizmat e fjetur dhe politika e jashtme nuk krahasohej me fluiditetin e politiks jugosllave. &ontrolli i brendshm i jepte sistemit garan!it e mjaftueshme# mnyra se si e pr!aktoi politikn e jashtme regjimi nuk do ta afronte + sepse prbnte rrezikshmri" sipas linjs se 'artis + me &ishn e 5oms" pr arsyet e msiprme" dhe nuk mund ta afronte as me &ishn ortodokse" pas prishjes me

4oskn" por afrimi me kto dy qendra zbehej edhe nga arsyeja se ato prfaqsonin paki!n e shqiptareve" gj e !ila mund t rrezikonte ekuilibrin so!ial. Afrimi me institu!ionet fetare t shumi!s nuk i sillnin sistemit probleme nga jasht" veanrisht pas prishjes me 4oskn" por as nuk prfitonte" sepse ashtu e strukturoi politikn e jashtme ,nver -o.ha. ,dhe pse ky rikuperim do t ishte m pak traumatik n planin e brendshm dhe aspak problematik n planin e jashtm" u prjashtua si mundsi nga enverizmi$ kjo dshmon q n asnj ast nuk u pasqyrua simbioza mes enverizmit dhe fes 2slame t shqiptarve# prkundrazi institu!ionet e ktij komuniteti u shkatrruan m tepr" n nj mas t atill sa sot akoma nuk ka rritur nivelin e para ;JC=+s" ndonse dy komunitetet e tjera" n nivel objektesh" e kan tejkaluar. 4eriton reflektim t shkurtr edhe nj pikpamje e lindur ose e ndihmuar nga keqtrajtimi i persekutimit. Hjala sht pr iden se komunizmi enverist ishte antikatoli!izm$ m lart pasqyrohet nj antikishtarizm ose antiklerikalizm i motivuar nga faktor spe!ifik" ndrsa antikatoli!izmi doktrinar kalon n plan dytsor" por sidoqoft pr asnj ast nuk sht m shum se antifetarizm n trsi / antiortodoksizm" antislamizm" anti do fe tjetr tradi!ionale hyjnore. 2deja e antikatoli!izmit m shum se antifetarizmit sht anakronike pr dy arsye kryesore. , para" sepse enverizmi i prket nj ideologjie )gjithmon komuniste* q nuk pranon rival n pushtetin so!io+ politik dhe profetizon nj parajs toksore t arritshme nga besimi tek feja e shoqris" si e quan 7oMson" ku kulti i Notit zvendsohet nga ai i 'artis" Shtetit" apo edhe &ombit e 5a!s" pra shpall armik do besim tjetr rival n kt sfer / dhe katoli!izmi nuk sht i vetmi sfidues. , dyta" kjo logjik" q konsideron enverizmin si antikatoli!izm" bazohet n hipotezn se katoli!izmi dhe komunizmi bashkjetojn si uji me zjarrin. 1 kt mnyr zhvlersohen besimet e tjera dhe n disa raste ekstreme ndrtohet hipoteza q tenton t gjej pika takimi mes komunizmit dhe ktyre besimeve apo thjesht nj dashamirsi t diktaturs" me qllim fajsimin ose diskriminimin e ktyre feve. Henomeni i faj"simit t (jetrit sht fatkeqsi standarde pr %allkanin edhe n shtje historiko+politike" ku vetm 1e ishim t prndjekurit" t izoluarit" t grabiturit" t gjymtuarit" viktimat" dhe vetm 1e nuk u prekm nga e &eqja" vetm 1e i rezistuam$ modeli tipik i na!ionalizmit serb" kroat" malazez" grek" shqiptar" etj. &y model projektohet edhe n shtje q lidhen me besimin pr t fajsuar dhe pr t6u vetvvlersuar njkohsisht. :jetja e pikave t takimi mes disa ideologjive" n pamje t par shum t largta" jan t pamjaftueshme pr te arritur n konkluzionin se kto ideologji jan t ngjashme" identike ose njra buron nga tjetra. 'roblemi nuk qndron tek ekzisten!a e pikave t takimit por tek faj"simi i (jetrit pr problematika q bartim edhe 1e. 5ealisht sht e pamundur t mos evidentohen pika takimi mes komunizmit dhe se!ilit nga derivatet kryesore t &rishterimit" prfshir edhe katoli!izmin. S t dy doktrinat prezantohen si universale" sheshuese t konflikteve so!iale" lvruese t solidaritetit. Hilozofi rus 1ikolaj %erdjaev" n ;JDD" mbronte iden se komunizmi sovjetik ishte kombinim i mesianizmit materialist marksist dhe mesianizmit t krishter rus" q kishte prodhuar n universalizmin proletar" nj FFkarikature t universalizmit t krishter dhe t &ishsGG. 4adje nj autor tjetr" 3eMis" e konsideron FF&rishtin e ri me nj 'roletariat q ngrihet" populli i Notit q nge kryeGG" e nse &isha nuk e adhuron FFdo t hidhet n errsirGG$ ktu 3eMis evidenton edhe fatin e institu!ionit &ish n vendet ku do t triumfoj komunizmi. Vsht i njjti profesor q tenton t afroj krishterimin so!ialist me komunizmin bolshevik$ 3eMis shikon tek nazizmi dhe fashizmi )for!at e t &eqes* figurn e Antikrishtit" ndrsa komunizmi i pastruar nga ateizmi" mund t bnte pjes tek for!at e t 4irs. FF%esimi i bolshevikve tek librat e 4ar." 3enin dhe Stalin sht identik me varsin e puritanve

KprotestantL nga !itimet e 3ibrave t ShenjtGG vrente 3aski. %esimi q jan t przgjedhurit" besimi n triumfin prfundimtar" bindja n vrtetsin e padiskutueshme t doktrins" rendi i ri botror dhe prhapja e tij n formn misionariste" dobsia dhe gabimi t krahasuara me mkatin dhe herezin dhe prve mnyrs s organizmit" jan disa nga ngjashmrit.