SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Aralk 2010, Say:22, ss.75-92.

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

Timuin KODAMAN* Ekrem Yaar AKAY**
ZET Diplomasi, devletler arasndaki ilikilerin barl yollarla yrtlmesidir. Dier bir deyile, Uluslararas likileri yrtme sanatdr. Kendi iinde farkl ekilde gelien diplomasi, Osmanl Devletinde ilgin bir sre izlemitir. Balangta ad hoc diplomasiyi kullanan Osmanl Devleti, zayflamaya balayp toprak kaybetmeye balaynca srekli diplomasiyi kullanmaya balamtr. Yani Osmanl Devleti diplomasiyi hayatta kalmak iin kullanmtr. Yine de bu durum Osmanl Devleti'nin yklmasn engelleyememitir. Diplomasi, Osmanl Devleti'ne fayda salamasa da kendisinden sonra topraklarnda kurulan pek ok devletlere miras brakmtr. Bu makale, diplomasinin geliimi, Osmanl Devletinde diplomasiyi ve Trkiyeye mirasn incelemektedir. Anahtar Kelimeler: Diplomasi, Uluslararas likiler, Osmanl Devleti, Trkiye, Miras.

Diplomatic History in The Ottoman Empire From Founding To Decadence and Heritage To Turkey
ABSTRACT Diplomacy is to continue the relationships between states peacefully. In other words, It is art of the sustaining the International Relations. As the diplomacy developed by oneself differently, it developed in Ottaman Empire. Ottoman Empire that initially used to ad hoc diplomacy, used the permanent diplomacy when it began to weak and began to lose the lands. Namely Ottoman Empire used to diplomacy to stay alive. Nevertheless although this situation hasnt ensured the benefit to Ottoman Empire, it heritaged many states that established Ottoman Empires lands after Ottoman Empire. This article examines that developing of the diplomacy, diplomacy in Ottoman Empire and heritage to Turkey. Key Words: Diplomacy, International Relations, Ottoman Empire, Turkey, Heritage.

Giri: Tanm Olarak Diplomasi Diplomasi, devletlerin D Politikada Siyasi Etki Arac olarak kulland ve ksaca Uluslararas likilerin savala deil de barl yol ve aralarla yrtlmesi anlamna gelen bir kavramdr.1 Diplomasinin, Harold Nicolsona gre iki anlam vardr: dar
* Do.Dr., Sleyman Demirel niversitesi, BF, Uluslararas likiler Blm, tkodaman@iibf.sdu.edu.tr ** Ar.Gr., Hakkari niversitesi, BF, Uluslararas likiler Blm, ekremyasarakcay@hakkari.edu.tr 1 Ahmet Emin Da, Uluslararas likiler ve Diplomasi Szl, Anka Yaynlar, stanbul, Mays 2004, s. 146.

76

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

anlamda diplomasi, hkmetlerin resmi temsilcileri olan diplomatlar araclyla gerekletirdikleri karlkl haberleme ve grmeler sreciyken2; geni anlamda diplomasi, bir lkenin d politikasnda kullanlan eitli siyasal etkileme yntem ve tekniklerini ifade etmektedir.3 Sir Ernest Satowa gre ise diplomasi, bamsz devletlerin hkmetleri arasndaki resmi ilikilerin yrtlmesinde uygulanan zeka ve inceliktir.4 Daha dar bir ifadeyle diplomasi, Uluslararas likiler tarihidir. Bu tarih, belgelerle doludur ama z, hkmdarlarn, cumhurbakanlarnn, bakanlarn, sadrazamlarn, dileri bakanlarnn, kabinelerin, v.b. giritii ya da girimedii eylemlerdir. Yani diplomasi ya da diplomasi tarihi, devletlerin birbiriyle nasl iliki kuracaklarna dair kararlar btn ya da farkl karlar temsil eden d politikalarn etkileimidir.5 Tayyar Arya gre ise diplomasi, uluslararas politika ve d politikadan farkl olarak, bunlarn ieriinden ziyade bunlarn yrtlme biimiyle ilgilidir. Baka bir deyile uluslararas politikann resmi yollarla uygulamaya aktarlmas srecidir. Bazen diplomasi daha da snrlanarak hkmetlerin dileri bakanlklar ve bu birime bal diplomatlar araclyla yrtlen bir uygulama, bir haberleme ve grmeler sreci olarak da tanmlanmaktadr.6 En genel erevede bir tanm yapacak olursak, diplomasiyi d ilikilerin yrtlme biimine ilikin kaidelerin tm olarak tanmlamak mmkndr.7 1. Diplomasinin Kkeni ve Geliimi Kkenine bakacak olursak, szcn Eski Yunanda ikiye katlamak anlamna gelen diploma szcnden doduunu grrz.8 Eski Yunanda ve Romada devlete ait tm resmi belgelere, baz ayrcalklar datan ve yabanc topluluklarla ilikileri dzenleyen belgelere, bunlarn katlan biimlerinden tr diploma ad verilirdi.9 Zamanla bu belgeleri koruyacak, dzene sokacak ve deifre edecek profesyonel katiplere ihtiya duyuldu ve bylece diplomasi, 18.yya kadar anlan ekilde yani belgeleri inceleme bilimi olarak kullanld.10 Diplomasinin belgeleri inceleme bilimi olarak deil de Uluslararas likileri Yrtme Sanat olarak kullanlmas ise ilk kez 1796 ylnda Edmund Burke tarafndan gerekletirilmitir.11 Ayrca, Diplomatik Kurul kavramn da kullanarak burada alan insanlara diplomat adn vermitir.12
Mehmet Gnlbol, Uluslararas Politika, Atilla Kitabevi, Ankara, 1993, s. 116. Faruk Snmezolu, Uluslararas likiler ve D Politika Analizi, Filiz Kitabevi, stanbul, 2000, s. 323. 4 Hner Tuncer, Kresel Diplomasi, mit Yaynclk, Ankara, 2006, s. 15. 5 Roderic Davison, Osmanl Diplomasisi ve Brakt Miras, Carl Brown (ed.), mparatorluk Miras, Gl aal Gven (ev.), letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s. 246-262. 6 Cavidan Mordoan, Trk-Amerikan likilerinde Kriz Diplomasisi, Atlm niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas likiler Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2010, s. 7. 7 mer Krkolu, D Politika Nedir? Trkiyedeki Dn ve Bugn, AUSBF Dergisi, Cilt. 35, No. 1-4, Ankara, Ocak-Aralk 1980, s. 312. 8 Huner Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, mit Yaynclk, Ankara, 2002, s. 13., Ali brahim Sava, Osmanl Diplomasisi, 3F Yaynevi, stanbul, 2007, s. 9. 9 Tuncer, Eski ve., s. 13., Seha L. Meray, Diplomasi Temsilcilerinin Hukuki Stats, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt. 11, Say. 3, Ankara, Eyll 1956, s. 81. 10 Tuncer, a.g.e., s. 13. 11 a.g.e., s. 13. Namk Sinan Turan, Osmanl Diplomasisinde Bat mgesinin Deiimi ve Elilerin Yetkisi, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt. 5, Say. 2, Edirne, 2004, s. 57-86. 12 Tuncer, a.g.e., s. 14.
2 3

Timuin KODAMAN & Ekrem Yaar AKAY

77

Szck olarak douu yeni olan diplomasinin kurum olarak varl ok eski zamanlara dayanmaktadr. Tarih ncesinde ilk kavimler aralarndaki sava durumuna son vermek, baz ortak sorunlar tartmak ve zebilmek amacyla, birbirlerine gnmzde eli diye adlandracamz zel yetkilere sahip kiileri gnderirlerdi. Bu eliler, ad hoc diplomasi13 olarak bilinen, tek yanl ve geici anlamn tayan, kavimler aras snr szlemesi yapmak ve av alanlarnn snrlarn saptamak gibi rnekler verebileceimiz, belirli bir amac gerekletirmek iin kullanlan bu yntemi uygulamak iin geici bir sreyle yurt dna gnderilirlerdi.14 Diplomasinin ilk rneklerini Eski Msr ve Hititlerde grmek mmkndr. M.. 1278de yaplan ve tarihte grlen ilk yazl antlama olan Kade Antlamasn diplomasinin ilk rneklerinden biri olarak gstermek mmkndr.15 Ancak bu tarihten nce diplomasinin olmadn sylemek doru deildir. Bu tarihten nce de elilerle haber gnderiliyor ve bu elilerin grevleri bitince dnyorlard.16 Grevlerini eksiksiz yapmalar ve savalara tarafndan ldrlmemeleri iin belli ayrcalk ve dokunulmazlklara sahip olmulardr.17 Bununla beraber, o dnemde devlet temsilcilerinin birbirleriyle yaztklar, Akadca yazlm, siyasi nitelikli mektuplar olan Amarna Mektuplar eski an en nemli diplomatik arivi olarak bize bilgi vermektedir.18 Eski Yunan site devletlerinde ise ilkel anlamda diplomasi kullanlmtr. Diplomasinin burada kendini gstermesinin pek ok nedeni vardr. ncelikle, blgede gc birbirine yakn Atina, Sparta gibi pek ok site devletleri vard. Siyasi yaplanmalar ok iyi olan bu site devletlerinde, hi biri uzun sre dieri stnde egemen olmamtr. Durum byle olunca hem aktrler varlklarn korumular hem de diplomasi sk sk bavurulan bir ara olarak kullanlmtr.19 Ayrca burada, diplomasinin aklk ilkesi gerei kamuoyu nnde her ey konuulmutur. Ayrca, bu alarda, ok tarafl ve konferans diplomasinin rneklerini de grmek mmkn olmutur. Farkl site devletlerinin karar alma mercilerinin bir araya gelerek toplandklar ve sorunlara bir zm aradklar Amphictyonic Konseyi, ok tarafl diplomasinin; M.. 432de Sparta ve dier site devletlerinin Atinann glenmesine kar bir are aramak iin bir araya geldikleri Sparta Konseyi ise konferans diplomasisinin en gzel rnekleri olarak grlmektedir.20 kinci olarak, Antik Yunan ekonomisinin ticarete dayal yaps, diplomasinin geliiminde byk rol oynamtr. Ticaret, toplumlar arasndaki iliki ve etkileimi gelitiren ve atma yerine uzlamay temel alan doas gerei diplomasinin geliiminde etkili olmutur. Mesela, ticaret, Antik Yunanda, bir site devletine gelen tccarlarn ticari haklarnn yurttalk bayla bal olduklar site tarafndan korunmas
13 Gkhan Erdem, Osmanl mparatorluunda Srekli Diplomasiye Gei Sreci, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Ana Bilim Dal Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2008, s. 8. 14 Tuncer, a.g.e., s. 14. 15 Kade Antlamas iin bkz. http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/ramseskadeshcampaign.htm, (14.10.2010). 16 Tuncer, a.g.e., s. 14. 17 George Grote, History of Greece, Vol. VIII, London, 1854, s. 186. 18 Tuncer, a.g.e., s. 14., Tuncer, Kresel,s. 17. 19 Erdem, a.g.t., s. 10. 20 Ayrca Diplomatik Dokunulmazlk ilkesinin ve konsolosluk kurumunun da ilk kullanld yer Eski Yunan dnemi olmutur. a.g.t., s. 17.

77

78

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

amacyla konsolosluun ilk rneini oluturan, proxenos kurumunun oluturulmasna yol amtr.21 nc olarak, Yunan site devletlerinin ortak dile, dine, kltre ve benzer siyasal sisteme sahip olmalar da diplomasiyi gelitirmitir. Devletler arasndaki sistemin kurulmas ve ilemesi asndan ortak noktalarn fazlal byk bir avantaj olarak grlmektedir. nk bu yaplar ortak bilin ve kimliin gelimesine yardmc olup, atmalarn diplomasi yoluyla uzlamaya dnmesine yol amaktadr. 22 Romada diplomasiye deinecek olursak, buradaki geliim Yunanllarn lsnde olmamtr.23 Bunun da baz nedenleri vardr. lk olarak, Romallarn, dier lkelerle ilikilerde diplomasiyi ok az kullanmasndaki balca etmen, askeri adan gl olmalardr.24 kinci olarak, Roma ekonomisinin Antik Yunann aksine esas olarak tarma dayand grlmektedir.25 Tarma dayal bir ekonomi, sosyal, siyasal ve askeri rgtlenmenin tarm ekonomisi fetih anlayna dayal olduu iin askeri rgtlenme de fetih anlayna gre yaplandrlmtr- de bu ereveye gre ekillenmesine yol amtr. Dolaysyla Romann dier devletlerle ticari ilikileri ikincil dzeyde olmu, bu da diplomasinin geliimini engellemitir.26 nc olarak, talyan Yarmadas, M.. 10. yzyldan itibaren youn bir ge sahne olmu, deiik halklar yarmadada fark uygarlklar kurmutur. Yani Eski Yunann aksine burada ortak dilin ve kltrn ortaya k doal bir srete olmamtr. Roma byyp yayldka kendi dilini ve kltrn dayatmtr. Bu durum da blgedeki dier benzer kltr ve dile sahip uygarlklarn nn kapam ve onlar Romann bir paras haline getirmitir. Dolaysyla diplomasinin geliimi baltalanmtr.27 Btn bu nedenlere ramen Romann, bugnk D leri Bakanl Antlama ubesi diyebileceimiz Fetialler Koleji ile antlamalarn saklanp, diplomatik arivlerin korunmasnda byk katklar olmutur.28 Bizansta ise diplomasi byk ustalkla kullanlmtr. Romann mirass olarak kabul edilen Bizans, Romann aksine diplomasiyi kurumsal ve slup boyutlarnda gelitirmitir. Bunun temel nedeni, Bizansn, Romann sahip olduu gce sahip olmamas ve reel-politik koullarnn diplomasinin kullanlmasn youn ve zorunlu klmasdr.29 Burada ncelikle elilerin niteliinde bir deiim olduu gze arpmaktadr. Bu dnemde hatip diplomat yerini gzlemci diplomata brakmtr.30 Bunun nedeni ise
Harold Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, Constable and Co. Ltd., London, 1954, s. 8. Keith Hamilton, Richard Langhorne, The Practice of Diplomacy: Its Evolution, Theory and Administration, Routledge, London and New York, 1995, s. 9. 23 Tuncer, a.g.e., s. 17. 24 Cecil V. Crabb, Nations in a Multipolar World, Harper and Row Publishers, Newyork, 1968, s. 76., Erdem, a.g.t., s. 13. 25 Robert Lerner, v.d., Western Civilizations:Their History and Culture, WW Norton&Company, London and New York, 1993, s. 162. 26 Erdem, a.g.t., s. 14-15. 27 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, Cilt. 1, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993, s. 204. 28 Tuncer, a.g.e., s. 19., Erdem, a.g.t., s. 18. 29 a.g.t., s. 20. 30 Tuncer, a.g.e., s. 21.
21 22

Timuin KODAMAN & Ekrem Yaar AKAY

79

Bizansn komu lkelerin zayf ynlerini, kaynaklarn, amalarn, politikalarn renip ona gre politika retmek istemesidir.31 Bunun yannda Bizans protokol konusuna da byk nem vermitir. Ayrca, o dnemde ilk defa d ilikileri dzenlemek ve yrtmekle ykml hkmete bal D leri ubesini kurarak yabanc lkeye gnderecekleri elileri iyi bir eitime tabi tutmulardr.32 Ayrca Bizans yukarda belirttiimiz gibi bulunduu reel-politik koullardan tr diplomasiyi savatan stn tutmu ve diplomasiyi kullanrken baz yntemlere bavurmutur. Bizans, diplomasiyi sadece pazarlk ya da anlama yntemiyle deil aldatma, entrika, suikast gibi yntemlerle de kullanmtr.33 Eski alarda grlen diplomasiyle beraber, 15.yy. ile birlikte talyan ehir devletlerinde birbirleri nezdinde srekli diplomatik kurullar bulundurmak anlamna gelen srekli diplomasiye gei grlmeye balanmtr.34 Blgedeki Alp Dalarn Kuzey talyay korumas, ulam, iletiim ve haberlemenin snrl olmasndan dolay dier devletlerin ortam rahatsz etmesinin zor olmas, o dnemde Avrupada Yzyl Savalarnn olmas ve Avrupann talya ile uraamamas ve bu ehir devletleri arasnda g dengesinin olmas Srekli Diplomasinin talyada grlmesinin nedenleri arasnda yer almaktadr.35 N. Pantromoli ilk eli olarak 1455 ylnda Milano Dk tarafndan Cenovaya atanmtr.36 Yava yava Alplerin dna taan diplomasi 17-18. yy. Avrupasnda Altn Devrini yaamtr.37 Bu dnemde diplomaside en etkili devlet gerek devlet adamlar gerek kurumlaryla Fransa olmutur. Dier bir taraftan bu dnemde 1648 Westphalia ve 1712 Uthrectle birlikte diplomaside ok tarafllk yaygnlam ve dolaysyla protokol sorunu daha nemli bir yer edinmitir. 1815te yaplan Viyana Kongresi ile protokol konusunda bir zme ulalmtr.38 19.yy ve devam ile birlikte devletlerin zerinde anlatklar kural ve tekniklerin gelimesi, Uluslararas Hukukun devreye sokulmas, diplomatlarn konularnn belirlenmesi 1961de Viyanada yaplan Diplomatik likiler ve Baklklar Hakknda BM Konferansda 1815te kabul edilen protokol kuralnda kk deiiklikler

Harold Nicolson, Diplomacy, Thornton Butterworth Ltd., London, 1939, s. 18. The Evolution, s. 11. 33 Erdem, a.g.t., s. 24. 34 Hner Tuncer, Hadiye Tuncer, Osmanl Diplomasisi ve Sefaretnameler, mit Yaynevi, Ankara, 1997, s. 18., S. L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, ASBF Yaynlar, Ankara, 1956, s. 80. 35 15. yzylda, dnemde egemen olan diplomasi anlaynn mimar da nl dnr Machiavelli olmutur. Ona gre, akl banda bir ynetici, zellikle karnn sz konusu olduu durumlarda, nceden vermi olduu bir sz tutmayabilir, insanlar doas gerei kt oldukjlar iin onlara kar drst davranmayabilirdi. Alkm Uygunlar, Osmanl Devletinde Modern Diplomasi ve Murahhaslk Kurumu, Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir, 2007, s. 7., Tuncer, Eski ve Yeni., s. 23., Tuncer, Kresel, s. 18. 36 Snmezolu, a.g.e., s. 324., Ahmet Dnmez, Karlkl Diplomasiye Gei Srecinde Osmanl Daimi Eliliklerinin Avrupada Yeniden Tesisi (1832-1841), Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 2006, s. 4. 37 Uygunlar, a.g.t., s. 6., Kemal Esercan, Souk Sava Sonras Yeni Diplomasi Anlay, Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya, 2006, s. 5. 38 Snmezolu, a.g.e., s. 325., Tuncer, Kresel, s. 23.
31 32Nicolson,

79

80

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

yaplmas, hem diplomasinin pratik anlamda da gelitiini hem de amza uydurulmaya alldn gstermektedir. 39 2. Osmanl Devletinde Diplomasi 2.1. Kurulu ve Ykseli Dneminde Osmanlda Diplomasi Osmanl Devletinin kurulu ve ykseli dnemlerine baktmzda, modern anlamda ya da 18. yyda grlen diplomasinin olmad grlmektedir. Ancak bu, Osmanlnn kurulu ve ykseli dnemlerinde diplomasiyi kullanmad anlamna gelmemelidir.40 Bir kere, kurulduu yer itibariyle karsnda Bizans mparatorluu vardr41 ve Bizansn ihtiyac olan paral askerlik, at yetitiricilii ve klelik messesesinin Osmanlda elde tutulmas sonucu bir takm diplomatik ilikilerin kurulmas doaldr.42 Yani Osmanl Devleti, bu dnemde diplomasiyi kullanmtr.43 Ancak bu, hemen hemen her eyde olduu gibi hem slam hukuku kurallara44 gre srdrlm, Cihat anlay ve buna bal olarak da fetihler eklinde olmutur.45 Bu yzden de Batda Ortaan sona ermesiyle balayan srete uygulanan devletleraras hukuk kurallar, Osmanl ile batl devletler arasnda uygulanamamtr.46 Askeri adan, o dnemde ok gl olduu iin ve her istediini gerektiinde savaarak ald iin de dnemin diplomasisi srekli deil ad hoc diplomasi- antlama yapma, trenlere katlma, buyruklar bildirme, sava ncesi kan dklmeden teslim olmay nerme v.b.- eklinde olmutur.47 Bu durum ise Gazi geleneinin48 benimsenerek Bizansa saldrlmasyla dini olmakla birlikte Bizans tekfurlaryla iyi ilikilerin olmas zorunluluuyla ayn zamanda dini olmayan nitelikte olmutur.49
Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk, 3. Bask, Turan Kitabevi, Ankara, 2005, s. 373. Blent Ar,Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, Ed. A. Nuri Yurdusev Palgrave Macmillan, Basingstoke, 2004, s. 37. 41 Kemal Girgin, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1994, s. 5, 37., Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 73. 42 Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, mge Kitabevi, Ankara, 3. Bask, 2004, s. 31., Sava, a.g.e., s. 11., Halil nalck, The Question of The Emergence of The Ottoman State, International Journal of Turksh Studies, Cilt. 2, No. 2, K, 1981-82, s. 71-79. 43 Tuncer, Hner, Tuncer, Hadiye, a.g.e., s. 12-13. 44 slam Hukukular devlet lkesini tespit asndan dnyay ikiye ayrmlardr. Bunlardan biri Darul slam dieri Darul Harbtir. Darul slamda temel l idare ve icraatn slama slam esaslarna gre ynetilip slam Hukukunun uygulanmas olurken Darul Harb de ise slamn siyasi hakimiyeti dnda kalan, idari ve hukuk dzeninin slami olmad, gayri slami hukuk dzeninin uyguland yer olmutur. Osmanl Devleti Darul Harb ile srekli sava iinde olduundan uzun sre buralara diplomatik temsilci gnderememitir. Gl Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, Gl Yaynevi, Konya, 2001, s. 58-59., Halil nalck, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yaynlar, stanbul, 2000, s. 42., Dnmez, a.g.t., s. 8. 45 Ar, a.g.m., s. 37., Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, zzet Akyol (ev.), z Yaynclk, stanbul, 1994, s. 3., Feridun Emecen, Kemal Beydilli, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi Devlet ve Toplum, Cilt 1, rcica Yaynevi, stanbul, 1994, s. 208. 46 Vakur Versan, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonar Bat Devletler Hukukunun Benimsenmesi, ada Trk Diplomasisi, Ed. smail Soysal, Trk tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 105. 47 Versan, a.g.m., s. 36., Girgin, a.g.e., s. 39, Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1987, s. 15., Kprl, a.g.e., s. 106., Turan, a.g.m., s. 57-86., Davison, a.g.m., s. 263. 48 Halil nalck, Essays in Ottoman History, Eren Yaynclk, stanbul, 1998, s. 230., Erdem, a.g.t., s. 132-137. 49 Sander, a.g.e., s. 29.
39 40

Timuin KODAMAN & Ekrem Yaar AKAY

81

Bizansn son dnemlerinde ortaya kan taht kavgalarna mdahale etmesi ve bunun sonucunda impe Kalesinin alnmas, dnemin bir baka gzel diplomatik ilikisi olmaktadr. Bununla birlikte, bu dnemde diplomasi sadece savaarak, Cihat anlayyla, i ilere karmayla da olmamtr. Evlenme yoluyla da diplomasi kullanld grlmektedir. Osmanl Sultan Orhan Bey, Bizans Prensesi Teodora ile evlenmitir.50 Kalelerin kuatlmas ve fetih srasnda da bir kaleyi bar yoluyla almak iin abalanmtr.51 Osmanlnn dier devletlerle diplomatik ilikilerinin iyi olmas Osmanl Devletinin i politikadaki cebriliiyle de balantl olmutur. Bu amala karde katlinin yaplm ve taht kavgalar en aza indirilmitir. Ayn zamanda Fetret Devri ve Cem Sultan Olay da devlete byk zarar vermitir. Cem Sultan lene kadar Avrupallar tarafndan byk koz olarak kullanlmtr.52 Ykseli dneminde, o askeri baarlarn yannda, Fatihin Cenevizlilere kapitlasyon vermesi53, Venediklilere srekli d temsilcilik ya da eli bulundurma hakknn verilmesi ve Venedik bayra eken gemilere ate edilmeme ayrcalnn verilmesi gibi gelimeler de dier nemli rnekler olarak gsterilebilir.54 Kanuni Sultan Sleyman dneminde sava alannda olduu kadar diplomasi alannda da baarl olunmutur. Osmanl Devleti, bu dnemde egemenlii altndaki topraklarda bulunan Katoliklere kar Ortodokslar koruduu gibi Ruslarla da Ortodoks nfusa hakim olma hususunda rekabet iinde olmutur. Bu durum Osmanl Devletinin siyasi adan ne kadar gl olduunu gsterirken ayn zamanda slami bir imparatorluk olmasna karn Ortodoks evresinin ok olmas da Osmanl Devleti asndan batya kar ok byk bir diplomatik baar olmutur.55 lk zamanlarda Osmanl Devletinde srekli d temsilcilii olan lke Venedik iken, Avrupa Akdenizdeki stnl Osmanlya kaptrdktan sonra Venedik gibi dier devletler deMacarlar, Hrvatlar, Kutsal Roma mparatorluu v.b.- stanbulda Avrupa geleneine uygun bykeli statsnde olmasalar bile stanbula gelmeye balamlardr.56 Zamanla stanbulun diplomatik nemi bym ve diplomasi gelime gstermitir. Yine de bu gelimenin Avrupada gelien diplomatik kurallara uymayan ynleri vard. Mesela, Osmanllar yabanc elilerin kabulnde dost ile dman grdklerinin arasnda byk bir ayrma gidebilmekteydi. ran elisi huzura geldiinde byk bir itibar grrken, Avusturya elisi geldiinde ise kt davranlar sergilenebilir, bazen huzura bile kabul edilmeyebilirdi.57 1535 ylnda Osmanl-Fransa arasnda yaplan antlama sonucunda, Franszlara kapitlasyon dediimiz ayrcalklar verildi. Bununla birlikte Paris, stanbulda srekli
http://tr.wikipedia.org/wiki/Orhan_Gazi, (23.07.2010)., Sava, a.g.e., s. 13. Halil nalck, Trk Diplomasi Tarihinin Sorunlar, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 5. 52 Sander, a.g.e., s. 87., Taner Timur, Osmanl Toplumsal Dzeni, 4. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2001, s. 117-125. 53 Rhoads Murphey, Fatih Dnemi ve D Politikas, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt 1, Ankara, 1999, s. 239-257. 54Sander, a.g.e., s. 52., Girgin, a.g.e., s. 62., Maria Pia Fabris, XV.-XVIII. Yzyllarda Osmanl-Venedik likileri, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt 1, Ankara, 1999, s. 259-268. 55 Oral Sander, Siyasi Tarih lk alardan 1918e, mge Kitabevi, Ankara, 12. Bask, 2003, s. 65. 56 Sander, Ankann, s. 87. 57 a.g.e., s. 89.
50 51

81

82

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

eli bulundurma hakk da kazand.58 Btn bunlardan anlalaca zere, Osmanl Devleti, gl bir devlet olduu ve toprak btnl ve egemenlii Avrupa tarafndan tehdit edilmedii srece, ad hoc diplomasiyi gcnn ve stnlnn bir belirtisi ve temel dayana olarak kalmtr.59 2.2. Duraklama ve Gerileme Dnemi Osmanl Diplomasisi Osmanl Devleti, yukarda da ifade edildii gibi kurulu ve ykseli dnemlerinde savan da bir diplomatik yntem olarak grld, savan diplomasinin bir uzants olarak kabul edildii ad hoc diplomasiyi kullanmtr.60 nk askeri olarak ok glyd ve istediini savaarak kazanyordu.61 Ancak, toprak sisteminin deimesi, merkezilemesi gibi unsurlarla balayan Duraklama Dnemi ile birlikte gten dmeler ve Avrupadan tehditler balaynca diplomasi ve devletlerle ilikiler gelimeye balamtr.62 Yani duraklama dnemiyle birlikte savan yerini diplomasi almtr. Kurulu ve ykseli dnemlerinde yabanc devlet sultanlar Osmanl sadrazamna denk saylrken duraklama ile zellikle 1606 Zitvatoruk Antlamas ile eitlik/denklik salanmtr.63 Aslnda diplomasi, savalarda baarszlklar yaannca, hayatta kalmak iin bir organizma olarak grlmtr. Eliler, nceden antlama yapmak, buyruklar bildirmek gibi sebeplerden giderken, bu dnemle birlikte elilerin gidi sebepleri de deimitir. Artk eliler, biz nerede hata yaptk? sorusuna cevap aramak zere gnderilmeye balanmtr.64 Bununla birlikte Osmanlda diplomasinin gelimesinde, Avrupada yaanan 30 Yl Savalar ve Osmanlnn artk sava istememesi daha dorusu bu gc kendisinde grmemesi de etkili olmutur. Bununla birlikte Osmanlda askeri anlamda yaanan baarszlk, ordunun banazlamas ve Osmanl corafyasnn geni olmas da diplomasiyi gelitiren dier bir unsur olmutur. nk Osmanl corafyas geni olunca kara ordusunu gtrmek zor olmaya balamtr. Ayrca orduda Yenierilerden baka paral askerler de vardr. Yenieriler de bu tip batl gelimeler karsnda iten karlma korkusu gibi karlarn zedeleyecek nedenlerden tr kar kp isyan karmlardr. nk eskiden padiaha sadakat orduyu ve ulemay yaatrken, modernlemeyle birlikte ulusun kulu olacaklarn dnmlerdir. Bu ise ellerindeki geni yetkiden feragat etme anlamna gelmektedir. Bu sebeple, padiahn kulu olmak yerine ulusun kulu olmak istememilerdir. Bu tip modernleme hareketleri de Batda, Bat tarz eitim gren D leri Brokrasisi gibi elit kesimden geldii iin bu kesim tarafndan hi sevilmemi ve kabul grmemitir.65

a.g.e., s. 90. Tuncer, Eski ve Yeni..., s. 49. 60 Tuncer, Kresel, s. 22. 61 Uygunlar, a.g.t., s. 1. 62 Sander, a.g.e., s. 115., Hner Tuncer, Hadiye Tuncer, Osmanl Diplomasisi, s. 18. 63 Sander, a.g.e., s. 119., Sava, a.g.e., s. 41., Sinan Turan, Osmanl Diplomasisi ve Eliler,http://www.tarihportali.net/tarih/osmanli_diplomasisi_ve_elciler-t8424.0.html;wap2=, (20.10.2010)., Mehmed Maksudolu, Osmanl Tarihi, 2. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 2001, s. 197. 64 Unat, a.g.e., s. 15. 65 nalck, Trk Diplomasisi.., s. 16.
58 59

Timuin KODAMAN & Ekrem Yaar AKAY

83

Osmanl mparatorluunun kurulu itibariyle askeri bir imparatorluk olmas, ordudaki banazlk ve baarszlktan tr de diplomasi ilk olarak askeri anlamda alnmtr. Yani Osmanl Devleti, askeri gcn yitirmeye balaynca hayatta kalmak, varln srdrebilmek adna diplomasiye ynelmi/yapmtr. yle ki, bu durum, Batya verilen kapitlasyonlarn niteliini bile deitirmitir. Eski dnemlerde Avrupal devletlere-Venedik, Fransa- verilen kapitlasyonlar Hristiyan Birliini datmak gibi amalar tarken, duraklama, gerileme ve k dnemlerinde Avrupaya- ngiltereverilen kapitlasyonlar ise ticareti dzeltmek ve dmanlara kar- Rusya- yardm almak amacyla olmutur.66 Batl devletler de Osmanlnn bu durumundan yararlanarak kendi ekonomik ve siyasi stnlklerini kabul ettirmitir.67 lkeyi gelitirmek iin Batl glerle ilikiler gelitirilmi, Bat tarz reformlar yaplmaya balanmtr. Hatta Koi Beyin 1631de Sultan IV. Murat ve Sultan brahime sunduu ve Osmanlda dzensizlikler ve gerilemenin sebeplerini, bu sebeplere neden olanlar zm nerilerini kapsayan Koi Bey Risalesi68 bu dneme damgasn vurmu bir yenilik hareketi olmutur.69 Ancak yaplan hibir ey istenilen sonucu vermemi, aksine k srecini hzlandrmtr. nk diplomasi dediimiz unsur Batda bir Sanayi Devriminden ayr olarak kmam, birbirlerini tamamlayan unsurlar olmulardr. Fakat Osmanl Devleti bir Sanayi Devrimi yaamam ve bunu baaramam, asla bir smrgeci imparatorluk halini almamtr. Kapitalist Bat devletlerinin tm dnyay pazar olarak grmesine karn Osmanl bunu yapmam ve cihat anlayyla hareket etmitir. Gerileme sreci balaynca da Bat benzeri reformlar yapmaya balamtr. Ancak bunu da toplumuna uydurmadan taklit ederek almtr.70 Ayrca III.Selim dneminde 1793lerde ise diplomatik anlamda Osmanl Devleti, dier devletlerde yer alan olaylar ve gelimelere ilikin daha dorudan ve gvenilir bilgi sahibi olmak ve ayn zamanda Osmanl mparatorluunu Batnn dnda brakmamak nedenleriyle Avrupa bakentlerinde srekli elilikler kurma karar alarak ad hoc diplomasiyi brakarak srekli diplomasiye gemitir71. lk srekli Osmanl elilii de 1793 ylnda, dnemin baat gc olmas nedeniyle ngiltereye alm ve Yusuf Agah Efendi de ilk srekli Osmanl elisi olmutur.72 2.3. 19.Yzyl Osmanl Diplomasisi Osmanl Devleti kurulu itibariyle militer bir imparatorluk olarak karmza kmaktadr. lk zamanlar, diplomasi, ekonomik ve askeri boyuta gre daha az etkili olmutur. nk askeri adan ok gl olan Osmanl Devleti, istediini savaarak
a.g.e., s. 121. nalck, a.g.m., s. 16. 68 R. H. Davison, Osmanl mparatorluunda Reform, Osman Aknhan (ev.), Papirs Yaynevi, stanbul, 1997, s. 31. Erol zbilgen, Btn Ynleriyle Osmanl, z Yaynlar, stanbul, 2003, s. 71-72. 69http://www.akademiktarih.com/index.php?option=com_content&task=view&id=80&Itemid=51, (24.07.2010). 70 Girgin,a.g.e., s. 41. 71 Tuncer, Eski ve Yeni, s. 50., Sava, a.g.e., s.15., Girgin, a.g.e., s. 41. 72 Osmanl elilerinin, duraklama ile birlikte grevleri gzlemek, izlemek, izlediklerini rapor olarak sunmak ve bunlardan Bab- Aliyi haberdar etmek eklinde deimitir. Mehmet Ali Yalnkaya, Kurulutan Tanzimata Osmanl Diplomasi Tarihi Literatr, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt. 1, Say. 2, 2003, 423-489., Unat, a.g.e., s. 23. Hadiye, Tuncer, Hner Tuncer, a.g.e., s. 19. , lber Ortayl, Osmanlda Milletler ve Diplomasi, 2. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009, s. 240.
66 67

83

84

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

elde edebilmekteydi. Yani sava, eskiden diplomasinin bir parasyd ve bu nedenle diplomasiye ok az bavurulmaktayd73. Ancak Osmanl Devleti yava yava askeri gcn yitirmeye, sava ve toprak kaybetmeye balaynca, hayatta kalmak iin diplomasiye tutunmaya balam, silahn yerini diplomasi almtr.74 Bununla birlikte, Osmanl, gcn kaybedince bari var olan koruyalm, kollayalm ve dlanmayalm mantyla ierde ve darda denge politikas izlemeye balamtr.75 Bu dnemde karmza kan devleti kurtarmak iin yaplan, Osmanlclk76, slamclk, Batclk ve Trklk77 gibi projeler uygulanmtr. eride 1829 ylnda yaanan Yunan syan ve bamszl nedeniyle cins, din, mezhep ayrm yaplmakszn Osmanl topraklarnda yaayan btn halkn haklar ve devler bakmndan eit olmas anlamn tayan Osmanlclk Akm sona erip yerini dnyadaki Mslmanlardan bir slam Birlii meydana getirme fikir ve eylemi anlamna gelen, Avrupa tarafndan Panislamizm ismi de verilen slamclk Akmna brakmtr. Ancak, Osmanlnn elinde kalan Mslman topraklarn fakirlii, sanayi devriminden uzak olular zamanla Osmanldaki Trklerin, Trk olmadklar halde az ok Trklemi olanlarn ve ulusal bilinten yoksun olanlarn bilinlendirilmesi olarak bilinen Trklk Akmnn daha ar basmasna yol amtr.78 Tmar sisteminin79 bozulmas, devletin gsz olmas, savalarn kaybedilmesi sonucu ganimet alnamamas ve hazinenin boalmas gibi sebeplerden tr are olarak ltizam Sistemi getirilmitir.80 Bu sisteme gre, vergilerin tahsili belirli bir bedel karlnda devlet tarafndan mltezim ad verilen nc ahslara verildi. Bu bedel en yksek bedeli teklif eden kiilere verilirdi. ahsn devlete dedii bedel ve toplad vergi arasndaki fark ise mltezimin kar olacaktr.81 Ancak, mltezimlerin daha fazla kar elde edebilmek amacyla fazla vergi toplamak iin halka bask uygulamas, ierde skntlara yol amtr. Devlet ite bu durumu gvence altna alabilmek amacyla halk tarafndan seilen ayan ad verilen kiilere devretti. Balangta ayanlar mltezimlere kar halk koruyorlard. Fakat zamanla ayanlar mltezimlerle anlama yoluna gittiler.82 Bu durumda da Osmanl Devleti, otoritenin ypranmamas amacyla ayanlarla anlama

Sava, a.g.e., s. 19. Emecen, Beydilli, a.g.e., s. 625-626., Sinan Kurenalp, Edhem Eldem, Diplomasi ve Bat ile likiler, http://www.obarsiv.com/nm_sergi_etk_eldemkuneralp.html, (20.10.2010)., Sander, a.g.e., s. 154., Uygunlar, a.g.t., s. 3. 75 Roderic H. Davison, (2000), The Modernization of Ottoman Diplomacy in The Tanzimat Period, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (ev.) Durdu Mehmet Burak, Say. 11, Ankara, s. 449460. 76 lber Ortayl, Taha Akyol, Osmanl Miras, 1. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2010, s. 140. 77 Ortayl, Akyol, a.g.e., s. 144. 78 Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991, s. 6-8. 79 Timur, a.g.e., s. 210-222., lber Ortayl, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 2. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2008, s. 26-29. 80 http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ltizam, (25.07.2010). 81 Cokun Can Aktan, Osmanlda ltizam Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, http://www.canaktan.org/canaktan_personal/canaktan-arastirmalari/kamu-maliyesi/aktan-iltizam.pdf, (25.07.2010). 82 Sleyman Demirci, Iltizam (tax-farming) in the Avriz-tax System: A Case Study of the Ottoman Province of Karaman, c.1650s-1700, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:12, Yl: 2002, http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_12/sayi_12_10_s_demirci_159_172.pdf, (25.07.2010).
73 74

Timuin KODAMAN & Ekrem Yaar AKAY

85

yoluna gitmiler ve II. Mahmut zamannda, 1808de Senedi ttifak yapmlardr.83 Yani ierdeki gszlk, Osmanly diplomasiye adete yaptrmtr. Mehmet Ali Paa Olay84 nedeniyle ilk defa bir Osmanl Sultannn kendi iindeki bir olaydan dolay batl glerden yardm istemesi burada verilebilecek en gzel rneklerden biridir.85 Bunun yannda 1856da yaplan Islahat Fermanyla Osmanl, Avrupa Devletler Sistemine kabul edilmi ve Osmanlnn Avrupall tescil edilmitir.86 Ayrca, bu dnemde, kurum olarak da diplomasinin gelitii de grlmektedir. Tercime Brolar kurulmutur. Bugnn D leri Bakan diyebileceimiz, eskiden yabanc devlet temsilcileriyle yazp antlamalar kayda geirme gibi yetkilere sahip olan Reis-l Kttapn87 gerilemeyle birlikte yetkileri artrlmtr.88 Artk kurum diplomatik faaliyetlerin de merkezi haline gelen bir kurum olmutur.89 Bunlarn yannda, 19.yy.da, askeri gszlkten dolay, Rusyann Osmanl topraklarnda izledii Pan-Ortodoks politikas karsnda, bu politikay krmak adna hibir faaliyette bulunamamtr.90 Osmanl ayn zamanda dier devletlerle ilikilerinde denge salamak iin de diplomasiyi zorunlu bir ara olarak grmtr.91 nk ngiltere, Osmanlnn toprak btnln korurken, 1869da Svey Kanalnn almas ve 1878 Berlin Konferansyla birlikte bu politikasndan vazgemitir.92 stelik, ngiltere I. Dnya Sava ncesi sipari edilen gemileri de iade etmemi, Osmanlnn elinden ise itiraz etmekten baka bir ey gelmemitir.93 Bu durum bize, g olmaynca diplomasinin de minor dzeyde olduunu gstermektedir. Bununla beraber Osmanl baka araylar iine girmi ve Fransa ve Almanyaya ynelmitir. Ancak Fransa da ngiltere ile benzer grlere sahip olduundan, Osmanl iin tek alternatif Almanya kalmtr.94 Bu durum ise bize, o dnemdeki iktidarn

http://tr.wikipedia.org/wiki/Sened-i_%C4%B0ttifak, (25.07.2010). C. E. Bostworth, slam Devletleri Tarihi, E. Mercil, M. psirli (ev.), Ouz Kitabevi, stanbul, 1980, s. 173. 85 Muhammed Hanefi Kutluolu, Tanzimat Dnemi Osmanl D Politikas ve Diplomasisi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 80. 86 A. Nuri Yurdusev, Esin Yurdusev, Osmanl mparatorluunun Avrupa Devletler Sistemine Girii ve 1856 Paris Konferans, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s.137., Girgin, a.g.e., s. 12 87 Recep Ahshal, Osmanl Devlet Tekilatnda Reis-l Kttaplk, Tarih ve Tabiat Vakf, stanbu, 2001, s. 9-13. 88 Reislkttablarn diplomatik ilerindeki neminin artmas, Karlofa Antlamasnn imzalanmasnda byk rol oynayan Reislkttab Rami Mehmet Efendi ile birlikte olmutur. Bu tarihten sonra Reislkttablar, yine divan kalemi yneticiliini srdrmekle beraber, elilerle grmek gibi diplomatik ilerle daha fazla ilgilenmeye balamlardr. 18. Yzyldan itibaren Divan- Hmayunun btn kalemlerinin yneticiliini alarak devlet iinde en nemli mevkii durumuna gelmitir. brahim Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinde Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988, s. 242-245 89 Sander, a.g.e., s. 156. 90 Yulu Tekin Kurat, 19.yy.da Rusyann Balkanlardaki Panslavizm ve PanOrtodoks Politikas Karsnda Osmanl Diplomasisi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 173. 91 Sander, a.g.e., s.153-161. 92 http://www.e-tarih.org/sayfa.php?sayfa=2154243.2109152.0.0.0.php, (28.07.2010). 93 Sander, a.g.e., s. 288. 94 a.g.e., s. 288-289.
83 84

85

86

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

Alman hayran olmadn tek alternatiflerinin Almanya olmas nedeniyle Almanya ile yaknlatn gstermektedir.95 I. Dnya Sava ise, atlaklar veren -Mehmet Ali Paa olaynda ve Berlin Antlamasnda96 olduu gibi- Osmanl Diplomasisinin ld/ bittii an olmutur. nk diplomasi sadece bir kelime oyunu deildir. Diplomatik baar arkasnda mutlaka bir askeri g gerektirmek zorundadr. Askeri g olmaynca diplomasinin bir anlam yoktur. Bu yzden Osmanl Devleti, I. Dnya Sava ile askeri anlamda knce, diplomatik anlamda da bir k yaamtr.97 2.4. Osmanl Devletinin Diplomatik Anlamda Trkiyeye Brakt Miras Gerek kurulu ve ykseli dnemlerinde, gerekse duraklama ve gerileme dnemlerinde Bat tarz bir diplomasi olmasa da Osmanl Devletinin de diplomasiyi bir ara olarak kullandn grmekteyiz. Bununla beraber, Osmanl Devleti, gelecek dnemlerde topraklarnda kurulan devletlere zellikle de Trkiyeye diplomatik anlamdan demografik yapya kadar pek ok miras brakmtr.98 Bunlar u ekilde sralamak mmkndr: ncelikle Osmanlnn gerileme dneminde ald Bat tarz diplomatik kurumlarn ve rgtn- D leri Bakanl99, Tercme Brolar100, alanlar ve rgtn yaps gibi-, kurumsal ve sivil brokrasinin neredeyse tamam aynen ya da benzer ekilde Trkiyeye getiini ve grmekteyiz.101 kinci olarak, Osmanlda slami gelenekte, eyhlislam zerktir. Ancak brokratik hiyerari iinde kurum padiaha baldr. Yani din brokrasiye braklmam, brokratik hiyerari iinde padiaha bal olsa da din alimleri tarafndan yrtlmtr. Trkiye de ise bu konuda karmza Diyanet leri gelmektedir. Diyanet leri de zerk olduu gibi brokratik hiyerari iinde Babakanla baldr. Ayrca, Trkiyede Kuran Kurslarnn alma nedeni ise, Osmanlda olduu gibi dini sivil brokrasiye brakmamak ve insanlar dinden uzaklatrmamak iindir.102 nc olarak, Osmanlda batllama Batda, Bat kltryle yetien sekin tabaka ile gelmitir.103 Trkiyede de bu ii Batda, Bat tarznda yetimi diplomatlar gerekletirmektedir.104 Yani Osmanldaki ve Trkiyedeki aydn/sekin tabaka birbiriyle balantldr. Osmanl aydn kesimi bilinmeden Trkiye aydn kesimini
95 a.g.e., s. 279-283., lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, A.. SBF Yaynlar, Ankara, 1981, s. 22-72. 96 Teyfur Erdodu, 1856 Paris Kongresi- 1878 Berlin Kongresi Arasnda Osmanl D Politikas, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 172. 97 Girgin, a.g.e., s. 12-13. 98 Nuri Yurdusev, Osmanl Miras ve Trk D Politikas zerine, Osman Bahadr Diner, Habibe zdal, Hacali Necefolu (Ed.), Yeni Dnemde Trk D Politikas Uluslararas IV. Trk D Politikas Sempozyumu Teblileri, Ankara, USAK Yaynlar, 2010, s. 49. 99 a.g.e., s. 19. 100 Yusuf Halaolu, XIV.-XVII. Yzyllarda Osmanlda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991, s. 24. 101 Ortayl, Akyol, a.g.e., s. 124., http://www.uslanmam.com/cumhuriyet-tarihi/36225-hariciyedendisislerine.html, (20.10.2010)., Yurdusev, a.g.m., s. 49. 102 Mustafa Bakrc, eyhlislamlktan Diyanet leri Bakanlna, Haksz Dergisi, Say. 66, stanbul, Eyll 1996, http://haksozhaber.net/okul_v2/article_detail.php?id=1437, (22.10.2010). 103 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 30. 104 Yurdusev, a.g.m., s. 50.

Timuin KODAMAN & Ekrem Yaar AKAY

87

anlamak zordur.105 Ayrca Osmanl dnemde olduu gibi Trkiye Cumhuriyeti dneminde de Batllamaya kar bir tepki olmutur. Bu kartln bir nedeni dinsel anlamda bir meruiyetten gelmektedir. nk Osmanl Devletinde de Trkiye Cumhuriyetinde de dinden beslenen bir sosyo-kltrel yap vardr.106 Bu, insanlarn alt bir kalptr ve bu kalplar deitirmek zordur. Bu yzden de batllamaya kar hep bir kartlk, tepki olmutur ve olmaktadr. Drdnc olarak, Trk diplomasisinin kendinden zayf devletler zerinde ciddi bir basknl vardr. Mesela Ege Denizinde Yunanistann kta sahanln amas Trkiye asndan sava sebebidir. Ayn ey Osmanl ykseli dneminde -OsmanlSafevi Mcadelesi- de grmek mmkndr.107 Beinci olarak, Trk Diplomasisinde de Osmanlnn duraklama ve gerileme dneminde olduu gibi bir statkoculuk, yani eldeki topraklar koruma durumu vardr.108 Altnc olarak Osmanlnn yine ayn dnemde izledii denge politikasn Trkiyede de grmekteyiz. Trkiye de Osmanlda olduu gibi devletlerle ilikilerinde hep bir denge politikas -Trkiye Ortadouda Mslman lkelerle iyi ilikiler kurmaya alt gibi Ortadouda sraili tanyan ilk mslman devlet olmutur- izlemektedir.109 Yedinci olarak, bilindii gibi Bat, Osmanlnn gcn kaybedip kendilerine baml olduu yllarda Osmanlya kar ekonomik ve siyasi anlamda bir emperyalist politika uygulamtr. Lozana ramen Bat, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti iin de Osmanldakine benzer bir politika izlemitir.110 Sekizinci olarak, Osmanlnn son dnemlerinde olduu gibi Trkiye Cumhuriyetinde de Batya, Bat politikalarna kar bir gven sorunu vardr. Osmanl ok tarafl hakemli toplantlarda -Karlofa gibi- toprak kaybettii iin genellikle sorunlarn ikili grmeler yaparak zmeye alm, ok tarafl mekanizmalara katlmamtr. Bu gvensizlik duygusu Trkiye Cumhuriyeti iin de geerlidir. Trkiye, Kbrs Sorunu hususunda, Annann hakemliini balangta kabul etmemi, sorunu ikili grmelerle zmek istemi ve Annann hakemliini zar zor kabul etmitir.111 Dokuzuncu olarak, Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devletinin son dnemlerinde olduu gibi Avrupa merkezli kurululara -1856 ylnda Paris Konferansnda Avrupa Konseyine ye olunmutur. Cumhuriyet dneminde de Uluslararas Posta Birliine ye olarak bulunmaktayz- ye olma abasna girmitir.112 Onuncu olarak, Osmanlnn bir d tehdide kar baka bir devletin desteini Rusyaya kar ngiliz destei- salama eklindeki ilkesi, Trkiye Cumhuriyeti Devletinde de mevcuttur. Mesela Milli Mcadele dneminde Ankarann en nemli

lber Ortayl, Osmanl Bar, Tima Yaynlar, stanbul, 2007., s. 38. lber Ortayl, Osmanly Yeniden Kefetmek, 9. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2006, s. 36-43. 107 Timur, a.g.e., s. 132-156., Baron Joseph Van Hammer Purgstall, Osmnal Devleti Tarihi, Mmin evik, Erol Kl (ev.), Neriyat Yaynlar, stanbul, 1984, s. 1050-1066. 108 Baskn Oran, Trk D Politikasnn Teori ve Pratii, Trk D Politikas Kurulutan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 11. Bask, Cilt 1, letiim Yaynlar, 2005, s. 46., Davison, The Modernization., s. 449-460., Yurdusev, a.g.m., s. 54. 109 Akylmaz, a.g.e., s. 59, Oran, a.g.m., s. 46-47. 110 nalck, Trk Diplomasi., s. 16. 111 Yurdusev, a.g.m., s. 53. 112 a.g.m., s. 54.
105 106

87

88

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

hasm ngiltere olmutur. Ankara, ngiltereye kar Komnist Rusyadan destek almtr.113 On birinci olarak Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikas, Trkiye Cumhuriyeti Devleti diplomasisinde de vardr. Zira, cumhuriyet daha kurulmadan Misak- Millinin kabul edilmesi ve Lozanda da bu politikann savulmas, bu politikann bir miras olarak getiinin en byk gstergesi olmaktadr.114 Ve son olarak, Osmanlda olduu gibi Trkiyede de batllama, geli itibariyle daha batllamann ne olduu anlalmadan, ne olduu bilinmeden yaplm, yenilikler topluma benimsetmek, topluma uydurmak yerine aynen, taklit edilerek askeri, hukuksal ve anayasal reformlar- alnmtr.115 Sonu Askeri bir gelenekle kurulan ve askeri baarlarn bittii yerde diplomasiyi yaamak, hayata tutunabilmek iin bir ara olarak gren Osmanl mparatorluu, diplomasiyi Bat tarznda almaya, kullanmaya balamasyla birlikte, onun iin her ey, btn felaketler aslnda yeni balamtr.116 Bununla birlikte askeri gcn kaybedilmesiyle diplomaside de zamanla bir g kayb yaanmtr. Mesela, Sokullu dneminde, nebaht da yaanan baarszlkta Sokullunun sylediini, Napolyonun Msr igal edip Navarinde donanmamz yaktnda syleyemiyoruz.117 nk diplomatik baar, arkasnda askeri baar olmadan gsz olmaya, zayf kalmaya mahkum olmutur. Ayrca, kendi iinde istikrarsz bir tablo izse de- I. Balkan Savann kaybedilip II. Balkan Savann kazanlmas gibi-, duraklama ve gerileme aslnda bir k dnemi olmutur. Diplomasi de, bu dnemle birlikte yava yava sona ermeye balamtr. Mehmet Ali Paa Olay, burada verilebilecek en gzel rneklerden biridir. nk Osmanl mparatorluu artk, ieride bir valiyle bile ba edebilecek durumda deildir. Ve bu durum, I. Dnya Sava ile de son bulmutur. nk artk hi mttefiki kalmamtr.118 Aslnda, diplomatik baar veya d politika, her zaman i politikadaki baarya bal olmutur. Yani realistlerin dedii gibi i ve d politika hibir zaman birbirinden ayr dnlmesi gereken kavramlar olmamtr. Osmanl, i politikada baarl olduu srece diplomaside de, d politikada da baarl olmutur. Ne zaman ierdeki otoritesini kaybetmi, ite o zaman diplomasi de baarszla mahkum olmutur. Osmanl mparatorluu, diplomatik anlamda pek ok olayla, gelimeyle karlamtr. Bu olay ve gelimeler, imparatorluk ykldktan sonra, hakim olduu topraklarda kurulan devletlere zellikle de Trkiyeye birok miras brakmtr. Bunlar, kurumsal adan tutun da toplumsal, kltrel, siyasal v.b. pek ok alana yansmtr.

Davison, Osmanl Diplomasisi, s. 295. a.g.m., s. 294. 115 lber Ortayl, Son mparatorluk Osmanl, 5. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2007, s. 154., William H. McNeill, Dnya Tarihi, Alaeddin enel (ev.), 13. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2008, s. 623. 116 Emecen, Beydilli, a.g.e., s. 625-626. 117 Sander, a.g.e., s. 188. 118 Girgin, a.g.e., s. 12-13.
113 114

Timuin KODAMAN & Ekrem Yaar AKAY

89

KAYNAKA Ahshal, Recep, Osmanl Devlet Tekilatnda Reis-l Kttaplk, Tarih ve Tabiat Vakf, stanbu, 2001. Akura Yusuf, Tarz- Siyaset, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991. Akylmaz, Gl, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, Gl Yaynevi, Konya, 2001. Ar, Blent,Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, Ed. A. Nuri Yurdusev, Palgrave Macmillan, Basingstoke, 2004. Bostworth, C. E., slam Devletleri Tarihi, E. Mercil, M. psirli (ev.), Ouz Kitabevi, stanbul, 1980. Crabb, Cecil V., Nations in a Multipolar World, Harper and Row Publishers, Newyork, 1968. Da, Ahmet Emin, Uluslararas likiler ve Diplomasi Szl, Anka Yaynlar, stanbul, Mays 2004. Davison, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Reform, Osman Aknhan (ev.), Papirs Yaynevi, stanbul, 1997. _________________, Osmanl Diplomasisi ve Brakt Miras, Carl Brown (ed.), mparatorluk Miras, Gl aal Gven (ev.), letiim Yaynlar, stanbul, 2000. _________________, The Modernization of Ottoman Diplomacy in The Tanzimat Period, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (ev.) Durdu Mehmet Burak, Say. 11, Ankara, 2000. Demirciolu, Halil, Roma Tarihi, Cilt. 1, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993. Dnmez, Ahmet, Karlkl Diplomasiye Gei Srecinde Osmanl Daimi Eliliklerinin Avrupada Yeniden Tesisi (1832-1841), Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 2006. Emecen, Feridun, Beydilli, Kemal, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi Devlet ve Toplum, Cilt 1, rcica Yaynevi, stanbul, 1994. Erdem, Gkhan, Osmanl mparatorluunda Srekli Diplomasiye Gei Sreci, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Ana Bilim Dal Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2008. Erdodu, Teyfur, 1856 Paris Kongresi-1878 Berlin Kongresi Arasnda Osmanl D Politikas, ada Trk Diplomasis: 200 Yllk Sre, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999. Esercan, Kemal, Souk Sava Sonras Yeni Diplomasi Anlay, Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Ana Bilim Dal, Sakarya, 2006. Fabris, Maria Pia, XV.-XVIII. Yzyllarda Osmanl-Venedik likileri, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt 1, Ankara, 1999. Findley, Carter V., Osmanl Devletinde Brokratik Reform, zzet Akyol (ev.), z Yaynclk, stanbul, 1994. Girgin, Kemal, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1994. Gnlbol, Mehmet Uluslararas Politika, Atilla Kitabevi, Ankara, 1993. Grote, George, History of Greece, Vol. VIII, London, 1854. Halaolu, Yusuf, XIV.-XVII. Yzyllarda Osmanlda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991. Hamilton, Keith, Langhorne, Richard The Practice of Diplomacy: Its Evolution, Theory and Administration, Routledge, London and New York, 1995.

89

90

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

nalck, Halil, The Question of The Emergence of The Ottoman State, International Journal of Turksh Studies, Cilt. 2, No. 2, K, 1981-82. __________, Essays in Ottoman History, Eren Yaynclk, stanbul, 1998. ___________, Trk Diplomasi Tarihinin Sorunlar, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999. ___________, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yaynlar, stanbul, 2000. Kprl, Fuat, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999. Kurat, Yulu Tekin, 19.yy.da Rusyann Balkanlardaki Panslavizm ve PanOrtodoks Politikas Karsnda Osmanl Diplomasisi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999. Kutluolu, Muhammed Hanefi, Tanzimat Dnemi Osmanl D Politikas ve Diplomasisi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999. Krkolu, mer, D Politika Nedir? Trkiyedeki Dn ve Bugn, AUSBF Dergisi, Cilt. 35, No. 1-4, Ankara, Ocak-Aralk 1980. Lerner, Robert, v.d., Western Civilizations:Their History and Culture, WW Norton&Company, London and New York, 1993. Maksudolu, Mehmed, Osmanl Tarihi, 2. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 2001. McNeill, William H., Dnya Tarihi, Alaeddin enel (ev.), 13. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2008. Meray, Seha L., Devletler Hukukuna Giri, ASBF Yaynlar, Ankara, 1956. _____________, Diplomasi Temsilcilerinin Hukuki Stats, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt. 11, Say. 3, Ankara, Eyll 1956. Mordoan, Cavidan, Trk-Amerikan likilerinde Kriz Diplomasisi, Atlm niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Uluslar aras likiler Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2010. Murphey, Rhoads, Fatih Dnemi ve D Politikas, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt 1, Ankara, 1999. Nicolson, Harold, Diplomacy, Thornton Butterworth Ltd., London, 1939. _______, The Evolution of Diplomatic Method, Constable and Co. Ltd., London, 1954. Oran, Baskn, Trk D Politikasnn Teori ve Pratii, Trk D Politikas Kurulutan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 11. Bask, Cilt 1, letiim Yaynlar, 2005. Ortayl, lber, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, A.. SBF Yaynlar, Ankara, 1981. ___________, mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, stanbul, 2001. ___________, Osmanly Yeniden Kefetmek, 9. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2006. ___________, Osmanl Bar, Tima Yaynlar, stanbul, 2007. ___________, Son mparatorluk Osmanl, 5. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2007. ___________, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 2. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2008. ____________, Osmanlda Milletler ve Diplomasi, 2. Bask, Trkiye

Timuin KODAMAN & Ekrem Yaar AKAY

91

Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009. Ortayl, lber, Akyol, Taha, Osmanl Miras, 1. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2010. zbilgen, Erol, Btn Ynleriyle Osmanl, z Yaynlar, stanbul, 2003. Pazarc, Hseyin, Uluslararas Hukuk, 3. Bask, Turan Kitabevi, Ankara, 2005. Purgstall, Baron Joseph Van Hammer, Osmnal Devleti Tarihi, Mmin evik, Erol Kl (ev.), Neriyat Yaynlar, stanbul, 1984. Sander, Oral, Siyasi Tarih lk alardan 1918e, mge Kitabevi, Ankara, 12. Bask, 2003. ______, Ankann Ykselii ve D, mge Kitabevi, Ankara, 3. Bask, 2004. Sava, Ali bahim, Osmanl Diplomasisi, 3F Yaynevi, stanbul, 2007. Snmezolu, Faruk, Uluslararas likiler ve D Politika Analizi, Filiz Kitabevi, stanbul, 2000. Timur, Taner, Osmanl Toplumsal Dzeni, 4. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2001. Tuncer, Hner, Tuncer, Hadiye, Osmanl Diplomasisi ve Sefaretnameler, mit Yaynevi, Ankara, 1997. Tuncer, Huner, Eski ve Yeni Diplomasi, mit Yaynclk, Ankara, 2002. ____________, Kresel Diplomasi, mit Yaynclk, Ankara, 2006. Turan, Namk, Sinan, Osmanl Diplomasisinde Bat mgesinin Deiimi ve Elilerin Yetkisi, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt. 5, Say. 2, Edirne, 2004. Unat, Faik Reit, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1987. Uygunlar, Alkm, Osmanl Devletinde Modern Diplomasi ve Murahhaslk Kurumu, Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir, 2007. Uzunarl, brahim Hakk, Osmanl Devletinde Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988. Versan, Vakur, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonar Bat Devletler Hukukunun Benimsenmesi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999. Yalnkaya, Mehmet Ali, Kurulutan Tanzimata Osmanl Diplomasi Tarihi Literatr, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt. 1, Say. 2, stanbul, 2003. Yurdusev, A. Nuri, Esin Yurdusev, Osmanl mparatorluunun Avrupa Devletler Sistemine Girii ve 1856 Paris Konferans, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999. ______________, Osmanl Miras ve Trk D Politikas zerine, Osman Bahadr Diner, Habibe zdal, Hacali Necefolu (Ed.), Yeni Dnemde Trk D Politikas Uluslararas IV. Trk D Politikas Sempozyumu Teblileri, Ankara, USAK Yaynlar, 2010. nternet Kaynaklar http://tr.wikipedia.org/wiki/Orhan_Gazi , (24.07.2010). http://www.akademiktarih.com/index.php?option=com_content&task=view&id=80&Itemid =51 , (24.07.2010). Emre, Akif , Bir Kralie ki mparatorluk Miras, Yeni afak, http://yenisafak.com.tr/yazdir/?t=15.05.2008&i=10907&y=AkifEmre , (24.07.2010). http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ltizam , (25.07.2010).

91

92

Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

Aktan, Cokun Can, Osmanlda ltizam Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, http://www.canaktan.org/canaktan_personal/canaktan-arastirmalari/kamumaliyesi/aktan-iltizam.pdf , (25.07.2010). Demirci Sleyman, Iltizam (tax-farming) in the Avriz-tax System: A Case Study of the Ottoman Province of Karaman, c.1650s-1700, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:12, Yl: 2002, http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_12/sayi_12_10_s_demirci_159_172.pdf , (25.07.2010). http://tr.wikipedia.org/wiki/Sened-i_%C4%B0ttifak, (25.07.2010). http://www.e-tarih.org/sayfa.php?sayfa=2154243.2109152.0.0.0.php , (28.07.2010). http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/ramseskadeshcampaign.htm, (14.10.2010) Kurenalp, Sinan, Eldem, Edhem Diplomasi ve Bat ile likiler, http://www.obarsiv.com/nm_sergi_etk_eldemkuneralp.html, (20.10.2010). http://www.uslanmam.com/cumhuriyet-tarihi/36225-hariciyeden-disislerine.html, (20.10.2010). Turan, Sinan, Osmanl Diplomasisi ve Eliler,http://www.tarihportali.net/tarih/osmanli_diplomasisi_ve_elcilert8424.0.html;wap2=, (20.10.2010). Bakrc, Mustafa, eyhlislamlktan Diyanet leri Bakanlna, Haksz Dergisi, Say. 66, stanbul, Eyll 1996, http://haksozhaber.net/okul_v2/article_detail.php?id=1437, (22.10.2010).