T.C.

ABANT ZZET BAYSAL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI TRKYE CUMHURYET TARH BLM DALI

ATATRKN TRK OCAKLARINDAK KONUMALARI

Yksek Lisans Tezi

Hazrlayan Nermin KILI

Danman: Prof. Dr. Yaar AKBIYIK

BOLU-2006

ii

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE,

Nermin Kla ait Atatrkn Trk Ocaklarndaki Konumalar adl alma, jrimiz tarafndan Tarih Anabilim/Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Akademik Unvan ve Ad Soyad

ye (Tez Danman) ye ye

: Prof. Dr. Yaar Akbyk : Do. Dr. Behet Kemal Yeilbursa : Yrd. Do. Dr. Cemal Avc

24.01.2006 Prof. Dr. Yaar AKBIYIK Sosyal Bilimler Enstits Mdr V.

iii

ABSTRACT ATATRKS SPEECHES AT THE TURK OCAKLARI Nermin KILI Masters Thesis Department of History History of the Turkish Republic Supervisor: Prof. Dr. Yaar AKBIYIK December 2005, 184 pp. Turk Ocaklar, were established as a cultural association in Istanbul in 1912, during the period of Second Constitution, as a consequence of a consciousness of being Turkish within the multi-national social structure of the Ottoman State. Turk Ocaklar led to the development and spreading of Turkish History, Language and Art scientifically; and to the conveying the elements of national culture to the young generation with comtemporary values. They had some activities emphasizing the feeling of unity and soldarity of the Turkish people during the transition period from being an empire to being a nation-state; they fought with Atatrk with all members as well. The number of the centers and of their members rapidly increased soon after the foundation of Turkish Republic with Atatrks assistance. Turk Ocaklar hosted Atatrks many visits and speeches and the members were his greatest supporters. In this research, we have aimed to bring together all the speeches Atatrk made on various subjects such as national unity, language, religion, history, economy, education, the revolutions, and health. After Atatrks visits to the Turk Ocaklar have been chronologically determined, his speeches at the centers, what he wrote in his diary, his speeches, and telegraphs have been meticulously tried to be collected without leaving out anything by comparing all the original resources of the period. In this study, Turk Ocaklar and Atatrks views about them have first been dealt with as a whole. Afterwards, in the Speech section, the subjects of the speeches have been briefly explained and then the whole speech has been chronologically given without changing the language or the spelling. In the conclusion part of the study, a general evaluation has been made. Turk Ocaklar, which were united with the CHF (Republican Populist Party) as a result of Atatrks request in 1931, were reopened in 1949 and have still been working for this goal. Key words: Atatrk, Turk Ocaklar, Independence War, Culture, Turk Yurdu (Turkish Land), Revolution.

iv

ZET

ATATRKN TRK OCAKLARINDAK KONUMALARI Nermin KILI Yksek Lisans Tezi Tarih Anabilim Dal Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dal Tez Danman: Prof. Dr. Yaar AKBIYIK Aralk 2005, 184 Sayfa. Trk Ocaklar, Osmanl Devletinin ok uluslu toplumsal yaps iinde Trklk bilincinin artmas sonucunda bir kltr dernei olarak II. Merutiyet dneminde 1912 ylnda stanbulda kurulmutur. Trk Ocaklar; Trk tarihinin, dilinin, sanatnn bilimsel yntemlerle incelenmesi, gelimesi ve yaygnlamas iin faaliyetlerde bulunmu; mill kltr elerinin ada deerlerle gen kuaklara aktarlmasna nclk etmitir. mparatorluktan ulus-devlete gei srecinde Trk Ocaklar, Trk halknn birlik ve beraberlik duygularn n plana karan almalarda bulunmu, Mill Mcadele srasnda btn yeleriyle birlikte Atatrkn yannda yer almtr. Cumhuriyet dneminde mill devletin oluumuna katkda bulunan Trk Ocaklarnn Atatrkn de yardmlaryla ube ve ye says hzla artmtr. Trk Ocaklar, Atatrkn ziyaretlerine, konumalarna ev sahiplii yapm ve inklaplarnn en byk destekisi olmutur. Bu aratrmada; Atatrkn Trk Ocaklarnda mill birlik, kltr, dil, din, tarih, ekonomi, eitim, inklaplar ve salk gibi konularda yapt konumalarnn tamamnn toplanmas amalanmtr. Atatrkn Trk Ocaklarna yapt ziyaretler kronolojik olarak tespit edildikten sonra, dneme ait tm orijinal kaynaklar karlatrlarak Trk Ocaklarndaki konumalar, hatra defterlerine yazdklar, demeleri ve telgraflar eksiksiz olarak bir araya getirilmeye allmtr. Tezde nce genel anlamda Trk Ocaklar ve Atatrkn Trk Ocaklarna bak zerinde durulmutur. Daha sonra Konumalar Blmnde konumalarn konusu hakknda ksaca aklama yaplm, ardndan konumann tamam dil ve imlas deitirilmeden kronolojik olarak verilmitir. almann sonu blmnde de genel bir deerlendirme yaplmtr. 1931 ylnda dnemin artlar gerei Atatrkn istei dorultusunda CHF ile birletirilen Trk Ocaklar, 1949da tekrar alm olup, almalarn gnmzde de srdrmektedir. Anahtar Kelimeler: Atatrk, Trk Ocaklar, Kurtulu Sava, Kltr, Trk Yurdu, nklap.

Aileme

vi

TEEKKR

Tez danmanm, Sayn Hocam Prof. Dr. Yaar AKBIYIKa almam boyunca gsterdii anlay ve rehberlii iin en derin sayg ve teekkrlerimi sunarm. Yksek Lisans renimi boyunca ders aldm hocam Prof. Dr. Mithat BAYDURa, neri ve yardmlar iin hocam Do. Dr. Behet Kemal YELBURSAya ve dier hocalarm Yrd. Dr. Mustafa GENCERe, Yrd. Do. Dr. Levent KAYAPINARa, Yrd. Do. Dr. Cemal AVCIya ve ayrca katklarndan dolay Yrd. Do. Dr. Bahri ATAya, Dr. Yavuz Kartalloluna, Dr. Ycel HACALOLUna, Okutman Nuray ZDEMRe, Okutman Mehmet SMEye teekkr ederim. Destek ve sabrlarndan dolay da eim ve ocuklarma teekkr bir bor bilirim.

vii

NDEKLER

ABSTRACT................................................................................................................iii ZET........................................................................................................................... iv TEEKKR................................................................................................................ vi NDEKLER .......................................................................................................... vii EKLER........................................................................................................................ ix KISALTMALAR ......................................................................................................... x N SZ ...................................................................................................................... xi GR ........................................................................................................................... 1

BLM I TRK OCAKLARININ KURULUU, TEKLATLANMASI VE FAALYETLER

1.1. Trk Ocaklarnn Kuruluu ................................................................................. 14 1.2. Trk Ocaklarnn Tekilatlanmas ve Amalar .................................................. 19 1.3. Kuruluundan I. Dnya Sava Sonuna Kadar Trk Ocaklarnn Faaliyetleri:... 21 1.4. Mill Mcadele Dneminde Trk Ocaklar ve Faaliyetleri................................. 28 1.5. Cumhuriyet Dneminde Trk Ocaklar ve Faaliyetleri ...................................... 35

viii

BLM II ATATRK VE TRK OCAKLARI

2.1. Atatrkn Trk Ocaklarna Bak..................................................................... 50 2.2. Atatrkn Trk Ocaklarndaki Konumalar, Demeleri, Trk Ocaklarna Telgraflar ve eref Defterlerine Yazdklar .............................................................. 62

BLM III TRK OCAKLARININ KAPATILMASI

3.1. Trk Ocaklarnn Kapatlmasna Giden Sre .................................................. 152 3.2. Trk Ocaklarnn Cumhuriyet Halk Frkasna Devri ve Kapatlmas.............. 155 SONU .................................................................................................................... 159 EKLER..................................................................................................................... 165 KAYNAKA........................................................................................................... 174

ix

EKLER 1- 10.05.1924, demite Ermenilerden kalan msamere salonunun, Trk Ocana satlmas. 2- 02.12.1924, Trk Ocaklarnn kamuya yararl dernekler arasnda olduunun Bakanlar Kurulunca tasdiki. 3- 03.05.1925, Trk Ocaklarna Bakanlar Kurulu Kararyla yardmda bulunulmas. 4- 30.12.1928, Konya Trk Ocanda yaplan toplant sonucu Konya Trk Oca Bakannn, Meclis-i Umum Azasnn, Halk Frkas ve Belediye Bakannn Tayyare Cemiyeti Bakannn, Hilal-i Ahmer Bakannn dileklerini ieren telgraflar. 5- 27.04.1930, Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal, Ankara Trk Ocanda Altnc Kurultay Delegeleri ile. 6- 13.02.1931, Atatrkn Mersin Trk Ocandaki konumas. 7- 20.03.1931, Trk Ocaklarnn kapatlacana dair haber. 8- 11.04.1931, Trk Ocaklarnn Halk Frkasna iltihak ettiine dair haber. 9- 29.12.1931, Gazi Mustafa Kemal ve smet nn ve CHF umumi katibinin imzalaryla Trk Ocaklarnn borlar, alacaklar, menkul ve gayri menkul emlak ve eyasnn tasfiyesi ile ilgili talimatname eki. Latin harfleriyle yazdklar Millet Mekteplerinin 1/1/1929da almas ve devam

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. C. CHF ev. Dr. haz. K.K.K. MEB s. S. TBMM TTK vs. yay. yay. yn.

: Ad geen eser : Ad geen makale : Cilt : Cumhuriyet Halk Frkas : eviren, evirmen : Doktor : Hazrlayan : Kara Kuvvetleri Komutanl : Milli Eitim Bakanl : Sayfa : Say : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trk Tarih Kurumu : Ve saire : Yaynlayan : Yayn ynetmeni

xi

N SZ Bu alma ile Atatrkn Trk Ocaklarnda yapt konumalarn tek elde toplanarak, modern Trkiyenin oluum srecinde Atatrk ve Trk Ocaklar arasndaki ban yakn tarihimizdeki rolnn aydnlatlmasna katkda bulunulmas amalanmtr. Atatrkn Trk Ocaklarndaki konumalarn ieren bu analitik almann banda Trk Ocaklar ile ilgili yaplan aratrmalar incelenmi; ancak bu aratrmalar arasnda tez konusuyla dorudan ilgili olan her hangi bir bilimsel almaya ulalamamtr. Trk Ocaklar, kurulduu tarihten itibaren insan unsurunu esas alm, bu unsura eitim ve kltrle ekil verilebileceini kabul etmi ve milliyetilik fikirlerini yaymak iin faaliyetlerde bulunmutur. Mill Mcadelede tm yeleri aktif rol alm, Cumhuriyet dneminde inklaplarn benimsenmesindeki almalaryla Atatrkn en byk destekisi olmutur. Atatrkn Trk Ocaklarndaki konumalarnn Trk Ocaklar ve Atatrke dair kaytlara ulalarak derlendii bu almada; bata Atatrkn Nutku, Sylev ve Demeleri, Tamim ve Telgraflar olmak zere, Doumundan lmne Atatrk Kronolojileri, Atatrkn Konumalar, Seyahatleri, Hatra Defterlerine Yazdklar, Atatrkle lgili Anlar, l Yllklar, Dnemin Gazete ve Dergileri, Trk Ocaklar Kronolojileri ve Yllklar ile Cumhuriyet Arivinden temin edilen birinci derecedeki belgeler balca dayanak noktalardr. Mtareke Dneminde ngiliz igali sonucu evraklarnn bir ksm kaybolan Trk Ocaklarnn bu dnemi iin daha ok makale ve basn haberlerinden yararlanlmtr. Bu tez esas itibaryla giri, ana blm, sonu, ekler ve kaynakadan olumaktadr: Giri Blmnde, dnemin fikr ve siyas yaps ile birlikte Trk Ocaklarnn kurulmasna giden sre anlatlmtr. I. Blmde, Trk Ocaklarnn kurulmas ve faaliyetlerine yer verilmitir. II. Blmde, Atatrkn Trk Ocaklarna bak ile kronolojik olarak Atatrkn Trk Ocaklarndaki Konumalar yer almaktadr. Yaplan aratrma sonucunda Atatrkn Trk Ocaklar ile ilgili Sylev ve Demelerde 20 konumasna, Tamim ve Telgraflarda 3 telgrafna ve 4 demecine ulalmtr. Ayrca Nutukta da Trk Ocaklarnn Atatrke gnderdii 1 telgraf bulunmaktadr. Bu

xii

konuma, deme ve telgraflar dier kaynaklardaki bulgularla da karlatrlarak almaya yanstlmtr. Aratrmada bu konumalara; yaplan incelemelerle 13 yeni konuma, 1 deme, 2 tebli, 7 telgraf, hatra defterlerine yazd 12 yaz, 7 an ve 56 tane de ziyaretine ait olmak zere toplam 101 yeni kayt eklenmi ve sonuta 126 kayda ulalmtr. Konumalar, Telgraflar veya Hatra Defterlerine Yazdklar eklinde ayrlmam; tarih srasna gre bir btn hlinde verilerek, konular ksaca zetlenmitir. Atatrkn Trk Ocaklarna vaktinin darl sebebiyle, sadece ksa ziyaretlerde bulunduuna dair kaytlar Trk Ocaklarna verdii nemi gsterdii iin sras bozulmadan belirtilmitir. Atatrkn Trk Ocaklarnda tiyatrolarn almas, Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kurulmas, stanbul Saray Orkestrasnn Ankarada ilk olarak Trk Ocaklarnda konser vermeye balamas gibi yeniliklerin yaanmasna nclk ettii gnler ve olaylar da tanklarnn anlarndan yararlanlarak ifade edilmitir. Ayrca Trk Ocaklarnn faaliyet alannn genilii, Atatrkn buradaki almalara katlmas, konferanslar izlemesi, btn programlarn takip etmesi, birok dernein bu at altnda birletirilmesi gibi tavsiye ve isteklerine de bu blmde geni olarak yer verilmitir. III. Blmde Trk Ocaklarnn Kapatlmasna giden sre ve Cumhuriyet Halk Frkasna devri anlatlmtr. Sonu blmnde ise Atatrkn Trk Ocaklarndaki konumalarnn genel bir deerlendirmesi yaplmtr. Ardndan konuyla ilgili belgeler Ekler blmnde ksaca konular belirtilerek eklenmi ve son olarak almada yararlanlan Kaynaka, alfabetik sraya gre verilmitir.

GR Osmanl Devletinde ilan edilen Tanzimat Ferman (1839)1 ve Islahat Ferman (1856)2 ile birlikte gelien fikir akmlarnn sonucunda, 1865te inasi, Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Savi gibi aydnlar Gen Osmanllar Cemiyetini kurmulardr. Bu aydnlarn devletin kurtuluunu anayasal merut bir ynetimin kurulmasnda grmeleri ve Sadrazam Mithat Paann buna nclk etmesi sonucu Merutiyet dncesinde birleilmi ve 23 Aralk 1876da Merutiyet ilan edilerek yeni rejim uygulanmaya balanmtr. Ancak, Osmanl-Rus Savan gereke gsteren Sultan II. Abdlhamit, 14 ubat 1878de Mebusan Meclisini kapatm ve Merutiyet ynetimine son vermitir.3 II. Abdlhamit, merutiyeti kaldrp mutlakiyet rejimine yeniden dnerek siyas anlamdaki Monari kart fikirleri tmden yasaklayarak baskya dayal politika izleyen uzun sreli bir iktidar oluturmutur. Bununla birlikte Tanzimatn honut edemedii gayri Mslim milletleri Osmanl birliinin altnda vatandalk ba ile bir arada tutmak dncesi yzyln realitesiyle hibir zaman rtmedii gibi bir Mslman birlii oluturma dncesi de tm abalara karn kurulamamtr. Bu sre baz aydnlarn mutlakiyet ynetimine son vermek, anayasay yeniden yrrle koymak gibi dncelerle hareket etmelerine ve almalarda bulunmalarna sebep olmutur. 19. yzyl sonu ile 20. yzyl balarnda Trk aydnlarn balca terim megul etmitir: ttihat (birlik), tilaf (uyuma, uzlama) ve Terakki (ilerleme).4 Ksa srede bir muhalefet hareketine dnen bu hareketlere Jn Trkler yani Gen Trkler muhalefeti denilmektedir.5

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.V, Ankara: TTK, 1983, s. 170-172; F. Hsrev Tkin, Trk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi (1839-1965), stanbul: Ekin Basmevi, 1965, s. 11-13; slam Ansiklopedisi, C. 12/2, stanbul: MEB, 1974, s. 355-356. 2 slam Ansiklopedisi, C. 12/2, s. 360-361. 3 Rfat Uarol, Siyasi Tarih (1789-1994), stanbul: Filiz Kitabevi, 1994, s. 399-400; Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alagon, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999, s. 10. 4 Cevdet Kk, Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi ve Tanzimat, Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri, Ankara: TTK, 13-14 Mart 1985, s. 22. 5 erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), stanbul: letiim Yaynlar, 1989, s. 2430; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, Ankara: TTK, 1983, s. 511.

Jn Trklerin merutiyet ynetimini istemelerinin en nemli sebebi, Osmanl mparatorluunun paralanmasn durdurmakt. Onlara gre merutiyet rejimiyle hrriyetin ve adaletin egemen olduu bir ynetimde mparatorluktan kopmak isteyenlerin says azalacakt.6 Fransz htilalinin yznc yl olan 1889da (21 Mays) ttihad- Osman7 adyla drt tbbiyeli (brahim Temo, Mehmet Reit, Abdullah Cevdet ve shak Sukuti) tarafndan bir cemiyet kuruldu. Bylece ilk rgtlenmi muhalefet, stanbuldaki, asker ve sivil yksek okullarn rencileri arasnda taraftar kazanarak byd.8 Daha ok gazete, dergi karmak ve bu yolla dncelerini yaymak gibi faaliyetlerinden dolay Cemiyetin baz yeleri ksa sre sonra tutuklanmaya balannca Jn Trkler daha uygun ve daha zgr artlarda alabilmek iin yurt dna, zellikle de Parise katlar. Pariste Trke ve Franszca olmak zere Meveret adl bir gazete karan Jn Trkler, yazlarnda II. Abdlhamit ynetimini serte eletiriyorlard. Bunlar burada mlteci Osmanl merutiyetilerinden kk bir topluluk buldular. Bu topluluun nde gelen ismi, Bursa eski Maarif Mdr Ahmet Rza Beydi. Ahmet Rza teki Jn Trklerle birlikte ttihat ve Terakki Cemiyeti adnda kk bir cemiyet kurmutu. stanbuldaki ttihad- Osmani Cemiyeti de baz hususlarda ttihat Terakki Cemiyetiyle birlikte hareket ederek onun adn kullanmaya balamt. Ancak, cemiyet 1896da giritii hkmet darbesinde baarsz olunca, yelerinin ou stanbul dna srgne gnderildi. Bu arada ttihat Terakkinin liderliine liberal eilimli, eski Mlkiye Hocas Mizanc Murat Beyin seilmesi yoluna gidilmi; ancak Mizanc Murat ve baz arkadalarnn reformlarda padiaha yardmc olmak zere stanbula gelmeye karar vermeleriyle Ahmet Rzann srgndeki Jn Trk hareketinin liderlii devam etmitir.9 Bu gelimeler srasnda Mahmut Celalettin Paann olu Prens Sebahattinin 1899da Fransaya kamas cemiyet iindeki dengeleri yeniden deitirdi. Bir Osmanl milliyetisi olan Ahmet

Mardin, a.g.e., s. 219. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler I (kinci Merutiyet Dnemi), stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, 1988, s. 19; Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 514. 8 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: TTK, 1984, s. 194-195. 9 Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 516-517.
7

Rzann cemiyet iindeki otoritesi, liberal Prens Sabahattin tarafndan tehdit edilmeye baland.10 Bu gelimelerin devamnda 1902de Pariste dzenlenen ilk Osmanl Liberalleri Kongresinde Jn Trkler, liberal-anti merkeziyeti Prens Sabahattin ve devleti-merkeziyeti Ahmet Rza arasnda blnd.11 1906da Prens Sabahattin Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurunca, cemiyet arasndaki blnme resmiyet kazand. Ayn yl Selanikte kurucular arasnda nc Ordunun kurmay subaylarndan Binba Enverin de bulunduu Osmanl Hrriyet Cemiyeti, ttihat ve Terakki Cemiyeti ile birleti. Dier yandan Suriyede 1906 yl sonlarnda faaliyete balam olan Vatan adl bir rgtn ekirdei zerine Mustafa Kemalin oluturduu Vatan ve Hrriyet Cemiyeti kurulmutur. rgtn Yafa ve Kudsteki ubelerinden sonra Mustafa Kemal, gizlice Rumeliye giderek orada da cemiyetin ubelerini kurmaya almtr. Ancak Mustafa Kemal Paa II. Merutiyetin ilanndan nce, Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin Rumelideki btn rgtleri tek at altnda toplayan Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti ile birlemenin daha faydal olacana inanarak bu oluum iinde yer almtr.12 Bu birlemede birtakm fikir ayrlklar yznden tam birliktelik salanamamakla beraber, II. Abdlhamitin baskc ynetimine kar merutiyeti yeniden ilan ettirmek iin ortak mcadele edilmesine karar verilmitir.13 Dnemin aydnlar Osmanl Devletinin uygulad i ve d politikalar ile zellikle toplumsal ve ekonomik sorunlarn giderilememesi karsnda sosyal bir deimeye ihtiya duyulduu dncesinde birleiyorlar, ancak uygulanacak yntemlerde farkl dnyorlard.14 Jn Trklerin arasnda en abuk gelimeyi ve bymeyi merkeziyeti ve ihtilalci olanlarn topland Ahmet Rza nderliindeki ttihat ve Terakki Cemiyeti salad. Jn Trklerin ileri gelenlerinden Bahaettin akir ve Dr. Nazmn da katlmasyla ttihat ve Terakki, btn imparatorlukta Trk ve Mslmanlar arasnda siyasal olarak rgtlenmi tek g haline geldi.15 Bu cemiyetin program ve halka
10 11

Mustafa Erdoan, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, Ankara: Liberte Yaynlar, 1999, s. 32-33. Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s. 131-133; Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 519-520. 12 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, stanbul: mge Yaynlar, 2004, s. 97. 13 Tkin, a.g.e., s. 37. 14 Tkin, a.g.e., s. 42. 15 Ahmad, Modern Trkiyenin ..., s. 47.

yaymak istedii dnceler; II. Abdlhamitin mutlakiyet rejimini ykmak iin harekete geilmesi, Trklk bilincinin uyandrlmas gerei, basndaki kstlamalarn kaldrlmas16 ve yeniden kurulacak olan merutiyet ynetiminde baz yeniliklerin yaplmasyd.17 ttihat ve Terakkinin bu dncelerini yaymada, siyas bunalmn merkezi hlindeki Balkanlarn durumu, cemiyetin faaliyetlerini hzlandrmasn salam, bu da II. Abdlhamite kar olan muhlefet merkezinin Rumeliye kaymasna neden olmutur. Osmanl ynetiminin zayfl ve d etkiler Balkanlarda zellikle de Makedonyada byk bir kargaaya yol amt. Avrupa devletlerinin nfuz kazanma hrs, Balkan devletlerinin ihtiraslar blgeyi huzursuz hle getirmiti. 1904-1905 Rus-Japon Savanda Rusyann yenilmesi, 1907de ngiltere ile in-TibetAfganistan-ran zerinden Anadolu snrlarna kadar, Asyada nfuz blgelerinin saptanmasnda bir anlamaya varmas, bu iki devletin yeniden Balkan politikasna nem vermelerine neden oldu. Bu da Balkanlarda yaylmac emelleri olan Avusturya ve talyay endielendirdi. Dier tarafta Almanya ile Rusyann aras almaya balad. 1908 Hazirannda Rus ar ile ngiltere Kral VII. Edwardn Baltk kysnda yer alan Revaldeki grmelerinde Makedonya zerindeki Osmanl egemenliinin aa-yukar kaldrlmas konusunda anlatklar haberi, Selanike ulanca ttihat ve Terakki Cemiyeti, harekete gemeye karar verdi.18 3 Temmuz 1908de Rumelide 3. Ordu subaylarndan Kolaas Niyazi Beyin asker ve sivillerle Resneden ayrlarak daa kmas ve anayasann tekrar yrrle girmesini talep eden bir bildiri yaynlamasyla ilk fiili teebbste bulunulmu oldu.19 Bu hareket Makedonyaya da yayld; ttihat ve Terakkinin nde gelen yelerinden Binba Enver Beyin katlmyla daha da glendi. 23 Temmuz 1908 gn ttihat ve Terakki Cemiyeti, Selanik ve Manastrda kendiliinden II. Merutiyeti ilan etti. Ayn gn II. Abdlhamit anayasann yeniden yrrle konmasn ve Meclis-i Mebusann toplanmasn kabul etti.20
16

Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri: 1928 Yl Yazlar, haz. Nejat Seferciolu, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 97. 17 Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 521-522; Erdoan, a.g.e., s. 34. 18 Tunaya, a.g.e., s. 23; Uarol, a.g.e., s. 401-402; Erich Jan Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk ev. Nzhet Saliholu, stanbul: Balam Yaynlar, 1987, s. 83. 19 Tkin, a.g.e., s. 38. 20 Lewis, a.g.e., s. 207; Uarol, a.g.e., s. 402-403; Tunaya, a.g.e., s. 23.

kinci Merutiyetin ilanyla ttihat ve Terakkinin resmen iktidara gemedii; ancak denetleme iktidar kurduu bir dnem balad. Toplum yaamnda byk bir canlanma oldu ve 24 Temmuz 1908 gn gazeteler yazlarn ilk defa sansrsz yaynladlar. Gazete, dergi ve kitap yaynnda ok byk bir art meydana geldi. Osmanl Devletinde siyasal, sportif ve kltrel amal dernekler kurulmaya, kadn hareketleri (rgtler, yaynlar), ii hareketleri (grevler) grlmeye balad.21 Bu srece Prens Sabahattin de liberal birlii amalayan Ahrar Frkasn22 kurarak dahil oldu. II. Merutiyetin ilannn hemen ardndan Osmanl Mebusan Meclisi iin 17 Aralk 1908de seimler yapld. ttihat ve Terakki Frkas lkedeki en etkin siyasal g olmann etkisiyle Ahrar Frkas ve dier muhalif partilere kar seimlerde byk bir zafer elde etti.23 ttihat ve Terakki iktidar, bu yeni dnemde seimlerde baarsz olan ve parlamento dnda kalan muhlefetin yasak talepleriyle mcadele etmek zorunda kalmtr. Bu dnemde muhalefet evreleri tiyatrolarn kapatlmasndan -snrl da olsa- kadnlara tannan haklarn kstlanmasna varncaya kadar pek ok alanda salanan sosyal, siyasal, kltrel hrriyetlerin kaldrlmas iin birok giriimde bulundu. ttihat Terakki kart gruplar 3 Nisan 1909da Dervi Vahdetinin Volkan Gazetesi etrafndaki ttihad- Muhammed Cemiyeti ats altnda birletiler ve ttihat Terakki Ynetiminin uygulad politikalara kar byk bir propaganda dzenleyerek ayaklandlar (12 Nisan 1909). Ortaya kan bu kargaa ortamndaki otorite boluunun ardndan 24 Nisan 1909 gn Hareket Ordusu stanbulun ynetimine el koydu.24 27 Nisanda Meclis-i Umum-i Mill II. Abdlhamitin tahttan indirilmesine ve yerine V. Mehmet Reatn (1909-1918) padiah olmasna karar verdi. Bylece, Temmuz 1908 anayasal devriminin ikinci aamas sona erdi.25 ttihat ve Terakkinin tutumu iktidara kar gl bir muhlefetin ve yeni i bunalmlarn domasna sebep olmutur. 1911-1912 yllar arasnda talyanlarn

21

Sina Akin, ttihat ve Terakki, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1422-1423. 22 Ahmad, Modern Trkiyenin..., s. 48. 23 Sina Akin (yay. yn), Trkiye Tarihi 4 (ada Trkiye 1908-1980), stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s. 27.; Zrcher, Modernleen Trkiyenin..., s. 141-143. 24 Tkin, a.g.e., s. 40-41. 25 Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay (Baltal), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999, s. 22-23.

Trablusgarb igali ve Balkanlardaki devletlerin Osmanl Devletine kar harekete gemeye hazrlanmalar sonucu Osmanl Devleti Ui Anlamasn (18 Ekim 1912) imzalamak zorunda kald ve ardndan Balkan Savalar balad. 1912-1913 I. Balkan Sava srasnda 22 Ocak 1913 gn sarayda toplanan urada Sadrazam Kamil Paa Edirnenin kaybedilmesi anlamn tayan bar kararn aklad. Bunun zerine 23 Ocak 1913 gn ttihatlar Babaliye baskn yaptlar. Balarnda Enver Beyin bulunduu kk bir subaylar grubu zorla kabine odasna girdiler ve Harbiye Nazr Nazm Paaya suikast gerekletirdiler. Bu olayn ardndan Kamil Paa istifasn verdi. ttihat ve Terakki daha gl bir ekilde iktidara yeniden geldi. Ancak 11 Haziran 1913te Sadrazam Mahmut evket Paann ldrlmesi ttihat ve Terakkinin daha sert nlemler almasna sebep oldu. II. Merutiyetin ilanyla ortaya kan hrriyet ortam ok fazla uzun srmemi ve 1918 ylna kadar Osmanl Devleti, Enver (Harbiye Nazr), Talat (Sadrazam) ve Cemal (Bahriye Nazr) Paalarn askeri diktatrl ile ynetilmitir.26 lerleyen yllarda grlecei gibi ttihatlar, amalar gereince Merutiyetin, istedikleri biimde bir Merutiyet olmas iin gerekli tedbirleri almaktan ekinmeyeceklerdir.27 I. Balkan Sava sonucunda imzalanan Londra Andlamas (30 Mays 1913), 1913te II. Balkan Sava ve sonucunda imzalanan Bkre Andlamas (10 Austos 1913) ile Osmanl Devleti ar yenilgilere uramtr.28 Bu asker yenilgiler Osmanl toplumsal yapsnda nemli deiikliklere yol aacaktr. II. Merutiyetin getirdii hrriyet ortam, sosyal ve siyas yapda baz dalmalara sebep olurken dier taraftan da deiik milletlerden meydana gelen Osmanl toplumunda eitli fikir akmlarna, gruplamalara, cemiyetlemelere ve partilemeye doru admlar atlmasn salamtr. Osmanl tarihinde ilk kez dnen bir toplum manzaras gsteren bu dnem, Aydnlar ve brokratlarn byk bir grev bilinciyle bir soruya cevap aradklar dnem olmutur. Bu devlet nasl kurtulabilir?29 Bu soruya cevap bulabilmek iin bir ksm Tanzimatla balayan II. Merutiyet

26 27

Lewis, a.g.e., s. 224-225. Sina Akin, ttihat Terakki zerine, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XXVI, Mart 1971, No: 1, s.180. 28 Uarol, a.g.e., s. 420-444. 29 Tunaya, a.g.e., s. 9.

dneminde daha etkin hale gelen fikir akmlar slamclk, Osmanlclk, Batclk ve Trklk arasnda Osmanl aydnlar byk bir dnsel tartmaya girimilerdir. II. Merutiyet dneminde hemen her siyas partinin programnda yer verdii slamclk, Bat emperyalizminin dnya apndaki yayl karsnda, lkelerinin smrgeletirilmesine kar tepki gsteren Mslmanlarn duygu ve dncelerini dile getiren, buna slamclkta are arayan akm olarak tanmlanabilir. slamclk taraftarlarnn oluturduklar grler yle sralanabilir: 1- an geleneklerine uymak ve modernlemek gereklidir. Ancak yenilikler yaplrken kendi znden uzaklalmamaldr. 2- Bu modernlemenin temeli slamiyet ve Kurana dayanmaldr. nk her konuda gerekli bilgiler bu aralarda vardr, zira slam aslnda bilimdir. 3- Uluslaras politika alannda Batnn Osmanl mparatorluu ve dier Mslman lkelere uygulad politikalar engellemek iin ttihad- slam politikas izlenilmelidir. 4- slam konularda ortaya kan dnce ayrlklarn gidermek iin Medrese-i Aliye-i slamiye gibi aydnlatc kurumlar oluturulmaldr. 5- Dier dnce akmlarnn mparatorluun kurtuluu iin ileri srdkleri reeteler geersizdir ve bunlarn uygulanma olanaklar yoktur.30 slamclk dncesinin ncleri arasnda Musa Kazm, Mehmet Akif (Ersoy), Namk Kemal, Cemalettin Efgani, Sait Hlim Paa, M. emsettin (Gnaltay), Babanzade Ahmet Naim, smail Hakk zmirli, ehbenderzade Ahmet Hilmi, Mehmet Ali Ayni gibi isimler saylabilir. Volkan, Beyanl-Hak, Srat- Mstakim (daha sonra Sebilrread), Hikmet gibi yayn organlar etrafnda toplanan slamclar; ahlak, merutiyet, devlet, ilerleme, adalet, kadn haklar, milliyet gibi meselelere din yorumlar getirmilerdir.31

Peyami Safa, Trk nklabna Baklar, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1996, s. 3639; Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, stanbul: Der Yaynlar, 2001, s. 73-74; smail Kara, Tanzimattan Cumhuriyete slmclk Tartmalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1419-120. 31 erif Mardin, slamclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1401-1404.

30

Osmanl mparatorluu iindeki tm etnik uluslarn, etnik duygular zerinde Osmanllk duygusu yaratmak ve Osmanl imparatorluunun karlar ynnde abalamay zendirmek gibi amalara ynelik olan bir dnce akm da Osmanlclktr. II. Merutiyet dneminde Osmanllk siyasetinin en nemli savunucusu Tunal Hilmidir. Tunal Hilmi, mparatorluun tek kurtulu aresini btn ulusal balantlar aacak bir Osmanl kimliinin yaratlmasnda bulmakta ve bunu salayan bir devlet modelini alternatif olarak sunmaktadr. Yazlarnda Osmanllk kavramn bir birlik salaycs olarak kullanmakta, zaman zaman da Trk olmann karl olarak ele almaktadr.32 Osmanlclkta, temel slogan kabul edilen uluslarn birlii dncesine aznlk uluslar dnda kar kan yoktu. Ancak Balkan Savalarndaki yenilgiler ve Mslman olmayan uluslarn mparatorluktan kopmas Osmanlclk akmnn sonu olmutur.33 Bu devlet nasl kurtarlabilir? sorusunun bir dier yantn da Batya benzemekte bulan Garplar, ya da yaygn tannmlklaryla batc aydnlar dnceleri bakmndan farkllklar gstermektedirler.34 Batclarn nerileri; 1- Batllama, yani Bat devletlerine benzer bir devlet haline gelmek kanlmazdr. Bunun iin hi tereddt edilmeden Bat teknolojisi alnmal ve benimsenmelidir. 2- mparatorluun gelimesine ve ilerlemesine din, tek bana bir engel deildir. Fakat slamiyetin yanl yorumlanmas ve bir dizi batl inanlar gelimeye engel olmaktadr. 3- zel giriim desteklenmeli, alfabe ve kyafet deiiklii yaplmaldr. 4- Osmanl mparatorluunu oluturan uluslarn birlii salanmaldr.35 eklinde sralanabilir. Bunlarn yan sra Batclar; fesin terk edilmesi, yerine yeni bir ulusal baln alnmas ve asker kalpaklarn deitirilmesi, kadnlara eitli haklarn verilmesi (tek elilik, tbbye mektebi almas), tekke ve zaviyelerin kapatlmas, orduda reform yaplmas gibi alanlarda bat kurumlarn ve uygulamalarn esas alan

kr Haniolu, Osmanlclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s.1390. 33 Ate, a.g.e., s. 65-66. 34 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul: lken Yaynlar, 1979, s. 200. 35 kr Haniolu, Batclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1385-1386; Safa, a.g.e., s. 33-35; Ate, a.g.e., s. 70.

32

nerilerde bulunmaktadrlar.36 Batclk dncesinin balca ncleri, Celal Nuri (leri), Sleyman Nazif, Klzade Hakk, Sat Bey, Emrullah Efendi, Prens Sabahattin, Servet-i Fnun ve Ulum- ktisadiye ve timaye dergilerinin yazarlarndan pozitivist Ahmet Rza37 ile Abdullah Cevdettir38. Batc aydnlarn en nemli yayn organ II. Merutiyet dneminde tihat dergisidir.39 Bu dnce akmlarnn yan sra Trkler de Trklkten, slamclktan, Garplktan oluan yeni bir ideolojik birleimle, Osmanl vatandalarna yeni bir hayat vaadediyorlard. Bu kurtulu reetesinin dayand fikir ve eylemin temeli Trk milliyetilii olacakt. Trkler nce Osmanl mparatorluunda mill bir bilince sahip olacaklard. kinci aamada da lke dndaki Trklerle birleilecek ve Turan adl byk lke gerekletirilecekti.40 Jn Trkleri etkileyen Trklk akmnn ekillenmesinde byk rol oynayan Mehmet Emin Yurdakul41, Rza Tevfik, Ahmet Hikmetin yan sra, Yusuf Akura42 gibi aydnlar yeni bir kurtulu teorisini formle etmilerdir. zellikle Yusuf Akura yaynlad Tarz- Siyaset isimli makalesiyle Trkln siyasal bir renk almasnda nclk etmitir. ttihad- Osmannin kurucularndan biri olan Hseyinzade Ali, Ali Suavi (Muhbir ve Ulm dergilerinde Trkl ve Trke yazmay devaml olarak sz konusu etmitir)43 gibi aydnlarn savunduu, Muasrlamak ancak
44

Ziya

Gkalple

zdeleen

Trklemek,

slamlamak,

eklinde ifade edilen Trklk dncesinin ana erevesi bu

srete ortaya kmtr.45 Trklk dncesinin amalar ayrntl olarak yledir: 1- Tm Trklere bir ulus bilinci verilmeli ve ulusal hedefler alanmaldr.

Haniolu, Batclk, s. 1385-1386. lken, a.g.e., s. 135-155; Mardin, a.g.e., s. 129-162. 38 lken, a.g,e., s. 240-250. 39 Mardin, a.g.e., s. 163-183; lken, a.g.e., s. 200-204: Lewis, a.g.e., s. 234-235. 40 Tunaya, a.g.e., s. 10-11. 41 Mardin, a.g.e., s. 55-56; Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, haz. Mehmet Kaplan, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1976, s. 6. 42 Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Trkiye Gnl, Ankara: Cedit Yaynlar, Kasm-Aralk 1994, s. 9; kr Haniolu, Trklk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1396. 43 lken, a.g.e., s. 204. 44 Safa, a.g.e., s. 13-14; Cemil Meri, Ziya Gkalpin Hayat ve Eserleri, stanbul: Sebil Yaynlar, 1980, s. 110-112. 45 Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, stanbul: letiim Yaynlar, 2001, s. 38.
37

36

10

2- Trklk adalamaya engel deildir. Modernlemek gereklidir. Ancak bu kr krne bir Bat taklitilii biiminde olmamaldr. 3- slam dnyas ile iyi ilikiler kurulmaldr. Trklk slama aykr bir dnce deildir. Trk ulusunun glenmesi ve slam dnyasn korumas, slamlarn birliini salayabilecek olan bir gelimedir. 4- Siyasal amalara ulaabilmek iin, ulusal bir ekonomi politikas izlenmeli ve zellikle kapitlasyonlardan kurtulunmaldr. 5- Osmanl mparatorluunun btnlnn korunmas konusunda yaplan Osmanlclk ve slamclk politikalar yetersizdir. 6- Siyasal bamszln salanabilmesi iin kltrel bamszln salanmas gereklidir.. Kltrel bamszlk; dilden balayarak, tarih, din, eitim alanlarnda srecek ve ekonomik bamszlkla amacna ulam olacaktr. 7- Trk Dili Arapa, Farsa kelimelerden arndrlmaldr, Trk Edebiyat, Arap, Acem, Avrupa etkisinden kurtarlmal, halk dili canlandrlmaldr. 8- Osmanl mparatorluu nclnde tm Trkleri bir araya toplayacak bir devlet oluturulmaldr.46 Trklk akm, uluslamaya yneli, Ulusal Kurtulu eyleminin yararland en tutarl dnce ve abalar oluturmutur. Fakat Trklk akmna inananlarn kendilerini lke dndaki Trkleri de kurtarma, onlar da imparatorluk snrlar iine alma dncesi, Trklerin Birlii, Turan dncesi bu akmn en tartlan giriimi olmutur.47 Trklk Ziya Gkalpin elinde erevesi izilerek bir ideal olarak ilenirken dier taraftan da bunlarn organize edilmesi gereklilii ortaya kmtr. Bu nedenle 1908 ylnn Aralk aynda Yusuf Akura, Necib Asm (Yazksz) ile Veled elebinin (zbudak) nclnde, Ahmet Mithat, Emrullah Efendi, Bursal Mehmet Tahir, Ahmet Hikmet Bey, Korkmazolu Celal, Akyiitzade Musa Bey, Fuat Raif Beylerin katlmlaryla Trk Dernei kurulmutur.48 Daha sonra bu dernee, Mehmet Emin (Yurdakul), Gaspral smail, Aaolu Ahmet, Hseyinzade Ali, Hseyin Cahit (Yaln)49 gibi nl kiilerin yan sra Martin Hartmann, Vladimir Gordlevskiy gibi
46 47

Safa, a.g.e., s. 30-32; Tunaya, a.g.e., s. 11; Ate, a.g.e, s. 77-78. Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2002, s. 234-235. 48 Akura, a.g.e., s. 188; Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, Ankara: Kmen Yaynlar, 1977, s. 95; Haniolu, Trklk, s. 1397. 49 Tunay vd., a.g.e., s. 64.

11

Trkologlar ile Osmanl vatanda gayri Mslimler de ye olmulardr.50 Trk milliyetilii esasna dayanan Trk Derneinin amalar nizamnamesinin 2. maddesinde u ekilde aklanmaktadr: Cemiyetin maksad Trk diye anlan btn kavimlerin mazi ve asar, efal, ahval ve muhitini renmeye ve retmeye almak yani Trklerin asar- atikasn, tarihini, lisanlarn, avam ve havas edebiyatn, etnografya ve etnologyasn, ahval-i itimaye ve medeniyet-i hazralarn, Trk memleketlerinin eski ve yeni corafyasn aratrp taratrp ortaya kararak, btn dnyaya yayp datmak ve dilimizin geni ve medeniyete elverili bir dereceye gelmesine almak ve imlasn ona gre tetkik etmektir.51 Dernein amacn gerekletirmek ve yaymak iin gazeteler, risaleler ve kitaplar yaynlanm, konferanslar dzenlemitir. Balangta yayn organ Srat- Mstakim dergisi olan Trk Dernei, 1911 ylnda kendi ad ile Trkle dair tetebbuat havidir. Ayda bir kar serlevhas ile yaynlanan Trk Dernei dergisini yaynlamaya balam, ancak bu dergi 7 say yaynlanabilmitir.52 Genel olarak ama ve faaliyetleri Trkoloji almalar yapmak olan Trk Dernei mensuplar kltrel manada Trk olmakla birlikte, siyas adan Osmanlclk geleneini arlkl olarak tamaktadrlar. ttihat Terakki de bu rgte geni ilgi duymaktadr. Ancak, Merutiyet sonrasnda yeniden canlandrlmaya allan Osmanllk ideali erevesinde, byle bir organizasyonla beraber hareket etmekten ekindii iin bu ilgi ortak alma ekline dnememitir.53 stanbuldaki Trk Derneinin faaliyetlerine paralel olarak ttihat ve Terakki hareketinin merkezi saylan Selanikte kmaya balayan Gen Kalemler dergisi, dilde Trklk akmna yeni bir hz vererek milliyeti ideolojinin olumas bakmndan ok nemli bir gelimeye nclk etmitir. Temel amac, yaz dilini sadeletirmek ve halk diline yaklatrmak olan Gen Kalemler hareketinin ncln ve birletiriciliini Ali Canip, Ziya Gkalp ve mer Seyfettin (1884-

50 51

Tunaya, a.g.e., s. 414-415. Orkun, a.g.e., s. 96; Akura, a.g.e., s. 189. 52 Tunaya, a.g.e., s. 414-415. 53 Haniolu, Trklk, s. 1397.

12

1920) yapmtr.54 Balkan Savalar sonucu Selanikin elden kmasyla stanbula gelen Gen Kalemler kadrosu Trk Yurdu ve Trk Oca bnyesine dahil olacaktr.55 Dier taraftan, Trk ocuklar iin bir pansiyon amak, Trklerin sosyal ve kltrel seviyelerinin ykselmesi iin bir gazete karmak amacyla 31 Austos 1911de stanbulda Mehmet Emin (Yurdakul)in nclk ettii Trk Yurdu Cemiyeti kurulmutur.56 Trkln tekilatlanmas asndan nem tayan dernekte Ahmet Hikmet (Mftolu), Aaolu Ahmet, Hseyinzade Ali (Turan), Yusuf Akura, Dr. Akil Muhtar (zden) gibi Trklk hareketinin nde gelen isimleri bulunmaktadr. Trk Yurdu Cemiyeti yeleri, kurulu hazrlklar yaplan Trk Ocaklar arasnda yer alm, cemiyet olarak fazla bir varlk gsterememitir. Ancak, kendi adyla yaynlad ve daha sonra Trk Ocaklarnn yayn organ olacak Trk Yurdu dergisiyle Trklk akmnn yaylmasnda son derece etkili olacaktr.57 Yeryzndeki btn Trkleri kltr ve siyaset bakmndan birletirmek ve kaynatrmak amacna ynelik olarak ortaya kan Trkln nclerinden Ziya Gkalpe gre Trklemek fikrinin yrtcs Trk Yurdu mecmuasdr.58 Trk Yurdunun yayn politikas incelendiinde Trklere, Osmanllk dnda ulusal bir kimlik verme amacnda olduu da grlmektedir.59 Bu dnemde daha ok bilimsel almalar yapmak maksadyla 1913te Emrullah Efendi Bakanlnda Trk Bilgi Dernei kurulmutur. Bir akademiye benzetilerek kurulan Trk Bilgi Derneinde konulara gre trl ubeler tekil edilmi, yeler de meslek ve almalara gre bu komisyonlara dalmtr. Trkiyat, slamiyat, Hayatiyat, Felsefe ve timayat, Riyaziyat, Trklk gibi ubeleri bulunan Trk Bilgi Derneinin yayn organ Bilgi Dergisiydi. lk says 1915te baslan bu dergi ksa bir sre karlabilmitir.60 Bu cemiyetlerin yan sra, Rusyada Sakin Mslman Trk Tatarlarnn Haklarn Mdafaa Cemiyeti (1916, stanbul), Halka Doru Cemiyeti (1917, zmir),
Gkalp, a.g.e., s. 9. Rafael Muhammetdin, Trkln Douu ve Geliimi, Bilimsel Redaktr: Reat Emirhanov. stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1998, s. 70. 56 Tunaya, a.g.e., s. 415-416; Orkun, a.g,e, s. 98. 57 Hseyin Tuncer, Trk Yurdu zerine Bir nceleme(1911-1931), Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1990, s. 11-16. 58 Tuncer, a.g.e., s. 36. 59 Haniolu, Trklk, s. 1397. 60 Orkun, a.g.e., s. 97-98.
55 54

13

Teavn- tima Cemiyeti (1911, stanbul) gibi cemiyetler kurulmu, ancak bunlar uzun sreli faaliyetlerde bulunamamlardr.61 Osmanl devletinde yaayan aznlklarn milliyetilik duygularnn ve yaylmac tavrlarnn karsnda Trkler kendi aralarnda tam bir uyum salayamamlard. Trklk dncesi sadece aydnlar arasnda yaylmakla kalm, geni kitlelere ulalamamt. Trk Dernei, Trk Yurdu gibi oluumlar bu dnceyi yaygnlatrmaya almlar ancak hedeflenen henz gereklememiti. Aznlklarn dayanmas ve milliyetilii karsnda kendilerinde Trklk hisleri uyandran Donanma Cemiyeti gibi maarifi yaymak, okullar amak iin bir cemiyetin kurulmas gerektiini ileri sren Tbbyeli rencilerin fikir ve raporlar dorultusunda Dr. Fuat Sabitin62 nerdii Trk Oca ismi ile bir cemiyet daha kurulmutur (25 Mart 1912).63 II. Merutiyet dneminde devletin ve toplumun Osmanllk dncesinden Trklk dncesine gemesi ve Trkler arasnda milliyet bilincinin arttrlmas amalaryla kurulan bu derneklerden tekilatlanmas, ube ve ye almalarnn genilii ile Trk Ocaklar kendisinden nce kurulan Trk Dernei ve Trk Yurdu gibi kurululardan daha nemli bir konuma sahip olacaktr. Trk Ocaklar, Trklk akmn sosyal ve kltrel hayata geirecek, bu dncenin en byk savunucusu olacak, Trk Ocaklarnn krslerinden yaylan milliyeti fikirler, Trklere; yeni bir vatan kurma, yeni bir millet oluturma gcn ve umudunu verecektir.64

61 62

Tunaya, a.g.e., s. 416-421. Ali Birinci, Doktor Fuat Sabit, Trk Yurdu, C. 19, S. 139-140-141, Mart-Nisan-Mays 1999, s. 45. 63 Orkun, a.g.e., s. 98-102. 64 Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul: Turhan Kitabevi, 1981, s. 139.

BLM I TRK OCAKLARININ KURULUU, TEKLATLANMASI VE FAALYETLER 1.1.Trk Ocaklarnn Kuruluu II. Merutiyet 1908de ilan edildikten sonra salanan hrriyet ortamyla dil, edebiyat, sanat, spor ve felsefe kulpleri alm, milliyet fikrine olan ilgi artmaya balamtr. Dilde Trklk akm kuvvet kazanm, saltanatla merutiyetin beraber gitmeyecei fikirleri ortaya km, milliyeti grleri benimseyip savunan eitli dernekler kurulmutur. Bunlardan balcalar kurulu srasna gre Trk Dernei (Kasm 1908), Trk Yurdu (Austos 1911) ve 25 Mart 1912de resmen kurulan Trk Ocadr.1 Osmanl Devleti iindeki aznlklar, Osmanl Devletinden ayrlmak ve Osmanl topraklar zerinde gizli faaliyetlerle ayr ayr devletler kurmak amacyla dernekler tekil etmilerdir. (Yerli Rumlar; Etnik-i Eterya, Pontus Rum, Srplar; slav ttihad, Ermeniler; Tanakyan ve Hnak, Yahudiler; lyas srail Cemiyeti, Araplar; En Nadi- ark, El Mntedi-i Ebed, Arnavutlar; Bakim2 adl cemiyetleri kurmulardr.)3 Srplar, Romenler, Bulgarlar ve Yunanllar doan milliyet anda birer birer bamszlklarn elde etmek iin grnrde ilm ve edeb aslnda tamamen milliyeti olan kurulular oluturma yoluna gitmilerdir. Osmanl Devletinin snrlar iinde yaayan Ermeniler, Arnavutlar, Araplar, Rumlar, Sryaniler zgrlk, uygarlk ve temel insan haklarndan yoksun olduklar savyla mevcut rejime kar ayaklanmlar ve zgrlk kazanmaya almlardr.4 Bu dnemde Trklerden baka her millette mill uur olumu, Trklerde ise, Trklk uuru, henz uyanmamt.5

Kenan Akyz, Trk Ocaklar, Belleten, C. 1, S. 196 (Nisan 1986), s. 201; Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri: 1928 Yl Yazlar, haz. Nejat Seferciolu, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 199. 2 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler I (II. Merutiyet Dnemi), stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, 1988, s. 435. 3 Enver Behnan apolyo, Atatrk ve Halkevleri, Halkevleri Dergisi, S. 6, Ankara: 1972, s. 4. 4 Feroz Ahmad, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), ev. Mete Tunay, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s. 18-20. 5 apolyo, a.g.m., s. 4.

15

Aznlklarn milliyeti oluumlarna karlk, Osmanlnn bnyesinde Trklk bilincine dayal herhangi bir kurulu yoktu.6 te bu ortamda aznlklarn kurduu milliyeti derneklere kar mparatorluk snrlar iinde yaayan Trklerin haklarn savunmak zere Trk Oca adyla bir dernek kuruldu. Dernek, Balkan Harbinin balamasndan yalnzca alt ay nce bu yeni hedefin ilk organ ve ekirdei oldu.7 Trkln nde gelen savunucularndan
8

Yusuf Akura 1904te

yaynlad Tarz- Siyaset adl makalesinde (1- Osmanl birlii, 2- slam birlii, 3- Trk birlii), Trkl ilk defa bir siyaset ekli olarak ele almtr9, Yine ayn dnemde M. Zekeriya (Sertel), Hamdullah Suphi (Tanrver), Ahmet Agayef (Aaolu) ile10, M. Fuat (Kprl) gibi daha bir ok Trk aydna gre, millet olmak iin mill uura sahip olmak artt. Trklk, nce Trklere kaybolan z benliklerini yeniden salayacakt. Trkler Osmanl Devletinin Trkleerek kalknabileceine inanyorlard. Trklemek, sosyal, ekonomik ve siyasal reformlar getirecekti. Ama her eyden nce fertler toplanmal, kaynamal ve kiisel karlar yerine milletin ortak karlarn oluturmak gerekliydi.11 Bu dnemde milliyet duygularn n plana kartan yaynlarda bir art grlmekteydi. rnein Ziya Gkalp, dilde Trkl amalayan Gen Kalemler dergisini yaynlamaktayd. Tanin gazetesinde Trkl n plana karan yaynlar hayli fazlayd.12 Tercman- Hakikat gazetesinde Trk Dernei kurucularndan Ahmet Mithat Efendi; Hseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi aydnlara: Trke yazn Daima Trke yaznBu kadarla da kalmayn Trk olarak dnn diyordu. Bu edeb faaliyetler Trk Ocaklarna giden yolun birer temel tayd.13

Cemal Kutay, Trk Ocaklar ve Trk Milliyetilii, Ankara: Trk Yurdu Yaynlar, 1995, s. 7. Sadi Irmak, Atatrk (Bir an Al), stanbul: nklap Yaynevi, 1984, s. 26; Kutay, a.g.e., s. 7. 8 Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Trkiye Gnl, Ankara: Cedit Yaynlar, Kasm-Aralk 1994, s. 9; kr Haniolu, Trklk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1397. 9 Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, C. 1, stanbul: Anadolu Yaynclk, 1983, s. 171; Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul: lken Yaynlar, 1979, s. 381-382. 10 Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, s. 115-116; lken, a.g.e., s. 402-403. 11 Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul: Turhan Yaynlar, 1981, s. 140. 12 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 433. 13 Kutay, a.g.e., s. 72.
7

16

Osmanl tebaas iinde Trkler dnda devlete bal baka etnik unsur kalmamt Btn aznlk gruplar bamszlklarnn peine dmt. Trkn de uyanmas yaanlan asker yenilgilerle mmkn olmutur. Balkan Savalar ve lkedeki aznlklarn kendi mill eitim ve bamszlk adna yaptklar propaganda almalar, Trklerin bu alandaki yetersizliklerini grmelerini kolaylatrmtr Balkan Savalar sonrasnda Osmanlclk akm iflas etmi, slamclk akm zayflam, bunlara karlk Trklk akm glenmi, toplum, eitim, kltr ve siyaset tarihimizde nemli bir dneme girilmitir.14 Osmanl mparatorluu aslnda kuruluundan beri esas ana unsuru Trk idi ama Tanzimatla ortaya kan Osmanlclk veya Osmanllk devletin asl unsuru olmaktan uzaa drmt.15 Osmanl Devletindeki Trklerin kltrel, sosyal ve iktisad seviyelerinin ykselmesine politikaya girmeden hizmet edebilecek byk ve ciddi bir milliyeti dernein kurulmas16 fikri, stanbulda Franszca olarak yaynlanan Jeune Turc (Gen Trk) gazetesinde ve daha ok Celal Nuri (leri)nin yazlarnda ortaya kmtr.17 Bu gr; karlalan siyas, sosyal sorunlara mspet ilim zihniyetiyle daha kolay tehis koyabilen Trkln yaygnlk kazand Askeri Tbbye mektebinde benimsenmitir.18 Asker tbbye rencilerinin okullar her eyden evvel bir vatanseverlik ocayd ve orada renciler vatann savunulmas fikirleriyle donatlyorlard. 1910 ylnda stanbula dnen ve ttihat Terakkinin Merkez-i Ummi yesi olan Hseyinzade Alinin tp profesr olmas, Yusuf Akurann Harbiye Mektebinde siyasal tarih dersi okutmas da bu balamda ele alnabilir.19 Asker Tbbyede Trklerin millete gsterecei gayretle, sosyal sahada dier etnik unsurlardan geri kalmamas iin Trk genleri ve aydnlarn birlik hlinde altracak bir cemiyet kurulmas yolunda en nemli adm, Hseyin Haim politikas Trk

Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1985e), Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, 1985, s. 273. 15 Mustafa Kafal, Trk Ocaklarnn Yakn Tarihimizdeki Yeri, Trk Yurdu, C. 8, S.1, ubat 1987, s. 9. 16 Akyz, a.g.m., s. 201. 17 lken, a.g.e., s. 400. 18 Hseyin Enver Sarp, Trk Oca Nasl Kurulmutu?, Trk Yurdu, S. 242, (Mart 1955), s. 668669. 19 Sina Akin (yay. yn.), Trkiye Tarihi 4 (ada Trkiye 1908-1980), stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s. 48.

14

17

(inilili) ve Hseyin (Baydur)20dan gelmitir. Bu kiilerin telkinleri zerine asker tbbiye rencileri, okullarnn (Haydarpaada) st katnda bo olan bir odada ve Karacaahmette geceleri gizli toplantlar yaparak fikirlerini olgunlatrmaya almlardr. Daha sonra mlkiye rencileriyle birlikte dier sivil okullardaki renciler de bu dernek kurma faaliyetlerine katlacaklardr.21 Jn Trk ve Tanin gazetelerinin yapt yaynlar daha kapsaml bir Trk dernek oluturma fikrini kuvvetlendirmi ve gen Trklere yol gstermitir.22 Asker Tbbiyeliler, milliyet esasna dayanan cemiyet kurma faaliyetlerini younlatrmlar ve 190 Tbbyeli Trk Evlad adna bir program hazrlayarak dnemin tannm yazar, air, dnr ve bilim adamlarna gndermilerdir. Program balca u konular kapsamaktadr: a. Tbbiyeliler arasndaki birlik ve beraberlii kuvvetlendirmek, ykseltmek, fakat gayeyi tehlikeye drmemek iin siyasetten ekinmek, uzak durmak. Her gen, siyas kanaati ne olursa olsun milliyet gayesi etrafnda toplanacak ve bu gayeyi her trl hislerin stnde tutacaktr. b. Umum efkar milliyetperverlik cereyann pek ho karlamayabilir. Yurtta Osmanllk ve slamlk siyaseti olduka kk salmtr. Bununla birlikte bu cereyan dorudan doruya ap amamakta bir tehlike var mdr? Yok mudur? Bu hususta, memleketin ileri gelenlerinin fikirleri sorulacaktr. c. Donanma Cemiyeti gibi, bir tekilat yaplarak, mektep amak iin para toplanacandan umumun emniyetini kazanmak lazmdr. Bu hususta emniyet ve itimatla yryebilmek iin, memleketin tannm ahsiyetlerinin himayeleri rica olunacaktr.23 Tbbiye 3. snf rencisi Hseyin Baydurun hazrlad 11 Mays 1911 tarihli bu programn son cmlesi de yledir:

Hasan Ferit Cansever, Trk Ocann Douundaki Sebep ve Saikler,Trk Yurdu, S. 276-291, Eyll 1959-Ekim 1961, Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1993, s. 10. 21 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 434; Yusuf Sarnay, Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar (1912-1931), stanbul: tken Yaynlar, 2004, s. 134-136; brahim Karaer, Trk Ocaklar(1912-1931), Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1992, s. 10. 22 Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, Ankara: Kmen Yaynlar, 1977, s. 99-100. 23 Hseyin Tuncer - Ycel Hacalolu, Ragp Memiolu, Trk Ocaklar Tarihi(Aklamal Kronoloji 1912-1997), C. I, Ankara:Trk Yurdu Yaynlar, 1998, s. 9.

20

18

Byle bir cemiyetin temel talarn yksek okullara giden Trk genlerinin maddi ve manev fedakarlklaryla atacaz. Tbbiyeli rencilerin program sunduklar kiilerle yaptklar n grmelerden sonra, 20 haziran 1911de ikinci bir toplant yaplmtr. Toplantya 231 Tbbyeli renci adna katlan Hseyin Fikret ve Remzi Osman Bey gibi gen Tbbyeliler, dnemin Trk aydnlarnn (Mehmet Emin Yurdakul, Yusuf Akura, Rza Tevfik), siyasetilerinin (Ahmet Ferit Tek), gazetecilerinin (Hseyin Cahit Yaln) katlmyla onlarn maddi manevi desteini alarak milliyet fikrine dayal bir cemiyet oluturulmasna karar vermilerdir. Dr. Fuat Sabit Beyin teklifi zerine kurulacak cemiyete Trk Oca ismi verilerek kurucu ve geici idare heyeti yelerini tespit etmilerdir.24 Nihayet Trk, kendi adyla ortaya km, Trk milletinin kendine dn, kendini bulma hareketi balam ve Trk Oca, dier derneklerde grlmeyen hars heyeti vasf ile domutur.25 Trk Ocann Kurucu Heyeti yeleri unlardr: Mehmet Emin, Ahmet Ferit, Ahmet Aaolu, Fuat Sabit. Geici dare Heyeti yeleri: Mehmet Emin: Bakan, Yusuf Akura: kinci Bakan, M. Ali Tevfik: Katip, Fuat Sabit: Veznedar.26 lk toplantlar stanbul Sultanahmetteki Akbyk semtinde Yusuf Akurann Trk Yurdu mecmuas idarehanesinde yaplmtr.27 Trk Yurdu mecmuas Trk Ocaklarna byk destek olmu, daha sonra Trk Ocann resm yayn organ haline gelmitir. Bunun yan sra; Yusuf Akura, Gaspral smail Bey gibi Rusyadan g eden aydnlarn da aktif katlmlaryla Mizan, Halka Doru ve Trk Sz gibi dergiler karlmaya balanmtr.28 ttihat Terakki Frkasndan Talat, Enver ve Cemal Paalar ve baz Osmanl Hanedanna mensup kiiler hem manen hem de maddeten Trk Ocana yardmlarda bulunmulardr. Madd olanaklarn

Ahmet Temir, Yusuf Akura, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1987, s. 43-44; Yusuf Sarnay, Atatrkn Millet ve Milliyetilik Anlay, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 1990, s. 34; Fsun stel, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii, Trk Ocaklar (1912-1931), stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s. 51-55; Orkun, a.g.e., s. 100-102. 25 Kafal, a.g.m., s. 9. 26 Orkun, a.g.e., s. 102. 27 Cansever, a.g.m., s. 11. 28 Nadir Devlet, smail Bey (Gaspral 1851-1914), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1988, s. 126.

24

19

salanmasyla Beyaztta Divan yolundaki mstakil bina Trk Ocaklarnn olmu, bu sayede Darlfnun rencileriyle daha yakn ilikiler kurulmutur.29 20 Haziran 1911 gn fiil olarak kuruluu gerekletirilen Trk Ocaklarnn, resmen kurulduu tarihe kadar yaplan toplantlarnda genellikle nizamnamenin hazrlanmas zerinde durulmutur. Trk Ocaklar ttihat ve Terakkinin merkezinde Ziya Gkalpin de katld bir toplantdan sonra 25 Mart 1912de resmen kurulmutur. Resm kurulu, mesul murahhas olarak seilen Kahya Emin Aaolu, Hlis Turgut tarafndan Tanin gazetesinde ilan edilmitir. lk ynetim kurulu yeleri unlardr: Ahmet Ferit (Tek): Bakan, Yusuf Akura: kinci Bakan, Mehmet Ali Tevfik: Umum Katip, Dr. Fuat Sabit: Veznedar.30 2 Eyll 1912de Bakan Mehmet Necip Bey, Sekreter Mustafa Necati, dare Heyetinde de Raif Nezihi ile Vasf nar Beylerin seilmesiyle de zmir Trk Oca almtr.31 1.2. Trk Ocaklarnn Tekilatlanmas ve Amalar 20 Haziran 1911 toplantsnda esaslar belirlenen Trk Ocann ilk nizamnamesinde (1912) yer alan Ocak, maksadn tahsile alrken srf mill ve itima bir vaziyette kalacak, asla siyasetle uramayacak ve hibir vakit siyas frkalara hadim bulunmayacaktr maddesi bir yandan siyasal Trkle, dier yandan da ttihat ve Terakkiye mesafe koyma abasn ifade etmektedir.32 Trk Oca 1912 sonlarnda Balkan Savalarnn yaratt karklk ve mitsizlik ortam ile Trk milliyetiliine kar olanlarn Trk Ocan mparatorluun eitli unsurlar arasna ayrlk sokmakla sulamalar sonucu nemli bir sarsnt geirmitir. Madd imkanszlklar ve Ahmet Feritin Mill Merutiyet Frkasn33 kurmak zere Ocan bakanlndan ayrlmas sonucu, Aralk 1912de
29 30

Orkun, a.g.e., s. 103. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 432. 31 Gnver Gne, Merutiyetten Cumhuriyete zmirde Trk rgtlenme: zmir Trk Oca ve Faaliyetleri (1912-1931), Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yl 1, S.1, Bahar 2005, s. 57. 32 Akyz, a.g.m., s. 202; Fsun stel, Trk Ocaklar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce (Milliyetilik), C. 4, stanbul: letiim Yaynlar, 2002, s. 263-264. 33 F. Hsrev Tkin, Trk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi, stanbul: Ekin Basmevi, 1965, s. 51-52.

20

766 sra numaras ile ye olan Hamdullah Suphi34, 18 Mays 1913te byk bir ounluun oyuyla bakan seilmitir.35 Yusuf Akura: kinci Bakan, Hlis Turgut: Umum Katip ve Dr. Akil Muhtar, Dr. Hseyin Erturuldan oluan dare Heyeti ile yeni grevine balamtr.36 Bakanla getirilen Hamdullah Suphinin etkili konumalar ve organizasyon yetenei sayesinde Trk Ocaklar yeniden canlanmaya balam, bunalml dnem atlatlm, madd sorunlara zm bulunmutur. Trk Ocaklar, bu ilk faaliyet dneminde yalnzca konferanslar, konserler, yayn faaliyetleri ile kitle eitimini ynlendirmekle kalmam, ayn zamanda milliyetilik bilincinin ykselmesine de nemli katklarda bulunmutur. 1912 tarihli ilk Trk Oca Esas Nizamnamesinde amalar yle aklanmaktadr: lk madde heyet ile ilgilidir. Madde 2.Ocan amac, slam kavimlerinin en mhimlerinden olan Trklerin mill terbiye, sosyal, iktisad ve ilm seviyelerinin ilerletilmesiyle Trk rk ve dilinin kemaline almaktr. Madde 3.Ocak amacna ulamak iin, Trk Oca adl kulpler aarak dersler, konferanslar, msamereler dzenleyerek, kitap ve risaleler yaynlayarak, mektepler amaa alacaktr. Mill serveti korumak ve oaltmak iin her trl meslek ve sanat erbabyla grerek iktisad ve zira tevik ve iradlarda bulunacak ve bu gibi messeselerin doup yaamasna elinden geldii kadar yardm edecektir. Madde 4.Ocak, amacna ulamaya alrken srf mill ve itima bir vaziyette kalacak, asla siyasetle uramayacak ve hibir vakit siyas frkalara hadim bulunmayacaktr.37 1914te, Nevsal-i Millde yaynlanan Trk Ocaklar balkl yazsnda Ocan ilk bakan Ahmet Ferit (Tek) de, Trk Ocann amalarn yle anlatmaktadr: Trkn maruz olduu sefaletleri gidermek, onu dar olduu hastalklardan kurtararak zinde ve faal bir hle koymak, tfengi omzunda serserilik etmekten ekerek, itine, ubuuna, destgahna, katarna, dkkanna, pazarna
34 35

Tuncer vd., a.g.e., s. 16. Akyz, a.g.m., s. 202; Sarnay, Trk Milliyetiliinin, s. 144; 36 stel, a.g.e., s. 58. 37 Trk Ocann Nizamname-i Esas ve Dahilsi, stanbul: Tanin Matbaas, 1328; Hseyin Tuncer, Trk Yurdu zerine Bir nceleme, Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1990, s. 17.

21

sevketmek ve bu faaliyet-i bedeviye ve iktisadiyenin temin edecei refaha msteniden onu okutmak, ykseltmek ve oaltmak, vatannda teksif ve takviye ile cidal ve rekabete msait bir seviyeye karmaktr.38 1.3. Kuruluundan I. Dnya Sava Sonuna Kadar Trk Ocaklarnn Faaliyetleri: Trk Ocann kuruluundan sonra Ocan yayn organ hline gelen Trk Yurdu dergisi, Trkle hizmet etmek, Trklere faide dokundurmak istiyoruz... dilekleriyle ilk says olan 30 Kasm 1911de amalarn yle aklamlardr: Dili sade olacaktr, faydal konular seilecektir, zor konular bile anlalr ekle getirilerek anlatlacaktr, btn Trklerce geerli olan bir ideal yaratmaya allacaktr, Trklerin tanmalarna, iktisaden ve ahlaka ykselmelerine ve Malumat- Fenniyece zenginlemelerine hizmet edecek mevzular, en ziyade yer alacak, siyaset bunlardan sonra gelecektir Yusuf Akurann ynetiminde 32 sayfalk bir forma hlinde 15 gnde bir yaynlanan Trk Yurdu dergisi, genellikle milliyeti zlemleri yanstan iirlere ayrlm edebiyat stununda, sosyoloji, tarih, ekonomi, eitim gibi sorunlar dile getiren makalelere yer vermitir.39 Trk Ocann amalad, Trkenin kemaline almak bir yandan Trk Yurdunda yaynlanan dilbilim makaleleriyle, te yandan da konferanslar ve ak tartmalarla srdrlmtr. Trk Yurdu, zellikle 1913ten sonra, btnyle ttihat ve Terakkinin denetiminde olmayan ender yayn organlarndan biri olmutur. Akura, Jn Trkler tarafndan uygulanan politikann temel noktalarn benimsememitir.40 Trk Yurdu Mecmuas yan sra, Halka Doru (1913) ve Trk Sz (1914) adl haftalk dergiler ve 1917de karlan Yeni Mecmua, Manastrda kan Yeni Fikir, skpte yaynlanan Yeni Mektep gibi vilayet gazeteleri de Trk Ocann dier yayn organlar olmutur.41

38 39

stel, a.g.e., s. 79; Sarnay, Trk Milliyetiliinin, s. 153. Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura (1876-1935), ev. Alev Er, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s. 69; Tuncer, a.g.e., s. 15-16; Rafael Muhammetdin, Trkln Douu ve Geliimi, Bilimsel Redaktr: Reat Emirhanov, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1998, s. 71 40 Georgeon, a.g.e., s. 63. 41 Sarnay, Atatrkn Millet ve..., s. 45-46.

22

Dorudan Trk Ocaklar veya Trk Yurdu ile ilgili olan bu dergilerin yan sra Mill Tetebbular, Byk Duygu, ktisadiyat Mecmuas, Yeni Mecmua, Byk Mecmua vb. gibi dergilerle desteklenen Trklk fikri, geni kitlelere yaylma imkan bulmutur.42 Bu yllarda, dilimizin Arapa ve Farsa kelimelerden arndrlmas iin birok Trk Ocaklnn ye olduu Islah- Huruf Cemiyeti43 ile Trkenin sadeletirilmesi yoluna gidilmitir. Trke ve yabanc dillerdeki eserlerden oluan 1250 kitaptan meydana gelen bir ktphane Trk Ocaklarnn bu faaliyet dneminde kurulmu, Trkiye ve Avrupada ve Trk dnyasnn dier blgelerinde yaynlanan baz gazete ve dergilerin de devaml gelmesi salanmtr. Trkistan, ran, Irak, Suriye, Anadolu, Rumeli, Msr, Tunus ve Cezayirde Trk hanedanlar tarafndan yaplan, ini, hat sanat ve resim gibi eserlerden bir koleksiyon oluturulmu Trk kltr eserleri canl tutulmaya allmtr.44 Balkan Savalar ve I. Dnya Sava arasndaki dnemde Trk Ocaklar, devrin ihtiyalar ve heyecanlarn temsil ettii iin ksa zamanda ilim ve fikir adamlar ile genleri bnyesinde toplayarak byk bir gelime gstermitir. 1913 yl balarnda Yunanllarn basks sonras g etmek zorunda kalan Trklere mensup Selanik Sultanisi ttihat ve Terakki mekteplerinden 25e yakn talebe zmir Trk Ocann himayesine alnm, yiyecek ihtiyalar ve okul masraflarnn karlanmas iin de Ocak bnyesinde yardm sand oluturulmutur. Yine ayn tarihlerde Selanikten kaan hukuk talebelerinin korunmas, bu talebelerin istei ile zmirde Hukuk Mektebi almas giriimleri Trk Ocann nclnde balamtr. Pek ok dilin konuulduu kozmopolit zmirde Trkenin hakimiyetinin salanmas iin Ocak tarafndan balatlan kampanyalarn ardndan Trke kullanlmayan sinemalar uyarlm, slk ve ddklerle grlt yaplm, Rumca ve Franszca levhlar deitirilmeye allm bununla ilgili bir komite oluturulmutur.45 Osmanl Devletinde Trk olmayan etnik unsurlardan her birinin koyu bir milliyeti tutum ve dayanma iinde bulunduu ve Tanzimattan beri devletin resm politikas olarak grlmekte olan Trk olan ve olmayan btn unsurlarla birlikte bir

42 43

Akyz, a.g.m., s. 204. Tunay, a.g.e., s. 64. 44 Sarnay, Trk Milliyetiliinin, s. 171. 45 Gne, a.g.m., s. 58.

23

karma Osmanl Milleti kurmak46 fikrinin tamamyla bo ve zararl olduu aka anlalm ve Trk aydnlar, devleti milliyeti bir izgiye getirmeyi baarmlardr.47 1914 ylnda, alan Trk Oca says 16 olmu, ye says 3000i gemitir.48 16 Ocak 1914te kurulan Altay dmanyurdu zmir Trk Ocann koruyuculuunda hzl bir gelime gstermitir. Kuruluundan bir yl sonra, Karyaka, Midilli, Trablusgarp futbol takmlarnn katld turnuvada birinci olmu, ardndan kendisinden yllarca nce kurulmu kkl Rum ve ngiliz takmlarna kar baarlar kazanmtr. zmir Trk Oca, zmirdeki spor hareketlerini ynlendirmitir.49 zmirin yan sra kozmopolit kltrlerin yer ald Trk ve Arap kltrleri arasnda gei blgesinde yer alan Antakyada da halkta Trklk bilincini canlandrmak amacyla ttihat ve Terakki Frkasnn desteiyle Antakya Trk Oca ubesi kurulmutur. Dernek, 1914 ylnda Dr. Melekzade Abdurrahman Efendi, Abdlgani Trkmen, Ahmet Trkmen Cemil, Yahyazade Kemal tarafndan kurulduktan sonra blgedeki siyas ve kltrel faaliyetlerini Milli Mcadele dneminde ve sonrasnda da srdrmtr.50 Balkan Savalar sonrasnda Trk Ocaklarna katlan Gen Kalemlerin aydnlar tarafndan yazlan birok tarih, edeb eserin konusunu Turanclk51 oluturmaktadr. Turanclk, Trklk cereyan ile birleince sadece aydnlar ve genler arasnda deil, ttihat ve Terakki liderleri nezdinde de itibar kazanmaktadr. te byle bir ortamda Osmanl Devleti Almanyann yannda I. Dnya Savana girmi ve hem Trklk hem de slamclk birer fikir akm olmaktan km, dmanlara kar kullanlan bir sava stratejisine dnmtr. Trk milliyetilii fikrinin fikriyat sahasnda tanzimine, sistem hline getirilmesine Trk Ocandaki konferans ve sohbetleriyle, Trk Yurdundaki makaleleriyle alan Ziya Gkalp52, 1914-1918 arasnda yazd Millet, Lisan, Kzl Destan gibi iirlerinde siyasal
Akyz, a.g.m., s. 203. Akyz, a.g.m., s. 204. 48 Tuncer vd., a.g.e., s. 33. 49 Gne, a.g.m., s. 59; Tuncer vd., a.g.e., s. 29. 50 Mehmet Tekin, Antakyada Trk Ocann Kuruluu ve Etkileri, Trk Yurdu, C. 19, S. 139-140141, 1999, s. 241. 51 Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, haz. brahim Kutluk, Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar, 1976, s. 79. 52 Akura, a.g.e., s. 203.
47 46

24

yaylma niyetleri tamad gibi bir manev birlik duygusu ve dil, edebiyat, kltr bakmndan birlemeyi ngrmtr.53 Yine Savan balamasndan hemen nce yazd Kzl Destan (1914) iirinde de: Dmann lkesi viran olacak, Trkiye byyp Turan olacak demektedir.54 Fransz Sosyolog Emile Durkheimin toplum ve millet kavramna ilikin aklamalarn Osmanl toplumuna uyarlamaya alarak, Osmanl Devletinin kurtuluunu Mill Devletin kurulmasnda gren Ziya Gkalpin bu dnemdeki milliyetilii, snrlar belirsiz yurt ve soyut bir millet anlayna dayanmaktadr.55 Ziya Gkalpin, Ocak ailesine katlmas, ttihat ve Terakki ile ocak arasndaki ilikiyi kopmayacak biimde glendirmitir. Ocakla Frka arasndaki koutluk kaynamaya dnmtr. Kltrel alanda Ocak, Frkaya oranla daha etkin olmutur. 1913-1914 yllarnda yaplm olan ankete, valilerin ve mutasarrflarn verdikleri resm cevaplarda, Trk Ocann, Trk Gc ve benzeri derneklerle beraber ttihat ve Terakki lokallerinde alt, ynetim kurullarnda ttihatlarn da bulunduu aklanmtr.56 Bu arada yaplan msamerelerden kazanlan paralarn yars Hilal-i Ahmere yars da Mdafaa-i Millye Cemiyetine teslim edilmitir. Enver Paann da Trk Ocana madd yardmda bulunduu, Trk Tarih Kurumu Arivinde bulunan kendi el yazs ile Ahmet Agayef Beye bin lira veriniz eklinde yazd bir nottan anlalmaktadr.57 Kadnlarn sokaa kmasn yasaklayan bildirilerin yaynland bir dnemde Ocak, Trk kadnn sosyal hayata dahil etme konusunda da nemli mesafeler katetmitir. Kadnlarn Ocaa ye olabilmeleri 1918 ylndaki kongrenin sonunda kabul edilmitir ve kadnlarn kalabalk yerlerde bulunmalarnn yasakland sralarda Trk Ocaklar, ilk defa kadnlarla erkekleri, ayn salonda bir

Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, stanbul: letiim Yaynlar, 2001, s. 72-73. 54 Ziya Gkalp, Kzl Elma, haz. Hikmet Tanyu, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul: Milli Eitim Yaynevi, 1976, s. 5; Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: TTK, 1984, s. 349. 55 hsan Gne, Birinci TBMMnin Dnce Yaps (1920-1923), stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1997, s. 116. 56 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 434-437. 57 Tuncer vd., a.g.e., s. 37, 41.

53

25

araya getirmeyi baarmtr.58 Hamdullah Suphi Tanrverin;

...Trk vatan

zerinde ilk defa olmak zere Trk kadn Trk Ocann sahnesinde bir Avrupa kadn gibi hr olarak ortaya kt. Erkek ve kadndan mrekkep bir kalabala ilk defa Ocak sahnesinden hitap etti. iirini orada okudu, piyanosunu orada ald, hitabesini orada syledi. Trk kadnn sahneye kmaktan menetmek isteyen hkmete kar Hlide Edip Hanmla bir isyan nutku irat ettik.59 eklindeki aklamalarnda da grld gibi, Trk kadnnn erkeklerle eit olarak hayata katlmalar, bu dnemde balam, Trk kadnn kazand hrriyetlere Trk Oca nderlik etmitir.60 Falih Rfk Atayn ifadesiyle; Hamdullah Suphi, Trk Ocaklarnda Trk kadnn piyano konserleri veya konferans vermek zere sahneye kard zaman bu, zamann byk hadiseleri arasna gemiti.61 Ocakta periyodik olarak yaplan konferanslarn yan sra nemli gnlerde zel programlar da dzenlenmitir. Osmanl mparatorluunun 614. kurulu yldnm, 30 Aralk 1913 tarihinde Osmanl Darlfnunu ve Trk Ocanda stiklal Gn trenleri ile kutlanmtr. Bu mutlu gne katk olarak Trk Yurdu dergisi, 1. Tertip, yl: 3, cilt: 5, (8 Ocak 1914) tarihli 8. saysna ilave olarak 32 sayfalk stiklal Gn Yadigar hazrlamtr. (Osmanl Trk devletinin istiklal gnn hatrlatmak zere dzenlenip Ocakllara tavsiye olunan bu mini takvimin n kapa iersinde sahibinin ad, ii, oturduu yer, doduu yer, Ocandaki says ve en kuvvetli dncesi sahibi tarafndan yazlacakt.)62 Tren konumalar ve tren hakknda bilgi ieren stiklal Yadigar ile birlikte ileride Trkiye Cumhuriyetinin Bayra olacak, krmz zemin zerinde ayyldzl bayrak da hediye olarak verilmitir (Yldz iindeki portre, Osmanl Devletinin kurucusu Osman Beye aittir.).63

Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, stanbul: Mente Kitabevi, 1968, s. 5455; Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, s. 435. 59 Hamdullah Suphi Tanrver, Trk Ocann Tarihesi ve ftiralara Kar Cevaplarmz, Trk Yurdu, S. 36-230, Birinci Kanun, 1930, C. 5-25, s. 12; Cansever, a.g.m., s. 37; Tuncer vd., a.g.e., s. 25. 60 Abdlhak inasi Hisar, Trk Oca Hatralar, Trk Yurdu Mecmuas, S. 234-247, Temmuz 1954-Temmuz 1955, Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1993, s. 92; Baydar, a.g.e., s. 56-57. 61 Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul: Pozitif Yaynlar, 2004, s. 446. 62 Ali Birinci, Trk Yl-1928, Trk Ocaklar Yll (1996), Ankara: Trk Yurdu Yaynlar, 1997, s. 1-12, s. 1. 63 Trk Ocaklar Belgeseli (Belgeler/Resimler 1912-1994), haz. Mehmet Uzun-Ycel Hacalolu, Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1994, s. 63.

58

26

Birinci Dnya Savann en nemli cephesi olan anakkaleye yurdun her kesinden birok Trk Ocakl gitmi, savamann yan sra, mill duygu ve vatan sevgisinin bu savata itici bir g haline gelmesinde de nemli rol oynamlardr. Bu dnemde 9 ve 16 Ocak 1915te Mehmet Necip, zmir Trk Ocanda Trklk, milliyet ve vatanperverlik konularnda iki konferans vermitir.64 7-8 Mays 1915te Trk Bilgi Dernei, Trk Oca ve Trk Yurdu tarafndan, vatan mdafaa uruna yaralanan gazilerimize, Trk Ocanda bir msamere dzenlenmi, Trk Yurdu nshasnn yaral gazilerimiz menfaatine karlmas kararlatrlmtr.65 18 Mart 1916 gn Mekteb-i Tbbiyenin almas mnasebetiyle toplanan Ocakllara Hamdullah Suphi Bey tarafndan Trk Ocann Faaliyetlerine dair on be maddeden oluan u konuma yaplmtr: 1. Harb balayal, Trk Ocanda, 150 kadar ilm, edeb, ahlaki, fenn, terbiyev ve itima konferanslar verilmi ve bu rakamlardan hari olmak zere, diniyat, edebiyat ve itimaiyat zerine serbest ve mnakaal dersler tertib olunmu, 2. Hepsi ve slam medeniyet-i kadmesine ait olmak zere 2000 aks-i cami tedarik edilmi ve muhtelif vakitlerde erbab- hevese sinema ile gsterilmi, 3. Mill ve ilm maksatlarla kadn ve erkek tenezzh seyahatleri tertip olunmu ve bu cmleden Bursaya bir seyahat- mkemmele icra edilmi, 4. drt defa resim sergisi yaplm ve bu suretle Trk ressamlar himaye olunmu ve eserleri tervic edilmi, neticede yalnz stanbulda ayan- dikkat, ayan- hrmet ve muhabbet 35 kadar Trk ressam mevcud olduu grlm, bu resim sergilerinden birinde mizah resimler, karikatrler tehir olunmu, 5. Birok yuvasz, mektepsiz kalan genlerin mekteplere yerlemelerine, mektepte olup da muavenete muhta olanlara yardm edilmi, 6. Cihan Harbi dolaysyle burada mahsur ve parasz kalan Rusyal Trkslam genlerine bir hayli muavenette de bulunulmu (temiz, iyi bir oda verilmi, odalarna elektrik getirtilmi, akta kalanlar mektebe yerletirilmi, oturduklar yerde Almanca okumalar ve musk renmeleri iin husus muallimler getirilmi,
64

Abdlkadir Yuval, Mill Mcadele ve Trk Ocaklar, Trk Yurdu, C. 17, S. 122, 1997, s. 17; Tuncer vd., a.g.e., s. 37. 65 Tuncer vd., a.g.e., s. 37.

27

sinemalar, tiyatro ve konferanslar onlar iin daima ak bulundurulmu, para yardmnda bulunulmutur.), 7. Akta ve isiz kalan stanbullu ve Anadolulu bir ok Trklere i bulunmu, 8. Biri Trke, dieri Franszca olmak zere, iki ktphane tesis edilmi, 9. Mzeyyen ve mkemmel bir konferans salonu yaptrlm, bununla tiyatro ve temsil iin de imkan bulunarak, birka defa tatbik ve temsil de edilmi, 10. Sinema, elektrik, telefon gibi muasr vesait getirtilerek, onlardan istifade olunmaa balanlmtr, 11. Ocan muhtelif salon ve odalarn sslemek ve Trk asar- nefisesini sevdirmek iin muhtelif resim ve gzel yaz koleksiyon ve levhlar alnm, 12. Askerlie giden ocaklarn ailelerine yardm edilmi, 13. Ocak maddeten iyilemi, gzellemi; Mill sanat eserleri olan mobilyalar alnm, tefri edilmi, salon ve odalar boyatlm, 14. Ocak, artistlere, sanatkar- kalem ve fralara, Trk ve Osmanl musikiinaslarna daima bir baba gibi hareket etmi, onlara her vakit himaye gzyle bakm, eserlerini tehir ve tervic etmi, 15. Ocak, herkes ile muamelatnda insaniyet ve melamiyet dairesinde harekette bulunmu, syledii sz, ettii vaadi vaktinde ifaya alm, ticarethaneler ile olan mnasebatnda, bu muamelat ona emin bir itibar- mal kazandrmtr.66 Hamdullah Suphinin bu aklamalarnda faaliyetlerin ierii ve ne denli ok ynl olduu grlmektedir. Trk Ocaklar, Soyad Kanunundan evvel hem milletin mazisini benimseyerek, hem de garpllk ananesine uyarak, Ocakllarn birer soyad almalarn da istemitir.17 Temmuz 1917de, III. Kolordu Komutan olan smet Paa (nn), 2320 numara ile Trk Ocana ye olmu ve nal soyad ile kayt olmutur. Hamdullah Suphinin ise zkul soyad ile kayt olduu grlmektedir.67 1911lerde Yeni Turan adyla siyasal bir roman yazan Hlide Edipin 30 Haziran 1917de Vakit Gazetesinde Asya ve Kafkaslardaki Trklere nderlik
66 67

Tuncer vd., a.g.e., s. 45-46. Akyz, a.g.m., s. 203; Tuncer vd., a.g.e., s. 52. Baydar, a.g.e., s. 55; Hisar, a.g.m., s. 93.

28

etmekten vazgeip, bu memleketin sorunlarna eilinmesini istemesi, Ziya Gkalpin Trklk yerine Trkiyecilii savunmaya balamas, Osmanl mparatorluunda yeni bir dnemin balangcn oluturmaktadr.68 Trk aydnlar, I. Dnya Savan amalarn gerekletirecek bir olay olarak grmler ve Osmanl Devletinin sava politikasna tam destek vermilerdir. Yusuf Akura, Hseyinzade Ali, Mehmet Emin, elebizade ve M. Beycandan oluan Trk ve Tatar Heyeti 1915 ylnn Aralk ay balarnda Almanyaya gitmiler Kafkasya, Krm ve Kazan havalisindeki Trk ve Mslmanlarn hukukunu mdafaa iin grmelerde bulunmulardr. Almanyadaki ziyaretlerini tamamlayan heyet 1916 Mays aynda ABD Bakan Wilsona Rusyadaki mazlum milletlerin ikayetlerinin dikkate alnmas talebini ieren bir telgraf ekmi, Temmuzda Zriche gitmi Lenin ile grmeler yapmtr. 1917-1919 yllar arasnda Yusuf Akura, Osmanl Hilal-i Ahmer Cemiyeti murahhas olarak Bat Avrupa ve Rusyada almalarda bulunmutur.69 Tm bu yaananlarda ve faaliyetlerde grld gibi 1914-1917lerde Trk fikir ve sanatnn nabz stanbulda Beyazttaki Soanaa sokanda Trk Ocanda atmaktadr.70 1.4. Mill Mcadele Dneminde Trk Ocaklar ve Faaliyetleri Birinci Dnya Sava sonrasnda Trkiyede ayakta kalabilmi tek ideoloji, milliyetilikti. 1918den sonra meydana gelen olaylar da, milliyetilii Turanclktan temizleyip geniletmekten baka kar yol brakmyordu.71 14 Haziran 1918de balayan Trk Ocaklar kongresinin bakanlna Mehmet Emin (Yurdakul), katipliklere Darlfnun felsefe retmeni Mehmet Emin (Eriirgil) ve Dr. Ahmet Fethi seilmilerdir. Kuruluunun zerinden yaklak alt yl sonra toplanan kongre sonucu Ocan bnyesinde Trklk ve Matbuat, Trk Gc, Ky Tekilat, Bakm, Neriyat ve Sanayi olmak zere alt encmen oluturulmutur.
68 69

Gne, a.g.e., s. 116. Ahmet Bican Ercilasun, Yusuf Akura ve Trk Fikir Tarihindeki Yeri, lmnn 50. Ylnda Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri ( 11-12 Mart 1985), Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1987, s. 111; Temir, a.g.e., s. 47-62. 70 Ahmet Bican Ercilasun, Trk Ocaklarnn Trk Kltr ve Sanat Hayatndaki Yeri, Trk Yurdu, C. 8, ubat 1987, s. 20. 71 Mehmet Kemal Hasim Karpat, Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul: Afa Yaynlar, 1996, s. 47.

29

Ocan ats altnda htiyat Zabitleri (zmir Trk Oca, Mtarekeyle birlikte htiyat Zabitleri cemiyetiyle beraber alacan kamuoyuna aklamtr)72, Teavn Cemiyeti gibi eitli dernekler de kurulmu, kongreleri Ocak salonunda yaplmtr.73 Trk Ocaklar, zmirin igali zerine yaplan protesto hareketinde nemli bir rol oynamtr. 11 Aralk 1918de toplanan Mill Kongreye, Trk Oca, Mill Tlim ve Terbiye Cemiyeti, Himaye-i Etfal Cemiyeti, Hukuk, Tp, Fen ve Edebiyat Cemiyetlerinden temsilciler, yerel milliyeti direni gruplar (Trakya-Paaeli, zmir, Vilayet-i arkiye) katlmlardr.74 Ulusal direnii rgtlemeye ynelik olarak oluturulmaya allan Mill Kongrenin Beyannamesi ayn gnlerde yine bir Trk Ocakl Kzm Nmi75 tarafndan karlan Trk Dnyas Gazetesinde yaynlanmtr.76 1919 seimlerine kadar faaliyetini srdren Mill Kongre, Anadoludaki Milliyetilerin davasn desteklemi, onlarla fiilen ibirlii yapmtr.77 Trk Oca yelerinden bir blm, 25 Kasm 1918de fiilen, 18 Mart 1919da ise resmen kurduklar Kycler Cemiyeti78 ile Kyller arasnda insaniyetkar bir tarzda almay ve shhat, maarif hususlarnda kendilerine yardm etmeyi ve Trk kyls ile Trk mnevveri arasndaki uurumu yoketmeyi79 amalamlar, Halka Doru dergisini yayn arac olarak kullanmlardr.80 Yusuf Akura, kylleri hem Trk milletinin temel unsuru, hem de en fazla yardma ihtiyac olan ve bunu hak eden kesimi olarak gryordu. Daha sonralar bu dncenin yansmas, Mustafa Kemalin Kyl milletin efendisidir deyiinde grlecektir.81

Gne, a.g.m., s. 61. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 435. 74 Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, stanbul: Der Yaynlar, 2001, s. 89. 75 Nejdet Bilgi, Mill Mcadele Dneminde Turanclk Kavram zerine Kk Bir Tartma Trk Yurdu, C. 19, S. 139-140-141, 1999, s. 300. 76 Mill Mcadele Dnemi Beynnmeleri ve Basn, haz. Zeki Gner, Orhan Kabata, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1990, s. 92-95; Fahrettin Sava Konar, Bozkurtlu Trk Bayra, http://www.orkun.com.tr/inc/dokum.asp?Makale_Nu=!PR/.../!&sayi=8, 2005. 77 Erik Jan Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk, ev. Nzhet Saliholu, Ankara: Balam Yaynclk, 1987, s. 143; Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 435. 78 stel, a.g.e., s. 111-121; Karaer, a.g.e., s. 154. 79 Hamdullah Suphi Tanrver, Kyclk, Atatrk Devri Fikir Hayat I, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman, Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 226-227. 80 Tuncer vd., a.g.e., s. 67. 81 Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay (Baltal), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999, s. 82-83.
73

72

30

18 Aralk 1918de kurulan zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti, Teceddt Frkas ve Trk Oca ubelerinin yardmyla 13 Mart 1919da bir miting dzenlemi, 17 Martta zmir, Aydn, Denizli, Mula, Manisa ve Balkesirden gelen temsilcilerle yerel bir kongre yapmtr.82 Anadoludaki igaller, Trk halknda bir direni ruhu yaratm; stanbul Anadoluya, bir selin oraya ak gibi subaylar, mcahitler, tekilatlar, nderler ve nihayet bir Mustafa Kemal gndermitir. 19 Mays 1919da Mustafa Kemalin Samsuna kmasyla Trk Mill Mcadele ve Kurtulu Hareketi yepyeni bir ekil alm; btn mahall kuvvetlerin birletirilmesiyle ordunun yeni batan intizama sokularak silahlandrlmas ve dmanlara kati darbenin indirilmesi iin imkan domutur. zmir'in igal edildiinin duyulmasyla birlikte, bata stanbul olmak zere tm yurtta derin bir infial uyanm, stanbul Fatih ve Sultanahmet Meydan'nda "Karakol Cemiyeti" ve "Trk Ocaklar"nn organize ettii bir dizi protesto mitingi yaplm, beyannameler yaynlanmtr. galler karsnda Trkln hakl davasn dnya kamuoyuna duyurmak amacyla kurulan Mill Kongre Cemiyeti ve Mill Trk Frkas83 gibi kurulularn olumasna yardmc olan Trk Oca, Redd-i lhak Cemiyeti tarafndan zmirde merkez yaplarak almalarda bulunulmutur. 14 Mays 1919da Halit (Moral) Bey tarafndan Trk Ocanda kaleme alnan Redd-i lhak Beyannamesi84 15 Mays 1919da yine Trk Ocanda toplanan direnme taraftarlarnca Anadolunun dier illerine telgrafla bildirilmi, zmir halk mitinge davet edilmitir.85 18 Mays 1919 gn Trk Oca salonundaki toplantda, bir gn sonra Fatihte dzenlenecek Fatih Mitingi86 iin hazrlklar yaplm, 19 Mays 1919 gn Mitingde Trk Ocann bir nceki Bakan Ahmet Ferit, idare heyeti azasndan Hseyin Ragb, Trk Oca kurucularndan Dr. Fuat Sabit ve htiyat Zabitlerinden Tahsin Fazl Beylerle, Hlide Edip, Nakiye Hanm ve Ahmet Feritin

82 83

Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk, s. 167. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 438; Mill Mcadele Dnemi Beyannameleri.., s. 88-98. 84 Mill Mcadele Dnemi Beyannameleri.., s. 77-78. 85 Gne, a.g.m., s. 63. 86 zakman, a.g.e., s. 62.

31

ei, romanc Mfide Hanm konumulardr.87 Darlfnun Konferans Salonunda, Trk Oca ve Fatih Parknda yaplan toplant ve mitinglerin ardndan 22 Mays 1919da Sultanahmet Mitingi iin beyanname88 datlm, Haziranda byk stanbul halknn katlmyla mehur Sultanahmet Mitingi yaplmtr.89 evket Sreyya Aydemir; 6 Haziran 1919da stanbul Trk, Sultanahmet Meydannda bir tek vcut gibiydi. Sultanahmet minarelerinde, kubbelerinde krmz, siyah bayraklar; hem mit, hem yasn dalgalan gibi havada uuyorlard ve Hlide Edip krsdeydi.90 eklinde o gnleri ifade etmektedir. Faaliyetlerin merkezi olan Trk Ocaklar, igalleri protesto iin dzenlenen mitinglere nclk ederken, ayn zamanda milletvekili seimlerinin yaplmas iin sokaklara afiler asm ve ulusal direnie katkda bulunmutur. tilaf devletleri ve hkmet evrelerini rahatsz eden bu mitinglerde Yaamak isteriz, zmir Trktr, Trk kalacaktr yazl pankartlar ve rozetler hakim olmutur.91 Btn bu mill gelimeleri heyecanla takip eden Trk Ocakllardan, Mehmet Emin Yurdakul, Yusuf Akura, Hseyin Ragb, Trk Dnyas Bayazar Nebizade Ahmet Hamdi Bey ve Ahmet Ferit (Tek) tarafndan Mill Trk Frkas kurulmutur. Frkann amalar, 14 maddelik beyannamelerinde ksaca yledir: Emperyalist ve oven olmayan hakik mill cereyann siyaset sahasndaki emellerine tercman olacak, bu ekilde kuvvetini bizzat milletin ruhundan ald iin hayati kabiliyetlere sahip hakiki bir frka, bir uzviyet-i siyasiye olmak kabiliyetini gsterecektir.92 Frka mparatorluun son Mebusan Meclisi seimlerine katlm, Hamdullah Suphi Bey mebus seilmitir.93 Bu arada Yusuf Akura, bir taraftan Trk Ocanda alm, dier taraftan Anadoluya geerek Kurtulu Savana katlma planlarn hazrlam ve Ekim aynda Mill Trk Frkasna katlmtr.94
87 88

Akyz, a.g.e., s. 298. Mill Mcadele Dnemi Beynnmeleri.., s. 78. 89 Mill Mcadele Dnemi Beynnmeleri.., s. 78; Mehmet ahingz, Milli Mcadelede Protesto ve Mitingler, Trkler, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 726-728; Tuncer vd., a.g.e., s. 73. 90 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal (1919-1922) C. II, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999, s. 82-83. 91 ahingz, a.g.m., s. 728; erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi (Yeni Trkiyenin Oluumu (19231938)), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1996, s. 82-83. 92 Mill Mcadele Dnemi Beynnmeleri.., s. 88-91. 93 Yusuf Bayraktutan, Trk Fikir Tarihinde Modernleme, Milliyetilik ve Trk Ocaklar (19121931), Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1996, s. 197. 94 Birinci, a.g.m., s. 4.

32

Trk Ocaklar Genel Bakan Hamdullah Suphi, Yunanllarn zmiri igalleri srasnda blgede yaptklar zulmleri incelemek amacyla kurulan Tahkik-i Mezlim Heyeti ile birlikte zmire gitmi, gelimeleri yakndan takip etmitir. Yunan kuvvetlerinin Gediz vadisi iinde ve demi ynnde ilerleyii zerine Uakta ilk direni hazrlklarn brahim (Tahtakl) Bey ile Mft Hafz Ali Efendi nclndeki Uak Trk Oca balatmtr. Bat Anadoluda Vasf (nar) Bey, Kazm zalpla birlikte alarak, Ayvalk, Bandrma ve Balkesir blgesinde Kuvay Milliyenin organizasyonunda nemli hizmetlerde bulunmutur. Dier taraftan Kyclk faaliyetleri iin Ktahyada bulunan Dr. Reit Galip ve arkadalar bu blgede Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kuruluunda grev almlardr. Antep Trk Ocaklar adna Mustafa Kemal Paaya ekilen iki telgrafta da, tamim ve tlimatlarndan haberdar olduklar vurgulanmakta, ngiliz igaline kar tedbir alnmas istenmekte, Antepin ilelebet Trk kalmas iin alan Antep genliinin Mustafa Kemale ball bildirilmektedir.95 Bu arada, 20 Eyll 1917de Mustafa Kemalin, Hlepten Talat ve Enver Paalara gnderdii uyar mahiyetindeki gizli raporu96, henz stanbul ngiliz igali altnda iken, 15 Ekim 1919da -tam metin hlinde- yine Trk Dnyas gazetesinde yaynlanmtr.97 Son Osmanl Mebusan Meclisine Antalya ve Saruhan milletvekili olarak giren Hamdullah Suphi, Mustafa Kemal tarafndan gnderilen Misak- Mill metninin Mecliste okunmas zerine 22 Ocak 1920de Anadolu hareketinin desteklenmesini isteyen u nemli konumay yapmtr: Anadoluda vatan mdafaas iin ortaya km olan Kuva-y Millyeyi tandmz, mill hareketi tasvip ettiimizi ve bu harekete istinad etmekte olduumuzu dnyaya ilan etmeliyiz. Dank srye yol gsterecek oban yldz, mill bir mit hlinde Anadolu topraklarnn zerinde doup ykselmitir. Bugnk vazifesi vatan mdafaasndan ibaret olan Millet Meclisi, bu mdafaada yalnz olmadn, son vazife iin yeni bir mcadelenin lzum gsterdii btn fedakarlklara raz olarak, mcadele ve istiklal
95

Yusuf Sarnay, Milli Mcadelede Trk Ocaklar, Trk Yurdu, C. 17, S. 122, 1997, s. 20. Ate, a.g.e., s. 100-107. 97 Konar, Bozkurtlu Trk Bayra, http://orkun.com.tr.2005.
96

33

bayran eken Anadolu hareketiyle, bizim aramzdaki itirak ve vahdeti kayt ve ilan etmelidir. Ancak bundan sonra sz sylemek, mzakere etmek, karar vermek hakkn haiz oluruz.98 Trk Ocaklar, aktif politikaya girmemeyi prensip olarak kabul etmesine ve politikann her eye bulat harp yllarnda bile bu prensiplerine bal kalmasna ramen, Mill Mcadele yllarnda, gerek igalci kuvvetlere kar ve gerekse mill ve erefli bir politika takip etmekten yana aciz kalan devlete kar tavr almak ve gnlk olaylara dahil olmak durumunda kalmtr. Buna karlk, igal kuvvetleri de, milliyeti direnmenin ana kaynaklarndan biri olarak grdkleri Trk Ocaklar ile ilgilenmekte gecikmemilerdir.99 Mtareke dneminde igal kuvvetlerinin, zellikle ngilizlerin igaline urayan Trk Ocaklarnn merkezi baslarak evraklar, ktphane ve koleksiyonlar datlmtr. yelerinden ve yneticilerinden birou Maltaya srlmtr. Kymetli vesikalar, birou fedakar ocakllarn evlerinde saklanarak kurtarlabilmitir. Btn bu takip ve basklara ramen Trk Oca dalmam, Trk milliyetilerinin mill mcadeledeki etkili rol engellenememi, onlarn tututurduu milliyet atei stiklal Savann itici gc olmutur.100 ubat 1920de stanbulda ilk igal edilen yerlerden biri olan Trk Ocaklar genel merkezi, Mill Tlim ve Terbiye Cemiyetinin Binbirdirekteki binasna tanm ancak buras da 9 Mart 1920de ngilizler tarafndan igal edilmitir.101 Mustafa Kemale durumu bildiren Hamdullah Suphi, ne yapmalar gerektiini sormutur. Bir konumas srasnda Hamdullah Suphi, bu hususta; Trke bir tek Ocan fazla grdler. Fakat sklmayn, Ocak bizim iimizde yanacaktr. Bir tanesini kapatrlar, yz tanesini aarz. eklinde duygularn dile getirmitir. Mustafa Kemal Paa, bu durum karsnda alnacak nlemleri bir telgrafla bildirmi; durumun yabanc elilikler nezdinde protesto edilmesi, ayrca protesto mitingleri

Tanrver, Trk Ocann Tarihesi, s. 17. Akyz, a.g.m., s. 205; Ercilasun, a.g.m., s.20. 100 Temir, a.g.e., s. 46; Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 438; Ercilasun, a.g.m., s. 20. 101 Trk Ocaklar Belgeseli, s. 3; Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 438.
99

98

34

tertiplenmesi tavsiyesinde bulunmutur.102 Mustafa Kemale bu telgraf ekerek Mill mcadeleye verdii destei ve Trk Ocakllarn bu konudaki dncelerini ortaya koyan Hamdullah Suphi ve dier Trk Oca mensuplar bir taraftan bu tavsiyelere uyarken, dier taraftan stanbulun tamamen igaline paralel olarak Mustafa Kemal Paann yannda Mill Mcadeleye katlmak zere gizli yollarla Anadoluya gemeye balamlardr.103 Mustafa Kemalin arsna koan yurtseverlerin ou, bata Ahmet Kemal adyla 8 Nisan 1920de geen Hamdullah Suphi gibi, Trk Ocaklarnda Trklk bilinciyle donanm olanlardr.104 Hlide Edip, Mfide Ferit Hanmlarla Ahmet Ferit, Hseyin Ragp, Ahmet Aaolu gibi birok Ocakl gizlice Ankaraya gidip Mill Mcadeleye katlmlardr.105 Yine Nisan 1920de Yusuf Akura ve Mehmet Emin (Yurdakul) Karadeniz ve nebolu zerinden Ankaraya giderek, mill harekete dahil olmulardr.106 Hamdullah Suphinin geliinden Mustafa Kemal ok memnun olmutur. Onun etrafnda bir fikir halkas teekkl ediyordu. ankayada Atatrkn fikir arkadalarnn hepsi de Trk Ocakl idi. Kazm Karabekir Paa dahil olmak zere, Hamdullah Suphi (23 Nisan 1920de Birinci Byk Millet Meclisinde Antalyadan milletvekili seilmitir)107, Yusuf Akura, Hlide Edip, Aaolu Ahmet, Reit Galip, Mustafa Necati, Mahmut Esat, Vasf nar, Celal Sahir, Ruen Eref, Veled elebi, zzet Ulvi, Besim Atalay, Tunal Hilmi gibi hepsi de ateli ve gayeye inanm Ocakl milliyetilerdi.108 Hamdullah Suphi, bu dnemde Ocan ve Ocakllarn faaliyetlerini u cmlelerle anlatmaktadr:

Akyz, a.g.m., s. 205; Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 438; Kemal Atatrk, Nutuk(19191927), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 2004, s. 285-286; Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri: 1928 Yl Yazlar, haz. Nejat Seferciolu, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 208209. 103 Akura, a.g.e., s. 205. 104 Vasfi Rza Zobu, Mridim Tanrver Trk Yurdu, C. 4-2, Hamdullah Suphi zel Says, 1967, s. 31; Bayraktutan, a.g.e., s. 198. 105 Feridun Kandemir, Trk Ocaklar, Resimli Tarih Mecmuas, Ekim 1955, s. 4105; Sarnay, a.g.m., s. 20. 106 Georgeon, a.g.e., s. 126-127; Temir, a.g.e., s. 63; Birinci, a.g.m., s. 4. 107 Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. 2, Ankara: TTK, 1988, s. 571. 108 Enver Behnan apolyo, Milli Mcadelede Hamdullah Suphi, Trk Kltr, C. IV, S. 45, Temmuz 1966, s. 800; Bayraktutan, a.g.e., s. 199.

102

35

Anadoluda

Kuva-y

Millye

henz

teekkl

etmemiti.

Meclis

toplanmam ve hkmet kurulmamt. O zamanki Trkiyede mevcut 28 Ocan merkezi olan stanbul Trk Oca kendi reisini (Mustafa Kemali) tanmakta mkilat ekmedi. Yanbandaki Babaliye ve karsndaki Saraya deil, fakat Anadolunun uzak bir kesinde mill midin timsali olarak kan gen kahramana ikayetlerini yazd, bylece merciini tand ve Onun etrafnda smsk topland.109 1912 ylndan 1920 ylna kadar Osmanl Devleti snrlar iinde yaklak 35 ubesi alan Trk Ocaklar, 9 Eyll 1922de kazanlan byk zaferden sonra ok byk ilgi grm, 1922 yl Aralk sonuna kadar 19 Ocak daha almtr.110 Konyada 28 Haziran 1920 tarihinde kurulan Trk Oca, genlere Trk Gen Kardeler bal ile ilan vererek, ye olmaya davet etmi; eitli kurslar dzenlemilerdir.111 Trk Ocaklar evresindeki aydnlar, Osmanl Devletinin yerine kurulan Mill Trk Devletini, Trklk anlaylarnn somut bir ifadesi olarak grmler, Mill Mcadeleden itibaren Mustafa Kemal Paann yannda yer almlar, yeni rejime temel konularda destek vermilerdir. Trkiye Cumhuriyetinde nemli grevler alan Trk Oca mensuplar, mill devlet iinde 1922-1923 ylndan itibaren Trk Ocaklarn yeniden lke apnda tekilatlandrmlardr. stiklal Savan takip eden o zamanki Avrupa basn, bu hareketten daima nasyonalist mouvement yani milliyeti hareket olarak bahsetmitir. stiklal Savann ardndan devletimizin ald yeni ekilde, Trk Ocaklarnn ileyip gelitirdii milliyetilik en temel prensip olarak yer almtr.112 1.5. Cumhuriyet Dneminde Trk Ocaklar ve Faaliyetleri Zafer kazanlp Cumhuriyet ilan edilince, Atatrkn arzusu ile Trk Ocaklar Ankarada yeniden alm, Mdafaa-i Hukukun topland salonda ocakllar toplanm, bir kalpak iinde numaralar ekilerek Atatrke I numara verilmitir. lk bina hkmet konann arkasnda bir kahvehanede almtr. Ocan

109 110

Karaer, a.g.e., s. 14-15. Karaer, a.g.e., s. 18. 111 Ahmet Avanas, Milli Mcadelede Konya, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 225-259. 112 Ercilasun, a.g.m., s. 20.

36

yelerinin yarsndan fazlas Atatrkn arkadalar, mebuslar, yazarlar ve retmenlerdir. En kalabalk dernek ocaklar olmutur.113 Bata Mustafa Kemal Paa olmak zere, btn ynetim kademeleri Trk Ocaklarn yeni rejimin ilkelerinin benimsenmesi ve yaylmas iin zerine dayanlmas gereken bir g olarak grmler, youn bir ilgi gstermiler ve destek salamlardr. Cumhuriyetin ilanndan sonra balatlan inklaplarn balca destekisi ve yaycs Trk Ocaklar olmutur. Hamdullah Suphi, Cumhuriyetin en byk inklap olduunu vurgulamakta, vatann ve Cumhuriyetin Cumhuriyeti genlere emanet edildiini Cumhuriyetten sonra, Cumhuriyeti szleriyle ifade etmektedir.114 Trk ocaklar Milli Mcadele srasnda faaliyetlerini halka Anadolunun eitli yerlerinde yaynlanan dergi ve gazetelerin yaynlaryla duyurmutur. rnein Adanada Altnyurd; Balkesirde, zmire Doru; Sinopta Trk Bahesi; Konyada Babalk ve Yeni Mecmua gibi yayn organlar Trk Ocaklarnn etkinliini daha geni kitlelere ulatrmada arac olmulardr. Kurtulu Savann hemen ardndan yeniden bir tekilatlanmaya gidilmi115, Ekim 1922de Byk Zaferden sonra zmirde ilk sivil rgtlenme Trk Ocann almasyla balam, bunu Bursa Trk Ocann almas takip etmi, Mays 1923 sonunda yurt genelinde 43 ubeye ulalmtr.116 Bu srecin ardndan 1 Haziran 1923te stanbul Trk Oca yeniden alm, 13 Eyll 1923ten itibaren Yeni Mecmua Trk Ocaklarnn resm yayn organ olmutur. 29 Aralk 1922de fiilen alan Ankara Trk Oca ve 1923 sonunda Edirne, Adana, Konya, Manisa, Soma, Salihli, demi, Edremit, Aydn, Afyon ve dier ehirlerde alan Trk Ocaklarnn says 60a ulamtr. 23 Nisan 1924te 71e, 1926da 217ye, 1927de 266ya km; 1928den itibaren saydaki art ksmen yavalamaya balamtr. 1928de 5 yeni Ocak alrken maddi imkanszlklar sebebiyle 5 Ocak da kapanmtr. 1928-1930 dneminde 9 yeni Ocak daha almtr.117 Bu arada, 15 Mart 1923 ve 1 Ekim 1924 tarihli Trk Yurdu
apolyo, a.g.m., s. 4. Hamdullah Suphi Tanrver, Gazinin En Byk Eseri, Trk Yurdu, C. 3-23, Austos 1929, s. s. 53. 115 Gne, a.g.m., s. 64. 116 stel, a.g.m., s. 264. 117 stel, a.g.e., s. 125-133; Sarnay, Trk Milliyetiliinin, s. 272-280; Tuncer vd., a.g.e., s. 85114.
114 113

37

saylarndaki balang yazlarnda Trk Yurdunun inklap bir fikir manzumesinin rn olarak ortaya kt ve Cumhuriyet dneminde takip edecei amalar yle aklanmaktadr: Trk Yurdu, yeni Trkiyeye istinatgah olan fikirleri takviye ve neir edecektir vaktiyle olduu gibi Trk Ocaklarnn hars ve ilm faaliyetlerini tesbit edecek, Trk milletinin hars birliine alacaktr. Ayn zamanda Trk Yurdu, garp medeniyetini benimseyen ve Trk milletini garp milletleri ailesine sokmak isteyenlerin, bir telkin vastasdr.118 Alan Trk Ocaklarnn hazrlad ortamda Trklk bilincinin uyandrlmas, ulus gereinin kafalara, gnllere yerletirilmesi gibi idealist dnceler, yeermee balamtr. Harun Alie Bey, Mustafa Rahmi Bey, Hamdullah Suphi, Rdi Bey, Zekeriya (Sertel), Aaolu Ahmet, Yahya Kemal Beyler tarafndan konferanslar verilmi, Haziran 1923te, Simav genlerinin oluturduklar Genler altrma Yurdu alm olduklar bir kararla Simav Trk Oca ile birlemitir. Ziya Gkalp; Trk Oca birok adlarda da teekkl etmitir: Trk Gc, Trk Dernei Bazs sporla, salkla, uramay ama edinmi, bazs bilimsel incelemelerde bulunmay amalamtr. Trk Ocaklar bunlar Trk milliyetilii fikrinde birlemelerini, sosyal alanlara eilmelerini salamtr... Ocak mtarekeden sonra olduu gibi vatan tehlikeye dt m, vazifesini yapar. Ocaklar milletin cmle-i asabiyesi, irazesi, amud- fkarisidir. Milletler madd balarla bal olmazlar; manev balardr ki, o heyet-i mecmuay, o vahdeti yaratrlar. Manev ba olmazsa o iraze, o irazeyi takviye eden messeseler olmazsa, millet mahvolur.119 demektedir. Yine Ziya Gkalp; Halk Frkasnn annesi olan Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, byk mncimiz olan Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin irad ve rehberliiyle bir taraftan Trkiyeyi dman istilalarndan kurtarrken, dier taraftan da devletimize, milletimize, lisanmza hakiki adlarn verdi ve siyasetimizi mutlakiyetin ve unsurlar siyasetinin son izlerinden bile kurtard. Hatta, diyebiliriz ki,
118 119

Karaer, a.g.e., s. 120. Ziya Gkalp, Ocaklar Ne Yapmtr, Vazifesi ve Gayesi Nedir?, Atatrk Devri Fikir Hayat II, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 636-637, 646.

38

Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, hi haberi olmadan Trkln siyas programn tatbik etti. nk hakikat birdir, iki olamaz. Hakikati arayanlar baka baka yollardan hareket etseler bile, neticede ayn hedefe vasl olurlar. Trkiyede Allahn klc halklarn penesinde ve Allahn kalemi Trklerin elinde idi. Trk vatan tehlikeye dnce, bu klla bu kalem izdiva ettiler. Bu izdivatan bir cemiyet dodu ki ad Trk milletidir. eklinde aklamalarda bulunmakta ve Siyasette mesleimiz Halklk, harsta mesleimiz Trlktr. szleriyle Atatrk ve Trk Ocakllarn ama ve duygu birlikteliini ifade etmektedir.120 Cumhuriyetin ilan zerine Mustafa Kemal Paaya kutlamada bulunmak zere (Ankara Trk Oca tarafndan Hamdullah Suphi, Celal ve Harun Alie beylerden oluan kiilik heyet seilmi) heyetler gittii gibi, yledir: Ankarada Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine, nklap altnda atlan byk ve mteyemmin admlar derin meserret ve heyecan hisleri iinde kranla karlyoruz. Memlekette mtebaki irticai kale ve sedlerinin de tamamen yklmas temenniyatn arz ile ellerinizden periz. Mersin Trk Oca Reisi Dr. Reit Galip121 24 Aralk 1923te 164 milletvekilinin imzas ile TBMM Bakanlna verilen bir nergede, Ankaradaki Trk Ocann bulunduu ve emval-i metrukeden olan binann, Trk Ocaklarna tahsis edilmesi istenmitir.122 Bu dnemde Ankara'ya tanm olan Genel Merkez'de birok bilimsel ve sosyal toplantlar, kltrel etkinlikler dzenlenirken ok sayda da eser yaynlanm, ubeler de kendi imkanlar erevesinde halk okullar, dispanserler, gibi baka sosyal kurulular kurarak topluma yararl olmaya almlardr. Trk Ocaklar Bakan Hamdullah Suphinin ifadesiyle; Trk Oca fikrin merkezidir: Evvela mteceddidir. Trk Oca dar milliyetperverlik gtmez. Ocakl bilir ki bu messese arkda Garbn mmessilidir. Trk Oca Garpdr. Kendimizi Avrupal hissettike
120

telgraflar da

ekilmitir. rnein Mersin Trk Oca Bakan Dr. Reit Galip Beyin telgraf

Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, haz. Mehmet Kaplan, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1976, s. 177-178; Cemil Meri, Ziya Gkalpin Hayat ve Eserleri, stanbul: Sebil Yaynlar, 1980, s. 99. 121 Gndz Artan, Mersinde lk Trk Oca, Trk Yurdu, C. 20, S. 158, 1999, s. 40. 122 Karaer, a.g.e., s. 24-25.

39

Trk kalacaz. Trklmz Avrupal olmaya yz tuttuumuz zaman bildik. Trk Oca bilir ki medeniyet birdir ve Trk genci ulu, canl, eski, yeni btn medeniyetleri bilmek ve tanmak ister. Medeniyet birdir, yalnz ekli bakadr. Fakat Trk Oca medeniyetin garptaki eklini ister. Bilir ki o medeniyette, hayat, ate, can vardr.123 Halifeliin kaldrlmasna dair kanun (3 Mart 1349 tarih ve 431 sayl) Mecliste grlrken lehte sz alan Afyonkarahisar Mebusu zzet Ulvi Bey, Zonguldak Mebusu Tunal Hilmi Bey, Saruhan Mebusu Vasf Bey124, Ocak yesidirler. Trk Ocaklar, Hilafetin kaldrlmasn desteklemiler, Mustafa Kemale tebrik telgraf ekmilerdir (Denizli, Adana, eme, Gerede, Kadnhan, Mersin, Biga vs.): Denizli Trk Ocann Telgraf: Ankarada Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine, Byk ve aziz milletimizin inkiaf urunda yaplan inklaba bu defa da terakki ve faaliyetimizin balca derece-i hailleri olan hilafet heyulasn ilga etmek suretiyle siyas ve ictima bir safha daha ilave eden byk mncilerine Denizli genlii kranlarnn arzn vecibe addeyler. Denizli Genlii namna Denizli Trk Oca Katib-i Umumsi Ahmet Refet125 Yurdun her tarafnda ubeleri alan Trk Ocaklarna dnemin olumsuz koullar altnda bina temini iin son derece duyarl davranlmtr. rnein 19 Mays 1924te demite Ermenilerden kalm olan temsil ve msamere salonunun takdir edilecek bedel karlnda Trk Ocana satlmas ifade edilirken (Ek: 1)126, 11 Ekim 1924 tarihli belgede de Trabzon Trk Ocann kulland Ermenilere ait gayri menkullerin takdir edilecek bedellerle Trabzon Trk Ocana satlmas sz konusudur.127 1924 ylnda, zmir Trk Oca, yeler arasnda dayanmay salamak amacyla geziler dzenlemi, Ankara Trk Ocanda Kprlzade Mehmet Fuad
123 124

Baydar, a.g.e., s. 56-57; stel, a.g.m., s. 264. TBMM Zabt Ceridesi, C. 7, Ankara: TBMM Basmevi, 1980, s. 28-65. 125 Karaer, a.g.e., s. 66-67. 126 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 538, Fon Kodu: 30.18.1.1. Yer No: 9.26.15. 127 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya: 1. Bro , Fon Kodu: 30.01. Yer No: 40.237.13.

40

Bey ( Mill Tarih Hakknda Tedkikat), Mverrih Sadri Maksudi Beyler konferans vermiler, stanbul ve Ankara Trk Ocanda, Ziya Gkalp adna anma trenleri dzenlenmi, hayat ve eserleri hakknda konumalar yapmlardr. Ankara, stanbul Trk Ocaklarnda yabanc dil (ngilizce, Franszca, talyanca) dersleri verilmi, Bursa Trk Oca gece mektebi am; okuma, imla, yaz, hesap, meden bilgiler, Trk tarihi ve corafyas okutulmutur. Ankara ve Edirne Trk Ocaklarnda mzik dersleri verilmi, yine Ankara Trk Oca, Kalaba ve Solfasol kylerinde stma mcadelesi yaplm, Bursa Trk Ocanda 16 Austos 1924 tarihinde alan muayenehanede pek ok hasta muayene edilerek ila datlmtr.128 Bu faaliyetlerinden dolay 2 Aralk 1924te Bakanlar Kurulunda kabul edilen 1117 numaral kararname ve 1186 karar numara ile, On iki senedir halklk ve milliyetilik dsturlarn memleketin en uzak kelerinde neir ve tamime alan Trk Ocaklarnn ifa-y vazife hususunda daha ziyade mazhar- teshilat olunabilmesi zmnnda menafi-i umumyeye hadim cemiyetler meyanna ithli iin Cemiyetler Kanununun on yedinci maddesi mucibince tasdik olunmas talebini havi Dahiliye Vekaleti Celilelerinin 8 Eyll 1340 tarih ve Emniyet-i Umumye Mdriyeti 17744/4498-30185 numaral tezkeresi cra Vekilleri Heyetinin 2/12/1340 tarihli itimanda ledel kraat Trk Ocaklarnn menafi-i umumyeye hadim olduu kabul edilmitir. 2/12/1340. Trkiye Reis-i Cumhuru Mustafa Kemal (Ek: 2)129 Trk Ocaklarnn kamu yararna alan dernekler statsne alnmas kabul edilmi, kararn btn lkeye duyrulmas iin vilayetlere tebliler gnderilmitir. 1925 ylna gelindiinde Trk Ocaklar tarafndan stanbul, Edirne, Hayrabolu, nebolu, Samsun, Elmal, Kars, Gerze, Nevehir, Bayrami, Senirkent, Bornova vs. yerlerdeki ktphanelere yeni kitaplar alnm, yeni ktphaneler kurulmas iin almalarda bulunulmu, konferanslar verilmi, yoksul ocuklarn bakm ve eitimi salanmtr. Babakan smet nn, 28 Nisan 1925 tarihli Vakit gazetesine gre, Trk Ocaklarnn 1925 yl kurultay delegelerini kabul srasnda u konumay yapmtr:
128 129

Tuncer vd., a.g.e., s. 120-129. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say:1186, Dosya No:79-8, Fon:30..18.1.1., Yer No: 12.58..16.

41

Sizi bir ocakl kalbiyle selamlam olmaktan bilistifade birka sz sylemek isterim. Biz, ak milliyetperveriz. Bunu gerek dahilde, gerek harite pervaszca sylemek iin artk vehim ve vesvese gsterecek hibir nokta yoktur. Milliyet yegane iltisak vastamzdr. Vazifemiz, bu vatan iinde bulunanlar, behemahl Trk yapmaktr. Vatana hizmet edeceklerde arayacamz vasflar, her eyden evvel Trk ve Trk olmasdr. Ocaklarn, mkilat grdke cesaretleri artmaldr. Ocaklar, bu memlekette artk hakiki mevkilerini almlardr. Gazi Paa Hazretlerinin ocaklara atfettikleri kymeti, her vesile ve vasta ile tebarz ettirmekle resm ve umum vaziyeti ifade etmi oluyorum. Ocaklar Trk medeniyetini temsil eden, Trklerin beynelmilel medeniyet ailesinde mevkii olduunu iddia eden bir messese biliriz130 eklinde devam eden konumasnda nn, konumasnn banda grld gibi kendisini bir Trk Ocakl olarak tanmlarken, Atatrkn Trk Ocaklarna verdii nemi de zellikle vurgulamaktadr. Bu konuma ayn zamanda eyh Said syan nedeniyle hkmetin grlerini ortaya koymas bakmndan da zel bir nem tamaktadr. Bakanlar Kurulunun 3 Mays 1925teki toplantsnda, Trk Ocaklarna yardm edilmesi kararlatrlmtr. Karar aynen yledir: Hars ve meden inkiafmza balca avamilden addolunan Trk Ocaklarnn vazifelerinde muvaffak olmalarn temine almak Hkmetin siyaseti icabatndandr. Binaenaleyh resa-y darenin Trk Ocaklarna mzaheret-i mtemadiye ile bunlarn terakki ve tekamllerine muavenet edilmesi mltezimdir. (Ek: 3).131 Trk Ocaklar Merkez Heyeti azalar, 17 Mays 1925te toplantlarnda Latife Hanmn Trk Ocaklar fahr bakanlna getirilmesine karar vermilerdir: Latife Gazi Mustafa Kemal Hanmefendiye Pek Aziz ve Muhterem Hanmefendi Hazretleri, Merkez Heyet geen pazar gn akdettii bir itimada zat- alinizi kendi azas arasnda grmekten mtevellid hiss-i iftihar ve teekkrn kaydettikten sonra
130 131

Kandemir, a.g.m., s. 4106. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 1850, Dosya No: 79-10, Fon Kodu: 30...18.1.1., Yer No: 13.26.4.

42

heyetimiz Riyaset-i fahriyesinin ismetanelerinden kabuln reca etmeye karar vermitir. Mstesna mevkii itibariyle olduu kadar ahs evsaf ve liyakatiyle de kalbimizde ok mmtaz bir mevkii olan byk hemiremizin bu intihab tasvib ve kabul etmesini reca ederek merkezi Heyetin ihtiramat- mahsusasn arz ve tekrar ederim. 18 Mays 1925 Merkez Heyeti Namna Hamdullah Suphi Latife Hanmn 24.5.1925 tarihli cevab ise yledir: Trk Ocaklar Merkez Heyeti Riyaset-i Aliyesine Muhterem Beyefendi, Fahri Riyasete intihab suretiyle merkez Heyetinin hakkmda gsterdii tevecchten son derece mtehassisim. Muhterem arkadalarma teekkrmn ve selamlarmn iblan reca ederim efendim. Latife Gazi Mustafa Kemal132 Bu arada, Bankas Genel Mdr olan Celal (Bayar) Bey Trk Ocaklar Muhasipliine getirilmitir.133 Yine 1925 ylnda btn Trk Oca ubelerinde ktphane kurulmas faaliyetleri son derece hzl ilerlerken, Akhisar Trk Ocanda, olduka nemli eserlerden oluan halka ak bir ktphane ile ocuklar iin Trkiyede ilk defa ocuk ktphanesi almtr.134 smet Paa, 28 Mays 1925te Samsun Trk Ocan ziyaretinde; Trk Ocaklar, Trk vatannda meden ve hars davalarmzn mmessilidirler. Ve icra-y hkmet eden kuvvet Trk Ocann mefkurelerinden ibarettir. demi, hkmetin Trk Ocann fikirlerinin ayn izgide olduunu beyan etmitir. nn, stanbul Trk Ocana 3.000 lira bata bulunarak madd destek de salamtr. 8 Haziran 1925 tarihli Babalk gazetesinin verdii bilgiye gre, Adana Trk Oca, aarn kaldrlmasn Kyl Bayram olarak kutlamaya karar vermitir.135 1925 ylnda toplanan Ankara, Antalya ve Trabzon Trk Oca Kongrelerine sunulan idare heyeti raporlarnda, Ankara Trk Ocanda diyapozitif koleksiyonu oluturulduu, Trk antlarn, ehirlerini, memleket manzaralarn
132 133

Trk Ocaklar Belgeseli, s. 44; Bayraktutan, a.g.e., s. 202-203. stel, a.g.e., s. 175. 134 Karaer, a.g.e., s. 57, 69. 135 Karaer, a.g.e., s. 144.

43

gsteren albmlerin srekli getirildii, Hars Mzesinin kurulmas iin alld belirtilmektedir. Ayn raporda, Antalya Trk Oca Tarih Encmeni tarafndan tarih aratrmalarda Seluklulara ait bir kervansaray kefedildii, Trabzon Trk Oca tarafndan Rumcann konuulmamas iin Vilayet tarafndan kaymakamlklara genelge yazdrld, Rumca sokak adlarnn deitirilmesi iin Belediye ile ibirlii yapld aklanmaktadr.136 Ankara Trk Ocanda, Cumhurbakanl Orkestras tarafndan alafranga, Cumhurbakanl Musiki Heyeti nce Saz Takm tarafndan alaturka konserler dzenlenmitir. stanbul Trk Ocanda, Dart-Tlim Musiki Heyeti tarafndan konserler verilmitir. Atatrkn zmir Trk Ocan ziyaretlerinde Musiki Yurdu genleri bir konser vermi; Atatrk, genlere musikinin inklaplar zerinde ok byk etkisi olacan sylemitir.137 Hamdullah Suphi, 1925 ylndaki Trk Ocaklar adl konumasnda, Ocak bir fikirdir, bir aktr, bir imandr. Fikir ve ak, dman elinin sndrmesi mmkn olmayan eylerdir. Bir sene zarfnda yetmiten yz otuz bee varan Ocaklarmzn adedi fikrin nasl cokun bir cereyan ile akp gittiini gstermee kifayet etmez mi? demektedir.138 Bu dnemde Ankarada Trk Oca salonunda Trk kltrn yaymak iin srekli konserler verilmekte, eitli gsteriler dzenlenmekte ayrca stiklal Mahkemeleri de bu salonlarda toplanmaktadr.139 7 ubat 1926 gn, zmir Trk Oca tarafndan Glcemal vapurunda bir balo dzenlenmi, 29 Mart 1926 gn Bavekil smet Paa ile Adliye Vekili Mahmut Esat Beyin onurlarna ay partisi verilmitir. Trabzon Trk Ocanda salk, hars, ilim, inklap ve eitli konularda konferanslar verilmitir. rnein, 15 Ocak 1926'da Sreyya Hulusi Hanm, ilk defa Trk kadnn Seme ve Seilme Hakk, Trk Kadnnn, Trk timayatndaki Mevkii ve Vazifeleri, Mustafa Mmtaz Bey, ktisadi Hayatta Trkiye, Ali Galip Bey, slamda lim Cereyanlar konularnda

Tuncer vd., a.g.e., s. 169. Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1999, s. 382. 138 Hamdullah Suphi Tanrver, Trk Ocaklar, Atatrk Devri Fikir Hayat II , haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman, Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 614-615. 139 Lord Kinross, Atatrk (Bir Milletin Yeniden Douu), ev. Necdet Sander, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1994, s. 472.
137

136

44

konumalar yapmlardr. Ocan rad Heyeti halka cumhuriyet ve demokrasi konusunda bilgiler vermitir. Ordu Trk Oca zengin bir kitaplk oluturmu, ktphanenin alt ksm Gazi Paa ktphanesine ayrlmtr.140 Trk Ocaklar Merkez Heyetinin desteiyle Ocakllar tarafndan Trke Konuturma ve Yayma Cemiyeti kurulmutur.141 Trk Ocann Merkez Heyeti Binasnn temel atma (21 Mart 1927) trenine Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal adna smet Paa katlm, trende yapt konumada Hepimiz Ocaklarn hizmetinde elimizden gelen madd ve manev her trl yardm ifa etmek arzusundayz demitir. Tren srasnda, Hamdullah Suphi Tanrver de yapt konumada; Efendiler, Trk Ocann muayyen birka emeli vard: Din bir zmre hlinde yaayan cemaati bir millet hline isad etmekBugn Trk halk, bir millettir. Ve btn milletler arasnda erefli mevkii tutmu bir millettir. Trk Oca, Trk milletini durmu, lm ve kendi iinden rm bir medeniyetten ekerek, btn dnyaya hakim, canl ve yeni bir medeniyete gtrmek istedi. O medeniyet zihinlerinizde hazr duran garp medeniyetidir. Trk milletinin mritleri, reisleri, selahiyettar lisanlaryla bu istikameti memlekete gsterdiler, bugn Trk milleti garba tevecch etmitir... diyerek, Trk Ocaklarnn kuruluundan itibaren amalarna tek tek ulatn ifade etmitir.142 Fevzi (akmak) Paa, 1927de Dou vilayetlerine yapt bir gezi dnnde Bakanlar Kurulu toplantsnda Sizden Ocaklar arkta takviye etmenizi rica ediyorum demitir.143 1927 ylnda toplanan Trk Ocaklar Kurultaynda, Trk Oca Yasas'nda deiiklik yaplarak Ocak, Cumhuriyet Halk Frkas ile devlet siyasetinde beraberdir eklindeki deiiklikten sonra Cumhuriyet Halk Frkasnn Nizamnamesinde yer alan 40. madde ile CHFnin kontrol altnda bir kurulu saylmtr.144 Hamdullah Suphi, CHP ile Ocak arasndaki bu ilikiyi yle ifade
Tuncer vd., a.g.e., s. 175-195. Karaer, a.g.e., s. 174. 142 Hamdullah Suphi Tanrver, Merkez Heyeti Binas, Atatrk Devri Fikir Hayat II, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 629-630; Tuncer vd., a.g.e., s. 192, 208, 220. 143 Tuncer vd., a.g.e., s. 222. 144 stel, a.g.e., s. 227.
141 140

45

etmektedir: Trk Ocaklar, inklap ve cumhuriyeti hkmetin mesaisine, kendi mesaisini ilave ederek, bu yolda almaktadr ve gitgide byyen tekilat ile bu maksat iin almaya devam edecektir.145 Yerli mallarn kullanlmasn tevik eden Trk Ocaklar Merkez Heyeti tarafndan hazrlanan tamim lke apnda datlm, 1927 ylnda stanbul Trk Ocanda Yerli Mallar Koruma Encmeni oluturmutur.146 1 Temmuz 1927de zmir Trk Ocaklar yayn organ olan ve on be gnde bir kan ilim ve sanat mecmuas Fikirleri yaynlamaya balam, 30 Ekim 1927de zmir Trk Oca yeni binas (Bahribabada) resmen hizmete almtr.147 Ankara Trk Ocanda her hafta Perembe gnleri saat 12den itibaren ocuklara ait konumalar yaplmaya balanmtr. Tire, Karadeniz Erelisi, Avanos, Senirkent ve Sivas Trk Ocaklar oluturmu olduklar ktphaneleri halkn hizmetine amtr. Hkmet ve mahall idareler Ocaklara bina almnda yardmc olmular, zel bteler ayrmlardr.148 Tekilatlanmadaki yardmlama ve ibirliinden ideolojik bir beraberlik de domu ve 1927de CHFnin bir kltr ubesi hline gelen Trk Ocaklar, bir devlet kuruluu gibi muamele grm, devletin yardmlar da giderek artmtr. Bu erevede 16 Ocak 1927de Trk Ocaklar merkezinde kurulan matbaaya, btn resm ilerin (dsturlarn, anlamalarn, kamuya yararl derneklerin bask ilerinin) verilmesi ilan edilmitir.149 Bakanlar Kurulu, 17 ubat 1928 gn Ankara Trk Ocana 2.000 lira yardm yaplmasna karar vermitir. 1928 ylnda toplanan Beinci Kurultayda, lke ekonomisine hakim olan aznlklara kar ne tr tedbirler alnabilecei grlm, Trk Ocaklarnn ekonominin millletirilmesi konusundaki dnceleri, Ocak faaliyetlerine de yansmtr. Mara Trk Oca ile ilgili bir haberde, Ocan ncelikle halkn memleket ekonomisine hakim olmas iin alt, bu amala ticarette altn yerine para kullanlmas iin tccarlarn aydnlatld, sermaye sahibi

Tanrver, Merkez Heyeti Binas, s. 631. Irmak, a.g.e., s. 286, Karaer, a.g.e., s. 163. 147 Gne, a.g.m., s. 67. 148 Tuncer vd., a.g.e., s. 207-223. 149 stel, a.g.e., s. 286-287.
146

145

46

kiiler bir araya getirilerek Renber Birlii Anonim irketinin kurulduu belirtilmektedir.150 Dier taraftan ileri Bakanl da 26 ubat 1927 tarihinde Trk Ocaklarnn madd ve manev ynden desteklenmesi iin aadaki genelgeyi yaynlamtr: "Yklan imparatorluun enkaz arasnda istiklaline ve memleketine sahip bir Trk Milletinin douuna saik olan esbap meyannda phesiz milliyet fikirlerinin ilk mbeiri ve nairi olan Trk Ocaklarn hrmetle anmak lazmdr. Genlii ve mnevver zmreyi, mill ve itima gayeler etrafnda uurlu ve mtesanit bir kitle hlinde toplayan bu kymetli messesemizin takviye ve inkiafn temin ile vatann her noktasnda teshil eylemek ok mhimdir. Binaenaleyh, Ocaklara vilayetlerin imkannn azami nispetinde madd ve manev muaveneti diri etmemelerini suret-i mahsusada rica ederim efendim. Dahiliye Vekili M. Cemil.151 TBMMde 20 Mays 1928 tarihinde 1288 sayl Beynelmilel Erkamn Kabl Hakknda Kanuna destek olmak zere Trk Ocaklar Merkez Heyeti, Uluslararas Rakamlarn kabul ve halka retilmesi hakknda 8 Temmuz 1928 gn, bir bildiri yaynlamtr: imdiye kadar nklab ve teceddde aid hususlarda halka hizmeti kendisine iar edinen Ocaklarmz iin yeni bir mesai sahas tecelli etmitir. Eski rakamlara faik olduu malum bulunan Millet meclisince kabul buyrulan Kanun mucebince zaman gelince, btn muamelatta kullanlacak olan beynelmilel rakamlarn halka retilmesi, tedris edilmesi iin Ocaklarmz derhl faaliyete gemelidirler. Ayn zamanda btn Ocaklarmzn muamelatnda beynelmilel rakamlar kullanmasn muvafk bulmaktayz. Bu hususlarda muntazam bir say ile Trkle hizmet edilmesini himmet ve gayretlerinizden bekler ve mesai derecesine dair merkeze peyderpey malumat verilmesini reca ederiz. Selam ve muhabbetlerimizi sunarz aziz kardelerimiz. Trk Ocaklar Merkez Heyeti Reisi namna Umum Katibi zzet Ulvi152

150 151

Sarnay, Trk Milliyetiliinin, s. 352-353, stel, a.g.e., s. 161. stel, a.g.e., s. 232. 152 Karaer, a.g.e., s. 70-71

47

Daha sonra Trk Ocaklarnn Merkez Heyeti tarafndan, Atatrkn 10 Austos 1928 tarihinde Sarayburnunda aklad Harf nklabna sahip klm, 20 Austos 1928de Harf nklab ile ilgili genelge yaynlanmtr. Bu genelge; Lisanmza byk bir inkiaf verecek ve Trkn her sahada tecelli eden kudretini lisan sahasnda da gsterecek olan yeni harflerimizin her snf halkmz tarafndan sratle renilmesi hepimiz iin bir mefkre olmaldr153 eklinde devam etmektedir. Trk Ocaklar tarafndan 20-31 Austos 1928 tarihleri arasnda, 49 Ocakta, 20 Austos-20 Eyll 1928 tarihleri arasnda 76 Ocakta kurs alm, 1929 ylnn balarnda 50.000 kiiye yeni harfler retilmitir.154 21 Eyll 1928de Mustafa Kemalin Yeni Harflerin Tatbikatn Kolaylatrmak iin Bavekalet-i Celileye Tebligat, Byk nklap, Yeni Harflerimiz ve Trk Ocaklar, Ocaklarn Harf Seferberlii Hararetle Devam Ediyor gibi alfabe deiikliine ilikin
155

destek

yazlar Trk Yurdu dergisinde ayn gnlerde yaynlanmtr.

Trk Yurdu bu

dnemde, ubat 1929dan balayarak yeni Trk harfleri ile Trk Ocann yeni yapsndaki kendi basmevinde baslp yaynlanmaya devam etmitir. 1928de balatlan yeni harflere gei denemeleri ile Trk Yurdu, harf inklbn benimseyip uygulayan ilk yayn organlarndan biri olmutur.156 Meden Kanunun (17 ubat 1926) kabulnden nce stanbul Trk Ocanda ilk defa iki gen Ocaklnn nikahlarnn yapld haberi 1 Eyll 1925 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yeralmaktadr. 30 Nisan 1928de ayn gazetede Karakse Haberleri balkl yazda Vali Sreyya, Frka Komutan Ali Necip, Trk Oca Reisi sa Mansur Beyler ve Ocakllar huzurunda Baytar Ulvi Bey ile Huriye Hanmn, Medeni
157

Kanuna

gre

nikahlarnn

Trk

Ocanda

yapld

grlmektedir.

Millet Mekteplerinin almas sebebiyle, 30 Aralk 1928 tarihinde

Konya Trk Oca tarafndan, Millet Mekteplerinin muzahir ve mdavimi olacaklarn arz eylerler (Ek: 4).158 eklinde yeni harflerle ekilen telgrafta
153 154

Karaer, a.g.e., s. 72-73. Tuncer vd., a.g.e., s. 254-256. 155 Tuncer, a.g.e., s. 218-223. 156 Necmeddin Seferciolu, Doksannc Yllarnda Trk Oca ve Trk Yurdu http://www.orkun.com.tr/asp/yazi.asp?Makale_nu=898, 2005. 157 Karaer, a.g.e., s. 70. 158 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya: 98-25, Fon Kodu: 30.10. 0.0, Yer No: 117.816.20.

II,

48

Ocaklarn inklaplarn sivil savunuculuunu yaptklarn grmekteyiz. Bu dnemde bata Trk Yurdunda olmak zere basnda, Latin harflerinin kabulne, Mustafa Kemalin bu devrimi ksa srede gerekletirdiine ve yeni harflerin milletin aydnlanmasndaki nemine dair yazlar yeralmaktadr.159 1929da Trk Oca stanbul ubesi, 23 Nisan ocuk bayram enlikleri iin 170 sayl ve Muhterem Valide eklinde balayan bir program hazrlayarak kutlamalar sivilletirmeyi amalamtr.160 Ayn yl, Trk Matbaaclnn 200. yldnm mnasebetiyle Matbuat Cemiyeti tarafndan Matbaaclk Sergisi, Trk Kadnlar Esirgeme Dernei tarafndan El leri Sergisi, Ulusal Egemenlik Bayram dolaysyla Trk Oca tarafndan dzenlenen ocuk haftasnda ocuk Sergisi ve Eyll aynda Gen Ressamlar Sergisi almtr.161 1930lu yllara gelindiinde Trk Ocaklarnn, 42 ubesinde musiki kolu, 44 ubesinde spor tekilat kurulduu, mzik dersleri verildii, atclk, binicilik, gre gibi ata sporlarnn yan sra, voleybol, basketbol, izcilik, futbol ve deniz sporlar gibi dallarda faaliyetler yapld, Trk Ocaklar Merkez ktphanesinin 40.000 ciltlik bir ihtisas ktphanesi hline getirildii grlmektedir.162 Trk Ocaklarnn 24 Nisan 1930da yaplan Altnc Kurultaynda Atatrkn bilgisi ve istei ile Aksaray delegesi Afet Hanm ve 40 arkadann hazrladklar nerge oybirliiyle kabul edilerek Trk Ocaklar bnyesinde Trk Tarihi Tetkik Heyetinin kurulmas salanmtr.163 Trk Ocaklar lim ve Sanat Heyetinin 11 Kasm 1930da yaptklar toplantda Trk Ocaklarnn ideallerine dair aldklar kararlar ve karar imzalayan dnemin kalburst aydnlar ve fikirleri hakknda bilgi vermektedir. yle ki: Trk Ocann kurulduu gnden beri daima ok ehemmiyetle takip ettii idealler malmdur. Bu idealler milliyetiliktir, halklktr, garplktr. Laik Cumhuriyetin esaslar da bunlardr. Laik Cumhuriyetilik Trk Ocann z mefkresidir. Bu mukaddes esaslar korumak, yaymak ve hayatta git gide daha fazla tahakkukuna
159

Mithat mer Karakoyunluolu, Mustafa Kemali drak, Trk Yurdu, C. 3-23, ubat 1929, s. 22. 160 Trk Ocaklar Belgeseli, s. 78. 161 Tuncer vd., a.g.e., s. 304. 162 Sarnay, Trk Milliyetiliinin, s. 349-352. 163 Irmak, a.g.e., s. 27-28; Bekir Tnay, Atatrk ve Milli Birlik, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 206; Turan, a.g.e., s. 85.

49

almak iin btn Ocakllarn bu Trklk ideali urunda uurla ve hassasiyetle almalar birinci vazifeleridir. Trk milliyetiliinin vazifeleri eksilmemitir, artmtr. Trk genliini mill mefkre bayra altnda smsk toplanmaya ve uyank bulunmaya davet ediyoruz. mzalar: Veled elebi (aza), Ahmet Aaolu, (aza), Saffet (Umm ktip), Mehmet Emin (Trk Ocaklar lim ve Sanat Heyeti Reisi), Ruen Eref (aza), Yakup Kadri (aza), Sadri Maksudi (aza), Yusuf Akura (aza), Samih Rfat (aza), Necip sm (aza), Falih Rfk (aza).164 23 Aralk 1930da Menemende rejime ve inklaplara kar meydana gelen irtica olaylara Trk Ocaklar sert tepkiler gstermi, 2 Ocak 1931de Trk Ocaklar merkezinde yaplan toplantda konuan Hamdullah Suphi, Menemende meydana gelen olay, lkemizde en az 150 yldan beri devam eden, eski-yeni mcadelesinin bir devam olarak deerlendirmi, bildiri yaynlayarak vatann her kesinde inklabn savunulmas iin grevlerini yapmaya hazr olduklarn belirtmitir.165 Trk Oca Merkez Heyeti 4 ubat 1931de Ahmet Aaolunun konferansn ilk defa olarak Ankara radyosundan yaynlam, Ocaklardan verilen konferanslardan ve konserlerden daha ok vatandan yararlanmas amalanmtr.166 Atatrk, 24 Mart 1931 gn Trk Ocaklarn dnemin artlar gerei Cumhuriyet Halk Partisi ile birletirme kararn almtr.167 Bu karar zerine Trk Yurdu Dergisi de 233. say ile yayn hayatna tekrar ara vermitir.168 10 Nisan 1931de Ankarada Trk Ocaklarnn son ve olaanst kongresi toplanm, Trk Ocaklarnn CHFye katlmas ve btn mallarnn CHFye devredilmesi kararn tespit eden metin oy birlii ile kabul edilmitir (Ek: 8).169

164 165

Baydar, a.g.e., s. 55-56. Tuncer vd., a.g.e., s. 364. 166 Karaer., a.g.e., s. 91. 167 Atatrkn Sylev ve Demeleri III, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1997, s. 90. 168 Akyz, a.g.m., s. 224-225; Seferciolu, a.g.m., s. 3. 169 Cumhuriyet Gazetesi, 11 Nisan 1931, Say: 2489.

BLM II ATATRK VE TRK OCAKLARI 2.1. Atatrkn Trk Ocaklarna Bak Trk milletinin Mustafa Kemal Paann nderliinde verdii Bamszlk Savanda Trk Ocaklar; mensuplaryla birlikte son derece nemli faaliyetlerde bulunmutur. Anadolunun deiik blgelerinde oluturulan Trk Oca ubeleri, halk Mill Mcadele konusunda bilgilendirmede, mill duygular glendirmede, mill politikalarn olumasnda yaptklar faaliyetlerle vatann dman igalinden kurtarlmasnda zerlerine den sorumluluklar I. Dnya Savanda olduu gibi Kurtulu Savanda da yerine getirmilerdir. Mill Mcadele sona erdikten sonra da Mustafa Kemalin balatt modern Trkiyenin oluturulmas iin yaplan yeni mcadelede Trk Ocaklar, btn yeleriyle birlikte Trk Devriminin liderinin yannda yer almlardr. Bu tarihsel geliim Mustafa Kemalin Trk Ocaklarnn idealleriyle aslnda daha ilk genlik yllarnda rtmeye balamtr. Benim yaradlmda fevkalade olan bir ey varsa, Trk olarak dnyaya gelmemdir.1 diyen ve Onuncu yl nutkunu Ne mutlu Trkm diyene2 szyle bitirerek milliyeti ynn aka belgeleyen Mustafa Kemal, Erzurum Kongresinin yelerinden biri olarak hatra defterine Hepimiz Ziya Gkalpin manev evlatlarydk3 eklinde yazmtr. Baka bir sznde de Hissimin babas Namk Kemal, fikrimin babas Ziya Gkalp4 diyerek kendini ifade eden Atatrk, Anadoluda balatt Trk Mill Hareketi ile mill bir Trk devleti meydana getirmeyi hedef alyordu. Trk Ocaklar, gayet tabi ve mantk olarak bu harekete katlm, stanbulda yaplan mill mitinglere nc olmutur. Bat Anadoludaki
1

Hikmet Tanyu, Atatrk ve Trk Milliyetilii, Ankara: Tre Devlet Yaynlar, 1981, s. 144; Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul: Pozitif Yaynlar, 2004, s. 18. 2 Aydn Taneri, Trk Kavramnn Gelimesi, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar, 1983, s. 28-29. 3 Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul: Turhan Kitabevi, 1981, s. 135; kr Haniolu, Trklk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1399. 4 Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, stanbul: letiim Yaynlar, 2001, s. 9.

51

mdafaa tekilatlaryla mnasebetlerde bulunmular ve mill hareketin ba Mustafa Kemal Paaya ballk ve itaatlerini arzetmilerdir.5 Mustafa Kemal Paa, Merutiyet dneminde milliyeti, halk ve medeniyeti fikirleri savunan, Trk aydnlarn ve genliini ats altnda toplayan, Mtareke dneminde milli uyan salamada byk yararlklar grlen Trk Ocaklarn, madd ve manev ynden destekleyerek, Ocaklar vastasyla ada Trkiye lksnn halk arasnda yaylmasn amalamtr. Bu gayesini gerekletirmek iin, Trk Ocaklarna dnemin btn olumsuz koullarna ramen 1922'de stanbul Trk Ocana, 1923'de Ankara Trk Ocana, Mart 1923'de zmir vilayetinde kurulmakta olan Trk Ocaklarna harcanlmak zere madd yardmlarda bulunmutur.6 Bunun dnda kt yurt gezilerinde zellikle Trk Ocaklarn ziyaret etmi, devlet ve millet asndan bir ok nemli konumay buralarda yapm, ocaklarn eref defterlerine onurlandrc yazlar yazmtr. Trk Ocaklarna olan balln ve Trk Ocakl olduunu her frsatta dile getiren Atatrk, bunlarn dman taarruzuna uraylarn da affetmediini, Adana Trk Oca defterine: Bu oca kapatacaklarn oca yklsn. eklinde yazarak belirtmitir.7 15 Mart 1923te Adana Trk Oca hatra defterine; Adana, Trklk nurunun feyyaz memba olsun. Bu ocan atei ok, pek ok eskidir. Onu asrlarca, sndrmeye almaktan uzak kalmadlar. Fakat buna her girienin oca snd. nk o mteebbisler dnmyorlard ki, Adana en asil Trk Ocaklarnn kzgn ateleriyle tenmiye olunmutur. Ocan bugnk nuru ve alevi her kalbi aydnlatyor...8 eklindeki paylamtr. Ayn gn, Trk Ocaklar Adana yeleri Atatrke, Kemalist rejimi destekleme gvencesi vererek, u yemini etmilerdir: Gazi Paa, zmirde annenizin duygularn yazarak en derin hislerini Ocakllarla

Yusuf Bayraktutan, Trk Fikir Tarihinde Modernleme, Milliyetilik ve Trk Ocaklar (19121931), Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1996, s. 197. 6 Hseyin Tuncer Ycel Hacalolu, Ragb Memiolu, Trk Ocaklar Tarihi (Aklamal Kronoloji, 1912-1997), Ankara: Trk Yurdu Yaynlar, 1998, s. 86-89-91; brahim Karaer, Trk Ocaklar (1912-1931), Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1992, s. 19. 7 Feridun Kandemir, Trk Ocaklar, Resimli Tarih Mecmuas, Ekim 1955, s. 4105; Mustafa Kafal, Trk Ocaklarnn Yakn Tarihimizdeki Yeri, Trk Yurdu, C. 8, S.1, ubat 1987, s. 9. 8 Tuncer vd., a.g.e., s. 93; http://www.kirsehirturkocagi.org/ataturk.html. 2005; Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1999, s. 328; Karaer, a.g.e., s. 20.

52

mezar zerinde yemin etmitiniz. Biz de aziz annenin mezar banda yemin eden Gazi Mncinin huzurunda yemin ediyoruz. Allah ahit olsun, vatan ve hakimiyet-i millye tehlikeye dt gn icap ederse hayatmz sizinle beraber feda edeceiz.9 Ziya Gkalp, Mustafa Kemale, yazd stida adl yedi ktalk iirinde: Sen dahisin, buna oktan inandk.. Mefkuresiz rehberlerden pek yandk.. Garpta, arkl yaamaktan usandk Kurtar bizi bu karanlk zindandan!10 diye seslenmekte, Atatrkn fikirlerine olan gvenlerini ve byle bir rehbere duyulan ihtiyac belirtmektedir. Trkln Esaslar adl kitabnda ise Gkalp, Trkle dair btn hareketler akim kalacakt, eer Trkleri Trklk mefkuresi etrafnda birletirerek byk bir inkraz tehlikesinden kurtarmaa muvaffak olan byk dahi zuhur etmeseydi! Bu byk dahinin ismini sylemee hacet yok, btn cihan bugn Gazi Mustafa Kemal Paa ismini mukaddes bir kelime addederek her an hrmetle anmaktadr. Evvelce Trkiyede, Trk milletinin hibir mevkii yoktu. Bugn, her hak Trkndr. Bu topraktaki hakimiyet Trk hakimiyetidir, siyasette, harsta, iktisatta hep Trk halk hakimdir. Bu kadar kati ve byk inklab yapan zat Trkln en byk adamdr. nk; dnmek ve sylemek kolaydr. Fakat, yapmak ve bilhassa muvaffakiyetle neticelendirmek ok gtr.11 eklinde aklad grlerinde, Trk milletinin sahip olduu mevkiyi Mustafa Kemalin Trklkle ile ilgili almalarna, kararllna, yapclna balamakta ve Atatrkn giritii zor devrimi desteklemektedir. Trk Ocaklaryla Atatrk arasndaki scak ban bir dier rnei de Konya Trk Oca ile ilgili yapt konumada grlmektedir: 20 Mart 1923te Konyada Trk Ocanda yapt konumada Benim bildiime gre, memleketimizde ok yllardan beri alm ve bugn de kutsal atelerle yanan ve alevi onun yesi olann
9

Fsun stel, mparatorluktan Ulus Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar (1912-1931), stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s. 140; Yusuf Sarnay, Trk Miliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, stanbul: tken Yaynlar, 1994 , s. 339. 10 Ziya Gkalp, aki brahim Destan ve Bir Kitapta Toplanmam iirler, haz. evket Beysanolu, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1976, s. 117-118. 11 Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, haz. Mehmet Kaplan, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1976, s. 11; Bozkurt Gven, Trkiye Cumhuriyetinde Eitim ve Kltrel Yap, Uluslararas Atatrk ve ada Toplum Sempozyumu (DEGEV),stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, Eyll 2002, s. 228.

53

kalp ve vicdann aydn klan Trk Ocaklarnn esas amac, ulusa byle olumlu bir zyap kazandrmaktr. Trk Ocaklar, ulusun kltr zerinde nemli etkiler yapmaldr. Zaten bunu yapyorlar ve daha ok yapacaklardr.12 demi, Trk Ocaklarnn amalarna deinmitir. Atatrk, 21 Martta da Konya Trk Ocann eref defterine: Konya, muhtelif Trk Devletleri yaam z Trk vatandr. Konya, asrlardan beri tten byk bir nurun ocadr. Trk kltrnn esasl kaynaklarndan biridir. Konya Trk Oca, Konya Trklnn hakiki bir timsali olmaldr13 yazmtr. Mustafa Kemalin Ocaklarda bulunmas, o gnn protokol ziyaretleri gibi alglanmamaldr. Gittii yerlerde karlama trenlerinin yaplmasna kar kt halde, halk onun gittii yerlere dklm, zellikle genler yanndan ayrlmamtr. Bu ziyaretlerin bir zorunluluktan dolay olmayp buralarda bulunulmasnn her iki taraf iin de bir mutluluk ve kvan kayna olduu Afyon Trk Ocann kaytlarnda u ekilde karmza kmaktadr: 24 Mays 1923te Afyonkarahisar Trk Oca hatra defterine: Afyonkarahisar azas ile bugn merref oldum. Ocakta geen dakikalar birbirimizi anlama ve dinlemek iin gzel vesileler bahetti14 Mill kltrn besledii mill benlik devletin varlyla adeta zdetir. Bunun en iyi rnei de stiklal Harbimizdir. 16 Mart 1923'te Adana Trk Ocanda yapt konumada Atatrk, stiklal Harbini btn madd imkanlardan mahrum olan Trk Milletinin imanyla, inancyla, manev kltr mirasyla, mill uurunun kuvvetliliiyle kazandn aklamakta; vuzuhla ve kemal-i iftiharla ilan ederim ki, bu millet mill benliini idrak ve bunu btn dnyaya ispat eylemitir. Milletimiz son zaferleri hep bu havas, bu idraki sayesinde kazand."15 demektedir.

erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi (Yeni Trkiyenin Oluumu (1923-1938)), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1996, s. 83; Tanyu, a.g.e., s. 110-113. 13 Mehmet nder, Atatrk Konyada, Seluk niversitesi Yayn, 1986, s. 32; Ahmet Avanas, Milli Mcadelede Konya, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 265; Mehmet nder, Atatrkn Yurt Gezileri, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1975, s. 247 Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Ankara: TTK, 1988, s. 330; Mehmet nder, Atatrk Bildirileri, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, Gaye Matbaas, 1990, s. 93. 14 Osman Atilla, Atatrk ve Byk Zafer, Ankara: Gven Matbaas, 1972, s. 58. 15 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1997, s. 121.

12

54

Mustafa Kemalin Trk Ocaklarna kar gsterdii bu ilgi ve destek, sadece kiisel olarak kalmam, ksa zamanda devlet politikas hlini almtr. 24 Aralk 1923te 164 milletvekilinin imzas ile TBMM Bakanlna verilen bir nergede, Trk Ocann gemiteki durumu ve hizmetleri anlatldktan sonra, Ankarada Trk Ocann bulunduu binann, Trk Ocaklarna tahsis edilmesi istenir ki bu nerge ayn zamanda Trk Ocaklarnn ksa bir tarihesini ve amalarn kapsayan bir metin olarak kabul edilebilir: Riyaset-i Celileye Bundan on bir sene evvel Trk milleti iinde, milliyet fikirlerini neretmek ve Trk genliini siyas frkalarn fevkinde, mill bir mefkure etrafnda toplamak zere (Trk Oca) namyla bir messese vcuda getirilmiti. Bu messese, eski imparatorluun, her biri, kavm maksatlar takip eden anasr arasnda, Trkleri vahdet-i millye uuruna malik klmak iin, ifahi ve tahriri telkinin her eklinden istifade etti. stanbulda ve tarada mtarekeden evvel alm olan 30 ubesiyle, konferanslar, serbest dersler, msamereler, sergiler tertip etmek suretiyle, stiklal Harbinin ve bugnk hkmet-i millyenin istinatgah olan dsturlara ok mekur hizmetlerde bulundu. Trk Ocann hars ve ilm mesaisi yannda, hayra ait birok gayretleri de sebkat etti. Aileden ve servetten mahrum yzlerce Trk ocuunu himayesi altna alarak, mekteplere yerletirdi. Tedavi ettirdi. hzari dersler tertip ederek mekteplere kabullerini mmkn kld. Trk Medeniyetini tanmak iin koleksiyonlar vcuda getirdi. Trk Ocan, milliyet dsturu namna, cihan muvacehesinde, stiklal mcadelemizin ruhuna azami surette hizmet etmi bir messese diye tantyoruz. stanbulda ngilizler, zmir ve Bursada Yunanllar ve dier mstevliler, Trk Ocaklarn teki mill messeselerden evvel kapattktan sonra, ani bir hareketle Anadolunun ve Rumelinin muhtelif kelerinde altm kadar Trk Oca ald. nk Trk halk, bu messeselerin hizmetlerini her tarafta takdir etmitir. Hars, ilm, iktisad ve meden vazifesi, her zamandan daha byk olan Trk Ocann, bir masrafla, mkemmel bir hle ifra edilmitir. Emval-i metrukeden olan bu binann, hayat- millyesi, btn cihanca maruf olan Mill Meclis

55

tarafndan, Trk Ocana, kymet-i mukadderesi mukabilinde terk ve tahsis edilmesini teklif ediyoruz. 164 Mebus imzas, 192316 Bu nergenin kabul edilmesiyle birlikte Trk Ocaklarna dzenli bir madd gelir salamak amacyla; Reji daresi, 1923 ylndan sonra btesinden her yl Trk Ocaklar iin 3.000 lira ayrmay kararlatrmtr.17 Bir sonraki yl da 2 Aralk 1924 tarihli 1117 numaral Bakanlar Kurulu Karar ile Trk Ocaklarnn kamu yararna alan dernekler statsne alnmas kabul edilmi ve vilayetlere tebli gnderilmitir (Ek: 2).18 Atatrk, 1924 ylndan itibaren Trk Ocaklar Genel Kurultay delegelerinin temsilcilerini kabul etmi ve yapt konumalarda Trk devletinin ycelmesi ve inklaplarn halka anlatlmasnda Ocaklarn roln vurgulamtr. Dier taraftan Trk Ocaklarnn 1924 Genel Kongresine katlan delegelerin 64nden 42sinin TBMM yesi olmas, dierlerinin de byk ksmnn yksek dereceli memurlardan olumas, bata Hamdullah Suphi olmak zere, ileri gelenlerinin bakanlk statsnde grevler stlenmesi, Ocan yeni ynetim ile olan ilikileri hakknda bilgi vermektedir. Trk Ocaklarnn sanat, eitim, kltr faaliyetlerine katlan halk, birok yenilii burada grm ve yaamtr. rnein, Ankara Trk Oca salonunda yeni yaama biimini sembolize eden kadnla erkein bir arada bulunduu, elendii balolarn dzenlenmesi,19 seksen be kiilik ok sesli Bat mziini icra eden Saray orkestrasnn yeni adyla Cumhurbakanl Orkestrasnn ilk olarak burada konser vermesi gibi.20 Atatrkn farkl isimlerde olup ayn amalarla alan derneklerin birlemesini istemesi (19 Eyll 1924 gn, Giresundan Orduya getiinde: Ordu Genler Kulbnn, Trk Ocana evrilmesi ve Trk Oca etrafnda toplanmalar tavsiyesinde bulunmas)21 zerine ksa srede Trk Oca ats altnda benzer

16 17

Karaer, a.g.e., s. 24-25. Sarnay, Trk Milliyetiliinin, s. 293-294. 18 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say:1186, Dosya no:79-8, Fon:30..18.1.1., Yer No: 12.58..16. 19 Lord Kinross, Atatrk (Bir Milletin Yeniden Douu), ev. Necdet Sander, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1994, s. 490; Atay, a.g.e., s. 449. 20 Niyazi Ahmet Banolu, Nkte, Fkra ve izgilerle Atatrk, stanbul: Yeni Tarih Dnyas, 1955, s. 76. 21 Tuncer vd., a.g.e., s. 120.

56

amalar iin faaliyet gsteren cemiyetler bir araya gelmeye balam, 1924 yl Nisannda Trk Ocaklar, 71 ubeye ulam, ye says her geen gn artmtr. Atatrk, 24 Nisan 1924te Trk Ocaklar Kurultaynda delegelerden oluan heyeti kabul ettiinde Yeni Trk Devletinin kuruluunda en ok Trk Ocaklarna gvendiklerini22 belirtmitir. Atatrkn bu konumas, Ocakla Atatrk arasndaki ilikinin ne derece kuvvetli olduunu gstermektedir. Yine Nisan 1924te kongre nedeniyle yapt aklamada; Milletin btn mstakbel mitleri Trk Ocaklar etrafnda toplanm olan Trk genliine matuftur.23 diyen Atatrk, Trk Ocaklarna verdii nemi bir kez daha vurgulamakta, Trk milletinin gelecekle ilgili mitlerini Trk Ocaklarna balamaktadr. 26 Nisan 1925 gn Trk Ocaklar ikinci kurultaynda yapt konumada da Trk Ocaklar gibi sosyal kurululara duyulan ihtiyac belirterek, "Bu boluun Trk Ocaklar tarafndan doldurulduunu ve Trk inklabnn Ocaklara dayandn"24 ifade etmektedir. Bu arada Trk Ocaklarna maddi manevi yardmlar devam etmi bu kapsamda Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti ve Cumhurbakan Mustafa Kemal tarafndan 3 Mays 1341 (1925) tarihinde Trk Ocaklarna yardm karar alnm, Kararname Dahiliye Vekaletine gnderilmitir (Ek: 3).25 Atatrkn Trk Ocaklaryla kurduu iletiim Ocan resm yayn organ Trk Yurdu dergisinde de sk sk yer almtr. Bu amala Cumhurbakan Atatrkn Ekim 1925 tarihli Trk Yurdunda, Bursa Trk Ocan ziyaretine yer verilmi, Atatrkn konumas yaynlanmtr.26 Gen Cumhuriyetin en zor yllarnda da Atatrkle Trk Oca arasndaki ba hibir zaman kopmamtr. Atatrk, 26 Nisan 1926da da inklaplarn halka anlatlmasnda Ocaklarn byk hizmetleri olduunu, Ocaklarn faaliyetlerinden memnun olduunu27 ifade etmi, Ankarada Trk Ocaklar delegelerine Biz dorudan doruya milliyetperveriz ve Trk milliyetisiyiz; Cumhuriyetimizin
22 23

Karaer, a.g.e., s. 21. stel, a.g.e., s.159. 24 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 215; Kocatrk, Doumundan, s. 373. 25 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 1850, Dosya: 79-10, Fon Kodu: 30.18.1.1. , Yer No: 13.2.26.4. 26 Tuncer vd., a.g.e., s. 154. 27 stel, a.g.e., s. 191; Kocatrk, Doumundan, s. 389; Kocatrk, Atatrk ve , s. 453.

57

dayana Trk topluluudur.28 eklinde devam eden bir deme vermitir. Burada da en kkl inklaplarn gerekleme aamasnda Trk Ocann, Atatrkn en nemli dayanak noktas olduu grlmektedir. 21 Mart 1927de Ankarada Trk Oca Merkez Heyeti Binasnn (I. Ulusal Mimarlk Dneminin btn zelliklerini tayan bu binann mimar, A. Hikmet Koyunoludur. 1926 ylnda Trk Oca merkez binas iin alan proje yarmasnda birinci olmutur. Atatrkn suluboya resminden beenip onaylad binann inaatna 21 Mart 1927de balanmtr. Atatrk, binada Trk sslemelerinin kullanlmasn ve yalnzca Trk iilerinin almasn istemitir.)29 temel atma treninde bir konuma yapan Hamdullah Suphi Tanrver, .biz Trk istikbalinin engin ufuklarna bakan binamza balyoruz. Bu dakikalarda mmkn mdr ki, Gaziyi hatrlamayalm? Asker, siyas, tekilat, reis, telkinci ve slahat olarak yle evsaf vardr ki, her biri ayr ayr bir adamn mrn asrlara ve ebediyete raptetmee kafi gelir. Milletin en karanlk gnlerinde o bir kenarda duran mthi bir kuvveti imi. Trkln btn ryalarn tahakkuk ettiren aziz reisimizi imdi hrmetle, huu ile selamlyorum. Onun muhabbeti bizim kalbimizde bir dindir.30 eklindeki aklamalaryla Atatrkn Trk Ocaklarna, Trkle verdii deer ve Trk Ocaklarnn Atatrke verdii nem ve ball da ifade etmitir. 28 Nisan 1927de Atatrk, Trk Ocaklar IV. Kurultay yelerini kabul etmi, din ve mill laik eitim zerine konumalar yapmtr : Arkadalar!.. Trk Ocaklarnn balca itigal mevzularndan biri, u ekilde prensiplendirilmitir: Terbiye ya mill olur, ya din olur. Biz, din terbiyeyi aileye braktk. Mill terbiyeyi de devlete aldk31 Bu konumasndan da anlald gibi Atatrk, ilk deiiklikleri Ocak mensubu eitimli aydnlarla paylam ve bu yolla inklaplar halka daha iyi anlatabileceini dnmtr.

Atatrkn Sylev ve Demeleri III, s. 118; stel, a.g.e., s. 191; Kocatrk, Doumundan, s. 389. Metin Szen, Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarisi, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1996, s. 31; http://www.kulturturizm.gov.tr/gsanatlar/rhmuze.asp?belgeno=2706, 2005. 30 Hamdullah Suphi Tanrver, Merkez Heyeti Binas, Atatrk Devri Fikir Hayat II, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 631. 31 Ahmet Bekir Palazolu, Atatrk nklaplar(Devletin Laiklemesi), Ankara: Trk Hava Kurumu Basmevi, 1998, s. 490; Kocatrk, Doumundan, s. 399.
29

28

58

Atatrk, Trk Ocaklarn Cumhuriyet ynetimine bal, ada ve gereki bir kltr ulusuluunun ilendii kurulular hline getirmeye almtr. Cumhuriyetle birlikte 1927de, ocaklarn yasasnda baz deiiklikler yaplm, amaca ilikin maddeler, u biimi almtr: Madde 2- Trk Ocann amac, ulusal bilincin kuvvetlenmesi, uygar ve salkl ilerleme ve ulusal ekonominin gelimesidir. Madde 3- Cumhuriyet, ulusuluk, ada uygarlk ve halklk lklerini izleyen Trk Oca, bu lkleri gerekletirmekte olan Cumhuriyet Halk Frkas ile devlet siyasasnda beraberdir. Trk Oca, bu lkleri yaymak ve alamak iin bilim, hars ve toplum alannda mcadele eder, aba gsterir.32 1928 ylnda toplanan Trk Ocaklar 5. Kurultay delegeleri adna konuan Yusuf Akura, Trk Ocaklarnn Atatrke olan balln bir kez daha u anlaml szlerle ifade etmitir: Trklk fikri bugn tahakkuk etmitir, vakalar hlinde tecelli ediyor. Byle byk fikirleri tahakkuk ettirenlere beeriyet dhi ve kahraman der. Trk leminde Trk idealini tahakkuk ettiren dhi ve kahraman, Trkiye devletinin banisi ve Trkiye Cumhuriyetinin ilk Cumhurreisi Gazi Mustafa Kemal Hazretleridir.33 Trk Ocann faaliyetlerinde, inanta ve ruhta Atatrkn icraatlarna sk bir ballk ve karlkl memnuniyet hisleri srekli bir ekilde dikkatleri ekmektedir. Atatrk, Trk Ocaklar merkez binasnn yapmn yakndan takip etmi, bina hizmete girdikten sonra da buradan yrtlen almalar yakndan izlemitir.34 Atatrkn ankaya Kknde dzenledii nl yemekli toplantlarnn balca konuklar da Ocak mensubu aydnlar olmutur. Bu toplantlarn birinde, 1930 ylnn balarnda Atatrk, Trk Ocaklarnn almalarna ilgi gstermekle sze balar ve sonra biraz sert bir sesle: -Ne yapar bu ilim ve Kltr Heyeti? diye sorar. Etraftakiler bir azar tonuyla sorulmu bu soru karsnda arrlar. Atatrk de yle devam eder:
32 33

Turan, a.g.e., s. 83-84. Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri: 1928 Yl Yazlar, haz. Nejat Seferciolu, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 212. 34 Turgut zakman, 1881- 1938 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi (Aklamalar, Kaynaklar, Temel Belgeler ve Devrim Yasalar), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1999, s. 226.

59

-Haydi diyelim ki ilim mensuplar tarihimizi aratryorlar. Ya hars temsil edenler? Onlar ne yapar? Atatrk, bu soruyu bilhassa Mehmet Emin Beye bakarak sorar ve srarla: -Evet, ediplerimiz, airlerimiz ne yapyorlar? Ben bir Trkm, dinim, cinsim uludur anladk. Fakat o zamandan beri koskoca bir stiklal Harbi, bir Mill Mcadele geirilmi. Hani bunu mevzu yapan mill airlerimizin mill iirleri? Mehmet Emin Bey, bu szler karsnda son derece arr, dili tutulur ve cevap veremez. Fakat kendisini Mill airi korumakla grevli sayan Hamdullah Suphi Bey yle der: -Trk Milletinin stiklal Mcadelesi bal bana bir destan mevzuudur. Destanlar ise, uzun almalarla meydana gelir. Firdevsi ehnameyi otuz ylda yazmtr. Elbette Mill airimiz Trkn Epopesini yazmaya balamtr bile Atatrk yle mi der gibi aire baknca, o da u szleri sylemeye mecbur olur: - Mill kahramanlar terennm etmek biz airlerin vazifesidir. Benim de byk emelim budur. Yeter ki, kalemim sizin yarattnz harikalar anlatmaya layk olsun35 Bu konumalardan da anlalyor ki Atatrk, Trk Ocann deerli aydnlarn, edebiyatlarn, airlerini srekli yeni fikirler erevesinde ynlendirmekte, yeni toplumun, ulusun tarihini, edebiyatn bu aydnlarla ulusal bir edebiyat anlayyla oluturmay amalamaktadr. Trk ocuklarnda kabiliyet, her milletinkinden stndr. Trk kabiliyet ve kudretinin tarihteki baarlar meydana ktka, bsbtn Trk ocuklar kendileri iin lzm gelen hamle kaynan o tarihte bulabileceklerdir. Bu tarihten Trk ocuklar bamszlk fikrini kazanacaklar, o byk baarlar dnecekler, harikalar yaratan adamlar renecekler, kendilerinin ayn kandan olduklarn dnecekler ve bu kabiliyetle kimseye boyun emeyeceklerdir.36 Diyen Atatrk, 27 Nisan 1930da Trk Ocaklar Umum Kurultayna bizzat katlm, delegelerle grm, Trk Tarihi tezini ortaya atm, Byk devletler kuran ecdadmz, byk ve kapsaml medeniyetlere de sahip olmutur. Bunu aramak, tetkik etmek, Trkle
35 36

Adile Ayda, Byle diler Yaarken, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1984, s. 25-26. Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 1999, s. 115; Ahmet ermeli, Tarihimiz ve Atatrk, Milli Kltrmz ve Atatrk (Sempozyum), K.K.K. Faklte ve Yksek Okullar Askeri renci Komutanl Atatrklk alma Merkezi Yaynlar, Ankara, Mays 1986, s. 35.

60

ve cihana bildirmek bizler iin bir bortur.37 Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat insan artacak hl alr.38 diyerek tarihiye byk bir sorumluluk dtn ifade etmitir. Atatrk, dncelerini geree dntrmek zere, Trk tarihinin belli ilkeler dorultusunda aratrlmasnn, yazlmasnn ve kurumlamasnn zamannn geldiini Trk Ocaklar Kanununa koydurttuu u maddenin ilavesiyle belirtmitir: Trk tarih ve medeniyetini ilm bir surette tetkik ve tetebbu eylemek vazifesiyle mkellef olmak zere bir Trk Tarih Heyeti Tekil eder. Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyeti Hamdullah Suphi bakanlnda almalara balamtr. (Ek: 5) 39 18 Aralk 1930'da stanbul Trk Ocan ziyaretinde azalarn durumu hakknda bilgi aldktan sonra Atatrk; Son seyahatimde ziyaret ettiim btn ocaklarda beni ok memnun eden bir faaliyete, canlla ahit oldum. Bilhassa Trk ocaklarnn bulunduklar merkezlerde faydal bir takm hizmetlerle halk zerinde ok msait bir tesir braktklarna ahit oldum demi, ocaklardan duyduu memnuniyetle birlikte grevlerini dile getirmitir.40 21 Aralk 1931 gn Krklareli Trk Ocanda Atatrk, Trk Ocaklarnn en nemli grevini vurgulamtr: Trk Ocaklar, Trk tarihinin kutsalln, Trk milletinin asaletini, dnyaya ilk tarihi kurann kendi soylar olduunu anlatmay baardklar gn vazifelerini yapm olacaklardr41 Atatrk, 1931 ylnda Trk Ocaklar tarihinde yeni bir sreci balatmtr. Bu tarihte kt yurt gezilerinde (Bursa, zmir, Aydn, Nazilli, Balkesir, Adana, Konya) "Ocaklarn Cumhuriyet Halk Frkas ile birlikte almas" gerektiini
A., Afetinan, Atatrk Hakknda Hatra ve Belgeler, Ankara: Trkiye bankas Yaynlar, 1981, s. 297; Sadi Irmak, Atatrk (Bir an Al), stanbul: nklap Yaynevi, 1984, s. 27-28; Bekir Tnay, Atatrk ve Milli Birlik, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 206; Turan, a.g.e., s. 85. 38 Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1986, s. 89; ermeli, a.g.m., s. 34-35. 39 Azmi Ssl, Atatrk ve Tarih, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 133-154, s. 146-147; A., Afetinan, Atatrkten Mektuplar, Ankara: TTK, 1981, s. 12-13; Afetinan, Atatrk Hakknda , s. 193; Trk Ocaklar Belgeseli, s. 19; Mahmut H. akirolu, Atatrk Dneminde Balatlan Tarih almalar ve Halk Bilgisi Alanndaki Gelimeler, Erdem (Atatrk Kltr Merkezi Dergisi), C. 4, S. 12, Eyll 1988, s. 835. 40 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 290-291; Hseyin Tuncer, Trk Yurdu zerine Bir nceleme, Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1990, s. 108-109; Tuncer, a.g.e., s. 108-109; Necati ankaya, Atatrkn Hayat, Konumalar ve Yurt Gezileri, stanbul: Tifdruk Matbaaclk, 1985, s. 284. 41 Nazif Karaam, Atatrk Krklarelinde (20 Aralk 1930), Edirne: Trakya niversitesi Matbaas, 1998, s. 79; Krklareli l Yll, stanbul: 1968, s. 193-194.
37

61

belirterek, 3 ubat 1931 Sal gn Aydn Trk Ocan ziyaretinde Ocan CHF ile ilgisini yle ifade etmitir: "Trk Ocaklar, Cumhuriyet Halk Frkasnn hars ubesidir. Frka millete mrebbilik yapacak, ilim, iktisat, siyaset ve gzel sanatlar gibi btn hars sahlarnda vatandalar yetitirmek iin pivalk edecektir. Ocakllar, Cumhuriyet Halk Frkasnn programn vatandalara izah etmekle asl vazifelerini yapm, mefkurelerine en byk hizmeti ifa etmi olurlar... "42 Yine ubat balarnda ayn amalarla ayr adlar altnda alan derneklerin, Trk Oca ad altnda birlemelerini, retmen ve genlerin Ocaklarda toplanmalarn tavsiye etmitir.43 Dnemin ar koullarna ramen Atatrk halkla diyalog kurmada bir arac unsur olarak grd Ocaklardaki etkinlikleri srdrmeye devam etmitir. Bu amala, 17 ubat 1931'de Adana Trk Ocanda da Trk Oca ve siyasetten bahsederek bu konudaki dncelerini geni bir ekilde anlatm, Ankaraya dnnde de: erden ve dardan gelecek tehlikelere kar milliyeti ve cumhuriyeti kuvvetleri bir noktada toplamak lazm demi44, Trk Ocaklarnn Cumhuriyet Halk Frkas ile birletirilmesine karar vermitir.45 10 Nisan 1931 tarihinde toplanan Trk Ocaklar olaanst Kurultayna sunulan Merkez Heyeti ve Murakp raporlarnda Trk Ocaklarnn kapatlp CHFye dahil edilmesine ilikin karar alnr.46 Bylece Trk Ocaklarnn kapatlmasyla yeni bir dneme girilmi, Ocak faaliyetlerinin baka bir adla, CHP ats altnda srdrmeye devam etmesi istenmi ve Halkevleri ortaya kmtr.

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 300; nder, Atatrkn Yurt Gez., s. 59; Kocatrk, Doumundan, s. 441. 43 Cumhuriyet Gazetesi, 9 ubat 1931, Say: 2430, s. 3; Cumhuriyet Gazetesi, 13 ubat 1931, Say: 2434, s.1. 44 Tanyu, a.g.e., s. 192. 45 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 130; Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, stanbul: Mente Kitabevi, 1968, s. 75-76; Tuncer vd., a.g.e., s. 382-383; Kocatrk, Doumundan, s. 444. 46 Trk Ocaklar Belgeseli (Belgeler/Resimler 1912-1994), haz. Mehmet Uzun-Ycel Hacalolu, Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1994, s. 3-4.

42

62

2.2. Atatrkn Trk Ocaklarndaki Konumalar, Demeleri, Trk Ocaklarna Telgraflar ve eref Defterlerine Yazdklar: Bu blmde, tezin ana konusu Atatrkn Trk Ocaklarndaki

Konumalar yer almaktadr. Burada Atatrkn Trk Ocaklar ile ilgili yapt konumalar, ziyaretleri, eref defterlerine yazdklarn tarih srasyla dnemin en nemli kaynaklarndan (Nutuk, Sylev ve Demeler, Atatrk ve Trk Ocaklar ile ilgili kronolojiler, gazeteler, dergiler, anlar) aktarlrken kaynaklardaki bilgiler arasndaki farkllklar da karlatrarak en dorunun tespiti amalanmtr. Ayrca Trk Ocaklaryla ayn dnemde benzer amalar iin almalar yrten cemiyetlerin (Genler Dernei, Trk Gc, Trk Dernei, Fikir ve dman Yurdu gibi)47 daha sonra Atatrkn istei dorultusunda Trk Oca ad altnda birlemelerinin salanmas48 sebebiyle bu cemiyetlerdeki Atatrkn konumalarnn, ziyaretlerinin ve hatra defterlerine yazdklarnn da teze alnmas uygun grlmtr. Trk Ocaklar ile birleen derneklerden birisi olarak tespit edilen Krehir Genler Derneinde49 24 Aralk 1919da Atatrkn Genlere Hitaben yapt konuma ilk konuma olarak verilmitir. Atatrkn mill snrlar dahilinde yabanclarn etkisi ve mdahalesi olmadan, serbeste yaanabilmesi iin gvenliin tam anlamyla salanmak zorunda olduu, mill kuvvetlerin ve mill iradenin lkenin geleceini tayin edecei ve mill kuvvetlerin acilen tekilatlanmas gerektii hususlarndaki bu konumas; bakan olduu Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesinin 19 Mays 1919'da Samsun'da balayan ve 27 Aralk 1919'da Ankara'da sona eren Trk Milleti'nin yeniden dirili serveninde, son gittii yer olmas ve bu sfatla ilk kez olarak sivil bir dernekte konuma yapmas, vatann kurtuluu iin genlere seslenerek
Ziya Gkalp, Ocaklar Ne Yapmtr, Vazifesi ve Gayesi Nedir?, Atatrk Devri Fikir Hayat II, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 636-637, 646. 48 Mustafa Selim mece, Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri, Ankara Trkiye Bankas Yaynlar, 1975, s. 41; Karaer, a.g.e., s. 18-19, 28; Ahmet Bekir Palazolu, Baretmen Atatrk I (1919-1928) ve II (1928-1938), Ankara: MEB,1991 s. 177, 687-688; Tunaya, Devrim Hareketleri ..., s. 1-2; Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paann Sonbahar Gezileri (Gnmz Diline ve Yeni Harflere ev. Nuri Onat), stanbul: ada Yaynlar, 1984, s. 88; Karaam, a.g,e., s. 70; Cumhuriyet Gazetesi, 9 ubat 1931, Say: 2430, s. 3; ankaya, a.g.e., s. 289; Cumhuriyet Gazetesi, 13 ubat 1931, Say: 2434, s. 1. 49 http://www.kirsehir.gov.tr/tarih.htm. 2005; Tuncer vd., a.g.e., s. 98,104, 120.
47

63

birlik arsnda bulunmas ve daha da nemlisi Misak- Mill snrlarnn 20 Ocak 1920 tarihinden nce dnlm olduunun iaretlerinin verilmesi asndan son derece nemlidir. Tm bunlara dayanarak bu konuma ve hatra defterine yazlanlar, Atatrkn Trk Ocaklar ile olan ilikisini gsteren ilk belge olarak kabul edilebilir. Atatrk, Krehir Genler Derneindeki konumasnda unlar sylemitir: Milletimiz tekilat fikrini henz zihnine sokmamtr. Ekseriya bunu hkmete terk eder. Bu, milletimizin teden beri itiyat ettii bir ahlaktr. Byklere hrmet iyi bir ahlaktr. Fakat zaman, hadisat ve tecarb gsterdi ki bizatihi milletin mtehassis ve mtefekkir olmas lazm. Her ne ekil ve vasfta olursa olsun ahara terk etmemek lazmdr, ederse bugnk netice hasl olur. Nazarmz tarihe evirecek olursak, millet derece-i hakimiyetinden aa doru inmee balamtr. Fakat, dnnz! Milletimizin her ferdi mtefekkir ve mtehasss bir tarzda yetitirilmi olsayd muhakkak bu hle gelmiyecekti. Memleketi ve milletin idaresini deruhde etmi olanlar, itihadatnda hata etmi olur, fakat btn bu hatalarn netice-i mellimesinden millet mutazarrr olmutur. Mtarekeyi mteakip milletimiz, teessfle sylenir, mukadderatnn msamahakar bir hlde bulunuyor, mevcudiyetimizi imhaya hahiker olan dmanlar, ac darbeler indiriyorlar, memleketimiz paralanmaa namzed bulunuyordu. ayan- teekkrdr ki, baz ahval, haiz-i kymet olan milletimizi teyakkuz ve intibaha getirdi. Yer yer efrad- milletimiz, yekdierini aramaa, bulmaa balad. Bunun neticesi olarak, tekilat meydana geldi. Devletimizin istiklalini mahvetmee alan ecanib, milletimizden byle bir ruhun tecelli edeceine intizar etmiyorlard. Burada yaayan insanlar hissiz mahlukattan ibaret zannediyorlard. Byle bir milletin hakk bekas olamaz! kararlarn ittihazda bir millet mevcudiyeti nazar- dikkate alnmad, milletimizin hadisat ve darebat neticesi olarak yer yer taazzuv etmesine ehemmiyet vermemilerdir. Bu ehemmiyet verilmeyen paralarn mdafaa etmek istedikleri ve verdikleri karar ve btn milletin kabul ettii nokta-i esasi: Kuva-y millyenin amil, irade-i millyenin hakim olmasdr. Ve bu tekilatn ruhu budur. Bu maksatla tekilat temile balad zaman, ecanip nazar- dikkatini Trkiyeye evirmee balad, mahiyet-i asliyesine inanamad; muhtelif memurlar, heyetler gnderdiler: bizde bir hiss-i hayat keif ve onu yakndan temas ile tetkike baladlar. Ve binaenaleyh anladlar ki: miskin bir

64

millet deildir, alt yz sene ve daha evvelden beri hakimiyetini ispat etmi, efendilik yapm bir millet, onlarn tasavvur ettii gibi esir bir millet deildir. Binaenaleyh ecanip tamamen kani olmaldr ki: Trkiye ve Trkiyede yaayan Millet bal bana btn cihan milletleri iinde messir bir mevcudiyete maliktir, bu izale edilemez. Elhamdlillah devletimiz ve milletimizin istiklali mevzuu bahsolmaktan ok uzaklamtr. stikllimize her suretle hrmet edilmesi tahakkuk etmitir. Bu bizim iin kafi deildir, bu maksat ve gayemizi temin edemez, maddeten takarrrn grmek mecburiyetindeyiz, tamamen mutmain olmak, atideki kayi ve temeddn bihakkn temin edebilmek iin vatan sahibi olarak grmeliyiz. Mstakil yaamak iin feyizli vatann teminine muhtacz. izdiimiz bir hudud vardr, bu hududu ecanibin elinde brakmyacaz, emniyetimiz pek kavidir. Bu tekilat henz bir ekilden ibarettir, bugn yarn buna bir ekl-i hendesi gibi bakamayz, buna ruh verebilmek iin de her ferdi milletimizin diman inkiaf ettirmek, heyet-i umumyenin mukadderatna vukubulacak taarruz ve tecavzden kendilerini muhafaza edebilmek iin tekilata mttehiden tevessl etmek lazmdr. Vahdet-i vatana ait fikirlerimiz ksa oluyor, dier vatandamza vuku bulacak zarardan mteessir oluyoruz. Btn millet bir vcut gibi bir hle getirilmelidir. Her millette olduu gibi bizde de bir ie Mteebbisler balar, en son ferde ve yukarya doru sirayet ettirilir. Az zamanda matlup vechile istikamet-i hakikiyeye sevk edebilmek iin mnevverler daha ok vazifedardr. Mnevverlerin vazifeleri gayet byktr. Hibir millet yoktur ki ahlak esasatna istinad etmeden tefeyyz etsin. Mnevverlerimiz vatan ve millet fikirlerini vermekle beraber rakip milletlere kar muhafaza-i mevcudiyet iin lazm olan hususat temin ederlerse vazifelerini daha vasi surette ifa etmi olurlar.50 Bu konumalarn ardndan Heyet-i Temsiliye Bakan Mustafa Kemal Paann, Sivastan Ankaraya gelirken Krehiri ziyareti esnasnda ayn gn Genler Dernei Hatra defterine kendi el yazsyla yazp yannda bulunan Heyet-i Temsiliye yesi arkadalarna da imzalatarak genlere armaan ettii satrlar yledir: Krehir genlerinin vatanmzda genliin kymetli bir enmuzeci

50

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 2-4.

65

olduklarn ispat edecek efkar- metine ve musibe ile mtehalli bulunduklar kanaatiyle vaz- imza eyleriz. Mustafa Kemal, Ahmet Rstem, Mazhar Mfit, Hseyin Rauf, Hakk Behi.51 Bu ziyaret ve konuma sonrasnda Trk milletinin birlik ve beraberlik duygular daha da g bulmu, yurdun her tarafnda mill kuvvetlerin oluturulmasna balanmtr. Daha sonra Atatrkn Trk Ocaklaryla olan ilk iletiiminin stanbulun igali srecinde yaplan bir dizi yazmalarda gerekletii grlmektedir. tilaf kuvvetleri stanbulu fiilen igal edince, resm kurumlardan sonra ilk nce Trk Ocann boaltlmasn istemilerdir. Bu durum karsnda Trk Ocann almalarn srdrmesi glemitir. 16 ubat 1920de bata ngilizler olmak zere yabanc kuvvetler stanbulda; Harbiye, Bahriye Nezaretlerini, telgraf merkezlerini, Trk Ocan ve dier kurumlar resmen igal etmiler, idareye hakim olmulardr.52 Bat Anadoluyu igal eden Yunanllar da benzer bir uygulamayla blgedeki zmir ve Bursa Trk Ocaklarn kapatmlardr. Yusuf Akurann ifadelerine gre; Trk Ocaklar Merkez Heyeti Bakan Hamdullah Suphi Bey, kendi imzasyla Mustafa Kemal Paaya telgraf ekmi ve bu durum karsnda ne yapmalar gerektiini sormutur.53 Nutukta, stanbulun gali bal altnda bu konu Mustafa Kemal tarafndan yle anlatlmaktadr: Efendiler, stanbulda 10. Tmen Komutanlndan Ankarada 20. Kolordu Komutanlna 9 Mart 1920 tarih ve 456 sayl ifre olarak 14 Mart 1920 gn bir yaz geldi. zlm uydu: Mustafa Kemal Paa Hazretlerine zel: ngilizler tarafndan Trk Oca binasnn igali zerine Mill Tlim ve Terbiye binasna tanan Ocan, bu yeni tand bina, dn le vakti ngilizler

51

Yaln sten Kktrk, Atatrk Anlamak (Atatrkn Toplanmam Telgraflar), stanbul: Toplumsal Dnm Yaynlar, 1999, s. 164; Palazolu, Baretmen, s. 18-19; Utkan Kocatrk, Atatrkn Hatra Defterlerine Yazdklar, Ankara: Edebiyat Yaynevi, 1971, s. 5. 52 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal (1919-1922) C. II, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999, s. 199. 53 Kenan Akyz, Trk Ocaklar, Belleten, C.1, S. 196 (Nisan 1986), s. 205; Akura, a.g.e., s. 208209.

66

tarafndan yeniden igal edilmitir, efendim. 9 Mart 192054 (Bu telgraf, TBMM ncesi Atatrkn yurdun her kesinde tannp bir kurtarc, nder olarak benimsendiini de gstermektedir.) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk- Heyet-i Temsiliyesi adna Mustafa Kemalin btn vali ve komutanlara ektii telgrafta Trk Ocaklarnn telgrafna da cevap zetle yledir: Durumun yabanc elilikler nezdinde protesto edilmesi, ayrca protesto mitingleri tertiplenmesi55 yolunun izlenilmesi tavsiyesidir. Mustafa Kemal Paann nerisi zerine, Trk Ocaklar, stanbulda dzenlemi olduu mitinglerle igali telin etmitir. Bu srada Mill Frkay destekleyen Ocakllar, yeni TBMM seimlerinde Hamdullah Suphi ile Ahmet Feritin temsilcileri olarak Meclise seilmesini salamlardr. ngilizlerin igal ve basklar zerine, stanbulda kendilerini gvende hissetmeyen Ocakllar, Mustafa Kemalin yannda Mill Mcadeleye katlmak iin Anadoluya gemeye balamlardr.56 Atatrk, 1 Nisan 1921de Trk Ocann kurucularndan olup Mill Mcadeleye katlmak zere stanbuldan neboluya geen mill air Mehmet Emin (Yurdakul) Beye, Anadoluya geiinden byk memnuniyet duyduunu bildiren u telgraf ekmitir: neboluda Mill airimiz Mehmet Emin Beyefendiye, Trk milliyetperverliinin ilah mbeiri olan iirleriniz bugnk mcadelemizin ruh- hamasetine ufk- tulu olmutur. Terifinizden duyduum memnuniyeti beyan ile sizi milletimizin mbarek babas olarak selamlarm. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal57 Mill Mcadelede Ankaraya geen Trk Ocann ilk yelerinden Hlide Edipin 16 Austos 1921de Mustafa Kemale bir telgraf ekerek gnll asker olmak istediini bildirmesi58 zerine, Mustafa Kemalin cevab da yledir: Hlide Edip Hanmefendi Hazretlerine,
54 55

Kemal Atatrk, Nutuk(1919-1927), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 2004, s. 281. Atatrk, Nutuk, s. 285-286; Akura, a.g.e., s. 208-209. 56 Tuncer vd., a.g.e., s. 77; Yusuf Sarnay, Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, stanbul: tken Yaynlar, 1994, s. 257. 57 Fethi Tevetolu, Atatrkn Toplanmam Yazlar, Belleten, Austos 1986, S. 197, s. 532; Kktrk, a.g.e., s. 120; Ercilasun, a.g.m., s. 20; Kocatrk, Doumundan, s. 249. 58 Kocatrk, Doumundan, s. 261.

67

Garp Cephesi (Acildir.) Ordu saflar arasnda vatanmzn mdafaasna fiilen itirak iin iddet-i arzu ile vuku bulan mracaat- vatanperveraneleri orduca memnuniyetle telakki olundu. Hizmet-i fiiliye-yi askeriyeye kabul ve Garp Cephesine memur edildiinizi tebli ederim. Keyfiyet cephe kumandanlna da iar klnd. lk vasta ile cephe karargahna mracaat ve oradan vazifenizin telakki buyurulmas rica olunur. 18 Austos 1921 Bakumandan Mustafa Kemal59 Trk Ocann kurulduu tarihten itibaren aktif roller stlenen Hlide Edip, Mill Mcadeleye katlmasndan dolay Divan- Harb-i rf tarafndan idama mahkum olan tek Trk kadndr.60 20 Kasm 1922de Atatrk, Mill Zaferi (9 Eyll 1922) kutlayan stanbul Trk Oca Genel Sekreteri Dr. Fethi (Erden) Beyin tebrik telgrafna u cevab telgraf ekmitir:61 Dersaadette Trk Oca Katib-i Umumsi Doktor Fethi Beyefendiye, Yeni Trkiyenin istinatgah olan millet ve milliyet fikrinin inkiaf iin senelerce muvaffakiyetle telkinat ve neriyatta bulunmu olan Trk Ocann mill zafer dolaysyla gnderdii tebrikata teekkr eder ve temenniyat- mahsusasna itirak ederim efendim. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Mustafa Kemal (Hakimiyet-i Millye: 21 Kasm 1922)62 Bu telgraf, Atatrkn TBMM Bakan ve Bakumandan sfatyla Trk Ocana ektii ilk telgraftr. Atatrkn zaman zaman yurt gezilerine karak halkla btnletii, iinde bulunulan koullar halkn daha iyi alglayabilmesi iin dorudan vatanda bilgilendirdii grlmektedir. zellikle Mill Mcadelenin hemen ardndan

Kktrk, a.g.e., s. 121; Kocatrk, Doumundan, s. 262. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. 2, Ankara: TTK, 1988, s. 580-586; H. Murat Arabac, Milli Mcadele Dneminde Halide Edip Advar, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Baslmam Yksek Lisans Tezi, http://www.ait.hacettepe.edu.tr/tezozet/, 2005. 61 ankaya, a.g.e., s. 193. 62 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, yay. Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: TTK, 1991, s. 506-507; Kocatrk, Doumundan, s. 314.
60

59

68

balatlan toplumsal deiimi millete anlatmak zere yaplan bu tr faaliyetlerde Atatrk, Anadoludaki Trk Oca ubelerini en nemli ara olarak grmtr. Bu merkezlerde verdii mesajlarla iinde bulunulan koullar deerlendirmitir. Bu nevi faaliyetlerden ilki Mustafa Kemalin 1923 balarnda yapt Bat Anadolu gezilerinde Trk Ocaklarnda gerekletirdii ziyaretlerde grlr. Tarih sralamasyla buralardaki ziyaretleri ve konumalar yledir: Mustafa Kemal, Aralk 1922de stanbul Trk Ocana bin lira, 29 Ocak 1922de fiilen kurulan Ankara Trk Ocana Ocak 1923te bin lira madd yardmda bulunmutur.63 14 Ocak 1923te bir ay srecek olan Bat Anadolu gezisine kan Atatrk, 15 Ocak 1923te Eskiehir, 16 Ocakta Arifiye, 16-17 Ocakta zmit, 18 Ocakta zmit, 22-23 Ocakta Bursa64, 25-26 Ocakta Alaehir, 26 Ocakta Salihli stasyonu, 26 Ocakta Turgutlu, Manisa, 27-29-30-31 Ocakta zmirde bulunmu, 5 ubatta Akhisarda, 6 ubatta Krkaata65, 7 ubatta Balkesirde, 17 ubatta zmirde, 19 ubatta Uakta 66 Trk Ocaklarn ziyaret etmitir. Atatrk, bu ziyaretleri srasnda 5 ubat 1923te Akhisar Belediyesi tarafndan akam Trk Ocanda onuruna dzenlenen ay partisinde Ocak Bakan Dr. emsettinin konumasna karlk olarak Lozan Konferansnda grmelerde bulunulan lkelerin Trk milletinin istiklline dair dndkleri, Trk milletinin haklarnn sonuna kadar savunulaca, milletin azmine, kuvvetine ve kabiliyetine olan inanc konularnda konumutur: Muhterem Efendiler, Beyefendinin memleket namna ve Trklk namna syledii szlerden fevkalade mtehassis oldum. ahsma ait olan tevecchkar kelimelere kar suret-i mahsusada beyan- teekkr ederim. Efendiler, dnyada hibir millet yoktur ki, byk veya kk, zulmlere maruz kalmam olsun. nk her millet yaamak mecburiyetindedir. Yaamak iin mcahede arttr. imdiye kadar pek ok milletler birok darabata maruz kalmlardr. Bu darabatn neticesi iki manzara arzeder.
Karaer, a.g,e., s. 19; Tuncer vd., a.g.e., s. 89. Karaer, a.g.e., s. 19. 65 Palazolu, Baretmen, s. 103;Tuncer vd., a.g.e., s. 90. 66 Ar nan, Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Eskiehir-zmit Konumalar, Ankara: TTK, 1982, s. 1.
64 63

69

Birincisi bu darbeler bir milletin benliini, mevcudiyetini mahveder. kincisi, bu darabat ekl-i hazr yksa bile unsur- asliyi imha edemez. Bu gibi darbelere maruz kalan bir memlekette ikinci neticenin husule gelebilmesi iin o memleketin istinad ettii milletin ok kymetli olmas lazmdr. te Trk milleti byledir. Trk milleti maruz kald darbeler karsnda muhafaza-i mevcudiyet etmitir. Geri hariten gelen bu darabatn sonuncusu Osmanl devletini ykt, fakat unsur- asli olan Trk milletini mahvedemedi. Trk milleti idame-i mevcudiyet edebilmenin ne gibi esbab ve eraite mtevakkf olduunu takdir ederek onlar ihzar ve yeni bir devlet vcuda getirdi. Efendiler, filhakika Akhisar dman darbelerinin ilk hedeflerinden birini tekil etti, fakat bu darbe karsnda dalmad. Derakap bir namus cephesi vcuda getirerek mcahedeye fedakarane bir surette devam etti. Bundan dolay btn Akhisarllar milletin tahsisine sezadr. Bugn Akhisarllarla yakn temas etmekliim vesilesile ben de kendilerini tebrik ederim. Badehu Lausanne Konferans mzakeratna nakl-i kelam ederek demilerdir ki: Sulhun tesisi lzum- gayr- kabil-i inkar bir hakikattir. Biz bunu samim olarak takdir etmi bulunuyoruz. Muhataplarmzdan ayn samimyeti memul ederek muzaffer ordularmz tevkif ve heyet-i murahhasamz Lausanne Konferansna izam eyledik. Fakat hakikatin tasavvur ettiimiz gibi tezahrn grmek henz mmkn olmad. Heyet-i murahhasamzdan her gn aldmz malumattan tasavvuratmz teyit etmesini beklerken, aksi neticeye ahit oluyoruz. Konferansta grdmz btn har niyetlere ve samimyetlere ramen, muhataplarmz hla bizi imha etmek istemekte ve bize mstakil bir devlet muamelesi yapmamak zihniyetinden uzaklamadklarn gstermektedirler. Hl bize muhill-i istiklal olan imtiyazat kabul ettirmek srarnda bulunuyorlar. Bu srarda ileri gidenlerin talyanlar ve bilhassa Franszlar olduunu hayretlerle gryoruz. Nihayet Lausanne mzakerat mesail-i iktisadiyeden dolay inktaa uramtr. Bunu bittabi gazeteler yazacak ve hepiniz okuyacaksnz. Bundan zerre kadar hayrete dmemekliiniz icabeder. Mesuliyeti bize ait olmyan ve olmyacak olan muhasematn safahat, ne olursa olsun, bizim, hukuk- meruamz her suretle temine muvaffak olacamza mutmainiz. Milletin azmi, kuvvet ve kabiliyeti bunu kafildir ve zamindir."

70

Bundan sonra Belediye tarafndan verilen bu partinin Trk Oca binasnda tertip edilmesindeki isabetten bahs ve elli altm asrlk muazzam bir tarihe malik olan Trk milletinin milliyetine ve erefine fevkalade ehemmiyet vermesi lazm geldiini bildirmitir.67 Atatrkn Bat Anadoludaki ziyaretlerinin bir nemli dura da Uak Trk Ocandaki ziyaretleri ve konumalar olmutur. Atatrk, 19 ubat 1923te Uaka gelmi, Latife Hanmla beraber Hkmet Konan ziyaret etmi, konak balkonundan halka konumutur. Daha sonra Trk Ocanda verilen ay partisine ei ile birlikte gelmi, Ocakta Atatrke hitaben kii konumutur: 1. Genlik adna Alaattin (Tiridolu) 2. Trk Oca Bakan ve dadi Mdr Ethem Ruhi (Alper) 3. Uak adna dadi rencisi Sadri (Us) Trk Oca Bakan da olan dadi Mdr ve Edebiyat retmeni Ethem Ruhi (Alper) Bey, nce Byk Kurtarcnn Uak teriflerinden mahrum brakmadndan dolay candan teekkrlerini, Uakllar ve Trk Oca adna syledikten sonra szlerinin arasnda Mustafa Kemali Bismark ve Napolyonla karlatrmaya balamas zerine Atatrk, konumann bu yerinde hemen ayaa kalkm, konumacya yzn evirmi; Dur bey biraderimiz. (Dinleyicilere dnd) Arkadalar! Arkadamzn izinleriyle, burada bir noktay aydnlatmak iin szlerini kesiyorum. Bu arkada beni Bismark ve Napolyonla mukayese etmeye baladlar. Napolyon kimdir? Tac ve macera peinde koan bir insan Bismarksa tacidara hizmet eden bir adam. Ben bunlardan hibiri deilim ve olamam demi, yerine oturmutur. Ruhi Bey pek sklm: - Affedersiniz Paam, sizin an ve erefinizden bahsetmek istiyordum, demitir. Atatrk, tekrar ayaa kalkarak: - Dur bey biraderimiz; tekrar ikinci hataya dtnz. Benim an ve erefimden bahsetmek de hatadr. yi dinleyiniz. Benim nasihatm budur ki, iinizden herhangi bir adam kar, an, eref, davas gder ve teferruat etmek isterse, banzn
67

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 96-98;Kocatrk, Doumundan, s. 323; Karaer, a.g.e., s. 19-20.

71

belasdr. lk nce kafas krlacak adam budur. Mensup olduum Trk Milletinin an erefi varsa benim de bir ferdi olmak sfatiyle anm, erefim vardr. Asla gayri deilim. Mill harsn ihmal eden milletlerin atisi musibet, izmihlal olmutur. Trkler, her eyden ziyade hars- milllerinde ok kuvvetlidirler. Bu kuvvet sayesindedir ki, asrlarn vurduu darbeler karsnda mevcudiyetini mdafaaya muvaffak olmutur.68 nc konumay Uak adna renci Sadri (Us) yapt. Sadri, Ethem Ruhi Bey tarafndan hazrlanan konumasnn son taraflarnda: Hukukumuzu amadedir. demi; Atatrkn renci Sadriye cevab; -u mini mininin de szlerine cevap vermek istedim. Evladm; biz zlim deiliz ki, Avrupallarn beyinlerinde patlayalmMazlum hi deiliz, onlarn hakir zincirleri altnda inleyelim. Burada diyeceksin ki (Yumruunu skp iaret parman batya evirerek): Garbin cebini zlimi, affetmedim seni! Trkm ve dmanm sana, kalsam da bir kii!... eklinde olmu ve Elveda Arkadalar!... diyerek Trk Ocandan ayrlmtr.69 Atatrk, Bat Anadoluda gerekletirdii gezilerin ardndan Mart 1923te ziyaret ettii zmir Trk Ocana Ankara ubesine yapt yardm gibi iki bin lira madd yardmda bulunmutur.70 Atatrk, Byk Zaferden sonra bu kez de Anadolunun gney blgelerini kapsayan yurt gezilerine kmtr. Buralarda da halka vermek istedii mesajlar Trk Ocaklar araclyla vermeyi tercih etmitir. 15 Mart 1923te Adanadan balatt teslim etmeyen ve istiklal-i tammz tanmayan Avrupallara kar ne yapmak icabediyorsa emrediniz. Btn millet emrinize

nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 348-349; Tuncer vd., a.g.e., s. 90; Kocatrk, Doumundan, s. 325; Karaer, a.g.e., s. 20. 69 Palazolu, Baretmens. 107-108. 70 Tuncer vd., a.g.e., s. 91.

68

72

bu yurt gezisi srasnda, 20 Mart 1923 gn Konyaya gelmi, Konyada 3 gn kalarak, 23 Mart 1923te Afyona hareket etmitir. Atatrkn gereklemitir. Atatrk, 15 Mart 1923te, ei Latife Hanmla beraber Adanaya gelmi ve Trk Ocanda blgenin zellikleri, ukurovann tarmsal deerleri ve ulusa Kurtulu Zaferinden sonra da daha ok allmas gerektiini ieren bir konuma yapmtr. Trk Oca yeleri adna Ferit Celal (Gven)in genler adna yapt konumaya cevap olarak: Muhterem Arkadalar, Gen kardeimizin genlik namna syledii szler bende ok byk hisler, rikkatler ve azim emniyet ve itimatlar hasl etti. Btn ciddiyetimle arzederim ki, bu intibaat vicdanmda ok byk saadetlere zemin-i inkiaf olmutur. Bende bu hissiyatn tecellisine sebebiyet verdiklerinden dolay kendilerine teekkr ederim. Bu dakikada muvacehelerinde bulunmakla mesut olduum Adana genlerinin de ayn hassasiyete malik bulunduklar nasiyelerinde okunmaktadr. Bu hassasiyette bulunan ve hassasiyetlerini ifadedeki kuvvetlerini gsteren sizin gibi genlere malik bulunduka bu vatan ve milletin, imdiye kadar ihrazna muvaffak olduu zaferlerin stne daha azametli zaferler koyabileceine hi phe etmiyorum. (Adana yeleri de, Kemalist rejimi destekleme gvencesi vererek, yemin etmilerdir.)71 Gen arkadalarm! phe yok ki, ben ve benim gibi sevdiiniz birok arkadalarmla beraber milletin en feci gnlerinde vicdanmza terettp eden vazifeyi yaptk. Bu hususta bize cesaret veren siz ve sizi vcuda getiren byk kalpli analar ve babalarnz ve bu millettir. Ac gnlere ait olmakla beraber, bu memlekete ait kymetli bir hatray yad etmek isterim. Efendiler, bende bu vakayiin ilk teebbs hissi bu memlekette, bu gzel Adanada vcut bulmutur. Bilirsiniz ki Suriye felaketinden sonra ben, Yldrm Ordular Grubu Komutanln almak zere buraya gelmitim. O zaman burada btn memleketin, btn milletin nasl bir gelecee srklenmekte olduunu Gney illerine yapt ziyaretlerinden ilki Adanada

71

stel, a.g.e., s. 140; Tuncer vd., a.g.e., s. 94.

73

grmtm. Buna engel olabilmek iin derhl giriimde bulunmutum. Fakat, giriimimi o zaman iin sonuca gtrmek mmkn olamad.72 Efendiler, memleketiniz, Gzel Adananz bilirsiniz ki, tarihin malum devirlerinden beri tamamen bir Trk memleketidir. Fakat bu Trk memleketi vatann aksam- sairesinden daha az sadmeler, felaketler, inklaplar geirmemi deildir. Lakin bu memleketin gzide evlatlar daima o felaketlere mukabele etmi, mukavemet gstermi, muhafaza-y mevcudiyet iin almlardr. Bana milletin hals yolunda ilk teebbs hissinin bu mukaddes topraklardan gelmi olmas hasebiyle, hemehrisi olmakla mbahi olduum bu topraklar tebcil ederim. Arkadalar, gen kardeimizin syledii gibi drt sene iinde yaplan eyler, ihraz edilen muvaffakiyat ve inklabat bu mddete smayacak kadar kesiftir. Bu kesafeti ancak sizin gibi evlatlara malik bir millet omuzlarnda tayabilir. Arkadalarmzn anlatt dnm noktalarndan suhuletle geilmemi; bu millet namtenahi yoksulluk elim ztraplar iinde braklmtr. En byk dmanlk da bu milletin banda bulunanlarn, bu millet iinde ifsadatta bulunmalar idi. Yer yer dahili isyanlar oldu, bir ok kanlar akt ve millet neticede hakikatn nerede olduunu anlad. Btn milletin iftihar edecei bu netayici, henz emin addetmek gaflet olur. Henz hakikat grmekten uzak kimseler var. Lakin bilerek veya bilmeyerek milletin erefine ve haysiyetine mtearruz kimseler olsa bile bu gibiler sizin gibi vicdan ve dimalar inkiaf etmi genler karsnda ba kaldrmaa imkan bulamayacaklardr. Efendiler, millet vasl olduu mertebe-i saadette daha ok seneler dikkat ve intibahla hemahenk olarak almaa mecburdur. Hakiki zafer muharebe meydanlarnda muvaffak olmak deil, asl zafer muvaffakiyetlerin menabiini kuvvetlendirmek, milleti ykseltmektir.73 Memleketimiz batan nihayete kadar hazainle doludur. Biz o hazineler stnde a kalm insanlar gibiyiz. Hepimiz btn bu hazaini meydana karmak ve servet ve refahmzn menabiini bulmak vazifesiyle mkellefiz. Bu vezaifin suhuletle ifa edileceini kabul etmek doru deildir. Eminim ki genler yalnz nazariyatla megul deillerdir. Sanatn, zraatin, ticaretin ne olduunu anlayan ve bunlar fiilen tatbik eden genlerdir. Hakiki muzafferiyete ancak bu gibi
72 73

Ulu demir, Atatrkn Yaam (1.Cilt 1881-1918), Ankara: TTK, 1998, s. 136. ankaya, a.g.e., s. 210.

74

msmir sahalardaki faaliyetle varacaz. Huzurunuz beni memnun ve mesut etti. Asl en byk saadetim ise sizin gibi hissettiklerinizi, btn milletin de hissetmesi vatanmzn en cra yerlerinin de sizin gibi tenevvr eylemesi ve hakayk vuzuhla grmesi olacaktr. Ancak ondan sonradr ki milletimiz yekpare bir elik ktlesi manzaras arzedecektir. Cmlenize teekkr eder ve bahtiyarlm arzederim (Hakimiyet-i Millye: 18 Mart 1923). 74 Bu konumann ardndan Atatrk Adana Trk Oca hatra defterine unlar yazmtr: Adana Trk Oca, Trklk nurunun feyyaz memba olsun. Bu ocan atei ok, pek ok eskidir. Onu asrlarca, sndrmeye almaktan uzak kalmadlar. Fakat buna her girienin oca snd. nk o mteebbisler dnmyorlard ki, Adana en asil Trk Ocaklarnn kzgn ateleriyle tenmiye olunmutur. Ocan bugnk nuru ve alevi her kalbi aydnlatyor. Ben bugn bu alevin scak temasnda derin sevin ve saadet hisleri duydum! Mustafa Kemal75 Bu zl szlerden sonra ei Latife Hanmefendi de Ocak yelerini ycelten zarif cmlelerle Adana Trk Oca hatra defterine unlar yazmtr: Bu zengin topraklara, byle mnevver genlere malik olan Adanann Oca daima ttsn.76 Bu ziyaretin ardndan ertesi gn 16 Mart 1923te Atatrkn, Adana Trk Ocanda iftiler tarafndan erefine verilen davette milletin efendisinin iftiler olduu, Adanann topraklarnn bir devleti idare edebilecek derecedeki verimlilii, gerek zaferin ziraat, sanat ve ticaret sahasnda emniyetli admlarla yryerek kazanlabilecei, erefin bir adama deil ancak btn millete maledilebilecei, milletin hayat tehlikeye girmedike harbin cinayet saylaca, TBMM hkmetinin zellikleri ve Cumhuriyet dnemi genel tarm politikasna yn verecek grlerinden oluan bir konuma daha yapmtr:
74

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 117-118; nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 14-16; Tuncer vd., a.g.e., s. 93; Kocatrk, Doumundan, s. 328; Palazolu, Baretmen, s. 113; Taha Toros, Atatrkn Adana Seyahatleri, Adana: Seyhan Basmevi, 1939, s. 14-20. 75 Trk Ocaklar Belgeseli, s. 65; Kktrk, a.g.e., s. 165-166; Kocatrk, Doumundan, s. 328; Karaer, a.g.e., s. 20; Toros, a.g.e., s. 15; Kocatrk, Atatrkn Hatra, s. 7. 76 Trk Ocaklar Belgeseli, s. 65; Tuncer vd., a.g.e., s. 94.

75

Aziz ifti kardelerim; Diyebilirim ki hayatmda yaadm en ulv, en sade, en mesut ve samim gece bu gecedir. nk bu gece ok derin hrmetlerle, muhabbetlerle merbut olduumuz milletimizin ekseriyet-i azimesini tekil eden iftilerimizle bir sofrada bulunuyorum. Bu sofrada onlarn emekleriyle husul bulmu ekmei onlarla beraber yiyoruz.77 Arkadalar, dnyada ftuhatn iki vastas vardr. Biri kl, dieri sapan. Baka yerde de syledim ve burada bir daha tekrar faydal buluyorum. Zaferinin vastas yalnz klntan ibaret kalan bir millet, birgn girdii yerden koulur, terzil edilir, sefil ve perian olur. yle milletlerin sefaleti, perianiyeti o kadar azim ve elim olur ki, kendi memleketinde bile mahkum ve esir bir hlde kalabilir. Onun iin hakiki ftuhat yalnz klnla deil, sapanla yaplandr. Milletleri vatanlarnda takarrr ettirmenin, millete istikrar vermenin vastas sapandr, sapan, kln gibi deildir. O kullanldka kuvvetlenir. Kln kullanan kol ok gemeden yorulduu hlde sapann kullanan kol zaman getike topran daha ok sahibi olur. Kln ve sapan bu iki fatihten birincisi, ikincisine daima malup oldu.78 Tarihin btn vakalar ve hadiseleri hayatn btn mahedeleri bunu teyid ediyor. Milletimiz ok byk elemler, malubiyetler, facialar grmtr. Btn olanlardan sonra yine bu topraklarda bulunuyorsa bunun hikmet-i aslisi undadr: nk Trk iftisi bir eliyle klncn kullanrken, dier elindeki sapanla topraktan ayrlmad. Eer milletimizin ekseriyet-i azimesi ifti olmasayd biz bugn dnya yznde bulunmayacaktk. Arkadalar, felaketler, elemler, malubiyetler milletler zerinde birtakm amiller vcut bulmasna sebebiyet verir. Bu amillerin balcas, yle kara gnlerinden sonra milletlerin intibah ve vakarn bulmas, kendi benliini duymasdr. Uzun asrlarn elemli netayici nihayet bizim milletimizde de bu havas tevlit eyledi. Kemal-i emniyetle sylerim ki, milletimiz batan baa byle bir intibaha nail olmu, tamam ve kamil bir millet hlindedir. Vuzuhla ve kemal-i iftiharla ilan ederim ki, bu millet mill benliini idrak ve bunu btn dnyaya ispat eylemitir.
77 78

Kocatrk, Atatrkn , s. 194. Ar nan, Dnceleriyle Atatrk, Ankara: TTK, 1983, s. 136.

76

Milletimiz son zaferleri hep bu havas, bu idraki sayesinde kazand. Milletleri ykselten bu havasa bir amil daha ilave edelim; intikam hissiMilletlerin kalbinde hissi intikam olmal. Bu alelade bir intikam deil, hayatna, ikbaline, refahna dman olanlarn mazarratlarn izaleye matuf bir intikamdr. Btn dnya bilmeli ki, karmzda byle bir dman olduka onu affetmek elimizden gelmez ve gelmeyecektir. Dmana merhamet aciz ve zaaftr. Bu, insaniyet gstermek deil, insanlk hassasnn zevalini ilan etmektir. Arkadalar, milletleri kurtaran bu havas ve avamilin inkiafn en ziyade iftilerimizden temin etmeliyiz. nk ifti ve oban bu millet iin unsur- aslidir. Vaka dier unsurlar bu unsuru asli iin lazm ve faydaldr. Lakin hibir tevehhme kaplmadan bilmeliyiz ki o unsur-u asli olmazsa dier anasr da yoktur. Mustafa Kemal Paa, bundan sonra topraklarmzn kymetini ve bilhassa Adana vilayetinin toprandaki bereketi belirtmitir : Hemehrisi olmakla mftehir bulunduum bu vilayetin kuvve-i intibatiyesindeki, toprandaki serveti anlamak iin Adana ile Msr arasnda ufak bir mukayese yapacam. Bilirsiniz ki Msr topra feyziyle, mnbit ve mahsuldar olmas ile Altn Yuvas denmekle tannmtr. Hlbuki gzel Adanamz hibir vakit Msrdan aa deildir. Bunu anlamak iin muayyen birka noktay iaret edeceim. Bildiime gre Msrn asl kymetli sahas olan delta ksm 16 bin kilometre murabaandadr. Hlbuki Adanann ayn kymette bulunan topraklar 50 bin kilometre murabandadr. Bu saha iinde ovalar paras ile Seyhan ve Ceyhan aras 20 bin kilometre murabbandadr. Gryorsunuz ki yalnz bu ksm bile mesaha itibariyle Nil deltasndan byktr. Sonra Msr topraklar asrlardan beri ilene ilene ok eskimitir. O topraklar yorgundur, ancak gbre ve fen sayesinde kuvvetini muhafaza edebilmektedir. Hlbuki Adana topraklar henz gen, din, her trl feyze hazr ve amadedir. Msr topraklar vesait-i fenniyeden istifade edebilmek sayesinde ancak bire on veriyor, hlbuki Adana alelade ve basit hllerde bire on daima vermektedir. tina edildii takdirde bire yirmi, otuz verebilir. Adanann Msra mreccah havass yalnz bunlardan ibaret deildir. Bizim vilayetimiz denizli, krfezli, limanl, oval, dal, tepeli, gneli, yamurlu, scakl, serinli muhtelif iklimlerin heyeti umumyesinden mrekkep bir mecmuadr. Bu mecmua iinde hububata ait havasdan baka, Msr bu vilayetin ormanlarnda yetien keresteden

77

mahrum bulunmaktadr. Bu vilayetin anam ve hayvanatndan Msr mahrumdur. Meyvelerin her nevi Msrda yetimez. Bu itibarla da Adanamz Msra mreccahtr. Arkadalar, buraya kadar Adana ile Msr arasnda hep gslerimizi kabartacak, bizi kr ve iftihara sevkedecek mukayeseler yaptm. Bir de elem verecek makus mukayeseler de var, onlar da syliyeyim. Biliyorsunuz ki Msrn hayat Nildir ve Nilin menba- hayat oluu ise tesisat- fenniye sayesindedir. Adanay da byk nehir irva ediyor. Fakat bu nehirler ilim ve fennin o tesisatndan mahrum olduu iin, tuyanlar da fayda yerine zarar veriyor. Gayr-i muntazam cereyanlar yznden mnakalat mnkati, hasl olan bataklklar yznden ovalar stmaldr. Bu hastalklar yznden halk almaa gayr-i muktedir kalyor ve vilayetin nfusu tenakusa mahkum oluyor. Demin dedim ki Adana vilayetinin yalnz ova ve nehirler aras bile Msrdan fazladr. Hlbuki bir de her iki ktann nfusunu dnnz. Adanadaki 400 bin nfusa mukabil Msrda onbe milyon nfus var. Bunun dokuz milyonu Adana ovasndan daha kk olan Msr deltasnda bulunuyor. Demek ki deltann nfusu Adana ovasndan yirmi misli fazladr. Ve demek ki bu feyizli vilayetin ovalar daha yirmi misli nfusu mreffeh, mesut, zengin etmee kafidir. Bu nfusu bugnk erait-i tabiiye ve mkile iinde az zamanda temine imkan yoktur. Tezyid-i nfusa ait btn tedbirlerimizi ittihaz etmekle beraber bu tedabir ne kadar geni ve kuvvetli olursa olsun, bu nfus boluunu telafiye kafi deildir. Bu boluu ancak makine ile telafi edeceiz. Arkadalar, Adana vilayeti bir devleti bal bana idareye kafi bir servet menbadr. Harb-i Umumden evvel Msr yedi buuk milyon kantar pamuk istihsal ediyordu. Bu pamuk (35) milyon altn lira getirirdi. Vsati, kuvve-i inbatiyesi itibariyle Msrdan aa kalmyan Adanann bu mikdarda pamuk istihsaline hibir mania yoktur. Adana senevi 35 milyonu yalnz pamukla pekala temin edebilir. Biz bunlarn inallah hepsini temin edeceiz. Yalnz bunun iin bir eye ihtiya vardr. ktisadiyatmzda istiklal-i tam. Gzel vatanmz fakre, memleketi harabiye srkliyen esbab- muhtelife iinde en kuvvetli ve en ehemmiyetlisi iktisadiyatmzda istiklalden mahrumiyetimizdir. ayan- kr ve mahmedettir ki bu istiklali bugn filen istihsal etmi, bir mevkide bulunuyoruz. Ancak filen sahip olduumuz bu istiklali dmanlarmza eklen ve resmen de tasdik ettirmek

78

lazimedendir. Devletin ve milletin son hedefi ite bu noktay temine matuftur. Kuvvetle mit ediyoruz ki, bu noktay teminde muvaffakiyet hasl olacaktr. Bu nokta o kadar hayati ki onu behemehl elde edeceiz. Devletler imdiye kadar bize u ve bu mesailde alayili msaadelerde bulunuyorlar gibi grnyorlar. Lakin iktisad esaretle bizi felce uratyorlard. teden beri bize baz eyleri vermi gibi, bizim baz haklarmz tanm gibi vaziyet alrlar, hakikatte iktisatta elimizi kolumuzu balarlard. Bu esarete katlanan rical memnundu. nk zahiren azametli bir istiklal temin etmilerdi. Fakat hakikat-i hlde milleti manen hufre-i meskenete atmlardr. Bunlar iktisad mahkumiyeti gayr-i mdrik bedbaht hayvanlard. Fakat artk bugn milletimiz hayat noktasnn nerede olduunu pek gzel anlamtr. Bilhassa Adanann mnevver halk, bu hakayiki ok iyi idrak etmekte bulunuyor. Arkadalar, imdiye kadar byk muzafferiyetler kazandk. O zaferleri hayat iin, saadet iin, milletin refah iin kafi sandk; bu suretle gafletten gaflete dtk. Hlbuki zafer ve ftuhattan sonra derhl sanat ve iktisadiyat sahasnda seri hatvelerle yrmek lazmd. Bilirsiniz, Ruslar svein mahkumuydu. Byk Petro ok kanl mcadelattan sonra Rus sve istiklalini temin etti. Fakat istiklali kurtarr kurtarmaz derhl memleketin iinde ziraat ve sanat asrlarn icabatna gre yrtmee tevessl etti. Bizler de selameti hakikiyeye ermek istiyorsak, ok kan dkerek, kazandmz muzafferiyetlerden sonra ok fedakarlk yaparak ziraat, ticaret, sanat sahasnda emniyetli admlarla yrmee bakalm.79 Mustafa Kemal Paa, burada kan ile otomobilin, yelkenli gemiyle vapurun rekabet edemeyeceini, memleketimizdeki vastalarn ne iptida mahiyette olduunu, medeniyette nasl geri kaldmz, bu vesaitsizlik yznden Amerika unlar ile rekabet edemediimizi, acl milletin anlattktan kendi sahillerindeki kendimizi vatandalarn bilmek deil besleyememesindeki ve yalnz

etrafmzdaki komular, milletleri ve onlarn hangi vasta ile mcehhez olduunu da bilmek lazm geldiini ve bugn slam leminin ne hlde bulunduunu izah ettikten sonra szlerine yle devam etmitir: Arkadalar,

79

Palazolu, Baretmen , s. 117.

79

Milletimizin iinde bulunduu bu gafletin sebeb-i aslisi nedir? Bu millet ki asrlarn gafleti iinde en nihayet gzn at zaman, kendini adem mezarnn kenarnda bulmutur. Bir an ve bir adm daha, dini adem mezarnn kenarnda bulmutur. Bir an ve bir adm daha, artk ebediyen gzn amamaa mahkum kalacakt. Bundan sonra inallah milletin intibah gzleri bir daha kapanmyacak, artk bundan sonra o gzler nurlu, uleli ve dikkatli kalacaktr. Fakat bunun byle olmasn temin iin eski hlin sebeb-i aslisini aramak ve bir daha tekerrrne meydan brakmamak lazmdr. Bizi mezara gtren o sebeb-i asli nedir? Bunu hi phesiz mahiyet-i idaremizde aramaldr. Demin arkadalarmz Ramazan Aa ok gzel izah etti: Ben hi mektep, medrese grmedim, cahilim kusura bakmayn dedi. Keke mektep, medrese grmiyenlerin hepsi Aa hazretleri gibi olsayd. nk kendileri ok limce ve daha hakiki malumat sahibidir. mm olan Ramazan Aa, cahil olmadn demin msahabemiz esnasnda pek gzel ispat etti. Ezcmle demitir ki: Eski Osmanl hkmeti sopaya malikti. Biz alrz, mahsulatmz elimizden alrlar. Yine karmzda sopay grrdk. Dinliyecek makam yoktu. itirdik birtakm insanlarn saraylar, cariyeleri varm, onlarn banda sultan varm. Meer bizim btn mal ve mlkmz onlarnm. Bizi her eyden mahrum eden meer o saraylar, o sultanlarm. Evet arkadalar, o saraylar ve o saraylarn etrafn eviren hainler asrlarca bu milleti gaflette braktlar; onu nura komaktan menettiler. Onlar bu milleti ve bu memleketi yalnz iki zamanda dnrlerdi. Biri paraya, dieri askere muhta olduklar zaman! Bir batan memleketi soyarlar, dier yandan milletten aldklar askerle Viyanay, Msr, ran zabt iin ftuhata kalkarlard. Hlbuki milletin o ftuhatta hibir emel-i millsi, arzu-y vicdanisi ve menfaati yoktu. Onlarn hrs, onlarn an ve erefi iin, bu milletin evlatlar bir daha dnmemek zere onlarn arkasndan srklenirlerdi. Sonra onlarn, saraylardaki debdebe ve darat temin iin paraya ihtiyalar vard. Bu paray milletten sopa ile alrlard. Btn bunlarn neticesi milleti fakre, harabiye, nihayet lmn kysna gtrd. te bu tarz- idareye padiahlk idaresi denir. Arkadalar, bu idareyi bir daha dirilmemek zere tarihe gmdk. Bugn eski idareden bsbtn ayr yeni bir Trkiye devleti var. Bunu idare eden Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetidir. Kemal-i cesaretle diyebiliriz ki,

80

bugn bir halk hkmetimiz vardr. Bu halkn mukadderat artk ebediyen bu halkn elindedir. Vaka bugn bu hkmetin btn prensiplerini, btn usullerini bu yeni idarenin icabatna gre tatbik edemedik. Lakin insafla dnmeli, yeni idarenin hayat ka seneliktir ve nasl bir zamanda dodu ve nasl eraitle byd? Arkadalar, bir hkmet iyi midir, fena mdr? Hangi hkmetin iyi veya fena olduunu anlamak iin, hkmetten gaye nedir? Bunu dnmek lazmdr. Hkmetin iki hedefi vardr. Biri milletin mahfuziyeti, ikincisi milletin refahn temin etmek. Bu iki eyi temin eden hkmet iyi, edemiyen fenadr. Eski Osmanl hkmeti bu iki gayeyi temin etmi midir? Bu suale kemal-i katiyetle verilecek cevap menfidir. O Hkmet bir defa milleti muhafaza edemedii gibi, daima ve daima krdrmtr. Bilir misiniz, yalnz son krk be seneden beri Yemende mahvolan askerlerimiz ve dnmiyen evlatlarmzn adedi bir buuk milyona karibdir? Balkanlar, Suriyeyi, uray, buray dnnz. Birok yerlerde bekilik yapmak iin ldrlen hadsiz, hesapsz evlatlarmz dnnz. O hkmetin bu milleti nasl dorattn anlarsnz. O hkmet birinci gayesini yapamad. Bari ikinciyi yapt m, bari kalanlar mesut ve zengin midir? Bunu hi dnmee mahal yok. Maatteessf memleket batan nihayete kadar harabezardr. Her yerde baykular tyor. Milletin yolu yok, serveti yok, hibir eyi yok. Btn millet acnacak bir fakr sefalet iindedir. te eski tarz- hkmet milleti bu hlde brakt. ifti arkadalar, herkes sizler gibi vicdanl, saf ve nezih kalpli olsaydlar onlara eski hkmetin fenaln anlatma zait addederdim. Fakat kendisini malumatl zanneden birtakm aklsz ahmaklar, vicdansz hainler var. Bunlar benim fena olarak izah ettiimi, size iyi olarak anlatacaklardr. Onlara verilecek cevabn ne olmas lazm geldiini sizlere terk ediyorum. imdiki ekl-i hkmetimiz, bizim iin en iyi ve en muvafk olandr. Henz buuk drt yanda olan bu hkmetin, bu mddet zarfnda yaptn vahid-i kyasi olarak alnz ve ayn vahitle bundan sonray da tetkik ediniz. Bu tarz- hkmetin drt senede ne yaptn dnnce, bundan sonra da ne yaplabileceini anlarz. Drt senelik ksa bir zaman iinde mevcudiyeti milliyetimizi, erefimizi, ahsiyetimizi muhafaza ile kalmadk, asrlarn omuzlarmza yklettii seyyiat da temizledik ve onlarn faili olmadmz cihan- beeriyete filen ispat ettik. Vaka bu

81

tarz hkmet, bu ksa mddet iinde milleti mreffeh ve mesut yapamad. Bin trl mihnet ve meakkatler iinde ilk admlarn atan bu tarz- hkmetin semeratn henz madd bir hlde grm deiliz. Lakin yaplan eyler bize, yaplacak eyleri de pek gzel gsteriyor. Hepimiz vicdanlarmzda en kuvvetli kanaatler ve emniyetlerle biliyoruz ki milletimiz behemehl zengin, mreffeh ve mesut olacaktr. Hkmetimizin tarz ve mahiyeti bu gayeyi temine kafidir, kafildir ve kudreti iyidir. Mustafa Kemal Paa bundan sonra irade-i millyeden, milletin hakimiyetini artk kimseye vermiyeceinden, hakimiyetin bir millet iin hayat, namus ve her ey olduundan, artk milletin namus ve hayatn bakasna tevdi edemiyeceinden, bu milletin elinden hakimiyetini almak isteyen hain ve ifalkarlarn artk muvaffak olmalarna imkan olmadndan bahisle sz kendi haklarnda gsterilen tezahrata naklederek szlerine devam etmilerdir : Yalnz unu bir hakikat olarak biliniz ki, eref hibir vakit bir adamn deil, btn milletindir. Eer yaplan iler mhimse, gsterilen muzaffariyetler barizse, inkilabat calib-i dikkatse her fert kendini tebrik etmelidir. nk byle byk eyleri ancak ok kabiliyetli olan byk milletler yapabilir ve bu milletin her ferdi byle en kabiliyetli ve byk bir millete mensup olduunu dnerek kendini tebrik etsin. Mustafa Kemal Paa bundan sonra milletteki tesantten, fikir, his ve azim birliinden, bu eydeki birlikle muvaffakiyete erdiimizden, milletin bir kitle-i tesant olmas sayesinde Yunann denize dkldnden ve bundan sonraki mcadelede de bu tesand daha ziyade kuvvetlendirmee ihtiyacmz olduundan bahsederek szlerine yle devam etmitir : drt sene evvel mebde-i teebbsatmda, kuvvetli szler sylemitim. Bu milletin derece-i kabiliyetini yakndan ve iinden grmek itibariyle kuvvetli szler sylemitim. O zaman onlar hiffet telakki eden hafif dimal kimseler vard. Fakat srf milletimizin ruhundaki byk kabiliyete gvenerek vukuundan evvel sylediim o szlerin, hakayik ve fiiliyat ile maddeten teeyyt ettiini grmekle bahtiyarm. Hibir szmde milletime kar ricat vaziyetinde kalmadm. Onlar sylerken bir hayalperest gibi, hayal terennm eden bir air gibi deil, onlar sylemekliim bu milletteki kabiliyet unsurlarn bilmekliimden idi. Yine ayn anasra gvenerek siz muhterem iftilere katiyetle sylyorum ki atiye ait sylediklerim de kolaylkla

82

kabil-i husuldr ve husul bulacaktr. Yeter ki birbirimize olan emniyet ve itimat mnselip olmasn. yi biliniz ki bu emniyet ve itimad ihlale sai olanlar vardr. Sizi ifal ve izlal etmek isteyenlere aka sorunuz. Biliniz ki o ifalkarlar ak szden kanrlar. Onlar kulaa sylemei tercih ederler. Siz onlara fsldama istemiyoruz deyiniz. O hainlerin fslts kslsn, millet her eyi aka rensin ve aka sorsun. Mustafa Kemal Paa burada harb ve sulh hakkndaki kanaatlerini akladktan sonra szlerine tekrar devam etmitir: Behemehl u ve bu sebepler iin, milleti harbe srklemek taraftar deilim Harp zarur ve hayat olmal. Hakiki kanaatim udur: Milleti harbe gtrnce vicdanmda azab duymamalym. ldreceiz diyenlere kar, lmiyeceiz diye harbe girebiliriz. Lakin, hayat- millet tehlikeye maruz kalmaynca, harb bir cinayettir. nallah iyi ve erefli bir sulh yapacaz. Sulhn imzasyle nmzde bir alma devri alacak. O zaman Trkiye Byk Millet Meclisi vazife-i tarihiyesini ikmal etmi olaca iin, tabiatiyle yeni intihabat yaplacaktr. Muhterem iftiler, yeni intihab ok mhim bir vatan meselesi olarak telakki ediniz. nk bundan sonra itima edecek olan meclisin memlekete, millete yapmaa mecbur olduu vazifeler ok g, ok ar, ok mhimdir. inizde memleketi ve milleti en ok seven, aklna, ferasetine, vicdanna en ok gvendiiniz insanlar intihap ediniz. Ancak bu sayede meclis sizin arzularnz ifaya, layk olduunuz refah temin kudretine malik olacaktr. Bana gelince millet beni tekrar intihap ederse, bu yeni meclise dahil olurum. O zaman vazifemi emniyetle yapabilmek iin, bir Halk Frkas tekili emelindeyim. Frkann programn zaman- lazmnda btn millete bildireceim. Memnun olursanz iyi bulduunuz yerler olursa onu kabul, tashih ederim. stiyorum ki o program ahs olmasn, btn milletin program olsun. Mustafa Kemal Paa sonra siyas duruma geerek dndklerini anlatm ve szlerine yle devam etmitir: Devletlere verdiimiz son mukabil cevab biliyorsunuz. Basit, meru, hayat olan artlarmz devletler kabul etmezler de bizi harbe sevkederlerse, sakn tela etmeyiniz. Emin olunuz ki o zaman belki imdikinden daha kuvvetli bir devre nail

83

olacak, daha msait erait temin edeceiz. Ordularmz da her tarafta madd ve manev teminat istihsale kafi bir kudrettir. Mustafa Kemal Paa iftilere teekkr ederek daha msait zamanlarda kendileriyle hususiyet dairesinde etrafl greceklerini temin eyleyerek iki saat onbe dakika devam eden konumasna aadaki cmle ile nihayet verdi: Muhterem iftiler, sizler hepimizin babassnz, hepimizin efendimizsiniz. (Hakimiyet-i Millye: 21 Mart 1923).80 Atatrk, Adanada iftilerle yapt grmeden sonra 16 Mart 1923te Adana Trk Ocanda tertiplenen Esnaf Cemiyeti aynda Heyet-i dare Reisi Ahmet Remzi (Yregir)in Biz Adana esnaflar, aziz Mncimizin gsterecei hak yolunda daima beraber yryeceiz.81 eklinde biten konumas zerine sanat ve sanatnn nemi, insanlarn toplum olarak yaamak mecburiyetinde olduklar, bu memleketin ebediyen Trk olarak yaayacan vurgulayan grlerini dile getirmitir. Adanann muhterem sanatkarlar, Hepinizi samimyetle, takdirle, muhabbetle, selamlarm. Arkadalarmzn verdii izahattan fevkalade memnun oldum. Bir milleti yaatmak iin birtakm temeller lazmdr ve bilirsiniz ki, bu temellerin en mhimlerinden biri sanattr. Bir millet sanattan ve sanatkardan mahrumsa tam bir hayata malik olamaz. Byle bir millet bir aya topal, bir kolu olak, sakat ve alil bir kimse gibidir. Hatta kastettiim manay bu sz de ifadeye kafi deildir. Sanatsz kalan bir milletin hayat damarlarndan biri kopmu olur.82 Yalnz unu syliyeyim ki, milletlere ferden sanatkar yetitirmek kafi deildir. nsanlar ferdi olarak alrlarsa muvaffak olamazlar. nk Allah insanlar yaratrken onlara yle bir hacet vermitir ki her insan hemcinsi insanlarla almaa mecbur ve mahkumdur. Bu itirak faaliyeti adeta bir ihtiyac- ilah olunca, maksatlar birletirmenin nasl zaruret olduunu kolayca anlarz. lk hakikat olarak anlarz ki herhangi sanatta emniyetle terakki arzu edilirse ayn meslek ve sanatta bulunan insanlarn mtesanit bir ekil altna girmesi lazmdr.
80

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s.129-132; Kocatrk, Doumundan, s. 328; ankaya, a.g.e., s. 210-211. 81 Toros, a.g.e., s. 20-22. 82 Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, stanbul: Milli Eitim Yaynevi, 1986, s. 108; Turan, a.g.e., s. 56.

84

Sizlerin bir sene evvel kendi sanatlarnz dahilinde birer ekil aldnz iitmek ve tekil ettiiniz cemiyetle bu ekillerin byle umum bir mecmua husule getirdiini grmek, benim iin en cidd ve en fahraver bir bahtiyarlktr. Bir millet sanata ehemmiyet vermedike byk bir felakete mahkumdur. Birok unsurlar o felaketin derecesini fark etmez. Fark ettii gn de ne kadar mthi bir faaliyetle almak lazm geldiini tahmin eyleyemez. Artk tarihe karan Osmanl hkmeti, maatteessf asrlarca yanl bir zihniyet sahibi oldu. nk onlar sanat ve sanatkarlar kendi milletlerinden yetimi grmekten zevk almazlard. Hatta en evketli Osmanl padiahlarndan biri, zannedersem Kanuni Sultan Sleyman, askerlerinden bir Trk mslmann saralk sanatna sahib olduunu grnce, fevkalade meyus mteessir olmutu. Onlarn nazarnda sanatkarlarn gayr-i mslimden olmas mraccaht. Onlar sanattaki hayat menbalarn baka milletlerin elinde bulundurmann zararlarn gremiyorlard. Asil milletimiz sanattan mahrumdu. Sanatkarlar azd. Mevcut olanlar da icabeden derecede sanatta mahir deildi. Arkadamz beyanatnda demilerdir ki, Adanamza mstevli olan anasr- saire, unlar, bunlar, Ermeniler sanat ocaklarmz igal etmiler ve bu memleketin sahibi gibi bir vaziyet almlardr. phesiz hakszlk ve kstahln bundan fazlas olamaz. Ermenilerin bu feyizli lkede hibir hakk yoktur. Memleketiniz sizindir, Trklerindir. Bu memleket tarihte Trkt, o hlde Trktr ve ebediyen Trk olarak yayacaktr. Geri bu gzel memleket kadim asrlardan beri ok kere ecnebi istilalarna maruz kalmt. Anasl Trk ve Turan olan bu lkeleri raniler zaptetmilerdi. Sonra bu ranileri malup eden skenderin eline dmt. Onun lmyle memalik taksim edildii vakit Adana ktas da Silifkelilerde kalmt. Bir aralk buraya Msrllar yerlemi, sonra Romallar istila etmi, sonra ark Roma yani Bizansllar eline gemi, daha sonra Araplar gelip Bizansllar kovmular, en nihayet Asyann gbeinden tamamen kaynyan Trkler soyundan rkdalar buraya gelerek memleketi, hayat- sabka ve asliyesine iade ettiler. Memleket en nihayet yine sahib-i aslilerinin elinde takarrr etti. Ermeniler vesairenin burada hibir hakk yoktur. Bu bereketli yerler koyu ve z Trk memleketidir. Arkadalar, bu memleketin halk zerinde kimsenin hak ve salahiyeti olmad gibi bu memleketi harice muhta ettirmemek de size terettp eden bir vazifedir. Sanatn ehemmiyetini takdir etmeli ve bu takdirin bugnn icabatna gre, lazm gelen vesaite tevessl ile

85

olacan anlamalyz. Sizler ki ok alyorsunuz. ok alanlar o nisbette havaya, skuna, istirahata muhtatrlar. Cuma gnlerini teneffs ve tatil gn yapmakla ok makul bir i yapm oldunuz. Birer haftada bir gnlk tatil hem shhatiniz iin, hem de din icab olarak lzumludur. Biliyorsunuz ki, eraitte Cuma namazndan maksat herkesin dkkanlarn kapatarak, ilerini brakarak bir arada toplanmalar ve slamlarn umuma ait meseleler hakknda dertlemeleri idi. Cuma gn tatil yapmak eriatn da emri icabdr. Bu kadarck bir hakikati size herhangi bir zatn, mebus olsun, ben olaym, hac olsun, hoca olsun bu yaplan ey mugayir-i dindir demesi kadar kstahlk, dinsizlik, imanszlk olamaz. Muhterem sanatkarlar, aziz arkadalar, bizi yanl yola sevkeden habisler bilirsiniz ki alelekser din perdesine brnmler, saf ve nezih halkmz hep eriat szleriyle aldata gelmilerdir. Tarihimizi okuyunuz, dinleyiniz...grrsnz ki, milleti mahveden, esir eden, harab eden fenalklar hep din kisvesi altndaki kfr ve melanetten gelmitir. Onlar her trl hareketi dinle kartrrlar.83 Hlbuki, elhamdlillah hepimiz mslmanz, hepimiz dindarz, artk bizim dinin icabatn renmek iin undan bundan derse ve akl verdikleri dersler bile, bize dinimizin esasatn anlatmaa kafidirler. Buna ramen hafta tatili dine mugayirdir gibi, hayrl ve akla, dine muvafk meseleler hakknda, sizi ifal ve izale alan habislere iltifat etmeyin. Milletimizin iinde hakik ve cidd ulema vardr. Milletimiz bu gibi ulemasiyle mftehirdir. Onlar milletin emniyetine ve mmetin itimadna mazhardrlar. Bu gibi ulemaya gidin. Bu efendi bize byle diyor, siz ne diyorsunuz? deyiniz. Fakat suret-i umumyede buna da ihtiya yoktur. Bilhassa bizim dinimiz iin herkesin elinde bir miyar vardr. Bu miyar ile hangi eyin bu dine muvafk olup olmadn kolayca takdir edebilirsiniz. Hangi ey ki akla, manta, menfaat-i ammeye muvafktr; biliniz ki o bizim dinimize de muvafktr. Bir ey akl ve manta, milletin menfaatine, islamn menfaatine muvafksa kimseye sormayn. O ey dinidir. Eer bizim dinimiz akln, mantn tetabuk ettii bir din olmasayd ekmel olmazd, ahir din olmazd. Arkadalar, cemiyetinizi tekil edeli henz bir sene olmu, bir sene uzun bir zaman deildir ve dnnz ki bu bir seneyi de harb iinde geirdiniz. Buna ramen bir sene iinde elde ettiiniz neticelerden memnun ve msterih olmalsnz. naallah

83

nan, a.g.e., s. 145.

86

harb muvaffakiyetle biter. Sulh gnleri gelecektir. almanzn semeratn asl o zaman greceksiniz. Yalnz grdklerimizle iktifa etmiyelim. Bu grg bugn iin kafi deildir. Babalarmz, babalarmzn babalar sanatla, millete hayat ve saadet verecek sahlarla lzumu kadar itigal ettirilmemi, kendi evlerini ve kendi ilerini brakmlar; yabanclarn bekiliini yapmlar. Hlbuki bizi mahvetmek istiyenler sanatn her ubesinde terakki etmilerdir. Bugnk tezgahla Amerika ve Avrupaya kar mcadelenin nasibi malubiyettir. Kendi derecemizi bilelim. Munsif olalm. Neyi renmek lazmsa onu renelim. Bize din de Allah da bunu emrediyor. Byk dinimiz almyann insanlkla alakas olmadn bildiriyor. Baz kimseler asr olmay kafir olmak sanyorlar. Asl kfr onlarn bu zanndr. Bu yanl tefsiri yapanlarn masad, slamlarn kafirlere esir olmasn istemek deil de nedir? Her sarkly hoca sanmayn, hoca olmak sarkla deil, dimaladr. Bu gece milletin hakik tabakasna mensup siz esnaf ve sanatkarlarla bir sofrada bulunmakla ok memnun ve mesudum. Bu memnuniyet ve saadetim asl siz sanatkarlarn ufak dkkanlarnz yerine muhteem fabrikalar yapldn grdm gn, en hakik ve en yksek derecesini bulacaktr. Bir senelik faaliyetiniz, yaptnz tekilat bana bu neticeye varacamz emniyetini verdi. imdiden memnuniyetlerimi izhar ederim (Hakimiyet-i Millye: 21 Mart 1923).84 Atatrk, Adanadaki ziyaretinden sonra 17 Mart 1923te ei Latife Hanmla beraber Adanadan hareketle Mersine gelmi, Hkmet Konan, Belediyeyi, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini ziyaret etmitir. Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti merkez binasnn alt katndaki Genler birliinde kendisini bekleyen genlerle samimi sohbetinde, Birliin bal bulunduu bir merkezin olmadn renince, onlara Umum merkezi olan bir cemiyete, mesela Trk Ocana balanamaz msnz? diye sorar. Genlerden topluca ok iyi olur cevabn alan Atatrk, iyi, ok iyi almalarn tavsiye eder, yanndaki bir yetkiliye bin lira yardmda bulunulmasn bildirir.85

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 129-132; Kocatrk, Doumundan, s. 329; Kemal Ayta, Gazi Mustafa Kemal Atatrk (Din Politikas zerine Konumalar), Ankara: Trk nklap Tarihi Yaynlar, Ankara niversitesi Basmevi, 1986, s. 10, 109-110; Palazolu, Baretmen , s. 117; Toros, a.g.e., s. 22-25; ankaya, a.g.e., s. 211-212. 85 Gndz Artan, Mersinde lk Trk Oca, Trk Yurdu, C. 20, S. 158, 1999, s. 39.

84

87

Atatrk, ayn gn Millet Bahesinde -Trk Ocann tertiplediitoplantda konumutur. Btn Trk ocaklarn ziyaretlerinde olduu gibi ocaa parasal yardmda bulunmutur.86 Buradaki konuma srasnda yaanlan ilgin bir gelime de bize Atatrkn sade kiiliini ve halkla i ie yaama arzusunu gstermektedir. Mersinde Millet Bahesi denilen yerde dzenlenen tren alannda meydann orta yerine Atatrk eiyle beraber otursun diye birka basamakla klan, ykseke bir yer yaplm. Kral ve kralieye mahsus gibi yaldzl iki koltuk konulmu. Atatrk, Latife Hanmla buraya oturmay reddederek ok anlaml bir mesaj vermi ve bu hareketiyle kraliyet veya saltanat zentisi bir hayat benimsemediini gstermitir. Bu arada konuma yapmak iin son derece heyecanla bekleyen Trk Oca Bakan Doktor Reit Galipe Mustafa Kemal, ei Latife Hanmn da arac olmas sonucu izin vermitir. Gen doktor krsye kar: Atatrkn muhtelif cepheden byklklerini saydktan sonra Senin asl bykln, btn o byklklere ramen milletin ferdiyim diye nmendir. Milletin Ferdi efin boral ehresinde, ani bir rzgarla bulutlarn datan bir grnt var. Ferd, milletin ferdi; o tek kelime, bir tlsm gibi, drt be saatlik fkeyi bir anda uuruveriyor. 87 Atatrk bu konumaya cevap olarak; Hayatmn sonuna kadar milletimin hizmetisi olacam. demi, Mersinin Trkiyenin en nemli ticaret noktas olduuna inandn ifade etmitir. Aziz kardeler, Gen ve ok kymetli doktorunuz Reit Beyin szleri bence iki nokta-i nazardan kabil-i taksimdir. Birincisi dorudan doruya kalbinin, vicdannn ve muhterem Mersin halknn vicdannn, benim kalbimdeki hissiyata tercman olan hissiyatdr. Buna teekkr ile iktifa edeceim. Hakikaten muhterem doktorun dedii gibi, benim iin dnyada en byk mevki ve mkafat milletin bir ferdi olarak yaamaktr. Eer

86 87

Hikmet Tanyu, Atatrk ve Trk Milliyetilii, Ankara: Tre Devlet Yaynlar, 1981, s. 132. Tanyu, a.g.e., s. 132-133.

88

Cenab- Hak beni bunda muvaffak etmi ise, kr ve hamdlar ederim. Bugn olduu gibi mrmn nihayetine kadar milletin hdm olmakla iftihar edeceim. Muhterem Mersin halk, bugn hakkmda gsterdiiniz samim ve heyecanl tezahrattan size ayrca teekkr ederim. Ayrca itiraf etmek mecburiyetindeyim ki geldiim gnden bu ana kadar hissiyatmn, memnuniyetimin derecesini biliyorum, mutmain ve emin bulunuyorum ki her taraftaki kardelerim gibi burada da bana muhabbet ve itina eden kardeler var. Mersinliler, memleketiniz Trkiyenin ok mhim bir noktas bulunuyor, ok mhim bir ticaret noktasdr. Memleketiniz btn dnya ile Trkiyenin en mhim bir irtibat noktasdr. Bunu sizler benden iyi biliyorsunuz. Memleketinize sahip olabilmek iin ektiiniz elemler, azaplar, mahrumiyetler byk olmutur. Bunu sizler takdir edersiniz. Hepimiz arzu edelim ki ac gnler tekerrr etmesin. Buna hakikaten layk olmak lazmdr. Muharebe meydanlarnda kymetli evlatlarmzn sng ve silahlarnn muzafferiyeti kafi deildir. Bu muzafferiyet ve muvaffakiyet ok byktr. Ancak hakik refah ve saadete malik olabilmek iin, asl bundan sonra almak lazmdr. Sizin iin zafer ve terakki sahas iktisadiyatta, ticarettedir.88 Bunu takdir ediyorsanz, ok almaa mecbursunuz.89 Aksi takdirde memleketin sahib-i hakikisi olduunuzu syleseniz bile, kimseyi inandramazsnz. Bu hakikatle dolu szlerimle bu hakikati ifade ediyorum. Gnl arzu eder ki; burada bir saat, bir gn deil, uzun mddet kalaym, daha husus hasbihller yapalm. Fakat imdilik buna imkan yoktur. Szm kesmek mecburiyetindeyim. Son sz olmak zere bu memleketin hakik sahibi olunuz, diyeceim. Burada geirdiim saatler benim iin pek kymetli olmutur. Derin muhabbetlerle cmlenize veda ediyorum; Allahasmarladk arkadalar. (Hakimiyet-i Millye: 21 Mart 1923).90 Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini ve Genler Yurdunu ziyaret eden Atatrk, bu iki cemiyetin Trk Ocaklar ile birlemeleri tavsiyesinde bulunmutur.91 Atatrk, ayn gn Tarsusta Genlik Yurdunda Trk Genliine olan gvenini vurgulayan u konumay yapmtr:
Palazolu, Baretmen, s. 118-119. ankaya, a.g.e., s. 212. 90 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 132-133; nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 278; nder, Atatrk Bildirileri, s. 87-93; Kocatrk, Doumundan, s. 329. 91 http://www.mersin.gov.tr/contents.php?cid=50.2005.
89 88

89

Tarsus genlerini takdirle selamlarm. Fertler hayatta devre geirir. Devletlerin hayat da bu edvar geirebilir. Eski Osmanl hkmeti bu edvar- hayatiyenin n yaadktan sonra tarih-i ademe karmtr. Onun yerine tarihi cihanda bir yeni Trkiye devleti kaim oldu. Yeni Trkiye devleti btn Trklk secayasn, yani onun din, azimkar, faziletli avamilini kendisinde cemetmitir. Genler, biz size maziden, mazinin hurafatndan, mevcudat maziyeden ari bir mevld, sizin pek kymettar itirakinizle, mnevver mzaheretinizle kt. Bu mevldu bytp ykseltmek bizlerden sizlere tevecch eder. Bu vazifede muvaffak olacanza grdm delail sayesinde pek ok kuvvetlerle iman edenlerdenim. Muhterem genler, hayat mcadeleden ibarettir. Bundan dolay hayatta yalnz iki ey vardr. Galip olmak, malp olmak. Size, Trk genliine terk ve tevdi ettiimiz vedia-i vicdaniye, yalnz ve daima galip olmaktr ve eminim daima galip olacaksnz. Milletin esbap ve erait-i tealisi iin yaplacak eylerde, atlacak hatvelerde katiyen tereddt etmeyin. Milleti o merhale-i tealiye gtrmek irfanlarnza, malumatnza, icabederse bileklerinize, bazularnza bacaklarnza mracaat edecek, fakat neticede mutlaka ve mutlaka o gayeye varacaz. Gerek burada ve gerek seyahat ettiim btn yerlerde gen arkadalarnz, hep sizler gibi hisli, azimkr ve cesurdur. Binaenaleyh imdiden tinin parlak ufuklarn grmekle mesuttur. Bu millet sizin gibi evlatlaryla layk olduu mertebe-i kemali bulacaktr. Beni ok memnun ettiniz. Huzurunuzla ve bilhassa azimkr szlerinizle mesudum. Size, arkadalarnza ve Tarsus halkna mteekkirim (Hakimiyet-i Milliye: 25 Mart 1923).92 18 Mart 1923 gn Mersin civarnda elale dolaylarnda bulunan Sadk Paa'nn un fabrikasna giden Atatrk ve Latife Hanm, burada sabah kahvaltlarn yaptktan sonra, eyh Snusi'nin evini ziyaret etmilerdir. Buradan Tarsus Trk Oca'na giden Atatrk, genlere seslendikten sonra, hatra defterine de unlar yazmtr: Tarsus Trk Dernei altnda birleen ve Trklk harsn ykseltmek gibi kymetli vazife ifa eden Trk Genlii'ni takdir ederim. Temenni ederim ki; dernek

92

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 137.

90

bu dakikadan itibaren Tarsusda Trk'n snmez ocann yandn ismi ile de ilan etsin.93 Mersindeki ziyaretlerini bitiren Atatrk, ei ve beraberindeki heyetle birlikte Konyaya hareket etmi, 20 Mart 1923te Konyaya gelmitir. Atatrkn Konyaya 5. gelii olan bu gezi srasnda, ayn gnn gecesi Konyal genler, Trk Ocanda bir toplant dzenleyerek Atatrk davet etmilerdir. Bu daveti memnunlukla kabul eden Atatrk, beraberinde ei Latife Hanm, Kl Ali, Salih Bozok, smail Habib Sevk, Recep Zht ve yaveri olduu hlde alklar arasnda Trk Oca Salonuna gelmitir. Ocak Bakannn (Ho Geldiniz!) konumasndan sonra krsye gelen Atatrk, salonu dolduran ve ou ayakta kalan genlere, slamn Tanr ile kul arasnda arac kabul etmeyen bir din olduu94, devrim hareketlerinin, ihtilal ahlaknn karsna kan din smrcleri hakknda konumu95, kendi benliimize sahip kmamzn art olduunu, geleceimize kastedecek dmanlara kar tek kii kalana kadar mcadele edilmesi gerektiini ve dini siyasete alet edenlere kar gerekirse tek bana savaacan belirtmi96, dinin siyaset, menfaat ve istibdat vastas yaplmamas konusunda ve Trk Milliyetilii zerinde uzun bir konuma yapmtr.97 Muhterem genler, Trk Oca namna hakkmda sylenen szlerden, izhar olunan muhabbet ve emniyetten dolay ocak aza-y kiramna suret-i mahsusada teekkr ederim. Arkadalar, hakikaten bu millet asrlarca kendi arzusu hilafnda, milletin amal ve menafii hilafnda olarak sevk ve idare edilmi, millet hibir devre-i tarihiyede meftur olduu kabiliyeti inkiaf ettirecek saha-i mesaiye malik olamamtr. Ve bu adem-i mazhariyet yznden birok felaketlerin zebunu kalmtr. O ac felaketler milleti mevte kadar isal edebilecek mahiyeti haizdi. ayan teekkrdr ki en son lm darbeleri millete en hayat intibahlar tevlide medar oldu. Ancak o sayededir ki buuk drt senedir milletin hemahenk mesaisi
http://www.mersin.gov.tr/contents.php?cid=50.2005. Ayta, a.g.e., s. 11-12. 95 Tunaya, Devrim Hareketleri, s. 133-134. 96 lker Alp, Atatrk ve Trk Genlii, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 235-236; Turan, a.g.e., s. 51. 97 nder, Atatrk Bildirileri..., s. 87-88.
94 93

91

neticesindedir ki millet cmlemizi memnuniyette, dnyay hayrette, dmanlar dehette brakan muzafferiyata, muvaffakiyata ve tevfikata mazhar oldu. Bizi kendi benliimize sahip yapan bu intibaha; bize kendimizi bulduran bu hakik teyakkuza daha evvel malik bulunsa idik, daha eskiden kendi mevcudiyetimiz, kendi selametimiz, kendi gayemiz iin alm olsaydk, bugnk netice daha parlak olur ve biz son badirelere dmiyerek dnyann en bahtiyar milleti olurduk. Milletimiz en yksek derece-i temeddnde, en parlak mertebe-i kemalde, en anl izzet-i ikbalde iken, dier bir takm milletler ancak milletimizin darebat karsnda kendi benliklerini bularak o darebat geirdikten sonra bugnk vaziyetlerini bulmular, biz ise onlardaki intibaha bedel, ok derin gafletler iinde puyan olup gelmiiz. Arkadalar, her yerde sylyoruz, her yerde sylyor ve tekrar ediyoruz, milletin bugnk muzafferiyat pek parlak olmakla beraber henz milletimizi hakik hlasa mazhar klmamtr. Belki bundan sonraki mesaimiz, zafer-i istihsalde olduu gibi ayn himmetle, ayn fedakarlkla yaplacak mesai neticesindedir ki asl gayeye vasl olacaz. O gayeye varmak iin de her eyden evvel bizi imdiye kadar gaflet iinde brakan esbab ve avamili tahlil itmek, meydana karmak, vird-i zeban etmek lazmdr. Bu hakayiki, vicdan milletin kulana isal etmek, bu hakayiki milletin vicdanna iyice hakketmek iin onlar bir daha, be daha sylemek, onlar daima ve daima tekrar etmek lazmdr. Milleti uzun asrlar gaflette brakan esbab- mtenevvia arasnda hakik noktay, bir kelime ile ifade etmi olmak iin diyebilirim ki btn sefaletlerimizin sebeb-i katisi zihniyet meselesidir. nsanlar ve insanlardan mrekkep olan cemiyetler her eyden evvel btn fertleriyle slim bir zihniyete sahip olmaldrlar. Zihniyeti zayf, rk, sakim, sehif olan bir heyet-i itimayenin btn mesaisi hebadr. tiraf mecburiyetindeyiz ki, btn slam leminin cemiyat- itimayesinde hep yanl zihniyetler hkm srd iindir ki arktan garba kadar slam memleketleri dmanlarn ayaklar altnda inenmi ve dmanlarn zinciri esaretine gemitir. Bu fikrimi izah etmek arzusuyla biraz daha tafsilat vermek isterim. Cmlenizce malumdur ki, cenab- Peygamber ahkam- hususu teblie memur olduu tarihte, etraf lkelerde muhtelif akvam vard. Din-i slam btn beeriyete kabul ettirmek iin, fisebilillah sell-i seyfeden mcahidin-i Arap, asrlarca yksek medeniyetler yaam mill mazilerine ve rf ananelerine sahip birok akvam,

92

Trkler, raniler, Msrllar, Bizansllar gibi akvam az zamanda daire-i slamiyete aldlar. Yine fennen, ilmen, maddeten gryorsunuz ki herhangi bir kavim yeni bir ekil alnca, devleti btn esasatiyle tekabbl etmekte, hazmetmekte, duar- mklat oluyor. Daima uzun bir mazinin kendi mevcudiyetinde yaadn gryor. Daima asrlk medeniyetinin kendi bnye-i itimayesinde tekarrr ettirdii itiyadata, itikadata merbut kalyor ve byle her yeni bir ey alan kavimlerde yeniyle eskinin birbirine kartn, yeni eyin esasatiyle kendinde mevcut eski esasatn mezcedildiini gryoruz. Bu kaide-i tabiiye, kabul-i slam eden milletlerde de aynen tecelli eyledi. Din-i mbin-i slamn ok ulv, ok kymetli esasat ve hakayikini bu milletler olduu gibi almamakta muannit bulundular. slamiyetin ilk parlak devirlerinde mahsul-i mazi olan adat- sakime bir zaman iin kendini gstermee ve ika- nfuza muktedir olamamsa da, biraz sonra hakayik-i islamiyeye temessk, esasat- slamiyeye tevfik-i harekat etmekten ziyade mazinin mevrusatndan olan adat ve itikat, dine kartrmaa balamlardr. Bu yzden cemiyet-i slamiyeye dahil birtakm kavimler slam olduklar hlde sukuta, sefalete, inhitata maruz kaldlar. Mazilerinin sakim veya batl itiyadat ve itikadatiyle slamiyeti tevi ettikleri ve bu suretle hakikat- slamiyeden uzaklatklar iin kendilerini dmanlarn esiri yaptlar. Bu akvam- slamiyenin iinde bizim milletimiz olan Trkler ananat ve teaml-i mill itibariyle sakim eylere malik deillerdi. Trk ananat- itimayesinin pek ou hakikat-i slamiyeye mutabk ve yaknd. Lakin Trkler bulunduklar saha, yaadklar menatk itibariyle bir taraftan ran ve dier taraftan Arap ve Bizans milletleriyle hl-i temasta idiler. phe yok ki, temaslarn milletler zerinde tesirleri grlr. Trklerin temas ettii milletlerin o zamanki medeniyetleri ise tefesshe balamt. Trkler bu milletlerin sakim adatndan, fena cihetlerinden mteessir olmaktan meni nefs edememilerdir. Bu hl kendilerinde mevve, gayr-i ilm, gayr-i insan zihniyetler tevlidinden hli kalmamtr. te sukutumuzun belli bal sebeplerinden birini bu nokta tekil ediyor. Yine biliyorsunuz ki slam lemine dahil cemiyat ile lem-i Hristiyaniyet kitleleri arasnda birbirini gayr-i kabil-i af gren bir husumet mevcuttur. slamlar, Hristiyanlarn, Hristiyanlar slamlarn ebed dmanlar oldular. Birbirlerine kafir, mutaassp nazariyle baktlar. ki dnya yekdieriyle asrlardan beri bu taassup ve

93

husumetle yaad. Bu husumetin neticesidir ki islam lemi garbn her asr bir ekil ve reng-i nevin alan terakkiyatndan uzak kalmtr. nk ehl-i slam o terakkiyata adem-i tenezzlle, nefretle bakyordu; ayn zamanda, iki kitle arasnda uzun asrlardr devam eden husumet ilcasiyle slam lemi silahn biran elinden brakmamak mecburiyetinde bulunuyordu. te silahla bu itigali daim, hiss husumetle garbin tecedddatna adem-i iltifat, inhitatmzn esbab ve avamilinden dier mhim bir sebebini tekil eder. Bu saydm sebeplerden baka asl bizim milletin, bilhassa, mnevveranmzn ok dikkatle, ok ehemmiyetle nazar- itibara alaca bir sebep vardr ve bence bu sebep imdiye kadar terakki edemeyiimizin batan baa bir harabe oluunun sebeb-i aslisidir. nhitatmzn bu ana sebebini u nokta tekil ediyor: slam lemi iki snf ayr heyetlerden mrekkeptir. Biri ekseriyeti tekil eden avam, dieri ekaliyeti tekil eden mnevveran. Bozuk zihniyetli milletlerde ekseriyet-i azime baka hedefe, mnevver denen snf baka zihniyete maliktir. Bu iki snf arasnda zddiyet-i tamme, muhlefet-i tamme vardr. Mnevveran kitle-i asliyeyi kendi hedefine sevketmek ister; kitle-i halk ve avam ise bu snf- mnevvere tbi olmak istemez. O da baka bir istikamet tayinine alr. Snf- mnevver telkinle, iradla kitle-i ekseriyeti tevessl eder. Halka tahakkm ve tecerrbe balar; halk istibdatta bulundurmaa kalkar. Artk burada asl tahlil-i noktaya geldik. Halk ne birinci usul ile ne de tahakkm ve istibdat ile kendi hedefimize srklemee muvaffak olamadmz gryoruz; neden? Arkadalar, Bunda muvaffak olmak iin mnevver snfla halkn zihniyet ve hedefi arasnda tabii bir intibak olmak lazmdr. Yani snf- mnevverin halka telkin edecei mefkureler, halkn ruh ve vicdanndan alnm olmal. Hlbuki bizde byle mi olmutur. O mnevverlerin telkinleri milletimizin umk u ruhundan alnm mefkureler midir? phesiz hayr, mnevverlerimiz iinde ok iyi dnenler vardr. Fakat umumyet itibariyle u hatamz da vardr ki tetkikat ve tetebbuatmza zemin olarak alelekser kendi memleketimizi, kendi tarihimizi, kendi ananelerimizi, kendi hususiyetlerimizi ve ihtiyalarmz almayz. Mnevverlerimiz belki btn cihan, btn dier milletleri tanr, lakin kendimizi bilmeyiz.

94

Mnevverlerimiz milletimi en mesut millet yapaym der. Baka milletler nasl olmusa onu da aynen yle yapalm der. Lakin dnmeliyiz ki, byle bir nazariye hibir devirde muvaffak olmu deildir. Bir millet iin saadet olan bir ey dier millet iin felaket olabilir. Ayn sebep ve eriat birini mesut ettii hlde dierini bedbaht edebilir. Onun iin bu millete gidecei yolu gsterirken dnyann her trl ilminden, kefiyatndan, terakkiyatndan istifade edelim, lakin unutmayalm ki, asl temeli kendi iimizden karmak mecburiyetindeyiz. Milletimizin tarihini, ruhunu, ananatn sahih, slim, drst bir nazarla grmeliyiz. tiraf edelim ki, hla ve hla mnevveranmzn genleri arasnda halk ve avama tetabuk muhakkak deildir. Memleketi kurtarmak iin bu iki zihniyet arasndaki ayrl durdurmak, yrmee balamadan evvel bu iki zihniyet arasndaki tetabuku tevlid etmek lazmdr. Bunun iin de biraz avam kitlesinin yrmesini tacil etmesi, biraz da mnevverlerin ok hzl gitmesi lazmdr. Lakin halka yaklamak ve halkla kaynamak daha ok ve daha ziyade mnevverlere tevecch eden bir vazifedir. Genlerimiz ve mnevverlerimiz ne iin yrdklerini ve ne yapacaklarn evvela kendi dimalarnda iyece takarrr ettirmeli, onlar halk tarafndan iyice kabil-i hazim ve kabil-i kabul bir hle getirmeli, onlar ancak ondan sonra ortaya atmaldr. Ben ok mitvarm ki, genlerimiz bunu yapacak derecede yetikindir. Biliyorum ki ihtiyarlarmz gibi genlerimizin de tecrbeleri vardr. Zira milletimizin yakn senelere ait grd elim dersler, yakn senelerin en kesif vekayi ile mebu oluu, devrimizin genlerini eski devirlerin ihtiyarlar kadar ve belki onlardan fazla vakayiin ahidi, binaenaleyh genlerimizi ihtiyarlar kadar tecrbe sahibi yapt. Herhangi gencimiz yaad devrin belki misli nisbetinde vakayie ahit olduu iin her gencimiz misli ya sahibi addedebilir, onlar da ihtiyarlar gibi tecrbeli telakki eyliyebiliriz. Genlerimizin grdkleri bu tecrbelerden istifade ederek faal, memlekete hadim ve azm imanla mcehhez olarak vazifelerini bihakkn ifa edeceklerine eminim. Arkadalar, Bizim halkmz ok temiz kalpli, ok asil ruhlu, terakkiye ok kabiliyetli bir halktr. Bu halk eer bir defa muhatablarnn samimyetle kendilerine hadim

95

olduklarna kani olursa her trl hareketi derhl kabule amadedir. Bunun iin genlerin her eyden evvel millete emniyet bahetmesi lazmdr. Bunun iin mefkuremizi vuzuhla ifade etmeliyiz. Onu, imanla duymal ve onu ok sebatkarane takip etmeliyiz. ahsi menafiimizden, hasis emellerimizden tecerrde ancak byle canl ve alevli mefkure sayesinde muvaffak olacaz. Genlerin kardeleriyle, babalariyle, tecrbedide ihtiyarlariyle, ruhu slamiyete vakf hakiki ulema-y kiramiyle beraber mesaisinde muvaffakiyete mazhar olaca muhakkaktr. Fakat btn hsnniyete, gsterilen btn sebata, azim ve metanete, ibraz edilen btn vahdet ve tesande ramen yine en gzel, en musib, en doru zihniyetleri ve mefkureleri bozmaa alacak insanlara tesadf edilecektir. ylelerine kar btn efrad- millet ok edit mukabelede bulunmaldr. Hepimiz iin ylelerine kar kahir bir kitle-i vahdet eklinde tecelli etmekliimiz en zarur bir lazime-i vicdaniyedir. Zira bu hususta mfsitlik yapacak insanlara msamaha gstermek, ulvicenab ibraz etmek eser-i terbiye deil, belki bir milletin saadetine, erefine, namusuna gz dikmi insanlara msamahadr ki, hibir vakit, hibir ferd buna msaade edemez. Hi kimse buna msaade etmek hakkna malik deildir ve siz de olmamalsnz. Arkadalar, Bir milletin namuskar bir mevcudiyet, ayan- hrmet bir mevki sahibi olmas iin, o milletin yalnz lim ve mtefennin bulunmas kafi deildir. Her ilmin, her eyin fevkinde bir hassaya sahip olmas lazmdr ki, o da o milletin muayyen ve mspet bir seciyeye malik bulunmasdr. Byle bir seviyeye malik olmyan fertler ve byle fertlerden mrekkep milletler hibir dakika hakiki bir devlet tekil edemezler. Byle milletler birer fesat oca olurlar. Benim bildiime gre memleketimizde ok senelerden beri alm ve elan mukaddes atelerle yanan, ve alevi her mensup olann kalb ve vicdann mnevver klan Trk ocaklarnn esas gayesi millete byle mspet bir seciye vermektir. Trk ocaklar milletin hars zerinde mhim tesirler yapmaldr. Zaten bunu yapyorlar ve daha ziyade yapacaklardr. Biz milliyet fikirlerini tatbikte ok gecikmi ve ok tekasl gstermi bir milletiz. Bunun zararlarn fazla faaliyetle telafiye almalyz. Bilirsiniz ki milliyet nazariyesini, millet mefkuresini inhilale sai

96

olan nazariyatn dnya zerinde kabiliyeti tatbikiyesi bulunamamtr. nk, tarih, vukuat, hadisat ve mahedat hep insanlar ve milletler arasnda, hep milliyetin hakim olduunu gstermitir ve milliyet prensibi aleyhindeki byk mikyasta fiili tecrbelere ramen yine milliyet hissinin ldrlemedii ve yine kuvvetle yaad grlmektedir. Bahusus bizim milletimiz, milliyetinden tegafl ediinin ok ac cezalarn grd. Osmanl mparatorluu dahilindeki akvam- muhtelife hep mill akidelere sarlarak, milliyet mefkuresinin kuvvetiyle kendilerini kurtardlar. Biz ne olduumuzu, onlardan ayr ve onlara yabanc bir millet olduumuzu sopa ile ilerinden, koulunca anladk. Kuvvetimizin zaafa urad anda bizi tahkir, tezlil ettiler. Anladk ki, kabahatimiz kendimizi unutmaklmzm. Dnyann bize hrmet gstermesini istiyorsak evvela bizim kendi benliimize ve milliyetimize bu hrmeti hissen, fikren, fiilen btn efal ve harekatmzla gsterelim; bilelim ki mill benliini bulmyan milletler baka milletlerin ikardr. Mevcudiyet-i milliyemize dman olanlarla dost olmyalm. Bylelerine kar bir Trk airinin dedii gibi, (Kar duvardaki levhay iaret ederek) Trkm ve dmanm sana, kalsam da bir kii diyelim. Dmanlarmza bu hakikat ifade ettiimiz gn, kanaatimize, mefkuremize, istikblimize yan bakan her eli iddetle krdmz, milletin nne dikilecek her haili derhl devirdiimiz gn, hlas- hakikiye vasl olacaz. Ve sizler gibi mnevver, azimli, imanl genler sayesinde bu hlasa vasl olacamza emin olabiliriz. Trk Oca azasndan Operatr Eyb Sabrinin Milletimizin inklabna muhlefet eden ve kendisini din iradiyle mkellef telakki eyliyen bir snf var, bu snfa kar ne gibi tedabir alnmtr? suali zerine Mustafa Kemal ayaa kalkarak szne tekrar balamtr : Bu suali soran arkadamz msaadeleriyle bir noktada tenkit edeceim. Sualleri mhimdir. Ancak vuzuha malik deildir. Evvela soruyorum. Bu suali sorarken bu ibham bulutlarna ne ihtiya vard. Bu meseleden bahsederken adem-i vuzuha sebep nedir? Biz bir eyi vicdanen iyi yaptmza, szlerimizin hakikat olduuna kani isek ondan olduu gibi ak, vazh, tereddt ve ibhamdan ari olarak bahsetmeliyiz. Ben kendilerinin sualini izah edeyim; buyurdular ki bu millet esasen

97

her eye kabiliyetlidir, fakat baz insanlar vardr ki hakikat idrak edecek kadar mtekamil deildir. Bu sebeple, halkn saf vaziyetinden istifade ederek, halka muzir fikirler vererek, halk iin mfsit mevkiinde kalabilirler. Bunlara kar tedbir var mdr? Eer sual byle irad edilse idi, ite burada hazrun iinde muhtelif mesleklerde bulunan arkadalar var, asker var, tccar var ulema var, vesair mesleklerden ve snflardan zevat var. phesiz hepimiz ayn kanaatte olduumuzu sylerdik. Her eyden evvel unu en iptidai bir hakikat-i diniye olarak bilelim ki bizim dinimizde bir snf- mahsus yoktur. Ruhbaniyeti reddeden bu din inhisar kabul etmez. Mesela ulema, behemehl tenvir vazifesi ulemaya ait olmadktan baka dinimiz de bunu katiyetle meneder. O hlde biz diyemeyiz ki, bizde bir snf- mahsus vardr. Dierleri dinen tenvir hakkndan mahrumdur. Byle telakki edersek, kabahat bizde, bizim cehlimizdedir. Hoca olmak iin, yani hakayik-i diniyeyi halka, telkin etmek iin, mutlaka kisve-i ilmiye art deildir. Bizim ulvi dinimiz her mslim ve mslimeye amme taharrisini farz klyor ve her mslim ve mslime mmeti tenvir ile mkelleftir. Efendiler, bir fikri daha tashih etmek isterim. Milletimizin iinde hakiki ulema, ulemamz iinde milletimizin bihakkn iftihar edebilecei limlerimiz vardr. Fakat bunlara mukabil kisve-i ilmiye altnda hakikat-i ilimden uzak, lzumu kadar taallm edememi, tarik-i ilimde layk kadar ilerleyememi hoca kyafetli cahiller de vardr. Bunlarn ikisini birbirine kartrmamalyz. Seyahatlerimde birok hakik mnevver ulemamzla temas ettim. Onlar en yeni terbiye-i ilmiye alm, sanki Avrupada tahsil etmi bir seviyede grdm. Ruh ve hakikat- slamiyeye vakf olan ulemamzn hepsi bu mertebe-i kemaldedir. phesiz ki, bu gibi ulemamzn karsnda imansz ve hain ulema da vardr, lakin bunlar onlara kartrmak musib olmaz. Efendiler, hakik ulema ile dine muzir ulemann yekdierine kartrlmas Emeviler zamannda balamtr. Hazret-i Peygamberin zaman- saadetlerinde, Peygamberimizin irtihlinden sonra Hulefa-y Raidin hazeratnn zamanlarnda, hep dorudan doruya Hazret-i Peygamberin iradiyle slam olan Hulefa-y Raidinin tenviriyle selamette bulunan kitle-i mmet arasnda hakiki nezahat, kalb-i hrmet, ulv bir irtibat vard. Vaktaki Muaviye ile Hazreti Ali kar karya geldiler, Sffin

98

vakasnda Muaviyenin askerleri Kuran- Kerimi mzraklarna diktiler ve Hazret-i Alinin ordusunda bu suretle, tereddt ve zaaf husule getirdiler. te o zaman dine mefsedet, slamlar arasna mnaferet girdi ve o zaman hak olan Kuran, hakszl kabule vasta yapld. En mtehakkim hkmdarlardan olan Muaviyenin nasl bir hiyle neticesinde sfat- hilafeti de takndn biliyorsunuz. Ondan sonra btn mstebit hkmdarlar hep dini alet edindiler; ihtiras ve istibdatlarn tervi iin hep snf- ulemaya mracaat eylediler. Hakik ulema, dini btn limler hibir vakit bu mstebit tacidarlara inkiyad etmediler. Bu gibi Onlarn ulema emirlerini dinlemediler, dld, tehditlerinden korkmadlar. kamlar altnda

memleketlerinden srld, zindanlarda rtld, daraalarnda asld. Lakin onlar yine o hkmdarlarn keyfine dini alet yapmadlar. Fakat hakikat-i hlde lim olmamakla beraber, srf o kisvede bulunduklar iin lim sanlan, menfaatine dkn haris ve imansz birtakm hocalar da vard. Hkmdarlar ite bunlar ele aldlar ve ite bunlar, muvafk- dindir diye fetvalar verdiler. cabettike yanl hadisler bile uydurmaktan ekinmediler. te o tarihten beri saltanat tahtnda oturan, saraylarda yayan, kendilerine halife nam veren mstebit hkmdarlar bu gibi hoca kyafetli cerrahlara iltifat ve onlar himaye ettiler. Hakiki ve imanl ulema her vakit ve her devirde onlarn mebguzu oldu. buuk drt sene evveline kadar, berhayat olan Osmanl hkmdarlar da ayn eyleri yapmlar, ayn hdalardan istifade etmilerdi. Osmanl tarihinden bu hususta uzun misaller iradna lzum yok, son Osmanl hkmdar Vahdettinin harekat gznzn nndedir. Onun emriyledir ki bile bile lme gtrlen milleti kurtarmak isteyenler asi ilan edildi. Onun emriyle millet ve vatan kurtarmak iin kan dken aziz ordumuzun bailer srs olduuna dair fetvalar veren ulema kyafetli kimseler kt. Onlar bu fetvalar Yunan tayyarecileriyle ordumuzun iine atyorlard. te bu noktada suali soran arkadalarmza yerden ge kadar hak veririm. Ulema iinde byle hainleri himaye, eni hareketlerini era tatbik, din kisvesi ve eriat szleriyle milleti izlal ve ifal eden limlerin -onlar iin bu tabiri kullanmak istemem- byle erre alet olan insanlarn yzndendir ki drt hlifeden sonra din daima vasta-i siyaset, vasta-i menfaat, vasta-i istibdat yapld. Bu hl Osmanl tarihinde byle idi. Abbasiler, Ermeniler zamannda byle idi. Fakat uray- enzar- tefekkrnze arzederim ki byle adi ve sefil hilelerle hkmdarlk yapan hlifeler

99

ve onlara dini alet yapmaa tenezzl eden sahte ve imansz limler tarihte daima rezil olmular, terzil edilmiler ve daima cezalarn grmlerdir. Hulefa-y Abbasiyenin sonuncusu biliyorsunuz ki bir Trk tarafndan paralanmt. Dini kendi ihtiraslarna alet yapan hkmdarlar ve onlara delalet eden hoca naml hainler hep bu akbete duar olmulardr. Byle yapan hulefa ve ulemann arzularna muvaffak olamadklarn tarih bize layetenahi misallerde izah ve ispat etmektedir. Artk bu milletin ne yle hkmdarlar ne yle limler grmee tahamml ve imkan yoktur. Artk kimse yle hoca kyafetli sahte limlerin tezvirine ehemmiyet verecek deildir. En cahil olanlar bile o gibi adamlarn mahiyetini pek ala anlamaktadr. Fakat bu hususta tam bir emniyet sahibi olmaklmz iin bu intibah, bu teyakkuzu, onlara kar, bu nefreti, halas hakiki anna kadar btn kuvvetiyle hatta mtezayit bir azimle muhafaza ve idame etmeliyiz. Eer onlara kar benim ahsmdan bir ey anlamak isterseniz, derim ki ben ahsen onlarn dmanym. Onlarn menfi istikamette atacaklar bir hatve, yalnz benim ahs imanma deil, yalnz benim gayeme deil, o adm benim milletimin hayatyle alakadar, o adm milletimin kalbine havale edilmi zehirli bir hanerdir. Benim ve benimle hemfikir arkadalarmn yapaca ey mutlaka ve mutlaka o adm atan tepelemektir. phe yok ki arkadalar millet birok fedakarlk birok kan bahasna, en nihayet elde ettii umde-i hayatiyesine kimseyi tecavz ettirmiyecektir. Bugnk hkmetin, meclisin, kanunlarn, Tekilat- Esasiyenin mahiyet ve hikmeti hep bundan ibarettir. Sizlere bunun da fevkinde bir sz syliyeyim. Farz- mahal eer bunu temin edecek kanunlar olmasa, bunu temin edecek meclis olmasa, yle menfi adm atanlar karsnda herkes ekilse ve ben kendi bama yalnz kalsam, yine tepeler ve yine ldrrm. (Hakimiyet-i Millye: 26 Mart 1923)98 Bu arada Byk Millet Meclisi Bakan Gazi Mustafa Kemal, Konya Trk Oca fahr bakanln kabul etmi, 21 Mart 1923te Konya Trk Ocan ziyaretle

98

nan, Dnceleriyle Atatrk., s. 145-146; Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 141-150; nder, Atatrk Bildirileri, s. 87-93; Kocatrk, Doumundan, s. 330; Tanyu, a.g.e., s. 110-112; Ayta, a.g.e., s. 15-16, 111-117; nan, a.g.e., s. 83-84; Turhan Feyziolu, Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 36-37; ankaya, a.g.e., s. 214.

100

matbaa kurulmas, gazete ve dergi karlmas iin Ocaa bin lira salanmasna sz vermitir.99 Daha sonra da Atatrk, Konya Trk Ocann eref defterine unlar yazmtr: Konya, muhtelif Trk Devletleri yaam z Trk vatandr. Konya, asrlardan beri tten byk bir Trk Ocadr. Trk kltrnn esasl kaynaklarndan biridir. Konya Trk Oca, Konya Trklnn hakik bir timsali olmaldr. Bu Ocaktan milletin hissini, lksn daima stacak, nurlandracak parlak alevler semalara ykselmelidir; ok ykselmelidir! O kadar ki bu alev, vatann btn ufuklarnda aydnlklar vcuda getirebilsin. Konyann gen dimalar, mteebbis, cesur, sebatkar ocuklar! Ocanza sahip olunuz. Btn engeller, Ocanzn atei karsnda derhl yanp karaduman olmaa mahkumdur. Gazi Mustafa Kemal100 Bu cmlenin altna, ei Latife Hanm u satrlar ekleyerek altn imza etmitir: Konyann gzide genlerine! almalarnzla, gcnzle, her biriniz vatann ufuklarnda birer parlak gne olunuz. Ancak elinizi hrs ve menfaatten ok dikkatle esirgeyiniz. Latife Mustafa Kemal101 Atatrk, 21 Mart 1923 gn, zmirde tekil ve ihya olmakta olan Trk Ocana kullanlmak zere, Saruhan Mebusu Necati Beye iki bin lira gndermitir.102 Atatrk ve beraberindeki heyet, Konyadan Afyona geerek burada da bir dizi ziyaretlerde bulunmutur. Bu ziyaretler srasnda 23 Mart 1923te Afyon Trk Ocan ziyaret ederek yelerine ve orada bulunan konuklara Afyonun ve dolaysyla Anadolunun harap kalmasnn en nemli sebebinin eski idare olduunu belirterek, yeni idarenin buna msaade etmeyeceini beyanla, asl nemli olann,

Karaer, a.g.e., s.122. nder, Atatrk Konyada, s. 32; Avanas, a.g.e., s. 265; Kktrk, a.g.e., s. 166; Tevetolu, a.g.m., s. 536; ankaya, a.g.e., s. 214-215; Kocatrk, Atatrkn Hatra, s. 7. 101 nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 247; Kocatrk, Doumundan., s. 330. 102 Tuncer vd., a.g.e., s. 94.
100

99

101

yeni idare eklinin muhafazasnda gsterilecek samimyet olduuna dair bir konuma yapmtr. Muhterem gen arkadalarm: Afyonkarahisarn Trk Ocanda geen bu kymetli zamanlar pek ok inirahm ve bahtiyarlm mucip oldu. Gen arkadalarmzn memleketin ehemmiyet ve ahlisinin kabiliyet ve faaliyeti hakkndaki izahatndan fevkalade memnun kaldm. Hakikaten Karahisar imendifer hattnn nokta-i telakisinde bulunmakla beraber mevkiinin bu ehemmiyetiyle mtenasip bir manzara-i umran gstermiyorsa kabahat halkta, kabiliyet ve faaliyeti pek bariz olan halkta deil; btn kabahat, btn Anadoluyu batan baa harabe hlinde brakan idare-i sabkadadr. O idare yzndendir ki, Anadolu bu hlde kald. Saraylarn terfihi iindir ki, Anadolu byle bakmsz brakld. O idareyi kknden atp koparan milletin intibah ve teyakkuzu, artk bundan sonra Anadolunun az zamanda bu harabezar hlinden kurtarlacana beraat- istihlaldir. Ocanzn henz bir buuk aylk mr olmasna ramen ibraz ettii mesai ve iktifa eyledii semerat cidden ayan- takdir grrm. Memleketin limleri, muallimleri, mnevverleri tarafndan kymetli mesai neticesinde iktitaf edilen bu semerat daha ilk hatvede el ile hissedilecek bir ekilde tecelli etmektedir. Bize serbesti-i harekatmz, serbesti-i tefekkratmz, serbesti-i faaliyetimizi baheden mill idaremizin sayesinde kusurlarmz, noksanlarmz, zararlarmz, mahrumiyetlerimizi az zamanda telafiye muvaffak olacamza eminim. Arkadalarmzn ahsm hakknda gerek ocak namna gerek halkn hissiyat namna okuduu destandan ayrca mtehassisim. Milletin her vesile ve her vasta ile byle emniyet ve itimadn grdke kuvvetim artyor, vaktim olmad iin grlen zarurete binaen kymetli beldenizden bu gece harekete mecbur olduum iin, sizlerle uzun mddet hasbhlde bulunamyacama mteessirim.103 Yalnz bu teessrm ununla tadil etmekteyim ki memleketiniz gzergah stndedir. Buraya shuletle gelinmek her vakit mmkndr. nallah ileride daha etrafl ve mufassal grmek mmkn olur.

103

ankaya, a.g.e., s. 216.

102

Mustafa Kemalin bu nutkundan ve byk Gazilerinin kendileriyle teklifsizce, arkadaa hasbhllerde bulunmasndan mtehassis olan bir gen ayaa kalkarak dedi ki: Byk Gazimiz, siz btn bir tarihsiniz ve bizler de byle canl bir tarihin karsnda bulunmakla tarihi kimseler olduk. leride bizim bir bu nasibimizi ve sizin byklnz dnen ahfadmz, sizin iin diyecekler ki; o da bizim gibi bir insan m idi, bizim gibi yrr, bizim gibi konuur mu idi, acaba onun gzleri de bizim gibi mi grr, kulaklar bizim gibi mi iitirdi? Mustafa Kemal Paa bunun zerine, szlerini u ekilde devam etmitir: Arkadalarm; Ben zannediyorum ki efrad- umumye-i milletin hibirinden fazla ykseklie malik deilim. Bende fazla teebbs grldiyse bu benden deil, milletin muhassalasndan kan bir teebbstr. Sizler olmasaydnz, sizlerin vicdani temaylatnz bana nokta-i istinat tekil etmemi olsayd; bendeki teebbsatn hibiri olamazd.104 Millete ait meziyetleri yalnz ehasa atfeden zihniyet, eski idarelerin sistem ve usul meselesinden neet ediyordu. Vaktiyle mevcut devlet ve devletlerin mahiyeti teekkl srf bir ahsn menafiini ve arzularn tatmine matuf idi. Ehasn bu arzu ve emellerine hadim olan millet, gsterilen byklklerin erefinden katiyen nasibedar olamaz, ancak hata ve beceriksizlik olursa onlar millete atfolunurdu. Bugn bu hl mevcut deilse, millet kendi bykln olduu gibi cihana gstermise, fazlalk bende deil, ekl-i hazrn mahiyetindedir. Bu ekil mevcut olduka, bu mevkie kacak herkesin yapaca ey bundan baka trl olamaz. Arkadamzn hakkmdaki szleri beni mtehassis etti. Fakat bana kar sylediiniz szlerin asl samimyeti, bana kar gsterdiiniz harekatn asl ciddiyeti, ancak bugnk ekl-i idarenin muhafazasnda gstereceiniz celadetle sabit olacaktr (Hakimiyet-i Millye: 2 Nisan 1923).105 Atatrk, bu konumann ardndan Afyon Trk Oca eref defterine unlar yazmtr:

104 105

Palazolu, Baretmen , s. 130. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 161-163; Kocatrk, Doumundan, s. 331.

103

Afyonkarahisar Trk Oca azasyla bugn merref oldum; Ocakta geen dakikalar birbirimizi anlamak ve dinlemek iin gzel vesileler bahetti. ok memnunum. Bilhassa Karahisar halknn, genliinin, aydnlarnn kymetli duygularn, mill egemenliin korunmasndaki kesin kararllklarn kendi heyecanl dillerinden iitmek benim iin pek ok gnl ferahl ve gvene sebep olmutur. Afyon halk cidden memleketlerine, mill lkye sahiptirler. Karahisar, mevki-i mhiminin icap ettirdii btn inkiaflara mazhar olacaktr. nk burada yanan ocak Trkn en temiz kalbinden feyz alyor.106 Atatrk, Afyonda gerekletirdii ziyaretlerin ardndan Ktahyada ziyaretlerde bulunmu, Ktahya Trk Ocan 24 Mart 1923te ziyaret etmitir. Trk Ocaklarnn faaliyetlerini srdrebilmeleri iin Atatrk, madd ve manev olarak srekli yardmlarda bulunmutur. stanbulun igali srasnda kapatlan stanbul Trk Ocann 1 Haziran 1923te yeniden faaliyetlerine balamas dolaysyla dzenlenen trende Ocak mensubu dnemin nemli aydnlar ve TBMM hkmeti yeleri byk bir coku ierisinde konumalar yapmlardr. Bu trene Atatrk temsilen Refet (Bele) Paa ile birlikte Adnan Advar, Mazhar Mfit (Kansu), Tunal Hilmi Bey katlmtr.107 stanbul Trk Ocann yeniden al iin dzenlenen trene Atatrk de davet edilmitir. Atatrk bu davete o gnk koullar gerei katlamam ancak gnderdii telgrafla Trk Ocakllarn cokusuna ortak olmutur. 5 Mays 1923te stanbul Trk Ocana Atatrkn ektii telgraf u ekildedir:108 Memnuniyetle aldm telgrafnamenizi Meclisin kadnda heyet-i umumyede kraati iin Divan Riyasetine tevdi ettim. stanbul Trk Ocann yeniden kad mnasebetiyle aza-y muhteremenin hakkmda izhar buyurduklar tevecchkar hissiyata teekkr ederim. Sinesinde Trkln saysz ve lmez eserlerini tayan byk ehrin mnevver ve milliyet akyle mtehassis evladna mecma olan Ocakn mill ve bedii inkiafmza pek feyyaz hizmetler ifa edeceine kani bulunuyorum.
106 107

Atilla, a.g.e., s. 58. Tuncer vd., a.g.e., s. 86. 108 Kandemir, a.g.m., s. 4106.

104

Tebrik ve muvaffakiyetler temenni ederim efendim. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Gazi Mustafa Kemal109 Atatrk, zellikle Ankarada Trk Oca binasnn zel trenler, gsteriler, kltrel faaliyetler iin kullanlmasn istemi ve bu amala da Cumhuriyetin ilk yllarnda Ankarada kltrel faaliyetler Ankara Trk Ocanda gerekletirilmitir. 13 Austos 1923te Atatrk, Ankara Trk Ocanda bu faaliyetlerden biri olan stanbul zcilerinin gsterilerini izlemitir.110 Ardndan 14 Austos 1923te Atatrk, Heyet-i lmiye yeleri erefine Ankara Trk Ocanda verilen aya katlm, Ali Sami Yenle spor hakknda nemli bir grme gerekletirmitir. Cumhuriyet dnemi spor politikas hakkndaki bu grmede Milletvekilleri ve btn Heyet-i lmiye yeleri, davetliler, Atatrkn etrafnda toplanmlardr. Atatrk, Ali Sami (Yen)den spor tekilatmz hakknda bilgi vermesini istemitir. Ali Sami Beyin, Avrupallarca sporun en kuvvetli bir propaganda vastas olduunu sylemesi zerine Atatrk: -Biz henz o dereceye gelmedik. Sporda tek ve sarih bir gaye gzetmedik. Sporu ya propaganda iin yapacaz yahut da beden tekamlmz temin iin yapacaz. demitir.111 Bunun zerine Ali Sami Bey, spordaki yksek gayeleri uzun uzadya anlatmtr. Bundan sonra Atatrk, Heyet-i lmiye yeleriyle o gnn gncel konularyla ilgili olarak zellikle eitim konusunda uzun bir grme yapmtr. Bu grmeler srasnda lmiye Heyeti yaptklar toplantnn sonunda belirledikleri yeni Trk Eitim hedeflerini ieren bir program kitapn Atatrke sunmulardr. Grmelerin ardndan Trk Oca Bakan Hamdullah Suphi (Tanrver) Atatrke ve Heyet-i lmiye yelerine bir teekkr konumas yapmtr. Bu konuma u ekildedir: Aziz Arkadalar;

109

Atatrkn Tamim, s. 532; Atatrkn Sylev ve Demeleri Tamim ve Telgraflar V, haz. Sadi Borak, Utkan Kocatrk, Ankara: Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar, 1972, s. 142. 110 Palazolu, Baretmen, s. 139. 111 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 86; Kocatrk, Doumundan , s. 340.

105

Bir iki gn sonra buradan ayrlacaksnz, aramzda mahzun bir boluk brakacanza emin olunuz. Siz buraya bir hareket getirmitiniz. Maarif hakkndaki meseleler hepimizi pek yakndan alakadar ediyordu. Bir ksm mesut kimseler, mzakerelerinizi dorudan doruya takip frsatn buldular. Memlekette imdiye kadar sarfettiimiz bir ok emeklerimiz, hedefimizi tayin etmediimiz birok emeklerimiz, hedefimizi tayin etmediimizden boa gitmitir. Ve bu tuttuumuz yoldan maarif, mstakbel hayat iin mstefid olacaktr. Trk Oca ve Ankara, bu yolda sizi grmekten pek memnundur ve sizleri kendi harimi iinde gryor ve yeni doan Trk milleti ve yeni alan Ocak, sizlerin Trk harsn meydana karmak iin sarf ettiiniz mesaiden dolay Ocak size ok teekkr eder. Siz bir mecinur hamlesi olarak stanbuldan Ankaraya geldiniz. Biz mit ederiz ki hayrhah iler iin gelenlerin birincisi olacaksnz. Bundan sonra sizi misafir olarak deil, buras iin mfid olarak gelmenizi temenni ederim. Hizmetleriniz, ileride takip edilecek mesaiye istikamet ve sarih bir hedef vermitir. Diyemem ki koyduunuz esaslar tamamile tatbik edilecek, aldnz karar batan baa nafiz olacak, belki bunlarn bir ksm yazlar iinde terk edilebilir. Fakat eminim ki mhim bir ksm memleket iin mfid olacaktr. Trk Oca, teesss ettii zamandan beri, millet ve milliyet fikrini nere alt gibi ilim ve sanat etrafnda hrmet uyandrmaa alan bir mrur bir ksm limlerini ve sanatkarlarn kendi harimi iinde toplanm grmekten dolay bugn ne kadar mesuttur. Ben, bu saadet hissiyledir ki imdi Ocamz namna hrmetle ve muhabbetle selamlyorum. Bundan birbuuk sene evvel stanbuldan buraya mtehassslarmzn gelmesini dndmz vakit, ellerimizi ne kadar dolambal yollardan uzatmaa mecburduk. imdi ortada ne kadar manialar varsa zail oldu. Bize stanbuldan bir nur dalgas olarak geliyorsunuz ve dileriz ki bu ilk ziyaretinizin faideli bir balangc olsun. Ve bu, yalnz Ankaraya mnhasr kalmasn. Bu defa sizinle beraber gelemeyen dier limlerimiz, sanatkarlarmz da var. Gelecek sene de onlar bekleyeceiz, yalnz biz beklemeyeceiz, Konya, Sivas ve dier merkezler de sizin nurunuzdan istifade etmek isterler. Oralara da gidiniz. Onlar da gzide limlerimizin feyzini ta yakndan alsnlar. Aziz Arkadalar; Trk Oca, benim lisanmla size hiss-i teekkrlerini sylemitir, emin olabilirsiniz. nk siz, burada yalnz ilmin altnda

106

maarifimizin yarnki mesaisini tanzim etmediniz, ayn zamanda btn maarif tekilatmzn Trk harsn aramas, meydana karmas ve tesbit etmesi iin lazm gelen esasat da kurdunuz. Bu, yalnz Ocak ve Ocakllar iin deil, btn milliyetperverler iin hakiki bir minnet ve kran sebebi olmutur ve hatranz daima takip edecektir. Bunu size temin ederiz, aziz arkadalarmz. Hamdullah Suphi (Tanrver)nin konumasna cevap olarak Mderris smail Hakk (Baltacolu) Beyin konumasndan sonra Atatrk, Kuran- Kerimin tefsiri ve tercmesi meselesine gemi, be buuk saat, ge vakte kadar bu samim sohbet devam etmitir. Atatrk, saat 21.30da Ocaktan ayrlnda Heyet-i lmiyeye hitaben u konumay yaparak heyet yeleri ile vedalamtr: Efendiler; Sizinle merref olmak ve bu itimamz daha devam ettirmek benim iin byk bir saadet tekil ederdi. Gryorsunuz ki vakit ilerlemitir. Sizin kymetli zamanlarnz daha ziyade almak istemem. Sizinle merref olmak, benim iin mucib-i memnuniyet olmutur. nallah yaknda, yakndan temas etmee nail olurum. imdiye kadar askerlik ve siyaset alannda kazanlan zaferin, kltr ve bilim alannda da temin edileceini mit ederim. Allahasmarladk.112 Atatrkn Trk Ocaklarnn almas ve dzenli olarak faaliyetlerini srdrebilmesi iin destek salad Tekirda Trk Ocana gnderdii telgrafta da grlmektedir. Trk Oca yelerine dnemin en nemli sayg ifadesi olan resim gndermesi de ilgi ekicidir. Bu vesileyle 10 Eyll 1923te Atatrk, al nedeniyle sayg ve ballk dileklerini ileterek bir fotoraf isteyen Tekirda Trk Oca Bakanlna baar telgraf ekmitir: Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaseti Tekirda Trk Oca Riyasetine, Ocanzn kad edildiine dair olan mektubunuzu aldm. Hakkmda gsterilen asar- muhabbet ve samimyete teekkr ederim. Arzunuz vechile bir kta fotoraf irsal olunmutur. Millet ve memleket tealisine matuf mesainizde muvaffakiyetinizi dilerim efendim. Ankara, 10.9.1923 6/1312

112

Palazolu, Baretmen, s. 139-142; zakman, a.g.e., s. 197-198.

107

Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Gazi Mustafa Kemal113 Trk Ocaklarna Atatrkn ilgisinin yansra Latife Hanmn da byk bir ilgi gsterdii grlmektedir. Bu yakn ilgiye Ocakllarn da son derece hassasiyetle karlk verdikleri Kars Trk Ocann fahr bakanlna istemelerinden anlalmaktadr. yle ki: 15 Eyll 1923te Karsta Trk Oca kurulmutur. Trk Ocan temsilen murahhaslar arasnda Latife Gazi Mustafa Kemal Hanmefendi de bulunmu ve kurultayn son toplantsnda, Kars Trk Oca murahhas sfatyla bir konuma yapmtr.114Atatrk ve Latife Hanmn Trk Ocaklarnn sosyal faaliyetlerine katldn gsteren bir baka rnek de 21 Eyll 1923te Atatrk ve ei Latife Hanmn Ankara Trk Oca salonunda toplanan Himaye-i Etfal (ocuk Esirgeme Kurumu) Kongresinin aln izlemeleri, 23 Ekim 1923te burada alan resim sergisine katlp baz tablolar satn almalardr.115 1923 yl Kasm aynn ilk haftasnda Trk Ocaklar ubeleri Cumhuriyetin ilann kutlamak iin, Atatrke telgraf ekmilerdir. Bunlardan bazlar yledir: Edirne Trk Oca dare Heyeti, Susurluk Trk Oca Bakan, zmir Trk Oca Murahhas Mesul Behet, Edremit Trk Oca Bakan Muzaffer Sreyya, Mudanya Trk Oca Bakan Ahmet Ziya, Bandrma Trk Oca Bakan Haim, Silifke Trk Oca, stanbul Trk Oca, Akhisar Trk Oca Bakan Dr. emseddin, Tekirda Trk Oca Bakan Nuri, Mersin Trk Oca Bakan Dr. Reit Galip, Kadnhan Trk Oca Bakan hsan, Grdes Trk Oca Bakan Hseyin Ekrem, Salihli Trk Oca Bakan Mehmet Emin. Daha sonra da Cumhuriyeti ve Atatrk kutlamak iin iller adna oluturulan heyetler, bizzat Ankaraya gelerek tebriklerini sunmulardr. Bu kutlama heyetlerinde, Trk Oca adna temsilciler de yer almtr.116 29 Aralk 1923 gn Ankara Trk Oca Riyasetine seilen Hamdullah Suphi Beyin, Ocan madd adan skntda olduunu sylemesi zerine, Mustafa
113

Aydn Oy, Tekirdada Atatrk (Anlar, Belgeler, Fotoraflar), stanbul: Ekin Basmevi, 1965, s. 16;Tuncer vd., a.g.e., s. 101; Kocatrk, Doumundan, s. 341. 114 Tuncer vd., a.g.e., s. 101. 115 Kocatrk, Doumundan, s. 341. 116 Gndz Artan, Mersinde lk Trk Oca, Trk Yurdu, C. 20, S. 158, 1999, s. 40.

108

Kemal, Ocaa bin lira madd yardmda bulunmu, Ocan almalarn srdrebilecei odalar ve salonlarn denmesi de yine Atatrkn tlimatyla Mdafaa-i Millye Vekili Kazm Paann abalaryla salanmtr.117 Atatrk, eiyle birlikte Ege blgesine yapt geziler srasnda blgedeki baz Trk Oca ubelerine ziyaretlerde bulunmutur.118 Atatrk, 4 ubat 1924te Kale Kaps zerindeki Kuadas Trk Ocanda ve Ske Trk Ocanda incelemelerde bulunmu, Skelilerle devrimler hakknda konumalar yapmtr.119 7 ubat 1924te Latife Hanmla beraber zmirde Trk Oca ve iinde bulunan Altay dman Yurdunu ziyaret eden120 Atatrk, eiyle beraber 9 ubat 1924te Skede Trk Ocann (Skede kurulmu olan Fikir ve dman Yurdu 27 Kasm 1923te Trk Ocana katlmtr) al trenine katlmtr.121 Bu ziyaretlerin ardndan 24 Nisan 1924te Atatrk, Trk Ocaklar I. Kurultaynda delegelerden oluan heyeti kabul etmi, Yeni Trk Devletinin kuruluunda en ok Trk Ocaklarna gvendiklerini belirtmitir.122 Atatrk, 1924 ylnda, 29 Austostan 18 Ekime kadar 51 gn sren uzun yeni bir Anadolu gezisi daha yapmtr. Atatrkn en uzun sreli bu yurt gezisi Gazinin Sonbahar Seyahatleri adyla tanmlanm, birok ehre Atatrk, ilk olarak bu gezisi srasnda gitmitir. Gezi esnasnda Atatrkn yannda ei Latife (Uaklgil), Bozok Milletvekili Salih (Bozok), stanbul Milletvekili Hamdullah Suphi (Tanrver), Gaziantep Milletvekili Ali (Kl), Rize Milletvekili Rauf (Benli), Cumhurbakanl Genel Sekreteri Tevfik (Byklolu), Muhafz Birlii Komutan smail Hakk (Teke), Bayaver Rusuhi ve daha birka kii de vardr. Gezi, 29 Austos 1924 gn, zel trenle Ankaradan Afyona hareketle balam ve 30 Austos 1924 gn Byk Zaferin ikinci yldnm dolaysyla Dumlupnarda

117 118

Tuncer vd., a.g.e., s. 106-107. Ycel zkaya-Mehmet Saray, Mustafa Balcolu, Cezmi Eraslan, Mustafa Kemal Atatrkn Hayat, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2003, s. 373-374. 119 Aydn l Yll, Atatrk Aydn linde, 1931, s. 23-26. 120 Kocatrk, Doumundan, s. 348. 121 Karaer, a.g.e., s. 20; Tuncer vd., a.g.e., s. 104. 122 Karaer, a.g.e., s. 21.

109

dzenlenen trende Dumlupnar ehitler Antnn aln da yapan Atatrk, akama doru Bursaya hareket etmitir. Atatrk, nc defa geldii Bursada 31 Austos 1924ten 11 Eyll 1924 tarihine kadar 12 gn kalm ve ekirgede Bursallarn kendisine hediye ettii ve bugn Atatrk Mzesi olan Kkte dinlenmitir.11 Eyll 1924 gn Bursadan Mudanyaya gelen Atatrk ve beraberindekiler, buradan Hamidiye Kruvazr ile stanbul Boazn geerek Karadenize alm, 15 Eyll 1924 sabah Trabzona gelmitir. Atatrk bu gezisi srasnda 19 Eyll 1924 gn Giresun ve Orduda, 20 Eyll 1924 gn de Samsundadr. 24 Eyll 1924 akam karayolu ile Samsundan Amasyaya geen Atatrk, geceyi Amasyada geirdikten sonra ertesi gn 25 Eyllde Tokata, 27 Eyllde Sivasa gelmi, Sivastan Erzincana gemitir. Erzincanda bir gn kalan Atatrk, 30 Eyll 1924 sabah saat 8.00de Erzincandan Erzuruma hareket etmitir. Erzurumdan sonra Kayseri, Yozgat, Krehir yoluyla Ankaraya dnmtr.123 Bu arada 1 Eyll 1924 gn Ankara Trk Oca salonunda stanbul Saray Orkestras Atatrkn huzurunda ilk konserini vermitir.124 Bu gezileri srasnda Atatrk, ziyaret ettii ehirlerde bulunan Trk Oca ubelerine de gitmi, konumalar yaparak ve tavsiyelerde bulunarak halkla btnlemeye devam etmitir. rnein, 19 Eyll 1924 gn Atatrk, Giresunda Jandarma Okulunu ve Askerlik ubesini ziyarete giderken Bilgi Yurdu adndaki genlik kuruluuna uram ve adnn Trk Oca olarak deitirilmesini tavsiye etmitir.125 Burada, genlik adna Necdet Bey, u konumay yapmtr: Cumhuriyet bir taht ise biz genler onun sehpasyz. Biz krlmadktan sonra o, dmeyecektir. Ve zerinde her zaman layk olan oturacaktr. Trk tarihinde artk kimse tufeyli yaayamaz. Sizin byk huzurunuzda btn genler yemin ederiz ki: Vatann aleyhine, Hakimiyet-i Millye ve Cumhuriyetin zararna, herhangi ba kalkarsa, onu koparacaz.
123 124

nder, Atatrk Bildirileri, s. 141-150. Palazolu, Baretmen, s. 169-170; Banolu, a.g.e., s. 76-77. 125 Karaer, a.g.e., s. 20; http://www.ataturk.net/bizimle/yurtgezileri/?sayfa=geziler&yurtid=24, 2005.

110

Bu szler zerine Atatrk de, memleketin genlerinin hissettiklerinden mutlu olduunu ifade eden u szleri sylemitir: Ey gen! Btn memleketin genliine tercman olan kymetdar szlerinden fevkalade memnun oldum Hakikatn ifadesi olan Giresun genliini tebrik ederim. Afyonkarahisar, Dumlupnarda sizin uaklar da vard. Bundan dolay msterih ve memnun olabilirsiniz. Memleket bu szleri syleyen genlikle iftihar edecektir. Bu memleketin genlii, hakkmda pek byk tevecch gsterdi. Bu kadar layk olduumu bilmiyordum. (Layksnz Paa sedalar) Arkadalar! Bu memleketi ve bu milleti asrlardan beri berbat edenler oktan lmtr. Btn genlik buna iman etmelidirler. Bizim kanmz akmadka bunlar bir daha avdet etmeyecektir. Bu szlerinizle btn memleket genliine tercman olmaktasnz. Muharebe meydanlarnda kanlarn aktan ehitlerin ruhlar bu szleri iitmekte ve msterih olmaktadr. Memleketin uurlu ve zinde genlii karsnda hissettiim bahtiyarlk byktr.126 Ayn gn Orduya geen Atatrk, Ordu Genler Kulbnn, Trk Ocana evrilmesini ve Trk Oca etrafnda toplanmalarnn daha faydal olacan belirterek birleme nerisinde bulunmutur.127 Sonbahar gezilerinin devamnda 5 Ekim 1924te Atatrk, Sarkamta Trk Ocanda le yemeini yemi, Hkmet Binasn ve Belediyeyi ziyaret etmi, heyetleri kabulden sonra, akam Latife Hanmla beraber Kurtulu Sava ile ilgili bir piyesi izlemitir. Ertesi gn, 6 Ekim 1924te Atatrk, Latife Hanmla beraber Sarkamtan Karsa gelmi, ehirde srdrd ziyaret ve incelemelerden sonra, Trk Ocanda onuruna dzenlenen halk oyunlarn izlemitir.128 Atatrk, burada geirdii mutlu ve cokulu trenleri 7 Ekim 1924 gn smet nnye ektii telgrafta anlatm, zellikle Trk Ocann kendisine gsterdii ilgiden bahsetmitir:
126

Palazolu, Baretmen, s. 177; Tunaya, Devrim Hareketleri, s. 1-2; Cumhurbakan Gazi, s. 86- 88. 127 Karaer, a.g.e., s. 21. 128 nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 209-210; Kocatrk, Doumundan, s. 361; Palazolu, Baretmen, s. 190-191; ankaya, a.g.e., s. 238; Cumhurbakan Gazi, s. 132.

111

Bavekil smet Paa Hazretlerine, 6/10/340 sabah, trenle Sarkamtan Karsa gittik. Karsta btn halk, kylerden arabalar ile gelen iftiler ve Garnizon Aileleri tarafndan pek samim tezahratta bulunuldu. Kars Vilayeti Kazalar ve Ardahan Vilayeti, davet ve arz- tazimat iin Karsa, husus heyetler gndermilerdi. Btn serhat vilayetlerimizi grmee vaktim msait olmadna pek mteessirim. Karsta Hkmet, Ticaret Odas, Belediye, Halk Frkas, Trk Oca ve Kz Mektebini ziyaret ettim. Suret-i umumyede grdklerimden memnunum. Bilhassa Trk Ocanda kesif bir genlik, pek ziyade hassasiyet gsterdi. Anavatana yeni iltihak etmi olmalarndan ve vaziyet-i hususiyeleri dolays ile Hkmete, bu havaliye fazla alaka gstermek icab etmektedir. Buralarda mdrik, hassas, mteebbis ve mahallin ihtiya ve icabatn takdir ve tatmine muktedir bir idare makinesi tesisine lzum vardr. imdiye kadar Karsta, ekserisi vekil olmak zere on dokuz Vali gelip gemi. Karsta yaptm tedkikata gre, on hane mnhedim olmu ve (85) insan akta kalmtr. Ksmen zedelenmi haneler de vardr. Hkmete tahsis olunan iki bin lirann sarfndan sonra, icab ederse, Erzurum Hareketi arz felaketzedegan Komisyonuna yardm takviye edeceim. Bugn (7/10/340) Sarkamta kalarak, kereste kat ve nakli ve ktalarn hakknda bir daha Kumandanlarla greceim ve yarn 8/10/340 Erzuruma hareket edeceim, efendim. 7/10/340 Ekim 1924te ebinkarahisar Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal129 Trk Ocan ziyaret eden Atatrk, Anadolunun kuzey ehirlerine yapt sonbahar gezilerinin devamnda 11 ebinkarahisarl genlere hitaben unlar sylemitir: Ben, bu ehri ok beendim. Bu sevgimin bir nianesi olarak Karahisar- ark olan ehrin adnn ebinkarahisar olarak tashihini teklif ediyorum. ab bata olmak zere fatihlerin ota kurduu bu topraklarn iinde daha neler varsa ele alnmal ve tarihen olduu kadar iktisaden de bu ehri ileri gtrmek vazifemiz

129

Palazolu, Baretmen, s. 191-192.

112

olmaldr. Srekli yangnlar grmsnz, memleketiniz bir harabeye dnm, fakat esef etmeyin. u tek gzl mtevazi ocanzda derin bir samimiyet, geni ve anlayl bir kltr buldum. Kalknacaksnz, mesut olacaksnz. Trk Ocaklar modern dekolarla llmez. Trkn bu an ocaklar snmez alevlerle ilelebet ttecektir ve bu harabeler bir gn birer mamureler haline gelecektir. demi ve akam da yannda bulunan heyetle Trk Ocanda misafir edilmitir.130 Atatrk, geceyi gnmzde mze olan Tfekizade Mustafa (Ertem) Efendinin evinde geirmitir. Yemek yenilen sofrada hazr bulunan ve Belediye Reisi olan Rza Beye Atatrk: Reis Bey, Trk Oca yledir, Trk Oca byledir der dururuz, Trk Oca nedir diye sorar. Rza Bey cevaben yle der: Gazi Paa olumuz Trk Oca denilen Ocak, muazzam bir mabettir. Onun Ocanda yanan atein alevi ykselir ykselir ondan hasl olan kvlcm dnyay akar. Atatrk, Rza Beyin bu cevabn ok beenir ve tebrik eder.131 Ertesi gn 12 Ekim 1924te Atatrk, ebinkarahisar Trk Oca defterine unlar yazmtr: Trk Oca, Trkn has oca, varlk ve birlik oca, yksek alevlerle ttsn, muhitinde nurlar sasn, yaasn ve yaatsn. cmlelerini yazarak ebinkarahisardan ayrlmtr.132 Bu yurt gezilerinin sonrasnda hkmet tarafndan Trk Ocaklarn kapsayan bir karar alnmtr. 2 Aralk 1924te Bakanlar Kurulunda bata Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal olmak zere 12 vekil tarafndan 1117 numaral kararname ile, Trk Ocaklarnn kamu yararna alt kabul edilmi ve vilayetlere bir tebli gnderilmitir (Ek: 2).133 Atatrk yine 1925 yl balarnda yurt gezilerine devam etmi, geziler srasnda Trk Ocaklarna uram, trenlere katlm, konumalar yapm, eref defterlerine yazlar yazarak yakn ilikilerini srdrmtr.

130

nder, Atatrkn Yurt Gez, s.324; Kocatrk, Doumundan, s. 363; Cumhurbakan Gazi, s. 137-138; Mustafa Balcolu, Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paann ebinkarahisar Ziyaretleri, ebinkarahisar I. Tarih ve Kltr Sempozyumu, 30 Haziran-1 Temmuz 2000, s. 78-79. 131 http://www.sebinkarahisar.com/tarihs.asp?altid=8-5, 2005. 132 ankaya, a.g.e., s. 238. 133 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say:1186, Dosya no: 79-8, Fon: 30..18.1.1., Yer No: 12.58.16.

113

13 Ocak 1925te Atatrk, Latife Hanmla beraber Konyadan hareketle Adanaya gelmi, Belediyeyi, Vilayet Konan, Trk Oca ve Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini ziyaret etmi, akam Drtyola gitmitir.134 Atatrk, 17 Ocak 1925te, akam Adana Trk Ocanda dzenlenen Adanann kurtulu gnne ait Yarm Trkler adl msamereyi izlemi, Ardndan da, 20 Ocak 1925te Tarsus Trk Ocan, 22 Ocak 1925te Mersin Trk Ocan ziyaret etmi ve Mersinin kurtulu bayram erefine dzenlenen msamereleri izlemitir. 135 Daha sonra 28 Ocak 1925te Atatrk, Silifke Trk Ocan ve Sultan Mektebi (Lise)ni ziyaret etmi, Silifke Trk Ocann hatra defterine unlar yazmtr: Silifke Trk Ocaklarn, bu muhit iin kymetli bir feyiz oca olarak grdm. Mensuplarn tebrik ederim. Silifkeye geldiimden ok memnunum. Beni unutmayacanz bilirim. Sizi kalbimden karamam. 136 28.1.1925 Gazi Mustafa Kemal137 Bu arada lkede baz i karklklar bagstermi ve eyh Sait isyanyla gen Cumhuriyet byk bir siyas ve asker mcadeleye girimitir. Devletin bu mcadelesinde de Trk Ocaklar zerlerindeki sorumluluk bilinciyle Atatrke ballklarn bildiren telgraflar ekmilerdir. Bunlardan birisi de 1 Mart 1925te eyh Said syann telin eden ve kendisine ballklarn ifade eden Trabzon Trk Oca Bakandr. Atatrk, bu telgraflara cevaplar yazmtr: Trabzon Trk Oca Reisi Reit Beye Cumhuriyet ve inklabmza vaki olan suikast teebbsat karsndaki vatanperverane hissiyatnza ve hakkmdaki hissiyat ve itimada teekkr ederim, efendim. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal138

134

Kocatrk, Doumundan, s. 369; Palazolu, Baretmen, s. 203; Toros, a.g.e., s. 26. Palazolu, Baretmen, s. 204-205; Tuncer vd., a.g.e., s. 172. 136 nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 280; Kocatrk, Doumundan, s. 370; Karaer, a.g.e., s. 21; ankaya, a.g.e., s. 242; Kocatrk, Atatrkn Hatra, s. 10. 137 Kktrk, a.g.e., s. 169. 138 Atatrkn Tamim , s. 561; Kktrk, a.g.e., s. 125.
135

114

Trk Ocaklarnn 27 Nisan 1925te toplanan kinci Kurultaynda Atatrk, Trk inklabnn temellerinin ocaklara dayand, Trk Oca gibi sosyal ve aktif kurululara ihtiya duyulduuna dair bir konuma yapmtr: Bu gibi itima ocaklar hep Garp memleketlerinde tekasf etmitir. imdi ark, bu boluun cezasn ekmektedir. Trk Cumhuriyetinin inklab, ocaklara istinad etmektedir. arktaki harekat ok mesut bir netice vererek bitmitir. Bu seferki cidal bir mefkure harbi olarak tannacaktr. Trk tarihinde askerlerimiz, ilk defa olarak mefkureleri urunda asil bir maksatla harp etmi bulunuyorlar. Askerlerimiz, ayaklar altnda bir metre irtifanda kar; amur bulunmasna ramen hasmlarna kar koa koa, sevine sevine gidip harp etmilerdir. Bunu mefkure kuvvetine borluyuz. Bu bakmdan ocaklarn feyizli hizmetlerini kranla yadetmek lazmdr. (Vakit: 28.4.1925. s.1).139 Ardndan da 3 Mays 1925te Bakanlar Kurulunda Atatrk ve 12 vekilin imzas ile Trk Ocaklarna yardm edilmesi kararlatrlmtr (Ek: 3).140 Bu arada 17 Mays 1925te toplanan Trk Ocaklar Merkez Heyeti azalar, Latife Gazi Mustafa Kemal Hanmefendinin Trk Ocaklar fahr bakanlna getirilmesine karar vermiler, son derece kibar ifadelerle bunu dile getirmiler, Latife Hanm da duyduu memnuniyete dair bir telgraf ekmitir.141 Atatrkn, modern Trkiyenin oluumu iin amalad gelimeler arasnda milletin uygar, ada kyafetler iinde olmas da yer alyordu ve bunlardan biri de apka idi. 1925 ylnn yaz aylarnda o dneme kadar gitmedii Kastamonuda halka apkay tantacakt. Kastamonu-nebolu, i isyanlara katlmam Kurtulu Savanda Anadoluya gemek isteyen savalar asndan, zellikle silah ve cephane sevkinde ok yararl olmu bir blge idi. Yine Kurtulu Savanda Atatrk destekleyen fetvaya da Kastamonu Mfts Hafz Osman Nuri imza atmt. Ayn belgede toplanan 45 imzann 24n, yine Kastamonulu hocalar oluturuyordu. Oraya hi gitmemi olmasn da kendisi Kastamonuya gitmek iin bir baka neden olarak gsteriyordu. Baka blgelerde, kendisini halkn kalpakl ve fesli
139

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 215; Kandemir, a.g.m., s. 4106; Tuncer vd., a.g.e., s. 156; Kocatrk, Doumundan, s. 373. 140 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 1850, Dosya No: 79-10, Fon Kodu: 30...18.1.1., Yer No: 13.26.4. 141 Trk Ocaklar Belgeseli, s. 44; Tuncer vd., a.g.e., s. 158.

115

de grdn, hi grlmedii Kastamonudaysa ilk nasl grlrse, yle kabullenileceini dnyordu. Atatrk, 23 Austos Pazartesi sabah, yannda Nuri (Conker) ve Fuat (Bulca) Beyler de olmak zere Kastamonuya hareket etmitir.142 Atatrkn 23 Austos 1925te Kalecik Trk Ocan ziyareti esnasnda btn halkn katlmyla hararetli bir karlama yaplm, kurbanlar kesilmi, Halk Frkasndan bir aza Kasabamz ho geldiniz, uur getirdiniz. diye balayan ksa bir konuma yapm, Kaleciklilerin her trl fedakarlklara amade olduklarn belirtmitir. Kalecik Trk Ocanda bir sre dinlenen Atatrk, halkn nne ba ak olarak gelmi, Trk Ocanda halk dahi ilk defa banda herhangi bir kalpak, sark olmakszn Atatrk tarafndan kabul olunmutur.143 Kalecik gezisinden sonra Atatrk, 24 Austos 1925te, Kastamonu Belediyesinde Halk Frkas heyeti, Belediye heyetleri ve Trk Oca temsilcilerini kabul etmi, Kreye hareket etmitir.Kreden sonra stiklal Savanda milliyetilerin malzeme liman olan Karadeniz kysndaki kk nebolu kasabasna gemi144, Pontusu Rumlara kar mcadele etmek zere 1918 yl sonlarnda Genler Mahfeli adyla kurulan, Trk Ocaklarnn kurulmas ile Trk Ocaklarna dahil olan nebolu Trk Oca Atatrkn tarihi konumalarndan birine daha sahne olmutur.145 Atatrkn 28 Austos 1925te nebolu Trk Oca ziyaretinde Ocakl bir gen olan Hukuk Fakltesi rencisi Mustafa Selim (mece), Atatrkn byklklerini ve halkn kran ve minnetini ifade eden nutukta; Ey Sevgili Gazimiz, bizden ne isterseniz isteyiniz, ona hazrz. Eer gsterdiiniz yolda bir lahza tereddt eder ve geri gidersek, milletimizin vebali

Seil Akgn, apka Kanunu, Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Enstits, C. 14, S. 25, 1982, s. 72-74; nder, Atatrkn Yurt Gezi, s. 216. 143 Ahmet Bekir Palazolu, Atatrk nklaplar (Milletin adalamas), Ankara: Trk Hava Kurumu Basmevi, 1999, s. 28; Palazolu, Baretmen, s. 210. 144 Palazolu, Baretmen, s. 211-212; Andrew Mango, Atatrk, ev. Fsun Doruker, stanbul: Sabah Kitaplar, 2000, s. 418-419; Mustafa Eski, Atatrkn Kastamonu Gezisi, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2002, s. 25. 145 mece, a.g.e., s. 41-42; zakman, a.g.e., s. 212.

142

116

zerimize olsun. Siz bizim rneimizsiniz. Reisimizsiniz, kahraman, asil ve alkan milletimizin, kurtarcs ve yol gstericisisiniz. demitir.146 Atatrkn, o gne kadar gavur damgas yiyecei korkusuyla ad sylenmemi apkay halka tantt, halka ksa zamanda gerekletirilmi devrim hareketleriyle ilgili bilgi verdii, bunlarn yaplmamas hlinde, kurtuluun da tehlikeye deceine dair son derece nemli aklamalarda bulunduu apka nutku,147 yledir: Hanm ve Bey arkadalarm: Bana huzur- nezihanenizde sz sylemek frsatn bahettiniz diye ok bahtiyarm. Bunun iin size suret-i mahsusada teekkr ederim. Derakap ilave etmeliyim ki nebolunun muhterem halk beni ok samim kabul etti; hakkmda kalb tezahratta bulundu. Bunun bende tevlit ettii memnuniyet hislerini Belediye dairesinde ve hkmet konanda bilvesile sylemitim. Fakat burada, huzurunuzda bir defa daha bu memnuniyetimi ve samim teekkratm ifade etmek benim iin ok zevkli bir vazifedir. Msaadenizle onu izah edeyim: Arkadalar, ben sevgili memleketimizin hemen her yerini gezdim, grdm. Vatandalarmzn byk kitleleriyle yakndan temas ettim. Btn bu candan temaslarmn bende brakt silinmez hatrat yad ve tezkar ederken, beyan etmeliyim ki bu havalide, ankr ve Kastamonu havalisinde ilk defa olarak seyahat ediyorum. Samim arkadalar, bu havaliyi yakndan grmek benim iin mukaddes bir emel hlinde idi. Bu emel phesiz memleket ve millet vezaifini vukufla ifa nokta-i nazarndan ayn zamanda bir vazife idi. Onun iin vilayet namna Ankaraya gelen heyet-i muhteremenin vukubulan davetine memnuniyetle ve derhl icabet ettim. Bu noktada gzel ve yksek bir tecelliyi ifade etmek, benim iin ok medar- iftihar olacaktr. Mhim bir vazifenin ifasnda benden evvel mteebbis, millet olmutur. Benim u veya bu sebeple tehir ettiim mhim vazifeyi millet bana ihtar etmi ve yaptrmtr. Bunu milletin ruh- mterekindeki ulviyet ve rde parlak bir misal olarak zikretmeliyim.

146

mece, a.g.e., s. 58-60; Eski, a.g.e., s. 30-36; Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, Ankara: Yap Kredi Bankas Yaynlar, 1981, s. 262-263. 147 Akgn, a.g.m., s. 74.

117

Efendiler; bu hitap mnasebetiyle ufak bir noktay tekrar edeyim. Efendiler dediim zaman baka yerde olduu gibi burada da bunun medlulu Hanmefendiler ve Beyefendilerdir. Efendiler! Bu seyahatim ne isabet oldu, vasi ormanlariyle, mteaddit ve mtenevvi madenleriyle Trkiye Cumhuriyetinin en mhim servet menbalarn ihtiva eden bu mntkay yakndan grmek benim iin ne kadar istifadeli oldu. Fakat ok yksek sada ile ifade etmeliyim ki bundan daha ok ve daha kymetli istifade bah olan ey, bu mntka halkyle yakndan temas etmek oldu. Btn mehudatm her nokta-i nazardan beni ok bahtiyar etmitir. ankrda, Kastamonuda Ankaradan neboluya kadar btn bu yz elli kilometrelik gzergahta, bugn burada samim huzurlariyle erefyab olduum muhterem nebolulularda grdm tenevvr, yksek zihniyet ve inkiaf derecesi cidden iftihara ayestedir. Cidden ehemmiyetle zikre ayandr. Gzel kalpli kardeler! Bu bariz hakikatin aksini iddia edenlerin de mevcudiyetini dndke mteellim oluyorum. Bu gibiler millete, milletin istidadna, milletin yksek amaline ne kadar biganedirler. Bu gibiler kendi gafletlerini umum zannetmek gafleti amikasndadrlar. Kendi dar zihniyetlerini vahid-i kyasi tutarak milleti her trl yksek teceddtten mahrum etmee kalkyorlar. Milletin medeniyet ve insanlk yolundaki uzun hatvelerini durdurmak iin adeta rpnyorlar. Fakat o gibiler niin dnmyor ki buna artk imkan kalmamtr. Ey memleketini seven ve memleketi, milleti iin hayatn fedadan ekinmemi bulunan kymetli vatandalar! Hep beraber btn cihana sarih ifade edelim ki bunca inklabatn uurlu kahraman olan bu millet, medeniyet gneinin btn hararetini almtr. phe etmee mahl var mdr ki, bu hararetin fyuzat elbette emrivaki hlinde feyizli olarak fkrmaktadr. Muhterem arkadalar, geri ok ksa zamanda seri ve kesif denilecek kadar siyas, idari, itima inklaplar yaptk. Bu yaptklarmzn srat ve kesafetinden ancak memnuniyetle ve bahtiyarlkla bahsolunabilir. nk bu byle olmasayd, kurtulu ihtimali tehlikeye debilirdi. Emniyet etmek muvafktr ki ve byle yapmak zarureti olduu iindir ki byle yaptk. Artk bugn her eyi anladna kani olduum muhterem vatandalar size sual tarznda baz hitaplarda bulunacam. Hakimiyetine sahip olan bu milletin banda bir dakika bile olsun bir sultan brakmak caiz olabilir miydi? Bunu sizden soruyorum (Asla, katiyen sesleri).

118

Sevgili kardelerim! Fikir ve idrak sahibi olduunu byk hadisat ile ispat etmi olan bu millet, Allahn glgesi, peygamberin vekili olduunu iddia kstahlnda bulunan hlife unvanndaki gafillere, cahillere, riyakarlara vatannda, vicdannda yer verebilir miydi? Bunu sizden soruyorum (haa, katiyen sesleri). Byk millet, cihan aile-i medeniyetinde mevki-i ihtiram sahibi olmaya elyak Trk milleti, evlatlarna verecei terbiyeyi mektep ve medrese namnda birbirinden bsbtn baka iki nev-i messeseye taksim etmee hl katlanabilir miydi? Terbiye ve tedrisatn tevhit etmedike ayn fikirde, ayn zihniyette fertlerden mrekkep bir millet yapmaa imkan aramak, abesle itigal olmaz myd? Efendiler, Trkiye Cumhuriyetini tesis eden Trk halk medendir. Tarihte medendir, hakikatte medendir. Fakat ben sizin z kardeiniz, arkadanz, babanz gibi medenyim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk; fikriyle, zihniyetiyle meden olduunu ispat ve izhar etmek mecburiyetindedir. Medenyim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk aile hayatiyle, yaay tarziyle meden olduunu gstermek mecburiyetindedir. Velhasl medenyim diyen, Trkiyenin, hakikaten meden olan halk bandan aaya vaz haricisiyle dahi meden ve mtekamil insanlar olduunu fiilen gstermee mecburdurlar. Bu son szlerimi vazh ifade etmeliyim ki btn memleket ve cihan ne demek istediimi suhuletle anlasn. Bu izahatm heyet-i aliyenize, heyet-i umumyeye bir sualle tevcih etmek istiyorum, soruyorum: Bizim kyafetimiz mill midir? (Hayr sadalar). Bizim kyafetimiz meden ve beynelmilel midir? (Hayr hayr sadalar). Size itirak ediyorum. Tabirimi mazur grnz. Alt kaval st ihane diye ifade olunabilecek bir kyafet, ne milldir ve ne de beynelmileldir. O hlde kyafetsiz bir millet olur mu arkadalar? Byle tavsif olunmaa raz msnz arkadalar? (Hayr hayr katiyen sesleri). ok kymetli bir cevheri amurla svayarak enzar- leme gstermekte mana var mdr? Ve bu amurun iinde cevher gizlidir; fakat anlyamyorsunuz demek musip midir? Cevheri gsterebilmek iin amuru atmak elzemdir; tabiidir. Cevherin muhafazas iin bir mahfaza yapmak lazmsa onu altndan veya platinden yapmak icab etmez mi? Bu kadar ak hakikat karsnda tereddt caiz midir? Bizi tereddde sevkedenler varsa olarn humk ve belahatine hkmetmekte hla m tereddt edeceiz? Arkadalar, Turan kyafetini aratrp ihya eylemee mahal yoktur. Meden ve beynelmilel kyafet bizim iin ok cevherli,

119

milletimiz iin layk bir kyafettir. Onu iktisa edeceiz. Ayakta iskarpin veya fotin, bacakta pantolon, yelek, gmlek, kravat, yakalk, ceket ve bittabi bunlarn mtemmimi olmak zere bata siper-i emsli serpu, bunu ak sylemek isterim. Bu serpuun ismine apka denir. Redingot gibi, bonjur gibi, smokin gibi, frak gibi.... te apkamz diyenler vardr. Onlara diyeyim ki ok gafilsiniz ve ok cahilsiniz ve onlara sormak isterim: Yunan serpuu olan fesi giymek caiz olur da apkay giymek neden olmaz ve yine onlara, btn millete hatrlatmak isterim ki Bizans papaslarnn ve Yahudi hahamlarnn kisve-i mahsusas olan cppeyi ne vakit, ne iin ve nasl giydiler? Bu nokta-i nazara ait beyanatm bitirmeden evvel birka kelime daha sylemek isterim. Efendiler, itima hayatn mebdei, aile hayatdr. Aile izaha hacet yoktur ki kadn ve erkekten mrekkeptir. Kadnlarmz hakknda erkekler hakknda sz sylediim kadar fazla izahatta bulunmyacam. Bu mevcudiyet-i ulviyeyi bilhassa huzurlarnda msamaha ile geemem. Msaade buyurulursa bir iki kelime syliyeceim ve siz sylemek istediimi suhuletle anlyacaksnz. Esna-y seyahatimde kylerde deil bilhassa kasaba ve ehirlerde kadn arkadalarmzn yzlerini ve gzlerini ok kesif ve itina ile kapatmakta olduklarn grdm. Bilhassa bu scak mevsimde bu tarz kendileri iin mutlaka mucib-i azap ve strap olduunu tahmin ediyorum. Erkek arkadalar bu biraz bizim hodbinliimiz eseridir. ok afif ve dikkatli olduumuzun icabdr. Fakat muhterem arkadalar, kadnlarmz da bizim gibi mdrik ve mtefekkir insanlardr. Onlara mukaddesat- ahlakiyeyi telkin etmek, mill ahlakmz anlatmak ve onlarn diman nur ile, nezahetle techiz etmek esas zerinde bulunduktan sonra fazla hodbinlie lzum kalmaz. Onlar yzlerini cihana gstersinler. Ve gzleriyle cihan dikkatle grebilsinler. Bunda korkulacak bir ey yoktur. Arkadalar, suret-i mtehakkkada telaffuz ediyorum. Korkmaynz, bu gidi zarurdir. Bu zaruret bizi yksek ve mhim bir neticeye isal ediyor. sterseniz bildireyim ki bu kadar yksek ve mhim bir neticeye vusul iin lazm gelirse, baz kurbanlar da verelim. Bunun ehemmiyeti yoktur. Mhim olarak unu ihtar ederim ki bu hlin muhafazasnda taannt ve taassup, hepimizi her an kurban koyun olmak istidadndan kurtaramaz. Hanm ve Bey arkadalarm! Size malumunuz olan bir hakikat ksa bir cmle ile tekrar arzedeceim; beni mazur grnz. Medeniyetin

120

cokun seli karsnda mukavemet beyhudedir ve o, gafil ve itaatsizler hakknda ok biamandr. Dalar delen, semalarda pervaz eden, gze grnmiyen zerrattan yldzlara kadar her eyi gren, tenvir eden, tetkik eden medeniyetin muvacehe-i kudret ve ulviyetinde kurun- vusta-i zihniyetlerle, iptida hurafelerle yrmee alan milletler mahvolmaa veya hi olmazsa esir ve zelil olmaa mahkumdurlar. Hlbuki Trkiye Cumhuriyeti halk mteceddit ve mtekamil bir kitle olarak ilelebet yaamaa karar vermi, esaret zincirlerini
148

ise

tarihte

emsali

namesbuk

kahramanlklara para para etmitir.

Bu tarihi konuma, Trk Ocakl aydn genlerden kr Tekant, sa Tzer, Naim Tl, Cemal Kayaalp, kr Ustaolu ve Maliyeci evket tarafndan kayt altna alnm, Atatrkn Trk Oca Salonunda bu konumay yapt kenin st ksmna imzal fotoraflar aslmtr.149 28 Austos 1925 gecesi Kastamonu Trk Oca tarafndan byk fener alay dzenlenmi; Atatrk, 29 Austos 1925 gn Trk Ocandan Yusuf Ziya Birkan, Cemal ve Muallimler Birlii, Halk Frkas ile Aksz Mdrn, Takprde Belediye Bakan ve yelerini, Belediyede kabul etmitir.150 30 Austos 1925 akam Atatrk, saat 18.00 sularnda Dadaydan Kastamonuya dnmtr. Kadn, erkek ve ocuklardan oluan byk bir kalabalk karlamada hazr bulunmutur. Trk Oca binasnn nne gelince arabasndan inmi ve 200 dolaynda Ocakl tarafndan karlanmtr. Burada bir kahve imi, ksa bir sre dinlenmi ve Ocak heyetinden bina hakknda bilgi almtr. Verilen bilgi zerine Atatrk unlar sylemitir: Btn Ocakl kardeleri bir arada grmek frsatn bana bahettiinizden nai sizlere teekkr ederim. Ocakllar Trk halknn pivas olacaklardr.151

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 218-222; mece, a.g.e., s. 60-66; Palazolu, Atatrk nklaplar (Milletin adalamas), s. 42-48; Kocatrk, Doumundan, s. 377; Niyazi Ahmet Banolu, Yaynlanmam Belgelerle Atatrk: Siyasi ve zel Hayat lkeleri, stanbul: Gzen Yaynlar, 1981, s. 256-261; Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: TTK, 1984, s. 267-268; Ayta, a.g.e., s. 93-94, 143; nan, a.g.e., s. 259-260; Palazolu, Baretmen, s. 213; ankaya, a.g.e., s. 145-146; Herbert Melzig, Atatrkn Balca Nutuklar (1920-1938), stanbul: lk Matbaas, 1942, s. 86-91; zkaya vd., a.g.e., s. 440; Kinross, a.g.e., s. 483-484. 149 mece, a.g.e., s. 66. 150 Palazolu, Baretmen, s. 214; ankaya, a.g.e., s. 246. 151 mece, a.g.e., s. 79; Eski, a.g.e., s. 49.

148

121

Kastamonu Trk Ocan ziyaretinden sonra Atatrk, Halk Frkas merkezine gelmitir.152 Atatrk, Kastamonudaki ziyaretlerinden yaklak 1 ay sonra Bursa ve evre illere bir yurt gezisi daha dzenlemi ve buralarda da Trk Ocaklarna urayarak eitli temaslarda bulunmutur. 23 Eyll 1925te Atatrk, Bursa Trk Ocan ziyaret etmi, ksaca apka konusuna deindikten sonra, deiimi en iyi anlayan yerin Ocaklar olduunu syleyerek bir konuma yapmtr. Gzel bir serpu olan apkadan pek az bir zamanda derviler, mrit ve hocalar da memnun kalacaklardr! Zeki insanlar, uygar olmayan bir klk altnda kiisel ve bilimsel kymetlerini kaybetmektedir. Bu sebeple erefli yerlerini korumak iin uygar kla brnmek lazmdr. Bamzda ayr bir alametle kendimizi cihan- medeniyetten ayr addetmiiz. Bugn apkay giydik. Bundan birok ecnebiler memnun olmulardr. nk onlar balarndaki apka ile bizden fazla birok imtiyaza malik olmulardr. Atatrk, bir hanmn sorusuna da u karl vermitir: Hanmlar da erkekler gibi apka giymelidirler. Baka trl hareket etmemize imkan yoktur. te size bir misal: Bu bala meden bir hanm Avrupaya gidip insan iine kamaz. Ocak Bakannn sylevine de u karlkta bulunmutur: Milletin hayatn daima hassas ve yksek bir hlde bulundurmak, zihinlerdeki eski paslar atmak iin en kuvvetli istinatgah ocaklardr. Ben de byle bir ocakta bulunduumdan dolay ok memnunum. Tarz- mesainizde muvaffakiyetinizi de grdm. Tebrik ve teekkr ederim. (Vakit: 23 Eyll 1925, s.1).153 Atatrk, 28 Eyll 1925te Bursada kkn nnde Trk Oca temsilcileri adna Dr. Nazifi erifin konumas zerine apka nklab konusunda izlenilen yolun doru olduunu belirten bir konuma yapmtr: Muhterem arkadalar!
152

zkaya vd., a.g.e., s. 441; Kocatrk, Doumundan, s. 378; Palazolu, Baretmen, s. 215. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 229. Kocatrk, Doumundan, s. 380, Ayta, a.g.e., s. 89; ankaya, a.g.e., s. 249.
153

122

Sizi yekpare bir vicdan hlinde, bir kalb hlinde karmda gryorum. Bu kalbe bir hazz- vicdanla temas ediyorum. Bu temas bana ok yksek saadetler bahediyor. Arkadalar, ben tedenberi muhterem Bursallarn bu yksek kabiliyette olduuna ok kaniydim. Fakat maatteessf be ahmak bu kitlenin nne kmak, bu zeka ve kabiliyeti rtmek istediler. Hlbuki hakikatin rtlmek imkan olmad bugnk tezahratnzla mtecellidir. Cmlenize tercman olarak beyefendi biraderimizin syledii szlerden ok mtehassis ve minnettarm. Bu samimiyete takdim-i teekkrat eylerim. Bu ok cokun hissiyata, hl-i galeyanda bulunan tezahrata layk olduu vechile mukabelede gryorsunuz ki fart- heyecannza manidir. Yalnz szlerime daha birka kelime ilave edeyim. Arkadalar! Bir zamanlar bu milletin bana fes giydirebilmek iin eyhlislamlar tebdil olundu. Fetvalar karld. ayan- mahmedettir ki bugn milletimiz byle hissiz, bimana, bimantk vastalarn hi birine arz- iftikar etmiyor. Bu gibi delaletlere ihtiya gstermiyor. Bizim delaletimiz ise milletimizden aldmz ilhamdan baka bir ey deildir ve olamaz.154 Muhterem Bursallar samimiyetle, katiyetle ifade etmek isterim ki hep beraber takip ettiimiz yol dorudur. Bu yol bizi saadete isal edecektir. Tereddte mahl yoktur. Takip ettiimiz yolun cidden musip olduu yine sizin hl ve annzdan ve ali harekatnzdan bellidir. Mteessirsiniz. Arkadalar, takip ettiiniz yol demek iimizden hangi birimizin izdii herhangi hat deildir. Btn efkarn muhassalasnn izdii ehrah demektir. Onun iin dorudur, musiptir. Arkadalar, memleketimizin her yerinde ayn hissiyat mtecellidir. Fakat bu hissiyatn fiilen izhar bugn ilk defa Bursada oluyor. Bunu yapan sizlere ve heyet-i tertibiyeye kemal-i samimiyetle takdim-i tebrikat ve teekkr eylerim. (Hakimiyet-i Millye: 30 Eyll 1925).155 Buradan sonra 10 Ekim 1925te Atatrk, Balkesir Trk Ocan ziyaret etmi156 ve ocan hatra defterine unlar yazmtr:

154 155

ankaya, a.g.e., s. 249. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 230; Kocatrk, Doumundan, s. 380; Palazolu, Baretmen, s. 221; Soyak, a.g.e., s. 272-273. 156 Palazolu, Baretmen, s. 224; ankaya, a.g.e., s. 250.

123

Millete yzyln uygarlnn bugnk ve yarnki gereklerini iyi alamaya Balkesir Trk Ocann verimli bir kaynak, baarl bir kurum olmasn temenni ederim.157 Ayn gn Atatrk, Balkesirden Akhisara gelmi, Trk Ocan ziyaret etmi, Ocak Bakan emsettin Bey tarafndan yaplan karlama konumas zerine daima daha ileriyi hedeflemek ve almak gerektiini vurgulayarak apka nklabnn nemine deinen u konumay yapmtr: nklabn temellerini her gn derinletirmek, takviye etmek lazmdr. Muhterem ahli, birbirimizi aldatmyalm. Meden cihan ok ilerdedir. Buna yetimek, o daire-i medeniyete dhil olmak mecburiyetindeyiz. Btn safsatalar bertaraf etmek lazmdr. apka giyelim mi, giymeyelim mi gibi szler manaszdr. apka da giyeceiz, garbn her trl asar- medenyesini de alacaz. Efendiler, meden olmyan insanlar meden olanlarn ayaklar altnda kalmaa maruzdurlar. Belediye Bakan Emin Beyin konumasna cevap olarak: Muhterem arkadalar, bu defa vuku bulan davetinizle bendenizi bundan evvel mazhar kldnz eref ve saadete tekrar kavudurduunuzdan teekkr ederim. ok mtehasss oldum. Sylediklerinizde bana kar ok ltufkar szler var. Ne yolda mukabele edeceimi bilemem. Yalnz urasn bilhassa kaydetmek isterim ki, gsterilen yol benim gsterdiim yol deildir. Gidilmesi zarur olan yoldur, malumu ilam kabilindedir. Ve malumualinizdir ki byk, kutsi hedefler vasl olunamyacak hedeflerdir. Binaenaleyh herhangi bir hedefe muvasalatla kanaat etmiyeceiz. Daima daha ilerisine varmak iin sarf- mesai edeceiz.158 Bu konumasnn ardndan da Halk Frkasnn uygulad politikalar eletirenlere cevap vermitir: Muhterem arkadalar, bu sakf altndaki szler beni mesut ve bahtiyar etmitir. Muhterem arkadalarmla alicenab rfekamn vuku bulan beyanat ahsm taltiften ibarettir. Bir millet, bir heyet-i itimaye, bir ferdin gayret ve mesaisiyle bir hatve bile atamaz. Riyasetini tamakla iftihar ettiim Cumhuriyet Halk Frkas, dier memleketlerde olduu gibi alelade sokak politikas yapan bir frka deildir. Hrmetle
157 158

Kocatrk, Doumundan, s. 381. Mango, a.g.e., s. 423; Palazolu, Baretmen, s. 224-225; ankaya, a.g.e., s. 250.

124

tekrar edeceim ki Halk Frkas Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti gibi btn milleti tenvir ve btn millete delalet vazifesiyle mkelleftir. Frkamza adi politikaclk atfedenler nankr insanlardr. Memleket mtesanit bir vahdete muhtatr. Alelade politikaclkla milleti paralamak hiyanettir. Frkamz temiz yryleriyle nezih maksadn her gn yeni vesaitle dnyaya tantacaktr. Bundan ok memnun ve bahtiyarm. Akhisar Trk Oca Bakan Dr. emsettin Bey, Atatrke hitaben: Sen yalnz bir ahs deil btn bir milletsin, senin ahsn, frkan btn milletin ahs ve frkasdr. Yaa varol. demitir. Bunun zerine Atatrk de u szleri sylemitir : Gen arkadamzn sylediklerine yalnz bir ey ilave edeceim. Halk Frkasnn kadrosu btn efrad- millettir. Bu hakikati dnemiyenler henz dimalarn dndrmee altrmyan bedbahtlardr. (Hakimiyet-i Millye: 12 Ekim 1925).159 Bu ziyaretlerin ve gelimelerin ardndan Atatrk, 10 Ekim 1925te Manisaya gelmi, oradan 11 Ekim 1925te zmire gemi, zmir Trk Ocan ziyaret ederek Ocakta Trk kadnlarnn gelimesi ve ilerlemesi hakknda ocak mensuplar ve katlan konuklarla sohbet etmitir.160 zmir Trk Ocan ziyaretinden sonra 12 Ekim 1925te Atatrk, Kemalpaa Trk Ocana161 gitmi, Ocak bakannn konumas zerine Kemalpaa ile ilgili ansn anlatarak bir konuma yapmtr: Muhterem kaza ahlisinin hissiyatn tercme eden bu szlerden ok memnunum. Arkadalar, btn hayatmda sevinle geirdiim bir gece vardr. O gece, ordumuzun zmire girdii gnn burada geirdiim gecesidir. O vakit buradan geerken bu muhterem halkn grd zulm ve tecavze ramen resm mi koyunlarndan kararak beni tandklarn ve otomobilime atlarak kucakladklarn unutmam. Bugn o hatray yayorum, bahtiyarm!162

159

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 234-235; Tuncer vd., a.g.e., s. 162; Kocatrk, Doumundan, s. 381. 160 Palazolu, Baretmen, s. 225-226. 161 Kocatrk, Doumundan, s. 382. 162 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 239; ankaya, a.g.e., s. 251.

125

Buradan da Atatrk, 12 Ekim 1925te Bornova Trk Ocanda onuruna dzenlenen trene katlmtr. Ertesi gn 13 Ekim 1925te yannda Bavekil smet Paa, Byk Millet Meclisi Bakan Kazm Paa, Ordu Mfettii Fahrettin Paa, Rize Mebusu Fuad, Ktahya Mebusu Nurettin, Bakatip Tevfik ve Seryaver Resuhi ile zmir Trk Ocan ziyaret etmi, baz heyetleri kabulden sonra Musiki Yurdu genlerinin verdii konseri izlemi, tarih Altay Spor Kulbnn Kordonboyundaki Trk Oca binas iinde bulunan lokalini ziyaret etmi, faaliyetlerinden dolay tebrik etmitir. Atatrk, 16 Ekim 1925te Kasaba Trk Ocan ziyaret etmi, Uakta Belediye binas nnde Trk Oca ve dier derneklerin temsilcileri kendisine tantlmtr.163 Ardndan 17 Ekim 1925te Uak ve Afyon Trk Ocaklarn ziyaret etmitir.164 18 Ekim 1925te Konyaya gelen Atatrk, Vilayeti, Belediyeyi, Trk Ocan ve retmenler Birliini ziyaret etmi165; 19 Ekim 1925te Konya Trk Ocann almalarndan memnuniyetini dile getiren bir konuma yapmtr: Ocakl Arkadalar! Bir dakika misafiriniz olmaktan, verimli ve parlak alnlarnzda ok byk mitler grmekten duyduum zevk ve mutluluk byktr! Grdm ki ocanzn yan, parlay deimitir. Ocakn alevi ok ykselmitir. Bu alevin Trk afakn ne kadar nurlandrmakta olduunu dnerek bahtiyar olabiliriz. Mesainizi, azim ve ciddiyetinizi mtezayit grmekle memnun olurum. Sizi tebrik ederim arkadalar.166 Atatrk, 21 Ekim 1925te Afyonkarahisarda Belediye Salonunda Trk Oca temsilcisi smail Kemal (Akar) Beyin sylevine cevap olarak Afyonkarahisarn Kurtulu Savandaki nemi ve buradaki hatralarna dair bir konuma yapmtr: Efendiler; Afyonkarahisarn muhterem ahlisi tarafndan hakkmda izhar olunan samim hissiyat, yaplan bu cokun tezahrata kar arz- minnet ve kran eylerim.
ankaya, a.g.e., s. 253; Palazolu, Baretmen, s. 226-233; Kocatrk, Doumundan, s. 382. 164 Tuncer vd., a.g.e., s. 163. 165 nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 249; Kocatrk, Doumundan, s. 384; Palazolu, Baretmen, s. 235. 166 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 246; nder, Atatrk Konyada, s. 57; Kocatrk, Doumundan, s. 384; ankaya, a.g.e., s. 253.
163

126

Halkn hissiyatn tercme eden gen arkadamzn szlerinden ok mtehassis oldum. Bilhassa kendilerine bir noktadan dolay teekkr edeceim. O da, bana vazifemin henz bitmemi olduunu ihtar etmeleridir. Vazifemin bitmediini, deruhte ettiim mesuliyetin yksek ve etin olduunu mdrikim. Arkadalar, bu vazife bitmeyecektir. Ben toprak olduktan sonra dahi devam edecektir. Ben seve seve, sevine sevine btn mevcudiyetimi bu kuts vazifeye hasredeceim ve onun yksek mesuliyetini deruhte etmekle mesut olacam. Vazifeme muvaffakiyetle devam edebileceim. nk byk milletimizin kalb ve vicdannda, bana kar sarslmaz bir emniyet ve itimat tamakta olduunu gryorum. Bu benim iin byk kuvvettir, byk salahiyettir. Efendiler, bu binann sakf altnda ne mesut, ne tatl hatralarm ihya ediyorum. Bir gece ben u odada, Fevzi Paa bu odada smet Paa da bu odada yatyorduk. Erkan- Harbiyemiz u odada alyordu. Dman ordusunu tamamen sarsmak ve imha etmek karar u odada kt. Afyonkarahisar, son byk zaferin kilidi oldu. Esas oldu. Afyonkarahisar, tarihi mcadelemizde unutulmaz bir parlak sahifeye maliktir. Burada; burann aziz halkiyle beraber bulunmaktan duyduum zevk ve saadet byktr. Bana bu saadeti baheden sizlere muhabbet ve teekkr. (Hakimiyet-i Millye: 22 Ekim 1925)167 Bu arada Ekim 1925 tarihli Trk Yurdunda, Atatrkn 23 Eylldeki Bursa Trk Ocan ziyaretine yer verilmi ve unlar yazlmtr: Bursa: 27 (A.A)- Reis-i Cumhur Hazretleri Bursa Trk Ocan ziyaretleri esnasnda Reisin daima ocaklarn kendilerinden ayrlmayacan ve Gazinin yrd yolda yolcu olduklarn ifade eden nutkuna mukabil Reis-i Cumhur Hazretleri: Milletin hayatn daima hassas ve yksek bulundurmak ve zihinlerindeki eski paslar atmak iin en kuvvetli istinatgah Ocaklardr. Ben de byle bir Ocakta bulunduumdan dolay ok memnunum. Tarz- mesainizde muvaffakiyetinizi grdm. Tebrik ve teekkr ederim buyurmulardr.168

167

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 247; Kocatrk, Doumundan, s. 385; ankaya, a.g.e., s. 254; Atilla, a.g.e., s. 57-58. 168 Tuncer vd., a.g.e., s. 154.

127

Bu gelimeler srasnda Trk Ocaklar nc Kurultay 25 Nisan 1926 Pazar gn toplanm; Mustafa Kemal Paa, Kurultaya katlan delegeleri Meclis Bakanl odasnda kabul etmitir. Ardndan da 26 Nisan 1926da Atatrk, Ankarada Trk Ocaklar delegelerine Trk Ocaklar ve tadklar misyona ynelik bir deme yaynlanmtr: Biz dorudan doruya milliyetperveriz ve Trk milliyetisiyiz; Cumhuriyetimizin dayana Trk topluluudur. Bu topluluun efrad ne kadar Trk harsiyle mebu olursa o toplulua istinat eden cumhuriyet de kuvvetli olur. Trk Ocaklar teesssleri tarihinden itibaren ok yksek hizmetler ifa etmilerdir. Bu mesaide devam ediniz ve avdetinizde benim tarafmdan arkadalarnza selamlar syleyiniz ( Vakit: 27 Nisan 1926, s. 2).169 Cumhurbakan Atatrkten sonra da 27 Nisan 1926 tarihinde Babakan smet Paa, 1926 ylnda toplanan Trk Ocaklar Kurultayna katlan delegeleri kabul etmi ve bu kabulde Ocaklar mill heyecann menba olmal, mill cereyanlarda ok hassas bulunmaldr 170 diyerek eski bir Trk Ocakl olarak byk bir manev destek vermitir. Atatrk, bu defa da gneydeki kentlere bir yurt gezisine km ve Trk Ocaklarna ziyaretlerde bulunmutur ki bunlardan ilki 14 Mays 1926da Silifkeden Mersine geliidir. Atatrk burada Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini, Belediyeyi, Vilayeti ve Trk Ocan ziyaret etmitir.171 16 Mays 1926da Atatrk, Mersinden Adanaya gelmi; Vilayeti, Belediyeyi, Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini, Trk Ocan ziyaret etmi; ocak hakknda Bakan Fahri Beyden bilgilendirilmeyi talep etmi; bu arada yine yurdun zira durumu ile ilgili konulara deinmitir.172 Atatrk, gney gezilerinden sonra yurdun bat kesimindeki ehirleri kapsayan bir geziye balamtr. 14 Haziran 1926da Atatrk, Balkesirde Cumhuriyet Halk Partisini, retmenler Birliini, Belediyeyi, Trk Ocan ziyaretten sonra, akam Belediyede onuruna verilen baloda bulunmu; 16 Haziran
169

Atatrkn Sylev ve Demeleri III, s. 118; stel, a.g.e., s. 191; Kocatrk, Doumundan, s. 389; Kocatrk, Atatrk ve, s. 453; Palazolu, Baretmen, s. 246; ankaya, a.g.e., s. 256. 170 Tuncer vd., a.g.e., s. 178. 171 Kocatrk, Doumundan, s. 390. 172 Palazolu, Baretmen, s. 248; Toros, a.g.e., s. 31.

128

1926da,

Manisaya gelmi; Trk Oca heyetini kabul etmi; le yemeini

Vilayette yedikten sonra naat Malzemesi Fabrikas sergisini, Belediyeyi ve Cumhuriyet Halk Partisini ziyaret etmitir. 18 Haziran 1926da da zmirde Bornova Ziraat Mektebini ve Trk Ocan ziyaret etmitir.173 Bu arada zmirdeki suikast teebbsne Trk Oca da dier kurumlar gibi (CHF, Darlfnun) tepki gstermitir. Bunun zerine Atatrk, bir bildiri yaynlayarak protesto eylemlerine katlan kurumlara teekkr etmitir. Atatrkn, zmirdeki suikast teebbsne dair 22 Haziran 1926da yaynlad bildiri yledir: Menfur suikast telin maksadyla CHF Tekilat, Darlfnun, belediyeler ve Trk Ocaklar marifetiyle yurdun her tarafnda hararetli ve cokun mitingler dzenlendiine dair birbiri ard sra haberler almaktaym. ahsmdan ziyade ulusun mevcudiyeti aleyhine ynelik olduu anlalan gizli siyas tertipler karsnda btn ulusun duyduu, pek vakur ve asil bir surette gsterdii yce hisler beni pek byk teselli etmektedir. Bu tezahrler inklap mefkurelerimizi btn ulus efradnca korunduuna en parlak ve kuvvetli bir delil tekil etmektedir. Bu itibarla, istikbal iin ulusun saadet ve refah namna hissetmekte olduum emniyet ve itimad ulusun nnde aklamakla byk bir sevin ve gurur duymaktaym. Bu tezahrler esnasnda muhterem ve yce ulusumuz tarafndan ahsm hakknda gsterilen samim ve kalb muhabbet eserinden dolay kran borcumu ak olarak ifaya msaharet eylerim.174 Atatrk, ald destek telgraflarna bu anlaml bildiri ile teekkrlerini beyan etmitir. Dier yandan Atatrk, Trk Oca Ankara ubesinin 19 Mart 1927de yllk toplants nedeniyle kendisine gnderilen sayg telgrafna karlk bir teekkr mektubu gndermitir.175 Ardndan da 23 Nisan 1927de Ankarada Trk Ocaklar Kurultay toplanm, 28 Nisan 1927 Perembe gn Kurultayda seilen bir heyet, Atatrke Ocakllarn sayg ve ballklarn sunmutur. Atatrk, Byk Millet Meclisindeki bu kablde, Kurultayn almalar hakknda heyet yeleri ile grm; ald
173 174

Kocatrk, Doumundan, s. 393. ankaya, a.g.e., s. 259-260. 175 Kocatrk, Doumundan, s. 399.

129

bilgiden memnun olduunu syleyerek teekkr etmi176 ve din ve mill laik eitim ierikli bir konuma yapmtr: Arkadalar!.. Trk Ocaklarnn balca itigal mevzularndan biri, inklaplarmzdr; bu, u ekilde prensiplendirilmitir: Terbiye ya mill olur, ya din olur. Biz, dini terbiyeyi aileye braktk. Mill terbiyeyi de devlete aldk. Mekteplerimizde ve btn kltr messeselerimizde mill terbiye esas kabul edilmitir. Tuttuumuz yol budur: ocuk din terbiyesini ailesinden alacaktr. Bu arada, lahiyat Fakltesi gibi, dini terbiyeyi takviye edecek messeseler de kurmak zereyiz. Fakat, bu zaman meselesidir.177 Ankarada 29 Ekim 1927de Cumhuriyetin 4. yldnm nedeniyle byk geit treni dzenlenmitir. Atatrk de bu trene katlm, akam da Trk Ocaklar tarafndan tertiplenen baloda Cumhuriyet bayramnn cokun kutlamalarn onurlandrmtr.178 Trk Ocaklar dier inklaplarda olduu gibi Harf nklabnn yaplmasnda zerine den sorumluluu son derece zenle yerine getirmitir. Bu nedenle Harf devrimi gnlerinde Atatrk, 14 Eyll 1928de stanbuldan balatt yurt gezisinde, deniz yoluyla Sinopa, 16 Eyllde Samsuna gelmi, buradan Amasya, Sivas, Kayseri yoluyla 21 Eyll 1928 gn Ankaraya dnmtr.179 Buralarda urad Trk Oca ubelerinden bu inklap konusunda youn ilgi grmtur. rnein: 22 Austos 1928de Ereli Trk Ocann Harf nklab mnasebetiyle Atatrke gnderdii sayg telgraf yledir: stanbulda Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine Harflerimiz hakknda Komisyonun neredecei kitab sabrszlkla bekliyoruz. u layemut eserinizi de pek hararetli ve derin bir alaka ile karladk. nklabmzn her trl tekamln hahile kabul ile gsterdiiniz nuru saadet bilen Ocamzn ezeli nihayetsiz tazimatlarn arz eyleriz, efendimiz hazretleri. Ereli Trk Oca Reisi180

176 177

Kocatrk, Atatrk ve, s. 465. Ahmet Bekir Palazolu, Atatrk nklaplar(Devletin Laiklemesi), s. 490; Tanyu, a.g.e., s. 145; Palazolu, Baretmen, s. 264. 178 Kocatrk, Doumundan, s. 407. 179 nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 239. 180 Palazolu, Baretmen, s. 292.

130

Bunun zerine Atatrk, Harfleri ile- cevab bir telgraf eker:

Ereli Trk Ocann telgrafna -yeni Trk

Trkiye Cumhuriyeti Riyaseti Kalem-i Mahsus Mdriyeti Dolmabahe, 27 Austos 1928 Ereli Trk Ocana Cevaptr. Teekkr ve muvaffakiyet. Gazi Mustafa Kemal181 Harf nklabnn vatandaa anlatlmas srecinde Atatrk yurt gezisinde bulunuyordu. 20 Eyll 1928de Yerky tren istasyonunda Krehir ve Yozgat Trk Oca yeleriyle grp istasyonda yeni harflerle Trk Ocan ycelten u szleri yazdrmtr: Trk Ocaklar, milleti tenvir iin ok kymetli bir frsata malik bulunuyorlar.182 Atatrk, Ankarada yaplmakta olan Trk Oca Merkez Binasnda 24 Kasm 1929da incelemelerde bulunmu183, Trk Oca merkez binasnn btn dairelerini gezmi ve ilgililerden bilgi almtr. Hamdullah Suphi Beye noksanlarn tamamlanarak binann halkn hizmetine almas, ktphanenin yalnz Trkiyata ait eserlerle donatlmas gerektiini bildiren Atatrk, Trk Oca salonuna konulmak zere, byk bir yal boya resmini hediye etmitir.184 Bu incelemelerinin ardndan da 5 ubat 1930da Atatrk, yeni alan Ankara Trk Ocaklar Merkez Binasn ziyaret etmitir.185 Bu arada Anadoluda yapt ziyaret srasnda 6-7 Mart 1930da Antalya Trk Ocandaki bir toplantya katlan Atatrk, genlerle yurt sorunlar hakknda grmtr.186 Ardndan 12 Mart 1930da Atatrk, Dinar Trk Ocan ziyaret edip Afyona hareket etmitir.187

181

Palazolu, Atatrk nklaplar(Milletin adalamas)..., s. 286-287; Palazolu, Baretmen, s. 302. 182 Palazolu, Baretmen, s. 319. 183 zakman, a.g.e., s. 226; ankaya, a.g.e., s. 275. 184 Trk Ocaklar Belgeseli, s. 75; Tuncer vd., a.g.e., s. 304; Kocatrk, Doumundan, s. 423. http://www.kulturturizm.gov.tr/gsanatlar/rhmuze.asp?belgeno=2706, 2005. 185 Palazolu, Baretmen, s. 641. 186 ankaya, a.g.e., s. 277. 187 Palazolu, Baretmen, s. 645; Tuncer vd., a.g.e., s. 325.

131

Atatrk, 3 Nisan 1930da Ankarada Trk Ocaklar Merkezinde Afetinan Hanma Kadnlarn ntihap Haklarna Dair bir konferans verdirerek Trk Ocaklarnn Ankaradaki salonlarn yine nemli bir kltrel faaliyet iin semitir. Kendisi ve entelektel bir grup bu semineri ilgiyle izlemitir. Benzer bir semineri 1 yl sonra da Afetinana verdirecektir.188 Bylece Atatrk, kadnlarn siyasal haklarn kazanmalar iin kamuoyunun dikkatlerini ekmi, bu hususta nclk etmitir. Ankarada yine bu salonlarda Atatrkn arzusuyla Trk tiyatrosunun Muhsin Erturul ynetiminde Nisan 1930da dzenlenen gsterileri bata Atatrk olmak zere byk bir kitlenin olaanst ilgisine yol am, Atatrk unlar sylemitir: -Efendiler!..Hepiniz mebus olabilirsiniz!..Vekil olabilirsiniz!..Hatta Reisicumhur olabilirsiniz!..Fakat sanatkar olamazsnz!.. Hayatlarn byk bir sanata vakfeden bu ocuklar sevelim!..189 23 Nisan ocuk Bayram dolaysyla bir haftalna stanbul Trk Oca Bakan olan renci Necdet, gnn ansna u telgraf gndermitir: Sevgili Reisicumhur Gazi Hazretlerine Bugn ocuklarn bayram olmak mnasebeti ile sevgili Reisicumhurumuza stanbul ocuklarnn nihayetsiz kran ve minnetlerini arz ederim, efendim. stanbul Trk Ocann Bir Haftalk Reisi Necdet190 Yine bu gnlerde 27 Nisan 1930da Atatrk, 23 Nisan 1930da Ankarada Trk Ocaklar Merkez Heyetinin yeni binasnda almaya balayan Trk Ocaklarnn VI. Kurultaynda bilimsel tartmalar byk bir ilgiyle izlemitir.191 Ardn da 28 Nisan 1930 Pazartesi gn Trk Ocaklar Kurultaynn drdnc toplantsnda Atatrkn direktifleriyle Trk tarih ve medeniyetini ilm bir surette incelemek ve aratrmakla grevli bir Trk Tarihi Tetkik Heyetinin kurulmas kabul edilmitir.192 Kurultaya Aksaray delegesi olarak katlan Musiki Muallim Mektebi retmeni Afetinan o gnleri yle anlatmaktadr:
188

Afetinan, Atatrkten Mektuplar, s. 11; Kocatrk, Atatrk ve, s. 500; Kocatrk, Doumundan, s. 426; A., Afetinan, Mustafa Kemal Atatrkten Yazdklarm, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1971. s. 25; A., Afetinan, Atatrkten Hatralar, Ankara: TTK, 1950, s. 139. 189 Palazolu, Baretmen, s. 646-647. 190 Palazolu, Baretmen, s. 647. 191 Kocatrk, Doumundan, s. 427; Kocatrk, Atatrk ve, s. 500. 192 Azmi Ssl, Atatrk ve Tarih, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 146-147; Afetinan, Atatrk Hakknda , s. 193; Afetinan, Atatrkten Mektuplar, s. 13;

132

Bir gn toplantdan knca Orman iftliinde, Marmara Kkne gittim. Gazi de orada idi. Elimde Trk Ocaklarna ait kitaplar ve katlar vard. Gazi, Kurultayda ne yapldn sordu: Sen bir faaliyet gstermeyecek misin? deyince, dncemi u suretle akladm: Trk Ocaklarnda, kadn yelerin daha ziyade oalmas ve faaliyeti iin teebbste bulunmak ve kadn haklar meselesini, bu muhitte yaymak istediimi syledim. Gazi, bu fikrime msbet veya menfi bir cevap vermeden nce, benden Trk Ocaklarnn yasasn istedi. kinci ve nc maddeleri bana da gstererek bunlardan ne anladm ve Trk Ocanda bunun tahakkuku iin ne yapmak icap ettiini sordu. Yasann esas ksmndaki iki maddeyi not ettim: Madde 2: Trk Ocann maksad, mill uurun kuvvetlenmesi, meden ve shh tekaml ve mill iktisadn inkiafdr. Madde 3: Cumhuriyet, milliyet, muasr medeniyet ve halklk mefkurelerini takip eden Trk Oca bu mefkureleri tahakkuk ettirmekte olan Cumhuriyet Halk Frkas ile Devlet siyasetinde beraberdir. Trk Oca, bu mefkureleri neir ve telkin iin ilim, hars ve itimaiyat sahasnda mcadele ve mcahede eder. Gazi: Bunlar tahlil edecek ve tatbikatn Kurultaydan isteyeceksin. dedi. Fiilen tedris hayatna baladmn ilk senesi idi. Tarih derslerinde muayyen baslm bir kitaptan okutmuyordum. Her ders iin yeni yeni kitaplar okuyarak onlardan kan notlar Hakimiyet-i Millye (Ulus) matbaasnda bastryor ve derse o baslm notlar gtryordum. Gazi, bu notlarn bana bu mesele iin esas olabileceini izah etmee balad. Zamann azl ve Kurultayn bitmek zere olduunu, hatrlatarak, Hibir ey sylememeyi tercih ederim: demem zerine, Gazinin kesin emri ile karlatm: Bu mesele zerinde alacak ve Trk tarihinden bahsedeceksin. dedi. Vereceim nutkun esaslarn kaleme aldktan sonra Kurultayda bulunan baz kimseleri o akam Gazi, ankaya Kkne davet etti. Eski kkn yemek salonu Kurultayn bir komisyonu hline gelmiti. Nutkumu okudum. Dinleyenler mtalaalarn bildirdiler, tasvip ettiler. Benden sonra ayn konuda sz syleyecek olan Prof. Sadri Maksudi ve Dr. Reit Galip Beyler vazife aldlar. Teklif edilecek takrir de hazrlanmt.

133

28 Nisan 1930da Kurultayn drdnc ve son toplantsnda sz aldm ve nutkumu okudum. Yasann ikinci ve nc maddelerini yle izah ediyordum: Trk Ocann maksad: mill uurun kuvvetlenmesi, benim, hata etmiyorsam, bundan anladm udur: Trkn, Trkln ne olduunu anlamak ve bu anlay kuvvetlendirmee almaktr. Bence bu gayenin aydnlatlmas iin en nurlu gne Trkn meneini, medeniyetini, azametini tantan tarihtir. Bunu bili ve cihana bildiritir. Dnden gafil olan bir insan bugnn bilmez ve yarna intikal eyleyemez. Asln bilmeyen bir mevcudiyet, iinde yaad cihana yeniden kendini tantacak hayat eserleri gsterinceye kadar mehul varlk hlinde kalmaa mahkumdur. Tarih hocal yaptm iin hissediyorum ki Trk Milletinin yksek tarihi hakkndaki bilgi noksandr. Bize, hepimize gemiin mekteplerinde bu hususta retilmi eyler hem noksandr, hem de yanltr. Yazk ki bu yanl yol, bugne kadar nmzdeki nesli yetitiren bilgi ocaklarnda da takip olunmutur. Gemiten miras kalan bu sisli yolu aydnlatmak Trk Milletini, Trk ocuklarn yeni bir nurlu tarih yolundan yrterek, atinin parlak ufuklarna erimek mhimdir. lim ve Sanat Heyetinin raporunda bu maksad temine matuf nc ve altnc maddelerindeki dn teekkre ayandr. Ancak, yksek Kurultayn buna daha ok ehemmiyet vermesi muvafk olur. Bunun iin Prof. Sadri Maksudi Beyin dnk teklifine itirak ederim. Hakikaten Trk tarihini bilmek ve bildirmek iin Kurultayca, mahsus surette radikal tedbirler bulunmasn ve tesbit edilmesini teklif ederim. nc maddede, Trk Ocann, Cumhuriyet, milliyet, muasr medeniyet ve halklk mefkurelerini takip ettii yazldr. Ayn maddede Trk Oca bu mefkureleri neir ve telkin iin ilim, hars ve itimayat sahasnda mcadele ve mcahede eder. szleri de vardr. Bu maksadn temini iin Trkn doru tarihini bilmek arttr. Bu bilgiden uzak kalndka kime ve ne esasa dayanarak mcadele edilebilir ki? unu da arzetmeliyim ki maddede yazl olan Muasr medeniyeti anlayabilmek, kavrayabilmek; kadim medeniyeti dnya yznde, btn beeriyette, ilk medeniyetleri doru tanyabilmekle mmkndr. Nutkun ikinci ksmnn zeti ise

134

udur: Beeriyetin en yksek ve ilk meden kavmi, vatan Altaylar ve Orta Asya olan Trklerdir. Trk medeniyettir. Trk tarihtir.193 Bizim milletimiz derin bir maziye maliktir. Bu dnce bizi elbette alt, yedi yz yllk Osmanl Trklnden, Seluklu Trklerine ve ondan evvel bu devirlerin her birine msavi olan byk Trk devletlerine kavuturur. Trk ocuu ecdadn tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr. Eer bir millet bykse kendini tanmakla daha byk olur.194 eklindeki szleriyle tarihimizi bilmenin ne denli nem tadna iaret eden Atatrk, Trk tarihinin iyi incelenmesi ve iyi bilinmesi iin gereken her eyin yaplmas zerinde durmutur. Ayn gnk toplantda, Yasa encmeninden gelen bir raporla yasaya 84. madde olarak eklenen metin udur: Merkez Heyeti, Trk tarih ve medeniyetini ilm bir surette tetkik ve tetebbu eylemek vazifesiyle mkellef olmak zere bir Trk Tarih Heyeti tekil eder.195 29 Mart 1931e dek Trk Ocaklarna bal olarak sekiz toplant yapan Trk Ocaklarnn Trk Tarih Heyeti almalar Atatrkn de yakn ilgisi ile aralksz devam etmitir. Trk Ocaklarnn kapatlmas zerine 15 Nisan 1931de bamsz olarak kurulan ve Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti adn alan bu kurumun bakan Tevfik Byklolu, ikinci Bakan Yusuf Akuradr.196 Atatrk, 29 Ekim 1930da Ankara Trk Ocanda Cumhuriyetin ilan yldnm balosunda Amerikal Associated Press muhabiri Miss Ringe deme vermitir. lerici, aklc atlmlar ve ada medeniyeti benimsetici davranlar, ilim ve teknii gelitirme abalar yannda kendine, z varlna, mill kltrne dn ve mill benliini tany hakknda syledii szler ok dikkat ekicidir: Trkiye bir maymun deildir. Hibir milleti taklid etmeyecektir. Trkiye ne Amerikanlaacak, ne batlaacaktr. O sadece zleecektir. diyerek Atatrk, Mill benlik, mill uur, mill tarih ve ksaca mill kltr benimseyii itenlikle hatrlatm oluyor. Bu szler onun 1921 ylndaki szleriyle ayn yaknlktadr: Biz Trkz, tam manasyla Trkz..
193

Afetinan, Atatrk Hakknda, s. 197; Afetinan, Atatrkten Hatralar., s. 140-143; Palazolu, Baretmen, s. 648-649. 194 Orhan Seyfi Ycetrk, Atatrkn Kiisel zellikleri ve eitli Ynleri, Milli Kltr, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, S. 53, Mays 1986, s. 30. 195 Afetinan, Atatrk Hakknda, s. 198. 196 Afetinan, Atatrkten Mektuplar, s. 13; Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, stanbul: Der Yaynlar, 2001, s. 372.

135

te o kadar. Bize iyi Mslman olmak kafidir. Asya iin ve Avrupa iin bizim kanunumuz ayndr. Dostlara sahip bulunmak; istiklal-i tammz muhafaza etmek, her eyi Trk cephesinde mtalaa etmek. (1921)197 Ankara Trk Ocanda 30 Ekim 1930da tertiplenen Cumhuriyet balosunda Atatrk, misafir Yunan gazetecilerinin ricas zerine iki lke arasndaki dostluu gelitirici u demeci vermitir: Yunan gazetecilerini burada grmekle bahtiyarm. Matbuat hkmetlerin siyaseti zerinde vasi mikyasta icra-y tesir eden byk bir kuvvettir. Atinada Balkan Konferansna giden Trk murahhaslar avdetlerinde Yunan ahlisi ve matbuat tarafndan ne kadar hararetli bir istikbale mazhar olduklarn bana sylediler. Memleketinize avdet ettiiniz zaman burada grdnz Trk milletinin hissiyat ve Trk milleti tarafndan Yunan murahhaslarna yaplan hsn-i kabul ve hsn-i istikbal hakkndaki intibalarnz yazmanz rica ederim. ki millet arasnda vasi bir teriki mesai sahas vardr. Ben ahsen bu iki millet arasnda terik-i mesaiye tamamen taraftarm. Nasl ki siz de bizzat buna ahit oldunuz. Trk milleti de ayn arzu ve telakkiye itirak etmektedir.198 Atatrk, bu defa Karadeniz blgesinde bir yurt gezisine km, bu ziyaretlerinde de baz Trk Oca ubelerine gitmitir. 24 Kasm 1930da Samsundan arambaya gemi; Hkmet Konan, Belediyeyi, Cumhuriyet Halk Frkasn, Trk Ocan ziyaret etmi; frkada azalarla ve Trk Ocanda genlerle konumalarda bulunduktan sonra Trk Oca hatra defterine unlar yazmtr: aramba Trk Ocanda tandm genlik iftihara layktr.199 Ardndan da 26 Kasm 1930da Atatrk, Samsunda Vilayeti, Belediyeyi ve Liseyi200, Samsun Trk Ocan ziyaret ederek genlerle konumu ve Ocan aza adedi ve faaliyetleri hakknda bilgi almtr. Ocakta byk bir kalabalk tekil eden kadn ve erkek Samsun mnevverleri Atatrke gzel bir konser dinletmiler ve
197 198

Tanyu, a.g.e., s. 181. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 129; Kocatrk, Doumundan, s. 433; ankaya, a.g.e., s. 281. 199 Cumhuriyet Gazetesi, 25 Terin-i Sani, 1930, Say: 2354, s. 1; nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 305; Tuncer vd., a.g.e., s. 335; Kocatrk, Doumundan, s. 435; Kktrk, a.g.e., s. 171-172; Palazolu, Baretmens. 659-660; ankaya, a.g.e., s. 283; Kocatrk, Atatrkn Hatra, s. 12. 200 Tuncer vd., a.g.e., s. 335; ankaya, a.g.e., s. 283.

136

iir okumulardr. Gazi, Ocakta grdklerinden ve iittiklerinden memnun olmu, Ocaktan ayrlrken unlar sylemitir: Milletin kymetli ve sekin genleriyle konumak benim iin saadettir. Bu saadeti uzatmak isterdim; fakat vapuru bekletmemek lazm. ok memnun oldum.201 Daha sonra 27 Kasm 1930da Trabzon Trk Ocan ziyaret eden Atatrk akam, onuruna verilen partiye katlmtr.202 Bundan sonra Atatrk, 18 Aralk 1930da stanbulda Belediye, Cumhuriyet Halk Partisi ve Trk Ocan ziyaret etmi; Trk Oca konferans salonunda genlere Trk Ocaklarndan olan memnuniyetini dile getiren demokrasi ierikli bir konuma yapmtr: Son seyahatimde ziyaret ettiim btn ocaklarda beni ok memnun eden bir faaliyete, canlla ahit oldum. Bilhassa Trk ocaklarnn bulunduklar merkezlerde faydal bir takm hizmetlerle halk zerinde ok msait bir tesir braktklarna ahit oldum. imdi burada grdm gibi, milletin birok gzide mnevverleri Trk ocaklarnda toplanmtr. Sizi byle etrafmda grdm bu anda, son seyahatimin dier hatralarn da zihnimde uyandrarak ve Trk ocaklarn faaliyetinden duyduum derin memnuniyeti ifade etmekle ok mtehassisim. Siz milliyeti zmre, halk ile konutuunuz vakit yksek sesle sylemeyi unutmaynz. Yksek ses, imann ifadesi olduu vakit, tesir yapmaktan hli kalmaz. Yolunda altmz byk mefkureyi halkn kalbinde bir fikir hlinden bir his hline geirmelisiniz. Demokrasinin ne olduunu halka anlatmak bilhassa sizin vazifenizdir. Bir takm kelimeler vardr ki, sk sk telaffuz edildii hlde, hatta mnevverlerimiz arasnda, onu tamamiyle anlayan ok deildir. Halklmzn ne olduunu, esaslarn neden ibaret bulunduunu halklarn halka kar ne gibi vazifeler deruhte etmek mecburiyetinde kalacaklarn madde madde izah etmek lazmdr. Cumhuriyeti, etmeyiniz.
201 202

onun

icabatn

yksek

sesle

anlatnz.

Cumhuriyet

prensiplerini sevdiriniz. Bunu kalplere yerletirmek iin hibir frsat ihmal

Cumhuriyet Gazetesi, 27 Terin-i Sani, 1930, Say: 2356, s. 3; Kocatrk, Doumundan, s. 435. ankaya, a.g.e., s. 283.

137

Ayrlmadan evvel bir defa daha tekrar ediyorum: Sizin gibi bir takm ihtisas ubelerine mensup gzide mnevverlerimizi karmda grmekten ziyadesiyle memnunum. Size kalbimde bu hisle, memnuniyetle veda ediyorum. (Hakimiyet-i Millye: 20 Aralk 1930)203 stanbuldan Krklareline geen Atatrk, 21 Aralk 1930da Krklareli Trk Ocanda204 Trk Ocaklarnn fikr misyonu ve Trk kltr hakknda konumutur: Cumhuriyetin ilk yllarnda Krklarelinde doktor olan Nazif Karaamn ifade ve grlerinde Atatrkn Krklareli Trk Ocanda bulunduu anlar u ekildedir: Trk Ocana gelen ana yollar, halk tarafndan hnca hn doldurulmutu. Ocaa otomobili ile gelen Mustafa Kemal, yol boyunca, kendilerine sevgi gsterisinde bulunan halk selamlad. Trk Ocana geldikleri zaman kendilerini bine yakn insann beklediini grdler. Kadn erkek bir arada Trk Ocann ats altnda Gaziyi dinlemek iin sabrszlk gsteriyorlard. Gaziyi kapda Vali Mustafa Arif Bey, Belediye Bakan evket dl, Trk Oca Bakan Kara Hafzn Mehmet, Ynetim Kurulunda Ragp zer, Necmettin, Av. Alaeddin, Av. Kemal, Baytar Sreyya, Di Doktoru Hlit ve eraftan insanlar karlad. Bu arada Reid Altay, Haim Peksz, Gazeteci Ali Rza Dursunkaya, retmen Kazm Konuralp, Yakup Grel ve daha bakalar gze arpyordu. Mustafa Kemal karlayclarn ellerini skt ve ieriye girdi, yneticilerin yanna deil de halkn arasna girip oturdu. Mustafa Kemalin Trk Ocan ziyareti sralarnda Genler Birlii Kulb, Trk Ocana iltihak karar almt.205 O zamanlar Genler Birlii Bakan eraftan Karahafzn Mehmet idi. Bu srada Trk Ocann yaz ilerini eski milletvekillerinden Fikret Filiz ynetiyordu. Bu birleme Trk Ocana g katm, sevin vesilesi olmu, Mustafa Kemale birlik ve beraberlik mesaj vermitir. Bylece Krklarelililer ulusal gnlerde ve olaylarda beraberlii salayacak sebepleri yaratmada byk beceri sahibi olduklarn bu olayla bir kez daha kantlamlardr.
Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 290-291; Kocatrk, Doumundan , s. 437; Tuncer, a.g.e., s. 108-109; Karaer, a.g.e., s. 22; ankaya, a.g.e., s. 284. 204 Tuncer vd., a.g.e., s. 336; ankaya, a.g.e., s. 285. 205 Karaam, a.g.e., s. 70.
203

138

Mustafa Kemal bu toplantda, zellikle Trk Ocaklarnn fikri misyonu zerinde durdu. Bu misyonun yeni Trk toplumunun ulusal siyaset snrlar iinde yeni fikirler ve grlerle donatmak olduunu syledi. Ocakllara birok konular zerinde sorular yneltti. Bu sorularn karlklarn Trk Tarihi asndan yine kendileri yantladlar. Bu konuda Mustafa Kemal yle konutu: Osmanl siyaseti asrlarca pek yksek ve parlak yaamakla beraber yine de paralanmaktan kendini kurtaramad. mparatorluun bu sukutu karsnda pek yalnz ve mustarip kalan Trk ulusu, kendisini kurtarabilmek iin Osmanl siyasetine tamamen zt bir siyaset takip etti. Bu siyaset bir mill siyaset idi. Trk Ocaklar bu ulusal siyaseti anlamak, halk kitlelerini bu siyaset etrafnda bilinlendirmek iin kurulmulardr. Grevlerini de baar ile yapmlardr. Trkln temiz kaynaklarn ortaya karmlardr. Kendilerine den grevleri hakkyla yerine getirmilerdir. Mustafa Kemalin Krklareli Trk Ocanda Trk Ocaklarnn grevlerini Hakkyla yerine getirdiklerini sylemesinin altnda Trk Ocaklarnn Serbest Cumhuriyet Frkasnn katld yerel seimlerde yer yer siyasetin iinde grnmeleri eklinde aklanabilir. Baz ocakllar seimlerde yer yer siyasetin iinde grnmlerdir. Baz ocakllar ise Halk Frkas karsnda yer almlardr. Trk Ocaklarnn politize olmas Mustafa Kemali bu konuda cidd biimde dnmeye, yeni araylara sevketmitir. Krklareli Trk Ocanda yapt konumalarda bunun ipularn vermitir. Bu giriten sonra Mustafa Kemal hazr bulunanlara Hars kelimesi ve kavramnn ne anlama geldiini sordu. Gazeteci Ali Rza Dursunkaya, Osmanl Bankas Mdr Asm Bey sz alp, hars kavramn aklamaya altlar ise de Mustafa Kemale inandrc bir ey syleyemediler. Gazi tatmin olmamt. Tekrar sz kendisi ald ve Ocakllara u konumay yapt: Biraz nce, ocaklarn siyas ve mill birer kurulu olduklarn sylemitim. Bu, dorudur. Trk Ocaklar bir kltr etrafnda teekkl etmitir. Kltr, bir zihniyetin eseridir. Bundan dolay Trk Ocaklar, lksn gerekletirmek iin ilim kltr ve sosyoloji alannda almak ve savamak zorundadr.

139

Baz Ocakllarn ve bunlardan Ali Rza Dursunkaya ile banka mdr Asm Beyin hars kelimesini mill benlik, mill lk kelimeleri ile ifade ettiklerine deinen Mustafa Kemal: Benim Kltrden anladm, bir devleti meydana getiren hukuki kurulular ile Devletin Temel Felsefesini kapsayan zihniyet ve buna dayal almalarn toplamdr. Devleti meydana getiren toplumu dnn. Bir devlette ka trl hayat (faaliyet) tasavvur ediyorsunuz? Devlet hayat, fikri hayat, ekonomik hayat, yani ticari-zirai hayat deil mi? Her millet, devlet hayatnda, fikir ve ekonomik hayatta bir eyler yapar, bir eyler yaratr. te bu hayatn toplamndan meydana gelen deerlere, kltr ya da hars denir. Bizim devlet hayatmzda, bilindii gibi Osmanl siyaseti, gayri mtecanis unsurlardan ve maddelerden meydana gelmiti. Bunlardan bir hlita yapmak mmkn olmad iin Osmanl siyaseti yerine yeni bir siyaset kt. O siyaset, mill siyaset, Trklk siyaseti idi. Bu siyaseti ilan edip yaygn hle getirmekle beraber, fikri, itima ve ekonomik hayat da ilerletmek gereklidir. Bu ekil hayattaki gelime dereceleri birletii zaman, ortaya o milletin kltr kar. Kltr ile uygarl birbirinden ayrmak doru deildir dedi. Bilindii zere, her milletin kendine zg bir karakteri vardr. Kltr bu zellik ve karakterle ifade edilir. Bence de en ilmi olan kltr ile medeniyeti bir arada yrtmektir.206 O zaman Ocaklarn hars olarak ifade edecekleri vazifenin nitelii kendinden ortaya kacaktr. Sonra fikr ve ekonomik faaliyetlerin ve bunlarn sonularna deinen Mustafa Kemal, Bunlar, ulusun kltrdr. Bilimsel olan da budur. Ocakllarn kltrden anlamalar gereken ey, insan ve toplumu canl tutan faaliyettir. diye eklemi ve bu bilimsel konuma ve aklamalarn daha anlalr klmak , toplantda bulunan eitli anlay ve dzeydeki kiilere anlatabilmek iin yle bir rnek vererek konumasna devam etmitir: Bizans ykan, stanbulu alan Trkler, Bizansllara gre uygarlklar stn olan Trkler bu ii baarmlardr. demi baka kavram ve szcklere de
206

Tanyu, a.g.e., s. 193-194; Kocatrk, Doumundan, s. 437; Krklareli l Yll, stanbul: 1968, s. 193; Karaam, a.g.e., s. 74.

140

gndermeler yapmaya zen gstermi ve uluslara stnlk salayann kltr olduunu srarla belirtmitir. Sonra sz Turan kelimesi ve kavramna getirmi bundan ne anladklarn sormulardr. Ulusal siyaset asndan Turan aklam konumasn gen cumhuriyetin izledii i ve d siyasete getirmi ve bunun elerini yle ifade etmitir: Trk ulusu hayal peinde komaktan bkm usanmtr. Artk aklc ve gereki bir politika izlemek zorundayz. Temel prensip budur. Ulusal snrlar iersinde Trk zekasn ilemek, Trkn uygarlk yaratmak kabiliyetini gelitirmek, madd ve manevi kaynaklar iletmek, gelitirmek Cumhuriyetin temel politikasdr. Trk Ocaklar, Trk tarihinin kutsalln, Trk milletinin asaletini, dnyaya ilk tarihi kurann kendi soylar olduunu anlatmay baardklar gn vazifelerini yapm olacaklardr. Trklerden, lim, dahi, dnr yetimez iddialar, gerek ile taban tabana zttr. Gereklerle tutarl deildir. nk batya ilk uygarl gtren Trklerdir.207 Banka mdr Asm Beyin Ocakta i bana gelenlerin yeterli derecede almadklarn sylemesi zerine Mustafa Kemal: nsanlarda kusur olur. Kusurlarmz sylemek iyidir, yararldr. Gemite yaplm ok kusur ve noksanlar olmutur. yle olmasayd, zor durumlara dmezdik. Biz gerektii oranda az kusurlu olmaya ve ok gayretli olmaya ve fedakar olmaya almalyz. Trk Ocaklarnn bulunduklar yerde, ulusa milliyet, bilimsel fikirler ve dier konularda gerekli bilgileri vermeye altklarn memnuniyetle grdm. ve son olarak da: Krklarelinde halkn ok hassas ve millet ve memleket ilerinde ok alakal ve heyecanl olduunu grdm. Faaliyetlerinizi de iittim. Burada geirdiim iki gn zarfnda edindiim hislerle, unutulmaz hatralarla sizden ayrlyorum. diyerek konumasn tamamlamtr. Ardndan da 21 Aralk 1930da Atatrk, Krklareli Trk Oca hatra defterine unlar yazmtr: Krklareli Trk Ocanda ok kymetli arkadalarla geirdiim zamann hatrasn lmez hislerle saklayacam.208
207

Karaam, a.g.e., s. 79; Krklareli l Yll, stanbul: 1968, s. 193-194. Krklareli l Yll, s. 194; Karaam, a.g.e., s. 80; Kocatrk, Doumundan, s. 438; ankaya, a.g.e., s. 285.
208

141

Buradan 25 Aralk 1930da Edirneye gemi ve Edirne Trk Ocan ziyaret etmi, genlerle ve Trk Oca Bakan Mehmet Edip (Aaoullar) ile ocan almalar hakknda grmtr. Atatrk, Edirne halknn ve genliinin gsterdikleri iten duygu ve gsterilerden ok duygulandn, ocan deerli yeleri ile bir arada bulunmaktan byk kvan duyduunu sylemi, gsterdikleri iten sevgi gsterileri nedeniyle Edirnelilere teekkr etmitir. 209 Atatrk, 5 Ocak 1931de, Bursa Trk Ocanda Darlfunun Emini Muammer Rait ve Mderris Yusuf Ziya Beylerle bir grme yapm; onlar araclyla Ocak genliine ve arkadalara selam syleyin diyerek duyduu gveni ve sevgiyi dile getirmi; Bursa Trk Ocan ziyaretinde, ocakllarla sohbet etmitir.210 Bu grmelerden sonra Hamdullah Suphi ile Atatrk arasnda Ocakllarn ortam ve koullardan memnuniyetsizliine dair bir grme yaplarak Trk Ocaklarnn varl ilk defa sorgulanmaya balanmtr.211 Ankarada 19 Ocak 1931de Atatrk, smet ve Kazm (zalp) Paalarla beraber akam, Ankara Trk Oca salonunda Fransz tiyatro sanatlarnn temsilini izlemitir.212 27/28 Ocak 1931 Sal/aramba gnlerinde Atatrk, gece saat 21.15de zmirde Gazi Konandan Cumhuriyet Halk Frkas Vilayet Kongresinin Trk Ocandaki toplantsna katlm; Kongrede Bergama, Kemalpaa, Tire, Bayndr le Kongrelerine ait raporlar grlm; gece saat bir buua kadar Kongreyi ilgi ile takip etmi ve bu mnasebetle daha ok frka ile ilgili bir de konuma yapmtr. Cumhuriyet Gazetesinin Mkemmel Eserler Zamana Muhtatr, Gazinin Vaadi, Halk Aldatp Havale Sevketmemelidir, Gaye Millete Eser Vermektir, Trkler, Ekseriyete Mrebbilik Etmi Bir Millettir, almaa Borluyuz ve Bu Borca Sadkz eklinde balklarla verdii konuma tamamen CHF kongresi ile ilgilidir, Trk Ocaklar binas ev sahiplii yapmtr.

209

Latif Baman - Oral Onur, Atatrkn Yaamnda Edirne, stanbul: Gnlk Ticaret Gazetesi Tesisleri,1982, s. 74-75. 210 zkaya vd., a.g.e., s. 394; nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 99; Tuncer vd., a.g.e., s. 359; Kocatrk, Doumundan, s. 439; Palazolu, Baretmen, s. 678; ankaya, a.g.e., s. 286. 211 Baydar, a.g.e., s. 75. 212 Kocatrk, Doumundan, s. 440.

142

Burada okunan raporlar ve sylenen szleri fevkalade alaka ile dinledim. Fevkalade istifadeli buldum. Grlyor ki halkn her trl dertlerini dnen ve tedbirler aryan kymetli azaya malikiz. Her eyden bahsettiniz. Ziraatten, sanattan, ticaretten, maariften bahsettiniz. ktisadiyatn btn ubeleri hakknda ok gzel mlahazalar samim buldum. Ve btn bunlar halkn efkar ve hissiyatna yakndan alakadar olan, ona layk olduu ehemmiyeti atfeden Hkmet-i Cumhuriye tarafndan tamamile nazar- itibara alnacak ve icabatna tamam ile tevessl olunacaktr. phesiz hkmetin istinad ettii frkamzn, mdrleri de bunlarn tahakkuku iin her trl takibat ve teebbsatta bulunacaklardr213 Ardndan 2 ubat 1931de Atatrk, zmir Trk Ocan ziyaretinde, erefine verilen ay partisine katlmtr.214 Atatrk, 3 ubat 1931de Aydna gelmi; Trk Ocanda Ocak ynetim kurullarnn almalaryla ilgilenmi; Cumhuriyet ilke ve erdemleriyle devrimlerinin topluma ulatrlma yntemleri zerinde dncelerini ilgililerden sorup, sonra da kendi grlerini aklam;215 Cumhuriyet Halk Frkasyla ocaklarn beraber almas gerektiini vurgulamtr. Trk Ocaklar, Cumhuriyet Halk Partisinin hars ubesidir. Frka, millete mrebbilik yapacak; ilim, iktisat, siyaset ve gzel sanatlar gibi btn hars sahlarnda vatandalar yetitirmek iin pivalk edecektir. Ocakllar, Cumhuriyet Halk Partisinin programn vatandalara izah etmekle asl grevlerini yapm, lklerine en byk hizmeti yerine getirmi olurlar. Yasanzn nc maddesinde bu cihet sarahaten ifade edilmitir. Bu yol zerinde milleti hemahenk olarak beraber yrtmekten ibarettir. (Hakimiyet-i Millye: 5 ubat 1931)216 Bundan sonra Atatrk, 4 ubat 1931de Nazilli Trk Ocan ziyaret ederek Cumhuriyet Halk Frkas heyetleri yansra ifti, tccar, retmen ve

213

Cumhuriyet Gazetesi, 29 Ocak 1931, Say: 2419, s. 1-3; Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 292298; Palazolu, Baretmen,s. 682. 214 ankaya, a.g.e., s. 288. 215 Aydn l Yll, s. 23-29, s. 26. 216 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 300; nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 59; Kocatrk, Doumundan, s. 441; Tuncer, a.g.e., s. 361; Palazolu, Baretmen,s. 685; ankaya, a.g.e., s. 289.

143

memurlar kabul ederek memleket ileri hakknda konumu; istasyon ve civarn dolduran halk da Atatrk heyecanla izlemilerdir.217 Daha sonra 7 ubat 1931de Atatrk, Balkesire gelmi; ehirdeki ziyaret ve incelemeleri tamamladktan sonra Trk Ocanda gericilik olaylar hakknda, Cumhuriyet Halk Frkasnn prensipleri zerine yryen ocaklarn fikr, siyas ve iktisad hayatta nasl almalar yapmalar gerektii hususlarnda konumutur. Ocakllardan birisi Balkesirde tarikatleri temsil etmi kimselerin bir takm cahiller olduunu, tekkeler kapandktan sonra bunlarn da izi kalmadn, mnevver ve akl banda hibir ferdin bunlarn arkasndan gitmediini sylemitir. Bunun zerine Atatrk de u konumay yapmtr: Halkn saflndan faydalanarak milletin maneviyatna saldran kimselerle onlarn ardndan gidenler, elbetteki birtakm cahillerden ibarettir. Bunlar, Trk milleti iin yzkaras oluturacak vaziyetlerin meydana gelmesinde daima etken olmulardr. Milletimizin nnde alan kurtulu ufuklarnda aralksz yol almasna mani olmaya alanlar, hep bu messeseler (tekkeler) ve bu messeselerin mensuplar olmutur. Millete anlatmaldr ki, bunlarn millet bnyesine yaptklar tahribat hissetmek lazmdr. Bu gibilerin mevcudiyetini msamaha ile karlayanlar, Menemende Kubilayn ba kesilirken kaytszca seyretmeye tahamml ve hatta alklamaya cesaret edenlerle birdir.218 Bu konumasndan sonra da akam, asker mahfelde Balkesir muallimleri namna bir heyeti kabul etmi; heyet, muallimlerin hrmet ve sayglarn Atatrke arzetmi; Atatrk de, retmenlerle konumu; yeni nesil yetitirmek ve halk aydnlatmak hususunda retmenlere den grevlerden bahsetmitir. retmenler bir birlik yapmakta olduklarn ve konferanslara balamak zere bina kiraladklarn sylemilerdir. Atatrk de retmenlere, ayr bir tekilat yapmaktan vazgeerek ayn maksatlar iin alan Trk Oca ile birlemeleri ve mektep haricindeki btn faaliyetlerini Ocakta teksif etmeleri tavsiyesinde bulunmutur.219

217

Palazolu, Baretmen,s. 685. Cumhuriyet Gazetesi, 9 ubat 1931, Say: 2430, s. 3; nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 68; Kocatrk, Doumundan, s. 442; Soyak, a.g.e., s. 463; smail Arar, Atatrkn Gnmz Olaylarna da Ik Tutan Baz Konumalar, Ankara: TTK, 1981, s. 22-23. 219 Cumhuriyet Gazetesi, 9 ubat 1931, Say: 2430, s. 3; Palazolu, Baretmen,s. 687.
218

144

Atatrk, gneydeki kentlere kt seyahatinde Trk Ocaklar ubelerini ziyaretlerine devam etmi; 11 ubat 1931de Silifke Trk Ocan ziyaret etmi ve ardndan 12 ubat 1931de Mersine gitmitir.220 Atatrk, Mersin Hkmet Konanda vali ile mahall ilere dair bir mddet konutuktan sonra Cumhuriyet Halk Frkasn, Genler Birliini, Trk Ocan ziyaret etmitir. Atatrk, Belediye ve CHFde ehir ileri, iktisad vaziyet ve ihtiyacat ile Frka tekilatnn faaliyeti konusunda bilgi almtr. Genler Birlii ve Trk Ocanda da azalarla grm ve Trk Ocaklar arasnda Ocan esas programn ifade eden nc maddeyi hatrlatarak ayn maksat iin alan genlerin ayr bir teekkl hlinde kalmalarnn doru olmadn, btn bilgi ve alma vastalarnn bir noktada younlatrlmas iin Genler Birliinin Ocaa iltihaknn uygun olacan beyan ettikten sonra Malatyaya hareket etmitir ( Ek: 6).221 Atatrk, 13 ubat 1931de Malatyaya gelmi, ehirdeki ziyaretlerinden sonra Trk Ocanda nce u ksa konumay yapmtr: Malatyay grmek, Malatya ahlisi ile daha ok grmek iin bu kadar zaman kafi deildir. leride daha msait bir mevsimde belki Bavekil smet Paa ile gelir grmek ve grmek frsatn bulurum.222 Belediye Bakannn daha fazla kalmasn ricas zerine demiryollarnn nemine dair u konumay yapmtr: Mhim bir vilayetimizin merkezine bizi getiren demiryolu olmutur. Bugne kadar bu mhim ve ok feyizli Malatyaya gelmek istiyenler, bu meden vastann bulunmamasndan dolay arzularna kolaylkla muvaffak olamamlardr. Bu arzular bu memlekete ok feyiz getirecek ve bu memletin tabii kymetlerinden dnyay mstefid edecek mahiyettedir. Yeni eser bu umum arzuyu tatmin edecektir, midindeyim. Trkiye hkmetinin tesbit ettii projeler dahilinde muayyen zamanlar zarfnda vatann btn mntkalar elik raylarla birbirine balanacaktr. Btn vatan bir demir kitle hline gelecektir. Demiryollar memleketin tfekten, toptan daha nemli bir gvenlik silahdr. Demiryollarn kullanacak olan Trk milleti
220 221

ankaya, a.g.e., s. 289. Cumhuriyet Gazetesi, 13 ubat 1931, Say: 2434, s. 1. 222 Palazolu, Baretmen,s. 688.

145

meneindeki ilk sanatkarlnn, demirciliinin eserini tekrar gstermi olmakla mftehir olacaktr. Demiryollar, Trk milletinin refah ve medeniyet yollardr. Trkiyede iktisat hayatnn yksek inkiaflar ancak demiryollarla olacaktr. Milletin saadeti, istiklali bu yollardan geecektir. Cumhuriyet hkmetinin bu vadideki ok verimli gayreti ve ok idealist hareketi takdire ayandr. Burada mhim olan nokta, Tr milletinin bu hakikati btn mkllerine ramen takdir etmesi ve ona sahip olmas keyfiyetidir. Demir sanatnn nairi bulunan Trk, o vatannda ikmal edilmi olan bu lazmeyi elbette muasr medeniyetin btn dnyada ykselttii dereceye isal edecektir. (Hakimiyet-i Millye: 15 ubat 1931)223 Bu yurt gezileri erevesinde 17 ubat 1931de Atatrk, Adanada Valilii, Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini ve Belediyeyi ziyaret etmi224; ardndan da Trk Ocana gemitir. Salonu Adanal aydnlar ve genler doldurmulard. Atatrk; retmen, aydn btn Adanallarn topland Trk Ocanda kalabaln arasna girdikten sonra gnn meseleleri hakknda samim sohbetler balamtr. Atatrk, kadnlarn askerliini byk bir topluluk iinde ilk defa burada konumu ve baz kadnlara sorular sormutur. Ocak bakan almalar konusunda bilgi vermitir. Ocan baard iler arasnda Krkler Kynde alan okulla dispanser vardr. Bu bilgiyi dinledikten sonra Atatrk unlar sylemitir: -Ocak, mektep ve hastahane ile megul olmu! Siz iki Vekalete ait vazifeden baka bir ey yapm olmuyorsunuz. Mektep ve dispanser bunlar Maarif ve Shhat Vekaletine ait iki itir.225 Adanann 70 bin ksur nfus olduu hlde maatteessf byk bir vatanda kitlesi tarafndan gzel Trkemiz konuulmuyor. ster ihmal ve isterse lakayd yznden olsun, bu hl memleketin selameti nokta-i nazarndan asla tecviz edilemiyecek bir harekettir. Bu vatandalarn behemehl Trke konumalarnn temini lazmdr. Bu vazifeyi Trk Oca resm ve gayri resm dier alakadar tekilat yapmaldr.

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 301; nder, Atatrkn Yurt Gezi, s. 262; Kocatrk, Doumundan, s. 442. 224 Palazolu, Baretmen,s. 690; ankaya, a.g.e., s. 290. 225 Palazolu, Baretmen,s. 690; Toros, a.g.e., s. 32-34.

223

146

Atatrk, szleriyle Adana Trk Oca almalarnn daha ok bu noktaya ynelmesini istiyordu. Ardndan konumasna devam etti: Arkadalar, Birka gnden beri mntkanzda bulunuyoruz. Dnden beri de muhitinizde, iinizde temasnzdayz. Bu muhitte mevzubahis olmas varid-i hatr olan muhtelif meseleler zerinde mmkn olabilen tetkikatta bulundum. Zirai mevzulara temas ettim. Btn bu tetkikat ve mehudatmzda bende hasl olan kanaati birka kelime ile huzurunuzda ifade etmek isterim. Bu memleket halk umumyetle byk, cidd, hakik bir ztrap ve sknt karsnda deildir. Fakat baz skntlara maruz kimselerin mevcudiyeti de gayr-i kabil-i inkardr. Yalnz zerinde tevekkuf olunacak nokta udur ki asl skntya dar olan, halkn umumyeti olmaktan ziyade byk arazi ve iftlik sahibi olanlardr. Umumyetle zengin tannm zevattan bazlardr. Bunlar arasnda teden beri az zamanda fazla servet iddihar etmek arzusu ile kuvve-i maliyelerinin haricine fevkine kanlar vardr. Bunlarn tabii muhtelif bankalara, uraya buraya yaptklar borlar terakm etmi, nihayet bunlar sknt ve zdrap verecek, nevmidi verecek vaziyetlere kadar srklemitir. Asl halk tabakalar, iftiler, emei ile geinenler halkn zdrap ile alaka derecesini tayin eden bir misal syleyeyim: Drt mntkada kyller kooperatif vcuda getirmiler; almlar ve meru borlarn az zamanda tediye etmilerdir. Skntya sebep olarak iitilen dier bir seda da vergi tazyikidir. Hakikaten bu memlekette dier mntkalardan fazla bir vergi sknts vardr. Bunun sebebi de; senelerden beri bu mntkada vergi vermek istidadnn daima msamahaya uramasdr. Bir taraftan vergi vermek vazifesiyle mkellef olan vatandalar daima vermemek tarafn iltizam etmiler, dier taraftan vergiyi almak vaziyetinde olan Maliye memurlar msamaha etmilerdir. Bu iki tarafn tarz- hareketi vatandalar vermekle mkellef olduklar vergileri tediyede tekasle ve msamahaya altrmtr, bu suretle vergiler terakm etmitir. Bu Maliye memuru bertaraf edilmi, alkan bir defterdar ie balam ve en nihayet kanun belki biraz fazla ciddi bir suretle tatbik

147

edilince msamahakarla alm vaziyette bulunanlarda sknt ve zdrap tevlid etmitir. Bu sebeple dahi sknt iinde kalm olanlar halkn umumiyeti deildir. Gene en zenginlerindendir. Vergi vermek istemeyenler iinde tahsil grmemi olanlar iin tasavvur edilebilecek baz sebepler olabilir. Fakat anlyan ve dnen insanlarn vergilerini vermemelerine hibir makul sebep dnlemez. Maliye memurlarnn da suistimal ve tekasl gstermemeleri icap eder. Bankalara olan borlar da ayn sebeplerle terakm etmi olabilir. Bundan baka birok kyllerin birok mesai erbabnn muhta olduklar paray undan bundan hatta yzde yz elli faizle tedarik etmi olduklar anlalyor. Bunlar demek bir vatandaa nasip olmuyor. Mesai erbab murabahaclar memnun edemedii zaman derakep feryat balyor. Izdrap sesleri iitiliyor. Sebep ne olursa olsun vatandan derdine aresaz olmak muavenette mzaherette bulunmak Cumhuriyet hkmetinin itap edecei bir vazifedir. Fakat hkmetin mzaheretini talep ederken ona kar hakiki ahlak sahibi olarak kmak yegane aredir. Yoksa birtakm hasis adi menfaatlarn gizlemee almak, bu ferd ztraplar btn millete amil ztrap gibi gstermek ve bu suretle Cumhuriyet hkmetini ifal etmek istiyenler bilsinler ki, daima aldanacaklardr. Arkadalar, Vatandalar, milleti ifal etmek ve kendi nameru ve menfi hedeflerine sevk edebilmek iin bu hususta mteebbis olanlarn kullanmadklar vasta kalmamtr. Her nevi hileye, sahtekarla tevessl etmilerdir. Bilhassa bu muhitte mehut olan baz faaliyetler ve bu faaliyetleri vcuda getirmek iin ileriye atlanlar sizlerce benden fazla malumdur. Bu gibiler suret-i umumyede vergilerin okluundan bahsetmilerdir. Bu gibiler hl-i hazrdaki rejimin dini kaldrdndan ve eriatn iade olunacandan bahsetmilerdir. Vatanda olan bir insann devlet kurmu bir heyet-i itimaiyeye mensup bir ferdin verginin kalkabilecei hakknda fikir edinmesi ve buna sevkedilmesi, bu heyet-i itimaiyenin izmihlalilini ve devletin inkrazn talep etmekle msavidir. Askerlik nasl vatani bir vazife ise vergi de vatandan behemehl ifaya mecbur olduu bir bortur.

148

Vatanda millete kar, milletin kemal ve kyamn temin edecek tedbirlere kar koymak en byk bir ihaneti irtikap etmektir. Arkadalar, Bu gibi insanlardr ki, derhl hkm edebiliriz, vatanla milletle vicdan ve hissi bir alakalar yoktur. Kendi muzmeratn setretmek iin daima ortaya attklar mukaddes bir kelime vardr: Hrriyet! Vatandalar bilmelidir ki, vicdan ve fikr hrriyet vardr. Fakat nihayet bunlar namahdut deildir. Ferd hrriyet karsnda fertlerin heyet-i umumiyesinin kurduu dayand bir devlet, devletin de idaresi, hakimiyeti vardr. Fertlerin hrriyetini mahfuz tutmakla mkellef olan insanlarn dier taraftan devletin de irade ve hakimiyetinin meflu bir hle gelmemesine ok dikkat etmeleri lazmdr. Fertlerin hrriyeti, devletin hakimiyeti ve iradesinin mahfuziyetine vabestedir. Devlet iradesi meflu olursa fertlerin hrriyetini muhafaza edecek hibir kuvvet ve vasta kalmaz. Binaenaleyh hrriyeti yalnz bir tarafl deil her iki tarafl dnmek lazmdr. Arkadalar, Ferd hrriyetler mukaddestir. Bunlarn mahfuziyeti iin daima allr. Fakat bu mesaide devletin kuvveti, otoritesi hie saylrsa -farz- mahl olarak belki hie indirilebilir- ancak bu takdirde bu gibi insanlarn nihayet behemehl baka devletin otoritesi altna girmek zilletine deceklerini, yabanc bir devlet otoritesinin esaret zincirlerini kendi elleriyle boyunlarna takmaa mecbur olacaklarn hatrdan karmamak lazmdr. Arkadalar, Vatanda olan fertler kendi hrriyetlerinin bir ksmn seve seve lzumlu grerek devlete zaten devretmilerdir. Devlet kendine has olan irade ile ferdi hrriyetlerin bir ksmna gene o hrriyetlerin temini iin sahip olur. Yeter ki devlet hakimiyeti milletin refah ve saadet-i umumyesine ve vatanda hrriyetlerinin teminine masruf olsun.226 Bugnk Cumhuriyet hkmetimizin ve frkamzn takip ettii mefkure bu gayeye matuftur. Bu kadar alidir bu kadar mukaddestir. Baka trl dnmee

226

Soyak, a.g.e., s. 463; Toros, a.g.e., s. 32-38.

149

imkan yoktur. Vatandalarda bu emniyet hasl olduktan sonra fertlerin kurduklar devletin kuvvet ve otoritesini masun bulundurmak iin vatandalara terettp eder vazifeler vardr. Bu meyanda memurlara ve bilhassa hakimlere tevecch eden vazife byktr. Hakimler vatandalarn hrriyetini mahfuz tutmay dnrken devlet otoritesinin hakikaten masun kalmasna dikkat ve riayet etmelidir. Aksi takdirde kendilerine tevdi edilmi olan yksek vazifeyi ifada kusur etmi olurlar. Daha sonra uzun bir konuma yapt: "Arkadalar, Memleketin genlii ile muallimleri ile kar karya bulunuyoruz. Muallimler bir nokta-i nazardan memur mtalaa edildikleri iin siyasetle igal edemezler, diye bir prensip ifade olunur. Bu itibarla btn devlet memurlar siyasetle itigal etmez. Yani memur ve muallimlerin vazifeleri o kadar ok ve mhimdir ki, btn hayat ve zamanlarn buna hasretseler ancak resm vazifelerini hsn ile ifa etmi olurlar.227 Fakat ak sylemeliyim. ntihapta reyleri kullanrken, phesiz onlar da bir fikre bir programa bir ideale rey vereceklerdir. Bugnk hkmet ve frkamz arzu eder ki btn muallimler, btn memurlar, btn vatandalar reylerini kendi lehine istimal etsin. Muallimler ve memurlarn hkmetin istinat ettii Frkann bundan memnun olacan zannetmek doru olmaz. Rey veren muallimin ve memurun reyinde vicdanen msterih olmas iin her hlde Cumhuriyet Halk Frkasnn takip ettii programn isabetine fikren kani olmas lazmdr. Binaenaleyh btn vatandalar, program iyi tetkik etmeli, dier kar kacak programlarla mukayese etmeli, nihayet grlecektir ki bu millet iin en doru ve faydal olan program Frkamzn takip ettii programdr. Biz bu kanattayz. Bizimle alakadar olan ve bizim fikirlerimizi neir ve temil etmesini arzu ettiimiz insanlarn bizimle hemfikir olmasn istemek hakkmzdr. Bunu ifa etmek istemiyenler olabilir; fakat bizim de buna kar dndmz vaziyetler vardr, biz de bunda msamaha gstermeyiz. Muhterem arkadalar, Muallimler ve btn genler Ocak azas olarak da ifa etmee mecbur olduklar vazifenin ok yksek olduunu takdir ederler. Bir arkadamz "Biz milliyet fikirlerini datyoruz" dedi. Tabi bu yolda teden beri sarf edilen gayretlerin devam edeceine phe yoktur. Yalnz milliyetin en bariz

227

Tanyu, a.g.e., s. 190.

150

vasflarndan biri dildir. Trk Milletindenim diyen insan her eyden evvel behamahl Trke konumaldr. Trke konumayan bir insan Trk harsna, camiasna mensubiyetini iddia ederse buna inanmak doru olmaz". Hlbuki Adanada Trke konumayan 20 binden fazla vatanda vardr. Eer Trk Oca buna msamaha gsterirse genler ve siyas itima btn Trk kurulular bu durum karsnda duygusuz kalrlarsa en aa yzyldan beri devam edegelen bu durum daha yzlerce yl devam edebilir! Bunun neticesi ne olur? Herhangi bir felakette gnmzde bu insanlar baka dille konuan insanlarla elele vererek aleyhimizde hareket edebilirler. Trk Ocaklarmzn balca vazifesi bu gibi unsurlar ki bunlar Trk vatandadrlar; hlde ve atide talii ve mukadderatmz birdir. Bizim dilimizi konuan hakiki Trk yapmaa almaktr. Genlerimizin de bu yksek vazifede az zamanda muvaffak olacaklarn mit ederek szlerime nihayet veriyorum.228 Atatrk, 28 ubat 1931de Konyada bulunduu srada Cumhuriyet Halk Frkas Merkezini ziyaret etmi, Frkann ve Trk Ocaklarnn almalar hakknda konuma yapmtr: Biz btn vatandalar frkamzn kadrosu haricinde tasavvur etmiyoruz. Aralarnda maksad anlamam olanlar bulunabilir. En nihayet bunlara mill ve siyas vazifelerini anlatmak frka tekilatmza, frkamzn bir ubesi olan Trk Ocaklarna ve her yerde behemahl Trk Ocaklarnn iinde memleket genleriyle beraber almalar icabeden muallimlere tevecch eder. 18 yanda ve daha yksek yata rey sahibi btn genleri fiilen azamz grmek isteriz. Henz bu yaa gelmiyenleri aza namzeti telakki etmek ve onlar buna gre hazrlamak lazmdr. Frkamzn yksek mefkuresini ve programnn esaslarn btn vatandalara anlatmaktr. (Hakimiyet-i Millye: 2 Mart 1931)229 Atatrk, daha sonra da Trk Ocan ziyaret etmi, Ocan almalar hakknda bilgi alm ve ayrlrken yapt konumada:

228

Toros, a.g.e., s. 32-40; Tanyu, a.g.e., s. 192; nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 19; Palazolu, Baretmen,s. 690-691; Arar, a.g.e., s. 23-24. 229 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 303; nder, Atatrkn Yurt Gez, s. 250; Kocatrk, Doumundan, s. 444.

151

Konyann kymetli ve gzide genleriyle kar karya bulunduumdan ve kendilerini her vakit olduu gibi en ve atr bulduumdan ok memnun ve mteekkirim. demitir.230 Atatrk, artk Trk Ocaklarnn tad misyonun sona erdiine inanm ve lkedeki btn benzer amalar tayan kurumlar tek at altnda birletirmeyi uygun grm ve o gnn koullar gerei alnan bu karar da bir deme yaynlayarak kamuoyuna duyurmutur. Atatrkn 24 Mart 1931de Trk Ocaklarn Cumhuriyet Halk Frkas ile birletirme karar hakkndaki demeci yledir: Milletlerin tarihinde baz devirler vardr ki muayyen maksatlara erebilmek iin madd ve manev ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak ve ayn istikamete sevketmek lazmgelir. Yakn senelerde milletimiz byle bir toplanma ve birleme hareketinin mhim neticelerini idrak etmitir. Memleketin ve inklabn ieriden ve dardan gelebilecek tehlikelere kar masuniyeti iin, btn milliyeti ve cumhuriyeti kuvvetlerin bir yerde toplanmas lazmdr.Teesss tarihinden beri ilm sahada halklk ve milliyetilik akidelerini neir ve tamime sadakatle ve imanla alan ve bu yolda memnuniyeti mucib hizmetleri sebketmi olan Trk ocaklarnn, ayn esaslar siyas ve tatbiki sahada tahakkuk ettiren frkamla btn manasyla yek vcut olarak almalarn mnasip grdm. Bu kararm ise, mill messese hakknda duyduum itimat ve emniyetin ifadesidir! Ayn cinsten olan kuvvetler mterek gaye yolunda birlemelidir.231 Atatrkn aklamasndan sonra 10 Nisan 1931de Trk Ocaklar Olaanst Kurultay toplanm, kurultayda Ocaklarn CHFye katlmas ve btn mallarn devredilmesi hakkndaki komisyon karar oybirliiyle kabul edilmitir.232

230

Palazolu, Baretmen,s. 693; ankaya, a.g.e., s. 291. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 130; Kocatrk, Atatrk ve, s. 520; Tuncer vd., a.g.e., s. 382-383; Kocatrk, Doumundan, s. 444; ankaya, a.g.e., s. 291-292. 232 Tuncer vd., a.g.e., s. 362; Kocatrk, Atatrk ve, s. 521.
231

BLM III TRK OCAKLARININ KAPATILMASI 3.1. Trk Ocaklarnn Kapatlmasna Giden Sre Trkiyede, 1930 ylnda yaanan olaylar zellikle Dnyay ve Trkiyeyi sarsan ekonomik buhran, Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulup ksa srede kapatlmak zorunda kalnmas ve Menemen olaynn meydana gelmesi yaplan

inklaplarn halk arasnda tam manasyla benimsenip yerlemediini ortaya kartmtr. Bu durum CHF yneticilerini inklaplarn ve rejimin yerlemesi, lkenin iinde bulunduu ekonomik, sosyal ve siyasal sorunlar zmek iin yeni bir politik yaplanma araylarna sevketmitir. CHFnin siyas ve ideolojik adan yeniden yaplanmas ve lkede tek parti ynetiminin oluturulmas ile sonulanacak olan bu yeni politik aray, Trk Ocaklarnn statsn de tartlr hle getirmitir. Aslnda bu sre Trk Ocaklarnn kapatlmasndan yaklak 4 yl nce CHFnin tznde yaplan deiiklikle ortaya kmtr. Trk Ocaklarnn ok ynl kltrel faaliyetleri, halkla iliki kurmadaki baarlar Cumhuriyet Halk Frkas tarafndan, kendi siyas varlna kar tehdit olarak alglanmaya balanmtr. CHFnin 1927 byk kongresinde Trk Ocaklar Genel Bakan Hamdullah Suphinin kar kmasna ramen kabul edilen yeni parti tznn 40. maddesiyle Trk Ocaklar da partinin denetimi altnda bir kurulu saylmtr.1 Yani, "Cumhuriyet, milliyet, muasr medeniyet ve halklk mefkurelerini takip eden Trk Oca, mefkureleri tahakkuk ettirmekte olan Cumhuriyet Halk Frkas ile devlet siyasetinde beraber olacaktr" maddesiyle, kurulutaki "asla siyasetle uramama" ilkesinden uzaklalm, CHFnin kontrl altna girilmitir.2 Bu deiikliklere paralel olarak ayn zamanda Trk Oca Tznn 2. maddesi de deitirilerek Ocaklarn faaliyet alan, sadece Trkiye Cumhuriyeti Devleti snrlarnn iinde

Mete Tunay, T.C.inde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), stanbul: Cem Yaynevi, 1992, s. 296. 2 Fsun stel, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar (1912-1931), stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s. 226-227; Yusuf Sarnay, Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar (1912-1931), stanbul: tken Yaynlar, 1994, s. 296-299.

153

yaayan Trklere ynelik olarak belirlenmi ve snrlandrlmtr.3 Bylece, Trk Oca yasasnda yaplan deiiklikle CHF ile ama ve ilev birlii salannca ocaklarn CHF bnyesi iine alnmas ve yeni bir rgtlenmeye gidilmesi daha uygun grlmtr. Atatrk, kt yurt gezilerinde daima Trk Ocaklarn bir eitim kurumu gibi olmas gerektiini savuna gelmitir. rnein, 3 ubat 1931de Aydn ve Nazilli Trk Ocaklarnda,4 17 ubatta Adana Trk Ocanda,5 28 ubatta Konya Trk Ocanda yapt konumalarda, Trk Ocaklarnn CHFnin kltr dairesi olduunu belirtmi ve bu gerein Ocak Yasasnn 3. maddesinde aka belirtildiini hatrlatarak, Ocaklarn asl vazifelerinin CHFnin Parti programn vatandalara anlatmak olduunu, hatta kurulu amalarnn en byk gayesinin bu olduunu6 ifade etmitir. Ocaklarn Parti ile olan ilikilerinin bu i ie gemiliine sadece siyasal btnlk olarak bakmamak gerekir. Mevcut btn rgtl kurumlarn halkn eitilmesi iin kullanlacak bir ara olarak grlmesi olgusunun bir alm eklinde deerlendirmek daha anlaml olacaktr.7 Atatrkn Adanada Trk Ocaklarnn Trke konuulmasna nclk etmesini, Trk kltrnn yaygnlatrlmas iin faaliyetlerde bulunmasn istemesi bunun en belirgin rneklerindendir.8 1927den itibaren grlen gelimeler, 1928 ve sonrasnda halkn yeni harfleri hemen renebilmesi iin millet mekteplerinin almas, Halk Mektepleri ya da Halk Dershanelerinin kurulmas, gece okullar gibi halkn daha kolay ulaabilecei okullarn kurulmas dnceleri9 ve lke iindeki siyas ve sosyal
3

Tunay, a.g.e., s. 300. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1997, s. 300; Mehmet nder, Atatrkn Yurt Gezileri, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, s. 59; Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kaynakal Atatrk Gnl, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1999, s. 441; Hseyin Tuncer, Trk Yurdu zerine Bir nceleme(1911-1931), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1990 s. 361. 5 Taha Toros, Atatrkn Adana Seyahatleri, Adana: Seyhan Basmevi, 1939, s. 32-40; nder, Atatrkn Yurt Gezi, s. 19. 6 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 303; stel, a.g.e., s. 364-365. 7 Andrew Mango, Atatrk, ev. Fsun Doruker, stanbul: Sabah Kitaplar, 2000, s. 461. 8 Niyazi Ahmet Banolu, Yaynlanmam Belgelerle Atatrk: Siyasi ve zel Hayat lkeleri, stanbul: Gzen Yaynlar, 1981, s. 241; Ahmet Bekir Palazolu, Baretmen Atatrk I (1919-1928) ve II (1928-1938), Ankara: MEB, s. 690; Toros, a.g.e., s. 32-34. 9 Ycel zkaya-Mehmet Saray, Mustafa Balcolu, Cezmi Eraslan, Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Hayat, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2003, s. 428.

154

gelimeler, Trk Ocaklarna dair memnuniyetsizlikleri beraberinde getirmitir. Bu durum, Atatrkn Bursa Trk Oca ziyaretinde Hamdullah Suphi ile Atatrk arasnda geen bir konumaya: -Hamdullah, hangi Trk Ocana gitsem, hepsi memnun olmayanlarla dolmu. Bana neler sormadlar, neler sylemediler. -Tabii Paam, onlar balarnda bir sultan deil, bir Cumhurbakan olduunu biliyorlar ve onun iin ekinmeden ilerini dkyorlar. Onlar byle konumaya sizin getirdiiniz rejim altrd.10 eklinde yansmaktadr. Ancak ayn zamanda Bursada Atatrke Ocakl genlerin eitli memleket meseleleri zerinde birtakm sorular sormalar onu ok memnun etmitir. Bunun zerine kendi partisinin mensuplarna hitaben; Nedir bu durumunuz? Herkes ellerini kavuturmu, elpene divan duruyor. Siz de Ocakl genler gibi uyank olun. demitir. Fakat ilerleyen gnlerde Bandrma Trk Ocann, belediye seimleri iin aday gstermeye kalkmas, kendi adamlarn yazarak Halk Frkasna kar liste yapmas ile bu kltr kurulular asl gayelerinden uzaklam oluyordu.11 1931 ylnn ilk gnlerinden itibaren basnda yer alan Yurdun her yerinde, halk ve genlii bir araya getirecek bir kurulua ihtiya bulunduu, Atatrkn bu konuda direktif verdii ve yeni oluturulacak halk evlerinde kitaplk, sinema, konferans salonu gibi halkn ilgisini ekecek her trl imkanlara yer verilecei ve buna da CHFnin nayak olaca, partinin genel kongresine bu konuda teklif gtrlecei, Trk Ocaklarnn kapanaca, CHFye balanacaklar, tarih fonksiyonlarn tamamladklar, Hamdullah Suphinin de bu grte olduu, yaplacak kurultayda kapanma karar alnabilecei mill bnye ve vazifeleri bakmndan hibir rol kalmam olan bu kuruluun hizmet ve mesai tarzlar deitirilerek baka bir vaziyete dntrlmesi gerektii12 haberleri gelinen noktay gstermektedir.

Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, stanbul: Mente Kitabevi, 1968, s. 75. Baydar, a.g.e., s. 73. 12 Kenan Akyz, Trk Ocaklar, Belleten, C. 1, S. 196 (Nisan 1986), s. 208-209.
11

10

155

lkenin siyas, ekonomik durumundaki olumsuzluklar ve yurdun birok blgesinden ald izlenimler Atatrkn daha nceden dnd baz deiikliklere dair kararlarn vermesini ve uygulamaya koymasn hzlandrmtr. 20 Mart 1931 tarihinde yaplan gayri resm aklamalardan (Ek: 7)13 sonra, 24 Mart 1931de konu, ankaya Kknde grlm ve Ocaklarn CHFye devrine dair bir rapor hazrlanmtr. Atatrkn huzurunda yaplan bu toplantya Celal (Bayar), Sadri Maksudi (Arsal), Siirt Mebusu Mahmut (Soydan), Dr. Reit Galip, Vasf (nar) ve Hamdullah Suphi katlmlardr. Toplantda daha ok Hmdullah Suphinin ikna edilmesi zerine younlalmtr.14 Ayn gn Atatrk, Trk Ocaklarn Cumhuriyet Halk Partisi ile birletirme karar hakknda Milletlerin tarihinde baz devirler vardr ki muayyen maksatlara erebilmek iin madd ve manev ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak ve ayn istikamete sevketmek lazmgelir eklinde balayan ve Ayn cinsten olan kuvvetler mterek gaye yolunda birlemelidir. eklinde biten bir deme vermitir. Bu kararn da Trk Ocaklar Genel Merkezi lim ve Sanat Kolu yelerinden Ruen Eref (naydn) araclyla btn kamuoyuna duyurmutur.15 3.2.Trk Kapatlmas Atatrkn bu demecinde ifade ettii gibi, bir devletin tarihindeki g dnemlerde, ayn amalar gden kuvvetler birlemelidir. Meden alanda ada seviyeye erimeyi ana hedeflerinden biri sayan yeni devletin glkleri aabilmesi, giriilen inklaplarn bir an nce yaplabilmesi iin milliyeti-cumhuriyeti gler birlikte hareket etmelidir. Kurulularndan bu yana milliyetilikle halkl gaye edinmi ve bu konuda teorik olarak iyi hizmetlerde bulunmu olan Trk Ocaklarnn ayn grevleri siyas ve pratik olarak gerekletirmekte olan CHF ile g birlii yapma zaman gelmitir. Trk Ocaklar bu bakmdan gvenilecek kurululardr.16 Ocaklarnn Cumhuriyet Halk Frkasna Devri ve

13 14

Cumhuriyet Gazetesi, 20 Mart 1931, Say: 2469, s. 1. Akyz, a.g.m., s. 209. 15 Atatrkn Sylev ve Demeleri III, s. 130; Hseyin Tuncer Ycel Hacalolu, Ragb Memiolu, Trk Ocaklar Tarihi (Aklamal Kronoloji, 1912-1997), Ankara: Trk Yurdu Yaynlar, 1998, s. 382-383; Kocatrk, a.g.e., s. 444-445. 16 Akyz, a.g.m., s. 209-210.

156

Atatrkn 24 Mart tarihli aklamasndan sonra kanun formaliteler tamamlanarak Trk Ocaklarnn son ve olaanst kurultay 10 Nisan 1931de Ankarada genel merkez binasnda bata CHF Genel Sekreteri (Recep Peker) olmak zere frka ileri gelenlerinin ve mebuslarn da katlmyla toplanmtr. Hamdullah Suphi kurultay am, Trk Ocaklarnn son alma raporunu okumu ve Trk Ocaklarnn CHF ile birlemelerinin yerinde bir hareket olaca dncesinde olduunu aklamtr. Daha sonra katlma kararnn metnini hazrlamak, Trk Ocaklarnn hesaplarn incelemek zere iki komisyon kurulmu; Trk Ocaklarnn CHFye katlmas ve btn mallarnn CHFye devredilmesi karar oy birlii ile kabul edilmitir. Trk Ocaklar Fevkalade Kurultayna sunulan Merkez Heyeti Murakp Raporlarnda: Gazi Hazretleri son zamanlarda, tesis buyurduklar nklap Frkasnn saflar iinde milliyetperver ve cumhuriyeti genlie yer, vazife ve mesuliyet vermitir. Reisimizin matbuatta nerolunan beyanatlar, bu emeli serahaten bize gstermitir. Bu maruzatmzla Kurultayn Fevkalade itimann hangi emelden mlhem olduunu izah etmi oluyoruz. Messesemize ve onun mensuplarna, kalplerini senelerden beri arptran mill murat yolunda vazife ve mesuliyetleri artarken dn olduu gibi yarn da nklap Frkasndaki kardeleriyle beraber, daima muvaffak olmalarn temenni ederiz.17 eklindeki ifade ve gerekeleriyle yurt apnda byk bir yaygnlk kazanmasnn ardndan Trk Ocaklar kapatlmtr. 11 Nisan 1931 tarihli Cumhuriyet Gazetesinin maneti, Trk Ocaklar Halk Frkasna ltihak Etti eklindedir (Ek: 8).18 Trk Ocaklarnn kapatlmas ile ilgili olarak eitli sebepler ileri srlmektedir. ncelikle Trk Ocaklarnn siyas bir g olarak CHFnin karsna kabilecei endiesi bu sebeplerden biridir. nk 1927den itibaren CHFnin bir kltr ubesi statsndeki Ocaklar aka siyasetle ilgilenmekte ve Halk Frkasnn baz mfettileri, Ocaklarn tekilat yaptklar yerlerde Halk Frkas tekilat yapamyor gibi iddialarda bulunmaktadrlar.19 Bu arada Serbest Cumhuriyet
17

Trk Ocaklar Belgeseli (Belgeler/Resimler 1912-1994), haz. Mehmet Uzun-Ycel Hacalolu, Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1994, s. 3-4. 18 Cumhuriyet Gazetesi, 11 Nisan 1931, Say: 2489, s. 1. 19 Baydar, a.g.e., s. 70-71.

157

Frkasnn kurulmasyla birlikte Trk Ocaklarndan baz yelerin burada yer almas, Belediye seimlerine baz Ocak ubelerinin karmas Ocakllara duyulan tepkiyi arttrm; SCFnin kapatlmasndan sonra, CHFden baka bamsz tekilatl bir aydn grubunun varlna imkan vermemek zere Trk Ocaklar kapatlma yoluna gidilmitir.20 Cumhuriyet ve inklaplarn korunmas devam ile salanabilir. Dier ne srlen bir sebep de 1929 dnya ekonomik krizinin lkemizde yaratt buhran ve ekonomide devletiliin ne kmasyla siyas, sosyal ve kltrel her eye sahip olma dncesinin hakim olmas ve Serbest Cumhuriyet Frkas denemesi ve Menemen olay zerine, lkede inklaplar yerletirmek ve rejimi glendirmek zarureti domu; bu durum CHF ynetiminin daha otoriter davranmasna sebep olmu ve btn glerin tek elde toplanmas politikas gereince Trk Ocaklar kapatlmtr. te bu dnce kapsamnda sadece Trk Ocaklar deil, dier dernekler de kapatlacaktr.21 Baka bir sebep de devletin Misak- Mill ile deimez snrlarnn dnda hibir toprak isteinde bulunmad ve politikasn ieride ve darda bar olarak izdii belirtilmek suretiyle Trk Ocaklarnn genlere hl cihangirlik duygular aladklar; Rusyadan kaan Trklerin urak yeri olduklar; cihangirlik kkrtmalarnn bilhassa Rusyadaki Trk topraklar ile ilgili bulunduu ve byle bir tutumun Trk-Sovyet dostluu ile badatrlamayaca yolunda Ankaradaki Rus Eliliince Trk hkmeti nezdinde yaplm diplomatik teebbsn de Trk Ocaklarnn kapatlmasnda tesiri olduudur. Bu sylentiyi kantlayan yaynlanm bir belge bulunmad gibi, Trk Ocaklarnda her zaman kltr, fikir planlarnda kalan d Trklerle ilginin bu hususta ciddi gereke olmas dnlemez.22 te yandan Trkiye Cumhuriyeti, her ynyle ulusal bir devlet olarak kurulduuna ve ulusuluu temel ilke olarak kabul ettiine gre, bylesi bir Trkiyede Trk Oca adn tayan bir kurulu baka trl yorumlara neden olabilirdi. Atatrk evresindekilere, Bu isim teki topluluklara, srekli olarak kendi ancak tek parti dzeninin

20 21

Tunay, a.g.e., s. 297-298. Feridun Kandemir, Trk Ocaklar, Resimli Tarih Mecmuas, Ekim 1955, s. 4107. 22 Akyz, a.g.m., s. 216-217; Baydar, a.g.e., s. 70-74.

158

z benliklerini hatrlatmaz m? Ve onlarda buna benzer ocaklar kurmak hevesini yaatmaz m? sorusunu yneltmitir.23 Tm bunlarn dnda Ocaklarn demokrat yaps ve demokrasi zlemleri, ahs kaprisler ve krgnlklar da kapatlmaya sebep olarak gsterilebilir. Sonuta 1912den itibaren ulusalc fikirlerin ana kayna olan Trk Ocaklar Nisan 1931de kapatlmtr.24 Atatrkn parti kadrolarn vatansever, halk ve cumhuriyeti genlerle glendirmek istedii gerekesiyle, dernein btn mal varlnn CHFye devredilmesi ve Ocak almalarnn parti bnyesi iinde yrtlmesine karar verilmitir.25 Bu katlmla CHF hem madd ve hem de manev adan glenmi oluyordu. Ksa bir zaman sonra baka dernek ve kurulular da (Trk Matbuat Cemiyeti, Trk htiyat Zabitleri Cemiyeti, Trk Kadnlar Birlii, Mason Dernei, Mallimler Birlii vs.) ani bir kararla hkmete kapatlmtr. Bu uygulama ile lkenin manev potansiyeli CHF saflarnda toplanm oluyordu.26 26 Eyll 1931 tarihinde Trk Ocaklarnn tasfiye ilemleri tamamlanm27, 30 Aralk 1931 gn, tasfiyeyle ilgili tlimatnamede 6 konu bal altnda (1. Ksm, Maksat; 2. Ksm, Satlacak Olanlar; 3. Ksm, Satlmayacaklar; 4. Ksm, Sat aideleri; 5. Ksm, Fazla ve Hurda Eyann Sat; 6. Ksm, Son Hkmler) Riyaset Divan Kararyla birlikte aklanmtr.(Ek: 9)28

erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi (Yeni Trkiyenin Oluumu (1923-1938)), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1996, s. 84. 24 Cumhuriyetin 75 Yl, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999; s. 111; Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999, s. 80-81; Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay (Baltal), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999, s. 171. 25 Abdurrahman ayc, Atatrk /Mill Bamszlk ve adalama nderi/ Hayat ve Eseri, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2000, s. 220. 26 Kandemir, a.g.m., s. 4107; Tunay, a.g.e., s. 297; ayc, a.g.e., s. 204. 27 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya: 1.Bro, Fon Kodu: 490.1.0.0., Yer No: 2.7.33. 28 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya: 1. Bro, Fon Kodu: 490.1.0.0., Yer No: 80.298.2.

23

SONU Atatrkn Trk Ocaklarndaki Konumalarn kapsayan bu almada Trk Ocaklarnn kurulu amalar, faaliyetleri, dnce yaps ve Trk milletinin kltr hayatna etkileri mparatorluktan ulus-devlete gei sreci iinde ele alnmtr. Osmanl Devletinde II. Merutiyet dneminde toplumda Trklk bilincinin arttrlmas amacyla eitim ve kltr alanlarnda faaliyetlerde bulunmak zere 1912 ylnda stanbulda Trk Oca dernei kurulmutur. Mehmet Emin (Yurdakul), Ahmet Aaolu, Ziya Gkalp, Ahmet Ferit (Tek), Rza Tevfik, Fuat Sabit, Yusuf Akura tarafndan kurulan dernein bakanln uzun yllar Hamdullah Suphi (Tanrver) yapmtr. II. Merutiyet dnemi ve sonrasnda toplumsal hayatta nemli etkileri grlen Trklk dncesinin savunucularnn bulutuklar yer olan Trk Ocaklar, daima Trkn Oca olmu, Trk milletinin geleceine k tutmutur. Trk Ocaklarnda, ayn devlete mensup, ayn snrlar iinde yaayan, Trk insanna Trk milleti ve Trk milliyetinin anlamn ve deerini retmek, hissettirmek, mill ahlak, mill birlik ve toplumsal uyumun salamlatrlmas gibi konularda Trkln ykseltilmesi iin kltrel almalar yaplmtr. Daha ok fikir ve dncelere hitap eden bu almalar, Birinci Dnya Sava ve Mill Mcadelede igalci kuvvetlere kar birlik ve beraberlik eklinde fiiliyata dnmtr. Atatrkn Samsuna kt srada sahip olduu fikir ve ald ilhamn kayna, ardndan kurulan mill devletin fikr temelleri ve Cumhuriyet dnemi inklap ve yeniliklerinin z; Trk Ocaklarnn kurulu felsefesi ile paralellik gsterir. Trk Ocann dnce temelleri, vatan bilincine sahip olmay, sevinte ve kederde ortak duygularla hareket etmeyi amalayan ulusal birlie dayanmaktadr. Mill Mcadelenin baaryla sonulanmasndan sonra bata Atatrk olmak zere onun en yakn mesai arkadalar ve Meclisin destekleriyle Trk Ocaklarnn yeni ubeleri alm, her geen gn gelien fikir topluluu ile yurdun her tarafnda her kesimden insana ulalmtr. Kuruluundan itibaren aktif ve gncel siyasetin dnda kalan ve bnyesinde farkl siyas tercihlere sahip ahsiyetleri barndran Trk Ocaklarn her frsatta ziyaret eden Atatrk orada halkla sohbetler etmi, yurdun her trl sorunu hakknda aklamalarda bulunmutur. TBMMnin almas ncesinde ilk

160

olarak grt Krehir Genler Derneinde Atatrk, bamsz bir vatann temininin art olduuna ve bunun iin de mill iradenin hakim klnmas gerektiine dair ok nemli bir konuma yapmtr. Atatrkn birlik ve beraberlik ars sonrasnda kurtulu mcadelesinin kvlcmlar yaylmaya balam, onun direktifleri ile milli mcadelenin yn izilmi ve mill kuvvetler olumaya balamtr. stanbulun ngilizlerce igali ve Trk Ocaklarnn kapatlmak istenmesi zerine Trk Ocaklar Bakan Hamdullah Suphi, ilk olarak Mustafa Kemali haberdar etmitir. Mustafa Kemalin tavsiyesi dorultusunda Trk Ocaklar igalleri protesto mitingleri dzenlemiler, Milli Mcadele dneminde Ocaklar kapatlm olsa da bata Hamdullah Suphi, Halide Edip olmak zere btn yeleri, Mustafa Kemalin yannda aktif roller stlenmilerdir. Cumhuriyetin ilan ncesi kt yurt gezilerinde ziyaret ettii Trk Ocaklarnda Atatrk; Lozan Barnn salanacan, Trk milletinin ulusal deerlere bal bamsz bir devlet olarak yaayacan ifade etmitir. Adana Trk Ocanda bir Halk Frkas tekili emelinde olduunu, bunun iin ...iinizde memleketi ve milleti en ok seven, aklna, ferasetine, vicdanna en ok gvendiiniz insanlar seiniz... eklinde devam eden konumasnda milletvekili seiminin yan sra kuraca parti hakkndaki ok zel dncelerini halkla paylamtr. Yine Adana, Konya, Afyon, Uak, Bursa ve dier illerdeki Trk Ocaklarnda Atatrk, gerek zaferin ekonomi alanndaki baarlardan getii, Anadolu topraklarnn son derece verimli olduu, iftinin milletin efendisi olduu, sanatn insan hayatndaki nemi, gerek dinin doru renilmesi ve siyasete alet edilmemesi gerektii gibi toplumu ok yakndan ilgilendiren konularda konumutur. Yine Ocaklarda Atatrk, Trk milletinin ferdi olmaktan gurur duyduunu, hayat boyunca milletinin hizmetisi olacan, mill benliini bulmayanlarn baka milletlerin av olacan, geri kalmlmzn en byk sebebinin eski idare olduunu ve bu yzden yeni idarenin mutlaka korunmas gerektiini ifade etmitir. Atatrkn bu konumalar, yapmak istedii inklaplara sadece taraftar bulmam, Trk insannn tm benliiyle inklaplarn en byk destekisi, yaycs olmalarn salamtr. Trk Ocaklarnda devletin devamll, lkenin blnmezlii, milletin bar ve huzur iinde yaamas uruna verilen hizmetlerle mill bir ruh, esasl ve salam bir dnce yaratlp yaatlm ve yaygnlatrlmtr. te bu ruh ve dnce

161

Trkiye Cumhuriyetinin malzeme ve harc olmu, Atatrk tarafndan Trk Ocaklarndan alnm, son derece ustalkla kullanlmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonraki ziyaretlerinde Atatrk, bata Cumhuriyet olmak zere inklaplarn benimsetilmesi, kklemesini salamak amacn gtmenin yan sra yurt gezilerine katlan ei Latife Hanmla da Trk kadnna modern bir model sunmutur. Ziyaret ettii Trk Ocaklarnn almalarndan memnun kaldn belirterek, benzer amalar iin kurulan dier derneklerin de Trk Ocaklaryla birlemelerini salamtr. Atatrk, 1925 ylnn Austos ay sonlarnda nebolu Trk Ocandaki apka Nutkuyla, klk-kyafet alannda byk bir devrimi balatmtr. nklaplarn halka benimsetilmesi, yaylmas gibi almalar iin Trk Ocaklar arac olarak kullanlmtr. Bu nedenle Trk Ocaklar dnemin en ok benimsenen ve aranlan kuruluu haline gelmitir. Atatrk, 1926da Cumhuriyetin temel dayanann Ocaklar olduunu ifade etmi; ayn yl meydana gelen zmirdeki suikast teebbs hakknda ulusa bir beyanname yaynlam; Trk Ocaklarnn CHFnin ve dier kurumlarn suikasti knamak amacyla dzenledikleri mitinglerden haberinin olduunu beyanla asil ve yce hisleri iin teekkr etmitir. Cumhuriyet Halk Frkasnn 1927 Kongresinde parti tznn 40. maddesiyle ("Cumhuriyet, milliyet, muasr medeniyet ve halklk mefkurelerini takip eden Trk Oca, mefkureleri tahakkuk ettirmekte olan Cumhuriyet Halk Frkas ile devlet siyasetinde beraber" olacaktr.) karar alnmtr. Bylece Trk Ocaklarnn amalar milliyetilik, halklk, medeniyetilik ve laik Cumhuriyetilik esaslarn lkede korumak ve yaymak olarak belirlenmitir. 1928lere gelindiinde ube saylar 260lara ulaan Trk Ocaklarnn Genel Merkezi stanbuldan Ankaraya tanmtr. Burada da dier Ocaklarda olduu gibi birok bilimsel, sosyal, kltrel faaliyetler yaplm ve kitaplar yaynlanmtr. Trk tarihinin, dilinin, sanatnn incelenmesi, geleneksel deerlere nem verilmesi gibi faaliyetlere nclk eden Trk Ocaklar; Mill Edebiyat akmnn olumas, Trkenin konuulmas konularnda da halk ynlendirmitir. Trk Ocaklar, 1928deki harf inklabna destek vermek iin halka ynelik eitim kurslar am ve yeni harflerin retilmesi iin eitli yaynlarda bulunmutur. Bu amala Trk Ocaklarnn yayn organ olan Trk Yurdu dergisi ilk olarak Yeni Trk Alfabesiyle yaynlanmtr.

162

1931de Atatrkn direktifleriyle Trk Ocaklarnn nizamnamesine eklenen Trk Tarihi Tetkik Heyetinin kurulmas maddesi ile Trk tarih ve uygarlnn ilk defa bilimsel yntemlerle aratrlmasna balanm, tarih almalar devlet denetimi altna alnmtr. Daha sonra Trk Ocana mensup aydnlar Trk Tarihini inceleyerek, Trk Tarihinin Ana Hatlar ve 4 ciltlik Tarih kitab olmak zere yeni tarih kitaplarn yazmlardr. Atatrk, ulusal politikalar genellikle halka duyurmada ocak merkezlerini tercih etmitir. rnein Malatya Trk Ocandaki konumasnda yurdun her tarafnn demiryollaryla rleceini belirterek dnemin yol ve ulam anlayn kamuoyuna aktarmtr. Atatrk, yine Adana Trk Ocandaki konumasnda retmenlerin alma ilkeleri, vergiler, vatandan oy kullanmasnn gereklilii gibi toplumsal gelimeyi ilgilendiren her konuda fikirlerini aklamtr. Ayrca yine burada Trk Ocaklarnn en nemli vazifesinin halk Trke konumaya tevik etmek, yardmda bulunmak olduunu da belirtmitir. Konumalarn btnnde grld gibi Atatrk, toplumun her kesiminin kolayca anlayabilecei bir ifade kullanmtr. Trk olmaktan duyduu gururu her frsatta dile getiren Atatrk, ulusun adalamasna ynelik duygu ve dncelerini Trk milletinin ocanda halkyla paylam, Trk milletinin geleceine yn vermitir. Trk milleti, mill birlik ve beraberlik duygusuyla alamayacak hibir engel olmadn btn dnyaya kantlamtr. Trklk dncesine inanan aydnlarnn nclnde yurdun her kesinde alan ocaklar Cumhuriyet dnemindeki inklaplara daima sahip kmtr. Ayrca Ocaklar devrimlerin yaygnlamas ve benimsenmesi iin birok alanda faaliyetlerde bulunmutur. Bu nedenle Trk Ocaklar bata Atatrk olmak herkesin gvenini salayarak millet yararna alan dernek statsn elde etmitir. Atatrk, Konya Trk Ocandaki konumasnda CHF ile Trk Ocaklarnn birlikte almalar gerektiinden bahsetmi, 24 Mart 1931de, ieriden ve dardan gelebilecek tehlikelere kar ayn amac benimseyen kuvvetlerin ortak gayeye ulaabilmek iin CHF ile Trk Ocaklarnn birlemesi gerektii hususunda bir deme vermitir. Bylece Trk Ocaklarnn 10 Nisan 1931de yaplan son (olaanst) kurultaynda, dernein btn ubelerinin feshine ve mal varlklaryla birlikte CHFye

163

devrine karar verilmitir. Dnemin artlar gerei Trk Ocaklar kapatlmtr ancak, ocak mensuplarnn almalarnn devamnn salanmas iin Cumhuriyet Halk Partisinin iine dahil edilmitir. Ocaklara Atatrk tarafndan yeni bir grev verilmi, Ocak mensuplar bu yeni oluumdan sonra da ulusal amalar iin yine Atatrkn yannda yer almaya devam etmitir. Atatrkn Trk Ocaklarndaki Konumalar adl bu alma esnasnda Trk toplumunun modernleme yolundaki admlarnn birounun ilk olarak Trk Ocaklarnda atld grlmtr. Yukarda bahsi geen faaliyetlerin yan sra, zmirde Hukuk Mektebi almas giriimleri, Trkiyede ilk defa ocuk ktphanesi almas, yerli mallar kullanlmasnn teviki iin bildiriler yaynlanmas, ocuk yuvalar ve Trk Ocaklar yararna piyangolar dzenlenmesi, resim sergilerinin almas, Soyad Kanunundan evvel ocakllarn birer soyad almalar, Trke Konuturma ve Yayma Cemiyeti kurularak halkn Trke konumas iin almalarda bulunulmas, Kyly aydnlatmak iin rat Heyetlerinin kurulmasyla toplumdaki ekonomik ve sosyal eitsizlikler, yetersizliklere zmler aranmas, dnyaca nl bilimsel ve kltrel eserlerin Trkeye evrilerek yaynlanmasyla Trk kltrnn yan sra bat kltrnn de tantlmasnn amalanmas, resm nikah trenleri yaplmas tiyatro oyunlar sahnelenmesi, kadnlarn erkeklerle birlikte ilk olarak burada sahneye kmas, Cumhurbakanl Orkestrasnn konserler vermesi ve konferanslar dzenlenmesi ve geni kitlelere duyurulabilmek zere radyodan halka yaynlanmas bunlardan bazlardr. Aratrma srasnda Trk Ocaklarnn stiklal Savandaki katklarnn bir aratrma konusu eklinde ele alnmad, Mdafaa-i Hukukularn Trk Ocakl olarak faaliyetleri zerinde yeterince durulmad dikkati eken noktalardan biri olmutur. Bu almada da grld gibi Trk Ocaklar Mill Mcadele dneminde zellikle stanbul ve zmirde dzenledikleri protesto mitingleri ve kongrelerle Mustafa Kemalin tavsiyelerine uymular, igallerin hakszln duyurmada etkili olmular ve halkn birliinin, beraberliinin salanmasna ynelik almalarda bulunmulardr. Dikkati eken bir dier nemli konu da Trk Ocaklarnn resm yayn organ olan Trk Yurdu Dergisinin Milli Mcadele ve Cumhuriyet Tarihi asndan nemini irdeleyen bir aratrmann henz yaplm olmamasdr. Dergi, Trk Ocaklarnn Mill Mcadelede mill birlik ve beraberlik arlarn, abalarn

164

Trk insanna duyurmada nemli bir misyon stlenmitir. Ayrca Cumhuriyet dneminde de inklaplarn halka tantlmas, anlatlmas ve Atatrkn grlerinin yanstlmasnda nemli bir yayn arac olmutur. Sonu olarak, Trk tarihinde II. Merutiyetle balayan mparatorluktan mill devlete gei srecinde Trk Ocaklar, Trk toplumunun mill duygularnn, kltrnn benimsenmesi ve yaylmas ynnde faaliyetlerde bulunmutur. Trklk ve Milliyetilik dncesinin merkezini oluturmu, Trk toplumunun millet haline dnmesinde nemli bir rol stlenmitir. Bakalarnn milliyet duygularna kar hibir zaman dman hisleriyle hareket etmemi, Trk toplumunun kendi z benliine kavuabilmesi ve ilerlemesi uruna almtr. TBMMnin almas, Cumhuriyetin ilan ve sonrasndaki ilk sekiz yllk dnemde bu almalar yannda ynetim ile halk arasnda bir arac, balant noktas olmu, vatann savunulmas, inklaplarn yerletirilmesi konularnda aktif aba sarfeden sosyal ve kltrel bir sekinler topluluu olmutur. Kurulduu gnden kapatld 1931 ylna kadar aralksz almalarda bulunan Trk Ocaklar, 264 ubesi, otuz iki bin yesi ve merkezdeki krk bin ciltlik ktphanesi ile byk bir kltr hazinesi hline gelmitir. Bata Atatrk olmak zere smet nn, Celal Bayar, Kazm Karabekir gibi devlet byklerinin Trk Ocaklarna, ye olup madd ve manev destek salamalar, ziyaretlerde bulunup konumalar yapmalar, inklaplar burada balatmalar, kapatlmas sonrasnda da Cumhuriyet Halk Partisi bnyesine dahil ederek yeni sorumluluklar yklemeleri, Trk Ocaklarna duyulan gvenin ve verilen deerin ak bir gstergesidir.

EKLER EK-1: 10.05.1924, demite Ermenilerden kalan msamere salonunun, bedeli karlnda Trk Ocana satlmas. (Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 538, Fon Kodu: 30.18.1.1. Yer No: 9.26.15.)

166 EK-2: 02.12.1924, Trk Ocaklarnn kamuya yararl dernekler arasnda olduunun Bakanlar Kurulunca tasdiki. (Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say:1186, Dosya No:79-8, Fon:30..18.1.1., Yer No: 12.58..16.)

167 EK-3: 03.05.1925, Trk Ocaklarna Bakanlar Kurulu Kararyla yardmda bulunulmas. (Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say, 1850, Dosya No: 79-10, Fon Kodu: 30...18.1.1., Yer No: 13.26.4.)

168 EK-4: 30.12.1928, Konya Trk Ocanda yaplan toplant sonucu Konya Trk Oca Bakannn, Meclis-i Umum Azasnn, Halk Frkas ve Belediye Bakannn Tayyare Cemiyeti Bakannn, Hilal-i Ahmer Bakannn Latin harfleriyle yazdklar Millet Mekteplerinin 1/1/1929da almas ve devam dileklerini ieren telgraflar. (Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya: 98-25, Fon Kodu: 30.10. 0.0, Yer No: 117.816.20.)

169 EK-5: 27.04.1930, Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal, Ankara Trk Ocanda Altnc Kurultay Delegeleri ile. (Trk Ocaklar Belgeseli, (Belgeler/Resimler 1912-1994), haz. Mehmet Uzun-Ycel Hacalolu, Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1994, s. 19.)

170 EK-6: Atatrkn Mersin Trk Ocandaki konumas. (Cumhuriyet Gazetesi, 13 ubat 1931, say: 2434, s.1.)

171 EK-7: Trk Ocaklarnn kapatlacana dair haber. (Cumhuriyet Gazetesi, 20 Mart 1931, say: 2469, s. 1.)

172 EK-8: Trk Ocaklarnn Halk Frkasna iltihak ettiine dair haber. (Cumhuriyet Gazetesi, 11 Nisan 1931, say: 2489, s.1.)

173 EK-9: 29.12.1931 Gazi Mustafa Kemal ve smet nn ve CHF umumi katibinin imzalaryla Trk Ocaklarnn borlar, alacaklar, menkul ve gayri menkul emlak ve eyasnn tasfiyesi ile ilgili talimatname eki. (Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya: 1, Fon Kodu: 490.1.0.0.,Yer No: 80.298.2.)

KAYNAKA

AFETNAN, A., Atatrk Hakknda Hatralar, Belgeler, stanbul: Bankas Yayn, 1981. ----------, A., Atatrkten Mektuplar, Ankara: TTK, 1981. ----------, A., Mustafa Kemal Atatrkten Yazdklarm, stanbul: Mill Eitim Basmevi,1971. ----------, A., Atatrkten Hatralar, Ankara: TTK, 1950. AAOLU, Ahmet, Milliyetilik Cereyann Esaslar, Atatrk Devri Fikir Hayat I, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s.115-122. ----------, Ahmet, Tarihi Devirler Arasnda Milliyet, Atatrk Devri Fikir Hayat I, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 154-160. AHMAD, Feroz, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (18761923), ev. Mete Tunay, stanbul: letiim Yaynlar, 2004. ----------, Feroz, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999. ----------, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay (Baltal), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999. AKURA, Yusuf, Tarz- Siyaset, Trkiye Gnl, Ankara: Cedit Yaynlar, Kasm-Aralk 1994, s. 9-18. ----------, Yusuf, Yeni Trk Devletinin ncleri 1928 Yl Yazlar, haz. Nejat Seferciolu, Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1981. AKGN, Seil, apka Kanunu, Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Enstits, C. 14, S. 24, 1982, s. 69-79. AKN, Sina (yay. yn.), Trkiye Tarihi 4 (ada Trkiye 1908-1980), stanbul: Cem Yaynevi, 2000. AKN, Sina, ttihat Terakki zerine, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XXVI, Mart 1971, No: 1, s. 153-181.

175

----------, Sina, ttihat ve Terakki, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1422-1436. AKYZ, Kenan, Trk Ocaklar, Belleten, C.1, S. 196 (Nisan 1986), Ankara: TTK, 1986, s. 201-208. AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1985e), Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, 1985. ALP, lker, Atatrk ve Trk Genlii, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 223-239. ARABACI, H. Murat, Mill Mcadele Dneminde Hlide Edip Advar, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Baslmam Yksek Lisans Tezi, http://www.ait.hacettepe.edu.tr/tezozet/, 2005. ARAR, smail, Atatrkn Gnmz Olaylarna da Ik Tutan Baz Konumalar, Ankara: TTK, 1981. ARTAN, Gndz, Mersinde lk Trk Oca, Trk Yurdu, C. 20, S. 158, 1999, s. 38-40. ATATRK, Kemal, Nutuk(1919-1927), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 2004. Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, yay. Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: TTK,1997. Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri IV, yay. Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: TTK, 1991. Atatrkn Sylev ve Demeleri Tamim ve Telgraflar V, haz. Sadi Borak, Utkan Kocatrk, Ankara: Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar: 1972. ATAY, Falih Rfk, ankaya, stanbul: Pozitif Yaynlar, 2004. ATE, Toktam, Trk Devrim Tarihi, stanbul: Der Yaynlar, 2001. ATLLA, Osman, Atatrk ve Byk Zafer, Ankara: Gven Matbaas, 1972. AVANAS, Ahmet, Mill Mcadelede Konya, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998. AYDA, Adile, Byle diler Yaarken, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1984. AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal (1919-1922) C. II, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999. Aydn l Yll, Atatrk Aydn linde, 1931. AYTA, Kemal, Gazi Mustafa Kemal Atatrk (Din Politikas zerine

176

Konumalar), Ankara: Trk nklap Tarihi Yaynlar, Ankara niversitesi Basmevi, 1986. BAMAN, Latif -ONUR, Oral, Atatrkn Yaamnda Edirne, stanbul: Gnlk Ticaret Gazetesi Tesisleri, 1982. BALCIOLU, Mustafa, Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paann ebinkarahisar Ziyaretleri, ebinkarahisar I. Tarih ve Kltr Sempozyumu, 30 Haziran-1 Temmuz 2000, s. 77-79. BANOLU, Niyazi Ahmet, Yaynlanmam Belgelerle Atatrk, Siyas ve zel Hayat, lkeleri, stanbul: Gzen Yaynlar, 1981. ----------, Niyazi Ahmet, Nkte, Fkra ve izgilerle Atatrk, stanbul: Yeni Tarih Dnyas, 1955. Babakanlk Cumhuriyet Arivi: 19.05.1924, 11.10.1924, 02.12.1924, 03.05.1925, 30.12.1928, 26.09.1931, 30.12.1931, Kitabevi, 1968. BAYRAKTUTAN, Yusuf, Trk Fikir Tarihinde Modernleme, Milliyetilik ve Trk Ocaklar: 1912-1931, Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1996. BLG, Nejdet, Mill Mcadele Dneminde Turanclk Kavram zerine Kk Bir Tartma Trk Yurdu, C. 19, S. 139-140-141, 1999, s. 299-302. BRNC, Ali, Doktor Fuat Sabit, Trk Yurdu, C. 19, S. 139-140-141, Mart-Nisan Mays 1999, s. 45-58. ----------, Ali, Trk Yl-1928, Trk Ocaklar Yll (1996), Ankara: Trk Yurdu Yaynlar, 1997, s. 1-12. CANSEVER, Hasan Ferit, Trk Ocann Douundaki Sebep ve Saikler, Trk Yurdu, S. 276-291, Eyll 1959-Ekim 1961, s. 8-59. Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1993. Say: 538, Fon Kodu: 30.18.1.1, Yer No: 9.26.15. Dosya: 1. Bro, Fon Kodu: 30.01, Yer No: 40.237.13. Say: 1186, Dosya: 79-8, Fon Kodu: 30.18.1.1, Yer No: 12.58.16. Say: 1850, Dosya: 79-10, Fon Kodu: 30.18.1.1, Yer No: 13.26.4. Dosya: 98-25, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 117.816.20. Dosya: 1.Bro, Fon Kodu: 490.1.0.0, Yer No: 2.7.33. Dosya: 1.Bro, Fon Kodu: 490.1.0.0, Yer No: 80.298.2.

BAYDAR, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, stanbul: Mente

177

Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paann Sonbahar Gezileri (Gnmz Diline ve Yeni Harflere ev. Nuri Onat), stanbul: ada Yaynlar, 1984. Cumhuriyet Gazetesi, 25 Terin-i Sani, 1930, Say: 2354. ----------, 27 Terin-i Sani, 1930, Say: 2356. ----------, 29 Ocak 1931, Say:2419. ----------, 9 ubat 1931, Say: 2430. ----------, 13 ubat 1931, Say: 2434. ----------, 20 Mart 1931, Say: 2469. ----------, 11 Nisan 1931, Say: 2489. Cumhuriyetin 75 Yl, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999. ANKAYA, Necati, Atatrkn Hayat, Konumalar ve Yurt Gezileri, stanbul: Tifdruk Matbaaclk, 1985. AVDAR, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, stanbul: mge Yaynlar, 2004. AYCI, Abdurrahman, Atatrk /Mill Bamszlk ve adalama nderi/ Hayat ve Eseri, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2000. ERMEL, Ahmet, Tarihimiz ve Atatrk, Mill Kltrmz ve Atatrk (Sempozyum), K.K.K. Faklte ve Yksek Okullar Askeri renci Komutanl Atatrklk alma Merkezi Yaynlar, Ankara, Mays 1986, s. 33-39. DEVLET, Nadir, smail Bey (Gaspral 1851-1914), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1988. ----------, Nadir, Yusuf Akurann Hayat (1876-1935), lmnn 50. Ylnda Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri (11-12 Mart 1885), Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1987, s. 17-33. ERCLASUN, Ahmet Bican, Yusuf Akura ve Trk Fikir Tarihindeki Yeri, lmnn 50. Ylnda Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri ( 11-12 Mart 1985), Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1987, s. 109-112. ----------, Ahmet Bican, Trk Ocaklarnn Trk Kltr ve Sanat Hayatndaki Yeri, Trk Yurdu, C. 8, ubat 1987, s. 19-20. ERDOAN, Mustafa, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, Ankara: Liberte Yaynlar, 1999. ESK, Mustafa, Atatrkn Kastamonu Gezisi, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2002.

178

EVSLE, Mehmet, Atatrkn Sylev ve Demelerinin Konular ndeksi, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1999. FEYZOLU, Turhan, Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 35-54. GEORGEON, Franos, Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura(1876-1935), ev.Alev Er, 3. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999. GKALP, Ziya, Ocaklar Ne Yapmtr, Vazifesi ve Gayesi Nedir?, Atatrk Devri Fikir Hayat II, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Nejat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 636-646. ----------, Ziya, Trkln Esaslar, haz. Mehmet Kaplan, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul: Mill Eitim Basmevi, 1976. ----------, Ziya, aki brahim Destan ve Bir Kitapta Toplanmam iirler, haz. evket Beysanolu, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul: Mill Eitim Basmevi, 1976. ----------, Ziya, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, haz. brahim Kutluk, Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar, 1976. ----------, Ziya, Kzl Elma, haz. Hikmet Tanyu, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul: Mill Eitim Basmevi, 1976. GNE, hsan, Birinci TBMMnin Dnce Yaps (1920-1923), stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1997. GNE, Gnver, Merutiyetten Cumhuriyete zmirde Trk rgtlenme: zmir Trk Oca ve Faaliyetleri (1912-1931), Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yl 1, S.1, Bahar 2005, s. 53-73. GVEN, Bozkurt, Trkiye Cumhuriyetinde Eitim ve Kltrel Yap, Uluslararas Atatrk ve ada Toplum Sempozyumu (DEGEV), stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, Eyll 2002, s. 223-243. HANOLU, kr, Osmanlclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1389-1393. ----------, kr, Trklk,Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1394-1399. ----------, kr, Batclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.

179

5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1382-1388. HSAR, Abdlhak inasi, Trk Oca Hatralar, Trk Yurdu, S. 234-247, Temmuz 1954-Temmuz 1955, Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1993, s. 61-103. http://www.ataturk.net/bizimle/yurtgezileri/?sayfa=geziler&yurtid=24, 2005. http://www.kirsehirturkocagi.org/ataturk.html. 2005. http://www.kulturturizm.gov.tr/gsanatlar/rhmuze.asp?belgeno=2706, 2005. http://www.mersin.gov.tr/contents.php?cid=50.2005. http://www.sebinkarahisar.com/tarihs.asp?altid=8-5, 2005. IRMAK, Sadi, Atatrk (Bir an Al), stanbul: nklap Yaynevi, 1984. DEMR, Ulu, Atatrkn Yaam(1881-1918), Ankara: TTK, 1998. MECE, Mustafa Selim, Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1975. mla Klavuzu, Ankara: TDK, 2000. NAN, Ar, Dnceleriyle Atatrk, Ankara: TTK, 1983. slam Ansiklopedisi, C. 12/2, stanbul: MEB, 1974. KAFALI, Mustafa, Trk Ocaklarnn Yakn Tarihimizdeki Yeri, Trk Yurdu, C. 8, S.1, ubat 1987, s. 9. KANDEMR, Feridun, Trk Ocaklar, Resimli Tarih Mecmuas, No: 70, Ekim 1955, s. 4104-4108. KANSU, Mazhar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. 1-2, Ankara: TTK, 1988. KARA, smail, Tanzimattan Cumhuriyete slmclk Tartmalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1405-1420. KARAAM, Nazif, Atatrk Krklarelinde, Edirne: Trk Ktphaneciler Dernei Edirne ubesi niversite Matbaas, 1998. KARAER brahim, Trk Ocaklar ve nklaplar (1912-1931), Ankara:Trk Yurdu Neriyat, Sistem Ofset, 1992. KARAKOYUNLUOLU, Mithat mer, Mustafa Kemali drak, Trk Yurdu, C. 3-23, ubat 1929, s. 21-22. KARAL, Enver Ziya, Atatrkten Dnceler, stanbul: Mill Eitim Basmevi, 1986.

180

----------, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. V, VIII, Ankara: TTK, 1983. KARPAT, Mehmet Kemal Hasim, Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul: Afa Yaynlar, 1996. Krklareli l Yll, stanbul: 1968. KIRZIOLU, M. Fahrettin, Gazinin Kuzeydou Gezileri(Eyll-Ekim 1924), 1974. KL, Suna, Trk Devrim Tarihi, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2002. KNROSS, Lord, Atatrk (Bir Milletin Yeniden Douu), ev. Necdet Sander, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1994. KOCATRK, Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 1999. ----------,Utkan, Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1999. ----------, Utkan, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Ankara: TTK, 1988. ----------, Utkan, Atatrkn Hatra Defterlerine Yazdklar, der. Utkan Kocatrk, Ankara: Edebiyat Yaynevi, 1971. KONAR, Fahrettin Sava, Bozkurtlu Trk Bayra, http://www.orkun.com.tr/inc/dokum.asp?Makale_Nu=!PR/.../!&sayi=8, 2005. KKTRK, Yaln sten, Atatrk Anlamak, stanbul: Toplumsal Dnm Yaynlar, 1999. KUTAY, Cemal, Trk Ocaklar ve Trk Milliyetilii, Ankara: Trk Yurdu Yaynlar, 1995. KK Cevdet, Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi ve Tanzimat, Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri, Ankara: TTK, 13-14 Mart 1985, s.1423. LEWS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: TTK, 1984. MANGO, Andrew, Atatrk, ev. Fsun Doruker, stanbul: Sabah Kitaplar, 2000. MARDN, erif, Jn Trklerin Siyas Fikirleri (1895-1908), stanbul: letiim Yaynlar, 1989. ----------, erif, slamclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1400-1404.

181

MELZG, Herbert, Atatrkn Balca Nutuklar (1920-1938), stanbul: lk Matbaas, 1942. MER, Cemil, Ziya Gkalpin Hayat ve Eserleri, stanbul: Sebil Yaynlar, 1980. Mill Mcadele Dnemi Beynnmeleri ve Basn, haz. Zeki Gner, Orhan Kabata, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1990. MUHAMMETDN, Rafael, Trkln Douu ve Geliimi, Bilimsel Redaktr: Reat Emirhanov, stanbul: Trk Dnyas Aratrma Vakf Yaynlar, 1998. ORKUN, Hseyin Namk, Trkln Tarihi, B. y. y: Kmen Yaynlar, 1944. OY, Aydn, Tekirdada Atatrk (Anlar, Belgeler, Fotoraflar), stanbul: Ekin Basmevi, 1965. NDER, Mehmet, Atatrk Bildirileri, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1990. ----------, Mehmet, Atatrk Konyada, Seluk niversitesi Yayn, 1986. ----------, Mehmet, Atatrkn Yurt Gezileri, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1975. ZAKMAN, Turgut, Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi (Aklamalar, kaynaklar, temel bilgiler ve devrim yasalar), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1999. ZKAYA, Ycel-SARAY, Mehmet, BALCIOLU, Mustafa, ERASLAN, Cezmi, Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Hayat, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, 2003. PALAZOLU, Ahmet Bekir, Atatrk nklaplar (Milletin adalamas), Ankara: Trk Hava Kurumu Basmevi, 1999. ----------, Ahmet Bekir, Atatrk nklaplar (Devletin Laiklemesi), Ankara: Trk Hava Kurumu Basmevi, 1998. ----------, Ahmet Bekir, Baretmen Atatrk I(1919-1928) ve II (1928-1938), Ankara: MEB, 1991. PARLA, Taha, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, stanbul: letiim Yaynlar, 2001. SADIK (SADAK), Necmeddin, Trk Ocaklar, Atatrk Devri Fikir Hayat II, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Nejat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 607-609. SAFA, Peyami, Trk nklabna Baklar, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi

182

Yaynlar, 1996. SARINAY, Yusuf, Milli Mcadelede Trk Ocaklar, Trk Yurdu, C. 17, S.122, 1997, s. 18-21. ----------, Yusuf, Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, stanbul: tken Yaynlar, 1994. ----------, Yusuf, Atatrkn Millet ve Milliyetilik Anlay, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 1990. SARP, Hseyin Enver, Trk Oca Nasl Kurulmutu?, I, Trk Yurdu, S. 242, (Mart 1955), s. 665-670. SEFERCOLU, Necmeddin, Doksannc Yllarnda Trk Oca ve Trk Yurdu II, http://www.orkun.com.tr/asp/yazi.asp?Makale_nu=898, 2005. SOYAK, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar I-II, Ankara:Yap Kredi Bankas Yaynlar, 1981. SZEN, Metin, Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarisi, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1996. SSL, Azmi, Atatrk ve Tarih, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, 1998, s. 133-154. AHNGZ, Mehmet, Mill Mcadelede Protesto ve Mitingler, Trkler, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 726-744. AKROLU, Mahmut H., Atatrk Dneminde Balatlan Tarih almalar ve Halk Bilgisi Alanndaki Gelimeler, Erdem (Atatrk Kltr Merkezi Dergisi), C. 4, S. 12, Eyll 1988, s. 813-865. APOLYO, Enver Behnan, Atatrk ve Halkevleri, Halkevleri Dergisi, S.6, Ankara: 1972, s. 4-5. APOLYO, Enver Behnan, Milli Mcadelede Hamdullah Suphi, Trk Kltr, C. IV, S. 45, Temmuz 1966, s. 799-801. TANER, Aydn, Trk Kavramnn Gelimesi, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar, 1983. TANRIVER, Hamdullah Suphi, Trk Oca, Atatrk Devri Fikir Hayat II, haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Nejat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 610-620. ----------, Hamdullah Suphi, Merkez Heyeti Binas, Atatrk Devri Fikir Hayat II,

183

haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 628-631. ----------, Hamdullah Suphi, Kyclk, Atatrk Devri Fikir Hayat I,haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep Kerman, Nejat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s. 224-227. ----------, Hamdullah Suphi, Trk Ocann Tarihesi ve ftiralara Kar Cevaplarmz, Trk Yurdu, S. 36-230, Birinci Kanun, 1930, C. 5-25, s. 1-23. ----------, Hamdullah Suphi, Gazinin En Byk Eseri, Trk Yurdu, C. 3-23, Austos 1929, s. 49-53. TANYU, Hikmet, Atatrk ve Trk Milliyetilii, Ankara: Tre Devlet Yaynlar, 1981. TBMM Zabt Ceridesi, C. 7, Ankara: TBMM Basmevi, 1980. TEKN, Mehmet, Antakyada Trk Ocann Kuruluu ve Etkileri, Trk Yurdu, C.19, S. 139-140-141, 1999, s. 241-242. TEMR, Ahmet, Yusuf Akura, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1987. TEVETOLU, Fethi, Atatrkn Toplanmam Yazlar, Belleten, C.1, S. 197, Austos 1986, s. 531-546. TOROS, Taha, Atatrkn Adana Seyahatleri, Adana: Seyhan Basmevi, 1939. TKN, F. Hsrev, Trk Tarihinde Siyas Partiler ve Siyas Dncenin Gelimesi (1939-1965), stanbul: Ekin Basmevi, 1965. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler I (kinci Merutiyet Dnemi), stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, 1988. ----------, Tark Zafer, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul: Turhan Kitabevi, 1981. TUNCER, Hseyin, Trk Yurdu zerine Bir nceleme, Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1990. TUNCER, Hseyin-HACALOLU, Ycel, MEMOLU Ragb, Trk Ocaklar Tarihi (1912-1997) I-II, Ankara: Trk Yurdu Yaynlar, Gke Ofset, 1998. TUNAY, Mete, T.C.inde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), stanbul: Cem Yaynevi, 1992. TURAN, erafettin, Trk Devrim Tarihi (Yeni Trkiyenin Oluumu 1923-1938),

184

Ankara: Bilgi Yaynevi, 1996. TNAY, Bekir, Atatrk ve Mill Birlik, Atatrk Dnce El Kitab, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1998, s. 203-213. Trk Ocann Nizamname-i Esas ve Dahilsi, stanbul: Tanin Matbaas, 1328. Trk Ocaklar Belgeseli (Belgeler/Resimler 1912-1994), haz. Mehmet Uzun-Ycel Hacalolu, Ankara: Trk Yurdu Neriyat, 1994. Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, C. 1, stanbul: Anadolu Yaynclk, 1983. UAROL, Rfat, Siyas Tarih (1789-1994), stanbul: Filiz Kitabevi, 1994. LKEN, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul: lken Yaynlar, 1979. STEL, Fsun, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar(1912-1931), stanbul: letiim Yaynlar, 2004. ----------, Fsun, Trk Ocaklar, Modern Trkiyede Siyas Dnce (Milliyetilik), C. 4, stanbul: letiim Yaynlar, 2002, s. 263-274. YAZMAN, Aslan Tufan, Atatrkle Beraber (Devrimler, Olaylar, Anlar 19221938), Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1969. YUVALI, Abdlkadir Mill Mcadele ve Trk Ocaklar, Trk Yurdu, C. 17, S. 122, 1997, s. 14-17. YCETRK, Orhan Seyfi, Atatrkn Kiisel zellikleri ve eitli Ynleri, Mill Kltr, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, S. 53, Mays 1986, s. 21-31. ZOBU, Vasfi Rza, Mridim Tanrver Trk Yurdu, C. 4-2, Hamdullah Suphi zel Says, 1967, s. 30-31. ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, stanbul: letiim Yaynlar, 2003. ----------,Erik Jan, Mill Mcadelede ttihatlk, ev. Nzhet Saliholu, Ankara: Balam Yaynclk, 1987.

ZGEM

Ad Soyad Srekli Adresi

: Nermin Kl : AB Lojmanlar, idem Blok, No: 3 Glky/BOLU

Doum Yeri ve Yl : Kak (Tekirda), 1967 Yabanc Dili lkretim Ortaretim Lisans alma Hayat : ngilizce : Kak lkokulu (Tekirda)(1979) : Zbeyde Hanm Kz Meslek Lisesi (Tekirda)(1985) : A Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi (1989) : 1- 12 sene, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl

Osmanl Arivi Daire Bakanlnda arivist olarak almtr. 2- 1 yldr, AB Rektrlkte Uzman olarak almaktadr.