‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫‪ 1-1‬یی ییی یییی‬

‫سد های خاکی از توده غیر قابل نفککوذی تشکککیل شککده انککد کککه در‬
‫جهت عمد بر جریان رودخانه در محل مناسبی به منظور )یا منظکور‬
‫های( معینی احداث می شوند توده فوق باید‪:‬‬
‫‪ -1‬تعادل خود را در حالت مختلف )خشکی و پککر آبککی رود خککانه( و‬
‫فصول مختلف )از نظر اقلیمی( حفظ نماید‪.‬‬
‫‪ -2‬به عنوان مخزن و منبع آب ‪ ،‬غیر قابل نفوذ )نشت( باشد‪.‬‬
‫با تعاریف فوق می توان به این نتیجه رسید که در سککد هککای خککاکی‬
‫هرگز نباید آب دریاچه از آن سرریز شود چه سرریزی آب دریاچه از‬
‫روی سد با ضایعات بکزرگ و جکبران ناپکذیر همکراه خواهککد بککود‪.‬لکذا‬
‫طغیانگیر ایککن سککدها بایککد قککادر بککه تخلیککه طغیککان هککای اسککتثنایی )‬
‫‪ 10000‬ساله در مورد سد های مخزنی بزرگ و پککروژه هککای مهککم(‬
‫باشد‪.‬‬
‫مواد خاکی مقطککع ایککن سککدها صددرصککد خککاک بککر داری و یککا خککاک‬
‫قرضه نیست و باید به منظور حصول مشخصات مورد لزوم با مواد‬
‫خاکی و سنگی سایر قرضه هککا )یککا معککادن(بککه نسککبت هککای معینککی‬
‫اختلط یابد‪.‬‬
‫‪ 2-1‬یییییی ییی یییی یی ییی یییی‬
‫قبل ً اشاره شد که یک سد خاکی نیز همانند سدهای مخزنی بتنی باید‬
‫قادر به ذخیره سازی حجم مناسبی آب و نیز بال آوردن سککطح آب تککا‬
‫ارتفاع مطلوب باشد‪ ،‬تا در نتیجه قادر به تأمین مقاومت برای تحمککل‬
‫نیروهککای ناشککی از فشککار آب و وزن سککد و نیککز مقککاومت در مقابککل‬
‫نشت آب باشکد‪ .‬از نظکر کلکی‪ ،‬در سکدهای خکاکی نیکز بهکترین محکل‬
‫احداث به لحاظ توپوگرافی محلی است کککه در آن دره ای عریککض بککا‬
‫دیواره های بلند به یک گلوگاه یا دره ای باریک با عرض کککم و دیککواره‬
‫های مستحکم منتهی شود‪ ،‬به گککونه ای کککه بککا حککداقل طککول تککاج در‬
‫ارتفاع معینی‪ ،‬حداکثر حجم ذخیککره را ایجککاد کنککد‪ .‬البتککه ایککن شککرایط‬
‫معمول ً برای تمام انواع سدهای مخزنی صادق است‪ .‬مککع ذلککک علوه‬
‫بر شرایط مذکور‪ ،‬در انتخاب محل برای احکداث سکدهای نککوع خکاکی‬
‫شرایط دیگری نیز قابل ذکر است که در ذیل مککورد بحککث قککرار مککی‬
‫گیرد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫نظککر بککه اینکککه در سککدهای نککوع خککاکی معمککول ً سککرریز آب از روی‬

‫بککدنه)بککه دلیککل انککرژی فرسایشککی آب جککاری و عککدم چسککبندگی و‬
‫مقاومت برشی کم مصالح خاکی در مقابل آن( مجاز نیسککت‪ ،‬از ایککن‬
‫رو‪ ،‬وجود محل مناسب برای استقرار یک سرریز از شرایط اولیککه در‬
‫انتخاب محل است‪ .‬در این زمینه وجود دره های فرعی در کنار بستر‬
‫اصلی رودخانه یا وجود تکیه گاه های سنگی با توپککوگرافی مناسککب و‬
‫نیز زینچه کناری جهککت احککداث سککرریز و تخلیککه طغیککان هککا از جملککه‬
‫مزایای یک محککل محسککوب مککی شککود‪ .‬در خصککوص احککداث تونککل یککا‬
‫مجاری انحراف و انتقال آب از بال دست به پائین دست‪ ،‬وجود بسککتر‬
‫دارای انحنا به شکل ‪U‬یککا ‪ S‬بککه لحککاظ امکککان یککافتن مسککیر کوتککاه تککر‬
‫انتقال از جمله مزایای محل محسوب می شود‪.‬‬
‫از نظر زمین شناسککی نیککز علیرغککم اینکککه سککدهای نککوع خککاکی قابککل‬
‫احداث بر روی بسیاری از تکیه گاه های نککه چنککدان مناسککب انککد‪ ،‬امککا‬
‫محل احداث سد باید دارای حداقل شرایط فنی لزم به منظور تحمل‬
‫تنش های اعمال شده )ناشی از وزن بککدنه سککد وفشککار آب( باشککد و‬
‫تغییر شکلهای حادث شده نیز در حد منطقی و قابل پذیرش بککا تککوجه‬
‫به نوع مصالح متشکله و طرح مقطع عرضی بدنه سد باشند‪ .‬از آنجککا‬
‫که سدهای خاکی بککه هیککچ وجککه نبایککد در معککرض سککرریز آب از روی‬
‫بدنه قرار گیرند‪ ،‬بنابراین در انتخاب محل بککرای احککداث آنهککا بایککد بککه‬
‫مسئله امکان ایجاد لغزش شیب ها به داخککل دریککاچه )بککر اثککر اشککباع‬
‫شدن مصالح( و تولید موجهای بزرگ ناخواسته که ممکن است منجککر‬
‫به سرریزی آب شککوند‪ ،‬تککوجه کککافی مبککذول داشککت‪ .‬وجککود شککیبهای‬
‫پایککدار در مخککزن بککه هنگککام اشککباع شککدن مصککالح از جملککه مزایککا در‬
‫انتخاب محل احداث یک سد خاکی تلقی می شود‪.‬‬
‫یکی از شرایط اولیه و ضروری برای انتخاب گزینککه سککد نککوع خککاکی‪،‬‬
‫وجود مصالح خاکی مطلوب با حجم مورد نیاز در فاصله نسککبتا ً کککم و‬
‫قابل قبول )از نظر اقتصادی( از محل احداث سد است‪ .‬از آنجککا کککه‬
‫در سدهای خکاکی حجککم زیکادی از مصککالح مککورد اسککتفاده قککرار مککی‬
‫گیرد‪ ،‬از این رو همواره باید منابع تهیه ی مصککالح در فاصککله معقککولی‬
‫از محل احداث سد قرار داشته باشککند تککا هزینککه هککای زیککاد ناشککی از‬
‫حمککل از فواصککل دور‪ ،‬پککروژه را از نظککر اقتصککادی غیرقابککل تککوجیه‬

‫‪2‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫نسازد‪ .‬شایان ذکر است که اصول ً کیفیت و کمیت مصککالح موجککود در‬
‫محل‪ ،‬تعییککن کننککده نککوع سککد خککاکی اسککت و همککواره چنککانچه انککواع‬
‫مصالح خاکی در حجم مطلوب برای ساخت قسککمتهای مختلککف بککدنه‬
‫در نزدیکککی محککل احککداث موجککود باشککد‪ ،‬احککداث سککد دارای تککوجیه‬
‫اقتصادی مطلوبی خواهد بود‪.‬‬
‫علوه بر موارد فککوق‪ ،‬در انتخککاب محککل بککرای احککداث یککک سککدخاکی‬
‫همانند سایر انواع سدها و پروژه های عمرانی‪ ،‬نیاز به وجود یا تککأمین‬
‫یککک سککری امکانککات‪ ،‬تجهیککزات و تسککهیلت ضککروری از جملککه راه‬
‫ارتباطی‪ ،‬برق‪ ،‬مخابرات و ‪ ...‬است که در هر صورت باید مککد نظککر‬
‫قرار گیرد‪.‬‬
‫‪ 3-1‬ییییی یییی ییییی یییی‬
‫همانگونه که در قسمتهای قبل تشریح شککد‪ ،‬سککدهای خککاکی بککه دلیککل‬
‫تحمل نیروها از طریق وزن‪ ،‬دارای مقطع ذوزنقه ای شکککل هسککتند و‬
‫اجزای اصلی متشکله آنها را می توان در ‪ 4‬بخش به شکل زیر دسته‬
‫بندی کرد‪:‬‬
‫الف( بدنه اصلی سد که نقش عمده را در تحمل نیروهای وارده ایفککا‬
‫می کند‪.‬‬
‫ب( قسککمت نفوذناپککذیر یککا سیسککتم آب بنککدی کککه ممکککن اسککت بککه‬
‫صورت یک غشا یا لیه ناتراوا در داخل بککدنه یککا در سککطح شککیب بککال‬
‫دست استقرار یابد‪.‬‬
‫ج( پی یا تکیه گاه سد که متشکل از لیه های خاک یا سنگ موجود در‬
‫زیر بستر رودخانه و تکیه گاه های جانبی با وظیفه تحمل فشار ناشی‬
‫از وزن سد و نیروی هیدرواستاتیک آب است‪.‬‬
‫د( سیستم زهکشی که وظیفه آن جمع آوری آب نفوذ یافته بکه داخکل‬
‫بدنه یا پی سد است‪.‬‬
‫نامگذاری اجزا و قسمتهای مختلف یک سدخاکی به شرح زیر است ‪:‬‬
‫تاج سد‪ :‬بالترین قسمت بدنه اصلی سد )قاعده فوقککانی‬ ‫‪-‬‬
‫ذوزنقه(‬
‫ارتفاع سد‪ :‬فاصله تاج تا بستر رودخانه قبل از سککاختمان‬ ‫‪-‬‬
‫که معمول ً آن را با ‪ H‬نشان می دهند‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫عمق آزاد‪ :‬فاصله قائم بین تاج سککد و حککداکثر سککطح آب‬ ‫‪-‬‬
‫دریاچه در پشت سد‪.‬‬
‫شیب بالدست بدنه‪ :‬شیب بککدنه سککد در قسککمت داخلککی‬ ‫‪-‬‬
‫مجاور دریاچه‪.‬‬
‫قسمت بالدست‪ ،‬سرآب نیککز نامیککده مککی شککود‪ .‬ایککن شککیب ممکککن‬
‫است مرکب باشد‪.‬‬
‫شککیب پککایین دسککت بککدنه‪ :‬شککیب بککدنه سککد در قسککمت‬ ‫‪-‬‬
‫خارجی که پایاب نیز نامیده می شود‪ .‬این شککیب ممکککن اسککت‬
‫مرکب یا پلکانی نیز باشد‪.‬‬
‫هسته سد‪ :‬از یک لیه غیرقابل نفوذ که برای جلوگیری از‬ ‫‪-‬‬
‫نفوذ و نشت آب در بدنه سد ساخته می شود‪ .‬این لیککه ممکککن‬
‫اسکت از جنکس رس یکا خاکهکای رسکی و گکاهی اوقکات نیکز از‬
‫جنس بتن ‪ ،‬فولد ‪،‬لستیک‪ ،‬پلستیک‪،‬قیر یا چوب باشد‪.‬‬
‫پوسکته بالدسککت یکا پوسکته داخلکی‪ :‬بکدنه اصکلی سکد در‬ ‫‪-‬‬
‫پشت هسته )به سمت دریاچه( ‪.‬این لیکه خکود ممککن اسکت از‬
‫یک یا چند لیه مختلف تشکیل شده باشد‪.‬‬
‫پوسته پائین دست سد یا پوسته خارجی‪ :‬بدنه اصلی سککد‬ ‫‪-‬‬
‫در قسمت جلو هسته)بککه سککمت خککارج(‪ .‬ایککن لیککه نیککز ممکککن‬
‫است از یک یا چند لیه مختلف ساخته شده باشد‪.‬‬
‫سیستم زهکشی‪ :‬یک قسمت ساخته شده از ذرات خاکی‬ ‫‪-‬‬
‫درشت دانه با اندازه های مختلف که برای جمع آوری آب نشت‬
‫یافته در بدنه و پی سد در قسمت پائین دست هسته و زیر سککد‬
‫تعبیه می شود‪ .‬این سیسککتم زهکشککی معمککول ً بککا یککک سیسککتم‬
‫فیلتر همککراه اسککت کککه نقککش آن جلککوگیری از ذرات بککه داخککل‬
‫سیستم زهکشی است‪.‬‬
‫پاشنه سد‪ :‬محل اتصال شیب بالدست به کف رودخانه‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫پنجه سد‪ :‬محل اتصال شیب پائین دست به کف رودخانه‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫سیستم های زهکشی معمول ً یا در این قسمت ساخته می شوند یا به‬
‫این قسمت ختم می گردند‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫پی سد‪ :‬بستر رودخانه یا لیه های زیرین آن که بدنه سککد‬ ‫‪-‬‬
‫به طور مستقیم روی آن ساخته می شود‪ .‬پی سد ممکن است‬
‫از مصالح با نفوذپذیری های متفاوت تشکیل شده باشد‪.‬‬
‫پوشش سنگریز محافظ شیب یا ریپ رپ‪ :‬یک لیه لشککه‬ ‫‪-‬‬
‫سککنگ بککه ضککخامتهای مختلککف کککه روی شککیب بالدسککت بککدنه‬
‫اسککتقرار یککافته و نقککش آن حفککظ ایککن سککد در مقابککل عمککل‬
‫فرسایش امواج دریا است‪ .‬این لیه معمککول ً بککرای جلککوگیری از‬
‫شسته شککدن ذرات‪ ،‬روی یککک لیککه شککن و ماسککه بککه ضککخامت‬
‫تقریبی ‪ 30/0‬تا ‪ 60/0‬متر قرار می گیرد‪.‬‬
‫تکیککه گککاه جککانبی ‪ :‬بسککتر شککیب دار دیککواره هککای دره در‬ ‫‪-‬‬
‫محل اجرای سد و اتصال به بدنه کککه بعنککوان پککی جککانبی عمککل‬
‫می کند‪.‬‬
‫تأسیسات ضمیمه ‪ :‬چون بدنه اصلی سدخاکی از مصککالح بکدون‬ ‫‪-‬‬
‫ملت سککاخته مککی شککود‪ ،‬از ایککن رو هیچگککاه نبایککد در معککرض‬
‫جریان آب قرار گیرد‪ .‬بدین لحاظ معمول ً تأسیسات ضککمیمه ای‬
‫این نوع سدها شامل سرریز ‪ ،‬دریچه هککای مختلککف سککیل گیککر‪،‬‬
‫دریچه های آبگیری از سککد‪ ،‬سیسککتم انحککراف و انتقککال و محککل‬
‫نصب توربین های تولید برق آن در قسمتی از بدنه یا تکیککه گککاه‬
‫ها که با بتن و فولد ساخته می شککود‪ ،‬قککرار مککی گیرنککد‪ .‬محککل‬
‫این قسمت ساخته شده بستگی کامل به وضککعیت توپککوگرافی‪،‬‬
‫شکل و ابعاد سد و همچنیککن مقطککع عرضککی رودخککانه در محککل‬
‫ساختمان سد دارد‪.‬‬

‫للل ‪ 1 -1‬لللل للل لل لل لللل للللللل‬

‫‪5‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫در ذیل به تشریح برخی از اجزا و قسمتهای سد می پردازیم‪:‬‬

‫‪ 1-3-1‬ییی یی‬
‫تاج سد باید در برابر تمام حمله های مکانیکی و فیزیکککی – شککیمیایی‬
‫– اقلیمی استحکام و دوام داشته باشد‪ .‬از جمله عوامل آسیب رسان‬
‫عبارتند از ‪:‬‬
‫ضککربه امککواج‪ ،‬فشککار یککخ زدگککی‪ ،‬وقککایع ترافیکککی‪ ،‬عمککل حیوانککات و‬
‫شرایط جنگ و سایر عواملی که باعث فرسککایش و تخریککب تککاج سککد‬
‫می گردند‪.‬‬
‫‪ 2-3-1‬ییی ییی یی‬
‫عرض تاج سد باید تأمین کننده سهولت رفت و آمککد و نقککل و انتقککال‬
‫وسایط نقلیه و وسککایط فنککی موردنیککاز باشککد‪ .‬از طرفککی بککه منظککور‬
‫اسککتحکام در برابککر لغککزش و نیککز در برابککر زلزلککه تککاج را عریککض تککر‬
‫درنظر می گیرند‪.‬‬
‫‪ 3-3-1‬ییییییی ییی ییی‪:‬‬
‫به علت احتمال نشست بدنه و شالوده سد و به این علت که نککواحی‬
‫میانی سد بیش از بخشهای کنککاری نشسککت خواهککد داشککت‪ ،‬معمککول‬
‫است که مسیر طولی تاج سککد خطککی افقککی نباشککد ‪ ،‬بلکککه بککا شککیب‬
‫ملیمی از کناره ها به وسط رقومش افزایش یابد تککا هنگککامی کککه در‬
‫دراز مدت بخشهای وسطی نشسککت مککی کنککد از ارتفککاع آزاد کاسککته‬
‫نشود‪.‬‬
‫‪ 4-3-1‬یییییی یییی) ‪(Free board‬‬
‫ارتفاع آزاد اختلف ارتفاع تراز حداقل تاج با تراز حداكثر دريککاچه‬
‫در هنگام سيلب مي باشد‪.‬‬
‫عوامل موثر در انتخاب ارتفاع آزاد عبارتند از ‪:‬‬
‫‪ 1‬تراز آب در بالي سرريز در زمان عبور دبي حداكثرخروجي‬
‫‪ 2‬ارتفاع موج‬
‫‪ 3‬نشست تابع زمان بدنة سد و پي آن‬
‫‪ 4‬شرايط پائين دست‬

‫‪6‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫ارتفاع موج نقش مهمي را در انتخاب ارتفاع آزاد بازي مککي كنککد‪.‬‬
‫براي تعيين ارتفاع حداكثر موج در درياچککة پشککت سککد معمککول ً از‬
‫روابط تجربي زير استفاده مي شود ‪:‬‬

‫‪hw = 0.032‬‬ ‫‪v. f +0.763 −0.271 f‬‬ ‫‪0.25‬‬

‫‪hw = 0.032‬‬ ‫‪v. f‬‬

‫) ‪(f<32km‬‬
‫) ‪(f>32km‬‬
‫‪ = h‬ارتفاع موج) بر حسب متر( ‪ 13‬آن در بالي تراز ايسککتابي و‬ ‫‪w‬‬

‫‪ 2 3‬آن در زير تراز ايستابي فرض مي شود ‪.‬‬

‫‪ = v‬سرعت باد بر حسب كيلومتر بر ساعت ‪.‬‬
‫دورخيککز بککاد برحسککب كيلومککتر )درصککدي از ابعککاد دريککاچه‬ ‫‪=f‬‬

‫درامتداد وزش باد منظور می شود(‪.‬‬

‫براي تعيين ارتفاع آزاد بايد به نشست تابع زمان بککدنه و پککي سککد‬
‫توجه خاص داشت‪ .‬براي جبران اين نشست‪ ،‬تاج سککدهاي خککاكي‬
‫بصورت قوس محدب در راستاي طول سد )عرض دره( سککاخته‬
‫مي شود تا پس از وقوع تمام نشسککت هککا‪ ،‬سککطح تککاج بصککورت‬
‫افقي و در تراز مورد نظر قرار بگيرد‪.‬‬
‫در سدهايي كه به عللي ارتفاع آزاد آنها در مقابل موجهککاي توليککد‬
‫شده كم است‪ ،‬يککك ديککوار مککوج شککكن در وجککه بککال دسککت و بککه‬
‫موازات تاج سد احداث مي گردد‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫للل ‪ 1 -2‬لللللل لللل‬

‫‪ 5-3-1‬یییی ی ییییی یی‬
‫‪ 1-5-3-1‬ییییی یی یییی یی‬
‫زهكشي در بدنه سد به منظور جمع آوري و هدايت زه عبور کرده در‬
‫بدنه و يا از شالوده مي باشد و هدف آن ايککن اسککت ککه دامنککه پککايين‬
‫دست حتي المكان خشك نگکاه داشکته شککود و نيکز از ايجکاد هرگککونه‬
‫اضافه فشار آب منفذي در مناطق مختلف سد جلوگيري گردد ‪.‬‬
‫از آنجا که زهكشهاي داراي نفککوذ پککذيري زيککاد )و از قطعککات درشککت‬
‫دانه( مي باشند‪ ،‬لزم است ارتباط آنها با بدنه و )بخصککوص بککا مغککزه‬
‫سد( به صورت تدريجي باشد يعني الزاما ً منطقه اي به نام فيلتر بيککن‬
‫زهكش و خاك بدنه تعبيه گردد‪ .‬اين فيلتر ممكن است از يك ليه و يکا‬
‫چند ليه تشكيل شده باشد کککه هککر ليککه اي بککراي ليککه زيريککن نقککش‬
‫فيلتر را دارد‪ .‬وجود زهكشها همراه با منطقککه فيلککتر نککه تنهککا مککوجب‬
‫هککدايت زه و گککردآوري و تخليککه آب بککه مجککاري پيککش بينککي شککده‬
‫مي گردد بلكه در مکواردي ککه منطقکه هکاي ضکعيف احتمکالي در اثکر‬
‫گراديککان هيککدروليكي آب بککراي شسککته شککدن و پککوك شککدن مسککتعد‬
‫هستند‪ ،‬وجود يك فيلککتر مناسککب از ايککن پديککده جلککوگيري مککي کنککد و‬
‫اصطلحا ً از پيدايش عمل پايپينگ ) فرسايش دروني رگاب( ممککانعت‬
‫مي کند‪ ،‬و نيککز مککواردي کککه تكانهککاي حاصککل از زلزلککه يککا نشسککتهاي‬
‫نامساوي موجب ايجاد شكافهايي در جسم سد گککردد و آب بتوانککد بککا‬
‫سرعت و دبي زياد و پيککش بينککي نشککده اي از آن ترکهککا جريککان يابککد‬
‫وجود فيلتر در تمامي مواردي که دو ليه با دانه بندي متفاوت در کنار‬
‫يكديگر قرار دارند و نيز جهت هدفهايي که در بال ذکر گرديد بويژه در‬
‫طرفين مغزه سد‪ ،‬ضروري است ‪.‬‬
‫درصدي که براي تأمين هزينه اضافي جهت ضخيمتر کردن زهكش به‬
‫کار مي رود سد را در برابر تخريبهاي حاصل از عدم ظرفيت زهكش‬
‫بيمه مي کند ‪.‬‬
‫‪ 2-5-3-1‬یییی یییی یی یییی‬
‫اين نوع زهكش که در دامنه پائين دست و در قاعککده سککد قککرار مککي‬
‫گيککرد‪ ،‬تمککامي زه درون بککدنه و قسککمت عمککده زه شککالوده را )در‬
‫صککورتيكه شککالوده حککاوي زه باشککد( بککه طککرف بيککرون سککد هککدايت‬

‫‪8‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫مي کند‪ .‬اين نوع زهكش ها‪ ،‬بوسيله يك يا چند طبقککه فيلککتر بککه خککاك‬
‫بدنه سد مربوط مي گردند ‪ .‬در مواردي ممكن است يك پنجه سنگي‬
‫و يا چند طبقه فيلتر به خاك بدنه سد مربوط مي گردنککد‪ .‬در مککواردي‬
‫ممكن است يك پنجه سنگي و يا يککك تراشککه زهكشککي در پنجککه سککد‪،‬‬
‫سيستم زهكشي افقي را تكميل کند‪ .‬نقش ديگري که زهكککش افقککي‬
‫ممكن است داشته باشد در شرايطي است که شالوده تحكيم پذير و‬
‫نفوذ پذير باشد‪ ،‬در اين صورت وجککود ليککه اي از زهكککش افقککي مککي‬
‫تواند تحكيم ليه زيرين را ) در اثر وجود بککار سککد ( تسککهيل و تسککريع‬
‫کند‪ .‬طکول و ضکخامت زهكکش بايکد بکر اسکاس ميکزان محتمکل زه و‬
‫شرايط ديگر تعيين گردد‪ .‬عموما ً مي توان حداکثر طول زهكش افقي‬
‫را با اطمينان کامل سه برابر ارتفاع سد در نظر گرفت )شكل الف(‪.‬‬
‫‪ 3-5-3-1‬یییی یییی‬
‫قرار دادن زهكش مايل در نيمه پائين دست سکد بکا شککيبهاي مختلککف‬
‫در سدهاي همگن نيز کامل ً معمککولي اسککت ابتککداي ايککن نککوع زهكککش‬
‫تقريبا ً به محور سککد يعنککي تککا زيککر تکاج آن مککي رسککد و انتهککاي آن بککه‬
‫زهكش افقي متصل مي گردد )شكل ب( ‪.‬‬
‫وجود اين نوع زهكش که عمدتا ً هدايت زه به زهكش افقي اسکت‪ ،‬در‬
‫مناطق زلزله خيز به پايداري سد نيز کمك مي کنککد‪ ،‬زيککرا در صککورت‬
‫بروز شكستگي ها در بخش غير اصککطكاکي بککدنه از گسککترش آنهککا و‬
‫ايجاد جريانهاي قکوي آب جلکوگيري مککي کنکد‪ .‬در منکاطق زلزلککه خيکز‬
‫قککرار دادن ليککه هککاي فيلککتر در دامنککه بالدسککت بککه منظککور التيککام‬
‫شكستگيهاي احتمالي نيز در جهت اطمينان اسککت‪ ،‬کککه در ايککن مککورد‬
‫رعايت معيار دانه بندي فيلتر ممكن اسککت بککا همککان دقککتي کککه بککراي‬
‫زهكش پائين دست منظور مي شککود ضککروري نباشککد‪ .‬ممكککن اسککت‬
‫زهكش مايل را به طور قائم ايجاد نمود کککه در اينصککورت محککل آنککرا‬
‫مي توان در محور سد يککا بالدسککت و پککائين دسککت انتخککاب کککرده و‬
‫حتي زهكش مايل را نيز مي توان در بکدنه بالدسکت قکرار داد‪ .‬محکل‬
‫قرار دادن زهكش و نوع آن بسککتگي بککه مسککائل اقتصککادي و شککرايط‬
‫ديگر دارد ‪.‬‬
‫چنانچه حجم زهكش مياني سد نسبت به حجم کل بککدنه مقککدار قابککل‬
‫توجهي باشد‪ ،‬بايد آنرا مغککزه زهكشککي ناميککد‪ .‬ايککن مککورد نيککز در سکد‬

‫‪9‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫سککازي تجربککه شککده اسککت و بعنککوان نمککونه ميتککوان از سککد ‪ Vrtac‬در‬

‫يوگسلوي ياد نمود که به ارتفاع ‪ ١٨‬متر داراي يك مغزه زهكشککي بککه‬
‫ارتفاع ‪ ١٢‬متر و عرض قاعده ‪ ١٨‬متر مي باشد‪.‬‬
‫‪ 4-5-3-1‬یییی یییی‬
‫پنجه سنگي سيسککتمي اسککت کککه مطککابق )شککكل ج( از سککنگهايي بککا‬
‫قطعات درشت تشكيل مککي شککود و مککي توانککد بککدون وجککود زهكککش‬
‫افقي و يا توأم با زهكش افقي مورد استفاده باشککد‪ .‬انککدازه قطعککات‬
‫سنگهاي تشكيل دهنده پنجه سنگي حدود ‪ ١٥‬تا ‪ ٢٠‬سانتيمتر معمککول‬
‫است‪ .‬پنجه سنگي نيز بايد با ليه هاي فيلتر بککه بککدنه شککالوده اتصککال‬
‫بيابد ‪ .‬بعنوان نمونه دانه بندي ليه هاي فيلتر يك پنجه سککنگي را مککي‬
‫توان به شرح زير انتخاب نمود ‪:‬‬
‫يککك ليککه ‪ ٣٠‬سککانتيمتري از ماسککه ريککز ) ‪ % ١٥‬آن برابککر ‪ 9/0‬ميلککي‬
‫متر (‬
‫يك ليه ‪ ٤٥‬سانتيمتري از ماسه دشککت ) ‪ % ١٥‬آن برابکر ‪ 81/0‬ميلککي‬
‫متر (‬
‫يك ليه ‪ ٦٠‬سانتيمتري از شن ) ‪ % ١٥‬آن برابر ‪ ٧ ٣/7‬ميلي متر (‬
‫ارتفاع حداقل پنجه سنگي بايکد چنکان باشکد ککه خکط زه بکا اطمينکان‬
‫کامل از دامنه پائين دست دور نگه داشته شود و اگر در سطح پککائين‬
‫دست آب جمع مي شود اين آب نيز موجب کم شککدن رانککدمان پنجککه‬

‫سنگي نگردد ‪ .‬ارتفاع پنجه سنگي را مي توان ‪ 13‬تککا ‪ 1 4‬ارتفککاع سککد‬

‫درنظر گرفت‪.‬‬
‫خط الرأس پنجه سنگي بايد به قککدر کککافي بککالتر از سککطح آب جمککع‬
‫شده در پائين دست باشد تا از هر گونه اثرات موج روي جبهککه پککايين‬
‫دست جلوگيري نمايد‪ .‬در بعضي مککوارد اقتصککادي نيسککت کککه سککطح‬
‫پنجه سنگي را براي اين هدف بککالتر قککرار دهنککد و در چنيککن مککواردي‬
‫سنگ چيني را تا يککك ارتفککاع حکداقل قکائم يعنککي تککا ‪ ٥/1‬مککتري بکالي‬
‫سطح آب جمع شده درپايين دست ادامه مي دهند ‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫للل ‪ 1 -3‬للللل لللل‬

‫‪ 6-3-1‬ییییی یییی ییی ی ییییی ییییی‬

‫وقتي که جريان نشت از يك خاك با دانه هککاي نسککبتا ً ريککز بککه مصککالح‬
‫درشت دانه تر وارد مي شود‪ ،‬اين خطر وجود دارد که ذرات ريز خاك‬
‫به داخل مصالح درشت دانه تر شسته شوند اگر اين کار دريك مککدت‬
‫زمان طولني انجام بگيرد‪ ،‬ذرات ريز ممكن اسککت تمککام فضککاي بيککن‬
‫مصالح درشت دانه را پککر کککرده و آن را مسککدود نماينککد ‪ .‬بککراي رفککع‬
‫چنين مشكلي بين دو ليه ريز و درشکت‪ ،‬از يکك ليکة فيلکتر )يکا فيلکتر‬
‫محافظتي( استفاده مي شود ‪ .‬بعنوان مثککال مقطککع سککدخاکي شککكل‬
‫زير را در نظر بگيريد ؛‬

‫‪11‬‬
 ‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫اگر در پنجه سد‪ ،‬بين خاك بدنه اصلي سد و سککنگريزه هککاي زهكککش‪،‬‬
‫ليه فيلتر منظورنگردد‪ ،‬ذرات ريز قسمت اصلي به سککمت سککنگريزه‬
‫ها شسته شده و آن را مسدود مي نمايند و در نتيجه سيستم زهكش‬
‫سد از کار مي افتد يا آنكه به تدريج مصککالح سککازنده بککدنه بککه بيککرون‬
‫شسته شده و حفره اولية ايجاد خرابککي تشککكيل مککي گککردد‪ .‬بنککابراين‬
‫براي ايمني سازه بايد مطابق شكل زير يك ليککة فيلککتر ‪ ،‬بيککن ايککن دو‬
‫مصالح قرار داده شود ‪.‬‬

‫براي انتخاب صحيح مصالح فيلتر بايد دو معيار زير بر آورده شود ‪:‬‬
‫‪ – ١‬اندازه حفرات مصالح فيلتر بايد به قدرکافي ريز باشد تا از‬
‫شسته شدن خاك مورد‬
‫محافظت به داخل آن جلوگيري شود ‪.‬‬
‫‪ ٢‬مصالح فيلتر بايد داراي نفوذ پذيري بال باشند تا از بوجود آمدن‬
‫نيروهاي نشت زياد‬
‫و فشار هيدرو استاتيك درمصالح فيلتر جلوگيري شود ‪.‬‬
‫بر پايه تحقيقات تجربي ‪ ،‬برترام ) ‪ ( ١٩٤٠‬معيارهاي زير را براي بر‬
‫آورده کردن دو شرط فوق پيشنهاد نمود ‪:‬‬
‫‪( D15 ) F‬‬
‫تا ‪5‬‬ ‫‪≥4‬‬
‫‪( D85 ) S‬‬
‫‪( D15 ) F‬‬
‫‪≤4‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪( D15 ) S‬‬
 ‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫رابطه )‪ (1‬برای اقناع شرط )‪(1‬‬

‫تا ‪5‬‬ ‫رابطه )‪ (1‬برای اقناع شرط )‪(1‬‬

‫که در آن ‪:‬‬
‫‪ ( D15 ) F‬قطري که ‪ ١٥‬درصد وزني مصالح فيلتر ريزتر از آن است‪.‬‬
‫‪ ( D15 ) S‬قطري که ‪ ١٥‬درصد وزني خاك مورد محافظت ريزتر از آن‬
‫است ‪.‬‬
‫‪ ( D85 ) S‬قطري که ‪ ٨٥‬درصد وزني خاك مورد محافظت ريزتر از آن‬
‫است ‪.‬‬
‫در شكل زير استفاده صحيح از روابط ) ‪ ( ١‬و ) ‪ ( ٢‬براي تعيين‬
‫منحني دانه بندي فيلتر‬
‫نشان داده شده است ‪.‬‬

‫‪ 4-1‬حفاظت دامنه های سدهای خاکریز‬

‫للللل للل للللل لللل ل لللل ل للل لل لل لل ل للللللل‬
‫لللللل لللل لل للل ل لل ل لللللل لل ل لل للل لل للل ل‬
‫لل لللل ل لللل لللل ل ل لللل ل للل لللل ل ل لل لللللل‬
‫لللل لل للللل للللل‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫للل للللل لللل للل للللل لل للللل ل لللللل لل ل‪ .‬لل‬

‫لللل للللل لللل لللل للللللل لللل للللل لل للل للل‬
‫للللل للل‪ .‬للللل للللل للل لللل للللل لللللل ل للل‬
‫للللل لل للل لللل للل لللل ل لل لل ل لللل ل لللل ل لل‬
‫للللل للللل للللللللل لللل ل لل لللل ل لل لل للل ل ل‬
‫للل‪.‬‬
‫‪ 1-4-1‬ییییی ییییی ییییی ییی‬
‫دامنه پايين دست سکدهاي خکاكي و پککاره سکنگي‪ ،‬همککواره درمعککرض‬
‫هوازدگي و فرسايش بککادي و در بيشککتر مککوارد در معککرض فرسککايش‬
‫آبي حاصل از بارندگي و جککاري شککدن سککيل اسککت‪ .‬اثککر يککخ زدگککي و‬
‫احتمال ً تخريبهاي حاصل از فعکاليت حيوانکات را نيکز نبايکد ازنظکر دور‬
‫داشت‪.‬‬
‫به منظور حفاظت دامنه پايين دست‪ ،‬در شرايط اقليمي مناسب‪ ،‬يك‬
‫پوشش محكم و منظم گياهي و چمن كاري مي تواند كککارآيي لزم را‬
‫داشته باشد‪ .‬البته بايد توجه داشت كه بوته هاي بلنککد و درخککت كککاري‬
‫به هيچ وجه مناسب اين نوع پوشش گياهي نيست زيرا نککه تنهککا رشککد‬
‫پوشش گياهي اصلي را تضعيف مي كند بلكه ريشه عميق بککوته هککا و‬
‫درختها به آسيب پذيري دامنه سد كمك مي كند‪.‬‬
‫در مواردي كه سبزه كاري و ايجاد پوشش گياهي مقدور نباشککد‪ ،‬بايککد‬
‫ليه اي از شن و قلوه سنگ محافظ‪ ،‬مککواد حاصککل از حفککاري تونلهککا‪،‬‬
‫سنگهاي خرد شده مشابه آنچه كه در بال دست به كار مککي رود‪ ،‬روي‬
‫دامنه پايين دست پوشانده شود‪ .‬از مواردي كه در دامنه پايين دست‬
‫بايد به آن توجه بيشتري شود‪ ،‬محلهاي تمککاس دامنککه پکايين دسککت بککا‬
‫تكيه گاههاي سنگي دامنه هاي طبيعي است كه در اين محلهککا جريککان‬
‫آبهاي سطحي بارندگي نسبت به ساير نقاط دامنه پايين دست بيشتر‬
‫است زيرا نه تنها مسير هککدايت آبهککاي جککاري شککده بککر دامنککه پککايين‬
‫دست است‪ .‬بلكه آبهاي جاري شده از تكيککه گاههککاي سککنگي طککبيعي‬
‫نيز در اين مسير تمركز يافته و شدت و دبي حركت آب افزايش مککي‬
‫يابد و ممكن است فرسايش شديدي را منجر گردد‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫از موارد مهمي كه موجب آسيب پذيري دامنه بالدست مي شود‪ ،‬اثر‬
‫امواج است‪ .‬امواج به دو علککت اصککلي مککي توانککد دامنککه بالدسککت را‬
‫شستشو داده و به درياچه بريزداين دو علت عبارتنداز‪:‬‬
‫‪ -‬اثر ضربه موج كه دانه ها را دريكديگر حركت مي دهد‪.‬‬
‫‪ -‬اثر شستشوي برگشت مککوج كککه نيرويککي در جهککت ثقککل و بککر روي‬
‫سطح شيب دار دامنه به قطعات و دامنه سد وارد مي آورد‪.‬‬
‫لللللللللل لللل ل لللللللل لللل لل لللل لل للل للل‬
‫ل ل ل ل ل لل للل لللل ل ل للل ل ل ل ل للل لللل ل ل لل ل‬
‫لللللل لل لللل لل لللل لل للللل ل للل لل للل لل لللل‬
‫للل لللللل للللل للللللل لللل‪.‬‬
‫ل لللل لل ل لل لل ل لل لللل ل لللللل ل ل ل لل ل ل لل لل‬
‫لللل لللل ل لل لل لل ل لللل لللل ل لل ل ل لل للل لل ل ل‬
‫للل ل لل لل لل لللل لللل لل ل ل لل ل ل لل لللل ل لل‬
‫للللللللل للللل لل لللللل لللل للل ‪.‬‬
‫در طراحي محافظ‪ ،‬عواملي از قبيل طول وارتفکاع مکوج‪ ،‬جهکت بکاد‪،‬‬
‫سرعت باد‪ ،‬عمق نسبي آب‪ ،‬زمان تناوب موج‪ ،‬شكل دريککاچه‪ ،‬شککيب‬
‫دامنه‪ ،‬زاويه ميل موج در برخورد با دامنه‪ ،‬ميککزان يککخ زدگککي‪ ،‬ميککزان‬
‫بارندگيهاي شديد سيل زا و بعضي عوامل ديگر دخالت دارد ‪.‬‬
‫همچنين در صورتي كه محافظ از نوع سککنگچين باشککد‪ ،‬وزن قطعککات‬
‫سنگ‪ ،‬وزن مخصوص آنها‪ ،‬دانه بندي‪ ،‬زبري سطح آنها‪ ،‬جنککس و دوام‬
‫دراز مدت آنها‪ ،‬ضخامت ليه سنگچين و نوع اجراي آن يعني دستي يا‬
‫ماشيني بودن آن‪ ،‬تأثير مستقيم دارد ‪.‬‬
‫‪ 2-4-1‬ییییی ییی یییی)ییی یی( ی ییییی یییی‬
‫اصطلح سنگ چيني )يا خشكه چيني( به پوششي گفته مي شککود كککه‬
‫قطعات سککنگ‪ ،‬بککدون وجککود ملت يککا خميککره‪ ،‬در كنککار يكککديگر قککرار‬
‫گيرند‪ .‬درصورتي كه اين قطعات به وسيله دستگاههاي ماشککيني روي‬
‫هم ريخته و انباشته گردد بککه نککام سککنگچين ماشککيني يککا سککنگ ريککزي‬
‫نامبرده مي شود‪ .‬درصورتي كککه بککه صککورت دسککتي در كنککار يكککديگر‬
‫قرار داده شود‪ ،‬سنگچين دستي ناميده مي شود‪.‬‬
‫‪ 1-2-4-1‬ییی یییی یییییی یی ییییییی ‪:‬‬

‫‪15‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫تجربه هاي گذشککته نشککان داده اسککت كککه احککداث حفککاظ سککنگي بککه‬
‫وسيله سنگ چيني ماشيني‪ ،‬برترين نوع حفاظت دامنککه هککاي خککاكريز‬
‫است ‪ .‬اندازه قطعات و دانه ها بايد مناسب انتخاب شود و اسککتحكام‬
‫قطعه سنگها و تراكم آنها و ضريب شكل آنها قابل قبول باشد‪ .‬به جز‬
‫در موارد نادر‪ ،‬سنگ چيني بايد روي ليه اي از فيلتر قککرار گيککرد تککا از‬
‫شسته شدن خاك دامنه سد به درون سنگچين جلوگيري شود‪.‬‬

‫‪ 2-1-4-2‬ییی یییی یییی ‪:‬‬

‫در سنگ چيني دسککتي‪ ،‬قطعککات بککه صککورت منظککم و محكککم در كنککار‬
‫يكديگر قرار گرفته و هماننککد يککك سککنگفرش‪ ،‬كنککار قطعککه سککنگها در‬
‫يكديگر قفل مککي شککود و هميککن امککر مککوجب تشککكيل ليککه اي صککلب‬
‫مي گردد كه احتمال ً تحمل جکابه جاييهکا و نشسککتهاي موضککعي در آن‪،‬‬
‫نسبت به يك ليه سککنگچين ماشککيني كمککتر اسککت‪ .‬همچنيککن يککك ليککه‬
‫منفرد سنگچين دستي به علت احتمککال جابجککا شککدن قطعککات در اثککر‬
‫امواج يا خرد شدن گوشه هاي قطعات‪ ،‬آسيب پککذيري بيشککتري دارد‪.‬‬
‫با توجه به دليل ذكر شککده و بککا تککوجه بککه هزينککه كککارگر‪ ،‬اسککتفاده از‬
‫سنگ چينککي دسککتي بککه نککدرت كککاربرد دارد‪ .‬صککرف نظککر از موضککوع‬
‫طراحي سنگ چيني ماشيني يا دستي‪ ،‬اتفاق نظککر بککر ايککن اسککت كککه‬
‫اندازه قطعات سنگها بستگي به بزرگي عمل موج روي سد دارد‪.‬‬
‫‪ 5-1‬طبقه بندی سدهای خاکی‬
‫سدهای خاکی بر حسب کمیت و کیفیت مصالح به کار برده شککده و‬
‫نیز متناسب با روش ساخت ممکن اسککت بککه دو صککورت زیککر طبقککه‬
‫بندی شوند‪:‬‬
‫الف( برحسب نوع مصالح‬
‫ب( برحسب روش ساخت‬
‫هر یک از دو سیستم طبقه بندی فوق در زیر تشریح می شوند‪:‬‬
‫‪ 1-5-1‬یییی یییی یی ییی ییی ییییی‬
‫از نظر کمیت و کیفیت مصالح به کار برده شککده‪ ،‬سککدهای خککاکی بککه‬
‫سه گروه به شرح زیر تقسیم می شوند‪:‬‬
‫سدهای خاکی همگن‬ ‫‪-‬‬

‫‪16‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫سدهای خاکی غیر همگن )منظقه بندی شده(‬ ‫‪-‬‬

‫سدهای سنگریز با غشای نفکوذ ناپکذیر یکا سکدهای خکاکی‬ ‫‪-‬‬
‫غشایی‬
‫از آنجا که انتخاب نوع سدخاکی بککه طککور کلککی تککابع کمیککت و کیفیککت‬
‫مصالح موجود و شرایط پی است ‪ ،‬هر یک از گروه های فوق به طور‬
‫جداگانه تشریح می گردند‪.‬‬
‫‪ 1-1-5-1‬ییییی ییی یییی ‪:‬‬
‫نوع همگن به سدي گفته مککي شکود ککه تمکام بکدنه آن از يکك نککوع‬
‫مصالح ساخته مي شود ‪ .‬در اين نوع سد‪ ،‬چون قسمت عمده سد‪ ،‬از‬
‫زه اشباع مي شود و دامنه پاياب نيز تحککت تککأثير زه مککي باشککد‪ ،‬لزم‬
‫است که شيب دامنه ها خيلي کم گرفته شود تا دامنه پاياب در برابککر‬
‫زه و دامنه سراب در يك تخليه سريع مقاوم باشد‪ .‬اگککر در ايککن نککوع‬
‫سدها هيچ گونه تكنيك زهكشي به کار برده نشود ممكن است دامنککه‬
‫پائین دست در اثر زه اشباع شود‪ .‬از این رو قرار دادن زهكش افقی‬
‫یا پنجه سنگی در پایاب‪ ،‬و ایجاد پوشکش بکال دسکت در بسکتر مخکزن‬
‫ورودی دامنه بالدست از روشهايي هستند که به منظککور کنککترل زه و‬
‫پایداری بیشککتر سککد بكککار بککرده مککي شککوند‪ .‬ضککمنا ً در صککورت وجککود‬
‫زهكش يا پنجه سنگي مي توان شيب دامنککه را نسککبت بککه سککدي کککه‬
‫فاقد آنهاست بيشتر گرفت ‪.‬‬
‫‪ 2-1-5-1‬ییییی یییی ییی یییی )ییییی ییی یییی ( ‪:‬‬
‫نوع مطبق )يا مغزه دار( از معمولي ترين نوع سدهاي خاکي است‪.‬‬
‫در اين نوع‪ ،‬نقش آب بندي سد بعنوان مخزن به عهده مغزه اسککت و‬
‫نقش استحكام و پايداري را عمدتا ً پوسته سککد ايفککا مککي کنککد‪ .‬پوسککته‬
‫پائين دست علوه بر استحكام ‪ ،‬نقش زهكش را نيز دارد‪.‬‬
‫حداقل عرض قاعده مغزه بايد برابر ارتفککاع سککد باشککد‪ .‬چنککانچه ايککن‬
‫عرض از ارتفاع کوچكتر باشد بعنوان تيپ ديافراگمي تلقي مي گردد‪.‬‬
‫همچنين اگر عرض قاعککده از حککد معينککي بزرگککتر باشککد سککد بککه نککوع‬
‫همگن تبديل مي شود ‪.‬‬
‫ارتفاع مغزه ترجيحا ً باید به تاج سد برسد و در صورتي که از اين حککد‬
‫کمتر است‪ ،‬لزم است تا آن حد باشد که سد از خطر سيفون موييني‬
‫مصون باشد‪ ،‬زيرا آب موييني به علت کشش سطحي به سککمت بککال‬

‫‪17‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫حرکت مي کند و درشرايطي ممكن است در بخش ديگري به سککمت‬

‫پائين جريان يابد ‪.‬‬

‫للل ‪ 1 -4‬لل لللل ل للل لللل‬

‫‪ 3-1-5-1‬ییییی ییی ییییییییی‬
‫در اين نوع سد‪ ،‬تمام بدنه از مواد درشککت دانککه يککا مخلککوط سککاخته‬
‫مي شود و فقط بخشي کککه نقککش آب بنککد را دارد بصککورت ديککوار يککا‬
‫پرده غير قابل نفوذ در بدنه سد تعبيه مي گردد کککه ممكککن اسککت بککه‬
‫صککورت ديککافراگم مرکککزي يککا در دامنککه بککال دسککت بککه صککورت يککك‬
‫ديافراگم مايل باشد‪ .‬جنس اين پرده نفوذ ناپذير را مي تککوان از خککاك‬
‫رس‪ ،‬سيمان ‪ ،‬چکوب و غيککره انتخکاب نمکود‪ .‬ديککافراگم مايکل بککه نکام‬
‫پوشش مخفي نيز ناميده مي شوند‪ .‬پرده هاي آب بند اعم از اين کککه‬
‫در قسمتهاي مرکزي يا کناري قرار گيرند بايد تککا بککالترين نقطککه سککد‬
‫ادامه يابند‪ ،‬و در صورتي که شالوده زيرين نفوذپذير بوده و کم عمککق‬
‫باشد ترجيحا ً بايد ادامه پرده آب بند تا انتهاي بخش نفوذ پذير شالوده‬
‫برسد‪ .‬ديافراگم داخلي کککه از مککواد صککلب ماننککد بتککن سککاخته شککوند‬
‫ممكن است به علت نشست سد در بعضي از نقاط شكسته شوند از‬
‫اين رو ترجيح داده مي شود که مغککزه ديککافراگمي در وسککط سککد‪ ،‬از‬
‫خاك رس ساخته شود که عرض اين مغزه خاکی در قاعده سکد‪ ،‬بایککد‬
‫برابر ‪ 3/0‬تا ‪ 5/0‬ارتفاع سککد باشککد‪ .‬قککرار دادن مغککزه دیککافراگمی در‬
‫وسط سد از سهولت ساخت برخوردار ا ست در حالي کککه دیککافراگم‬
‫مایل نسبت به دیافراگم محوری تا حدی پایداری بیشتری را در برابککر‬
‫زلزله تأمین مي کند‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫چنانچه جدار ديافراگمي‪ ،‬تمامی ارتفاع از تاج سد تککا انتهککای شککالوده‬

‫نفوذ پذیر را نپوشاند آنرا دیککافراگم نککاقص مککی نامنککد‪ .‬ممکککن اسککت‬
‫بخشهای عمیق شالوده را در زیر دیافراگم ناقص به وسیله تزریق يککا‬
‫پرده سپرهاي فلزي و غيره آب بندي نمایند‪.‬‬
‫‪ 2-5-1‬یییی یییی یی ییی ییی یییل‬
‫طی سالیان گذشته برای اجرای بهتر سدهای خاکی‪ ،‬روشکهای متعکدد‬
‫و متفاوتی با توجه به امکانات و سطح فناوری موجود بککه کککار گرفتککه‬
‫شده است‪ .‬این روشها را به ترتیب قککدمت مککی تککوان بککه شککرح زیککر‬
‫دسته بندی نمود‪:‬‬
‫روس ساخت به کمک آب‬ ‫‪-‬‬
‫روش ساخت به کمک ماشین آلت تراکم‬ ‫‪-‬‬
‫روش ساخت به کمک انفجار‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 1-2-5-1‬یییی یی ییی یی ‪:‬‬
‫ایککن روش در اواخککر قککرن نککوزدهم و اوایککل قککرن بیسککتم عمککدتا ً در‬
‫کشورهای امریکککائی و اروپککائی و برخککی کشککورهای دیگککر کککه دارای‬
‫اقلیم مرطوب و آب فراوان دارند‪ ،‬مککورد اسککتفاده قککرار گرفککت و از‬
‫سککالهای ‪ 1950‬بککه بعککد بککا توسککعه ماشککین آلت سککنگین و پرقککدرت‬
‫ساختمانی عمل ً کنار گذاشته شد‪ .‬اساس کککار ایککن روش اسککتفاده از‬
‫فشار و جریان آب برای حفر‪ ،‬حمل و رسوب گذاری مصالح در محککل‬
‫احداث سد اسککت‪ .‬در ایککن نککوع سککدها بسککته بککه اینکککه همککه مراحککل‬
‫ساخت یککا بخشککی از آن بوسککیله آب انجککام شککود‪ ،‬دو گککروه سککدهای‬
‫خاکی آب ساخت و نیمه آب ساخت قابل تشخیص اند‪ .‬در گروه اول‪،‬‬
‫کلیه مراحل ساخت سد توسط آب انجام می گیرد‪ ،‬بدین ترتیب که با‬
‫کمک فشار جت آب مصالح در محل منبع قرضه حفر و سپس توسط‬
‫جریان آب به محل احداث سد که توسط موانعی مانند سککپرکوبی بککه‬
‫صورت آب بند در آمده‪ ،‬حمل و بتدریج در ایککن محکل رسککوب گککذاری‬
‫می شود‪ .‬جریان آب و رسوب گذاری مواد در محل سکد بککه گکونه ای‬
‫است که مواد ریزدانه تر در قسککمت وسککط و مصککالح درشککت تککر در‬
‫اطککراف آن رسککوب گککذاری شککده و بککدین ترتیککب مقطککع سککدخاکی‬
‫منطقه بندی شده حاصل می گردد‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫در گروه دوم )سدهای خاکی نیمه آب ساخت( عملیات حفر خککاک در‬
‫منبککع قرضککه بطککور مکککانیکی توسککط ماشککین آلت حفککاری مناسککب‬
‫صورت می گیرد و سپس مصالح حفر شده به داخل آبی کککه بطککرف‬
‫محل بدنه سد جریان دارد ریخته مککی شککود ‪.‬آب حککاوی ذرات شککناور‬
‫مختلف خاک پس از رسیدن به محل بدنه سد بتدریج مواد معلق خود‬
‫را رسوب می دهد‪ .‬در این مرحله ممکن است قسمتی از بدنه سد با‬
‫استفاده از ماشین آلت تراکم کوبیده شود‪.‬‬
‫‪ 2-2-5-1‬یییی یی ییی ییییی یییی ییییی‬
‫در این روش که در حال حاضر تقریبا ً در تمام دنیا رایج است و قریب‬
‫به اتفاق سکدهای مککدرن خکاکی توسککط آن سکاخته مککی شکوند‪ ،‬کلیکه‬
‫عملیات حفر‪ ،‬حمل‪ ،‬پخش و تراکم مصالح خاکی توسط ماشین آلت‬
‫مناسب انجام مککی گیککرد و مصککالح بککر حسککب نککوع و بککافت بککا کمککک‬
‫ماشین آلت تراکمی مناسب کوبیده می شوند‪ ،‬بککه همیککن علککت ایککن‬
‫نوع سدها را سدهای خاکی کوبیده می نامند‪ .‬در این نوع سد‪ ،‬مصالح‬
‫خاکی پس از حفر و حمل به محل اجرا و پخککش آن بککه صککورت لیککه‬
‫لیه با ضخامت و رطوبت معینی توسککط وسککائل مکککانیکی و ماشککین‬
‫آلت مناسب کوبیده می شود‪.‬‬
‫‪ 3-2-5-1‬یییی یی ییی یییییی‬
‫روش انفجار کککه دارای سکابقه ککاربرد نسککبتا ً محککدودی اسکت‪ ،‬بکرای‬
‫اولین بار در سککالهای ‪ 1985-1989‬توسککط کشککور جمککاهیر شککوروی‬
‫سابق مورد استفاده قرار گرفت‪ .‬در ایککن روش بککا انجککام یککک سککری‬
‫انفجارهای منظککم و کنککترل شککده در ارتفاعککات مشککرف بککر محککور و‬
‫محدوده اسقرار بدنه‪ ،‬مصالح در جای خککود ریختککه شککده و بتدریککج بککا‬
‫افزایش حجم مصالح انفجاری و انباشته شدن آنهککا در محککل مککذکور‪،‬‬
‫بدنه سد تشکیل می گردد‪.‬‬
‫همانطور که از اصول کلی روش انفجار بر می آید‪ ،‬به نظر می رسککد‬
‫کنترل کیفی مصالح ریخته شده در روش انفجککار از مشکککلت عمککده‬
‫آن به شمار می آید و در نهایت ممکن است کککاربرد آن را بککا سککئوال‬
‫مواجه سازد‪ .‬ایده اصلی ایککن روش از ایجککاد سککدهای خککاکی طککبیعی‬
‫ناشی از زمین لغزش ها گرفته شده است‪.‬‬
‫‪ 6-1‬یییی یییی یی ی یییی‬

‫‪20‬‬
‫للل للل‪ :‬للللل لللل ل للللل لللل لللل‬

‫مزیت عمده رس و سیلت به سککایر مککواد مصککنوعی همککان قککابلیت‬

‫تراکککم و امکککان هککم آهنگککی آن بککا بسککتر طککبیعی رودخککانه )زمیککن‬
‫طبیعی( است که در مورد دیککواره هککای مصککنوعی ممکککن اسککت بککا‬
‫ترک هایی همراه باشد‪.‬درصورتی که دیککواره از بتککن و بککه ضککخامت‬
‫بیش از حد فوق ساخته شود به آن سد مختاظ نیز می گویند که بککه‬
‫ندرت ساخته می شود‪.‬‬
‫‪ 7-1‬ییی یی یییی ییییی یی یی یییی ی ییی یی‪:‬‬
‫طرق کم کردن میزان آب در داخل و زیککر سککد عمککدتا ً یککاد آور‬
‫می شود‪:‬‬
‫‪ -1‬طرق کم کردن جریان آب در داخل حجم سد‪:‬‬
‫الف( تعریض سد )ملیم نمودن شیب های دو طرف(‪.‬‬
‫ب( احداث یک قشر غیر قابل نفوذ در ضلع بال دست‪.‬‬
‫ج(احداث پرده غیر قابل نفوذ )از چوب‪،‬بتن‪،‬رس‪،‬بنتونیت و یا هر‬
‫مصالح دیگر(‬
‫در داخل حجم سد‪.‬‬
‫‪ -2‬طرق کم کردن جریان آب در زیر سد‪:‬‬
‫الف( احداث بستر غیر قابل نفوذ در بال دست سد )در تراز کککف‬
‫مخزن(‪.‬‬
‫ب( احداث سپرهای آب بند در زیر شالوده‪.‬‬
‫ج( احداث سپرهای آب بند تا بستر غیر قابل نفوذ‪.‬‬

‫‪21‬‬