Professional Documents
Culture Documents
LI\LIRA MARTINS
PORTUGAL
NOS MARES
A:1OLOGIA)
Oitavo volume
I"
J
= --2
Cl RC!L L LLITRLS
Capa de: Alltlllles
Impresso e encademado por Prillter Portllgllesa
no ms de Janeiro de mil novecentos e oitenta e oito
Ntmero de edio: 2252
Depsito legal lltmero 17473/87
lNTR!A
o livroqucagoracntraacorrcrmundoumacolcc-
ao dc cnsaios, cm partc inditos, c quc noutra partc
andavamdispcrsospclaspub|icaocspcriodicas' . Rcvi-
-os, complctamcntc,dcscnvolvi-os, dcmodoa torna-los
o mcnos i ndignos possivcl dc ganharcm csta |orma
mais duradoira dc publicidadc.
Parccc-mcquca colccaonaoscraintciramcntcdcs-
tituido dc intcrcssc. Acham-sc ncstas paginas csmcri-
lhados varios pontos aindaobscuros da nossahistoria,
c o conj unto dc|as |orma o nuclco ou a suma dc uma
das laccs mais caractcristica, scnao a mais caractcris-
tica, da vida do povo portugus.
titulo quc dci a cstclivro parccc-mc pois corrcs-
pondcr bcm ao pcnsamcnto da sua composiao. jun-
tando-sc Histria da Civilizao Ibrica) ondc procurci
dcscnharo quadrododcscnvolvimcntodasinstituiocs
nacionais, aoBrasil e Colnias Portuguesas) ondclcou cs-
boada a historia dos nossos |astos dc povo coloniza-
dor, Histria de Portugal) nalmcntc, ondc procurci
dclincar por uma |orma viva c colorida a succssao c o
cncadcamcntodos motivosmorais,politicosccconomi-
I S o ensaio sobre a histria do comrcio martimo portugus se reimpri
me hoje em segunda edio ampliada, depois de ter sido includo no volume
publicado em 1885 sob o ttulo Poltica e Economia Nacional. Pareceu ao A.
conveniente faz-lo, alm de outros motivos, porque sem este estudo ficaria
i ncompleto o tema deste volume.
6 OLIVEIRA MARTINS
cosdctcrminantcsdavidanacionalportugucsa.juntan-
do-sca csscs trslivros,oPortugal nos Mares, c complc-
tando-oscomo notasoudocumcntos, cstudaparticular
cmonogralcamcntca|ciaomaisoriginal,maissimpa-
ticacmais|ccundado povoportugus,colaboradorna
obrada civilizaao modcrna.
Portugal Iisboa,cscrcvicu algurcs. cvia tcrdito
antcs quc Iisboa absorvcu Portugal, pois csta cxprcs-
sao corrcspondc mclhor vcrdadc historica. Iisboa
nao|oi Portugalato mcadodosculoXIV; mas dcsdc
quc a vida maritima c ultramarina nos absorvcu dc
todo,a capital c o scuporto,comoumcrcbrocongcs-
tionado, mirraramas provincias. Portugal passou ascr
Iisboa. umacabcadcgigantc num corpo dcpigmcu.
Ouardadas as proporocs dcvidas, |citas as rcscrvas
ncccssarias, a historia portugucsa rcproduz a historia
dalnglatcrra,qucpostcrior,cadcRoma,nostcmpos
antigos, quando csta surgc dramaticamcntc do duclo
picodcCataocCipiaoumpcrsonalizandoopcnsa-
mcnto da vclha I talia rural, outro o do imprio quc
tinhaporauroraso ccrcodcCartagcnac avitoriadcs-
lumbrantc dc Zama.
Nos dois in|antcs irmaos, braos puj antcs da |ron-
dosaarvorcdc Avis, cm . Hcnriquc c cm . Pcdro,
tivcmosnostambmonossoCataoconossoCipiao
um pugnando pcla politica tradicional portugucsa do
|omcnto da populaao, da lavoura, da pcsca c do co-
mrcio maritimo, olhando amoravclmcntc para o |or-
talccimcnto dcsta zonaocidcntal dcstacada |ora dc
armas do corpo politico da Lspanha, outro alucinado
pclo mar, |crvcndo-lhc no crcbro, com as lcndas obs-
curas da gcograha mcdicval, as ambiocs hcroicas dc
sabcr,dcimpriocdcriquczapropriasdaRcnasccna.
Cipiao vcnccu. \cnccu o in|antc . Hcnriquc.
csdc logo a vida portugucsa sc tornou para outro
nortc. A mctropolc lusitana |cz-sc a arcc ou cidadcla,
uma Roma, do vastissimo imprio dos marcs, para
PORTUGAL NOS MARES 7
alm dos quais,ligados pcla cstcirados navios, patrias
llutuantcs,noslcavamascidadcs,asprovincias,osim-
prios,na|rica,naAmrica,nasia,ccomocstaocs
intcrmdias, cspcicdcgngliosdcstc sistcma, ummi-
lhardcilhascrguidasnavastacampinadc umoccano,
mare clausum intciramcntcnosso. Tambm a mctropolc
portugucsa, como o vclho Iacioarruinadopclo aban-
donodas grapas, curvavaacabca,ondcos sonhosdc
ambiao indclnida sc misturavam como scmprc aos
dclriosdomisticismoardcntc. Sosaoclaramcntccqui-
l ibrados os pcriodos dc mcdiania paclca. A ambiao
loi scmprc supcrsticiosa.
Nao cxistiria no cspirito contcmpornco da grandc
poca um scntimcnto dc protcsto contra a avcntura
Existiu,scmduvida.Adoissculosdcdistncia,naauro-
racnoocasodcsscdiadcslumbrantccmqucacivilizaao
cncarnou cm nos, o in|antc . Pcdro c Camocs, um co-
mcntandooqucsuccdcra,ooutro prcvcndoo qucviriaa
acontcccr, tm para a viagcm pica dos Portugucscs q
scntimcnto quc inspirava os vclhos lavradorcs do Iacio
quando |alavam pclabocarudc dc Catao.
Prc|crir as cmprcsas ultramarinas ao|omcnto da Mc-
tropolc cra para o in|antc . Pcdro trocar uma boa capa
por um mau capelo; c quando n'Os Lusadas sc canta a
partida dc \asco da Oama para a lndia.
. . . um velho, de aspecto venerando,
D 'um saber s de experincias feito
Tais palavras tirou do esperto peito:
6 glria de mandar, v cobia
Desta vaidade a quem chamamos Fama!
A que IOVOS de
;
astres detennil/as
De levar estes Reillos e esta gellte?
Que perigos dalgum 10 e premillente?
Que promessas de reinos e de mil/as
De ouro, que lhe fars to facilmente?
Que famas lhe prometers? Que histrias?
Que triwos? Que palmas? Que vitria?
8 OLIVEIRA MARTINS
Nunca, cmtcmpoalgum, a prudnciac oj uizodiri-
giram as socicdadcs arrcbatadas por uma miragcm ou
porumatcntaao, mormcntc quando miragcmc tcnta-
ao vm, como vinham a Portugal , das pro|undas
atracocs da naturcza, porvcntura do vibrardc algum
ccorcmoto naalmaclticadoPais, csobrctudododcs-
lumbramcnto quc sobrc as imaginaocs cxcrcia, ao
sair-scdorcgimcduro cdanobrcza|ortcda IdadcM-
dia a |ascinaao do ouro ultramarino.
r com a Rcnasccna quc sc abrc a idadc |ulva do
capitalismoc,salvoo dcvido rcspcito aos tcmpos,os-
culoXVI parccc-sc com o XIX. As modcrnas artcs da
agiotagcm lcmbram as cmprcsas das cavalarias anti-
gas, c os sindicatos dos navcgadorcs portugucscs, ncm
portcrcmumprincipc tcstadclcs, dcixamdcacudir
mcmoriapcrantcas avcnturasdchojc. Nao hapoisdi-
|crcna cntrc os |actos do sculoXVI c os da hnana
contcmpornca Ha, ha toda a di|crcna, os motivos
dctcrminantcs.
Ningum pcnsaqucosarmadorcs dcicppc, dcLi-
vcrpooloudcAmcstcrdao,gcntccrassamcntcinstigada
pclacobia, cquipasscmas suas|rotasdc piratas movi-
dos por ncnhum pcnsamcnto analogo ao quc lcvava
Colombo para ocstc, ou ao quc gcrminava ncbulosa-
mcntc no crcbro prcclarissimo dc . joao dc Castro.
Ahonracagloriadospovosmcridionaiscsta.qucsao
capazcs dc hcroismo no pcnsamcnto. s outros so o
dcmonstramobscuramcntcna acao. L adi|crcnacn-
trcosculoXVI cosculoXIX tambmcsta. quccntao
cram os mcridionais qucm lcvava o mundo consigo c
com o scu pcnsamcnto, ao passoquchoj clcvam-noos
povos do Nortc com o scu utilitarismo, dcsdc quc tor-
naram cm doutrina moral o instinto da ganncia.
Colombo ia atras do ouro salomonico, \asco da
Oama atras do comrcio do ri cnt c, c o i n|antc
. Hcnriquc na cmprcsa dc Ccuta, prologo da nossa
cpopcia maritima, cspcrara cncontrar a chavc dos rci-
PORTUGAL NOS MARES 9
nos doirados do Prcstc joao das lndias. Tudo isto
assim, mas a cobianao cra o motivocxclusivo, ncm o
dominantc. ilatar uma | ardcntcmcntcscntida, con-
quistar todoo mundo para o cus vcrdadciro, satis|a-
zcr lna|mcntc os instintos naturalistas c acalmar a
curiosidadc provocada pclo cnigma absorvcntc dc um
mar dcscnrolado diantc da vista c quc imaginaao
parccia como tcsouro cncantado, cis o quc no |undo,
bcmno|undo,arrastavaos Portugucscsparaanavcga-
ao.
Arrcbatava-os o murmurio das scrciasdo mar, can-
tando na vaga cspumosa quc sc partc contra as rocas
da Arrabida c dc Sintra, danando na arcia loura ao
soprodo vcnto. . .
Scntc c comprccndc cssa antiga atracaodooccano
qucm alguma vcz, do alto dos dois montcs quc sao as
scntinc|asdc Lisboa, scdcixou hipnotizar pc|a in nita
vastidao azul quc a luz c o vcnto animam, dando-|hc
movimcnto c cor. mar parccc cntao um scrvivo no
scu dorso azul dc cscamas douradas, um scr mcigo c
doccnogcmidoconstantcdasondasqucvmlanguida-
mcntcdcscnro|ar-sccomdclicia, bcij andoa praia,dor-
mcntcs dc amor.
Ainda hojc, apcsardc tudo, somos capazcs dc cvo-
car, num cs|oro dc imaginaao, cssas alucinaocs dc
outrasidadcs,c ccrrandoosouvidosaosrumorcsproxi-
mos, |cchando os olhos para vcr bcm, rcssuscitar na
|antasia um outro Adamastor com a |acc hcroica ba-
nhada cm sol c a barba solta ao vcnto cm anis on-
dulantcs quc trcmcm no cu como nuvcns, como qui-
mcras, comosonhos, comorclmpagos. . . Lsscmonstro
quc sorvcu a vontadc dc um povo tcm um phncado
cmSintraatocabodaRocacoutro naArrabidaato
Lspichcl, |ormando o arco triun|al por ondc cntra no
Tcjoamu|tidaodas|rotas abarrotadasdcouro. Com a
cabcacoroada dc nuvcns quc o sol trcspassanos scus
1 0 OLIVEI RA MARTINS
raios, outro Moiss ncstc Sinai da praia ocidcntal da
Luropa, rcccbc as tabuas da lci para conduzir o povo
clcito Tcrra da Promissao, abrindo os braos hcr-
culcos dc nortc a sul dc Portugal intciro, cava com as
suas garras aduncas todo o solo da Patria, dcspcdaa-
-lhc as cntranhas, arrasta a si c lana ao vorticc ras-
gadoa scus ps, os homcns, as casas, as vilas, a riquc-
za,a |ora, acncrgia,avirtudcantiga,todoo sangucc
toda a sciva dc um povo quc partc para aviagcmcan-
tando, c volta dcla cobcrto dc pcdrarias, csvaido cm
podridocs.
territorio portu-
gus.
ranos,que, durantea OuerradoRossilhao l 7DJ-
- 5) , tinhamos visto os Franceses apresarem-nos cerca
de 2OO navios, no valor de l OO OOO contos, viamos na
lranquia dos portos brasileiros arruinado o nosso co-
mrciomaritimo.DasortemiseravelaquePortugalen-
tao chegou vieram as revoluoes posteriores, a princi-
piar pelade l 82O. Nesse ano entraram no Rio l 5J na-
vios portugueses. Querem os meus ouvintes saber
quantos entravamantes Lm l 8O5, 8 l O, em l 8OG, G12,
em l 8O7, 777, em l 8O8, 777, em l 8 l O, l 2 l 5. Alguns
nmeros acerca do valor do comrcio esclarecerao
ainda mais este caso.
Exportao de Portugal para O Ultramar
Na dcada de 1 796 a 1 807, por ano, mdia . . . . . . . . . . . . . . " 3 760 contos
Na dcada de 1 807 a 1 8 1 7, por ano, mdia . . . . . . . , . . . . . . . . 756 contos
Exportao do Brasil para Portugal
Na dcada de 1 796 a 1 807, por ano, mdia . . . . . . . . . . , , . . 1 4 1 20 contos
Na dcada de 1 807 a 1 8 1 7, por ano, mdia . . . . . . . . . . . . . . . . 756 contos
Exportao de gneros do Brasil por Lisboa
Em 1 806 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 600 contos
Em 1 81 9 . . . , . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 600 contos
Secompararmosasimportaoeseexportaoessoma-
dasentrePortugaleBrasilnadcadade l 7DG- l 8O7eno
anorecentede l 871 aindasematenderadilerenado
valordamoeda) vemosquantosolreucom aseparaao
o nossocomrcio maritimo. Amdiaanualnoprimeiro
periodo de l 7 88O contos, a soma de l 871 de 71GO
contos.
40 OLIVEIRA MARTINS
A historia quctcmos vindocstudando diz-nos, pois,
mcusscnhorcs, variasvcrdadcs. iz-nosquca sombra
dc loras navais criamos o comrcio maritimo com o
ricntc. iz-nosquc, arruinadoc|c,achamosnosistema
mercantil pomba|ino c no Brasil novas lontcs dc pros-
pcridadcs. iz-nos |nalmcntc quc a lndia c o Brasil
nos vicram das viagcns c dcscobcrtas do sculo xv, c
quccssasviagcnssolorampossivcisporqucaprimcira
dinastia, c cspccialmcntc o govcrno dc cl-rci . Fcr-
nando, tinham criado uma marinha a sombradcuma
lcgislaao sabia.
os lrutosdcssamarinharcsta-nosaindaalrica, c
ha cm muitos a cspcrana dc quc cla possa por scu
turnoocuparo lugar quc tivcram a lndia c o Brasil.
Naotoqucmoscsscponto,qucnoslcvariaadivagaocs
longas. Nao podcmos discuti-lo mas podcmos a|rmar
qucnoslaltaoprimciroclcmcnto.osnavios| Scmmari-
nha, nao ha colonias. Colonias scrvidas por marinhas
cstrangciras sao quimcras, nao sao co|onias.
Nao dicil mostrar quc nao tcmos marinha digna
dcsscnomc, quandoobscrvamosquco tralcgodosnos-
sosportossocmumquinto scrvidopclabandcirana-
cional. Lis osnumcros rclativos ao ano dc l 871.
Importao; navios portugueses
estrangeiros
Exportao, navios portugueses
estrangeiros
5 251
2 1 021
5 077
1 6 91 5
Soma
Portugueses
Estrangeiros
10 325
37 936
E vcrdadcqucatonc|agcmdomovimcntodosportos
crcscc, vcrdadcquccm l 8G7cradc l 2 l J milm. cub. ,
c quccm l 871 dc J l l l quasc o triplo, mas olhc
qualqucrparaasbandcirasnaspopasdosvaporcs,olhc
para a quarta pagina dosj ornais, c conclua. Lisboa
umacstaao dc rclrcscos, um porto dc cscala. Lu pcr-
gunto sc vcm ao ilhu dc rocha, dcnominado Sao \i-
ccntc, cmCabo\crdc, porpassarcmaiosmilharcsdc
toncladascubicasdos paquctcs transatlnticos. scvcm
PORTUGAL NOS MARES 41
a cssc ponto a riqucza comcrcial corrcspondcntc Nao
nosiludamospoiscomoprogrcssodosmovimcntosdos
portos,ncmlhccxagcrcmosoalcancc, porquc Lisboa
a muitos rcspcitos como Sao \iccntc.
A mcu vcr, achamo-nos, salvaa dilcrcnados tcm-
pos,nasituaaodo sculo XIV, quando os cruzados to-
mavamLisboapor porto dccsca|a. s cruzados dcho-
j c sao QS steamers quc conduzcm os nossos gncros, os
nossos cmigrantcs, porquc nos nao qucrcmos, nao sa-
bcmos,ou naopodcmos cxcrccr cssc trabalho. Poisnao
sc dira quc sobra trabalho, quando a classc mdia
apclaparaassccrctariasporcmprcgos,cas populacs
rurais apclam para a cmigraao. Ncm sc dira quc,
tcndogcntc,portoscumalocalizaaonicanaLuropa,
nao tcmos aptidcs naturais paramarcar. A lcgislaao
do sculo XIV lcz o milagrc, porquco nao rcpctimos no
sculo XIX tanto mais quc rcpcti-lo o quc cstao
lazcndo as nacs quc pcnsam nos scus intcrcsscs
Mcus scnhorcs, nao ha utilidadc mclhordoquc o co-
mrcio maritimo. o navio o cxplorador do mundo.
Nao ha indstria supcrior a da construao naval, quc
alimcntatodas as outras, porquco navio uma casa,
uma cidadc. A nossa marinha agoniza, os nossos cs-
talciros acabaram.
Scavossapacinciaopcrmitc, cucitarci alguns n-
mcros.
Anos Navios Cap. m. c. Cap. mdia
1 870 24 2 8 1 3 669 1 34 m. c.
1 87 1 25 3 057 247 1 22,5
1 872 26 3 208 4 1 5 1 23
1 873 36 3 991 4 1 2 I I I
1 874 47 3 475 574 74
1 875 50 4 503 774 90
Crcscco nmcros dcnavios, nao ha dvida, mas di-
minui a capacidadc mdia. Cadavcz os navios quc sc
lazcm sao mcnorcs. Porqu Porquc so sc constrocm
iatcs dc cabotagcm c barcos dc dcscarga ou dc pcsca.
42 OLIVEIRA MARTINS
Franqucic-sclibcra|mcntcporqucnaoacabota-
gcm a todas as bandciras, c vcr-sc-a como at cssc la-
brico dcsaparccc|
Porquc morrc tudo Porquc tudo ca miscravcl-
mcntcabandonadoasortcdcumaconcorrnciacomos
maislortcs. Porquca marinhadcvaporbatcadcvcla,
c para criar cstalciros dc navios dc lcrro scria ncccs-
sario lazcr, mutatis mutandis, o mcsmo quc lcz . Fcr-
nandoparacriaros dcnavios dcmadcira. Porquc, cm
vcz dcsclazcro qucscdcvia, sc praticao invcrsodo
quc racional cj usto.
asvariastcntativasparaintroduzirnanossamari-
nhanaviosdc lcrro avapor, mcncionarci um caso au-
tntico, o da !niao Mcrcantil, companhia quc ins-
talouanavcgaaoavaporparalrica.Oovcrnosub-
sidiava-a com 75 contos dc ris ao ano, os lrctcs nao
davambastantc,o capita|nacionalcstavamalparado.
Qucsclczbrigou-scacompanhiaalalir. paraqu
Paradarnodiascguintco subsidiodcduzcntoscontos
porscrvioiguala umasocicdadcinglcsaquccomprou
cm praaos vaporcs dacompanhialalida.
Comprccndcisnaoassimqucdcta|modoas
coisas tm dc ir mal . Como havcra navios, sc nao ha
docas Comohavcra cstalciros, sc ainda cm Lisboa sc
visita ao domingo o lamoso diquc dcssc arscnal, quc
uma sccrctaria cncravada cm sccrctarias
Pcnscmospois bcm. ounosrcsignamosa scrcxclusi-
vamcntc lavradorcs, conlormc qucr a tcoria das apti-
docsnaturais,cconlormccstabc|cciaoTratadodcMc-
thwcn, ou qucrcmos scr mais alguma coisa, c cm tal
caso ncccssarioprotcgcra marinha-protcgcr tudo
ahnal|Qucrcissabcrquclugarocupamos,nos,aantiga
naaodalndia,noroldasnaocsmaritimas Luvo-|o
digo. pcnltimolugar. Lisaquia|istadoBureau Veri
tas para l 877- l 878.
PORTUGAL NOS MARES
MARINHAS
I nglesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Americana do Norte . . . . . . . .
Francesa . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Alem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SuecoNorueguesa . . . . . . . . . .
I taliana . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Russa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Espanhola . . . . . . . . . . . . . . . .
Holandesa . . . . . . . . . . . . . . . .
Austraca . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Di namarquesa . . . . . . . . . . . .
Grega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Americana do Sul . . . . . . . . . .
Turca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Be!a
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ASlatica . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Portuguesa . . . . . . . . . . . . . . . .
Libria e Tunisina . . . . . . . . . .
TONELAGEM
de vela
5 696 01 8
2 075 832
595 933
81 4 674
I 788 545
963 625
41 3 932
329 21 5
365 367
246 006
1 78 363
406 01 8
96 732
53 853
I I 275
1 9 381
103 1 05
642
de vapor
3 465 1 78
609 1 0 1
335 2 1 9
253 667
1 3 1 649
84 42 1
1 04 702
1 52 708
1 61 1 49
83 786
68 963
7 72 1
50 779
27 629
38 591
36 270
1 6 675
1 067
43
EFICAcIA
TOTAL'
4 604 381
1 024 267
454 405
41 6 602
489 354
274 1 46
1 84 980
2 1 8 55 1
1 89 229
1 32 988
1 04 635
88 924
70 1 23
38 399
40 81 6
40 946
37 299
1 1 95 .
Lis ai o miscravcl cstado a quc chcgamos. L nada
parccc quc cntcndamos ncccssario lazcr| L ao mcsmo
tcmpo, ncstapropriahora, os Lstados !nidos, a Alc-
manha, a Frana,a ltalia, apcsardcocuparcmos pri-
mciros lugarcs dcpois da l ng|atcrra, cntcndcm indis-
pcnsavclo qu Prccisamcntco qucnoshzcmos no
sculoXIV. A cstclomcnto da marinhadcvcmos o quc
somos, c qucmsabc talvcz quc, a naotcrsido
cssaprotccao, nao cstivsscmos hojclalandoaqui cm
portugus.
Mcus scnhorcs, quc sc pcdc, quc sc diz nos Lstados
!nidos Clama-sc aicontraas navigation laws, quc sa-
crihcaramanavcgaaoaconstruaonaval,proibindoo
cmbandciramcnto dc navios cstrangciros. Nos lcmbra-
mo-nos nao assim como o nosso rci . Fcr-
nandosoubcconciliaras coisas. sclamorcssaogran-
, Calculando-se em um quinto a eficcia de transporte da capacidade dos
navios de vela perante os de vapor, calculamos no total s por um quinto os
nmeros da primeira coluna para os somar com os da segunda.
44 OLIVEIRA MARTINS
dcs na Amrica contra o statu quo. Nao comprccndcm,
ncm admitcm ai, quc as marinhas cstrangciras possam
disputara nacional o transportcdosprodutos. Lmjanciro
dc l 87Dcntraram cm Nova !orquc51navios.dcsscscram
2OJ inglcscs, dcoutras marinhas l DO, c amcricanos so l 5l .
s Amcricanos acham monstruoso quc lhcs caiba so a
quarta partc do tralcgo. nos achamos natural tcr apcnas
o quinto. Pcdcm-scaiprovidncias,ora-sccmccntocdcz
mi|hocs dc dolarcs o lrctc pago cm dcz anos as marinhas
cstrangciras. L, no Congrcsso, o scnador Blainc propos o
cstabclccimcntodcprmiosdcnavcgaoparaosnaviosdc
vaporconstruidos noscstalciros dosLstados!nidos.
Falci dos Lstados !nidos, lalcmos agora da I talia.
Lm l 8G7opcssoaldamarinhamcrcantcitalianacradc
l 7O 8 l G individuos, cm l 87G tinha subido a 2O8 GJ l ,
isto , aumcntara 2O por l OO. matcrial corrcspon-
dcntc cstc.
1 865 cap. (m. 3) de vela 658 1 02 de vapor 22 1 35
1 876 I 020 488 57 881
As construocs navais loram.
Em 1 865
1 866
1 867
1 876
58 1 40 m
'
70 022
96 01 0
87 691
L apcsar dc todo cstc progrcsso os armadorcsi talia-
nos qucixam-sc, lazcm-sc inquritos, propocm-sc lcis
analogas aqucla quc a Frana votou rcccntcmcntc.
Tambm a Franascqucixavadcvcrqucoscutra-
lcgo maritmo cra cm dois tcros clcctuado por cstran-
gciros l 8752D% cm navios lranccscs, 7 l %cm na-
vios cstrangciros) cosclamorcsloramtaisc tantosquc
sc tornou lci o projccto aprcscntado c quc cstabclccc.
l . s prmios dc construao, quc sao dc lacto um
drawback dos dircitos das matrias-primas importadas.
PORTUGAL NOS MARES 45
Lsscs prmios sao.
GO lr. por ton. dc arqucaao bruta para navios dc
lcrro ou ao.
2O lr. por t on. dc arqucaao bruta para navios
dcmadciradc maisdc 2OO ton.
l O lr. por ton. dc arqucaao bruta para navios dc
madcira dc mcnos dc 2OO ton.
1O lr. por ton. dc arqucaao bruta para navios mis-
tos.
l 2 lr. por ton. dc maquinas c aparclhos.
2.A suprcssao do dircito dc importaao dc navios
construidos lora dc Frana.
J. s prmios dcarmamcntoounavcgaao a razao
dc l . 5O lr. por ton. c l OO milhas dc pcrcurso para os
navios quc sacm do cstalciro, baixando o prmio, por
ano, O, O75lr. paraos dcmadcirac mistos, c O,O5para
os dc lcrro.
1. Aumcntodc l 5% sobrcosprmiosquandoosna-
vios construidos lorcm prcviamcntc aprovados pclo
Mi nistrio da Marinha.
5. Rcquisiao para o scrvio do Lstado cm caso dc
gucrra.
G. Abono dc 2% dos prmios as tripulacs.
7.Transportcgratuitoda corrcspondncias.
Lis aio quc a Frana lcz, cis a lci a sombra da qual
singramhojcno marnovaslinhasdcvaporcs. Lntrc nos,
nada absolutamcntc nada sc qucr lazcr. L, com clcito,
nao ha razao para nos qucixarmos dos Oovcrnos. uvc
algum os armadorcsqucixarcm-sc uvc algum quci-
xarcm-scosmaritimosLu nao ouo, ccrcioqucnao tc-
nho ouvidos maus. Porqucscra quc ningum sc qucixa
A razao simplcs. s maritimos cmigram, somcm-sc,
abandonamumpatriaqucnaosabcdar-lhcsosmciosdc
ganharavida. Losarmadorcsliquidam,vcndcm,oudci-
xamdcrcnovaromatcrial dcstruido, ccmprcgammclhor
o scu dinhciro no bancos c nas inscrics.
46 OLIVEIRA MARTINS
julguc qucm quiscr as incvitavcis conscquncias
disto. Pcnscqucm quiscrnosrcmdios. Luindiqucio
quca historia, a nossahistoria, patcntcia, c indiquci-o
naccrtczadcquc nao ha-dc scrscguido.
ndia.
, Mazalquibir, nos nossos cronistas.
PORTUGAL NOS MARES 59
si cl o|moct hcbbcn. csc slach gcschicdc op sintja-
cobs dach anno prcditto.
atslotlcytccnmijl vandicstadgcnhocmtcracn
cndcdaircomcnvcclquadckcrstcncocpludcnvan\c-
ncctgcn cndcOcncucncndcvcrcopcndcnturckcnhar-
nas bosscn cndcundcr tuych om tcghcn dic kcrstcn tc
vcchtcn cndc si hcbbcn dacr hacrstapcl .
caramcomcus. Istabatalhadcu-scnodiadc S. Tia-
godo ano prccitado' .
castclo csta a uma milha da cidadc chamada
cracn' c hamuitos mcrcadorcs, cristaos pcrvcrsos dc
\cncza c dc Onova, qucavaovcndcraos turcosar-
maduras complctas, arcabuzcs c muniocs para com-
batcrcm os cristaos. A tm os scus armazns .
I A armada que em 1 501 foi contra os Turcos, em auxlio dos Venezianos,
compunha-se de 30 naus e outros navios, podendo assim muito bem chegar
ao nmero de 70 de que fal a o texto. Era seu capito D, Joo de Meneses
(e no Vasco da Gama), filho do conde de Viana e que el-rei D. Manuel
premiou com O ttulo de conde de Tarouca. Levava a armada 3500 homens
de guerra, sendo o primeiro objectivo da expedio a tomada do castelo de
Mazalquibir (Mers-el-Quibir), que sobre o mar defendia Oro.
Saiu a armada de Lisboa a 15 deJunho de 1 50 1 , e, chegando em frente de
Mazalquibir, andaram trs dias no mar esperando que o tempo permitisse
o desembarque.
A 23 de Julho (o texto diz 25, que o dia de S. Tiago) efectuaram-no
e deram o assalto sem ene'mtrarem resistncia: mas depois (conta Gis) que
os tiveram encravados, e cegos no que cuidavam fazer, e os verem andar j
como vencedores, espalhados ao redor dos muros, caram de dentro quatro
centos (mouros) de cavalo, homens que em seu trajo pareciam nobres e
acompanhados de peonagem, os quais deram com tanto esforo nos nossos,
que sem nenhuma resistncia, e com muita desordem, os fizeram todos reco
l her para os batis, etc.
Malogrado o assalto, retirou a armada para Alicante, indo depois aportar
a Cagliari, na Sardenha, e, cruzando no Mediterrneo em frente de Tunes,
apresou dois galees de Gnova que iam para Oro. Da Sardenha foi a
armada Siclia, da a Corfu, reunindo-se s frotas venezianas, para a defesa
de Negroponto, que o Turco ameaava. Desistindo o sul to do seu ataque, o
conde de Tarouca deixou Corfu e fez-se de volta ao Reino, chegando a Sa
gres no dia de Natal, e entrando logo em Lisboa. V. Gis, Grol. dei Re dom
Emm. p. I, cap. LI e LI I ; pp. 62-5 da ed. de 1 749.
2 Oro, na costa de Argel.
60 OLIVEIRA MARTINS
jC wasscsmacndcnacndickustvanbarbaricn,cndc
lcct vccl armocdc indic stradc.
jntiacrxv. C. cn twcc dcn. x. dachin Fcbruario so
vocrcn wi wt dic riuicr van Lisbocn cndc scttcn ons
kocrs naIndicn.
atccrstlantdatwij vondcn was gcnhocmt Kcnan
cndcsij nvcclcylandcncndcbchorcnmccstdcconinck
vanspacngcncndcsijnwcl . ij . C. milcdvadpocrtcga| .
Wi sijn van dan ghcuarcn cndc hcbbcn ons kocrs
cmorci-mc scis mcscs na costa da Bcrbcria c so|ri
grandcs misrias no Istrcito J .
Noanodc l 5O2, dia l OdcFcvcrciro,largamosdorio
dc Lisboa, tomando o caminho das ndias '.
A primciratcrra quc cncontramos chama-sc Kcnan'
c haamuitasilhas, namaiorpartc pcrtcnccntcs aorci
dc Ispanha' c quc dcmoram ccrca dc 2OO milhas dc
Portugal.
Largamos, dirigindo o nosso rumo para sudocstc, c
I De Gibraltar. Infere-se daqui que o marinheiro flamengo no acompa
nhou a frota na sua viagem a Corfu: de outro modo t-lo-ia dito. Provavel
mente fcou pela costa depois do asssalto malogrado ao castelo de Mers-el
-Quibir.
2 A expedio de 1 502 teve por fim imediato vingar as afrontas sofridas
p
or Pedro lvares Cabral em Calicut. EI-rei decidira tornar a envi-lo
lndia mas resolvendo destacar da armada 5 navios para ficarem no Oriente
sob o comando de Vicente Sodr, s presas, Cabral recusou ir; e foi em seu
lugar Vasco da Gama, sobrinho de Sodr, com 1 0 navios. Partiram as duas
armadas a 10 de Fevereiro de 1 502, como se diz no texto: Vasco da Gama
levava j o ttulo de almirante do mar da ndia; e a 1 de Abril partiam mais
5 naus, sob o comando de Estvo da Gama, primo-irmo do almirante.
V. Gis, Crn. , p. I ; c. 48; pp. 38-9.
3 Kenan quer dizer cabo No, ou Bojador, transposto em 1 429-30 por Gil
Eanes.
As Canrias, que todas vieram a pertencer Espanha depois da malo
grada expedio normanda de Bethencourt. V. Hirt. de la prm. descouverle et
cOllquesle des Callaries, jaile ds I'all 1402 por Messire Jean de Bel/ellcourl c/amb. du
roy Charles VI etc. Paris, 1 630. O infante D. Henrique, cujos mareantes apor
taram s Canrias, requereu a el-rei de Portugal o senhorio dessas ilhas, mas
nunca houve nelas domnio portugus. V. Azurara, Crn. da COllquisla da
Guin, cap. 79 a 82, e 84.
PORTUGAL NOS MARES 6\
ghcsctsuydcn tcn ocstcn. Lndcsijnghccomcnd totdic
capcdacrwibinacghcblcuvcnwarcncndcisvanPocr-
tcgacl wcl v. C. milcn. acr locpt dat volc al nacct
manncncndcvrouwcncndcsijnswart.Lndccnhcbbcn
ghccnscacmtc want si cndragcn gccn clcdcr cndc dic
vrouwcn houdcn harcn manncn ghclijck sccminkclcn.
Si cnwctcngoctnochquact.
cn. v. dachinMacrtchcbbcnwij onskocrtsghcsct
suytwcst hondcrt milcn in dic zcc.
cnXXIX, dachinMacrtcsovocrcnwiindiczccwcl
xij . C. milcn dan Pocrtcgacl cndc dairvcrlorcnwi dic
wvagcn cndc dic sonnc was boucn onsc ho|t sodat wi
ghccn scim o| scac van ghcncn dingcn mochtcn sicn
noch ghccn hcmcl tcikcn dcrij . dach inApril.
!n dcsc zccsagcn wi visschcnvlicgcnmctvolghclcn
alsovcrrcalsmcn mctccnarmborstmachschictcncndc
chcgamos aoCabo' , juntodoqualnos dcmoramos. csta
accrcadc5OOmi|hasdcPortugal. sindgcnasdatcr-
ra andam complctamcntc nus, homcns c mulhcrcs, c
saoncgros. csconhcccm o pudor, pois nao usam vcs-
turio, c as mulhcrcs c os homcns tm coito como ma-
cacos c nao tm noao do bcm, ncm do mal.
Nodia5dcMarodirigimosanossarotaparasucstc
atccrcadc l OO milhas no alto mar.
A 2D dc Maro a navcgaao lcvara-nos a mais dc
l 2OO milhas dc Portugal, c ja pcrdramos dc vista a
!rsa Maior. Sol cstava a prumo, dc sortc quc coisa
alguma tinha sombra, c nodia2 dcAbrilja nao tnha-
mos nocu ponto algum dc rc|crncia.
Ncssc mar vi pcixcs quc voavam como passaros, a
distncia dc um tiro dc bcsta. sao grandcs como arcn-
I Cabo Verde, descoberto em 1 444.
2 Sobre os costumes indgenas, v. as Navegaes de Lus de Cadamosto, na
CoI. de Not. para a Hist. e Geogr. das Na. U/tram. publ. pela Academia Real das
Cincias de Lisboa, tomo I I , I.
62 OLIVEIRA MARTINS
sijngrootghcli| cccnmakcrcclo|ccnharinco|ccnsar-
dijn. Lndcwcl dric hondcrt milcn durcndc saghcn wi
swartmccuwcnmitwittcborstcncndchaddcnstacrtcn
ghclijc cwancn cndc sijn grotcr dan wooduucn. dcsc
vangcn dcsc vlicghcndcvisschcn al vlicghcndc.
cnXI. dachinAprilwarcnwisocvcrrcdatwisagcn
optcn rcchtcn middach dic sonnc int noordcn.
pdicsclcutijt cnhaddcnwigccnhcmcltcikcndacr
wions mcdcbchclpcnmochtcnnochsonncnochmanc
dan ons compassccndcons kacrtcn.
acrnac quamcnwiinccnandcrmccrdacrcnwas
nictlcucns innoch visch nod vlcyschc yct andcrs.
cnxx. dachinAprilquamonsdicwintcontrarivij|
wckcnlanccndcbrochtconswtcnrcchtcnwcchduscnt
milcncndcdacrwarcn wij wclxij . daghcn datwi lant
nochsantcnsagcn.
cn. xxi| . dachinMcycwastdacrwintcrcndcdicda-
gcncnwarcndacrmcrachtvrcn lanccndctwas scrgrotc
qucs ou sardinhas. L durantc uma navcgaao dc mais
dc JOO mi lhas, vimos gaivotas prctas com pcscoo
branco. Tm a cauda como a do cisnc, c sao maiorcs
qucpombos . caavamospcixcs-voadorcsamcdidaquc
cstcs sc lcvantavam.
A l l dc Abrilcstavamostaolongc, qucao mcio-dia
cxactovamos o Sol pclo nortc.
jacntaonaotnhamosnocupontoalgumporondc
nos guiasscmos . ncm Sol, ncm Lua, apcnas a nossa
bussola c as nossas cartas dc marcar.
cpoischcgavamosaoutromar,ondcnaohaviacoi-
sa viva. ncm carnc, ncm pcixc, ncm |ossc o quc |ossc.
A 2OdcAbrilo vcnto|cz-sccontrario c durou assim
porcincoscmanas,lanando-nos l OOOmilhaspara|ora
do nosso rumo, ccstivcmosbonsdozc dias scm vcrtcr-
ra alguma.
A 22 dc Maio cra Invcrno ncstas paragcns c o dia
somcntc durava oito horas, c houvc um grandc tcm-
PORTUGAL NOS MARES 63
tcmpccst van rcghcn van hagcl vansnccvan donrc van
blixcm. cn hcmcl stont opcn tcghcn dic capcdc Bocn-
-Spcranci cndc was onwccdcr. Als wi ghccomcn warcn
omdic capchcbbcnwi] ons kocrsghcsctnocrtocst.
cnx. dachinjuniosaghcnwiwcdcromdicwaghcn
cndcdic noortstcrrc cndc haddcnwcdcrkcnnisss van-
dcnhcmclwacrom dat wi sccrvcrblij t warcn.
cn xiiij . dach injunio quamcn wi acn ccn stat gc-
nhocmtSca|al cndcdacrdacrbcghccrdcnwij tc copcn
cndc vcrcopcn mcr si cn wildcnt ons nict ghcdoghcn
wontsigrotcsorghc hcbbcnvocrPacpianswatcr dacr
comt ccnriuirwtPacpianslantwantPacpianslantlcit
binncndatlantbcslotcnvandic mucrcncndccn hcch
gccnwtgancvandiczccdandycriuicrvanSca|al dac-
romwarcmsivcruacrtanxthcbbcndcdatwidicnwcch
poralcom chuva, saraiva, ncvc, rclmpagos c trovocs .
cu clarcava para o lado docabodaBoa Lspcrana,
c o tcmporal continuava. Aproximando-nos do cabo,
dirigimos o rumo ao nordcstc' .
A lO dcjunho ncm vamos a !rsa Maior, ncm a
LstrclaPolar,cdcsconhccamoso cu, oquc nospunha
cm gravc cmbarao.
A l1 dcjunho achamo-nos diantc dc uma cidadc
chamadaSca|al ctratamosdcncgociar,oqucnosnao
|oi pcrmitido, porqucos naturais tinhagrandcsrcccios
do ladodos rios dos pacpianos' Haa um rio'vcm da
tcrrados pacpianossituadaparao intcrior ccrcada dc
muralhas,cqucnaotcmoutrasadaparaomardoquc
o riodcSca|al. L osnaturais tcmcm qucospacpianos
I No cabo das Correntes, Vasco da Gama mandou Vicente Sodr, seu tio,
com onze velas das da companhia que o fossem esperar a Moambique,
porque com as quatro queria i r a Sofala ver o stio e o porto, e modo da gente
da terra. -Gis, Crl. , p. 889.
2 Sofala.
, Nos sertes de Sofala ficam os antigos reinos de Manica e Quiteve.
Os rios da costa de Sofala so ao sul o Sabi, cuja foz est em 23, e ao
norte o Pungue e o Busi, que desembocam em 1 9, 30'.
64 OLI VEIRA MARTINS
vindcn mochtcn wantdic conincvan Sca|al hclt altij t
ocrloghc tcghcn Pacpian.
Wantwisprakcn mitvolckwtPacpianslantdi dacr
ghcuanghcn warcn cndc warcn hacrluydcn saluocncn
wantPacpianslantoucrulocytinsilucrgoutcndcghcs-
tcntcn cndc rijcdommc cndcdcsc stat lcyt. cccc. milcn
van dic cacp dc bocn spcranci .
\an dacn si| n wi gkcuarcn (sic) acn ccn cylantghc-
nocmt Miskcbij ccndc lcit. cc. milcn van Sca|al cndc
tlantisgcnocmtMacrabitccndcdacrcnkcntmcngccn
gclt mcr si mangclcn gout silucr om andcr goct.
cn xviij . dach injulio sijn wi van dacr ghcuarcn
cndcsij nghccomcn acn ccn conincrijcghcnocmt Hylo
cndcdacris ccnrijcconinc. cndcdicn hcbbcn wi bcd-
vcnhamadcscobrircssacstrada, porquco rcidcSca|al
andava cntao cm gucrra com os pacpianos'
Tratamos com os naturais da tcrra dos pacpianos
qucacstavamcativos,ccramtratadoscomocscravos.
Ista tcrra dos pacpianos abundantc dc prata, ouro,
pcdras prcciosas c outras riquczas, c cstc rcino csta a
1OO milhas do cabo da Boa Ispcrana.
a vclcj amos para uma ilha chamada Miskcbyc',
csta a 2OO milhas dcSca|al,c a tcrra chama-sc Macra-
bita, nao sc usa a mocda, troca-sc o ouro c a prata
como as outras mcrcancias.
Largamosdailhaa l 8dcjulho, chcgandoa umrci-
nochamadoKilo' rcidcstatcrrariqussimocobri-
gamo-|oapagaraorcidcPortuga|umtributoanualdc
l 5OOmcticais' CadamcticalvalcD xc|ins c1dinhciros
I Ao tempo desta viagem, isto , antes das conquistas na costa, o litoral e
seus portos eram domnios dos rabes da ndia que tinham repelido os na
turais para o serto. Desses antigos sultes, ou xeques do Oriente africano, o
de Zanzibar o nico ainda restante.
2 Moambique, onde se reuniu outra vez toda a frota para a Quloa.
, Quloa.
' Chegando a Quloa, onde Vasco da Gama ia em som de guerra, pouco
depois aportou a tambm Estvo da Gama, que de Lisboa partira em
PORTUGAL NOS MARES 65
wongendat hi den conincvan Poertegael moet geuen
iaerlicx xv. c. matcallen. elcmatcalvlaems ghe|t, ix. S
iiij . d. noch heehhi van den seluen coninceenbannier
in een teyken dat hi hem kentvoer sijn heer. Merdoe
dieconincwtsij nho|quamsoworpensihemmitwater
de moeda D amenga. Alm do tributo entregou mais
uma bandeira comoprovadevassalagem do seureino.
I quandooreisaicomasuacorte,deitam-lheaguae
ramos sobre a cabea, muito alegres, batendo com as
maos, cantando e danando. rei e todo o povo, ho-
Abril. As foras navais de Vicente Sodr, de Vasco e Estvo da Gama
compunham-se de dezanove navios, faltando um que se tresmalhara na via
gem. O xeque de terra, assustado, veio a bordo, onde Vasco da Gama o
prendeu, impondo-lhe vassalagem ao rei de Portugal, e o pagamento de um
tributo, ou preas, de 2000 meticais de ouro -diz Gis, Crl/. (p. 89) .
O texto diz 1 500, e o texto que est exacto. No padro de j uro lavrado a
favor de Vasco da Gama, depois desta segunda viagem, e em remunerao
dos servios feitos, l-se:
EI-rei de Quloa rei mouro o primeiro da entrada da ndia por o no
achar to inteiro nas coisas de nosso servio como por suas cartas e mensa
gens nos tinha enviado dizer, submeteu (Vasco da Gama) a nosso servio e
obedincia e o fez por fora nosso tributrio com mil e quil/hel/los meticais de
ouro em cada um ano de que logo a paga daquele primeiro ano lhe fez .
Padro de 20 de Fevereiro de /504, na Coi. de leis da Div. Pub. Porto 1. p. 1 3 1 .
Quanto valem as preas de Quloa?
O metical, diz o texto, vale 1 1 2 dinheiros; e cada marco de prata amoe
dado valia no princpio do XVI sculo (Leber, Essai, etc. , p. 1 04) 2934 dinhei
ros. Havia pois 26 ou 27 meticais por marco. O valor do marco ao tempo de
el-rei D. Manuel era de 23 1 0 reais brancos ou (x5,4) rs. 1 2 474 (Arago,
Descr. Geral et c. , I I p. 241 ) . O tri buto valeria pois 1 500/26 x 1 2 474
rs. " 1 8 7 1 1 $000. E como a eficcia equivalente do dinheiro, do princpio do
sculo XVI para a actualidade, quintuplica pelo menos (Leber, It supra), se
gue-se que representaria hoje cerca de 95 contos de ris.
Com o ouro de Quloa mandou el-rei D. Manuel fazer a custdia de
Belm, primor de ourivesaria nacional.
O padro dej uro doado a Vasco da Gama em 1 504 era o segundo; pela
primeira viagem tivera o padro lavrado em 10 de] aneiro de 1 502 ( Coi., etc.
p. 1 29) . O da primeira viagem era de 300 000 reais, o da segunda de 400 000
reais. Ao todo 700 000 reais, que razo de 54 rs. cada real (Arago, jut
supra) ) fazem 3780$000 rs., os quais tambm muitiplicados por cinco do a
equivalncia de quase 1 9 contos de r is actuais.
Esta renda no de mais para o descobridor da ndia; mas no se pode
tachar de mesquinho o soberano que a doou.
66 OLIVEIRA MARTINS
enderij s ouersijnhoe|tendewarenseerblideendeslo-
eghenhaerhandeendesongenendesprongenrechtop.
ie conincendeal tvolcloeptnaectmannenendevrou-
wen mer hebben een cleet voer haer scamelheyt ende
gaenhemalledaghewasschenindiezee. aersijnos-
sen sonderhoernenmer hebbenop haer ruggheghelij c
een sale. aer sign oecscapen metgrote staerten dair
gheen been in en is ende die start is beter dan ha||
tscaep. aersij noecbontecrayenendesijnswartende
wit. aer wassen oec vighen ende sijn wel van twee
hant breet.
en. xxdachinjuliovoerenwij vandaenendequa-
menaeneeneylantghenoemtMelijndeendeishondert
milen van kilo (sic) . Merwi hebbenghemist ende sij n
ghecomen tot die cape sint-maria, ende hebben onse
mens e mulheres, andam nus, embora tragam a cinta
uma |aixa, e vao todos osdias banhar-se ao mar. Ha
boissempaus, ecomumaespciedecorcovanolombo.
Tambm ha carneiros com o rabo tao grosso como
nunca seviu, e cujorabovale mais do que metade do
carneiro.Tambmhacorvos quesaobrancose pretos.
Tambm se cultivam cebolas que tm quase dois pal-
mos de dimetro' .
Partimos dai a 2O dejulho e chegamos a uma ilha
chamadaMelinde',queestaa l OOmilhasdeKilo. Mas
nao a vimos e seguimos para o caboSanta Maria' A
re|rescamos erenovamoso aparelho, e tinhamosainda
que atravessar umgol|o de quase 7OO milhas delargo.
eixamos entao a terrados Paepianos e chegamos em
I Provavelmente os bul bos da Silla marilima; n. de Beljeau.
, De Quloa foi dom Vasco por acaso das correntes ter a uma enseada,
oito lguas abaixo de Melinde, e posto Que desejasse de ver a el-rei, para lhe
gratificar a boa companhia que lhe fizera da outra vez, o no pde fazer,
contudo el-rei o mandou visitar por um degredado por nome Cuiz de Mou
ra, que ali deixara Pedro lvares Cabral. Feita aguada e caragem se partiu
pela a ndia - Gis, Crl. p. 89.
, Na ponta oriental de Socotor: o Ras-Mory.
PORTUGAL NOS MARES 67
dingendairgesteltendewimoestendairouereengolue
wel. vij . c. milenvij t. aerlietenwi Paepians |antleg-
gen end tlant van Marabia en was den xxx. dach in
i ulio. Lnde wiwarenvandaergheuaren c. milendoe
s etten wi onskoers noertoest.
Men sal weten datvanden april tot septemberaltij t
daerwinteri s endediewintwaytdansuytoestaltijt . Ln
van september totten april ist
n
dia chamam ;ibeth, donde os Franceses fizeram civelle.
76 OLIVEIRA MARTINS
grienden. Lnalleiaersciltmendieca neelendehoe hi
dunreendenieuweeissosibeterisiesrechtesome ris
in december ende in ianuario.
en. vij . dachinFebruariososloeghenwiettenco-
ninc van Calcoen met xxxv. scepen behaluen di roey
scepeninelcroeyscipmochtwesen Ixor. Ixx. manen
wij en hadden bouen xxij. man nyetende god ga|ons
die graci ende wi sloegen ons daerdoer. Lnde namen
daertweegrotescepenvanhemendesloeghen altvo|c
dootendebradendiescepenvoerdyestatvanCalcoen
daer die coninc teghen woerdich was. Lnde des an-
derendaechsghinghenwiwedertseylnaCannairende
mos, e todos os anostirama casca dacanela,pordel-
gadaque seja, e quanto mais novamelhor . Lstio
verdadeiro emezembroejaneiro.
A l 2 deFevereirotivemosumabatalhacomo reide
Ca|coen' , que tinha trinta e cinco naus sem contar as
galsderemos. LmcadaumadessasnaushaviadeGOa
7O homens, e nos so tinhamos 22, e com isso, graas a
eus,vencemo-los,etomamosduasgrandesnausede-
pois detrucidarmostodos os que as tripulavam, quei-
mamosos naviosdianteda cidadedeCalcoen em pre-
senadorei,e nodiaseguinte zemo-nos develapara
I Em Coulo, onde Vasco da Gama estava, veio o de Calicut acomet-lo
com trinta e quatro paraus (Gis), pondo-o em grande risco, tendo de picar
as amarras e fazer-se ao mar, perseguido sempre pelos paraus. Por fortuna
apareceu Vicente Sodr, que o almirante mandara chamar ao Norte, e refor
ado destruiu a frota de Calicut queimando tudo perante a cidade.
Depois o almirante estreitou laos de amizade com o de Cochim que o de
Calicut queria trazer a si, e largou para Cananor com dez naus carregadas
a buscar trs que l estavam carga . Saram-lhe ainda ao encontro vinte e
nove naus de Calicut e deu-se a segunda batalha, tomando duas naus e
fugindo para terra as restantes. Acharam-se nestas naus algumas coisas de
preo, entre as quai s havia um dolo de ouro que pesava trinta arrteis, de
figura mui to monstruosa que ti nha por olhos duas ricas esmeraldas, coberto
de um mantu de ouro de martelo, bordado de pedraria com um rubi no
peito do tamanho da roda de um cruzado. E vazias, incendiou as naus,
seguindo para Cananor. -Gis, Crn., p. 92.
PORTUGAL NOS MARES 7 7
maecten ons redet evarrennae Portegael. itgeschie-
de anno. xv, c. en. iij . opten, xij dach in Februario.
Oen. xxij . dach id Maert nader sonnen onderganc
was sonoorden endewiverlorendienoortsterreopten.
xiij . dachin Maerte.
Wi vonden opten xxvi. dach in Maert. ij . eylanden
merwienwildendairnietaenomdatwimitcostelicke
goedengheladdn waren ende als tvolcvanden landen
dat sangent dat wi daer niet en quamen maecten si
grootvierdatwi aencomen souden.
ptenx. dachinAprilsosagenwiveder)Paepians
lantendedoehebbenwi. xlviij . dagenoptgollgeweest.
Oen. xiij . dachinAprilsosagenwidatlantvanMes-
kebijl voerolghescreuenendedaerlaghenwitottenxvj
dachinjunio ende wi sijn van daen tseyl gegaen ende
dan sijn die dagen alder cortste.
Cannaer depois de tudo preparado para regressarmos
ao Reino. quetevelugarem l 5OJ, a l 2 de Fevereiro'
A 22deMaroo Sol,nopoente,lcava-nosaonorte,
desde l J deMaroperdramosdevistaaLstrelaPolar.
A 2GdeMarochegamosavista deduas ilhas onde
nao quisemos desembarcar porque vinhamos alastra-
dos de mercadorias preciosas, e quando os naturais
viramquenosnaoqueriamosdesembarcar, acenderam
umagrande logueira chamando-nos.
A l Ode Abril tornamos a ver as terras dos Paepia-
nos, eja tnhamos quarenta e oito dias no gollo.
A l JdeAbrilvimosdenovooreinodeMeskebailde
queantesselalou,edemoramo-noslaat l Gdejunho,
dia em que largamos velas. nesta poca em que os
dias sao mais curtos.
Ha um grande reino, por nome Coloen que prece-
I Gis pe a partida para o reino a 28 de Dezembro de 1 502 com treze
naus carregadas de especiarias e de outras riquezas , Vicente Sodr ficou
com ordem de se manter na costa at Fevereiro, observando o de Calicut.
78 OLIVEIRA MARTINS
aer leyt een grott coningrij c ghenoemt Coloen
voerscreuen oaer wassen oie paerlen ian manier van
woestereninooiezee,meroiezeeenisboueniiij . o|vijl
vaemni etoi eqLnoeoaerzinvisschers oiesemi thou-
tenpramenvisshen settenoeoiepramenophaermont
o|nose enoevallen oan onoer water want si moghen
we|eenquartiervaneenvreono er) water. enos a's si
wat gheuangen hebben comen si bouen enoe so voert
an.
en. xiiij . oachinjuniobeegonstonsbrootenoevi-
tali te begheuen ende wi waren ooe noch wel xvij C.
enoe Ixxv. milenvan Lisboen.
en. xxx. oach injunio so vonoen wij een eylant
enoe oarsloegenwi wel. ii| . C. mensche ooot enoe vin-
ghenoer veel enoe namen oair water enoe voeremvan
oaeroen eersten oach in Augusto.
enxiij . oachinAugustosagenwiweoeroyenoorts-
terre enoe ooe haooen wi wel noch. vi. C. milen van
Poertegael.
Int. iaer. xv. C. en. ij . verloren oie onghelouige C.
enoe Ixxx. scepen mere en haooen si oie scepen niet
oentementeoescrevemos. Ai crescem as prolas numa
espcieoeostrano|unoooomar. pormomarnaotem
mais oe quatro a cinco braas oe pro|unoioaoe e ha
pescaooresquepescamasostrascomcestosoemaoei-
ra. Poemoscestosnabocaelogooescemaagua,oebai-
xo oa qual pooem conservar-se um quarto oe hora, e
logoquepescaramalgumacoisasobemeassimsucessi-
vamente.
No oia l 1 oejunho comeou a |altar-nos o pao e
viveres, e ainoaestavamos a l 78Omilhas oe Lisboa.
AJOoe junhoencontramosumailhaonoematamos
mais oeJOOhomens,cativanooumgranoe numero. Ai
hzemos aguaoa e partimos no oia l oeAgosto.
A l J oe Agosto tornamos a ver a Lstrela Polar e
ainoa estavamos a GOO milhas oe Portugal.
PORTUGAL NOS MARES 79
quijtgheweestsohaddenwidaerqualigtaengheweest
wantsiwarenonse vianden.
Lnde alsoequamenwywederombehouden i nPoer-
tegael.
L ORACIAS
No ano de l 5O2 os in is perderam l 8O naus, e se
estas nao |ossem perdidas malnos iria a nos, porque
eramintmigos.
L assim regressamos saos esalvos a Portugal
DEO GRATIAS
I Conta Gis que no temporal, volta, no cabo da Boa Esperana, se
desgarrou da conserva a nau de Estvo da Gama e D. Vasco chegou com
as outras a Lisboa no primeiro dia do ms de Setembro do ano de MDIII"
( 1 503) . D. Estvo da Gama chegou a Lisboa seis dias depois ( p. 29) .
A MAR!NHA PRT!O!LSA NA LRA
AS CNQ!lSTAS
I
Livro das Gmndezas de Lisboa, escritonoreinadode
FilipeI I , uminteressanteensaiodeestatisticaportu-
guesa,emumapocaemqueoReino,emborajaclara-
mente em ruina, apresentava ainda esse caracter de
emporio colonial so de todo perdido com os tratados
anglo-holandeses no tempo de .joao!\, e a custa
dos quaisseobteveaseparaaode Lspanha. sdocu-
mentos dessa poca podem, portanto, dar-nos ainda
umaideia decomo as coisas eram cinquenta anos an-
tes, isto , na segunda metade doXVI sculo.
Nicolau de liveira, o autor do Livro, |ala assim da
Ribeira das Naus' .
nde se |azem e consertam muitas e mui grandes
naus para a navegaaoda lndia, e peloque cada uma
custapodeserconhecida suagrandezadequem as nao
tem visto, porque posta uma destas naus a vela com
suas enxarcias, e ncoras, e mantimentos para a gente
do mar, custa cinquenta e um contos que sao cento e
vinte e cinco mil cruzados, a|ora os mantimentos dos
soldados,enaomuito,porquecadaumadelaslevaso
deenxarcia e pregariamaisdemil quintais, quevma
|azermais de quatromil arrobas . A vistadestemesmo
Pao da Ribeira) se|azem todas as armadas, parato-
I Pp, 1 38- 1 39, da ed, de 1 804,
PORTUGAL NOS MARES 8 1
das as conquistas pcla grandc comodidadc do rio quc
tcm. . . assim por sua grandcza. . . como pcla grandc
quantidadcdcsovcrciroscpinhcirosquchaporcspao
dcvintcccincolguasdccompridoctrsdclargotudo
avistadorio,scrvindoossovcrcirosparaascavcrnas,c
os pinhcirosparaastabuasdoscostados,cparaasmais
obras intcriorcs dos navios.
Mais almoLivro, arrolando a populaaodacapital
por oDcios, diz assim' .
Calafates da Ribeira das Naus . + + . + + . + + . . . . . . + + . + . . . . . + . 600
Carpinteiros da mesma + + + . . + . + . . + . . + + . + + + . . + + . + + + . . . . . 650
Homens de servio da mesma . . . . . . . + + . . . . . + + + . + + . . . + + . 300
\-scpois qucsoncstacspcic, scm contar|crrciros,
polcciros, cordociros, ctc. , mcstcirais ncccssarios das
ohcinas dc construao naval, o arscnal dc Lisboa con-
tava l 55Opcssoas,cscjuntarmososqucnaovmmcn-
cionados,dcccrtonaocrrarcmosclcvandooquadrodos
artilccs a 2OOO homcns .
s |uncionarios c mcstrcs dos Armazns da Ouinc
lndia cram os scguintcs'.
I provedor, com o ordenado de . . . . . . . . . . . . . . . . . +
I tesoureiro, idem . + + + + . + + . + . + + + + + + + + + + . 30$000
Para mantimento . + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20$000
Para serventes . . + + . + + + + . + + . + . + + . + + . . + . + . 7$000
Para um escravo + + . + + + + . . + . + . + + . + + . + + + + . 10$000
5 escrives a 40$000 ris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . + + ++ +
I porteiro e um guarda-livros a 1 0$000 . . . . . . . . . . . +
3 serventes a 1 6$520 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
I apontador + . + . . . + . . . . . . . + . + . . + . + . . . + . + . . + + +
I mestre de calafates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . +
I alcaide do mar . . . + + . . . . . + . + + + + . + + + + . + + 30$000
para 2 homens de chua + . + + + + + + . . . + + + . . . . 24$000
para vestido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4$000
I almoxarife dos armazns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . +
I mestre da plvora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I P. 1 77.
, Pp. 305-307.
50$000
67$000
200$000
20$000
49$560
20$000
1 2$000
58$000
28$320
24$000
82 OLIVEIRA MARTINS
I almoxarife da plvara
I mestre de carpintaria
I fundidor de bronzes
I almoxarife da Ribeira
I escrio do armazm de mantimentos . . . . . . . . . .
I patro-mo r da Ribeira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24$000
30$000
8$000
68$000
30$000
67$000
NoLivro em Que Se Contm Toda a Fazenda, etc. ,verda-
deiro relatoriode|nanasapresentadoa !ilipe I I por
Luis de FigueiredoFalcao, acha-se assim descrita, no
oramento da despesa para l GO7, a verba relativa as
naus da lndia' .
No apresto das naus da ndia, soldados que nelas vo,
cabedal que se manda s ditas partes para compra de
pimenta, conserto de naus e outras despesas . . . . . . . .
Por esta maneira:
A Jorge Roiz Sol is para apresto de 7 naus razo de
1 6 857$1 43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Soldos a 2000 homens que podiam ir nas ditas naus . . . .
Valem os mantimentos destes 2000 homens a 1 4$000 rs.
cada homem conforme ao contrato de Cosme Dias . .
Ora-se o cabedal que poder ir para compra de pimenta
Em ordenados do capito-mar, capites, clrigos, mes-
tres, etc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Outras verbas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
260 870$703
1 1 8 000$000
1 2 342$000
28 000$000
60 000$000
8 226$500
34 3 1 1 $203
\-sedesteoramentoqueaconstruaodas nausera
dada por empreitada. e se nao aparece verba de des-
pesa para os navios de |rica e Brasil, porque essas
colonias estavam arrendadas, cabendo aos arrenda-
tarios prover a navegaao entre elas e a Metropole.
Paraa l ndia,o rendeiroeraaCoroa,que, comoanota
supramostrae sabido,tinhao exclusivodocomrcio
da pimenta.
ja estesdadosnos habilitam a |ormar uma ideia da
marinhaportuguesanoprincipiodoXVII sculo,masos
monumentos coevos permitem-nos travar conheci-
mento mais intimocomas naus eoutrosvasosdas es-
quadras desse tempo.
1 Pp. 1 6- 1 7, ed. 1 859.
PORTUGAL NOS MARES 83
I I
A nau o a lnoia era o que hoje oiriamos u mtrans-
porte armaoo em guerra. Conouzia uma guarniao oe
soloaoos e aomesmo tempoospores cheios oecarga
-apimentaoee|-rei,e as |azenoasooscontrataoores .
Falcao,nolivroj acitaoo' , apresentaooramentooo
custeio oe uma nau oe l 2J pessoas com l 8 meses oe
soloo e l Ooemantimento.
o mestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O piloto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O contra-mestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O guardio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O sota-piloto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dois estrinqueiros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O carpinteiro e o calafate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Idem, sobresselentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O tanoeiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O meirinho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O despenseiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
45 marinheiros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48 grumetes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 pajens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O condestable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I I bombardeiros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
740$000
580$000
405$000
355$000
369$400
485$600
485$600
259$600
1 22$500
260$000
300$000
3 726$000
1 979$000
98$1 20
25 1 $200
880$000
I I 297$020
Lste , porm, o custeio oa tripulaao apenas, cal-
culaoaem l 2J pessoasparaumanauoe55Otonelaoas.
!ma nau oessas levava habitualmente 25O soloaoos
para a lnoia, e os principais mantimentos para tooos
eram, segunoo Falao,' os seguintes .
Biscoito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vinho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Carne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
gua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sardinhas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 Pp. 1 98- 1 99.
2 P. 200.
1 074 quintais
1 1 5 pipas
1 086 arrobas
244 pipas
1 30 arrobas
84 OLIVEI RA MARTINS
o custodeumnaviodestalotaao oradoem ris
l J 25O$OOO, a saber' .
Casco de 550 toneladas a 1 4$000 rs . . . . . . . . . . . . 7700$000
1 650$000
800$000
200$000
800$000
1 00$000
Enxrcia, 550 quintais a 3$000 rs . . . . . . . . . . . . . .
Para ve
.
la
de trs equipaes . . . . . . . . . . . . . . . r
Para seis ancoras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . +
Para os mastros e vergas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Para soldo do capito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Para soldos e mantimentos da gente
do 'mar em 4 meses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2000$000
Naus maiores, de dezassetee meioa dezoitorumos
largos, oravam-se em 2DJ51$OOO ris, a saber'.
1 4 41 1 $000 rs. o custo do casco da nau em preto, feita e acabada, de madeira
q ue possa fazer viagem; e
1 4 943$000 rs os mastros, enxrcias, velas, sobresselentes, mantimentos da
gente do mar e guerra, e mais coisas necessrias at a dita nau ser posta
vela.
Falcaoda o oramento detalhado das varias verbas,
distinguindo os materiais, jornais, mantimentos, solda-
das, etc. , oqueumdocumento preciosoparadeterminar
ospreos esalariosnapocadeque trata. Lnoseuora-
mentoso nao se inclui o armamento da nau, nao entra
aquiarcabuzes, mosquetes, piques, meiospiques, morrao
eoutrasmiudezasque pertencemaomeirinho. . . nemarti-
lharia, que importa muito. . . con|ormeaospesose calinos
calibres) queagrandeza da nau requer.
Corroborandooseuoramento,oLivro incluiaconta
do Custo deaprestodas naus que se armarao para a
lndiado ano de l 588 at o de l 5D2 por contrato.
1 588 -5 naus por
1 589 -5
1 590 -5
1 591 -5
1 592 -5
I P. 205.
2 Pp. 205-208.
3 Pp. 201 -204.
85 872$61 9 rs. ;
101 705$627
I I I 550$623
95 803$948
90 678$233
por nau 1 7 1 74$523
20 341 $1 25
23 3 1 0$1 24
1 9 1 60$789
18 1 35$646
PORTUGAL NOS MARES
85
I I I
s navios dc combatc das csquadras do XVI c do
principiodoXVII sculo dividiam-sccm dois tiposa
nau quc vclcj ava, c a gal quc cra movida a rcmos.
cstcs dois tipos, porm, havia numcrosas combina-
ocs. As naus tambmscchamavamgalcocs,c asgals
dividiam-sccmbastardas) porqucarmavamvclasrcdon-
das c latinas, c cm subtis; asjustas cram os navios das
csquadras dcsscs tcmpos.
A nau tinha trs cobcrtas c dois mastros . a proa
o traquctccumpoucoa maisdcmcianau,paraar,o
mastro grandc. Na primcira cobcrtajogava a artilha-
ria, c a r cra a tolda do capitao c os camarotcs. Na
scgunda cobcrta |cavam os bclichcs da tripulaao, na
tcrcciraos paiois da pimcnta, c a popao das drogas' .
A popac proadas naus crguiam-sccastclos artilhados
com pcas dc mcnor calibrc. A artilharia hcrdara os
nomcs da montaria mcdicval, as pcas cramguias, sa
cres ejalces, crampedreiras quc arroj avam balas dcgra-
nito c beros) camelos, colubrinas c esperas. o castclo dc
popaao da proa ia um bailu, |ormando-sc assim, so-
brc o convs uma to|dacorrida dc ondc os mosquctci-
ros cspingardcavam. lugardo capitaocraochaPitu;
o grito dc combatc. |csus| S. Tom' Avc-Maria| Sob
a cobcrta, j unto ao paiol, cstava o capitao do |ogo,
durantc o combatc, distribuindo a polvora, quc tirava
as gamc|as dos caldcirocs dc|cndidos do lumc porcol-
chas c cobcrtorcs alagados.
A gal, como sc dissc, navcgava a rcmos, mas tam-
bm tinha cobcrta, c chapitu a proa para as aborda-
gcns . Rcmavam cm bancadas os condcnados, por isso
chamadosgals) acorrcntados,sobocomandodocomitre
I V. a forma das cobertas de uma nau, gasalhados dela" em Falco,
p. 200 A.
86 OLIVEIRA MARTINS
quc os cxcitava dc cspada cm punho distribuindo cu-
tiladasscmprcquc cra ncccssario' .
Porm, nas viagcns dcLisboa a ndia, cvi cc-vcrsa,
asnaus navcgavam como transportcs, lcvando outra-
zcndoasguarniocsultramarinas, abarrotadas dc car-
gas c bagagcns dos quc iam c dos quc vinham, c alas-
tradas dc pimcnta para S. Altcza. Lra na ndia, nos
arscnaisdcOoaprincipalmcntc,qucscaparclhavamas
csquadras para as cxpcdiocs militarcs navais do Lx-
trcmo ricntc.javimos como scconstruiamos navios
c sc cquipavam no Rcino. s soldadosiam a bordo, a
vcntura,csona ndiaobtinham,ou naoobtinhampra-
a, os reinis. Convm, pois, vcr, como as armadas sc
guarncciam cm Ooa.
Chcgadoja o tcmpo dc |azcr armada . . . nomcia o
vizo-rciaocapitao-mor.. . comasomadcgals cnavios,
c assim aos dcmais capitacs,dando-lhcsa copia indi-
caaodonumcro)dcsoldadosqucscdcvcmcmbarcar,
quc sao dc ordinarioa trinta pornavioc scsscnta por
gal. . . cpoisdcpublicadososcapitacsdaarmada,cn-
quanto sc |ornccc dc basti mcntos, muni ocs c dc
chusma,aqualmuitavczsc|azdcncgroscativostoma-
dosascusdonospclasruascomgrandcs|orasccxtor-
socs. . . tm cuidado os capitacs dc adquirir para scus
naviosaquclcssoldadosqucmaisbcmvcstidoscgalan-
tcs cncontram pclas ruas. procurando logo sabcr-lhcs
aspousadasondcosvaoobrigarcomsuasvisitascpro-
mcssas c dadivas. . . Como nossos capitacs tm o nu-
mcrodcsoldadosquc cada umdcvclcvar,sctocamos
atamborcs c sc vao chcgando aos paos do vizo-rci,
ondc sc |az o pagamcnto, c sc da a cada soldado a
quartapartcdo quccmcada anotcm dcsoldo. . . Rccc-
bida cstapaga aqucos portugucscs chamamos quar-
, V. Osrio, Vida e Feitos de EI-Rei D. Mali/lei (tr. J. M. do Nascimento) , I,
1 93.
PORTUGAL NOS MARES 87
tcl ) quc no gcral scrao ocz xcra ns c valcrao pouco
mcnos oc trs mil ris, lana-sc prcgao pcla cioaoc
pc|o qualsc manoacmbarcar,limitanooo oiac hora
prccisamcntc, c sc cmbarcam tooos caoa um com as
armas quc pooc ou qucr lcvar. quc tcm vcstioo c
camisasbastantcsparaoitomcscs,compracomosocz
xcra nsocsuapagaumacspingaroa,c oqucnaotcm
vcs tiooccamisascompraaquiloatonocpoocabran-
gcro oinhciro, c lcva umacspaoac roocla. outros lc-
vamcaoaumsuaalabaroa. calgunsprctcnocmanoar
nasgals c navios bcm ataviaoos c saircmos portos
ou tcrras oc paz mui vcstioos c galantcs, ainoa quc
nao tcnham com quc pclcjar ao tcmpooc mancar as
armas . utroshaquc, ainoaqucpossamlcvarcspin-
garoas, por oalguia c ooura qucrcm antcs uma ro-
ocl a oouraoa c uma cspaoa curta oc bom cortc com
suaguarniao pratcaoa. Com csta soloaocsca, assim
apcrccbioaa clciaooc caoa um, sacmas armaoasoc
Ooa, inoo caoa navio avolumaoo oc caixas, canas-
tras, tarras, jarras, barris, c chcios oc moos c nc-
gros ' .
Poramora brcvioaoc, c porscrocscritivoc nao cr-
tico o nosso trabalho, suprimimos as numcrosas c pi-
cantcs obscrvaocs com quc. 0, soloaoocomcnta os lac-
tos quc conta. Ainoa sem comcntarios, o lcitor inlcrc
naturalmcntc,porm, as conscqunciasluncstasocum
tal mooooc ar
rolarsoloaoos . Naoloicstaumaoascau-
sas mcnosgravcsoarapioaoccomposiaocmquccaiu
o nossoimpriooricntal. cssa noiaaquco poctacha-
mava Babilonia c cujos Dis]ara/ts cscrcvcu. a anar-
quianaorganizaaooasarmaoas,oosistcmaocparti-
cipaao nas rcnoas oas lortalczas c nos prooutos oas
1 Meilrias de Um Soldado ra
f
"dia ( Francisco Rodrigues Silveira, 1595-
: 1598), comp. de um ms. porl. do Museu Britan, pelo sr. Costa Lobo, 1877,
m- 1 2. 0, pp., 19-222. V. tambm Primor e HOl1ra da Vida Soldo 1 Esl. da
f
l1dia
(ann. 1575) . Lisboa, 1630.
88 OLIVEIRA MARTINS
tomadias,vcioprincipalmcntcadcclaradapiratariada
nossagcntcnosmarcsda!ndia,comoscvcmCoutoc
OasparCorrcia, cm Fcrnao McndcsPinto,cm todos os
cronistas.
I \
Prossigamos, porm, avcrs cpodcmos|ormaragora
uma idciadaimportnciadasconstruocsnavaisncssa
|amosa Ribcira das Naus, durantco pcriodo das Con-
quistas.
Livro dcFigucircdoFalcao'da-nosoroldasnaus,
galcocs, caravclas c mais cmbarcaocs quc partiram
dcstcrcinoparaas partcsda!ndia cquc, rcsumido,
o scguintc.
Do ano de 1 497 ao de 1 61 2 foram para a ndia, embarca-
es . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 806
sendo 620 de 1 497 a 1 579 (ou 7,5 por ano) e 1 86 de 1 580
a 1 6 1 2 (ou 5,8 por ano).
Desses navios:
- 1 .0 Vieram a salvamento:
De 1 499 ( 1 0 de Julho, em que chegou a Lisboa o
S. Rafael, da expedio de Vasco da Gama) at
1 579 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
De 1 580 a 1 6 1 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 00
425
-2. Arribaram:
De 1 500 a 1 579 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
De 1 580 a 1 608 + + . . . + . . . + . + + . . + + . + . . . . o + o . + .
-3. Perderam-se:
De 1 500 a 1 579 o + + + . + . . . . . . . . . . + . + . . + . . + . . + ' . 3 1
De 1 580 a 1 600 . . . . + . . + . . . + . + + + + o . . . . + . + + + . + .
-
-4. Tomadas por inimigos:
De 1 586 a 1 602 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
I P. 1 04 e segs.
PORTUGAL NOS MARES
a saber: S. Filipe em 1 586, vinda da Terceira para
c; Madre de Delis em 1 592, no Corvo; S. Valentim
em 1 602, tomada pelos Ingleses em Sesimbra;
S. Tiago Maior em 1 602, em Santa Helena.
-5. Queimaram-se:
De 1 497 a 1 607 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
-6. Ficaram na ndi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
89
Nao scj ulguc, porm, quc so as naus da !ndia sc
|abricavam nos cstalciros portugucscs. Numcrosas ar-
madassaramdoTcjoparaas gucrras maritimascuro-
pcias do tcmpo
d
.
i
.
Extraordi n . . . . . . .. . . . . . . . .
Beneficncia e obras pias . . . . . . . . . .
Esmolas e catequese . . . . . . . . . . . . . .
Santo Olicio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
{
s
-t
.
Fortificaes do Reino' . . . . . . . . . . . .
Armadas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Despesas midas . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Ultramar:
Fortalezas de Marrocos . . . . . . . . . . . .
Ceuta, Tnger, etc. . . . . . . . . . . . . . .
Madeira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Aores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
S. Tom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cabo Verde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Angola . . . . . . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . .
Brasil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Estado da
I
ndia:
Casa da ndia e soldos
Naus da carreira . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cmaras de pimenta . . . . . . . . . . . . . .
Armazns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . +
Oramento da ndia . . . . . . . . . . . . . .
Total geral . . . . . . . . . . . . . . . . . .
, Falco, 9. Oliveir, tI'. 1 0.", p. 334 ad fl.
1 607 1 609
206 200$408
1 67 548$234
1
259 996$861
1 65 830$440
539 579$082 259 996$861
7 865$322
1 5 000$000
2 722$000
60 000$000
28 750$000
2 900$000
6 000$000
49 1 09$000
4 200$200
546 63 1 $01 6 80 000$000
1 40$000
36 000$000
93 000$000
9 300$000
1 5 630$000
5
4
00$000
7 000$000
1 7 060$665
54 388$295
23 000$000
1 92 000$000
80 000$000
889$31 5
235 677$700 405 725$841
I 321 887$798 I 456 077$499
1 A di ferena entre os totais provm de que no oramento de 1 607 esto
includos na verba de tenas e ordenados muitos captulos que Oliveira in
clui nas despesas a que Falco chama de Estado, bem como nas ultramari
nas. Enquanto um classifica as despesas por espcies em toda a monarquia
portuguesa, o outro descreve-as geografcamente.
, Falco inclui as despesas coloniais, fora a ndia e o Brasil.
, Os 2722$000 ris que importam as 777 arrobas e 28 '/, arrteis de cera
que h em cada um ano de renda dos almoxarifados se pem aqui por des-
FLRNA L MAOALHALS
VIDA E VIAGENS DE FERN
O DE MAGALH
ohciaisdaCasadcContrata-
ao aquilo mcsmo quc os |oragidos dc rmuz vicram
dizcrdcAlbuqucrquca . FranciscodcAlmcida. Ma-
galhacs cra tao cruc| como doido, lcvara a cmprcsa a
pcrdiao, manchara-sc r:o sanguc dos companhciros
quc vitimara. . . L os homcns dc Scvilha proccdcram
comoosdal ndia,condcnandoohcroi,pcrscguindo-lhc
a|ami|iaaquclcquc,morto,ou moribundo, scncssa
propriahoranaodavaaLspanhaasMo|ucas,dava-|hc
mais dc mctadc da AmricaAustra| c as Filipinas.
Scohcroi doido paraocomumdagcntc,tambma
invcj avulgarsc praz navinganamcsquinha,chcgada
ahoradcqua|qucrajustcdccontasmaisoumcnosbcm
traadas.Aidoqucvaci|ou| Ma|doquc naopodcvcn-
ccr|A opiniaoimp|acavcl,oshomcnsiconoc|astaspor
mvca. . .
PORTUGAL NOS MARES 1 29
A Santo Antnio lugiu, mas ja nao havia sombra dc
duvida accrca dapassagcm cntrcosdoismarcs. cs-
trcito, nasuasolidaomcdonhaagitadapclos bramidos
domar,cnsombradapcloalcantiladodasmargcns,scm
homcmvivoqucsurgissc, cracontudoumvasodcalc-
gria para aquclc quc sc lanara aos marcs ignotos,
como os argonautas buscando o vclocino dc ouro. Ao
bramido do martcrrivcl rcspondiacom sa|vas dc arti-
lharia, lalando pcla gocla dos canhocs as montanhas,
aos canais, as tcrras distantcs quc sc dcscnrolavam
parao sul c a quc pos por nomcdo Fogo.
Finalmcntc, a 27 dc Novcmbro, pouco mais dc um
ms dcpois dc cntrados, saiam do cstrcito, dcscmbo-
candonomarPaci co.Foia Vitria oprimcirodosqua-
tro navios quc lhc sulcou as aguas.
Podcdizcr-scqucacmprcsatcrminaaqui. oshcrois
acabam logo quc scconsumoua laanha. A dc Maga-
lhcs cstava complcta.
LlcvaiatrasdasMolucas,assim\ascodaOamaiacm
dcmandado Prcstcjoao,cColombocmbuscada!ndia|
nortcdo pcnsamcnto ingnuo comouma miragcm,
paraa|mdaqualcstacscondidaavcrdadc.As!ndiasdc
Co|ombo cram uma quimcra, o Prcstcjoao um rgulo
abcxim, as Mo|ucas umas ilhas pcrdidas nos conns do
ricntc,mas paraalmdasquimcras|icavamaAmrica
dcscobcrta c circundauaspclosul as duasgrandcs molcs
contincntais do mundo. Agora,graasao cslorodatria-
dados hcrois,jasobrcoO|obonaohaparagcnsvcdadas,
c com as corrcntcsmaritimas c com as corrcntcs arcas
qucsao a circu|aao dcsscgrandc anima| cosmico, podc
girar tambm as naus, lcvando a scu bordo os homcns
quc sao a navc ondc sc agita o pcnsamcntoagua, ar,
ousangucdo univcrsointciro'
ChcgandoaoPaci|ico,Maga|hacssolhclaltavamor-
rcrnacmprcsa,parasatislazcr, comoAlcxandrcouA|-
buqucrquc,ascxignciasdacsttica,scmaqua|naoha
hcrois. \ascodaOamavivcudc mais.
1 30 OLIVEIRA MARTINS
l \
os cinco navios sados dc Scvilha, apcnas trs cn-
travam no grandc mar dc cstc. um nau|ragara cm
SantaCruz,outro|ugiraparaLspanha.Aocmcrgircm
do cstrcito, pcrcorridoj acm toda a sua cxtcnsao, os
navcgantcscncontraramumoccanocmbonana.Cha-
maram-lhcPaclcoa pazdasondas, a pazdaalma
pclaconsumaaoda|aanha!Faltavaaultima,adcrra-
dcira paz do aniquilamcnto na mortc. . .
ja os mantimcntos cscasscavam. ncm os ilhus ari-
dos quc iam topandonasuadcrrota parao N. lhcsda-
vam com quc rcnovar as provisocs. A aguada cstava
podrc,coarrozpcsadoasonascoziam-nocmaguado
mar. iam cn|crmando c morrcndo. Koam o courodos
mastros, dcpois dc o dcmolharcm pordias. A bolacha
comidadcbichoscraumpoacrcpalpitantc. lludiama
|omc tragando scrradura, um rato valia a bordo mcio
ducado. squcnaocaam,arrastavamasuamisriac
a sua|omc, com as gcngivas inchadas pclo cscorbuto,
a ponto dc cscondcrcm os dcntcs inutcis.
L o chc|cSombriocomoumdcstino, Magalhacs, o
portugus |ortc, nao ccdia. Kumava dircito a linha,
parada scguirparaocstc,cmdcmandadasMolucas.
s trs navios, tripulados por moribundos, dcixando
nomar um rastodccadavcrcs, scguiamimpclidos por
um vcnto |avoravcl quc parccia uma ironiadanaturc-
za. Lraa monaodamortcparao hcroic paraos scus
mclhorcs companhciros.
l am, diz o rotciro da Acadcmia, dircitos a linha
dondc dissc Fcrnao dc Magalhacs qucja cstava cm
paragcmdcMaluco,masportcrcmin|ormaaoquccm
Maluconaohaviamantimcntosdisscqucqucriair da
bandadoN. atdczoudozcgrausdondcchcgaramat
PORTUGAL NOS MARES 1 3 1
l 3, ctc. . Sc |oi, com c|cito, cstc o motivoquc induziu
osmarcantcsasubi rnoPacico,asuasuposiaolcvou-
-os ao vcrdadciro caminho. A grandc corrcntc quc no
scio dcssc occano dcscrcvc uma lgura ovoidc com a
basc contra a Cali|ornia c a ponta contra a ilha For-
mosa, tcndo noscio o mar dc Sargao, corrc daChina
paraaAmrica,namctadcsctcntriona|,c rcgrcssacm
scntido invcrso, passando cntrc l O c o Tropico, ao sul
das ilhas Sanduichc,paraircoar-sccomoporumcrivo
atravs dopclotaodas ilhas Marianas.
Chcgadosa l 3nazonadacorrcntcnortc-cquatorial,
os naviosdcMagalhacsrumaramparaloeste, c cmbrc-
vc,lcvadospc|ocursomartimo,|orambatcrcontraum
arquiplago. Chamaram-|hc dos Ladrocs. Lram 5 dc
Maro. s navios |undcaram, vcndo-sc|ogo ccrcados
pc|os cnxamcs dos paras dos indigcnas, sclvagcns quc
scmrcbuotrocavam,|urtavam,invadiamosnavios, a
pontodc scr ncccssariovarr-|osatiro,c ircmlanchas
qucimarccrtas a|dcias. NasilhasMarianas, oudosLa-
drocs, Maga|hacs|cz aguada,rc|rcscoudcvivcrcs,dcs-
cansou a gcntc, paraprosscguir.
A partir dcssc arquip|ago, os marcs do Lxtrcmo
ricntc vcm-sccoalhadospor uma pocira dc ilhas
acaso |ragmcntos dc um contincntc pcrdido. l nc|i-
nando para o sul, saindo da corrcntc quc o lcvaria a
Formosa, Maga|hacs |oi aportar a uma das Filipinas
quc dcnominouSaoLourcno,caqucorotcirodaAca-
dcmia chama tambm o va|c scm pcrigo. \a|c scm
pcrigo cra com c|citoa tcrra dcssa gcntc, cntrc c|cmi-
nada c nlma, mistosingulardc umcstadoquascani-
mal,cdcumacaducidadccxtrcma.Aconjunaodcstcs
dois traos o quc todososviaj antcspostcriorcsacha-
ram nos indgcnas do mar Paclco. ncssas ilhas quc,
scndo a caudapcrdidadascivilizaocsdcgcncradasdo
Lxtrcmo ricntc, sao ao mcsmo tcmpo cspcics dc
parasos, navcgctaao |uxuriantcc na condiao quasc
anima| dos scus homcns primitivos.
1 32 OLIVEIRA MARTINS
o rei do valc scm pcrigo |oi da mclhorvontadc a
bordo, c, como \asco da Oama cm Mclindc, tambm
Magalhacs, orgulhoso, sc prazia a mostrar-lhc as cou-
raasccapacctcs,osarcabuzcsdossoldados,a artilha-
ria tcrrivcl, c a bussola mistcriosa quc traa no p|ano
das ondas as cstradas |ugitivas sulcadas pclas quilhas
dos navios, comoo aradoabrindoos rcgos pc|oscam-
pos .
No valc scm pcrigo havia tambmouroc cspccia-
rias como cm Maluco, scgundo os nossos diziam,
c Magalhacs,ja scguro do xito da sua cmprcsa, nao
sc aprcssava a conclui-la. Achava-sc bcm, impcrando,
sobrc os i ndigcnas rudos . s barcos iam c vinham
da praia para bordo, os naturais |ratcrnizavam com
os |orastciros, c os capitacs, visitando a tcrra, planta-
vam a cruz, quc nas navcgaocs dos pcninsularcs da
Luropacidcnta| catolica crao simbolo da suscrania
rcligioso-politicaimposta as rcgiocs dcscobcrtas.
Magalhacs,dccididoa naoprosscguirscm tcr avas-
salados os reinos dcssas ilhas, partc com o dc Masagua
paraZcbutrsdiasapcnasdcviagcmdc1a 7dc
Abri|. Havia um ms quc aportara as Marianas.
Ao |undcarcm os navios noporto, houvc umpnico
cmtcrra.Aspraiacoalhava-scdcgcntcarmada,saindo
das moitas dcarvorcs, cm cujos troncos, comoninhos,
os naturais punham as casas. mar, cscondido cm
|umo, troavacom as salvas dos trs navios dc Maga-
lhacs cmpavcsados dc bandciras. Quc imprcssocs sin-
gularcs assa|tariam a imaginaao dos naturais pcrantc
scmclhantc |cnomcno Quc mitos cxtravagantcs lhcs
ondu|ariam noscrcbrosparanos cxplicarcasos tais c
nunca vistos
dcMasaguacntcndcu-sccomoodcZcbu, c,dissi-
pado o primciro pnico, chcgou o momcnto dos abra-
oscdas|cstasoinstantcdaapotcoscdohcroicntrc
os gcntios navspcra damortc. Por todo cssc ricntc
caduco,um|cudalismomaisoumcnos|rmcconstituia
PORTUGAL NOS MARES 1 33
o sistcma politico dos Lstados, congrcgados numa ca-
dciahicrarquicadcrgulos.svassalosodiavamossu-
scranosqucosoprimiam,c portodaapartcachcgada
dos portugucscs c a sua intcrvcnao na po|itica indi-
gcna tinha como basca substituiaodasuscranialocal
pcladoinvasor. Magalhacsviracmacaoo sistcmadc
. Francisco dcAlmcidac scguia-lhc osprcccitos. s
rgu|os |olgavam, trocando a suscrania oprcssiva do
vizinho pclo da rci distantc, quc sc aprcscntava com
tamanho podcrio dc armas dcsconhccidas.
A arti|haria cra o baculo dcsscs pastorcs sc|vagcns,
qucingcnuamcntcplantavamcruzcs,distribuindobap-
tismos , na crcna inlantil c rudc dc quc |aziam ao
mcsmo tcmpo cristaos c vassalos, dandohis a cus c
subditosaorci. LmZcbu,Magalhacs, nodiasolcncda
rcccpao,nodia dasuaapotcoscoudoscutriun|o,pro-
ccdcu comoosportugucscsna|ricac nandia. Jor-
naram-sc, diz o rotcirodaAcadcmia, cm um diaoi-
toccntos cristaos, ondc por isso quis Fcrnao dc Maga-
lhacs quc os outros rcis a cstcs comarcaos, lhc |osscm
suj citos a cstcqucschaviatornado cristao. . .
Pcrccbc-sc, pois, com quc vontadc o dc Zcbu abra-
ava a Cruz, cla cra o ccptro do scudominio sobrc os
vizinhos, clatornava-odcvassa|ocmsuscrano, cxigin-
do-lhcapcnasorcccbcrumjarrodcaguanacabcaco
pagar ccrtos quintaisdc cspcciaria ao rci dc Lspanha.
ncgocio scduziria a qualqucr, c por tal prco o
mundointciro sc cristianizaria. Como dcvcr, porm,
os rgu|os vassalos nao achavam a mudana tao cx-
cclcntc. rotciro acaba assim o pcriodo supra, os
quais nao quiscram dar alta obcdincia.
Najustacmbriaguczdavitoria, nao contrainimigos
dcmasiadomcsquinhos,mas contra aintrigada Cortc,
contra a rivalidadc dos mulos,
frica com
tanta atencin que la perdio d' estas . Faria e Sousa,
sia Porto 1, 6, I ; e 2.
' V. no tomo I , pp. 1 1 9-1 24, o estudo sobre os rendimentos coloniais por
tugueses na Renascena.
PORTUGAL NOS MARES
1 59
imprimio a las navcgacioncs, cl movimicnto paro, sc
cxtinguio como lampara a la quc |alta liquido. No sc
transpusoclCabodcSantaCatalina. Ypordocc anos
duro cstaparalisis, hasta quc subioaltrono. juanI l ,
csc a quicn los Rcycs Catolicos llamaban por antono-
masiaei hombre. Scviocntonccsrcnaccrclpcnsamicnto
dcl In|antcdcscubridor, purilcado dcsombrasy crro-
rcs. Por Marruccosjamas sc llcgaria a la India, cl ca-
minocracldclmar,clviajcundcrrotcrolargocomoun
vuclo dc aguila sucltacnlaamplitud dc|os ciclos .
Asi qucsubio al trono . juanI l , mandounacxpc-
dicion a la Mina para somctcr al Rcy, construir una
|ortalcza, |undar una ciudad. Crcando cn Lisboa la
juntadcmatcmaticos,hizovcnirdcNurcmbcrgaldis-
cipulodclRcgiomontano,MartinBchaim,aquicnaho-
racompctc cl papcl antcsdcscmpcnado cnSagrcspor
clmallorquinojaimc. Mando, nalmcntc,icgoCam,
llcvandoconsigoaBchaim,aldcscubrimicntodclCabo
dc|rica.
Lncscviajc, transpucstocl Cabodc SantaCatalina
dcscubriascclrioZaircyrccorriasclacostadcAngola.
AhiicgoCam volvio, habicndo visitado la cortc dcl
Congo, bautizado a su Rcy y traido a Portugalindigc-
nas, quc qucdaron cn Lisboaparacducarsccn uncon-
vcnto.
Mastardc,cuandolosnco tosrcgrcsaron,scinstala-
ron las misioncs dcl Congoy scganounrcino para la
Coronaportugucsa.Yacstabatambinganadoparala
lcydcCristoyparaclvasallajcclrcinodcBcnim,cuyo
Lmbajadorcn Lisboa anunciaba a . juan II la cxis-
tcncia oricntal dc un podcroso Lmpcrador dc quicn cl
suyo cra vasallo.
Scriacsccl PrcstcYatambin masal Nortc,laSc-
ncgambia cstabaavasallada,y clRcydclosjolo|osvc-
nia, a Lisboa, a pcdir misioncros y protcccion. c tal
modocl impcrioportugus pcnctrabacncl|ricaccn-
tral.
1 60 OLIVEIRA MARTINS
Y pcnctrandoscarmabacon dos instrumcntos mas .
uno, cl protcctorado, sobrc los principcs indigcnas,
otro, las misioncscatolicas. Frailcsysoldadosarraiga-
banclimpcrio. Yalmismo ticmpocolonizandolasislas
dcsicrtas dcl Ool|o dc Ouinca, sc cstablccio cn San
Tom cl primcr prcsidio dc dcgrcdados .
Pucdc ahora dccirsc quc, tcrminado cl dcscubri-
micnto dc la costa occidcntal dc|rica hasta Angola,
csta concluida tambin la scric dc las invcncioncs con
qucnosotros los portugucscs mostramos al mundo cn-
tcro cl artc modcrno dc rcgir colonias. Y la prucba dc
quc cran cicrtoscstos nucstros dcscubrimicntosdcins-
titucioncs, la tcncnos cn la hdclidad con quc los ticm-
pos postcriorcs y todos los pucblos quc vinicron dcs-
pus aprcndicron con nosotros la colonizacion con in-
migrantcs y con prcsidiarios, las misioncs, los protcc-
torados sobrc los sobcranos indigcnas, los cstancos o
monopolios rcgios, las |actorias dc comcrcio intcrior y
lasCompaniasinvcstidascn|uncioncssobcranas. Si la
honra dc los Portugucscs cs mucha, como dcscubri-
dorcs dc ticrras, no cs mcnos, y tal vcz mayor aun,
como invcntorcs dcl rgimcncolonial modcrno.
Consumado como csta cl dcscubrimicnto dc mcdia
|rica, no dcbcmos olvidar, no obstantc, scnorcs, quc
cstonocracln n,sinosimplcsmcntcclmcdio,clcamino
dclas !ndiasdoradas, paradondcscalargabatambin
con ansia la adivinacion dc Colon. La accion dc csta
cpopcya pcninsular sc prccipita. A sus misioncros dcl
Corgo, .juan II rccomicnda la cxploracion dc la
ticrracndcmandadclPrcstc. Laidcadcllcgarallipor
ticrra, trasladadadc Marruccos, paso para Angola. Tc-
micndoquc, comcla|andcl dcscubrimicnto,otrosvcn-
gan acogcrcl|ruto casi maduro dc tantos anos dc tra-
bajo, .juanI I proccdiacomocncrasrcmotasloscar-
tagincscs habianhccho alos romanoscn losdcrrotcros
mcditcrrancos dc la Lspana.
Lsparcialamcntiradclaimposibilidaddclosnavios
PORTUGAL NOS MARES \ 6 \
rcdondospodcri r a |acostadc Mina,dondcsolamcntc
podian navcgar carabclas, quc nadic tcnia sino noso-
tros. Y paraacrcditarcl ardid, ordcnaba sccrctamcntc
a los capitancs quc hicicscn dar cn la cosa a|gunos dc
cssos navios rcdondos quc,ya cn mal cstado, llcvaban
paracsodcPortugal. Ls quc, principa|mcntc,alsabcr-
sccomolosRcysCatolicoshabianacogidolasproposi-
cioncs dc Colon, rcchazadas cn Portugal, dcbia havcr
unrccclotangrandc, cuantomayorcralacspcranzadc
vcrrcalizados losdcscosdc la nacioncntcra.
Lstapcrsistcncia,scnorcs,cstatcnacidad dcunpu c-
blo cn la rcalizacion dc su dcsignio, cs nucstro mayor
titu|o dc gloria. La lucrza portugucsa sc nos prcscnta
con c| caractcr dc unclcmcnto. Y si a csta constancia
dcbclacivi|izacion cldcscubrimicntodcun mundo, la
politic dcbc al gcnio portugus los tipos dc institu-
cioncs cn quc, por la cxplotacion colonia|, sc pucdc
dccir quc rcposa, hacc trcs siglos, la riqucza cntcra
dc Luropa.
I\
Noscdiga,scnorcs,porquccsuncrro r,niquludc
los dcsignios comunicados a . juan II porColonquc
produjo cn cl Rcy la dccision dc prccipitar acontcci-
micntosrapidamcntcincvitablcs dcsdcquc scllcgaraa
Ango|a, niscacusctampocoal gran gcnovsdcplagia-
ro dc nucstros navcgantcs, y mucho mcnos dc habcr
obtcnido dc cualquicra dc cllos cl sccrcto dc su dcrro-
tcro. Llpatriotismonadaganadcprimicndoalosgran-
dcs hombrcs quc circunstancias, cn cstc caso muy na-
turalcs, como vcrcmos, apartaron dc nucstro grcmio.
noganaclpatriotismoy picrdc muchola humanidad.
Rarasvcccscn cl mundoscdiouncasotanllcnodc
lcccioncomocl viaj cdcColon, cn cl qucsc vc, cuanto
1 62 OLIVEIRA MARTINS
pucdc la audacia dc un hombrc, cuantovalc cl |ana-
tismodcunaidcaycomocsailuminacioncxa|tay mul-
tiplica las |ucrzas. vindosc al mismo ticmpo como cl
cspiritu humano proccdc cnganosamcntc, por |a|sas
vi as, para, sin cmbargo, llcgar sicmprc al dcstino
cicrto. No mccompctca midccirquin|u Colon. mc
bastaahrmar,dcpasada,qucscmca|igura,comopor-
tador c|ccto dc una idca, quc todavia sc lc prcscntaba
bajola |ormadc uncrror.
ccir quc la corazonada consintascmc cmplcar
cstapalabraquc|acorazonadadcColoncraapcnas
un cmbustc paracncubirlamanadcsccrctosalcanza-
dosdc|osmarincrosportugucscs' , cs,cuantoami, sus-
tituir la historia por cl cnrcdo, y cmpcqucncccrdcma-
siado la cstatura dc los hombrcs.
Lavcrdadcs,scnorcs,quclasnavcgacioncsoccidcn-
talcs dc los portugucscs habian parado cn las Azorcs.
Toda nucstra atcncion, toda nucstra ambicion, todos
nucstroscs|ucrzosycspcranzascstabanvucltoshaciac|
Sur.
Pcro noscahrmc tampoco,paracxaltarla honradc
Colon, quc no carccc dc unpcdcstalhcchoconcl dcs-
prcstigio a]cno. no sc alirmc dc ningun modo quc las
cxpcdicioncsdcdonjuanI I , clviaj cdcicgoCamycl
dcBartolomias,con maslajornadaoricnta|dcPai-
va dcquc mas adclantchablarcmos) , |ucron dctcrmi-
nados porlos plancs dc Colon mani|cstados al Rcy dc
Portugal, cu ando cn l 183 lc o|rccio ir por cl cstc a
tomarpucrtocn las Indias.
Acabamosdcvcr,scnorcs, comocnclpropriodiacn
qucscscntcncl trono,dosanosantcsdclapropucsta
dcColon,.uan I I dioimpulsoalavicja cmprcsadcl
in|antc . Lnriquc, y como los hcchos postcriorcs sc
liganalosprimcrosactos,mani|cstandolaprosccucion
|irmcdcunplanascntado. c|acxpcdicionalaMina,
J V. o Apend. D: Colombo e os seus precursores portugueses.
PORTUGAL NOS MARES 1 63
vino |a dc icgoCam, y dc sta, o antcs dc stas, por-
quclucrondossuccsivascn84 y85, vicnccn86 c|gran
viaj cmaritimodcBartolomiasylajornadatcrrcstrc
dcCovi|han y Paivaaslasti crrasdclPrcstcjuan, u|ti-
mosmomcntosdccstahistoriaqucnospropusimostra-
zar y scguidamcntc contarcmos. Como sc prctcndc,
pucs, cu ando |os hcchos asi dcnuncian un cncadcna-
micntoj amasintcrrumpido, quc talcshcchos provinic-
scn dcaparcccr|apropucstadcColoncn|os Conscj os
dc . juan l l
Nopucdc scr.
NiColontcniacnPortugalunlugaryuncrditoquc
mcrccicsc tamanas consccucncias. Adivinasccl sinnu-
mcrodcplancsdcviaj cs quccadapiloto, maso mcnos
obscuro, idcariacn|amcntccncsahoracnqucc|vr-
tigo dcl mar arrastraba a todas las imaginacioncs y cl
dcsco dc |os tcsoros dc la !ndia dcspcrtaba todas las
codicias. Suponcscla cantidad dc arbitrios quc diaria-
mcntc scrian propucstos. Y sihoyscdiscutccl p|andc
Colonpcrdidocn |a turbadclos marincros qucdc to-
das partcs vcnian a Lisboa a la avcntura, cs porquc
cstamos vicndo su imagcn aurco|ada por lag|oria in-
mcnsa dcl xito.
Ll hccho, no obstantc, cs quc Colon, a los trcinta
anos, ya hombrc hccho cn cl mar, vino a Portugal,
como tantos, cn busca dc lortuna, arrastrado por los
clamorcsqucdabanalmundonucstras navcgacioncsy
dcscubrimicntos. \cnia con | su hcrmano Barto|om.
Sc cmbarco cn un viajc al Nortc, hacicndo, a lo quc
parccc,otroo masviaj cs aOuinca,ydccicrtovarios a
las is|as. Ln Lisboa sc caso con la h;ja dcl gcnovs
Pcrcstrcllo, nacionalizado portugus como donatario
dc Pucrto Santo, y naturalmcntc hcrcdo dc su sucgro
los documcntosy cartas, asicomo los dcl marido dcla
otra hija, cuando stc murio. Naciodc tal hcrcncia la
idca dc su viajcLs posiblc, y hastaquizas probablc.
Ln la isla dc Pucrto Santo, cuando alli lu con su
1 64 OLIVEIRA MARTINS
sucgro, nacisu hij oicgo, cl |uturo uquc dc \cra-
gua. Pucrto Santo, sincmbargo, lacapitaniadc Pcrcs-
trcllo,craycsapcnasunarcnalcstril.La|amiliavivia
mas quc modcstamcntc. Colon ganaba cn la obscuri-
dadlavidacomocartogra|oypiloto. Lopintanlosbio-
gra|os como un hombrc conccntrado, csquivo, sin so-
cicdad, sin amigos y al mismo ticmpo visionario, al
punto dc considcrarlc como charlatan. Asi dcbia scr,
porque son asi gcncralmcntc los hombrcs consumidos
por una idca.
Lspiritupro|tico,lcctorasiduodclaImago mundi
J
dc
Pcdro Alliaco, oycndo a todos los hombrcs lctrados,
cclcsiasticos o scglarcs, l atinos y gricgos, j udios y
moros,comoporsiproprioconhcsa,Colon,qucvivadc
dcscnar planis|crios maritimos y, pro|undamcntc pia-
doso,cspcrabalarcalizaciondclosvaticiniosdclsaias,
con|undiacnclccrcbrolasiluminacioncsmisticasylas
rcvclacioncsncbulosas dc la cicnciadc su ticmpo. Lra
|clizmcntc un visionario, porquc dc su vision vino la
Amricaal mundo.
Calculabacrradamcntc,porqucnocracxactalamc-
dicion dc la ticrra, quc ycndo com rumbo dcl cstc,
por cl paralclo dc las Canarias, cn cinco scmanas dc
navcgacion dircctavcnccrialas mil lcguasdcdistancia
paralalndia,o paraCipangodcMarcoPolo,cljapon
antilladcl contincntc oricntal.
La distancia cra dc hccho doblc, y las antillas cran
las dclaAmricaCcntral cnvczdcCipango. Lntrclo
quc suponiahallar,y lo qucdc hcchodcscubria, habia
otro mundo.
Pcro nada importa si por cl camino dc un crror sc
llcgo a la vcrdad. Tambin nosotros i bamos pcnc-
trando cn cl marcnbuscadcl Prcstcjuan, quccra un
sucno,y trasl, llcgamos a la India. Ll mundo cs asi,
hcchodc ilusioncs quc insinuaron vcrdadcs. . .
Fu cn 1 483, quc Colon propuso su idcal al Rcy dc
Portugal.
PORTUGAL NOS MARES 1 65
Ls muy arriesgado, senores, discutir actos de estos
cu ando seentiende quelarazon relativa esta de| |ado
deaquellos que, condenados porel xito, probaron no
tenerporsilarazonabsoluta. icese,ytalvezconmo-
tivo, que la historiaes laapologiadeloshechosconsu-
mados.
Pero qu electo debia producir enlos hombrespensa-
doresdePortugallaproposiciondeumiluminado, soloy
obscuro, que terminantementevenia aarmarser un er-
rorel trabajode tantas decenas de anos, los eslurezosde
tanta gente, la esperanza constante de un tan dilatado
periodo, la tradicion ya arraigada en un pucblo entero
Qu con|anza mereceria al portugus, cuya cualidad
lundamental lu siempre la prudencia luerte, el consejo
deabandonarel rumbodelas costas alricanas, para|an-
zar-se de lleno en lavastedad perdidade los inde|nidos
mares occidentales ice Oaribay, senores, que tomaron
al proponente por umitaliano burlador.
Ysecom prendeun tandeplorableengano,cuandoel
propio Colon se enganaba, por comp|eto en la exacti-
tuddesusmiras. Pero.juan l I , comohombregenial
queera, sentialaatraccionde|averdad. Mando, pues,
e|reyexaminarelplanounasegundavez,perolajunta
sentencio como la primera.
Y, meatrevoaahrmarlo,nopodiasentenciardeotra
lorma,porqueeranecesarioprocederporintuicion,por
corazonada,porazar, paraental momentohaberpro-
cedidocon acierto.
Llmundo,comolageogra|adeltiempoerradamente
lo describia, era lo queaunpodemosveren e|lamoso
globo de Behaim, en Nuremberg. Acababa con el Ci-
pangodeMarcoPo|o,estoes,enel japon.Nadiesospe-
chaba la existencia intermediaria de la Amrica y del
marPaci|co,y tantoesasi,queColon,alvo|ver,j uzgo
haberdescubierto las !ndias, y nadie pudo contestar|e
el error, quedando esas tierras nuevas con e| nombre
que aunhoy tienen de !ndias occidentales .
1 66 OLIVEI RA MARTINS
A|Iigidoirritadocomotodovidcntc,aquinlosin-
crdu|osdcsdcnanyrcpclcn,ColonhizocomoScipion,
dcspidindoscdccstasupatriaadoptivaqucsclomos-
tro tan ingrata. Salio dc Portuga|, y no mc compctc a
mi contar, como igual |rialdad incrcdulidad hallo cn
Onova, cn\cnccia, cn Francia,pordondc quicraquc
cxponia suidca,hastaqucdos anos dcspus cncontro
cn Madrid, cnlosRcycsCatolicos, oidos abicrtospara
cscuchar sus promcssas y brazos |ucrtcs para rcalizar
sus dcsignios . Porquc, tmbin aqui, scnorcs, |os con-
scj osdclasabiduriascpronunciaroncontralatcoriadc
los antipodas.
Pcrolaintuiciondclossobcranosvcnciola rcsistcn-
cia dc los sabios. y Fcrnando lsabc|, para quicncs
.juanl l cra ei hombre por cxcclcncia, parccc quc,
abrazandoc|plandcColon,adivinabancl|undamcnto
dc la rcsistcncia prcvidcntc dc|Rcydc Portugal.
Colon partio, pucs, scrasgaronlos marcs, sc dcscu-
briounmundonucvo,cntcramcntcignoto.ycscnhon-
ra y mcmoria dc csc acto culminantc dc los hombrcs
quc hoy nos rcunimos aqui prcparando la|csta dcsu
conmcmoracionccntcnaria' . Antcs,si ncmbargo,dcscr
un hccho c| dcscubrimicnto dc la Amrica, tcncmos
aun quc contar los ultimos viaj cs portugucscs.
v
Asi quclos naviosdc icgo Cam volvicrondcsu sc-
gundo viaj c a| Congo, sc rcvolvio inmcdiatamcntc
mandar una nucva cxpcdicion quc al |n dob|asc cl
Cabodc|rica. Todohacia crcr quccstaria muypro-
I v. o Apend. E: As publicaes portugueses 1/0 celltel/rio colombiano.
PORTUGAL NOS MARES 1 67
ximo. ' Mas alla qucdaban las !ndias' La impacicncia
cracnormc, talvcz hasta porquccncscproprioanodc
1 486 sc sabia quc los Rc
;
cs dc Castilla habian dcspo-
sadolacausadcColon.Apcsardclascguridadqucda
cl sabcr, la con|usion y la inccrtidumbrc accrca dc la
vcrdaddclasticrrascrantantas,qucsindudahabriacl
rccclodc scr prcccdido, mayormcntc cn clcspiritudcl
Rcy, cuyas inclinacioncs conoccmos.
' Sorprcndcntc cspcctaculo stc, scnorcs, dc la porDa
cntrc las dos nacioncs pcninsularcs, para sabcr cualdc
clas,cngrandccindosc, cngrandcccriacl mundo con cl
dcscubrimicnto dc las rcgioncs oricntalcs' ocumcnto
unavczmasclocucntcdccuanto,pulsandoaunmismo
compas, los dos pucblos |ucron sicmprc hcrmanos cn
sus momcntos a|ortunados ' Lsta compctcncia, csta ri-
validad,siscquicrc, cstaba mostrandoaLuropacspcc-
tadora pasiva, la armonia dc nucstras ambicioncs y la
comunidad dc nucstros dcstinos.
Bartolom ias |u cl comandantc cscogido para la
cxpcdicion, cuyo programa cra navcgar para cl Sur
hastadoblarcl|rica. LnAgostoparticrondc Lisboa.
Yalosviajcsnocransimplcscxpcdicioncsdccabotajca
lolargodc las costas,comoantcs. Losmarincrosportu-
gucscsschabian|amiliarizadoconlosmarcsdclaOui-
nca, y los progrcsos dc la nauticay dc la construccion
naval habian sido cnormcs cn cl mcdio siglo prccc-
dcntc. Lraunviajcdcgrannavcgacionclqucsccmpc-
zaba.
La navcgacion corrio sinincidcntc o novcdad hasta
clCaboNcgroqucdoblaron,ascstandoclPadronSan-
tiagocncllugardcScrraParda. Cincogradosdcspus
cntraron cn Angra dc las \ucltas, quc qucda cn la
punt a al Sur dcl rio rangc. Aproximabansc, con
c|ccto, alCabodc|rica, y tcmindolo, corrironscdc
ahia lolargo. Trcccdiascntcrosllcvaramclrumbocn
lincarcctaal Sur. Ll|riocra intcnso,y paravcrsi aun
habia |rica vcdandolcs cl camino, cuidando quc la
1 68 OLIVEIRA MARTINS
costa talvcz aun scguicsc dc Nortc a Sur, viraron cn
angulo rccto ponicndo rumbo al Lstc. iassobrcdias
P
assaron sin quc vicscn ticrra. Sc habria acabado cl
Alrica tra vcz cortaron cn angulo rccto virando cl
rumbo al Nortc. Asi lucron a haccr ticrra cn la Angra
quc llamcron dc los \aqucros . Sin sabcrlo habian do-
bladoclCabo,apartandoscmuchodcl,maradcntro.
Fucron subicndo cntonccs la costa oricntal alricana
hasta cl rio dcl lnlantc, dcnominado por los inglcscs
Greatfish river, porquclasticrrascxtrcmasdclricalas
pcrdimos compromcticndo asi cl porvcnir dc nucstro
dominio cn csa partc dcl mundodcsdc qucscparamos
lasdoscostas,pcrmiticndoquclosholandcscssccncla-
vascn cn las rcgioncs tcm pladas dcl Cabo.
bligados a rctroccdcr por los clamorcs dc las tri-
pulacioncs, a la vuclta, navcgando a lavista dc ticrra,
dcpararonconcltcrriblcpromontorioquc tantasdccc-
nasdcanosllcvaraaalcanzar,y alqucllamarondclas
Tormcntas por los tcmporalcs micdosos quc alli los
asaltaron. | Lnhorabucna' Traian la bucva nucva dc
quc cl lrica, scgun todas las tradicioncs, scpodiado-
blar. Llcgaban al |n dc diczy ocho mcscs dc un viaj c
pcnosissimo, y . juan I l , vicndo proxima l arcaliza-
ciondc susardicntcsdcscos, hizoborrarcl nombrcdcl
Caboy cambiarlopor cl dc Bucna Lspcranza.
Lra, con clccto, masquclacspcranzadcalcanzarla
India, cra lacasiccrtcrza dc havcrlo conscguido.
Micntras Bartolom ias dcmandaba por mar cl
Cabo, donjuan l I cnviaporticrraalricntcdosvia-
jantcs cm dcmanda dcl Prcstcjuan dc las lndias . son
AllonsodcPaivay PcrodaCovilhan.Simultancamcntc
clsccrctodclas IndiascrabuscadoporclNortc, porcl
Sur, y por cl cstc, por Paiva, por Bartolom ias y
porColon, unos por mar, otros por ticrra, unoa travs
dcloscontincntcsccntralcsdclOlobo,otroalolargodc
sus cos tas austrclcs alricanas, otro, hnalmcntc, lar-
gando cm vuclo dc sus alas llcvadas por cl vicnto dc
PORTUGAL NOS MARES 1 69
una idciapro|tica a travs dc| canoquccorto com
la rapidcz |ulminantc dcl rayo.
Como cs quc, dc tal |orma ccnido cn |as vucltas dc
lavo|untadhumana,aprctadocadavczmascncirculo
rctraido sicmprc, cl sccrcto dcl mundo podia dcj ar dc
scr dcsvcndado
Casiporc|mismoticmpollcgabana LisboaBartolo-
miasconlanoticiadchabcrdobladocl|rica,y las
cartasdcCovi|hanascgurandoquc,porcsccamino,dc
cicrtoscl|cgabaa la India.
Pudc, pucs, dccirsc, scnorcs, quc dcspus dc cstcs
viaj cs paralclos dc Barto|om ias y dc Covilhan, cl
caminodcla Indiacstabadcscubicrtoocho anos antcs
dclgran viajcdc \ascodaOama. c tal modo sccn-
ccrraba cl primcr pcriodo dc las navcgacioncs portu-
gucsas, y asi tcrmina cm cuadro trazado a csta con-
|crcncia.
CuandoColonaporta Lisboa ( 1 493) 1 , dcvuc|tadc
l atravcsiaatlantica,juzgando habcrdcscmbarcadocn
Cipangoydcscubicrtoclcaminooccidcnta|dclaI ndia,
tcniamosnosotrosyalaccrtczadcposccrcl sccrctodcl
dcrrotcroporclSur. Todoclmundoignoto,asiatacado
cnsusdos|rontcrascxtrcmas,habiadcpcrtcnccr,pucs,
a ambas nacioncs pcninsularcs, cntrc las cualcs sc rc-
I A chegada de Colombo a Lisboa, D. Joo I I mandou cham-lo contra
riado por supor que a descoberta fora feita dentro dos mares, termos e seus
senhorios da Guin e porque Colombo, sendo de sua condio alevantado exa
gerava o alcance e a riqueza das terras descobertas, despicando-se desta
forma do rei que o no quisera atender. E el-rei foi cometido que houvesse
por bem de lho matarem a porque com a sua morte o descobrimento no
iria mais avante de Castela. E que dando Sua Alteza a isso consentimento se
poderia fazer sem suspeita porque por ele ser descorts e alvoroado podiam
com ele travar de maneira que cada um destes seus defeitos parecesse a
causa da sua morte. EI- rei por ser lIuito temente a Deus, no anuiu proposta
do assassinato ( Resende, Cron. de D. Joo I, 1 65) , mas mandou armar uma
esquadra para ir contras as partes descobertas e deu a capitania dela a Fran
cisco de Almeida. Nisto veio a embaixada de Castela, demonstrou-se que as
partes descobertas estavam fora da esra de ilifluncia portuguesa, e acordaram
-se as duas naes. (Ibid. 1 66-7) .
1 70 OLIVEIRA MARTINS
partia. Ls cstc hccho, unico cn la civilizacion, y quc
parasicmprc,cncuantohayamcmoriadcloshombrcs,
nos dara c| |ugar cmincntc quc ocupamos cn la His-
toria,cscstchccho,scnorcs,clqucdctcrminalascntcn-
cia papal y cltratadodcTordcsillashrmado cntrclos
RcycsdcCastillayPortugalparaclrcpartodclmundo,
porclmcridiano,dc3GOlcguasal cstcdclasislasdc
Cabo \crdc.
Asi tcrmina la larga historia a cuyos origcncs obs-
curos asistimos, cuando, cn las rcmotas pocas dc la
rcconquista, alavoz dcl bispodc Compostcla, surgc
|a primcra alboradadc |amarina portugucsa cn c| rc-
condito Norocstc dc nucstra Pcninsula. Con|undidos
cntonccs cn |avaspcrapclcadc|arcdcncion dc |apa-
triacspanola,laHistorianosscparodcspuscndosna-
cioncs divcrsas, pcro la idcntidad dcnucstras almas sc
mucstra ahora csplndidamcntc cuando, cn csta hora
culminantc, tambin nos cncontramos concurrcntcs, y
portanto, socios cn lacmprcsa magnica dclarcdcn-
ciondcun mundo nucvo, nosotros, quc asociadamcntc
habiamos rcdimido la Pcninsula hispanica dcl yugo
maurctano.
Colondcscubrcporc|cstcuna|rontcradclmundo
ignoto. \asco da Oama dcscubrc | a otra por cl Lstc.
| iriansc dos brazos dc un solo cucrpo, cstrcchando
toda la Ticrra| Y cuando |alta aun rcconoccr lo quc
rcalmcntc cxistc por c| intcrior dc cscs dos |rontcras
cxtrcmas dc la India malabar y dc la Amrica atlan-
tica, cs un portugus, scnorcs, s un portuguscoman-
dando navios castcllanos, cs Maga|hacs quicn |ondca
cnc|marPaci|co' , dcsvcndandoal|nclultimosccrcto
dclaTicrraydandolavucltacntcraalOlobo. Quirc-
scprucbamascloqucntcdcquccl xitosublimcy csta
alianza qucsc dccia |atidica, para dcmonstrar la hcr-
I v. pp. 1 07- 1 36, o estudo sobre Ferno de Magalhes.
PORTUGAL NOS MARES 1 7 1
mandaddcl alma y la unidad dc accion hcroicadclas
dos nacioncs pcninsularcs
Tcrminando,noobstantc,scorcs,yagradcciandola
atcncion dispcnsada a csta larga y latigosa narracion,
samc licito rcinvidicar para mi patria portugucsa la
honradcbidaa losiniciadorcs. Fucn nucstra cscucla
qucsccducarontodoslosmarincros,todos,incluycndo
alproprioColon' , qucdiolasAmricas aCastilla. Fu
cn nucstras institucioncs colonialcs' quc aprcndicron
todos los pucblcs, todos, incluycndo la propria Ingla-
tcrra,qucdclsaqucodcnucstroimpcriocomun hizocl
cimicnto dc su|ortuna.
HE DICHO
I Foi em Portugah>, diz Fernando Colombo, filho e bigrafo de Cristvo
Colombo, que o almirante comeou a conjecturar que da mesma maneira
que os Portugueses navegavam to longe para o sul, tambm se podia nave
gar para o ocidente e achar terras naquela direco -cf. Major, Vida do
ltifante, etc. , p. 404.
2 V. o Apend. F: As instituies coloniais portuguesas.
AjRNAA L FRlCA
Asnarrativasdetestemunhaspresenciaisdodesastre
deAlcacerQuibirquesucessivamentetmvindoa pu-
blico sao as seguintes.
l . dejeronimo de Mendona, na suaJornada de
frica;
2 . de Fr. Bernardo da Cruz, na sua Crnica de El-Rei
D. Sebastio;
3. de Manuel Leitao de Andrada, na suaMiscelnia;
4. do autor anonimo da Relao da Jorada de El-Rei
D. Sebastio, publicada noBiblifilo, 1 849;
5. deConestagio, na sua historiaDell'unione di Porto
gallo alta Corona di Castiglia; achando-se, alm disto,
descrioesdacatastrolenoshistoriadoresnacionaisdos
sculos XVII e XVIII : Barbosa Machado, Mem. de El-Rei
D. Sebastio; Baiao,Portugal Cuidadoso e Lastimado; San-
tos, Histria Sebstica; Torres de Lima, Avisos do Cu;
que todos se ocuparam em especial do reinado de
. Sebastiao.
A narrativa que hoje pela primeira vez damos em
lingua portuguesa traduao por extracto da obra do
um autor que tambm loi testemunha presencial da
catastrole de Alcacer Quibir. L essa narrativa, por
serde um homem que estava no campo inimigo, incor-
porado na missao lrancesajunto de Abde Almlique,
ou Maluco, tem para nos um valor singular, que
comea pel a propria notcia dessa i ntervenao dos
PORTUGAL NOS MARES
1 73
Franccscs,omissacm todasas narrativas at agora co-
nhccidas.
livrodas viagcns dc Lcblanc, rccomcndavcl para
nosaindapclolactodcoseuautorscrumdosvisitantcs
das nossas ndias, ainda na scgunda mctadc do s-
culo XVI, intitula-sc.
Lcs voyagcs lamcux du sicur \inccnt Lcblanc,
Marscillois,qu' ilalaitsdcpu isl' aagcdcdouzcansius-
qucsasoixantcauxquatrcparticsduMondc . . . rcdigcr
|dcllcmcnt sur scs Mcmoircs par Picrrc Bcrgcron,
Parisicn.
A primcira cdiao dc Paris, 1 649; a scgunda dc
1 658. csta, a paginas 1 22 a 1 33 loi cxtraida a narra-
tivaagoraprcscntc ao publico, c cujavcracidadc, pclo
mcnos parcial, sccncontra a|rmadapclaconcordncia
dc mais dc uma particularidadc do tcxto, com as inlor-
maocs das tcstcmunhas portugucsas, scgundoscvcra
das notas quc vao cm scguida. E lacil pois quc o via-
jantc, ou qucm lhc rcdigiu as viagcns, nao mcrcam
intciro crdi to quando lalam dos paiscs ori cntai s
longinquos' , masanarrativadasuaviagcmaMarrocos
par ccc li dcdi gna . \i nccnt Lcbl anc cst ava cm
Marsclha' nos princpios dc 1 578, quando passou cm
Marsclha um om Ouilhcrmc quc o rci dc Frana,
Hcnriquc I I I , cnviavacomo cmbaixador ao sultao dc
Marrocos. om Ouilhcrmc lora barbciro cm Nisa, c,
numaviagcm prcccdcntc a Marrocos, tivcra a lortuna
dc curardapcstco sultao Mulci Maluco, ouAbdcAl-
mliquc. jantandocmcasadopaidcLcblanc,cstc,quc
voltarapoucoantcsdo ricntc,narrouoscpisodiosda
1 Na sbia introd. com que precede a edio das Viagens de Varthema
(Paris, Lerroux, 1 888) escreveu o sr. Schefer: <<Je ne saUais admettre com
me dignes de crance les quelques pages que Vincent Leblanc a consacr au
rcit d'un voyage qu'il aurait fai t dans le Hedjat et le Yemen vers 1 570. Ce
qu' il dit est emprunt d' une faon fort inexacte la relation de Varthema, et
l es aventures, qu'il raconte me semblent fort suspectes. lu/rod. p. XXI.
2 Voyages, cap. XXII; p. 1 22 da edio de 1 658.
1 74 OLIVEIRA MARTINS
suaviagcm, cdaio cmbaixadoro convidou a acompa-
nha-lo.
AssimpartiuparaMarrocos\inccntLcb|anc,c, dc-
poisdcnau|ragarcmj untoa Oibraltar,tcndocscapado
dos cspanhois quc os prcndcram como piratas, |oram
dcscmbarcar cm Larachc, dondc scguiram para Fcz a
cncontrarAbdcAlmliquc (a) oqual cstavacntaocm
grandccuidadopoisscusobrinhoMomcdc(b) quclhc
disputavaacoroa,cquc j avcnccracmsuccssivasbata-
lhas, com socorros dos Turcos, para pcdir socorro a
. Scbastiao, rci dc Portugal.
LmMcquincz,porm,Lcblanc,dcsgarradodacomi-
tiva, |oi prcso no scpulcro dum marabu ou santao,
quando aitalvcz praticava algumairrcvcrncia. Lsca-
pandoa custodamortc, castigadocomprisaocaoitcs,
ummcrcadorcorsochamadoAndrictoOasparo (c) quc
tinhadoisirmaoscmMarsclhacconhcciaopaidc\in-
ccnt, houvcinstruocsdcstcparanaopoupardinhciro
nasua |ibcrtaao. Lntao Oasparo dcspachou dois cor-
rciossobrcdromcdarioscorrcdorcs aquc chamam Ba-
cambal, capazcs dc andarcm cinqucnta lguas por
dia, umparaMarrocos,
porscdizcrqucosultaoaisc
di ri gi a, outro, um portugus chamado Franci sco
Maria, para Alcaccr, ondc cncontrou Mulci Abdc
Amliquc.
uvidoocmbaixadordcFrana,quc jascachavaao
lado do sultao, mandou cstc ordcm ao cmir dc Mcqui-
ncz para so|tarcm o prisionciro.
Comcacntaoanarrativadacampanhaquctraduzi-
mos tcxtualmcntc.
Lnt rctanto o rci Momcdc, tcndo i nuido com
. Scbastiao, rci dc Portugal, a ponto dc cstc partir
com um grandc cxrcito, houvc noticias dc quc um
bom numcro dc navos tinham ja chcgado a Arzila,
rao,Tngcrc Ccrotc,|ortalczasdoscristaossobrcas
costasa|ricanas. In|ormadodisto,MulciMalucoaprcs-
sou os prcparativos, c tcndo-sc rapidamcntc voltado
PORTUGAL NOS MARES
1 75
contraosarabcsdasmontanhas,pcladcsconlanaquc
nutriadcqucscguisscmaspartcsdcscusobrinhoMo-
mcdc,tanto|cz qucosdcsarmou,tirando-lhcsdczasscis
mil cavalos com as armas corrcspondcntcs, sob pro-
mcssa dc lhos pagar bcm. Montou dcsta |orma outros
tantos pcocs arcabuzciros quc tinha c todos lcvavam
turbantcsvcrmclhos,c com tais|oras guardou as avc-
nidas para qucos arabcs nao pudcsscmvir pcrscgui-lo
na rctaguarda (d) .
Rcunindo um cxrcito dc uns scsscnta mil cavalos
(e), vcioaAlcaccr,ouAlcaccrQuibir,accrcadcquinzc
lguasdcLarachc, comumirmaoquctinha,chamado
Mulci Hamctc. om Scbastiao vcio igualmcntc com
dczasscis ou dczoito mi| homcns, cntrc cavalciros c
pcocs,portugucscs,castclhanos,italianoscalcmacs _,
c a 4 dcAgostodc 1 578 dcu-sc a batalhacmquco rci
dc Portugal |oi comp|ctamcntc dcstroado c morrcu,
c cm quc Momcdc, qucrcndo rc|ugiar-sc cm Arzila,
quclcava proxima, montando um cavalo cxcclcntc sc
a|ogou ao vadcar a ribcira dc Mocazim quc passava
diantcdc Larachc.
Morrcram nabatalha mais dcdozc mil) cristaos, c
muitoslcaramprisionciros,cntrcclcsmaisdcoitoccn-
tas mulhcrcs c duzcntascrianasdcpcito. Lstivc ncssa
batalha com uns scsscnta marsclhcscs quc ramos, c
dos quais voltaram muito poucos.
MorrcunclaMaluco,docntc,durantcavitoria,cscu
irmao mais moo, Mulci Hamctc, succdcu-lhc cm to-
dos os scus Lstados. a suadinastia rcina ainda hojc.
\i o cadavcr do rci dc Portugal quc lcvavam num
caixaochciodccalvivaparaoconscrvar (g) . scnhor
Andricto Oasparo, corso,dcqucmatras|alci,cquccra
|avoritodcMulci Hamctc, pcdiu-lhcocadavcrcnvian-
do-oa Lisboa, ondcjaz naIgrcj adcBclm. Lmrccom-
pcnsaorcidcLspanhamandou-lhcricosprcscntcs (h) .
\crdadc quc dcpois ouvi dizcr a alguns portuguc-
scs cscravos quc cra o corpo dc um suio, c quc o rci
1 76 OLIVEIRA MARTINS
. Scbasitao, tcndo sido dcrribado do scu cava|o, lu-
gira. Llcctivamcntc, muitos anos dcpois, aprcscntou-sc
um,dizcndo-sco rcidc Portugal,dcqucmaprcscntava
alguns sinais . Como qucrqucscja, cxccutaram-no cm
Lspanhaporimpostor.
Scr-mc-iadi|icil contarmaisdctidamcntc csta bata-
lha, dcpois dc tantos quc dcla trataram dignamcntc.
contcntar-mc-ci poisdizcndoo qucvi.
A cavalaria portugucsa, tcndo dcscmbarcado, cm
numcro dc 2300 homcns, lormou batalha cm dois cs-
quadrocs . . joao dc Castro, comandantc dc um,
avanoucmdirccaodcAlcaccr.smourosdcram-lhc
rcpctidosataqucs, lazcndo-lhcrompcra|inhadcbata-
lhacomaslanasqucjogamscmassoltar,masoscris-
taos dclcndcram-sc com as pistolas, |cando morto o
chclc Azimut. A rcsistncia nao loi grandc, porquc os
mouros, nao conhcccndoo usodcstas armas, cntraram
dcprcssa cm dcsordcm c dcbandada, o quc cnchcu dc
talvaidadcoscristaosqucpcrnoitaramno campolora
dc Larachc, a caminho dc A|caccr, distantc cinco l-
guas, cando cntrc duas ribciras alastadas uma lgua
umada outra. om Scbastiao rodcouo acampamcnto
com oscarrosc carrctasdcbagagcm,utcnsilios, tonis
c outros matcriais c muniocs parasc dclcndcr contra
qualqucrsurprcsa nocturna.
omlvaroPcrcscomandavaaoutraavanadacom
quinhcntoscavaloscmilcduzcntoslansqucnctcs,apoi-
andoo|Iancodircitonaribcira,cocsqucrdonospcocs
armados com armas brancas c a simplcs couraa ou
pcitoril. lrcntclcvavamilarcabuzcirosqucloravam
a marchacomo |mdcscscpararcmdocorpodccxr-
citocscrcmatacadospclosmouros,cspcrandoqucdcs-
sc modo sc pronunciariam, socorrcndo-os, os dcz mil
arabcs comandados por Armabachi quc cstavam com
osportugucscs,hcsitantcs,porm, cmdcclarar-sc,para
nao arriscarcm os scushavcrcsc lamilias imprudcntc-
mcntc,poissabiamqucosultaodcFczassolaraassuas
PORTUGAL NOS MARES 1 77
tcrras c tinha guardadas as cstradas por ondc podiam
vir cm socorro dc scu sobrinho. Lstavam portanto
parados, scm scdccidircm, advcrtindoa Solimao,|lho
dc Axmabachi, quc sc mantcriam ncutros, cspcrando
quc a ocasiao lhcs mostrassc como dcviam proccdcr.
Comandava-os um Amct Sarran, capitao cxpcrimcn-
tado qucpromctcraa Malucocstarprcstcs aobcdcccr
ao scu comando.
Mas Curco Abrahinquccomandavacincomil mou-
rosdccavalo, homcmcorajosocmoo,ansiosodcpra-
ticarum lcitoglorioso, participou a Sarran qucscqui-
scsscjuntar-sc-lhc, daria batalha, ao quc Sarran dissc
quc scria loucura atacar indiscrctamcntc um cxrcito
bcmordcnadoc munidodcartilharia. Porissonadasc
lcz csscdia. apcnas quatro mouros bcmmontadosvic-
ramproporlidc.
Foiparamim umprazcrvisitaro cxrcito portugus
comumccrtoHrculcs,bombardciro,cjoaoSassclodc
Marsclha,masomalqucachamosloiograndcnumcro
dc mulhcrcs c crianas quc la havia (i) .
A 1 3 dcjulho (, oscnhorlvarcs . lvaro Pcrcs)
avistou aoraiardo diaCurcoAbrahin c os scus cinco
milmouros c usoudc umcstratagcmaparaos chamar
ao alcanccdos scus arcabuzcs c dc algumaspcas dc
campanhaquctinhaccomasquaislczgrandcmortan-
dadc nos inimigos. s mouros loram dcstroados c o
scu chclc morto, com grandc gloria para . lvaro c
para o capitao Ba|iotin, condutor dos lansqucnctcs.
. Scbastiaoprcscncioucstccombatccomvivoprazcr,
c abranando.lvaroquandovoltaravitorioso,dcu-
-lhcumricorubi,cngastadonumcirculodcdiamantcs,
joi aqucporsuaspropriasmaosdcsprcgou do scu cha-
pu. A Banastarin c Baliotin, chclc dos lansqucnctcs c
arcabuzciros dcu, a cada
fr. , I, 3.
1 94 OLIVEIRA MARTINS
tocmSidiLmbracc,contraamargcmdoLuco. cupa-
vam, assim, toda a lacc nortc da vciga do Mocazim,
dclcndidos nalrcntcpclolossonaturaldcsscrioqucia
cntao chcio, comcinqucntamctros dalargurac mar-
gcns abruptas dc trs ou quatro dc altura. csdc Al-
cntara, ondc a vciga sc lccha por lcstc, at o Luco,
impossvcl dc transpor, as posics portugucsas, nao
podcndo scr por isso torncadas, cstavam dclctdidas
por um losso natural,so accssclcmscis vaus numa
cxtcnsaodcquascduas lguas, amcaandoalmdissoo
llancoinimigopor, dominarcmapassagcmdoMoczim
naposiaodc Alcntara,ondchaviaa pontc, conlormc
o nomco diz.
ooutroladodo Mocazim,aosul, lcavao acampa-
mcnto dos mouros, cstcnddo paralclamcntc, dcsdc o
pontolrontciro Alcntara, com um postonascminn-
cias quc pclo sul dominam.a pontc, at a margcm do
LucoparaladaconUunciadoMocazim,cstcndidoao
longodamargcm csqucrda dcstc rionaplancic qucsc
prolonga para o sul, atAlcaccrQuibir.
avicraAbdcAlmliqucdcsccndoaolongodoLu-
co, a mdcimpcdirasuapassagcmparao sul, novau
acima da conuncia do Mocazim, pois abaixo dcla o
rio naovadcavcl Mcndona, jam.de fr. , l , 3) . scu
rcccioscria quc os portugucscs o tivcsscmprcccdido c
lhcs naopudcsscjacmbargarapassagcm. Naosuccdcu
porm assim, c Abdc Almliquc pdc asscntar o scu
acampamcnto na margcm csqucrda do Mocazim, cm
lrcntc dos portugucscs, cspcrando quco' atacasscm' .
\. a cxcclcntcMemoria uabatalhadcAlcaccrQuibir
por . Lduardo lvarcs, no Rev. 4aEx. Espanhol, com
um mapa topogralco.
I Mandou o Maluco ao seu exrcito passasse o rio Luco e se pusesse em
ordem de pelejar, apresentando a batalha aos cristos para o outro dia, -
Cruz, Crn. , 62.
PORTUGAL NOS MARES 1 95 .
o
s portugucscs tinhamvintcc quatropcas dc arti-
lharia Mcndona,Jom. de 4r. , l , 1) . s mouros, sc-
gundo o autor daJom. de Afr. , tinham mais dc qua-
rcnta, cmbora Andrada contcstc. L diantc da |rcntc
trintapcasdcartilharia. . . lndaqucjcronimodcMcn-
donadigaquccramquarcnta,cucontcisotrinta,com
scus olciais c scm outra guarda. (Miscelnea, dial .
\l l . )
p
Na scgunda-|cira, 1, pclas dcz horas da manha, os
portugucscs dcsccram das suas |ortcs posics c atra-
vcssando a planicic cm quadradoI dc batalha |oram
passar o Mocazim, para a csqucrda, no scgundo vau.
Formados cm crcsccntc, os mouros cspcravam.
Lpostoassimcmordcmnossocsquadraodosavcn-
turciros, cstivcmos cspcrando um bom cspao o sinal
da batalhac o Santiago, com os Mourosdc|rontc, quc
da mcsmamancira parccco cspcravam, cm umplano
como uma mcsa tao largo, quando a vista alcanava,
cm distncia dc um ao outro cxrcito, mcnos dc mcio
quartodclgua, qucpoucoa poucosc|oramchcgando
um ao outro. '
Formadoscmcrcsccntc,osmourostinhamsua arti-
lharia quc cram vintc c quatro pcas inda quc alguns
dizcm quarcnta) cntrc ccrto milho como scnhorcs do
campoc qucsabiamolugarporondcncccssariamcntc
I E todo o osso campo estava em forma quadrada ... inda que triangular
diga Franqui. (Conestaggio) Andrada, Miee/., dia!. VI I .
2 Ibid.
1 96 OLIVEIRA MARTINS
havamosdcpassarovaunamarvazia,cncobcrtasda
noitcantcs com um mi|ho. . . ' izia o mouroaos scus
quc atacasscm sobrctudo os portugucscs c italianos,
dcs|azcndo na |ama dos alcmacs persuadia los a no
lemellos2 L tanto quc passou o cxrcito) a pcqucna
ribciradoMocazimabaixodasuapontc,porscrbaixa
amarquclhccomunicapc|orioLuco,asdczhorasdo
dia, puscram os mouros |ogo ao |cno, c panasco scco
quc|hcdcubcmgrandccn|adamcnto,masatalhou-sco
mc|horquc|oi possvcl . '
A batalhacomcou por umadcscargadcartilharia'
A vanguarda dos avcnturciros` rompcu com dcnodo
pclasc|vacspcssadaslanasmoiriscas,pcnctrandoat
junto da tcnda dc Abdc A|m|iquc. Matou-o a|gum
pclouro Caiucxtcnuado pc|as |cbrcs Lra aacaodo
vcncno propinado
Tcnho por ccrtssimo quc o matamos. . . ncm cra
possvc|, sca suamortc|oranatural, cstandotaopcrto
dc|a podcr-scpra cavalo, c com o al|angc dcscmbai-
nhado na mao. . . c scm cmbargo os mouros. . . cscon-
dcram csta mortc c pcrsuadircm os scus morrcra dc
docna.- Com aquc|a malditavoz tcr' tcr'
paramos, scm sabcro para qucou porquc. ` Pararam
todos. os avcnturciros, os castclhanos quc cstavam
a mao csqucrda c os tudcscos c italianos a mao cs-
qucrda.
Lntrctanto, os mouros, ccrcando o cxrcito) dc
c|-rcidcmancira quc portodaa partccou scndo nao
I Andrada, Mimi., dial. VI I .
2 Herrrra, I I , 1 96.
3 Mendona, Jor. de
A
frica, I , 5.
Ibid. 6.
5 E haveria neste nosso tero 1 400 ventureiros de p, pouco mais ou me
nos, porm guarnecido com a arcabuzaria de Tnger e Ceuta, destrssima e
excelente que no sei quantos seriam. -Andrada, Miscel., dia!. VII.
6 Ibid.
7 Ibid.
8 Mendona, Jom. de
A
frica, I , 6.
PORTUGAL NOS MARES 1 97
guarda' , atacavam os 0ancos c a rctaguarda da
lalangc portugucsa. Na vanguarda quc cstacara dc
novo avanavam com luria.
Pcloquc muitos,quccuvi, sciam comolccs raivo-
sos mctcrporclcsdcscspcrados,lazcndolcitostambm
dcscspcrados c proczas quc nao ouso contar-vos. c
mancira quc dc uns c outros |icou aquilo quc ali at
ondc chcgamos cobcrto dc mortos, homcns c cavalos,
cm tantoqucdi|icultosamcntcscpodiaporalicntrara
cavalo,dcpois. ctantoosangucquccmpartcsmcdava
quasc pclo artclho. L tudo gritos, c lamcntos, mortos
cmcimadcvivos, cvivosdcmortos, todoslcitospcda-
os, Cristaos c Mouros abraados, chorando c mor-
rcndo, unssobrc a artilharia, outrosbraosc tripas ar-
rastando, dcbaixodos cavalos, ccmcimacspcdaados,
c tudo muito mais do qucja vos posso dizcr, porquc
apcrta comigo a dor, nalcmbranado quc,passci . '
Mas csta luria homrica nao passava dum cstorccr
dc lcao rcbcntado pclas voltas dc uma scrpcntc. As
duas pontas do crcsccntc lcchavam-sc, c o quadrado
portuguscraummontaodcdcscspcrados. uashoras
tinhambastado'. quatro oucincolcvou ainda a consu-
mar a catastrolc'
. Scbastiao sumia-sc, para morrcr, como Romulo,
desaparecendo. Maluco cra cadavcr na sua litcira.
Negro quclhcqucriaa coroa,pcrdiaavida, lugindo,
alogadonoMocazim. Quinhcntoslidalgosilustrcscn-
traram ncsta batalha. . . c aquclcs quc vivcram loram
pouco mais dc duzcntos . `
I Mendona, Jor. de
frica, I, 5.
2 Andrada, Miscellea, dial. VI I .
3 E j neste tempo que seria pelo meio-dia era tudo desfeito e acabado,
aldemenos em grande espao ao redor donde me achava. -Andrada, Mis
ce/., dial. VII.
E sendo enfim quatro ou cinco horas da tarde, havendo-se comeado a
batalha s onze, se acabou de declarar a desventura dos portugueses. Men
dona, Jom. de
frica, I, 7.
, Mendona, Joradas de
frica, I, 7.
1 98 OLIVEIRA MARTINS
L ncla nabata|ha) c najornada toda, tudo|oram
crros comctidos pc|a cabcadcumsohomcm, Rci cn-
durccido a todo o bom consclho c razao' . a voz do
dcscspcro, procurando um ru. rci nao cra mais do
quc a imagcmdopovoquc cnlouqucccra com a vcrti-
gcm das conquistas, com o vcncno da riqucza, com o
dclirioda i|uminaaorc|igiosa.
Lssa |oucura dc quc o rci acusado o cstado dc
imaginaao do povo quc|hc divinizou a mcmoria, in-
vcntando o scbastianismo, dcrradciro porto ondc vcm
deitar ferro a naudaviagcm portugucsa.
I Andrada, Miscel., dia!. VII.
o lNFANTL . HLNRlQ!L
, . Senhores:
Ocstcs altos, povoados dcj ardins cntrc os quais sc
rguco Palaciodalndustria,consagradohojcaapotco-
scdo homcm tcrrivcl quc ha cinco sculos dcu corpo,
|orma, dcsignioc rumo, as|oras cxpansivas da naao
baptizada pclarcvoltadc Lisboac con rmada pclavi-
toriadcAlj ubarrota. ncstassalas, ondcos produtos dc
csquccimcnto
docusquc tinhaapcitoscrvir,contrao mundo acu-
sadorc hostilquco ccrcava. Acstranhczadoscugnio
trans|ormava-scnumahipocondria|ormal, a suadurc-
za numa misantropia sistcmatica. Qucm o obscrvava
pcrccia-lhc vcr o cspcctro dc um homcm |undido cm
bronzc. SocmSagrcs,comos scusmarinhcirosquclhc
traziam constantcmcntcnoticias dos paiscs ignotos so-
quc da
contcnda saiu |cito duquc dc Bragana. Nao lcou,
porm, submctido o podcroso bastardodc. joao l c
logo qucarcgnciadoirmaotcrminou, pcla subidadc
A|onso\aotrono,oduqucdcBraganacntcndcuchc-
gada a horadadcs|orra. Coma c|cvaao dc A|onso \
comcaagucrraa . Pcdroquccm l 117scv|orado
a abandonar a Cortc rcco|hcndo-sc ao scu ducado dc
Coimbra. Lssa tragdia ultimada ao cabo dc dois anos
cm Al|arrobcira tcm como primciro cpisodio a suplica
scrcna c gravc qucdc Coimbraocx-rcgcntc|az parao
A|garvc a scu irmaoa m dco vir aconsclharc socor-
rcr.
\cio . Hcnriquc aCoimbra,mas cracxactamcntc
quando cstava accsa a |aina nos cstalciros dc Lagos
para o cquipamcnto da scgunda |rota dc Lanccrotc.
Ncm a alIiao, ncm o rcmorso lhc toldavam agora o
cspirito. ncm a aUiao porqucao contrario a almalhc
nadavacmcspcranac contcntamcnto,ncmorcmorso
cmboraodcsapcgohouvcsscdcscracausadamortcdc
um tcrcciro irmao, quandoa sua tcmcridadc vitimara
j aos dois primciros. istraido, rcspondccom cvasivas
a . Pcdro quc lhc cxpunhacandidamcntc a situaao.
Lnquanto um, nas vspcras do lm, abria a sua alma
i maginandoimprcgnarcomclaosanguc|ratcrno,oou-
tro ouvia-o mal, impacicntcmcntc, c cm rcsposta ncm
lhc dava consolacs, ncm consclho. As caravc|as do
Lanccrotcdanavam-lhcnaidciacarrcgadasdcncgros
c dc ouro. Partiu. pobrc rcgcntcviu-scabandonado,
scntiu-sc pcrdido, mandou ainda cmissarios ao irmao
pcdindo-lhc qucvo|tassc, c|climitou-sca rccomcndar-
-lhc prudncia.
Num salto cstava cm Lagos. A |rota dc Lanccrotc
largou. Com c|a|oi ordcm do ln|antc para quc lcvan-
tasscmcmArguim um|ortalczacuma|citoriacomquc
o scuimprio a|ricano ancorassc dc vcz ncssas praias
21 4 OLIVEIRA MARTINS
quc clc nunca dcvia vcr, mas quc a obscssao pcrma-
ncntcdoscucspiritocasinlormacsdosnavcgadorcs,
avidamcntc rccolhidas, rapidamcntc t ransportadas
paraosmapaslhcrcprcscntavam liclmcntcaimagina-
ao.
Qucadmira,pois,quccm l 11D,o Inlantcscachassc
nocamposacrilcgodcAllarrobciraQuclossctcstcmu-
nhavisual do assassinio dc . Pcdrolcvado ao cxtrc-
mo do dcvairamcnto pclo abandono dcsapicdado cm
qucodcixava rcicraumacriana,arodadoslidal-
gos quco ccrcavamnuncapcrdoavaaorcgcntco quc-
rcrintroduzirordcm na administraao do Rcino. Lssa
criana, csscslidalgos prctcndiamrcalizarumrcinado
dc laanhas gucrrciras cm quc os dcspoj os das praas
marroquinas dcsscm a cada qual umalarta porao dc
saqucarcpartir.Naocraosaqucaambiaodc. Hcn-
riquc. cra a conquista, cra a rcalizaao linal do plano
malogradocmTngcr. Nao dccrcr, pois, quccmsc-
guidaaAllarrrobciraorcmorsoopcrscguissccomotal-
vcz succdcu antcs. Lntao os cadavcrcs dos irmaos
imoladosalundavam-scnumasombradcdcscspcrana
quasc absoluta, agora o cadavcrdo rcgcntc pcrdia-sc
no dcslumbramcnto dc uma cspcranadoirada. Alm
di sso, . Hcnriquc contava ja cinqucnta anos c os
caractcrcs como o scu pctrilicavam com a idadc.
ja ningumduvidavada importnciancm do valor
dasviagcnsalricanas qucdavambradonomundo. As
caravclas portugucsas tinham lama univcrsal. naoha-
viamclhorcsnaviossobrcomar,diziaoitalianoCada-
mostoqucvcioaPortu,alcontratarcomo Inlantcuma
viagcm dc cxploraao. Partiu, cm l 155, c loi at a
Ombia, voltando cmscgundaviagcm, cinco anos dc-
pois, com o scucontcrrncoAntonioda Nola quc dcs-
cobriuo arquiplagodo Cabo\crdcao tcmpocmquc
Pcdro dc Sintra corriatoda a costada Alta Ouin at
PORTUGAL NOS MARES 2 1 5
aocaboda\crga.Ai lcaramasdcscobcrtasdoIn|antc
cm|rica, na data da suamortc.
Ooisanosantcsdcla,cm l 158, jacomscsscntacqua-
troanos, acompanhouorciscusobrinhoaconquistadc
Alcaccr Ccgucr, prologo das cmprcsas do Aficano, c
dcs|orra da catastro|c dc Tngcr. Morria |cliz no scu
ccnobiodc Sagrcs, cm l J dc Novcmbro dc l 1GO, cssc
mongcdccspcicnovaquc, na propagaao da sua|,
na violncia da sua vontadc, rcpctc, porm, os tipos
antcriorcs dos scctarios como |oi por cxcmplo S. Oo-
mingosdcOusmao, o tcrrivcl cxtcrminadordos albigcn-
scs.Morrcu|cliz,dcccrto,porqucmorrcndo, \iaocdi-
cio dos scus sonhos, scnao construido, quc para tanto
nao bastava uma vida humana, lcvantado, porm,j a
|ora dos aliccrccs, dcscnhando-sc a |uz clara do dia,
como rcalidadcpositiva. Arrancara aooccano trsar-
quiplagos c toda a costaatlnticada|rica Supcrior
at ao go||o da Ouin. A chcgada ao ricntc cstava
scgura, qucr pclo mar, qucr por Marrocos, cuja con-
quista, cntrcguco Rcinoao brao|rrco dc um rapaz,
havia dc consumar-sc. \ia os rcsultados positivos c
contcmplavacom a suaimaginaaoagonizantca cdil-
caao magnlca a quc |altava apcnas poros rcmatcs .
Morrcu dcccrto |cliz, c todavia nao passava dc um
sonho, nascido daignornciagcogralcadostcmpos, a
idciadc rc|acionaradcscobcrtadoricntc, com acon-
quista dcMarrocos, naopassavadcoutro sonho a cs-
pcranadcquco sobrinhoconquistassccsscimprio c
naocsqucccssco mar, pois logo quco In|antcmorrcu,
O. A|onso \, absorvido pclas suas cmprcsas tcmcra-
rias, posdcpartc a prossccuaodamctadc|ccundado
planoduplodograndchomcm. L|oisodcpois,aochc-
garo diadadcs|orradcAl|arrobcira,comorcinadodc
O. joao II, qucscrcmatou a obrainiciadacmSagrcs,
quandoAzambuj ascasscnhorcoudaMina, Caodcsci-
briuAngola cBartolomcuOiasdobrouo caboa quco
rci pos o nomc dc Boa Lspcrana. pcnsamcntogcr-
2 1 6 OLIVEIRA MARTINS
minado no ponto humildc da costa do Algarvc tivcra
cm l 1GOo tcrmodasuaprimciracxpansao,dcpoisam-
pliava-sc a lrica intcira, para logo sc cstcndcr as ln-
dias,cataosconlnsdomundo,vindoMagalhacsdar-
-lhc a volta, dcpois dcOama c dcColombo cm dircc-
ocs opostas, o tcrcm dcscobcrto, quasc intciro na sua
rcdondcza.
Tais loramasconscquncias do pcnsamcnto criador
do inlantc . Hcnriquc. Sao o lacto suprcmo da his-
toria modcrna c por isso ao Inlantc compctc comjus-
tiaa coroados hcrois. lao , porm, so a dcscobcrta
do Olobo quc cstava cm gcrmc no scu pcnsamcnto.
ainda outra idcia lccundissima quc nos conlcriu para
scmprc, a nos Portugucscs, o ttulo dc iniciadorcs da
co|onizaao dc tcrras cxtra-curopcias, dcscrtasou po-
voadas,barbaras,sc|vagcns ou civilizadas.Cabc-nosa
honra, c cssahonradcvcmo-laao Inlantcc aos hcrdci-
rosdoscu pcnsamcnto,dctcrmoslci toocatalogocom-
plctodasinstituiocscoloniais, poistodosospovos quc
vicram dcpoisdc nos, rcpctiram cstas nossas dcscobcr-
tas , scm lhcj untarcm um so trao, csscncialmcntc
novo.Achamosostipostodosnamassap|asticadcum
gniodominadorqucparccctcrmospcrdido.Achouo
Inlantcparaas ilhasdcscrtas,com a transplantaaodc
co|onos contratados, aintroduaodc culturas industri-
ais cxoticas , criando assim, na Madcira, principal-
mcntc, o primcirotipodas co|oniasdccmigraao.Rcs-
taurou daantiguidadc lcncia c grcga os rcsgatcs com
os indigcnas nas costas alricanas c tambm o traco
doscscravos,rcstaurouporigualdosantigoso tipodas
colonias-lcitoriais, como a dc Arguim, dclcndidas por
umalortalcza. Achouporlmo tipodascompanhiasdc
navcgaao c comrcio, como loram as dc Lanarotc,
tipoquc, tcndoiniciadoalortunaco|onia|da Ingaltcr-
ra, constituiu uma naao ainda viva, a Holanda.
Naoparaaquioinvcntariodasdcscobcrtascoloniais
portugucsas,cmboraacabc, comamortc, oquadrodas
PORTUGAL NOS MARES 2 1 7
invcncs do ln|antc. . A|onso\, parasc iscntardo
trabalho das navcgacs, cclcbrou os conhccidos con-
tratos dc Fcrnao Oomcsparaadcscobcrtaccxploraao
da Ouin, c csscs contratos sao o tipo das conccsscs
comdc|cgaaodcsobcrania, cspcics coma qual a ln-
glatcrra lcvantou o cdilicio cxtraordinario do scu im-
prioda!ndia. .joaol l instituiunoCasamanac no
Congo os primciros protcctorados sobrc Lstados indi-
gcnas, tipo agora scguido por todos, por inglcscs, por
ho|andcscs, por |ranccscs nos scus dominios dc tcrras
povoadas dcraasin|criorcs. l nstituiumaisnoproprio
Congo a colonizaaopclas misscs, c cm SaoTom as
colonias pcnais, ou colonizaao por dcgrcdados. L -
nalmcntc, quando o ricntc cra nosso, os prazos cm
Moambiquc, c os dircitos dos casados dcOoa, invcn-
tadosporAlbuqucrquc,criaramtiposnovosdcinstitui-
cs dcstinadas a hxaros imigrantcs cruzando-os com
as populacs indigcnas.
Sc o pcnsamcnto do l n|antc, avassalando tudo, sc
tornouapropriaalmaportugucsanosculodcouroda
nossa vida historica tcndo cm si a visao do mundo ig-
noto, tinha com cla tambm a idcia clara, a idcia pra-
tica,dosmodosdcodominar,rcgcrc|ccundar. Podcra
algum contcstar a razao c o orgulho com quc agora,
quando nos rcsta apcnas mcmorar tcmpos transactos,
lhc |azcmos a apotcosc Nao.
Todavia ha qucm |cvantc a sua |rula dc pcdagogo
para castigar o homcm por nao tcr sido bom, o quc
vcrdadc, atribuindo-lhc, porm, as accs, motivos
dctcrminantcs quc somcntc provam o acanhamcnto
dasvistasdoscriticosdctractorcs,casuaignornciado
quc naturcza humana, cssc misto indctcrminavcl dc
sombra c luz, dc grandcza c mcsquinhcz.
Acusam o ln|antc dc tcrsido apcnas um avarcnto
ambicioso quc aprovcitou a cincia c a actividadc
maritima dos Portugucscs, ja assaz lrmada, para o
simp|cs rcconhccimcnto dc um bocado dc costa a|ri-
2 1 8 OLIVEIRA MARTINS
cana, acusam-no dc tcr cstabclccido a cscravidao,
comoscclanao|osscaindanosculoxvum|actogcral
cm toda a Luropa, acusam-no dc tcr convcrtido tudo
cm monopolioproprio. Lsschomcm, taodcsapicdada-
mcntc crucl para com os scus, obcdcccria unicamcntc
ao instinto c a violncia dc umcgoismo obscuro c ab-
j ccto. racssc homcm a qucmosvotosimpcdiramdc
tcr|amiliac |ormarcasa,c qucportantonaopodiascr
dcsvairado pclos
O 5
COM
RCIO MAR
TIMO PORTUGU
t
S . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3
Origens da marinha nacional. Os cruzados e o s genoveses. Con
trato de Pezzagna. Primeiras notcias acerca da marinha mercante.
Lisboa comercial-martima no tempo de D. Fernando: comrcio es
trangeiro; interveno da Coroa. Legislao fernandina: proteco
construo naval; os navios do tempo; liberdade de embandeira
mento; isenes de direitos; privilgios dos armadores; seguros coo
perativos, registro martimo; o corso.
As cruzadas e as descobertas; viagens africanas. Organizao
militar-comercial na
NDIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
O Roteiro de D. Joo de Castro, na edio do Sr. Corvo. D. Joo
de Castro, navegador. Identifcaes geogrficas: Ofir, as Afortuna
das, as Gorgonas. Repartio do mundo entre Portugal e Castela;
a viagem de Ferno de Magalhes. Sumrio da viagem de D. Joo
de Castro.
A SEGUNDA VIAGEM DE VASCO DA GAMA
A CALICUT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Notcia bibliogrfica. -Texto flamengo e traduo portuguesa.
Not s: armada de 1 501 : assalto de Mazalquibir, derrota a Corfu.
224 OLIVEIRA MARTINS
Armada de 1 502. As Canrias. As preas de Quloa, a importncia;
ido da doao feita a Vasco da Gama. Incndio da nau Meri. Os
cristos da
ndia. Sis-
tema de construo.
II -Custo e armao de uma nau da
O DE MAGALH
ES
Notcia biogrfca.
I - A deslealdade de Magalhes. Sentena de Alexandre VI
( 1 493) . Direitos de Castela no problema da viagem do Pacfico.
Datas da vida de Magalhes: suas empresas, seu despeito. Renega a
Ptria.
II -Magalhes em Sevilha. Os Barbosas. As
ndias Ocidentais.
Magalhes, Faleiro e Carlos V. COlltrala para a viagem. Receios
portugueses. Instncias do feitor ou cnsul em Sevilha. Os portu
gueses da frota.
I I I -Dirio da viagem: primeiro conflito; chegada ao Rio de
janeiro; no porto de So j ulio; insurreio na frota: reconheci
mento malogrado para o sul: descrio dos Patages; ' chegada ao
estreito; entrada no Pacfico.
IV -A viagem no Pacfco. Chegada s ilhas Marianas. Id. a S.
Loureno (Filipinas). Vassalagem do rei de Zebu. Expedio a Ma
tam. Catstrofe: morte de Magalhes.
Regresso dos navios.
ATENEO DE MADRID
Navegaciones y descubrimientos de los portugueses anteriores ai
viaje de Coln.
1 07
1 37
AjORNADA DE
FRICA + . . . . . . + . + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 72
O INFANTE D. HENRIQUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 99
A OLRAA L 7O
Primeiro volume
AOcraaodc7O
porlvaroManuclMachado
AntcrodcQucntal. Textos Doutrinrios c Correspondncia
Segundo volume
AntcrodcQucntal.Sonetos
Terceiro volume
TcolloBraga.Histria do Romantismo
em Portugal I
Quarto volume
Tcohlo Braga. Histria do Romantismo
em Portugal I
Quinto volume
livciraMartins. Portugal Contemporneo I
Sexto volume
livciraMartins .Portugal Contemporneo I
Stimo volume
livciraMartins . Histria da Civilizao Ibrica
Oitavo volume
|ivciraMartins. Portugal nos Mares antologia)
Nono volume
Ramalhortigao.Holanda
Dcimo volume
Ramalho rtigao.As Farpas I antologia)
Dcimo primeiro volume
Ramalhortigao.As Farpas I antologia)
Dcimo segundo volume
Oomcs Ical. Poemas Escolhidos antologia)
Dcimo terceiro volume
FialhodcAlmcida. Contos
Dcimo quarto volume
FialhodcAlmcida. Os Gatos antologia)
Dcimo quinto volume
CondcdcFicalho. Uma Eleio Perdida
Dcimo sexto volume
LadcQuciros. Os Maias
Dcimo stimo volume
LadcQuciros. Correspondncia de Fradique Mendes
Dcimo oitavo volume
LadcQuciros.Notas Contemporneas
,
,
C
( ' 1
l.
"
I'l
'
"
,
i i u u
f"
, ,,
: )
'ii I