Bi cnh a l

Vo thi u Lc, C Loa nm vo v tr nh ca tam !i"c ch#u th $%n! &'n! v l n(i !iao
l)u *uan tr+n! ca )n! th, v )n! -./ 01 #, c2 th3 4i3m $o"t )5c c v6n! 'n!
-n! l7n v6n! $(n a/ C Loa l m.t 4hu 8t 'i cao r"o nm 9 t n!n $%n! &on!/ Con
$%n! n, *ua nhi:u th; 4< - =h6 $a -'i >= v na, ? tr9 thnh m.t con lch nh@, nh)n! A)a
4ia $%n! &on! l m.t con $%n! nh"nh lBn *uan tr+n! ca $%n! &'n!, ni li:n $%n! &'n!
vBi $%n! CCu, con $%n! lBn nh8t tron! hD thn! $%n! 0h"i BEnh/ Fh) vG,, v: =h)(n! HiDn
!iao th%n! )n! th,, C Loa c2 m.t v tr v% c6n! thuGn l5i h(n -8t 4I 9 #u ti 'n!
-n! B>c B. vo thi 8,/ J2 l v tr ni li:n mn! l)Bi )n! th, ca $%n! &'n! c6n! vBi
mn! l)Bi )n! th, ca $%n! 0h"i BEnh/ &ai mn! l)Bi )n! th, n, chi =hi ton -.
hD thn! )n! th, ti B>c -. ViDt Fam/ Kua con $%n! &on!, thu,:n -L c2 th3 t@a i 4h>=
n(i, n;u n!)5c lMn $%n! &'n! l c2 th3 th#m nhG= vo v6n! B>c ha, 0#, B>c ca B>c B.,
n;u Au%i $%n! &'n!, thu,:n c2 th3 ra ;n -i3n c, cNn n;u mun ;n v6n! =ha J%n! B>c -.
thE H6n! $%n! CCu 3 th#m nhG= vo hD thn! $%n! 0h"i BEnh ;n tGn $%n! 0h)(n! v $%n!
LOc Fam/ Ja i3m C Loa chnh l Phon! QhM, lRc 2 l m.t v6n! 'n! -n! tr6 =hR c2
A2m ln!, H#n chRn! %n! Rc, $n! -n! n!h: lm ru.n!, "nh c" v th c%n! n!hiD=/ ViDc
Hi % t1 Phon! Ch#u v: #,, "nh H8u m.t !iai on =h"t tri3n ca H#n c) ViDt c, !iai on
n!)i ViDt chu,3n trun! t#m *u,:n lSc t1 v6n! 0run! Hu -"n $(n a v: nh c) ti v6n!
'n! -n!/ ViDc nh c) ti 'n! -n! chTn! t@ m.t -)Bc ti;n lBn tron! c"c l?nh vSc A? h.i,
4inh t; tron! !iao ti;=, trao i con n!)i HU Hn! i li -n! )n! -. ha, -n! )n!
th,V tron! n%n! n!hiD= c2 -)Bc ti;n "n! 43 v: 4W thuGt tr'n! lRa n)Bc, mTc . H#n c)
cXn! %n! Rc h(n/ 0run! t#m *u,:n lSc ca c"c c) H#n ViDt 9 'n! -n! $%n! &'n! cXn!
th3 hiDn $S =h"t tri3n v: chi:u r.n! ca VYn h2a J%n! Z(n/
[#, HSn! thnh
0hnh C Loa )5c A#, -n! 8t Ho thi 8, 9 u Lc ch)a c2 !ch nun!/ 0hnh c2 \ vNn!/
Chu vi n!oi ] 4m, vNn! !i^a _,` 4m, vNn! tron! a,_ 4m/// biDn tch trun! t#m lMn tBi c 4md/
0hnh )5c A#, theo =h)(n! =h"= o 8t ;n #u, 4hoft ho ;n 2, thnh >= ;n #u, lX,
A#, ;n 2/ ght n!oi lX,, Hc thin! Tn!, mht tron! Aoi 3 "nh vo thE 4h2, tron! "nh ra
thE HU/ LX, cao trun! -Enh t1 jk` m, c2 chl ]mac m/ Ch#n lX, r.n! cnm\n m, mht lX, r.n! _m
ac m/ Qhi l)5n! 8t o >= )Bc tnh c,c triDu mft 4hi/ Qhu vSc C Loa )5c coi l m.t
n:n 8t ,;u nMn viDc A#, HSn! thnh C Loa c2 th3 4h2 4hYn v thnh - nhi:u lCn l HU
hi3u/ Qhi Ao H+c thnh 3 n!hiMn cTu, c"c nh 4ho c h+c =h"t hiDn 4W thuGt !ia c thnh
ca 0hOc Ph"np ch#n thnh )5c chqn m.t lB= tn! "/ &Nn nh@ c2 )n! 4nh a` cm, hNn
lBn _n cm/ [un! *uanh C Loa, m.t mn! l)Bi th, vYn HC, hc ? )5c to ra, thnh m.t
v6n! 4hf= 4n, thuGn l5i cho viDc A#, HSn! cYn cT th, -inh h6n! mnh/ 0hu9 8,, $%n!
0hi;= m F!X &u,:n QhM k &on! rian! th%n! vBi $%n! CCu 9 0h &, Ku Cm s& B>ct
th%n! vBi $%n! &'n! 9 Vunh 0hanh sJ%n! vnht/ F!a, $au 4hi A#, thnh, 0hOc vn b)(n!
V)(n! ? chiMu tG= nh^n! th5 m.c !i@i, $w HOn! !l 9 a =h)(n! 2n! thu,:n chi;n/ Fh#n
H#n cXn! )5c i:u tBi 4hai =h" r1n! a sria L#mt, r1n! g( sgai L#mt, r1n! H#u Ha sbu
L#mt/// thnh ru.n!/ Fh^n! hiD= th5 chu,Mn rLn vX 4h cXn! Au8t hiDn, ch; to c%n, 4i;m,
!i"o, m"c v n@ liMn ch#u, mli =h"t ->n nhi:u mXi tMn/ C2 nhi:u -n! chTn! 4ho c v: $S
t'n ti ca hn! chOc vn mXi tMn 'n!, c2 th3 H6n! n@ liMn ch#u 9 #,/ [em thMm tru,:n
thu,;t C Loa
C8u trRc 0hnh C Loa
S thnh C Loa
0hnh C Loa )5c c"c nh 4ho c h+c "nh !i" l xtNa thnh c nh8t, *u, m% lBn vo -Gc
nh8t, c8u trRc cXn! thu.c loi .c "o nh8t tron! lch $w A#, HSn! thnh lX, ca n!)i ViDt
cx
Qhi A#, thnh, n!)i ViDt c ? -i;t l5i HOn! ti a v 4hfo lfo c"c a hEnh tS nhiMn/ &+ tGn
HOn! chi:u cao ca c"c 'i, !N, >= thMm 8t cho cao h(n 3 A#, nMn hai -Tc t)n! thnh
=ha n!oi, vE th; hai -Tc t)n! thnh n, c2 )n! nft un l)5n theo a hEnh chT 4h%n!
-Yn! theo )n! thin! nh) -Tc t)n! thnh trun! t#m/ F!)i A)a li A#, thnh -Mn cnh
con $%n! &on! 3 H6n! $%n! n, v1a lm ho -o vD thnh v1a l n!u'n cun! c8= n)Bc cho
ton -. hD thn! ho v1a l )n! th, *uan tr+n!/ Chi;c JCm C r.n! lBn nm 9 =ha
J%n! cXn! )5c tGn HOn! -i;n thnh -;n cn! lm n(i tO h+= cho ;n c hn! trYm thu,:n
-L/
Ch8t liDu ch ,;u H6n! 3 A#, thnh l 8t, $au 2 l " v !m vy/ J" )5c H6n! 3 4L cho
ch#n thnh )5c v^n! ch>c/ C"c on thnh ven $%n!, ven Cm )5c 4L nhi:u " h(n c"c
on 4h"c/ J" 4L l loi " tn! lBn v " cu.i )5c ch9 tBi t1 c"c mi:n 4h"c/ [en !i^a "m
8t " l nh^n! lB= !m )5c ri H, m@n! 4h"c nhau, nhi:u nh8t l 9 ch#n thnh v rEa
thnh 3 chn! $Ot l9/ C"c cu.c 4hai *uGt 4ho c h+c ? tEm th8, m.t $ l)5n! !m 4hn!
l' !'m n!2i n!, n!2i -n, Cu n!2i, inh n!2i/ F!2i c2 nhi:u loi vBi . nun! 4h"c nhau/
C2 c"i )5c nun! 9 nhiDt . th8=, c2 c"i )5c nun! r8t cao !Cn nh) $nh/ F!2i )5c tran! tr
nhi:u loi hoa vYn 9 m.t mht ha, hai mht/
Thnh C Loa theo t)(n! tru,:n !'m z vNn! Ao", tr%n c, nh)n! cYn cT trMn H8u tch hiDn
cNn, c"c nh 4hoa h+c nhGn th8, thnh c2 \ vNn!, tron! 2 vNn! thnh n.i r8t c2 th3 )5c
lm v: $au, H)Bi thi F!% Ku,:n/ Chu vi n!oi ] 4m, vNn! !i^a _,` 4m, vNn! tron! a,_ 4m,
HiDn tch trun! t#m lMn tBi c 4md/ 0hnh )5c A#, theo =h)(n! =h"= o 8t ;n #u, 4hoft
ho ;n 2, thnh >= ;n #u, lX, A#, ;n 2/ ght n!oi lX,, Hc thin! Tn!, mht tron!
Aoi 3 "nh vo thE 4h2, tron! "nh ra thE HU/ LX, cao trun! -Enh t1 j mk` m, c2 chl cao ;n
] mkac m/ Ch#n lX, r.n! cn mk\n m, mht lX, r.n! _ mkac m/ Qhi l)5n! 8t o >= )Bc
tnh c,c triDu mft 4hi/
Mt on tng thnh ma l hi
Thnh ni hEnh ch^ nhGt, cao trun! -Enh ` m $o vBi mht 8t, mht thnh r.n! t1 _ mkac m,
ch#n r.n! t1 cn mk\n m, chu vi a/_`n m v c2 m.t cwa nhEn vo tNa 4i;n trRc F!S tri:u Hi
*u,/
Thnh trung l m.t vNn! thnh 4h%n! c2 4hu%n hEnh c#n ATn!, Hi _/`nn m, n(i cao nh8t l
an m, mht thnh r.n! trun! -Enh an m, c2 nYm cwa 9 c"c h)Bn! %n!, nam, ->c, t#, ->c v
t#, nam, tron! 2 cwa %n! Yn th%n! vBi $%n! &'n!/
Thnh ngoi cXn! 4h%n! c2 hEnh H"n! r{ rn!, Hi h(n ]/nnnm, cao trun! -Enh \ mkj m sc2
chl tBi h(n ] mt/
gli vNn! thnh :u c2 ho n)Bc -ao *uanh -Mn n!oi, ho r.n! trun! -Enh t1 anm ;n \nm,
c2 chl cNn r.n! h(n/ C"c vNn! ho :u th%n! vBi nhau v th%n! vBi $%n! &on!/ ZS 4;t h5=
ca $%n!, ho v t)n! thnh 4h%n! c2 hEnh Hn! nh8t nh, 4hi;n thnh nh) m.t mM cun!, l
m.t 4hu *u#n $S v1a thuGn l5i cho t8n c%n! v1a tt cho =hNn! th/
Z%n! &on! )5c H6n! lm ho thiMn nhiMn cho thnh F!oi 9 v: =ha 0#, Fam v Fam/
PhCn ho cNn li )5c o $"t ch#n t)n! thnh t1 !N C.t C ;n JCm C/ Con ho n, ni
vBi ho ca thnh 0run! 9 JCm C v [2m gt, ch, *ua cwa Cn! Zon! ni vBi nYm con
lch c2 hEnh H"n! nh) -n ta, ANe, v vBi m.t nh"nh ca con lch n,, n)Bc ch, th%n! vo
vNn! ho ca thnh F.i/
0hu,:n -L i li HU Hn! trMn -a vNn! ho 3 ;n trR Gu 9 JCm C hohc ra $%n! &on! v
t1 2 c2 th3 t@a i 4h>= n(i/ 0heo tru,:n thu,;t, vn b)(n! V)(n! th)n! H6n! thu,:n i
4h>= c"c ho r'i ra $%n! &on!/
ri" tr ca thnh C Loa
0ron! c8u trRc chun! ca thnh C Loa cNn c2 m.t ,;u t 4h"c lm =hon! =hR thMm tn! th3
4i;n trRc n,/ J2 l nh^n! !N 8t Hi h+hc trNn )5c >= ri r"c !i^a c"c vNn! thnh hohc
nm n!oi thnh F!oi/ Qh%n! -i;t )5c c2 -ao nhiMu O, lX, nh) th;, nh)n! m.t $ )5c
H#n chRn! !+i l Jn! b#n, Jn! Chu%n!, Jn! B>n/// C"c O, lX, n, )5c H6n! lm c%n!
$S, c2 nhiDm vO ca nh^n! =h"o i ti:n vD, =hi h5= vBi thnh, ho tron! viDc -o vD v
chi;n 8u/ J#, cXn! l m.t i3m hc -iDt ca thnh C Loa/ C Loa cXn! )5c -i;t ;n l
m.t tron! nh^n! % th Cu tiMn tron! lch $w n)Bc ta/
V mt qun s, thnh C Loa th3 hiDn $S $"n! to .c "o ca n!)i ViDt c tron! c%n!
cu.c !i^ n)Bc v chn! n!oi A#m/ VBi c"c -Tc thnh 4iMn c, vBi ho $#u r.n! c6n! c"c O,
lX,, C Loa l m.t cYn cT =hNn! th v^n! ch>c 3 -o vD nh vua, tri:u Enh v 4inh %/
J'n! thi l m.t cYn cT 4;t h5= hi hNa th, -inh c6n! -. -inh/ Fh -a vNn! ho th%n!
nhau HU Hn!, th, -inh c2 th3 =hi h5= c6n! -. -inh 3 vGn .n! trMn -. cXn! nh) trMn
n)Bc 4hi t"c chi;n/
V mt x hi, vBi $S =h#n - t1n! 4hu c) trR cho vua, *uan, -inh lnh, thnh C Loa l m.t
chTn! cT v: $S =h#n h2a ca A? h.i thi 8,/ 0hi 4I n,, vua *uan 4h%n! nh^n! ? t"ch 4h@i
H#n chRn! m cNn =hi )5c -o vD chht ch|, $n! !Cn nh) c% lG= hin vBi cu.c $n! -Enh
th)n!/ [? h.i ? c2 !iai c8= r{ rn! v Aa h.i c2 $S =h#n h2a !iu n!hLo r{ rn! h(n thi
Vua &6n!/
V mt vn ha, l m.t tNa thnh c nh8t cNn 3 li H8u tch, C Loa tr9 thnh m.t Hi $n vYn
h2a, m.t -n! chTn! v: $S $"n! to, v: trEnh . 4W thuGt cXn! nh) vYn h2a ca n!)i ViDt
C/ J" 4L ch#n thnh, !m ri rEa thnh, ho n)Bc *uanh co, O lX, =hTc t=, h@a h'i ch>c
ch>n v nh8t l a hEnh hi3m tr9 n!on n!oLo, t8t c nh^n! i:u lm chTn! n!hD thuGt v
vYn h2a thi vn b)(n! V)(n!/ &n! nYm, vo n!, _ th"n! !iMn! #m lch, c) H#n C Loa
t chTc m.t lU tran! tr+n! 3 t)9n! nhB ;n nh^n! n!)i A)a ? c2 c%n! A#, thnh, v nh8t
l 3 !hi (n vn b)(n! V)(n!/
&iDn na, C Loa l a tron! ca 4hu Hu lch *uc !ia ViDt Fam v vo n!, _}a}cna\ #m lch
c loa ? )5c c%n! nhGn l Hi tch lch $w *uc !ia hc -iDt/
S thnh C Loa
Vt tch cc vng thnh t
C Loa l kinh ca nh nc phong kin u Lc, di thi An Dng Vng vo khong th k th 3 trc
Cng nguyn v ca nh nc di thi Ng Quyn th k 10 sau Cng nguyn.
Hin nay, di tch C Loa thuc x C Loa, huyn ng Anh, H Ni.
C Loa l mt khu t i cao ro nm t ngn sng Hong (sng Thip hay sng Ng Huyn Kh). Con sng
ny qua nhiu th k bj ph sa bi p v nay tr thnh mt con lch nh, nhng xa kia sng Hong l mt
con sng nhnh ln quan trong ca sng Hng, ni lin sng Hng vi sng Cu, con sng ln nht trong h
thng sng Thi Bnh. V phng din giao thng ng thy, C Loa c mt vj tr v cng thun loi hn bt ky
u ti ng bng Bc B vo thi y.
ja im C Loa chnh l Phong Kh, lc l mt vng ng bng tr ph, dn c ng c, sng bng ngh
lm rung, nh c v th cng nghip. Vic di t Phong Chu, Ph Tho v y, nh du mt giai on
pht trin ca dn c Vit c, giai on ngi Vit chuyn trung tm quyn luc t vng Trung du bn sn ja v
jnh c ti vng ng bng.
Thnh C Loa oc cc nh kho c hoc nh gi l "ta thnh c nht, quy m ln vo bc nht, cu trc cng
thuc loi c o nht trong ljch s xy dung thnh ly ca ngi Vit c"
Thnh oc xy bng t, gm 3 vng thnh, chy un lon theo ja hnh kt hop vi sng Hong va lm ho
bo v, va l ngun cung cp nc v giao thng thu. Mt ngoi ly, dc thng ng, mt trong xoi nh
vo th kh, trong nh ra th d.
Khu vuc trung tm thnh c din tch ln ti 200ha.
Thnh Ni hnh ch nht, cao trung bnh 5 m so vi mt t, mt thnh rng t 6 m-12 m, chn rng t 20 m-
30 m, chu vi 1.650 m v c mt ca nhn quay v hng Nam, vo ta kin trc Ngu triu di quy.
Thnh Trung l mt vng thnh khng c khun hnh cn xng, di 6.500 m, ni cao nht l 10 m, mt thnh
rng trung bnh 10 m, c nm ca cc hng ng, Nam, Bc, Ty Bc v Ty Nam, trong ca ng n
thng vi sng Hng. Mi ca c mt miu xy trn mt tng thnh-th quan coi cng thnh
Thnh Ngoi cng khng c hnh dng r rng, di hn 8.000m, cao trung bnh 3 m-4 m (c ch ti hn 8 m),
m ba ca: ca Nam, ca Bc v ca Ty Nam.
Ngoi cc ca thnh trn, cn c hai ca ra bng ng thy goi l "ca nc. Ca th nht m ra hng
ng, ni ni cc dng chy trong thnh qua cng Ca Song ra sng Hong. Ca th hai di chn g Ct C.
Mi vng thnh u c ho nc bao quanh bn ngoi, ho rng trung bnh t 10m n 30m, c ch cn rng
hn. Cc vng ho u thng vi nhau v thng vi sng Hong.
Ri rc trong thnh cn c mt s ja danh khc c lin quan ti chc nng qun su nh: ng Bn-tng
truyn l ni luyn cung n ca qun i; Ngu X i-ni An Dng Vng ngi xem qun lnh tp bn cung
n; Vn Thuyn-l ni thuyn b neo u chun bj tp luyn thy chin; g Ct C l ni treo l c i ca
Nh nc u Lc...
Ri rc trn cc cnh ng quanh thnh C Loa c kh nhiu ly v g ng, l b phn trong cu trc phng v
ca thnh C Loa.
Cum di tch C Loa hin nay thuc vng thnh trong, ch yu gm cc nh, n th, tiu biu nh n th Thuc
Phn An Dng Vng (n Thong), ging Ngoc, am B Cha v dinh Ngu triu di quy.
Cng n Thng - n An Dng Vng, c !" #$ng vo n%& '()*, t+,n &-t ./0 1 a c2 c/ng tht
c3a v/a4
5n Thng th6 An Dng Vng
7h 8 91a t+ong n Thng
:1ng 7g;c t+<c c=a n Thng
5>nh ?ng C Loa, c !" #$ng t+,n nn c@ c3a 1An ng$ t+1/, t+ong >nh cn t& honh Bh1 C7g$ t+1/ #1
./"D4
E>nh 0nh &-t FG #1 chH Ih0o c tJ1 C Loa
V mt qun su, thnh C Loa th hin su sng to c o ca ngi Vit c trong cng cuc gi nc v
chng ngoi xm. Vi cc bc thnh kin c, vi ho su rng cng cc u, ly, C Loa l mt cn c phng th
vng chc bo v nh vua, triu nh v kinh ; l mt cn c kt hop hi ha thy binh cng b binh.
V mt x hi, vi su phn b tng khu c tr cho vua, quan, binh lnh, thnh C Loa l mt chng c v su
phn ha ca x hi thi y. Thi ky ny, vua quan khng nhng tch khi dn chng m cn phi oc bo
v cht ch. X hi c giai cp r rng v xa hi c su phn ha giu ngho r rng hn thi Vua Hng.
V mt vn ha, thnh C Loa l mt ta thnh c nht cn li du tch. Trn ja phn thnh, cc nh kho
c khai qut oc nhiu m c, hng vn mi tn ng ba cnh, ru li xo bng ng, trng ng...
C Loa tr thnh mt di sn vn ha, mt bng chng v su sng to, v trnh k thut cng nh vn ha
ca ngi Vit C. Nm 2013 C loa oc cng nhn l di tch ljch s quc gia c bit.
0ron! lch $w H#n t.c, thnh C Loa hai lCn )5c
ch+n lm 4inh %/ LCn Cu tiMn, c"ch #, h(n
hai n!hEn nYm, 0hOc vn b)(n! V)(n! ?
ch+n mi:n 8t n, cho m.t cu.c chu,3n Hi
lch $w t1 mi:n trun! Hu Aun! 'n! -n!/
LCn thT hai, $au n!, chi;n th>n! !ihc Fam
&"n, F!% Ku,:n cXn! ch+n mi:n 8t n, 3
nh %/
Cng vo khu di tch C Loa thnh
gi:n 'n! 8t v !N 'i C Loa, J%n! vnh vn l nh^n! -Gc th:m c ca $%n! &'n!/ F(i
#, l mi:n !i"= ranh !i^a trun! Hu v 'n! -n!, l nh thT c ca tam !i"c ch#u th $%n!
&'n!/
0heo con )n! A)a, na, l *uc l. \, ni li:n mi:n r1n! nRi =ha B>c vBi mi:n 'n! -n!
trun! t#m ch#u th, ta $| ;n C Loa, to thnh c l#u i nh8t cNn li ;n n!, na,/ 0i #,,
n!oi nh^n! chTn! tch vGt th3 *u !i" cNn c2 nh^n! Hi $n tinh thCn c2 nhi:u n!hua tron!
i $n! ca n!)i ViDt/ F!, m6n! _ th"n! riMn! #m lch hn! nYm, m.t lU h.i lBn )5c t
chTc tr+n! th3, l hEnh thTc nh>c nh9 v t"i hiDn lch $w C Loa thnh/ LU h.i C Loa l $S
liMn hon c"c n!hi thTc, ca c"c th; hD H#n con t1 4h>= m+i mi:n *uM h)(n! r.n! lBn tEm v:
th"nh a, trun! thnh v 4nh c~n h)Bn! v: c.i n!u'n v c%n! lao tiMn t/ J2 chnh l $S
n!hiD= HSn! n)Bc v !i^ n)Bc vo !iai on thT hai, $au 4hi c"c vua &6n! HSn! n)Bc VYn
Lan!, 9 mi:n h5= l)u ca c"c HNn! $%n! &'n!, $%n! J, $%n! L% trMn nh tam !i"c ch#u th
$%n! &'n!/
Fh#n vGt trun! t#m ca lch $w !iai on thT hai n, l vn b)(n! V)(n! 0hOc Ph"n, n!)i
tha, th; c"c vua &6n!, n!)i c2 c%n! Hch chu,3n trun! t#m 8t n)Bc v: m.t mi:n 4: cGn
!i^a v6n! 0run! Hu v J'n! -n!/ 0)9n! niDm vn b)(n! V)(n! 0hOc Ph"n, t1 nYm a]z,
n!)i ta ? Rc nMn =ho t)5n! F!)i -n! chnh nh^n! Hi vGt 'n! thau tEm )5c ti lNn!
8t C Loa/ Pho t)5n! 8, -#, !i v7n *uanh nYm th(m n!"t 4h2i h)(n! 9 4hu :n chnh,
!i^a C Loa thnh/
Zw $"ch !hi lip vn b)(n! V)(n! 0hOc Ph"n vn l n!)i mi:n nRi, 9 th)5n! n!u'n $%n!
&'n!/ 0heo HNn! $%n! gq v con )n! A)a ni li:n mi:n n!)5c v mi:n Au%i, vn b)(n!
V)(n! ? ;n n(i #, A#, nMn C Loa thnh/ Bn! =h)(n! thTc 2, vo cui th; 4< thT \
tr)Bc C%n! n!u,Mn, c"ch n!, na, c\nn nYm, vn b)(n! V)(n! ? thSc hiDn )5c m.t cu.c
h5= n!u'n 4I HiDu !i^a t.c n!)i v vYn minh u ViDt 9 mi:n n!)5c vBi t.c n!)i v vYn
minh Lc ViDt 9 mi:n Au%i/ Kuc !ia c i u Lc chnh l $S 4;t tinh v l thnh *u tiMu
-i3u ca *u" trEnh h5= n!u'n HSn! n)Bc 2/ C Loa thnh, ;n l)5t mEnh, li chnh l $S 4;t
tinh v l thnh *u tiMu -i3u ca *uc !ia c i u Lc, 9 trun! t#m a -n 8t n)Bc v 9
trun! t#m ca c m.t ti;n trEnh lch $wp thi i HSn! n)Bc, !i^ n)Bc Cu tiMn ca H#n t.c/
Fh -ia, 0hnh C Loa
g.t 4i;n trRc *uan tr+n! 9 thnh C Loa -#, !i l nh -ia, n(i l)u tr^ *ua nhi:u thi, nhi:u
i nh^n! t8m -ia " !i" tr c A)a/ Fh^n! chTn! tch 4hin! nh $S ra i vo th; 4< thT -a
tr)Bc C%n! n!u,Mn ca nh n)Bc u Lc/ b6 ch t'n ti ;n nYm az ca th; 4< thT c tr)Bc
C%n! n!u,Mn vBi t) c"ch l 4inh % ca n)Bc u Lc, nh)n! C Loa thnh ? ni ti;= )5c
tru,:n thn! ca 4inh % VYn Lan! tr)Bc 8, v 3 li tru,:n thn! cho c"c 4inh % &oa L),
0hYn! Lon! v: $au/
VYn -ia, li $w t1 nh^n! tran! th) tch cX, t8t c c6n! thn! nh8t 4hi n2i v: $S 4I vu, tr)Bc
tiMn v hn! Cu ca C Loa, n(i vn b)(n! V)(n! ht trun! t#m 8t n)Bc u Lc ti #, t1
th; 4< thT \ tr)Bc c%n! n!u,Mn/ C Loa tr9 thnh tiMu i3m v trun! t#m ca n:n vYn minh
$%n! &'n!, vYn ho" J%n! Z(n 9 m.t thi 4I mBi, tron! thi i HSn! n)Bc v !i^ n)Bc Cu
tiMn ca H#n t.c/
Fh^n! cu.c 4hai *uGt 4ho c h+c tron! thi !ian !Cn #, 9 c"c Hi ch tron! 4hu vSc C
Loa, =h6 h5= v 4;t h5= vBi nh^n! th%n! tin, tn hiDu )5c l)u tr^, =h"t $"n! t1 nh^n! lU h.i
lch $w *uanh 4hu vSc C Loa, hc -iDt l lU h.i :n Z"i, 0hu L%i, ? cho th8, rn!, tr)Bc
4hi C Loa )5c A#, HSn! vo th; 4< \ tr)Bc c%n! n!u,Mn, thE n(i #, cXn! ? hEnh thnh v
thi;t lG= m.t 4hu vSc H#n c), 4inh t; v A? h.i =h'n thnh t1 thi ti:n $w v $( $w, tron! thiMn
niMn 4< thT hai v $ut c thiMn niMn 4< thT nh8t tr)Bc c%n! n!u,Mn/
F!%i :n Z"i cNn !>n li:n vBi viDc A#, thnh ca vn b)(n! V)(n!, tron! hu,:n thoi,
tru,:n thu,;t v tron! t#m thTc ca m+i n!)i H#n C Loa/ F!, na,, ti :n Z"i v7n cNn
l)u !i^ c#u chu,Dn Tc &u,:n 0hiMn 0r8n VX !iR= vn b)(n! V)(n! tr1 Bch 4M tinh 3
A#, HSn! thnh C Loa/ 01 #, c2 th3 )5c m.t $S thSc lch $w ca *u" trEnh A#, >= v to
HSn! nMn c%n! trEnh 4I vu C Loa thnh/ J2 l c m.t *u" trEnh lao .n! c%n! =hu v !ian
4h2 m n!, 8,, n!)i A)a ch c2 th3 v)5t *ua nh vo nh^n! nl lSc v)5t -Gc tron! viDc
hu, .n! $Tc n!)i $Tc ca 4Lm vBi nh^n! $"n! to v: 4W thuGt tron! i:u 4iDn lch $w
)(n! thi/
Phn "nh $S thSc lch $w n, l c m.t 4ho tn! tru,:n thu,;t hu,:n 4I v: thCn Qim Kui 6a
vn!, v: c#, 0hCn Fl F@ thCn LiMn Ch#u/ Qho tn! vYn ho" =hi vGt th3 n, 4h%n! !E 4h"c
h(n chnh l $S thCn th"nh ho" nh^n! thnh *u lBn lao ca *u" trEnh lch $w ch thSc, *u"
trEnh to HSn! nMn 4I c%n! C Loa thnh/
C#, a, tch tru,:n Ho F!% Ku,:n tr'n! nYm z]\
Qinh thnh C Loa ca v)(n! *uc u Lc l n(i luGn -n *uc $S ca tri:u Enh vn b)(n!
V)(n!/ &(n hai n!hEn nYm tr)Bc, C Loa tr9 thnh m.t trun! t#m hnh chnh, chnh tr ca
c m.t nh n)Bc ->t Cu *u" trEnh m9 r.n!/ B. m", tri:u chnh 9 4inh thnh C Loa n!, 8,
nh) th; no, hiDn ch cNn t nhi:u hEnh nh v $S tch )5c l)u !i^ tron! 4ho tn! tru,:n
thu,;t v nh^n! chTn! tch hu,:n 4I/ 0run! t#m ca nh^n! hu,:n tch 8, -#, !i l vNn!
thnh tron! c6n! ca hD thn! -a vNn! t)n! thnh l'n! nhau 9 4hu Hi tch C Loa/ VNn!
t)n! thnh tron! v6n! n, c2 chu vi a_`n mft/ J2 l to thnh n.i ca C Loa thnh/ Cun!
iDn i c"c A)a ca m.t v6n! 4inh thnh 9 #, na, 4h%n! cNn n^a/ Ch cNn li n!%i :n
chnh c2 tMn l :n 0h)5n! )5c coi nh) n(i 9 ca vn b)(n! V)(n! c6n! &on! !ia u
Lc A)a/ ChTn! tch hu,:n 4I tiMu -i3u nh8t ca 4inh thnh C Loa A)a, -#, !i l n!%i Enh
F!S tri:u Hi *ui, t)(n! tru,:n )5c A#, HSn! trMn 4hu 8t A)a l n(i vn b)(n! V)(n! thi;t
tri:u, -n viDc n)Bc, an H#n/
C Loa cNn l m.t *u#n thnh c2 n!hua chi;n l)5c 3 =hNn! th, -o vD m.t 4hu vSc r.n!
lBn/ Ku#n thnh C Loa, to thnh )5c H6n! vo viDc *u#n $S, l =h)(n! HiDn )5c $w $"ch
n2i ;n nhi:u, v cNn nhi:u chTn! tch 3 li cho ;n n!, na, 9 4hu Hi tch C Loa/
0o *u#n thnh 9 C Loa A)a t1n! )5c $w $"ch m% t lp tr6n! iD= vNn! t)n! luW cao
n!8t, Ao", tr%n c m l'n! vo nhau, to ra m.t cYn cT =hNn! n!S l5i hi 4h%n! th3 l)n!
)5c v 4h%n! th3 HU th8, 9 -8t cT #u/ 0Mn !+i Loa thnh, thnh c chnh l n2i ;n thi;t 4;
theo Hn! Ao", c ca to *u#n thnh/
0ri *ua -ao n>n! m)a !i%n! -?o ca thi !ian v -i;n .n! A? h.i, to *u#n thnh C Loa
-#, !i ch cNn li nh^n! =h; tch/ Fh)n! nh^n! :n mi;u )5c c"c i $au A#, HSn! 3
t)9n! niDm nh^n! n(i chn c2 $S tch hc -iDt ti to *u#n thnh n, c6n! vBi nh^n! ho cX,
luW A)a, c"c c%n! $S, r'i cn!, cwa 9 c"c =ha Fam k B>c k 0#, k J%n!// / ri r"c 4h>= 4hu Hi
tch C Loa thnh v7n c2 th3 to c( $9 cho $S nhEn nhGn C, v Rn! >n v: to thnh lBn
lao, 4I vu n!, A)a ? )5c A#, >= v t'n ti 9 n(i #,/
b8u tch v: m.t *u#n thnh HU Hn! nhGn th8, nh8t 9 C Loa chnh l c"c vNn! t)n! 8t
>= cao thnh hEnh nh^n! )n! con! 4hn! l', 4hf= 4n/ Fh^n! )n! con! 4hf= 4n tS Ho
n, $9 Hu c2 chnh l vE ? )5c >= n)(n! theo nh^n! cao i3m $n c2 nh) c"c 'i !N hohc
'i 8t tS nhiMn trMn thSc a/ C2 4hi ch cCn >= ni c"c 'i !N, 'i 8t li vBi nhau/
&D thn! ho n)Bc 9 *u#n thnh C Loa A)a $#u v r.n!, theo $"t c"c vNn! t)n! thnh, -#,
!i v7n th8, cNn li 9 nhi:u n(i/ F;u thnh l n)(n! theo th; 8t tS nhiMn m >=, thE ho l
$S l5i HOn!, 4hai th"c c"c HNn! ch, tS nhiMn lm nMn $S l5i hi cho *u#n thnh C Loa/
Z( ' thnh C Loa
V: *ui m% 4I vu ca to *u#n thnh C Loa A)a, c2 th3 th8, *ua con $ ] 4m chi:u Hi ca
vNn! thnh n!oi, _ 4m r)yi ca vNn! thnh trun! v $ o chi:u cao ca nh^n! mn! t)n!
9 m.t $ n(i H6 cNn $2t li v7n cao lMn tBi an k ac mft, chTn! t@ to *u#n thnh r8t lBn v l5i
hi/ Fh^n! vNn! thnh lm nMn $S 4I vu cho to thnh C Loa 8, n)(n! vo nhau, l'n! vo
nhau hEnh thnh m.t th; trGn liMn hon, tr6n! iD=, !iYn! m>c trMn a l5i ca non $%n!, 8t
n)Bc m =hNn! n!S cho 4inh % u Lc/
J. cao ca c"c -Tc t)n! thnh 4;t h5= vBi ho $#u -ao *uanh thnh ? to ra th; trGn
xt)n! cao, ho $#ux an ton 3 -o vD tri:u Enh *ua \ vNn! t)n! thnh/ VNn! t)n! thnh
n!oi c6n! man! tMn l thnh n!oi, ti;= 2 l thnh trun! stTc l vNn! thnh 9 !i^a t/ &ai
vNn! thnh n, nm -ao n!oi vNn! thnh n.i k vNn! thnh 9 tron! c6n!, ch ,;u man! c"c
chTn! tch v: -. =hGn C Loa thnh )5c $w HOn! lm 4inh thnh/
F!, na,, tri *ua h(n hai n!hEn nYm, th; hD hGu HuD ca c"c lB= c) H#n u Lc t1n! hiDn
HiDn 9 C Loa A)a, -#, !i 4h%n! =hi ai cXn! cNn -i;t, cNn nhB v: to thnh C Loa vBi
C, c"c $S tch hu,:n 4I, v nh) F!S A i t1n! l n(i vua vn b)(n! V)(n! 0hOc Ph"n
n!'i Aem -inh $u lu,Dn tG=/ J%i 4hi n!)i ta =hi lOc tEm tron! 4 Tc v c $S t)9n! t)5n!
ca mEnh 3 tEm 4i;m v hEnh Hun! v: tNa 4inh % thT hai tron! lch $w H#n t.c/
Ngi nh ti trung tm ca thnh C Loa.
J:n th 0)Bn! *u#n Cao Ll 9 C Loa
Ln! A? C Loa cXn! !in! nh) mi:n *uM 4h"c ca n)Bc ta, nh)n! ~n chTa H)Bi lNn! 8t,
H)Bi nh^n! v6n! 'n! -?i, ao chu%m li l nh^n! H8u tch ch thSc ca m.t 4inh % A)a/
g.t 4inh % ? i vo lch $w v tru,:n thu,;t H#n t.c nh) m.t hu,:n thoi, tron! nh^n!
n!, Cu m9 n)Bc v !i^ n)Bc ca cha %n!/
ri #,, *u#n thnh C Loa ch cNn li nh^n! Hi tch an! ch n!, 4h%i =hOc, nh)n! -i
h+c "n! n!7m n!5i v: $S m8t cNn ca m.t to thnh luW, $S h)n! von! ca c m.t c( ' thE
v7n n!u,Mn vqn hiDn hEnh ti chn n,/x0Enh $w g Ch#ux, ha, x-i 4ch !ia Enh v 0
*ucx, xtEnh ,Mu v $S =hn -.ix/// 9 C Loa v t1 C Loa v7n an! )5c c"c Hi tch vm B
ChRa, t)5n! Qh%n! JCu, ri;n! 0r+n! 0hu< ha, ri;n! F!+c/// 4h(i !5i, nh>c nhB, nh) li
th(p
"Ti k chuyn xa nng M Chu
Tri tim nhm ch ln u "
C6n! vBi v6n! 4inh thnh C Loa A)a, to *u#n thnh h(n hai n!hEn nYm tui 9 n(i #, v7n
theo c6n! thi !ian v cu.c $n! chu,3n vGn m chTn! t@ v *un! -" cho nh^n! !i" tr l#u
i v *u -"u v: nhi:u =h)(n! HiDn/
CYn cT trMn cT liDu c"c Hi ch 4ho c h+c ca lNn! 8t C Loa, c2 th3 th8, n(i #, l m.t
trun! t#m n:n vYn minh $%n! &'n!, l m.t v6n! tG= trun! c) H#n t1 tr)Bc th; 4< \ tr)Bc
C%n! n!u,Mn/ J#, l c( $9 3 vn b)(n! V)(n! 0hOc Ph"n ch+n C Loa A#, HSn! 4inh %,
=h"t tri3n thnh m.t trun! t#m 4inh t;, m.t th thnh ca *uc !ia u Lc c i
Cwa tam *uan :n th vn Z)(n! V)(n!
Fh^n! tran! HNn! b) a ch A)a v na, ? !hi chf= )5c nhi:u i:u v: c"c tnh ch8t 4inh
thnh v *u#n thnh ca C Loa thnh/ 0u, nhiMn, v: tnh ch8t th thnh, tTc l v: m.t trun!
t#m 4inh t; 9 C Loa thnh A)a thE v7n ch)a m8, $"n! t@/ F!)i A)a cXn! nh) -#, !i mBi
ch chR ;n nh^n! con )n! l )n! n)Bc v )n! -. H7n ;n C Loa v t1 C Loa
H7n i c"c n!/ J2 chnh l m.t H8u hiDu *uan tr+n! 3 -)Bc Cu c2 th3 n2i v: m.t trun! t#m
4inh t; ? nh nh^n! con )n! n)Bc v )n! -. m tO h.i v $inh thnh 9 #,/
F!a, 9 tr)Bc v tron! cwa Fam ca C Loa thnh -#, !i l ch5 Za/ Fh^n! mht hn! v
cnh t)5n! mua -"n ti ch5 Za n!, na, =hn "nh m.t v6n! 4inh t; n%n! th%n an! % th
ho" v hiDn i/ 0u, nhiMn, "n! chR l c"c mht hn! cXn! -i3u hiDn r{ n:n 4inh t; c
tru,:n vBi =hCn lBn nh^n! hc $n a =h)(n!/ Ji:u hc $>c 9 #, n^a l m+i n!)i :u n2i
v tin rn!, ch5 Za 9 C Loa ? c2 t1 thi vn b)(n! V)(n!/
Fhi:u $"ch v9 v ti liDu cXn! ? cho th8, c2 m.t hD thn! ch5 v -;n cn! 9 C Loa v
*uanh C Loa A)a 4ia/ Fh th%n! th)(n! thu< -. thuGn l5i, n(i #, tr9 thnh m.t trun! t#m
l)u chu,3n hn! ho", Hch vO/ Qho c h+c ? tEm )5c ti C Loa nh^n! chTn! tch ca loi
voi, loi vGt n!, A)a ? !i^ m.t vai trN *uan tr+n! tron! viDc vGn chu,3n, l)u th%n!/ Fh^n!
Hi vGt -n! 'n! thau, -n! 8t nun!, nh^n! l)yi c,, mXi !i"o, l)yi rEu, th=, -Enh, n'i, vN///
)5c tEm th8, t1 tron! lNn! 8t C Loa c2 niMn i tr)Bc C%n! n!u,Mn :u cho th8, nh^n!
hc tr)n! ca m.t trun! t#m vGn chu,3n hn! ho" v $n Au8t th c%n! ca nhi:u mi:n 8t
n)Bc tron! thi c i, t1 C Loa v v: C Loa/
Fh^n! )n! ln!, n!{ A2m, nh^n! n!%i nh mBi k cX n!, na, an! *uCn tO tron! lNn! c"c
vNn! t)n! thnh C Loa A)a, lm nMn A? C Loa thi cGn hiDn i/ J2 chnh l nh^n! hEnh
nh ca m.t thi xhGu C Loax, thi 4I C Loa $au vn b)(n! V)(n!/ Ln! A? C Loa -#,
!i an! $n! v tr6m =h cu.c $n! n%n! th%n n!oi thnh t1n! -)Bc )5c % th ho" lMn
trMn m.t th thnh c A)a/
Qhi thSc hiDn -)Bc Hch chu,3n trun! t#m 8t n)Bc t1 v6n! 'i !N thuCn trun! Hu Aun!
mi:n C Loa, J%n! vnh, !i"= ranh !i^a trun! Hu v 'n! -n!, vn b)(n! V)(n! 0hOc
Ph"n ? to nMn $S thnh v)5n! v no 8m cho c"c c) H#n ca mEnh nh vo viDc =h"t tri3n
n%n! n!hiD= lRa n)Bc/ Qh%n! ch chu,Mn v thuCn $n Au8t ra lRa !o, m t1 r8t l#u i, t1
lRa !o, 9 C Loa ? hEnh thnh n!h: lm -Rn c tru,:n vBi nh^n! *ui trEnh 4W thuGt $n
Au8t c%n! =hu, .c "o, !2= =hCn lm nMn m.t hc $n vYn ho" ~m thSc a =h)(n!/ F!h:
lm -Rn c tru,:n ti ln! gch 0rn! n!, na, v7n )5c nh^n! n!)i H#n 9 #, l)u !i^
nh) 3 nh>c nh9 v: m.t thi *uanh thnh C Loa ? t1n! c2 nh^n! m2n Yn n!on, ni ti;n!
ca chn Qinh 4I/
ri^ vai trN hai lCn l 4inh %, $au 4hi tr9 thnh 4inh % ca *uc !ia u Lc, m.t lCn n^a, C
Loa )5c F!% Ku,:n ch+n lm 8t 2n! % $au 4hi "nh th>n! *u#n A#m l)5c &on! 0hao
sFam &"nt/ Fh)n! ch t nYm $au 2, F!% Ku,:n m8t, 8t n)Bc - r(i vo vNn! lon ac $T
*u#n/ C Loa m8t vai trN l 4inh %, - n.i chi;n tn =h" v - *uMn l?n!/ 01 2, n!a, trMn
8t ca C Loa thnh, n!)i H#n ? A#, HSn! v thi;t lG= nMn m.t cu.c $n! ln! A? *ua
nhi:u i v: $au/
Ln! c trMn 8t thnh C loa A)a
Ln! A? C Loa cXn! !in! nh) c"c ln! A? 4h"c ca n)Bc ta, nh)n! ~n chTa H)Bi lNn! 8t,
H)Bi nh^n! v6n! 'n! -?i, ao chu%m li l nh^n! H8u tch ch thSc ca m.t 4inh % A)a/
Qinh % 8, tri *ua m.t 4hon! thi !ian Hi h(n hai n!hEn nYm vBi -i;t -ao -i;n .n!, r'i
chi;n tranh, -om n c, Af, v c thTc !i^ !En ch)a cao ca con n!)i, !i #, an! hi3n
hiDn ra vBi nhi:u n(i - tn =h", h) h@n!/ C"c Hi tch tr9 thnh =h; tch/ F!%i m. ca nn!
c%n! chRa g Ch#u hu,:n thoi -#, !i an! nm c6n! 4hu m. ca nh^n! n!)i H#n/ V
4h%n! Aa 2, tu,;n )n! $>t hn! n!, v7n an! ch, Au,Mn *ua vNn! t)n! thnh n!oi
ca C Loa thnh, 4hi;n %i 4hi n!)i ta 4h%n! cNn nhB rn!, n(i #, ? t1n! l m.t 4inh
thnh, v c tr)Bc 8, n^a, vn l m.t 4hu Hi ch c2 tui -a n!hEn nYm k t1 thi $( 4I vYn
ho" 'n! thau/ J2 l 4hu Hi ch [u#n Qi:u/
Fh^n! c) H#n thi $( $w 9 [u#n Qi:u v c"c i3m tO c) *uanh mi:n n, vo thiMn niMn 4<
cui c6n! tr)Bc C%n! n!u,Mn ? nh)n! chl 9 ca mEnh cho vn b)(n! V)(n! ;n v A#,
>= C Loa thnh vo th; 4< thT \ tr)Bc C%n! n!u,Mn/ Fh) vG,, 4inh % C Loa ca n)Bc
u Lc thi vn b)(n! V)(n! ? 2n! trMn m.t v6n! %n! Rc H#n c) t1 thi ti:n C Loa
tr)Bc 8,/ Qinh % 8, c"ch #, hai n!hEn -a trYm nYm l m.t trun! t#m hnh chnhk chnh tr,
'n! thi l m.t cYn cT *u#n $S liMn hon thu<k-., v cNn l m.t th thnh, m.t trun! t#m
4inh t; c i/
F!, na,, 4inh % n)Bc u Lc A)a tr9 thnh A? C Loa thu.c hu,Dn J%n! vnh, n!oi
thnh & F.i/ C Loa !i #, an! HCn )5c Cu t), t%n to 3 ATn! "n! vBi tCm v2c ca
m.t 4hu Hi tch lch $w k vYn ho" t1n! l 4inh % thT hai ca H#n t.c/