1

Chuong 1: VU TRU VA H MT TROI

1.1. Cu tao, chuyn dng va su dan no cua vu tru
1.1.1. Cu tao cua vu tru
Vu tru ma ta bit bao gm v s cac v sao. Mi v sao la mt thin
th phat sang, nh mt tri cua chung ta.
Quay quanh mi v sao co cac hanh tinh, cac thin thach, sao chi,
theo nhng quy ao ellip ly sao lam tiu im, nh tng tac cua lc
hp dn. Quay quanh mi
hanh tinh co cac v tinh,
cac vanh ai hoc am
bui. Mi v sao tao ra
quanh no mt h mt tri,
nh h mt tri cua chung
ta.
Hang ty h mt tri tu
lai thanh mt am, do lc
hp dn, tao ra mt thin
ha. Thin ha cua chung ta
c goi la Ngn ha hay
Milky Way, la mt trong
s hang ty thin ha trong
vu tru quan sat c,
thin ha cua chung ta
gm 10
11
ngi sao, co hnh
a det xon c, ban knh
khoang = 45.000nas
(nas = nm anh sang = 365,25x24x60x60x300.000 =9,5.10
12
km).
Mi h mt tri quay quanh tm thin ha vi tc hang trm km/s.
H mt tri cua chung ta nm trn ra ngoai cua Ngn ha, cach tm
khoang 30.000nas, va quay quanh tm Ngn ha vi vn tc:
v
MT
= 230km/s.
Vu tru ma ta quan sat c hin nay cha khoang 10 ty thin ha, co
ban knh 3.10
25
m, cha khoang 10
20
ngi sao vi tng khi lng khoang
10
50
kg.



45000nas
30000nas
15000nas
H MT TRI
Hinh 1.1. Ngn ha va h mt tri

2
1.1.2. Su vn dng va dan no cua vu tru
tn tai di tac dung cua lc hp dn, cac thin th trong vu tru
phai chuyn ng khng ngng. Cac hanh tinh t xoay quanh mnh va
quay quanh mt tri vi tc vai chuc km/s, cac mt tri quay quanh
tm thin ha vi tc hang trm km/s, cac thin ha quay quanh tm ai
thin ha vi tc hang nghn km/s.
Nm 1923, khi s dung knh thin vn v tuyn ghi ph bc xa
phat ra t cac thin ha, Edwin Hubble nhn thy cac vach quang ph lun
dch chuyn v pha bc song dai, pha mau o. Hin tng dch v
pha o cua bc xa c giai thch bng hiu ng Doppler, la do cac thin
th phat bc xa ang chuyn ng ra xa ni thu bc xa, chuyn ng ri
xa nhau cua cac thin ha c phat hin thy theo moi phng, vi vn
tc tng dn theo khoang cach gia chung. Nh vy, cac thin th trong
vu tru ang ri xa nhau, va vu tru ang dan n nh qua bong ang c
thi cng ra.

1.1.3. Djnh lut Hubble
Da vao thc nghim, Edwin Hubble m ta s dan n cua vu tru
bng nh lut sau: Moi thin th trong vu tru ang chuyn ng ra xa
nhau vi vn tc

ty l thun vi khoang cach r gia chung:

= -H. r

,
vi H 25km/s.10
6
nas la hng s Hubble.
Thc t hng s Hubble cha th xac nh chnh xac, ch bit no
nm trong khoang (1530)km/s.10
6
nas.

1.2. Su hinh thanh vu tru va h mt troi
1.2.1. Thuyt Big Bang
Thc nghim cho bit vu tru ang dan n, cac thin th ang ri xa
nhau. Vy nu i ngc lai thi gian, cac thin th se tin lai gn nhau,
th tch vu tru se co dn lai. Tai mt thi im nao o, toan b vu tru se
co lai thanh mt cht im, co khi lng, nng lng va nhit v
cung ln.
Da trn ly lun nay, George Lemaitre ngi B va sau o George
Gamow cung Alexandre Priedmann ngi Nga, bng cac phep tnh co c
s vt ly ung n, a nu ra hoc thuyt v s hnh thanh cua vu tru, goi
la thuyt Big Bang. Thuyt nay cho rng vu tru c sinh ra cach y
khoang 15 ty nm t mt qua trng cc nho, co khi lng (M), nng
lng (E) va nhit (T) cc ln bi mt vu n ln goi la Big Bang. Vu

3
n nay tao ra khng gian - thi gian va toan b Vu tru, theo qua trnh dan
n nh sau:
Bang 1.1. Tom tt ljch su cua Vu tru
Thoi gian

Nhit d
T (K)
Thanh phn cua Vu tru Dc dim cua Vu tru
10
-43
s T10
32
K Mt cht im co M, E, T cc
ln
1 siu lc, r = 10
-35
m
10
-35
s 10
27
K Chn khng lng t, trng
nng lng ng nht
2 lc: in hat nhn
(HN), hp dn (HD)
10
-32
s 10
25
K Dan n tao khng gian, ngng
kt
3 lc: HN, in t (T)
va HD
10
-12
s 10
15
K Nhit giam, tao hat quarks 3 lc: HN, T va HD
10
-6
s 10
13
K Tao photon, in t, lepton 4 lc: HN, T, T
trng y va HD
3phut 10
6
K Tao proton, neutron P = uud, n = udd
3.10
5
nm 10
4
K Tao nhn H, H
e
H
e
= 2p2n, hat nhn H
10
9
nm 10
2
K Tao kh H
2
, H
e
, tinh vn va cac
thin ha
Co kh H
2
, tinh vn
10
10
nm 10 K Tao mt tri, h MT, tao cac
nguyn t nng
Co thin ha, cac sao,
hanh tinh
12.10
9
n 7 K Tao kh quyn, luc a, nui Tao nguyn t nng, sao
th cp, nui
14.10
9
n 5 K Tao nc, ai dng, vi khun,
tao, sinh vt
Co nc, ai dng, sinh
vt
15.10
9
n 3 K Tao ng vt, kh, ngi Sinh vt cao, kh, ngi

1.2.2. Su hinh thanh h mt troi
Mt ty nm sau vu n Big Bang, Vu tru dan n lam nhit giam
n 100K. Luc nay cac nhn H, H
e
kt hp vi in t tao ra phn t kh
H
2
, H
e
. Cac kh nay quy tu thanh tng am trong thin ha. T mi am
bui nay, do tac dung cua lc hp dn, se dn dn hnh thanh mt h mt
tri.
H mt tri cua ta thuc th h th 3, c sinh ra t mt am my
bui va kh co kch thc hang ngan ty kilmet.





4






















Hnh 1.2. S hnh thanh h mt tri.

Di tac dung cua lc hp dn, am my bt u co lai, det i, va
tm cua no tr nn c va nong dn, n mc co th khi phat cac phan
ng hat nhn va tr thanh mt tri. Kh va bui t c hn pha ngoai se
quay quanh mt tri, kt thanh cac vanh ai, ngng tu thanh cac hanh tinh
va tiu hanh tinh. Phn kh loang quanh hanh tinh cung ngng kt theo
cach tng t tao ra cac v tinh quay quanh hanh tinh.

1.2.3. Cu tao va cac thng s cua h mt troi
H mt tri gm co mt tri va 9 hanh tinh quay quanh no, theo cac
quy ao ellip gn tron. Vong trong co 4 hanh tinh dang rn la sao Thuy,
sao Kim, qua t, sao Hoa, vong ngoai co 5 hanh tinh dang kh la sao
Mc, sao Th, sao Thin Vng, sao Hai Vng, sao Dim Vng.
Gia sao Hoa va sao Mc co mt vanh ai gm cac tiu hanh tinh
vi ng knh t vai chuc met ti vai trm kilmet.
(a)
(b)
(c)

5
Cac hanh tinh u co t 1 n 22 v tinh, tr sao Thuy va sao Kim.
Ngoai ra con co mt s sao chi, gm mt nhn rn cha bui va nc a
vi mt ui hi nc keo dai hang triu kilmet quay quanh mt tri
theo quy ao ellip rt det.

Bang 1.2 .Cac thng s cua cac thin th trong h mt troi
Tn thin th M
10
24

kg
d
10
6

m

10
3

kg/m
3
r
10
11

m
t
0
C
g
m/s

n

ngay
(n)

N
nm
(N)
v
km/h
Thanh
phn
S
v
tinh
Mt tri-Sun 2.10
6
1391 1,4 0 6000 274 26n - (618) H, He (65)
Thuy - Mercury
Kim - Venus
t - Earth
Hoa - Mars
0,33
4,57
5,98
0,64
4,88
12,1
12,76
6,79
5,7
5,3
5,5
4,0
0,58
1,08
1,50
2,27
173
54
5
-50
3,78
8,60
9,81
3,72
58n
243n
1n
1n
88n
225n
365,25n
687n
48
35
30
24
Fe, Si
Fe Si
Fe Si
Fe Si
0
0
1
2
Mc - Jupiter
Th - Saturn
ThVng-Uranus
HVng-Neptune
DVng-Pluto
1900
598
87
103
5,5
143
121
51
50
2,3

1,3
0,7
1,6
1,7
2,03
7,77
14,3
28,7
45,0
59,1
-150
-180
-214
-220
-230
22,8
9,05
7,77
11,0
4,37
9h
10h
10h
15h
6n
11N
30N
84N
165N
248N
13
10
7
5
4,7
H, He
H, He
H, He
CH
4
,NH
3
H
2
O,Si
16
22
15
8
1
Trng-Moon 0,073 3,47 3,4 3,74
.10
-3
-170
+130
1,63 27n
7h43
365,25 (1) Fe Si -

1.2. 4. Tuong lai cua vu tru
Trn c s cua vt ly thin vn hin ai, co th d bao tng lai
cua vu tru theo mt trong ba kch ban sau va phu thuc vao mt trung
bnh cua vu tru, la mt thng s hin nay cha xac nh chnh xac, so
vi mt ti han
0
= 5.10
-27
kg/m
3
, bng c ba nguyn t hidro trong 1
m
3
.
1- Nu <
0
th vt th dan n khng gii han, ban knh r tng n v
cung, nhit tin ti 0
o
K, goi la m hnh vt th m.
Theo kch ban nay, Mt tri cua chung ta se tt hn sau hn 5 ty nm
na, bin thanh mt xac sao st hnh cu. Cac th h sao lin tip c
sinh ra, tiu huy ht cac hat nhn nhe.
Sau 10
12
nm, tt ca moi ngi sao u tt, vu tru se la mt khng gian
bao la, en ti va lanh leo, cha cac xac sao dang qua cu st, neutron
hoc l en va cac hanh tinh lanh.

6
Sau 10
18
nm, di tac ng lu dai cua lc hp dn, mi thin ha se b
phn huy thanh cac xac sao t do va mt l en thin ha, co ng
knh hang ty km va khi lng c 10
9
.M
0
(M
o
= 2.10
3
kg la khi lng
mt tri)
Sau 10
27
nm, cac l en trong cac am thin ha se phn huy thanh cac
siu thin ha. Vu tru tip tuc dan n, nhit ha thp n 10
-10
K, u
lanh cac l en bt u bay hi. Cac l en c mt tri se bay hi
ht sau 10
62
nm, l en thin ha bin mt sau 10
92
nm, va l en siu
thin ha se bay hi ht thanh anh sang sau 10
100
nm. Luc nay Vu tru
ch con cac qua cu st, neutron va cac hanh tinh lu lac trong khng
gian bao la, en ti, nhit c10
-60
K.
Sau 10
1500
nm, nhit vu tru la 10
-1000
K, toan b vt cht ngoai
cac sao neutron se co lai thanh cac qua cu st. Tip theo o, cac sao
neutron va qua cu st se co lai thanh cac l en. Cac l en cui cung
se bay hi ht thanh anh sang sau 10
10exp70
nm. Hnh bong cui cung
cua Vu tru la mt khoang khng v han cha cac hat photon va
neutrino, co mt va nhit tin dn ti khng.
Theo nhng thng tin mi nht, Vu tru cua ta co th phat trin theo
kch ban nay.
2- nu
0
th Vu tru se dan n chm dn, tin ti mt ban knh n
nh sau thi gian lu v han goi la m hnh Vu tru phng. Cac qua
trnh trong Vu tru phng tng t nh trong Vu tru m, nhng xay ra
chm dn va tin ti n nh luc thi gian tin n v cung.
3- Nu >
0
th Vu tru se dan n chm dn, at ban knh r cc ai, sau
o co lai ngay cang nhanh, tao ra vu sup ln, goi la Big Crunch.
Kch ban nay goi la m hnh Vu tru kn. Gia tc va thi gian n - co se
phu thuc t s /
0
. Theo tnh toan, Vu tru co /
0
=2 se xay ra cac
qua trnh sau :
Qua trnh dan n chm dn, xay ra trong khoang 50 ty nm. Mt tri
cua ta se din tip kch ban nh trong Vu tru m. Cac v sao tip tuc
sinh ra va cht i, nhit Vu tru giam dn.
Vao nm th 50 ty, Vu tru co ban knh cc ai, gp ba ln hin nay,
nhit bng 1 K, luc nay lc hp dn cn bng vi lc dan n do Big
Bang tao ra, qua trnh dan n dng lai. Sau o qua trnh co lai c
khi ng, cac thin th bt u ri v pha nhau, vi gia tc tng dn.
Nm th 99 ty, Vu tru co lai con 1/5 kch thc hin nay, luc o cac
am thin ha se hp lai thanh mt am duy nht. Vu tru co tip 900
triu nm sau o, cac thin ha hp nht, tao ra mt khng gian bng

7
1/100 kch thc Vu tru hin nay, vi nhit nn T 300K, cha y
cac sao. Sau o 99 triu nm, Vu tru co lai con 1/1000 kch thc hin
nay va nhit nn T=3000K. Sau 900.000 nm na, nhit Vu tru
at T=10
4
K, cac sao bt u bay hi, cac nguyn t b phn huy thanh
cac hat nhn va in t, chim y khng gian. Vu tru luc nay la mt
vt uc duy nht, nh luc 300.000 nm u tin cua no. 90.000 nm
tip theo, vu tru at nhit 10
7
K, gy phan ng hat nhn trong cac
sao, lam n trong cac sao. Nhit tip tuc tng lam cac hat nhn
phn huy thanh proton va neutron, cac l en hut nhau va hut cac vt
cht xung quanh.
Sau 10
3
nm tip theo, nhit Vu tru at T >10
12
K, pha huy cac
proton, neutron tao ra mon xup nong gm cac hat quarks, neutrino
va cac phan hat. Mt nm sau o, la nm cui cung, Vu tru co lai n
ng knh r =10
-30
cm, nhit T=10
32
K, nh luc khi u Big Bang,
tao ra vu Big Crunch. Cac qua trnh su xa hn khng th ngoai suy
theo cac nh lut vt ly a bit.
Rt co th, sau khi co ti trang thai ti han cc nho nao o, Vu tru lai
bung phat mt phan ng tc thi bin toan b vt cht thanh nng
lng, tao ra vu Big Bang mi, lp lai chu ky tip theo cua Vu tru.

[10 nas]
15
0
50
9
=2
VT kn

<

V
T

m

[10 nm]
Big crunch
100

9
=
VT phng
Hnh 1.3 - Tng lai cua vu tru
Big bang







8


1.3. Mt troi, cu tao cua mt troi
Mt tri la mt khi kh
hnh cu co ng knh
1,390.10
6
km (ln hn 110 ln
ng knh trai t), cach xa trai
t 150.10
6
km (bng mt n v
thin vn AU anh sang mt tri
cn khoang 8 phut vt qua
khoang nay n trai t). Khi
lng mt tri khoang M
o
=
2.10
30
kg. Nhit T
o
trung tm
mt tri thay i trong khoang t
10.10
6
K n 20.10
6
K, trung bnh
khoang 15600000 K. nhit
nh vy vt cht khng th gi
c cu truc trt t thng thng gm cac nguyn t va phn t. No tr
thanh plasma trong o cac hat nhn cua nguyn t chuyn ng tach bit
vi cac electron. Khi cac hat nhn t do co va cham vi nhau se xut hin
nhng vu n nhit hach. Khi quan sat tnh cht cua vt cht ngui hn
trn b mt nhn thy c cua mt tri, cac nha khoa hoc a kt lun
rng co phan ng nhit hach xay ra trong long mt tri.
V cu truc, mt tri co th chia la m 4 vung, tt ca hp thanh mt
khi cu kh khng l. Vung gia goi la nhn hay loi co nhng chuyn
ng i lu, ni xay ra nhng phan ng nhit hat nhn tao nn ngun
nng lng mt tri, vung nay co ban knh khoang 175.000km, khi
lng ring 160kg/dm
3
, nhit c tnh t 14 n 20 triu , ap sut
vao khoang hang trm ty atmotphe. Vung k tip la vung trung gian con
goi la vung i ngc qua o nng lng truyn t trong ra ngoai, vt
cht vung nay gm co st (Fe), can xi (Ca), nat ri (Na), stronti (Sr),
crm (Cr), kn (Ni), cacbon ( C), silc (Si) va cac kh nh hir (H
2
), hli
(He), chiu day vung nay khoang 400.000km. Tip theo la vung i lu
day 125.000km va vung quang cu co nhit khoang 6000K, day
1000km vung nay gm cac bot kh si suc, co ch tao ra cac vt en, la
cac h xoay co nhit thp khoang 4500K va cac tai la co nhit t
7000K -10000K. Vung ngoai cung la vung bt nh va goi la kh quyn
cua mt tri.

Hnh 1.4 B ngoai cua Mt tri

9
Nhit b mt cua mt tri khoang 5762K ngha la co gia tr u ln
cac nguyn t tn tai trong trang thai kch thch, ng thi u nho
y thnh thoang lai xut hin nhng nguyn t bnh thng va cac cu
truc phn t. Da trn c s phn tch cac ph bc xa va hp thu cua mt
tri ngi ta xac nh c rng trn mt tri co t nht 2/3 s nguyn t
tm thy trn trai t. Nguyn t ph bin nht trn mt tri la nguyn t
nhe nht Hydro. Vt cht cua mt tri bao gm chng 92,1% la Hydro va
gn 7,8% la Hli, 0,1% la cac nguyn t khac. Ngun nng lng bc xa
chu yu cua mt tri la do phan ng nhit hach tng hp hat nhn Hydro,
phan ng nay a n s tao thanh Hli. Hat nhn cua Hydro co mt hat
mang in dng la proton. Thng thng nhng hat mang in cung du
y nhau, nhng nhit u cao chuyn ng cua chung se nhanh ti
mc chung co th tin gn ti nhau mt khoang cach ma o co th kt
hp vi nhau di tac dung cua cac lc hut. Khi o c 4 hat nhn Hyr
lai tao ra mt hat nhn Hli, 2 neutrino va mt lng bc xa .
4H
1
1
He
2
4
+ 2 Neutrino +
Neutrino la hat khng mang in, rt bn va co kha nng m xuyn rt
ln. Sau phan ng cac Neutrino lp tc ri khoi pham vi mt tri va
khng tham gia vao cac bin c sau o.

Hnh 1.5. Cu truc cua mt tri.

10
Trong qua trnh din bin cua phan ng co mt lng vt cht cua
mt tri b mt i. Khi lng cua mt tri do o mi giy giam chng
4.10
6
tn, tuy nhin theo cac nha nghin cu, trang thai cua mt tri vn
khng thay i trong thi gian hang ty nm na. Mi ngay mt tri san
xut mt ngun nng lng qua phan ng nhit hach ln n 9.10
24
kWh
(tc la cha y mt phn triu giy mt tri a giai phong ra mt lng
nng lng tng ng vi tng s in nng san xut trong mt nm
trn trai t).

1.3. Cac phan ung hat nhn va su tin hoa cua mt troi
1.3.1. Phn b nhit d va ap sut trong mt troi
Di tac dung cua lc hp dn, hng v tm khi kh hnh cu cua
mt tri, ap sut, nhit va mt kh quyn se tng dn.
tm cac ham phn b nhit T(r), ap sut p(r) va khi lng
ring (r) tai ban knh r, ta se xet mt phn t hnh tru dV=S.dr kh Hydro
cua mt tri, thoa man cac gia thit sau:
(1) La kh ly tng, nn co quan h pv=RT.
(2) La ng yn, nn co cn bng gia trong lc va cac ap lc ln 2
ay :
p.S - (p + dp).S - gSdr =0
(3) La oan nhit, nn theo nh lut nhit ng 1, co:
q = C
p
dT - vdp = 0
Theo (3) co
p
C
v
dp
dT
= ,
theo (2) co g
dr
dp
. = ,
do o co
Cp
g
Cp
g v
dr
dp
dp
dT
dr
dT
=

= =

.
Suy ra


=
r T
To
dr
Cp
g
dT
0
hay T(r) = T
0
- r
Cp
g

Va t
RT
gp
v
g
g
dr
dp
=

= =
bng cach ly tch phn:
dr
RT
g
p
p
p
dp
r p
p


= =
0 0
ln
0
=

) 1 ln(
0 0
0
r
CpT
g
R
Cp
r
Cp
g
T
dr
R
g
const T coi khi
RT
gr
r


Hnh 1.6 - tm T(r),p(r)
r
T
O
gSdr
Topovo
p
S
p+dp


dr

11
T o suy ra:

= =

=
r
Cp
g
T T coi Khi
CpT
gr
p
const T T coi Khi
RT
gr
p
r p
R
Cp
0
0
0
0
0
0
1
exp
) (
Phn b khi lng ring (r) se co dang:
(r) =
R
Cv
CpT
gr
RT
p
r RT
r p

=
0 0
0
1
) (
) (

Nhit T
0
tai tm mt tri co th tnh theo nhit b mt:
T(r =
2
D
= 7.10
8
m) = 5762K
Gia tc trong lc: g = G
( )
2
2
8
30
11
2
/ 274
10 . 7
10 . 2
10 . 673 , 6 s m
r
M
= =


Nhit dung ring cua hydro Cp= kgK J
R i
/ 14550
2
8314
.
2
7
2
2
= =
+

,
Nhit tm mt tri co th xac nh theo cng thc:
K r
Cp
g
r T T
6
0
10 . 2 , 13 ) ( = + =










Hnh 1.7. Phn b T(r), p(r) va khi lng ring (r)

1.3.2. Cac phan ung hat nhn trong mt troi
1.3.2.1. Phan ung tng hop hat nhn Hli
Trong qua trnh hnh thanh, nhit bn trong mt trise tng dn.
Khi vung tm mt tri at nhit T 10
7
K, th co u iu kin xay ra
phan ng tng hp Hli t Hydr, theo phng trnh : 4H
1
He
4
+ q.
y la phan ng sinh nhit q = m.c
2
, trong o c = 3.10
8
m/s la vn
tc anh sang trong chn khng, m = (4m
H
- m
He
) la khi lng b hut,
K T
13,200
5,76
10,000
1,7
7
r
10 m
Gbar p
0
0
250
r r
0
Tg/m
2,1
8

12
c bin thanh nng lng theo phng trnh Einstein. Mi 1kg hat nhn
H
1
chuyn thanh He
4
th b hut mt khi lng m = 0,01kg, va giai
phong ra nng lng:
q = m.c
2
= 0,01.(3.10
8
)
2
= 9.10
14
J
Lng nhit sinh ra se lam tng ap sut khi kh, khin mt tri phat
ra anh sang va bc xa, va n ra cho n khi cn bng vi lc hp dn. Mi
giy mt tri tiu huy hn 420 triu tn hydro, giam khi lng m = 4,2
triu tn va phat ra nng lng Q = 3,8.10
26
W.
Mun at nhit tai tm u cao thanh mt ngi sao, thin th
cn co khi lng M 0,08M
0
, vi M
0
= 2.10
30
kg la khi lng mt tri.
Thi gian xay ra phan ng tng hp Heli nm trong khoang
(10
8
10
10
)nm, giam dn khi khi lng ngi sao tng. Khi khi lng
sao cang ln nhit va ap sut cua phan ng u cn bng lc hp dn
cang ln, khin tc phan ng tng, thi gian chay Hydro giam. Giai
oan t Hydro cua mt tri c khi ng cach y 4,5 ty nm, va con
tip tuc trong khoang 5,5 ty nm na.
1.3.2.2. Phan ung tng hop Cacbon va cac nguyn t khac
Khi nhin liu H
2
dung sp ht, phan ng tng hp He se yu dn, ap
lc bc xa bn trong khng u manh cn bng lc nen do hp dn,
khin th tch co lai. Khi co lai, kh He bn trong b nen nn nhit tng
dn, cho n khi at ti nhit 10
8
K, se xay ra phan ng tng hp nhn
Cacbon t He :
3He
4
C
12
+ q
Phan ng nay xay ra nhit cao, tc ln, nn thi gian chay
He ch bng1/30 thi gian chay H
2
khoang 300 triu nm. Nhit sinh ra
trong phan ng lam tng ap sut bc xa, khin ngi sao n ra hang trm
ln so vi trc. Luc nay mt ngoai sao nhit khoang 4000K, co mau
o, nn goi la sao o khng l. Vao thi im la sao o khng l, mt tri
se nut chng sao Thuy va sao Kim, nung trai t n 1500K thanh 1
hanh tinh nong chay, kt thuc s sng tai y.
Kt thuc qua trnh chay Heli, ap lc trong sao giam, lc hp dn ep
sao co lai, lam mt va nhit tng ln, n T= 5.10
6
K se xay ra phan
ng tao Oxy:
4C
12
3O
16
+ q
Qua trnh chay xay ra nh trn, vi tc tng dn va thi gian
ngn dn. Chu trnh chay - tt - nen - chay c tng tc, lin tip thc
hin cac phan ng tao nguyn t mi O
16
-> Ne
20
-> Na
22
-> Mg
24
-> Al
26
-
> Si
28
-> P
30
-> S
32
->... -> Cr
52
-> Mn
54
-> Fe
56


13
Cac phan ng trn a tao ra hn 20 nguyn t, tn cung la st Fe
56

(gm 26 proton va 30 netron), toan b qua trnh c tng tc, xay ra ch
trong vai triu nm.
Sau khi tao ra st Fe
56
, chui phan ng hat nhn trong ngi sao kt
thuc, v vic tng hp st thanh nguyn t nng hn khng co hut khi
lng, khng phat sinh nng lng, ma cn phai cp thm nng lng.
1.3.3. Su tin hoa cua mt troi
Sau khi tao ra st, cac phan ng hat nhn sinh nhit tt hn, lc hp
dn tip tuc nen mt tri cho n cht. Qua trnh hoa thn cua mt tri
phu thuc cng lc hp dn, tc la tuy thuc vao khi lng cua no,
theo mt trong ba kch ban nh sau:
1- Cac sao co khi lng M (0,7 1,4)M
0
:
Sau khi ht nhin liu, t mt sao o khng l ng knh 100.10
6

km co lai thanh sao lun trng ng knh c 1500 km, la trang thai dng
khi lc hp dn cn bng vi ap lc tao ra khi cac nguyn t a ep sat lai
nhau, co khi lng ring c 10
12
kg/m
3
. Nhit sinh ra khi nen lam nhit
b mt sao at ti 6000K, sau o toa nhit va ngui dn trong mt t
nm thanh sao lun en hay sao st, nh mt xac sao khng thy c lang
thang trong vu tru. Mt tri hoa kip theo kiu nay.
2- Cac sao co khi lng M (1,4 5)M
0
:
Lc hp dn u manh ep nat nguyn t, ep cac hat nhn lai sat
nhau, lam troc ht lp vo in t, tao ra mt khi gm toan neutron ep sat
nhau va goi la sao neutron, co ng knh c 15 km va mt
10
18
kg/m
3
.
Qua trnh co lai vi gia tc ln va b chn t ngt tai trang thai
neutron, tao ra mt chn ng d di, gy ra vu n siu sao mi, goi la
supernova, phat ra nng lng bng trm triu ln nng lng mt tri,
lam bn tung toan b cac lp ngoai cua sao gm u cac loai nguyn t.
Lp vt liu bn ra se tao thanh cac am bui vu tru th cp, hnh thanh
cac sao th cp sau o. Sao neutron mi tao ra, con goi la pulsar, se t
quay vi tc khoang 630 vong/s va phat bc xa rt manh doc truc, phat
tan ht nng lng sau va i triu nm va se ht quay, tr thanh mt xac
cht trong vu tru.
3- Cac sao co khi lng M 5M
0
:
Qua trnh tng hp cac hat nhn nng c gia tc, xay ra rt
nhanh. Sau khi ht nhin liu, do lc hp dn qua ln, sao sup vi gia
tc ln, co lai lin tuc, khng dng lai trang thai neutron, at ti ban
knh Schwarzschild R =
2
2
C
GM
, tao thanh mt l en, kem theo mt vu n

14
siu sao mi. L en co khi lng ring khoang 10
23
kg/m
3
, tao ra trng
hp dn rt manh, lam cong khng gian xung quanh ti mc vt cht k
ca anh sang cung khng th thoat ra c. Moi thin th n gn u b
cun hut nh mt xoay nc khng l. Nu c nen n trang thai l
en, at ti ban knh hp dn, th ban knh Qua t ch bng 3cm, ban
knh mt tri la 3 km.

1.4. Tri t, cu to ca tri t
Trai t c hnh thanh cach y gn 5 ty nm t mt vanh ai
bui kh quay quanh mt tri, kt tu thanh mt qua cu xp t xoay va
quay quanh mt tri. Lc hp dn ep qua cu co lai, khin nhit n
tng ln ha ng ngan , lam nong chay qua cu, khi o cac nguyn t nng
nh St va Niken chm dn vao tm tao loi qua t, xung quanh la magma
long, ngoai cung la kh quyn s khai gm H
2
, He, H
2
O, CH
4
, NH
3
va
H
2
SO
4
. Trai t tip tuc quay, toa nhit va ngui dn. Cach y 3,8 ty
nm nhit u ngui Silicat ni ln trn mt magma ri ng cng
lai, tao ra vo trai t day khoang 25km, vi nui cao, t bng va h su.
Nng lng phong xa trong long t vi bc xa mt tri tip tuc gy ra
cac bin i a tng, va tao ra thm H
2
O, N
2
, O
2
, CO
2
trong kh quyn.
Kh quyn ngui dn n
nc ngng tu, gy ra
ma keo dai hanh triu
nm, tao ra sng h, bin
va ai dng.
Cach y gn 2 ty
nm, nhng sinh vt u
tin xut hin trong nc,
sau o phat trin thanh
sinh vt cp cao va tin
hoa thanh ngi.
Tri t, hnh tinh th
3 tnh t mt tri, cng vi
mt trng mt v tinh duy
nht to ra mt h thng
hnh tinh kp c bit.
Tri t l hnh tinh ln nht trong s cc hnh tinh bn trong ca h mt
tri vi ng knh xch o 12.756 km. Nhn t khng gian, tri t c
mu xanh, nu v xanh l cy vi nhng m my trng thng xuyn


Hnh 1.8. Trai t

15
thay i. B mt tri t c mt c tnh m khng mt hnh tinh no
khc c: hai trng thi ca vt cht cng tn ti bn nhau c th rn v
th lng. Vng ranh gii gia bin v t lin l ni duy nht trong v tr
c vt cht hin hu n nh trong c 3 th rn, lng v kh.

















V cu tao, bn trong trai t c chia ra 4 lp. Trong cung la nhn
trong, co ban knh r 1300km, nhit T 4000K, gm St va Niken b
nen cng. Tip theo la nhn ngoai, co r (1300 3500)km, nhit T
(2000 4000)K, gm St va Niken long. K tip la lp magma long, chu
yu gm SiO va St, co r (3500 6350)km, nhit T (1000
2000)K. Ngoai cung la lp vo cng day trung bnh 25 km, co nhit T
(300 1000)K, chu yu gm SiO va H
2
O. Lp vo nay gm 7 mang ln
va hn 100 mang nho ghep lai, chung tri trt va va p nhau, gy ra
ng t va nui la, lam thay i a hnh.
Hnh tinh tri t di chuyn trn mt qu o gn ellip, mt tri
khng tm ca ellip, m l ti mt trong 2 tiu im. Trong thi gian
mt nm, c khi tri t gn, c khi xa mt tri i cht, v qu o ellip
ca n gn nh hnh trn. Hng nm, vo thng ging, tri t gn mt
tri hn so vi vo thng 7 khong 5 triu km, s sai bit ny qu nh so
vi khong cch mt tri n tri t. Chng ta khng cm nhn c s
khc bit ny trong mt vng quay ca tri t quanh mt tri, hay trong
mt nm, s khc bit v khong cch ny hu nh khng nh hng g
Nhn rn - Fe, Ni
Kh quyn - N , O , H O, CO
Lp vo - SiO, H O
Lp bao (magma) - Fe, Ni
Nhn long - Fe, Ni
2
2
2 2 2
1000
6750
0
2000
4000
3500 1300 6375
km
7200
r
3
300
Hnh 1.9. Cu tao bn trong trai t

16
n ma ng v ma h trn tri t, ch c iu l vo ma ng chng
ta gn mt tri hn so vi ma h cht t.
Tri t chuyn ng quanh mt tri, ng thi n cng t quay
quanh trc ca n. Trong thi gian quay mt vng quanh mt tri, tri t
quay 365 v 1/4 vng quanh trc. Chuyn ng quay quanh mt tri to
nn bn ma, chuyn ng quay quanh trc to nn ngy v m trn tri
t. Trc quay ca tri t khng thng gc vi mt phng qu o, bi
th chng ta c ma ng v ma h. Tri t quay, v th i vi chng
ta ng trn tri t c v nh cc v sao c nh c gn cht vi qu
cu bu tri quay xung quanh chng ta. Chuyn ng quay ca tri t
khng qu nhanh lc ly tm ca n c th bn chng ta ra ngoi khng
gian. Lc ly tm tc dng ln mi vt cng quay theo tri t, nhng v
cng nh. Lc ly tm ln nht xch o n ko mi vt th ln pha trn
v lm chng nh i cht t. V th, mi vt th xch o cn nh hn
nm phn ngn so vi hai cc. Hu qu ca chuyn ng quay lm cho
tri t khng cn ng l qu cu trn u na m lc ly tm lm cho n
phnh ra xch o mt cht. S sai khc ny thc ra khng ng k, bn
knh tri t xch o l 6.378.140km, ln hn khong cch t 2 cc n
tm tri t l gn 22km.
S sng v cc i dng c kh nng to ra s sng ch hin hu
duy nht trn tri t. Trn cc hnh tinh khc gn chng ta nht nh sao
Kim th qu nng v sao Ha qu lnh. Nc trn sao Kim nay bc
thnh hi nc, cn nc trn sao Ho ng thnh bng bn di b
mt ca n. Ch c hnh tinh ca chng ta l ph hp cho nc th lng
vi nhit t 0 n 100
o
C.
Xung quanh trai t co lp kh quyn day khoang H = 800 km
cha N
2
, O
2
, H
2
O, CO
2
, NO
x
, H
2
, He, Ar, Ne. Ap sut va khi lng ring
cua kh quyn giam dn vi cao y theo quy lut:
p(y) = p
0
.(1 - (g/(C
p
.T
0
)).y)
Cp/R

(y) =
0
(1 - (g/(C
p
.T
0
)).y)
Cv/R
.
Kh quyn tc ng n nhit trn hnh tinh ca chng ta. Cc v
phun tro ni la cng vi cc hot ng ca con ngi lm nh hng
n cc thnh phn cu to ca kh quyn. V th, h sinh thi trn hnh
tinh chng ta l kt qu ca s cn bng mong manh gia cc nh hng
khc nhau. Trong qu kh, h sinh thi ny l mt h thng cn bng t
iu chnh, nhng ngy nay do tc ng ca con ngi c th ang l
nguyn nhn lm vt qua trng thi cn bng ny.

17
Lp khng kh bao quanh tri t c th tch khong 270 triu km
3

v nng khong 5.300 t tn ln thn th chng ta. Nhng g m chng
ta cm nhn c ch xy ra trong tng thp nht, cao khong 18km ca
ct khng kh khng l ny, tuy nhin, phn nh ny li ng vai tr quan
trng nht i vi s sng trn hnh tinh ca chng ta.
Trong khng kh cha khong 78% phn t nit v 21% oxy cng
vi 1% argon v mt s cht kh khc v hi nc trong c khong
0,03% kh ccbonic. Mc du hm lng kh ccbonic rt nh, nhng li
ng mt vai tr quan trng i vi s sng trn tri t.
Cng ln cao p sut khng kh gim v nhit cng thay i rt
nhiu, tuy nhin nhit ca khng kh khng h xung mt cch n
gin khi chng ta tin ra ngoi khng gian, nhit khng kh gim v
tng theo mt chu trnh nht nh. Nhit mi tng tng ng vi mc
tch t v loi nng lng tc ng trong tng .
Kh quyn ca tri t c th chia lm 4 tng, trong mi tng
c mt kiu cn bng nng lng khc nhau. Tng di cng nht gi l
tng i lu (Troposphere) tng ny b chi phi bi nh sng kh kin v

Hnh 1.10. S thay i nhit theo cao cua cac tng kh quyn

18
tia hng ngoi, gn 95% tng s khi lng v ton b nc trong kh
quyn phn b trong tng ny tng i lu cao ch khong 14km. Gn nh
ton b s trao i nng lng gia kh quyn v tri t xy ra trong tng
ny. Mt t v mt bin b hm nng ln bi nh nng mt tri. Nhit
trung bnh trn b mt tri t khong 15
o
C, bc x nhit ng vai tr iu
tit t nhin gi cho nhit trn mt t ch thay i trong mt di
tng hp.
Theo l thuyt, cng ln cao nhit cng gim T(y) = T
0
- (g/C
p
).y,
nhng trong thc t th khng ng nh vy. Trn tng i lu l tng
bnh lu (Stratosphere), ti y nhit bt u tng tr li. Nhit ti
vng chuyn tip gia vng i lu v vng bnh lu khong -50
o
C, cng
ln cao nhit li tng dn, ti ranh gii ca tng bnh lu c cao
khong 50km nhit tng ln khong 0
o
C. Nguyn nhn gy ra hin
tng ny l v cc phn t oxy (O
2
) v ozon (O
3
) hp th mt phn cc tia
cc tm n t Mt tri (90% ozon trong kh quyn cha trong tng bnh
lu). Nu tt c cc tia cc tm ny c th n mt t th s sng trn tri
t c nguy c b hy dit. Mt phn nh tia cc tm b hp th bi O
2

trong tng bnh lu, qu trnh ny tch mt phn t O
2
thnh 2 nguyn t
O, mt s nguyn t O phn ng vi phn t O
2
khc to thnh O
3
.
Mc du ch mt phn triu phn t trong kh quyn l ozon nhng cc
phn t t i ny c kh nng hp th hu ht nh sng cc tm trc khi
chng n c mt t. Cc photon trong nh sng cc tm cha nng
lng ln gp 2 n 3 ln cc photon trong nh sng kh kin, chng l
mt trong cc nguyn nhn gy bnh ung th da.
Cc kt qu nghin cu gn y cho thy lng ozon trong tng thp
nht ca kh quyn (tng i lu) ngy cng tng, trong khi hm lng
ozon trong tng bnh lu b gim 6% t 20 nm tr li y. Hu qu
ca s suy gim ny l cc tia cc tm c th xuyn qua kh quyn n
mt t ngy nhiu hn v lm nhit trong tng bnh lu ngy cng
lnh i, trong khi nhit trong tng i lu ngy mt nng ln do
hm lng ozon gn mt t ngy cng tng.
Trong tng gia (Mesosphere), c cao t 50km tr ln, ozon thnh
lnh mng ra v nhit gim dn v ln n ranh gii cao nht ca tng
ny (khong 80km) th nhit ch khong -90
o
C.
Cng ln cao nhit bt u tng tr li v s cu to ca kh
quyn thay i hon ton. Trong khi tng di cc qu trnh c hc v
trong tng gia cc qu trnh ho hc xy ra rt tiu biu, th trong tng
cao nht ca kh quyn cc qu trnh din ra rt khc bit. Nhit lng

19
bc x rt mnh ca mt tri lm tch cc phn t ra to thnh cc ion
v electron. V th ngi ta gi tng ny l tng in ly (Ionosphere) cc
sng in t b phn x trong tng ny.
Cng ln cao, bc x Mt tri tri cng mnh, cao khong
600km, nhit ln n 1000
o
C. Cng ln cao kh quyn cng mng v
khng c mt ranh gii r rng phn bit ga kh quyn ca tri t v
khng gian. Ngi ta thng nht rng kh quyn chun ca tri t c
cao 800km.



20
Chng 2: NNG LNG MT TRI

2.1. Nng lng bc xa mt tri
Trong toan b bc xa cua mt tri, bc xa lin quan trc tip n cac
phan ng hat nhn xay ra trong nhn mt tri khng qua 3%. Bc xa ban u
khi i qua 5.10
5
km chiu day cua lp vt cht mt tri, b bin i rt manh.
Tt ca cac dang cua bc xa in t u co ban cht song va chung khac nhau
bc song. Bc xa la song ngn nht trong cac song o (hnh 2.1). T tm
mt tri i ra do s va cham hoc tan xa ma nng lng cua chung giam i va
by gi chung ng vi bc xa co bc song dai. Nh vy bc xa chuyn thanh
bc xa Rngen co bc song dai hn. Gn n b mt mt tri ni co nhit
u thp co th tn tai vt cht trong trang thai nguyn t va cac c ch khac
bt u xay ra.
c trng cua bc xa mt tri truyn trong khng gian bn ngoai mt
tri la mt ph rng trong o cc ai cua cng bc xa nm trong dai 10
-1
-
10 m va hu nh mt na tng nng lng mt tri tp trung trong khoang
bc song 0,38 - 0,78 m o la vung nhn thy cua ph.

Chum tia truyn thng t mt tri goi la bc xa trc xa. Tng hp cac tia
trc xa va tan xa goi la tng xa. Mt dong bc xa trc xa ngoai lp kh
10exp -8 10exp -6 10exp -4 10exp -2 10exp 0 10exp 2 10exp 4 10exp 6 10exp 8 10exp 10
Tia Gamma
T ngoai Radar, TV, Radio
Radio Radio
Song dai Song ngn
Bc xa nhit
Tia Cosmic Tia X . Gn xa
Tia hng ngoai
25
Anh sang trong thy 0.38 - 0.78
Nng lng mt tri
3
DAI BC SONG (
Hnh 2.1 Dai bc xa in t

21
quyn, tnh i vi vi 1m
2
b mt t vung goc vi tia bc xa, c tnh theo
cng th :
q C T
D T
=
_
. ( / )
0
4
100
y
D T
- h s goc bc xa gia trai t va mt tri

D T
=
2
4 /
- goc nhn mt tri va 32 nh hnh 2.2
C
0
= 5,67 W/m
2
.K
4
- h s bc xa cua vt en tuyt i
T 5762
o
K -nhit b mt mt tri (xem ging vt en tuyt i)
Vy
4
2
100
5762
. 67 , 5 .
4
60 . 360
32 . 14 , 3 . 2

= q 1353 W/m
2


32'
149 500 000 km 1.7%
Mt tri
Trai t
D = 1 390 000 km
D'= 12 700 km
Hnh 1.2 : Goc nhn mt tri

Do khoang cach gia trai t va mt tri thay i theo mua trong nm
nn cung thay i do o q cung thay i nhng thay i nay khng ln
lm nn co th xem q la khng i va c goi la hng s mt tri.
Khi truyn qua lp kh quyn bao boc quanh trai t cac chum tia bc xa
b hp thu va tan xa bi tng zn, hi nc va bui trong kh quyn, ch mt
phn nng lng c truyn trc tip ti trai t. u tin xy phn t bnh
thng O
2
phn ly thanh xy nguyn t O, pha v lin kt phn t o, cn
phai co cac photon bc song ngn hn 0,18m, do o cac photon (xem bc xa
nh cac hat ri rac - photon) co nng lng nh vy b hp thu hoan toan. Ch
mt phn cac nguyn t xy kt hp thanh cac phn t, con ai a s cac
Hnh 2.2. Goc nhn mt tri.

22
nguyn t tng tac vi cac phn t xy khac tao thanh phn t zn O
3
,
zn cung hp thu bc xa t ngoai nhng vi mc thp hn so vi xy, di
tac dung cua cac photon vi bc song ngn hn 0,32m, s phn tach O
3

thanh O
2
va O xay ra. Nh vy hu nh toan b nng lng cua bc xa t ngoai
c s dung duy tr qua trnh phn ly va hp nht cua O, O
2
va O
3
, o la
mt qua trnh n nh. Do qua trnh nay, khi i qua kh quyn, bc xa t ngoai
bin i thanh bc xa vi nng lng nho hn.
1353 W/m2
1000 W/m2
Tia phan xa
Bc xa khuych tan
Mt mat do s hp thu
S phan xa
Kh
quyn
B mt trai t
(Tri quang ang)
Khoang khng Vu tru




Cac bc xa vi bc song ng vi cac vung nhn thy va vung hng
ngoai cua ph tng tac vi cac phn t kh va cac hat bui cua khng kh nhng
khng pha v cac lin kt cua chung, khi o cac photon b tan xa kha u theo
moi hng va mt s photon quay tr lai khng gian vu tru. Bc xa chu dang
tan xa o chu yu la bc xa co bc song ngn nht. Sau khi phan xa t cac
phn khac nhau cua kh quyn bc xa tan xa i n chung ta mang theo mau
Hnh 2.3. Qua trnh truyn nng lng bc xa mt tri qua
lp kh quyn cua trai t.

23
xanh lam cua bu tri trong sang va co th quan sat c nhng cao khng
ln. Cac giot nc cung tan xa rt manh bc xa mt tri. Bc xa mt tri khi i
qua kh quyn con gp mt tr ngai ang k na o la do s hp thu cua cac
phn t hi noc, kh cacbnic va cac hp cht khac, mc cua s hp thu
nay phu thuc vao bc song, manh nht khoang gia vung hng ngoai cua
ph.
Phn nng lng bc xa mt tri truyn ti b mt trai t trong nhng
ngay quang ang (khng co my) thi im cao nht vao khoang 1000W/m
2

hnh 2.3.
Yu t c ban xac nh cng cua bc xa mt tri mt im nao o
trn trai t la quang ng no i qua. S mt mat nng lng trn quang
ng o gn lin vi s tan xa, hp thu bc xa va phu thuc vao thi gian
trong ngay, mua, v tr a ly. Cac mua hnh thanh la do s nghing cua truc trai
t i vi mt phng quy ao cua no quanh mt tri gy ra. Goc nghing vao
khoang 66,5
o
va thc t xem nh khng i trong khng gian. S nh hng
nh vy cua truc quay trai t trong chuyn ng cua no i vi mt tri gy ra
nhng s dao ng quan trong v dai ngay va m trong nm.
Phn b cng bc xa n sac E
0
() cua mt tri c xac nh theo
nh lut Planck, co dang:

e
C
E
T
C
1
2
5
1
0
.

Din tch pha di
ng cong se m ta
cng bc xa toan
phn E
0
cua Mt tri.
Phn cng sut mang tia
sang (AS) thy c la:


E
AS
=


= =

0
0 0
10 . 8 , 0
10 . 4 , 0
0
5 , 0 ) ( 5 , 0 ) (
6
6
E d E d E


E
0
at cc tr tai
m
= 2,98.10
-3
/T
0
= 0,5m va
E
0max
= E
0
(
m
,T
0
) = 8,3.10
13
W/m
3

Cng bc xa toan phn: E
0
=
0
.T
0
4
= 6,25.10
7
W/m
2

Cng sut bc xa toan phn cua Mt tri:
Q
0
= E
0
.F = .D
2
.
0
.T
0
4
= 3,8.10
26
W.
Cng sut nay bng 4.10
13
ln tng cng sut in toan th gii hin nay, vao
khoag P = 10
13
W.

Eo

W/m

TN AS HN VT
83
80
60
40
20
0
0,02 0,4 0,5 0,8 400
50%Eo
Eo


H.8 - Phn b
E
(

) cua Mt
tri
o

Hnh 2.4. Phn b E

0
() cua mt tri

24
2.2. Phng php tnh ton nng lng bc x mt tri
Cng bc xa mt tri trn mt t chu yu phu thuc 2 yu t: goc
nghing cua cac tia sang i vi mt phng b mt tai im a cho va dai
ng i cua cac tia sang trong kh quyn hay noi chung la phu thuc vao
cao cua mt tri (Goc gia phng t im quan sat n mt tri va mt phng
nm ngang i qua im o). Yu t c bn xc nh cng ca bc x mt
tri mt im no trn tri t l qung ng n i qua. S mt mt nng
lng trn qung ng gn lin vi s tn x, hp th bc x v ph thuc
vo thi gian trong ngy, ma, v tr a l.
Quan h gia bc x mt tri ngoi kh quyn v thi gian trong nm c
th xc nh theo phng trnh sau:
E
ng
= E
o
(1+0, 033cos
365
360n
), W/m
2

trong , E
ng
l bc x ngoi kh quyn c o trn mt phng vung gc vi
tia bc x vo ngy th n trong nm.
2.2.1. Tnh ton gc ti ca bc x trc x
Trong qu trnh tnh ton cn nh ngha mt s khi nim nh sau:
- H s khi khng kh: m, l t s gia khi lng kh quyn theo phng tia
bc x truyn qua v khi lng kh quyn theo phng thng ng (tc l khi
mt tri thin nh). Nh vy m =1 khi mt tri thin nh, m =2 khi gc
thin nh
z
l 60
0
. i vi cc gc thin nh t 0-70
0
c th xc nh gn
ng m =1/cos
z
. Cn i vi cc gc
z
>70
0
th cong ca b mt tri t
phi c a vo tnh ton. Ring i vi trng hp tnh ton bc x mt tri
ngoi kh quyn m =0.
- Trc x: l bc x mt tri nhn c khi khng b bu kh quyn pht tn.
y l dng bc x c hng v c th thu c cc b thu kiu tp trung
(hi t).
- Tn x: l bc x mt tri nhn c sau khi hng ca n b thay i do
s pht tn ca bu kh quyn (trong mt s ti liu kh tng, tn x cn c
gi l bc x ca bu tri, y cn phn bit tn x ca mt tri vi bc x
hng ngoi ca bu kh quyn pht ra).
- Tng x: l tng ca trc x v tn x trn mt b mt (ph bin nht l tng
x trn mt b mt nm ngang, thng gi l bc x cu trn b mt).

25
- Cng bc x (W/m
2
): l cng nng lng bc x mt tri n mt b
mt tng ng vi mt n v din tch ca b mt. Cng bc x cng bao
gm cng bc x trc x E
trx
, cng bc x tn x E
tx
v cng bc
x quang ph E
qp
.
- Nng lng bc x (J/m
2
: l nng lng bc x mt tri truyn ti mt n v
din tch b mt trong mt khong thi gian, nh vy nng lng bc x l mt
i lng bng tch phn ca cng bc x trong mt khong thi gian nht
nh (thng l 1 gi hay 1 ngy).
- Gi mt tr : l thi gian da trn chuyn ng biu kin ca mt tri trn bu
tri, vi quy c gi mt tri chnh ng l thi im mt tri i qua thin nh
ca ngi quan st. Gi mt tri l thi gian c s dng trong mi quan h v
gc mt tri, n khng ng ngha vi gi theo ng h.
Quan h hnh hc gia mt mt phng b tr bt k trn mt t v bc
x ca mt tri truyn ti, tc l v tr ca mt tri so vi mt phng c th
c xc nh theo cc gc c trng sau (hnh 2.5):
- Gc v : v tr gc tng ng vi v v pha bc hoc v pha nam
ng xch o tri t, vi hng pha bc l hng dng.
- 90
0
90
0

- Gc nghing : gc gia mt phng ca b mt tnh ton v phng nm
ngang.
0 180
0

( > 90
0
ngha l b mt nhn bc x hng xung pha di).
- Gc phng v ca b mt : gc lch ca hnh chiu php tuyn b mt trn
mt phng nm ngang so vi ng kinh tuyn. Gc = 0 nu b mt quay v
hng chnh nam, ly du (+) nu b mt quay v pha ty v ly du (-) nu
b mt quay v pha ng.
-180
0
180
0


26

- Gc gi : gc chuyn ng ca v tr mt tri v pha ng hoc pha ty ca
kinh tuyn a phng do qu trnh quay ca tri t quanh trc ca n v ly
gi tr 15
0
cho 1 gi ng h, bui sng ly du (-), bui chiu ly du (+).
- Gc ti : gc gia tia bc x truyn ti b mt v php tuyn ca b mt .
- Gc thin nh
z
: gc gia phng thng ng (thin nh) v tia bc x ti.
Trong trng hp b mt nm ngang th gc thin nh chnh l gc ti .
- Gc cao mt tri

: gc gia phng nm ngang v tia bc x truyn ti, tc
l gc ph ca gc thin nh.
- Gc phng v mt tri
s
: gc lch so vi phng nam ca hnh chiu tia bc
x mt tri truyn ti trn mt phng nm ngang. Gc ny ly du m (-) nu
hnh chiu lch v pha ng v ly du dng (+) nu hnh chiu lch v pha
ty.
- Gc lch : v tr gc ca mt tri tng ng vi gi mt tri l 12 gi (tc l
khi mt tri i qua kinh tuyn a phng) so vi mt phng ca xch o tri
t, vi hng pha bc l hng dng.
-23,45
0
23,45
0

Mt
tri

z
z
z

N
B

T
Thin
nh
Php tuyn t mt
phng nm ngang


Hnh 2.5. Quan h cc gc hnh hc ca tia bc x mt tri trn mt phng nghing

27
Gc lch c th tnh ton theo phng trnh ca Cooper:
= 23,45.sin(360
365
284 n +
)
trong n l th t ngy ca 1 nm .
Quan h gia cc loi gc c trng trn c th biu din bng phng
trnh gia gc ti v cc gc khc nh sau:
cos = sin.sin. cos - sin.cos. sin.cos + cos.cos.cos.cos +
+ cos.sin.sin.cos.cos + cos.sin.sin.sin
v: cos = cos
z
.cos + sin
z
.sin.cos(
s
- )
i vi b mt nm ngang gc ti chnh l gc thin nh ca mt tri
z
, gi
tr ca n phi nm trong khong 0
0
v 90
0
t khi mt tri mc n khi mt tri
thin nh ( = 0):
cos
z
= cos.cos.cos + sin.sin

2.2.2. Bc x mt tri ngoi kh quyn ln mt phng nm ngang:
Ti thi im bt k, bc x mt tri n mt b mt nm ngang ngoi
kh quyn c xc nh theo phng trnh:

z o ng o
n
E E cos .
365
. 360
cos . 033 . 0 1
.

+ =


Thay gi tr cos
z
vo phng trnh trn ta c E
o.ng
ti thi im bt k t lc
mt tri mc n lc mt tri ln:
( ) sin . sin cos . cos . cos
365
360
cos . 033 . 0 1
.
+

+ =
n
E E
o ng o

Tch phn phng trnh ny theo thi gian t khi mt tri mc n khi
mt tri ln (6h n 18h mt tri) ta s c E
o. ngay
l nng lng bc x mt
tri trn mt phng nm ngang trong mt ngy:

+ =

sin . sin
180
sin . cos . cos
365
360
cos . 033 . 0 1
3600 . 24
.
s
s
o
ngay o
n E
E
vi
s
l gc gi mt tri ln (
0
) (tc l gc gi khi
z
= 90
0
)



tg tg
s
.
cos . cos
sin . sin
cos = =

28
Ngi ta cng xc nh nng lng bc x ngy trung bnh thng E
oth

bng cch thay gi tr n v trong cc cng thc trn ly bng gi tr ngy
trung bnh ca thng v lch tng ng.
Nng lng bc x trn mt phng nm ngang trong mt gi nht nh
c th xc nh khi phn tch phng trnh 1.9 trong khong thi gian gia cc
gc gi
1
v
2
:
( )
( )

+ =

sin . sin
180
sin sin cos . cos
365
360
033 . 0 1
3600 112
1 2
2 1 .
n
E
x
E
o gio o

2.2.3. Tng cng bc x mt tri ln b mt trn tri t
Tng bc x mt tri ln mt b mt t trn mt t bao gm hai phn
chnh l trc x v tn x. Phn trc x c kho st trn, cn thnh
phn tn x th kh phc tp. Hng ca bc x khuch tn truyn ti b mt l
hm s ca my v trong sut ca kh quyn, cc i lng ny li thay
i kh nhiu. C th xem bc x tn x l tng hp ca 3 thnh phn (hnh
2.6).
- Thnh phn tn x ng hng: phn tn x nhn c ng u t ton b
vm tri.
- Thnh phn tn x quanh tia: phn tn x b pht tn ca bc x mt tri xung
quanh tia mt tri.
- Thnh phn tn x chn tri: phn tn x tp trung gn ng chn tri.

29
Gc khuch tn mc nht nh ph thuc phn x R
g
(cn gi l albedo
-sut phn chiu) ca mt t. Nhng b mt c phn x cao (v d b mt
tuyt xp c R
g
= 0,7) s phn x mnh bc x mt tri tr li bu tri v ln
lt b pht tn tr thnh thnh phn tn x chn tri.
Nh vy bc x mt tri truyn n mt b mt nghing l tng ca cc
dng bc x bao gm: trc x E
b
, 3 thnh phn tn x E
d1
, E
d2
, E
d3
v bc x
phn x t cc b mt khc ln cn E
r
:
E

= E
b
+ E
d1
+ E
d2
+ E
d3
+ E
r

Tuy nhin vic tnh ton cc i lng tn x ny rt phc tp. V vy
ngi ta gi thit l s kt hp ca bc x khuch tn v bc x phn x ca
mt t l ng hng, ngha l tng ca bc x khuch tn t bu tri v bc
x phn x ca mt t l nh nhau trong mi trng hp khng ph thuc
hng ca b mt. Nh vy tng x trn b mt nghing s l tng ca trc x
E
b
.B
b
v tn x trn mt nm ngang E
d
.
Khi mt b mt nghing to mt gc so vi phng nm ngang s
c tng x bng tng ca 3 thnh phn:

+
+ =

2
cos 1
.
2
cos 1
g d b b
R E E B E E
thnh phn tn
x ng hung
thnh phn tn
x chn tri
thnh phn tn
x quanh tia
Tia trc x

Hnh 2.6. S phn b cc thnh phn bc x khuch tn.

30
Trong : E

l tng x trn b mt nm ngang,

(1 + cos)/2 = F
cs
l h s gc ca b mt i vi bu tri
(1 - cos)/2 = F
cg
l h s gc ca b mt i vi mt t
R
g
l h s phn x bc x ca mi trng xung quanh.
V ta c t s bc x B
b
ca b mt nghing gc so vi b mt ngang:

z z n
n
bng
n
b
E
E
E
E
B

cos
cos
cos .
cos .
= = =
E
n
l cng bc x mt tri ti theo phng bt k,
E
bng
l bc x mt tri theo phng vung gc vi mt nm ngang,
E
bngh
l bc x mt tri theo phng vung gc vi mt phng nghing,
cos v cos
z
c xc nh bi cc phng trnh trn v cc gc c
biu din trn hnh 2.8.








Tn x
ng
hung
Tn x
chn tri
Tn x
quanh tia
Tia trc x
Mt t
Phn x t mt t

Hnh 2.7. Cc thnh phn bc x ln b mt nghing.

z
E
bng
E
n

E
bngh
n
E
Hnh 2.8. Bc x trc x trn b mt nm ngang v nghing.

31
Trong tnh toan ky thut, co th coi cng bc xa ti mt t la ham
cua thi gian , tnh t luc mt tri moc, = 0 n khi mt tri ln =
n
/2, vi

n
=24h = 24.3600s nh sau: E() = E
n
.sin()
() = . la goc nghing tia nng so vi mt t,

s rad
n
/ 10 . 72 , 7
3600 . 24
2 2
5
= = =

la tc goc t xoay cua trai t,

E
n
[W/m
2
] la cng bc xa cc ai trong ngay, ly tr trung bnh ca
nm theo theo s liu s liu o lng thc t tai v cn xet.

2.3. Bc x mt tri truyn qua knh
hp th, truyn qua v phn x ca vt liu l hm s ca bc x truyn
ti, dy v ch s khc x ca lp vt liu . Hu ht cc b thu NLMT u
s dng knh lm vt liu che ph b mt b thu v tnh cht quang hc u vit
ca n.
2.3.1. Hiu ng lng knh
Hiu ng lng knh
la hin tng tch luy nng
lng bc xa cua mt tri
pha di mt tm knh
hoc mt lp kh nao o,
v du CO
2
hoc NO
x
. Giai
thch hiu ng lng knh
nh sau: Tm knh hoc
lp kh co trong n
sc D

giam dn khi bc
song tng. Con bc
song
m
khi E

cc ai, la
bc song mang nhiu
nng lng nht, th lai
giam theo nh lut Wien
= 2,9.10
-3
/T.
Bc xa mt tri, phat ra t nhit cao T
0
= 5762K, co nng lng tp
trung quanh song
m0
= 0,5m, se xuyn qua knh hoan toan, v D(
m0
) 1.
Bc xa th cp, phat t vt thu co nhit thp, khoang T 400K, co nng
lng tp trung quanh song
m
= 8m, hu nh khng xuyn qua knh, v D(
m
)
E
(m)

mo= 0,5 m = 8

D
0
0
1
To
T
Hinh 2.9. Hiu ng lng knh.

32
0, va b phan xa lai mt thu. Hiu s nng lng (vao - ra) > 0, c tch luy
pha di tm knh, lam nhit tai o tng ln.

2.3.2. S phn x ca bc x mt tri
i vi cc b mt nhn, biu thc Fresnel ca phn x bc x qua
mi trng th nht c khc x (chit sut) n
1
n mi trng th 2 c chit
sut n
2
l:

( )
( )
1 2
2
1 2
2
sin
sin


+

r i vi thnh phn vung gc.

r
//
=
( )
( )
1 2
2
1 2
2


+

tg
tg
i vi thnh phn song song ca bc x .
r =
i
r
E
E
=
2
//
r r +

l phn x trung bnh ca hai thnh phn song

song v vung gc.
E
i
, E
r
, tng ng l cng bc x ti, cng bc x phn x.
Cc gc
1
v
2
l gc ti v gc khc x (hnh 2.10) c quan h vi khc
x n theo nh lut Snell:
1
2
2
1
sin
sin

=
n
n

Nh vy nu bit cc i lng gc
1
,
2
, v chit sut cc mi trng n
1
, n
2
ta
c th xc nh c phn x r ca b mt. i vi tia bc x ti vung gc

1
2
n
1
n
2
mi trung 1
mi trung 2
E
i
r
E
d
E

Hnh 2.10. Qu trnh truyn ca tia bc x.

33

1
,
2
= 0 v cc phng trnh trn c th kt hp:
( )
2
2 1
2 1
0

= =
n n
n n
E
E
r
i
r

Nu mt mi trng l khng kh (chit sut n
2
1) th:
( )
2
1
1
0
1
1

= =
n
n
E
E
r
i
r

i vi cc loi b thu NLMT, thng s dng knh hoc vt liu mng
mng trong sut ph trn b mt hp th nhit bc x, v vy lun c 2 b mt
ngn cch ca mi lp vt liu ph gy ra tn tht phn x. Nu b qua nhit
lng hp th ca lp vt liu ny v xt ti thi im m ch c thnh phn
vung gc ca bc x ti (hnh 2.11), th i lng (1 - r

) ca tia bc x ti s
ti c b mt th 2, trong (1 - r

)
2
i qua b mt phn cch v r

(1 - r

)
b phn x tr li b mt phn cch th nht v.v...Cng tt c cc thnh phn
c truyn qua th h s truyn qua ca thnh phn vung gc:
( )
( )

= =
r
r
r
r
r r d
n
1
1
1
1
1
2
2 2

i vi thnh phn song song cng c kt qu tng t v h s truyn
qua trung bnh ca c hai thnh phn:

+
+

r
r
r
r
d
r
1
1
1
1
2
1

Nu b thu c N lp vt liu ph trong sut nh nhau th:

( ) ( )

+

+
+

=

r N
r
r N
r
d
rN
1 2 1
1
1 2 1
1
2
1

1 r (1-r) r
2
(1-r) r
2
2
(1-r)
(1-r) r
2
(1-r) r
2 4
(
1
-
r
)

r
2
2
(
1
-
r
)

r
(
1
-
r
)

3
3
(
1
-
r
)

r
(
1
-
r
)

r
4

Hnh 2.11. Qu trnh truyn ca tia bc x qua lp ph khng hp th.

34
2.3.3. Tn tht do hp th bc x ca knh
S hp th bc x trong vt liu khng trong sut c xc nh bi nh
lut Bougure

da trn gi thit l bc x b hp th t l vi cng bc x
qua vt liu v khong cch x m bc x i qua: dE = - EKdx vi K l hng s
t l. Ly tch phn dc theo ng i ca tia bc x trong vt liu t 0 n
/cos
2
(vi l chiu dy ca lp vt liu) ta c h s truyn qua ca vt liu
khi c hp th bc x:
D
a
=
i
d
E
E
= exp

2
cos
K

Trong , E
d
l cng bc x truyn qua lp vt liu.
i vi knh: K c tr s xp x 4m
-1
i vi loi knh c cnh mu trng
bc v xp x 32m
-1
i vi loi knh c cnh mu xanh lc.
2.3.4. H s truyn qua v h s phn x ca knh
H s truyn qua, h s phn x v h s hp th ca mt lp vt liu c
th c xc nh nh sau :
i vi thnh phn vung gc ca bc x:

( )
( ) ( )

2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
a
a
a
a
D r
r
r
r
D
D r
r D
D

( )
( )
( )

+ =

+ = D D r
D r
r D r
r R
a
a
a
. 1
. 1
. 1
2
2 2

( )

a
a
D r
r
D A
. 1
1
1
Thnh phn song song ca bc x cng c xc nh bng cc biu
thc tng t. i vi bc x ti khng phn cc, cc tnh cht quang hc c
xc nh bng trung bnh cng ca hai thnh phn ny.
i vi cc b thu NLMT thc t, D
a
thng ln hn 0,9 v r 0,1. V
vy t phng trnh trn ta c gi tr D

1 (tng t D
//
1).
2.3.5. H s truyn qua i vi bc x khuch tn


Do bc x khuch tn l v hng nn v nguyn tc lng bc x ny
truyn qua knh c th c xc nh bng cch tch phn dng bc x theo tt
c cc gc ti. Tuy nhin do s phn b gc ca bc x khuch tn ni chung

35
khng th xc nh c nn kh xc nh biu thc tch phn ny. Nu bc x
khuch tn n khng ph thuc gc ti th c th tnh ton n gin ha bng
cch nh ngha mt gc tng ng i vi bc x c cng h s truyn qua
nh tn x. i vi mt khong kh rng cc iu kin tnh ton th gc tng
ng ny l 60
0
. Ni cch khc, trc x vi gc ti 60
0
c cng h s truyn
qua nh bc x khuch tn ng hng.
Hnh 2.12 l quan h gia gc ti hiu qu ca bc x tn x ng hng
v bc x phn x t mt t vi cc gc nghing khc nhau ca b thu. C th
xc nh gn ng quan h ny bng biu thc ton hc sau:
- i vi bc x phn x t mt t:

hq
= 90 - 0,5788 + 0,002693
2

- i vi bc x khuch tn:

hq
= 59,7 - 0,1388 + 0,001497
2




55
60
65
70
75
80
85
90
Bc x phn
x t mt t
Bc x khuch
tn t bu tri

h
q

c

t

i

h
i

u

q
u

,

Hnh 2.12. Gc ti hiu qu ca tn x ng hng v bc x
phn x t mt t trn mt phng nghing.

36
2.3.6. Tch s ca h s truyn qua v h s hp th (DA)
Tch s DA ca h s truyn qua v h s hp th c xem nh k hiu
biu din tnh cht ca mt t hp b thu v knh (DA). Trong s bc x xuyn
qua knh v ti b mt b thu, mt phn li b phn x tr li h thng knh.
Tuy nhin, khng phi tt c lng bc x ny b mt i m mt phn ln trong
s li c phn x tr li b thu nh hiu ng lng knh (nh biu din
trong hnh 2.13), trong D l h s truyn qua ca h thng knh v A l h s
hp th ca b mt b thu.
Nh vy trong s nng lng ti, DA l phn s c b thu hp th, cn
(1-A)D l phn b phn x tr li h thng knh che. S phn x ny c gi
thit l khuch tn v nh vy phn nng lng (1- A)D ti tm ph l bc x
khuch tn v (1- A).D.R
d
l phn c phn x tr li b mt b thu. i lng
R
d
l h s phn x ca h thng knh i vi bc x khuch tn t b mt b
thu v c th xc nh t phng trnh R
d
= D
a
(1-D
r
) = D
a
- D nh chnh
lch gia D
a
v D gc ti 60
0
. Nu h thng knh gm 2 lp (hay nhiu lp)
th R
d
s hi khc so vi phn x khuch tn ca bc x ti. S phn x
nhiu ln i vi bc x khuch tn s tip tc cho phn nng lng ti c
hp th c tr s:
( ) ( ) [ ]
( )

=

= =
0
1 1
1
n d
n
d
R A
DA
R A DA DA
D D(1-)R
2 2
D
(1-)D
(1-)DR
(1-) DR
(1-) DR
2
2
D(1-) R
2
d
d
d
d d
Bc x mt tri n
H thng lp knh
B mt hp th

Hnh 2.13. Qu trnh hp th bc x mt tri ca b thu kiu lng knh

37
Ni khc i, s c (DA) phn nng lng bc x truyn ti c b mt hp th
b thu.
Trong thc t A kh ln v R
d
kh nh nn mt cch gn ng ngi ta
thng xc nh:
(DA) = 1,01 . D . A
Do D v A ph thuc gc ti nn ng nhin tch s (DA) cng ph
thuc gc ti . xc nh quan h gia (DA) v c th s dng th
hnh 2.14, trong (DA)
n
l tch s (DA) ng vi trng hp tia ti vung gc
vi b mt b thu ( = 0).


2.3.7. Tng bc x mt tri hp th c ca b thu
Nng lng bc x mt tri c b thu hp th gm 3 thnh phn
chnh: trc x, tn x, phn x ca mt t. Vi b thu t nghing mt gc ta
c tng bc x mt tri hp th ca b thu nh sau:
( ) ( ) ( )( )

+ +

+
+ =
2
cos 1
2
cos 1
g d b d d d b b b
DA E E R DA E DA B E S
E
b
, E
d
l cng bc x trc x v tn x,
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
0
1.0
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
n
( )
o
S lp knh 1
2
3
4
(D)
(D)
Hnh 2.14. ng cong (DA)/(DA)
n
ca b thu c 1,2,3,4 lp knh.

38
B
b
l t s gia bc x trc x ln mt phng nghing v ln mt phng
nm ngang,
(1+cos)/2 v (1-cos)/2 l h s gc ca b thu i vi tng ng bu
tri v mt t,
(DA)
b
, (DA)
d,
(DA)
g
l tch s h s truyn qua v h s hp th tng
ng i vi trc x, tn x v phn x t mt t.

2.4. Cn bng nhit v nhit cn bng ca vt thu bc x mt tri
Nhit cn bng cua vt thu bc xa mt tri la nhit n nh trn
b mt vt, khi co s cn bng gia cng sut bc xa vt hp thu c va cng
sut nhit phat t vt ra mi trng.
Nhit cn bng chnh la nhit ln nht ma vt co th at ti sau
thi gian thu bc xa mt tri a lu, khi U cua vt = 0.
Nhit cn bng cua vt thu bc xa mt tri la nhit n nh trn
b mt vt, khi co s cn bng gia cng sut bc xa vt hp thu dc va cng
sut nhit phat t vt ra mi trng.
Ta se lp cng thc
tnh nhit cn bng T
cua vt V co din tch
xung quanh F, h s hp
thu A, h s bc xa t
trong chn khng cach mt
tri mt khoang r co din
tch hng nng F
t
, la hnh
chiu cua F ln mt phng
vung goc tia nng, hay
chnh la din tch cai
bong cua V. Phng trnh
cn bng nhit cho V co
dang:
Cng sut do V hp thu
= Cng sut phat bc xa t
V.
Hay: A.E
t
.F
t
=E.F A.
0
.T
0
4
(D/2r)
2
.F
t
= .
0
.T
0
4
F . Suy ra:
T(r, F
t
, F, A, ) =
4
1
2
1
0
2

F
AF
r
D
T
t

, [K]
Ft
MT TRI
D, To
T, F, A,
r
Ft()
F, V, A, C, ,
t()
E()
tf

MT

Hnh 2.15. Xac nh T va t ()

39
Nu V la vt xam, co A = , th T(r, F
t
, F) =
4
1
2
1
0
2

F
F
r
D
T
t
, [K]
Nu V la vt xam hnh cu, co F
t
/F=1/4, th T(r) =
r
D
T
0
2
1
, [K]
Nu vt V co thng s (, C, , A, F, V) t trong kh quyn nhit t
f
,
toa nhit phc hp h s , th phng trnh cn bng nhit trong thi gian d
cho V la :
Q
A
= dU + Q

hay A.E
n
.sin(.).F
t
().d = .V.C.dt + .F.(t - t
f
) .d
co dang ) sin( ) (

t
m
F
VC
AE
VC
F
t
d
dt
= +
Khi bit lut thay i din tch thu nng F
t
(), co th giai phng trnh vi
phn vi iu kin u t( = 0) = t
f
tm ham bin i t() cua nhit vt
theo thi gian.

2.5. o cng bc x mt tri.
Ngoi phng php xc nh cng bc x mt tri ti mt im bt
k da trn v tr a l ( cao mt tri tri) nh trn, trong thc t ngi ta
ch to cc dng c o cng bc x mt tri (pyrheliometer, actinometer -
o bc trc x, v pyranometer, Solarimeter- o tng x ).






















Trc x k - Pyrheliometer
Nht x k - Pyranometer


u o - Sensor

40
Chng 3: THIT B S DUNG NNG LNG MT TRI
3.1. Tng quan v thit b s dng nng lng mt tri
Nng lng mt tri l ngun nng lng m con ngi bit s dng t
rt sm, nhng ng dng NLMT vo cc cng ngh sn xut v trn quy m
rng th mi ch thc s vo cui th k 18 v cng ch yu nhng nc
nhiu nng lng mt tri, nhng vng sa mc. T sau cc cuc khng hong
nng lng th gii nm 1968 v 1973, NLMT cng c c bit quan tm.
Cc nc cng nghip pht trin i tin phong trong vic nghin cu ng
dng NLMT. Cc ng dng NLMT ph bin hin nay bao gm cc lnh vc ch
yu sau:
Pin mt tri
Pin mt tri l phng php sn xut in
trc tip t NLMT qua thit b bin i
quang in. Pin mt tri c u im l
gn nh c th lp bt k u c nh
sng mt tri, c bit l trong lnh vc
tu v tr. ng dng NLMT di dng
ny c pht trin vi tc rt nhanh,
nht l cc nc pht trin. Ngy nay
con ngi ng dng pin NLMT
chy xe thay th dn ngun nng lng
truyn thng.
Tuy nhin gi thnh thit b pin mt tri
cn kh cao, trung bnh hin nay khong
5USD/W
P
, nn nhng nc ang pht
trin pin mt tri hin mi ch c kh nng duy nht l cung cp nng lng
in s dng cho cc vng su, xa ni m ng in quc gia cha c.
Vit Nam, vi s h tr ca mt s t chc quc t thc hin thnh cng
vic xy dng cc trm pin mt tri c cng sut khc nhau phc v nhu cu
sinh hot v vn ho ca cc a phng vng su, vng xa, nht l ng bng

Hnh 3.1 H thng pin mt tri

41
sng Cu Long v Ty Nguyn. Tuy nhin hin nay pin mt tri vn ang cn
l mn hng xa x i vi cc nc ngho nh chng ta.
Nh my nhit in s dng nng lng mt tri
in nng cn c th to ra t
NLMT da trn nguyn tc to
nhit cao bng mt h thng
gng phn chiu v hi t gia
nhit cho mi cht lm vic truyn
ng cho my pht in.
Hin nay trong cc nh my nhit
in s dng NLMT c cc loi h
thng b thu ch yu sau y:
H thng dng parabol tr tp
trung tia bc x mt tri vo mt ng mi cht t dc theo ng hi t
ca b thu, nhit c th t ti 400
o
C.
H thng nhn nhit trung tm bng cch s dng cc gng phn x c
nh v theo phng mt tri tp trung NLMT n b thu t trn nh
thp cao, nhit c th t ti trn 1500
o
C.
H thng s dng gng parabol trn xoay nh v theo phng mt tri
tp trung NLMT vo mt b thu
t tiu im ca gng, nhit
c th t trn 1500
o
C.
Hin nay ngi ta cn dng nng
lng mt tri pht in theo
kiu thp nng lng mt tri -
Solar power tower . Australia
ang tin hnh d n xy dng
mt thp nng lng mt tri cao
1km vi 32 tuc bin kh c tng
cng sut 200 MW. D tnh rng n nm 2006 thp nng lng mt tri
ny s cung cp in mi nm 650GWh cho 200.000 h gia nh min ty

Hnh 3.2. Nh my in mt tri

Hnh 3.3 Thp nng lng Mt tri

42
nam New South Wales - Australia, v s gim c 700.000 tn kh gy
hiu ng nh knh trong mi nm.
Thit b sy kh dng nng lng mt
tri
Hin nay NLMT c ng dng kh ph
bin trong lnh nng nghip sy cc
sn phm nh ng cc, thc phm ...
nhm gim t l hao ht v tng cht
lng sn phm. Ngoi mc ch sy
cc loi nng sn, NLMT cn c dng
sy cc loi vt liu nh g.

Bp nu dng nng lng mt tri
Bp nng lng mt tri c ng dng rt rng ri cc nc nhiu NLMT
nh cc nc Chu Phi.
Vit Nam vic bp
nng lng mt tri
cng c s dng
kh ph bin. Nm
2000, Trung tm Nghin
cu thit b p lc v
nng lng mi - i
hc Nng phi
hp vi cc t chc t
thin H Lan trin khai d n (30 000 USD) a bp nng lng mt tri - bp
tin li (BTL) vo s dng cc vng nng thn ca tnh Qung Nam, Qung
Ngi, d n pht trin rt tt v ngy cng c ng o nhn dn ng h.
Trong nm 2002, Trung tm d kin s a 750 BTL vo s dng cc x
huyn Ni Thnh v trin khai ng dng cc khu ng dn ven bin h c
th nu nc, cm v thc n khi ra khi bng NLMT .

Hnh 3. 4. Thit b sy NLMT

Hnh 3.5. Trin khai bp nu cm bng NLMT.

43
Thit b chng ct nc dng NLMT
Thit b chng ct nc
thng c 2 loi: loi np
knh phng c chi ph cao
(khong 23 USD/m
2
), tui
th khong 30 nm, v loi
np plastic c chi ph r hn
nhng hiu qu chng ct
km hn.
Vit Nam c ti
nghin cu trin khai ng
dng thit b chng ct nc NLMT dng chng ct nc ngt t nc bin
v cung cp nc sch dng cho sinh hot nhng vng c ngun nc
nhim vi thit b chng ct nc NLMT c gng phn x t c hiu sut
cao ti khoa Cng ngh Nhit in lnh-Trng i hc Bch khoa Nng.
ng c Stirling chy bng NLMT
ng dng NLMT chy cc
ng c nhit - ng c
Stirling ngy cng c
nghin cu v ng dng rng
ri dng bm nc sinh
hot hay ti cy cc nng
tri. Vit Nam ng c
Stirling chy bng NLMT
cng c nghin cu ch
to trin khai ng dng
vo thc t. Nh ng c Stirling, bm nc dng nng lng mt tri.

Hnh 3.6. Thit b chng ct nc dng NLMT

Hnh 3.7 ng c Stirling dng NNLMT

44







Thit b un nc nng bng NLMT
ng dng n gin, ph bin v hiu qu nht hin nay ca NLMT l dng
un nc nng. Cc h thng nc nng dng NLMT c dng rng ri
nhiu nc trn th gii.









Vit Nam h thng cung cp nc nng bng NLMT v ang c ng
dng rng ri H Ni, Thnh ph HCM v Nng (hnh 1.2). Cc h thng
ny tit kim cho ngi s dng mt lng ng k v nng lng, gp phn
rt ln trong vic thc hin chng trnh tit kim nng lng ca nc ta v
bo v mi trng chung ca nhn loi.



Hnh 3.9 H thng cung cp nc nng dng NLMT


Hnh 3.8. Bm nc chy bng NLMT

45












H thng cung cp nc nng dng NLMT hin nay Vit nam cng nh trn
th gii ch yu dng b thu c nh kiu tm phng hoc dy ng c cnh
nhn nhit, vi nhit nc s dng 60
o
C th hiu sut ca b thu khong
45%, cn nu s dng nhit cao hn th hiu sut cn thp.
Thit b lm lnh v iu ho khng kh dng NLMT
Trong s nhng ng dng ca
NLMT th lm lnh v iu ho
khng kh l ng dng hp dn
nht v ni no kh hu nng nht
th ni c nhu cu v lm lnh
ln nht, c bit l nhng vng
xa xi ho lnh thuc cc nc
ang pht trin khng c li in
quc gia v gi nhin liu qu t
so vi thu nhp trung bnh ca
ngi dn. Vi cc my lnh lm vic trn nguyn l bin i NLMT thnh
in nng nh pin mt tri (photovoltaic) l thun tin nht, nhng trong giai
on hin nay gi thnh pin mt tri cn qu cao. Ngoi ra cc h thng lnh
cn c s dng NLMT di dng nhit nng chy my lnh hp th, loi

Hnh 3.10. T lnh dng pin mt tri

46
thit b ny ngy cng c
ng dng nhiu trong thc
t, tuy nhin hin nay cc
h thng ny vn cha c
thng mi ha v s dng
rng ri v gi thnh cn rt
cao v hn na cc b thu
dng trong cc h thng
ny ch yu l b thu phng
vi hiu sut cn thp (di
45%) nn din tch lp t
b thu cn rt ln cha ph hp vi yu cu thc t. Vit Nam cng c
mt s nh khoa hc nghin cu ti u ho b thu nng lng mt tri kiu hp
phng mng c nh c gng phn x ng dng trong k thut lnh, vi
loi b thu ny c th to c nhit cao cp nhit cho my lnh hp th,
nhng din tch mt bng cn lp t h thng cn phi rng.

3.2 . Hng nghin cu v thit b s dng nng lng mt tri
Trong thi i khoa hc k thut pht trin, nhu cu v nng lng ngy
cng tng. Trong khi cc ngun nhin liu d tr nh than , du m, kh
thin nhin v ngay c thy in th c hn khin cho nhn loi ng trc
nguy c thiu ht nng lng. Vic tm kim v khai thc cc ngun nng
lng mi nh nng lng ht nhn, nng lng a nhit, nng lng gi v
nng lng mt tri l mt trong nhng hng quan trng trong k hoch pht
trin nng lng, khng nhng i vi nhng nc pht trin m ngay c vi
nhng nc ang pht trin.
Nng lng mt tri (NLMT)- ngun nng lng sch v tim tng nht
- ang c loi ngi thc s c bit quan tm. Do vic nghin cu nng
cao hiu qu cc thit b s dng nng lng mt tri v trin khai ng dng
chng vo thc t l vn c tnh thi s.
Vit Nam l nc c tim nng v NLMT, tri di t v 8 Bc n
23 Bc, nm trong khu vc c cng bc x mt tri tng i cao, vi tr

Hnh 3.11 H thng lnh hp th dng NLMT

47
s tng x kh ln t 100-175 kcal/cm
2
.nm (4,2 -7,3GJ/m
2
.nm) do vic s
dng NLMT nc ta s em li hiu qu kinh t ln. Thit b s dng nng
lng mt tri Vit Nam hin nay ch yu l h thng cung cp in dng pin
mt tri, h thng nu cm c gng phn x v c bit l h thng cung cp
nc nng kiu tm phng hay kiu ng c cnh nhn nhit. Nhng nhn chung
cc thit b ny gi thnh cn cao, hiu sut cn thp nn cha c ngi dn
s dng rng ri. Hn na, do c im phn tn v s ph thuc vo cc ma
trong nm ca NLMT, v d: ma ng th cn nc nng nhng NLMT t, cn
ma h khng cn nc nng th nhiu NLMT do cc thit b s dng
NLMT cha c tnh thuyt phc. S mu thun i hi chng ta cn chuyn
hng nghin cu dng NLMT vo cc mc ch khc thit thc hn nh:
chng ct nc dng NLMT, dng NLMT chy cc ng c nhit (ng c
Stirling), nghin cu h thng iu ha khng kh dng NLMT... H thng lnh
hp th s dng NLMT l mt ti hp dn c tnh thi s v ang c
nhiu nh khoa hc trong v ngoi nc nghin cu, nhng vn s dng b
thu NLMT no cho hiu qu v thc t nht th vn cn l mt ti cn phi
nghin cu, v vi cc b thu kiu tm phng hin nay nu s dng nhit
cao 80 100
o
C th hiu sut rt thp (<45%) do cn c mt mt bng rt ln
lp t b thu cho mt h thng iu ha khng kh bnh thng.
Vn s dng NLMT c cc nh khoa hc trn th gii v trong
nc quan tm. Mc d tim nng ca NLMT rt ln, nhng t trng nng
lng c sn xut t NLMT trong tng nng lng tiu th ca th gii vn
cn khim tn. Nguyn nhn chnh cha th thng mi ha cc thit b v
cng ngh s dng NLMT l do cn tn ti mt s hn ch ln cha c gii
quyt :
- Gi thnh thit b cn cao: v hu ht cc nc ang pht trin v km pht
trin l nhng nc c tim nng rt ln v NLMT nhng nghin cu v
ng dng NLMT li i hi vn u t rt ln, nht l nghin cu cc thit
b lm lnh v iu ha khng kh bng NLMT cn chi ph qu cao so vi thu
nhp ca ngi dn cc nc ngho.
- Hiu sut thit b cn thp: nht l cc b thu nng lng mt tri dng
cp nhit cho my lnh hp thu cn nhit cao trn 85
0
C th cc b thu

48
phng t c nh bnh thng c hiu sut rt thp, do thit b lp t cn
cng knh cha ph hp vi nhu cu lp t v v mt thm m. Cc b thu c
gng parabolic hay mng parabolic tr phn x bnh thng th thu c
nhit cao nhng vn nh v hng hng nng theo phng mt tri rt
phc tp nn khng thun li cho vic vn hnh.
- Vic trin khai ng dng thc t cn hn ch: v mt l thuyt, NLMT l mt
ngun nng lng sch, r tin v tim tng, nu s dng n hp l s mang
li li ch kinh t v mi trng rt ln. Vic nghin cu v l thuyt tng
i hon chnh. Song trong iu kin thc tin, cc thit b s dng NLMT li
c qu trnh lm vic khng n nh v khng lin tc, hon ton bin ng
theo thi tit, v vy rt kh ng dng quy m cng nghip. c bit l trong
k thut lnh v iu tit khng kh, vn nghin cu a ra b thu nng
lng mt tri cp nhit cho chu trnh my lnh hp th v ang c
nhiu nh khoa hc quan tm nhm a ra b thu hon thin v ph hp nht
c th trin khai ng dng rng ri vo thc t.



49
Chng 4: TNH TON THIT B S DNG
nng lng Mt tri
4.1. Bp nng lng mt tri
4.1.1. Cu to bp NLMT
Hnh 4.1. Cu to bp nu NLMT
1- Hp ngoi 2 - Mt phn x
3- Ni 4- Np knh trong
5- Gng phng phn x
6- Bng thy tinh 7- t ni

Bp NLMT c thit k nh hnh
v, hp ngoi ca bp c lm bng
khung g hnh khi hp ch nht bn
ngoi ng 1 lp vn p, pha trong l
mt nhm c nh bng phn x,
bin dng ca mt phn x c thit k
l mt kt hp ca cc parabol trn xoay
(hnh 4.1) sao cho ni nu c th nhn
c chm tia trc x ca nh sng mt tri v chm phn x t gng phng khi
t c nh, gng phn x c th gp li khi khng dng, gia mt phn x v hp
ngoi l lp bng thy tinh cch nhit, pha trn bp c mt np knh nhm cch
nhit v to hiu ng lng knh.
4.1.2. Tnh ton thit k bp









Hnh 4.2. Kch thc ca bp
1
2
3
6
7
5
4
70
A
H
a
d2
d1
a
h
A-A
a
A

50
Bp gm mt knh nhn nhit c ng knh d
2
, h s truyn qua D, gng
phn x c h s phn x R
g
, mt phn x parabol c h s phn x R
p
, ni nu lm
bng Inox sn en c h s hp th , ng knh d
1
, chiu dy
o
, khi lng
ring
o
, nhit dung ring C, chiu cao h, cha y nc c nhit dung ring C
p
,
khi lng ring
n
. Do mt phng qy o ca mt tri ti Nng v Qung
Nam nghing mt gc khong 20
o
so vi mt thng ng nn tnh ton cho gc ti
= 70
o
. Cng bc x mt tri ly trung bnh lc nu (11h-12h) tnh Qung
Nam l E

= 940W/m
2
.
Trong khong thi gian bp s thu t mt tri 1 lng nhit bng Q
1
:
Q
1
= .E.sin .F. , [J].
trong F = [D.F
1
+ R
g
.D.F
1
+ R
p
.D.F
2
+ R
p
.R
g
.D.F
2
]
F
1

4
2
1
d
, F
2
=
4
2
2
d
- F
1
,

Lng nhit nhn c ca b thu Q
1
dng :
- Lm tng ni nng ca ni U = m
o
.C.(t
s
- t
o
)
- Lm tng entanpy nc I
m
= m
n
.C
P
(t
s
- t
o
)
- Tn tht ra mi trng xung quanh Q
2
trong m = d
1
.h.
o
.
o
+ 2.
o
.
o
.
4
2
1
d
[kg], m =
4
2
1
d
.h.
n
[kg],
Do ni c t trn c din tch tip xc nh v c v bc cch nhit
bn ngoi nn c th xem Q
2
0.
Vy ta c phng trnh cn bng nhit cho bp:
Q
1
= m
o
.C.(t
s
- t
o
) + m
n
.C
P
(t
s
- t
o
)
Hay: .E.sin. F. =(d
1
.h.
o
.
o
+ 2.
o
.
o
.
4
2
1
d
) C.(t
s
- t
o
) +
4
2
1
d
.h.
n
C
P
(t
s
- t
o
)
Thay cc gi tr : E = 940 W/m
2
, = 0,9 , =70
o
, D = 0,9, R
g
=0,9 , R
p
= 0,9,

o
=0,001m,
o
=7850kg/m
3
, t
s
= 100
o
C, t
o
= 25
o
C, C = 460 J/kg,

n
= 1000kg/m
3
, C
p
= 4200J/kg , d
1
= 0,25m, h= 0,2m , tnh c
m =1,75kg m
n
=9,8kg
=> F. = 3884 hay (1,22d
2
2
+0,08) . = 3884

51
Quan h gia ng knh mt nhn nhit d
2
v thi gian : d
2
() c biu din
trn hnh 3.3.
T quan h ny c th
tnh c ng knh
mt thu theo thi gian
yu cu.
V d:
nu = 1h =3600s th
ta c d
2
= 0,8m, tc l
nu d
2
= 0,8m th ta c
th un si 9,8 kg nc
trong thi gian 1h.
Trong thc t ch
to bp nu c kch
thc nh trn v
un si 9 lt nc sau 55 pht. Phng php tnh ton trn c p dng thit
k, ch to cc loi bp vi ni nu c dung tch t 2 n 10 lt trin khai ng
dng vo thc t.

4.1. B thu nng lng mt tri cp nc nng
4.2.1. B thu phng
4.2.1.1. Cu to v phn loi b thu phng











1
2
3 4
5 6 7
8
a
b

0 2000 4000 6000 8000 1 10
4
1
2
3
4
5
6
Thi gian [s]

n
g

k

n
h

m

t

t
h
u

[
m
]
5.103076
0.455195
d2
.
1 10
4 100

Hnh 4.3. th quan h d
2
()
Hnh 4.4. Cu tao Collector
hp thu nhit
1- Lp cach nhit,
2- Lp m tm phu trong sut,
3- Tm phu trong sut,
4 - ng nc nong ra,
5 - B mt hp thu nhit,
6- Lp tn boc,
7- ng nc lanh vao,
8- Khung Collector

52
Khng th co mt kiu Collector nao ma hoan hao v moi mt va thch hp
cho moi iu kin, tuy nhin tuy theo tng iu kin cu th chung ta co th tao cho
mnh mt loai Collector hp ly nht. Trong cac b phn cu tao nn Colletor, b
phn quan trong nht va co anh hng ln n hiu qua s dung cua Collector la
b mt hp thu nhit. Sau y la mt s so sanh cho vic thit k va ch tao b mt
hp thu nhit cua Collector ma thoa man mt s ch tiu nh: gia thanh, hiu qua
hp thu va mc thun tin trong vic ch tao.
Sau y la 3 mu Collector co b mt hp thu nhit n gian, hiu qua hp
thu cao co th ch tao d dang iu kin Vit nam.

B mt trao i nhit
dang hnh rn
Tmhp thu
Vong dy gn b mt
hp thu vao tmhp thu
d
Hnh 4.5. B mt hp thu nhit dang
ng hnh rn gn trn tm hp thu
B mt trao i nhit
dang day ng
Tmhp thu
Hnh 4.6. Dai tm hp thu c an xen
vao b mt hp thu dang day ng
Hai tm gn vi nhau
bng cach dung c vt
hay han nh
B mt trao i nhit
dang tm
c vt co lp m
Mi han nh

Hnh 4.7. B mt hp thu dang tm

53
Sau khi thit k ch tao, o ac tnh toan va kim tra so sanh ta thu c
bang tng kt sau:


Loai b mt
hp thu
Dang ng
hnh rn
Dang day ng Dang day
ng
Dang tm
Cach gn vi
tm hp thu
an xen
vao nhau
Dung vong
dy kim loai
an xen
vao nhau
Han nh
Hiu sut
hp thu nhit
Giam 10% Giam 10% Chun Bng chun
Gia cua vt liu
va nng lng ctao
Giam 4% Tng 2% Chun Tng 4%
Thi gian cn
gia cng ch tao
Giam 20% Giam 10% Chun Tng 50%

T cac kt qua kim tra va so sanh trn ta co th rut ra mt s kt lun
nh sau:
1- Loai b mt hp thu dang day ng co kt qua thch hp nht v hiu sut
hp thu nhit , gia thanh cung nh cng va nng lng cn thit cho vic
ch tao. Tuy nhin nu trong trng hp khng co iu kin ch tao
th chung ta co th chon loai b mt hp thu dang hnh rn. B mt hp
thu dang tm cung co kt qua tt nh loai dang day ng nhng oi hoi
nhiu cng va kho ch tao hn.
2- Tm hp thu c gn vao ng hp thu bng cach an xen tng dai nho
la co hiu qua nht. Ngoai ra tm hp thu co th gn vao ng hp thu
bng phng phap han, vi phng phap nay th hiu qua hp thu cao
hn nhng mt nhiu thi gian va gia thanh cao hn.

4.2.1.2. Tinh toan b thu phng
Khao sat panel mt tri vi hp thu kch thc axbx, khi lng m
o
, nhit
dung ring C
o
c lam bng thep day
t
, bn trong gm cht long tnh co khi
lng m, va lu lng G[kg/s] chay lin tuc qua hp. Xung quanh hp thu boc 1
lp cach nhit, toa nhit ra khng kh vi h s . Pha trn mt thu F
1
= ab vi
en la 1 lp khng kh va 1 tm knh co trong D. Chiu day va h s dn nhit
cua cac lp nay la
c
,
k
,
K
va
c
,
k
,
K
.
Cng bc xa mt tri ti mt knh tai thi im la E() = E
n
sin( , vi
( ) =

la goc nghing cua tia nng vi mt knh, = 2 /
n
va
n
= 24 x 3600s
la tc goc va chu ky t quay cua trai t, E
n
la cng bc xa cc ai trong

54
ngay, ly bng tr trung bnh trong nm tai v ang xet. Luc mt tri moc = 0,
nhit u cua panel va cht long bng nhit t
o
cua khng kh ngoai tri.
Cn tm ham phn b nhit cht long trong panel theo thi gian va tt
ca cac thng s a cho: t = t (, ab
t
, m
o
.Co, m.C
p
, D F
1
, G,
c
,
k
,
K
,
c
,
k
,

K
, , t
o
, , E
n
).

Cac gia thit khi nghin cuu:
- Panel c t c nh trong mi ngay, sao cho mt thu F
1
vung goc vi mt
phng quy ao trai t.
- Tai mi thi im , coi nhit cht long va hp thu ng nht, bng t().

Lp phuong trinh vi phn cn bng nhit cho hp thu:
Khi panel t c nh (tnh). Xet cn bng nhit cho h gm cht long va hp
kim loai, trong khoang thi gian d k t thi im .
Mt F
1
hp thu t mt tri 1 lng nhit bng:
Q
1
=
1
DE
n
sin. F
1
.sin.d, [J].













Lng nhit Q
1
c phn ra cac thanh phn :
- Lam tng ni nng vo hp dU = m
o
.C
o
dt,
- Lam tng entanpy lng nc tnh dI
m
= m.C
p
dt ,
- Lam tng entanpy dong nc dI
G
= Gd C
p
(t - t
o
) ,
- Truyn nhit ra khng kh ngoai tri qua ay F
3
= ab va cac mt bn
F
2
= 2(a+b) vi h s truyn nhit k
3
= k
2
=
1
1

c
c
, qua mt thu
F
1
= ab vi k
1
=
1
3 , 1
1

+ +

K
K
k
k

o
()
GC
P
to
o t
o t

1,3
D
F = ab 1 1
E()
t
D, ,
,
, m , Cp
mo , Co
c , c
n

Hnh 1: M ta bai toan panel lng knh

, ab
Hnh 4.8. M hnh tnh toan b thu phng

55
Vy co tng lng nhit bng Q
2
= (k
1
F
1
+ k
2
F
2
+ k
3
F
3
) (t - t
o
) d ;
Do o, phng trnh cn bng nhit: Q
1
= dU + dI
m


+ dI
G
+ Q
2
se co dang:

1
DE
t
F
t
sin
2
() d = dt miCi + (GC
p
+ k
i
F
i
) (t - t
o
) d.
Sau phep i bin T() = t() - t
o
va t a =
C
P
C m
F DE
i i
n
=

, [K/s],
b =
C
W
C m
F k GC
i i
i i p
=
+

, [s
-1
] th phng trnh cn bng nhit cho panel tnh la:
T() + bT() = a sin
2
() (4.1)
vi iu kin u T(0) = 0 (4.2)
Khi panel ng c quay din tch hng nng lun bng F
1
,

th mt F
1

hp thu c: Q
1
=
1
DE
n
sin. F
1
.d, [J]. Do o, tng t nh trn, phng
trnh cn bng nhit cho panel ng co dang:
T() + bT() = a sin() (4.3)
vi iu kin u T(0) = 0 (4.4)

Xac djnh ham phn b nhit d:
Ham nhit trong panel tnh se c tm dang T() = A() e
-b

.
Theo phng trnh (3.1) ta co:
A () = a e
b

sin
2
.d =
2
a
e
b

(1- cos2)d =
b
a
2
( e
b

- I )
vi: I = cos2 .de
b

= I
b
b
b
e
b
2
2
) 2 cos 2 sin 2 (

tc la: I =
2 2
4 b
be
b
+

[2sin2 + bcos 2] + C
1

Hng s C
1
c xac nh theo iu kin u T(0) = 0 hay A(0) = 0, tc la
C
1
=
2
) 2 / ( 1
1
b +
. Do o, ham phn b nhit cht long trong panel tnh co dang:
T() =
b
a
2
[1-
2 2
4 b
b
+
(2sin2 + bcos2) -
2
) 2 / ( 1

b
e
b
+

] (4.5)
Nu dung phep bin i (Asinx + Bcosx) =
2 2
B A + sin (x + artg
A
B
) th
ham (3.5) se co dang:
T() =
b
a
2
[1-
2 2
4 + b
b
sin(2 + artg
2
b
) -
2
) 2 / ( 1

b
e
b
+

] (3.6)
S hang cui cua tng co gia tr nho hn 1 va giam rt nhanh, nn khi >1h co th
bo qua.
Ham nhit trong panel ng la nghim cua h phng trnh (4.3), (4.4),
c tm nh cach trn, se co dang:

56
T

() =
2
) / ( 1 b b
a
+
[sin( + artg
b

) -
2
) / ( 1

b
e
b
+

] (4.7)
S hang sau cua tng lun nho hn 1 va giam kha nhanh, nn khi >2h co
th bo qua.
Cac ham phn b (4.6) va (4.7) se c m ta hnh 4.9 va hnh 4.10.

Lp cng thuc tinh toan cho panel tnh va dng:
S dung cac ham phn b (4.6) va (4.7) d dang lp c cac cng thc tnh
cac thng s ky thut c trng cho panel tnh va ng.
Panel tnh at nhit cc ai T
m
=
b
a
2
(1+
2 2
4 + b
b
)
luc
m
=
n
(
2 4
1
8
3 b
artg ).
Panel ng at nhit cc ai T
m
=
2
) / ( 1 b b
a
+
> T
m

luc
m
=
n
(
b
artg

2
1
4
1
+ ).
Sau khi tnh nhit trung bnh trong 1 ngay nng cho mi panel theo cng
thc: T
n
=

2 /
0
) (
2 n
d T
n

,
Va d dang tm c cng sut nhit hu ch trung bnh Q
n
= GC
p
T
n
, [W],
lng nhit thu c mi ngay Q =
n n
Q
2
1
, [J], .v.v.
Hiu sut nhit panel =
1
F E
Q
n

vi E =
n
n
n
n
E d E
n

=
2 /
0
2
2 sin
2

. Cac cng thc cu th cho cac loai

panel c gii thiu bang 4.2.

Cac s liu tinh toan cho panel 1 m
2
tnh va dng:
Trong bang 4.1 gii thiu cac s liu tnh toan cho mu panel 1m
2
vi hp
thu kch thc ab = 1 x 1 x 0,01 m
3
, c lam bng thep tm day
t
= 0,001m,
C
o
= 460 J/kgK , mt thu F
1
= 1m
2
, en = 0,95, lp khng kh day
k
=
0,01m, tm knh day
K
= 0,005 m ,
K
= 0,8 W/mK , trong D = 0,95, lp cach
nhit bng thuy tinh day
C
= 0,02 m,
C
= 0,055W/mK, dong nc qua panel co
G = 0,002 kg/s vi nhit t
o
= 30
o
C. Cng bc xa cc ai E
n
, ly trung bnh
trong nm tai a nng, v 16
o
bc, la E
n
=
ni
E
365
1
= 940 W/m
2
.


57



















Hnh 4.9. Ham nhit khi tnh t() va khi ng t

() cua panel 1m
2
co W > W
S

Bang 4.1. Cac s liu tnh toan cho panel 1m
2


Thng s tnh toan Cng thc tnh Gia tr n v
H s toa nhit ra khng kh
=
i
k

C(G
r
P
r
)
n


8,5

W/m
2
K

H s truyn nhit ln trn
k
1
=
1
3 , 1
1

+ +

K
K
k
k


2,2

W/m
2
K

H s truyn nhit qua
lp cach nhit
k
2
=
1
1

C
C


2,1

W/m
2
K
Khi lng vo hp thu m
0
=
t

t
(2F
1
+ 4 ) 16 kg
Khi lng nc tnh m = F
1
( - 2
t
) 8 kg
Nhit dung hp nc C = m
0
C
o
+ mC
p
40752 J/K
Dong nhit dung qua hp W = GC
P
+ k
i
F
i
12,7 W/K
Cng sut hp thu max P = D E
n
F
1
853,8 W
Tc gia nhit max
a =
C
P

0,021 K/s
t

6 8 10 12
12,9
14 16 18h
0
20
40
60
80
100 C
o
30
()
t
()
t
95,4 C
o
94 C
o
72 C
o
45 C
o
64 C
o
36 C
o

58
Tn s dao ng ring
cua panel
b =
C
W

3,13.10
-4
s
-1

Tc goc tia nng
=
n

2

7,27.10
-5
rad.s
-1

Bang 4.2. Cng thc chung tnh cac thng s ky thut c trng va cac s liu cho
panel nc nong 1m
2
co W > W
S
.

Panel tnh Panel ng Thng s
c trng Cng thc tnh S liu Cng thc tnh S liu
gia
nhit max
T
m
= )
4
1 (
2
2 2
+
+
b
a
b
a

64
o
C
T
m
=
2
) / ( 1 b b
a
+

65,4
o
C
Nhit
max
t
m
=t
o
+
2 2
4
1 (
2
+
+
b
b
b
a
)
94
o
C
T
m
= t
o
+
2
) / ( 1 b b
a
+

95,4
o
C
Thi im
at T
m

m
=
n

2 4
1
8
3 b
artg
6,8h

m
=
n

+
b
artg

2
1
4
1

6,9h
Nhit
cui ngay
t
c
= t
o
+
) 4 (
2
2 2
2
b b
a
+


36
o
C
t
c
= t
o
+
2 2
b
a
+


45
o
C
gia nhit
TB
T
n
=
b
a
2

34
o
C
T
n
=
( )
( )
2 2
2 2
2
b b
b a
+
+



42
o
C
Cng sut
hu ch TB
Q
n
=
b
a
2
GC
p

280 W
Q
n
= GC
p
( )
( )
2 2
2 2
2
b b
b a
+
+



349 W
San lng
nhit 1 ngay
Q

=
b
a
n
4

GC
p

12MJ
Q

=GC
p
2
n
( )
( )
2 2
2 2
2
b b
b a
+
+



15MJ
San lng
nc nong
M = G
n
2

, t
n
= t
o
+ T
n
86kg
64
o
C
M = G
n
2

, t
n
= t
o
+ T
n

86kg
72
o
C
Hiu sut
nhit panel
=
1
4bEnF
aGC
p

46%
=
( )
( )
2 2
1
2 2
2
2
b bEnF
b a GC
p
+
+

58%

Diu kin d cht long si trong panel:
thu c nc si co nhit t
s
cn co iu kin t
m
t
s
hay T
m
t
s
- t
o
= T
s
.
iu kin si trong panel ng la:
T
m
=
2 2
+ b C
P
T
s
hay b =
C
W

2
2

s
CT
P






59
Do o cn chon C va W sao cho thoa man 2 iu kin:
C = m
i
C
i

s
T
P

=
) ( 2
1
o s
n n
t t
F DE


= C
S
, [J/K]
W = GC
p
+ k
i
F
i

2
2
) ( C
T
P
s

=
2 2
C C
S
= W
S
, [W/K]
iu kin th 2 se c ap ng nu k
i
F
i
< W
S
va chon G
p
C
1
(W
S
- k
i
F
i
).
iu kin si trong panel tnh la:
T
m
= )
4
1 (
2
2 2
+
+
b
a
b
a
T
S
hay W

+
+
2
) / 2 ( 1
1
1
2
W C
T
P
S
.
iu kin nay se c ap ng nu chon:
C < C
S
, k
i
F
i
< W
S
va G <
p
C
1
(W
S
- k
i
F
i
). = G
S
,
vi W
S
la nghim cua phng trnh W
S
=

+
+
2
) / 2 ( 1
1
1
2
S
S W C
T
P

Vi panel 1 m
2
t tai a nng, th C
S
= 167 kJ/K, W
S
= 11,8 W/K, W
s
=11,5W/K,
G
S
=
p
C
1
(W
S
- k
i
F
i
) = 0,0017 kg/s.
Cng thuc tinh thoi gian va luong nuoc si:
Thi im at nhit si t
S
c xac nh bi phng trnh t(
S
) = t
S
hay
T(
S
) = t
S
-t
o
= T
S
.
Giai phng trnh T(
S
) = T
S
cho mi loai panel, se thu c 2 nghim
S1
,
va
S2
. Thi gian si se la =
S2
-
S1
va lng nc si thu c la G
S
= G
S
.
Cac cng thc tnh
S1
,
S2
,
S
, G
S
se c gii thiu bang 3.3.
Vi panel trn , a co C < C
S
, k
i
F
i
< W
S
, nu chon G =0,001kg/s <G
S

th se at c iu kin si ca khi tnh va khi ng, cac qua trnh si c m ta
hnh 2.10.

Bang 4.3. Cac cng thc nhit va cac s liu cho panel nc si1m
2
co W < W
S
.

Panel tnh Panel ng Thng s
c trng Cng thc tnh Sliu Cng thc tnh S liu
Thi im
bt u si

s1
= +

2
[
4
b
artg
n

]
4 ) 2 (
sin
2 2
ab
b a bT
ar
S
+
+
5,1h

s1
= +
b
artg
n

[
2

] sin
2 2
a
b T
ar
S
+
+
4,5h

60
Thi im
kt thuc si

s2
=

2
2 [
4
b
artg
n

4 ) 2 (
sin
2
ab
b a bT
ar
S
+

9,2h

s2
= +
b
artg
n

[
2

] sin
2 2
a
b T
ar
S
+

10,1h
Thi gian
si

s
=

[
4
n

]
4 ) 2 (
sin 2
2 2
ab
b a bT
ar
S
+

4,1h

s
=

[
2
n

] sin 2
2 2
a
b T
ar
S
+

5,6h
Lng nc
si
G
S
=

[
4
n
G

]
4 ) 2 (
sin 2
2 2
ab
b a bT
ar
S
+

1
4,8kg

G
s
=

[
2
n
G

] sin 2
2 2
a
b T
ar
S
+

20kg

Hiu sut
panel
=
n
s s p
EnF
T GC

26%

=
n
s s p
EnF
T GC

36%

















Hnh 4.10. Ham nhit tnh t() va ng t

() cua panel nc si1m

2
co W<W
S


Cac ham phn b lp c a m ta tng i y u va chnh xac s phu
thuc cua nhit cht long vao thi gian va hu ht cac thng s cua panel. No
cho phep suy ra cac cng thc tnh nhit va cac iu kin cn phai ap ng khi
mun tng nhit hoc lam si cht long trong panel.

t ()
6 8 10 12
13,2
14 16 18h
0
20
40
60
80
100
124 C
46 C
o
o
120 121 C
o

s1

s1
140 C
o
o
61 C
s2

s2
12,6
100 C = t
o
s
o
30 C

s

s
t ()

61
Cac cng thc a ra co th dung khi tnh thit k hoc kim tra panel gia
nhit hay un si cac cht long khac nhau, v tuy y, ng vi cac gia tr thch
hp cua cac thng s , C
p
, t
S
va E
n ,
t
o
.

4.2.2. B thu kiu ng co guong phan xa dang parabol tru
4.2.2.1. B thu t nm ngang
Module b thu nm ngang c cu to nh hnh 4.11, gm mt ng hp th sn
mu en c cht lng chuyn ng bn trong, bn ngoi l hai ng thu tinh lng
vo nhau, gia hai ng thu tinh l lp khng kh hoc c ht chn khng. Tt
c h ng hp th v ng thu tinh c t trn mng parabol tr, phng trnh
bin dng ca parabol tr l:

p
x
y
4
2
=
Trong : p l khong cch ng tiu im n y parabol.
Theo cch b tr trn d dng thy rng tt c thnh phn vung gc ca tia bc x
mt tri sau khi n gng parabol th phn x n tm ca ng hp th.
y
x
y=
x
4p
2
p
N
L
Lp knh ngoi
ng hp th dn mi cht
Lp knh trong
Parabol tr phn x
Cnh nhn nhit

Hnh 4.11. Cu to loi module b thu t nm ngang

62
Vn l cn xc nh cc thng s kch thc cc b phn ca module b
thu v mi quan h gia cc thng s sao cho b thu c hiu qu nht v mt hp
th nhit v v mt kinh t.
Cc thng s b thu v c s tnh ton
Kho st mt b thu nng lng mt tri (module) kiu ng c gng
parabol tr nh hnh 4.12.
B thu gm mt ng ng gia c ng knh d dy
o
, khi lng ring

o
nhit dung ring C
o
, hai bn ng c hn thm 2 cnh ng phng c chiu dy

c
, chiu rng cnh l W
c
, h s dn nhit
c
v hiu sut cnh f
c
, lm nhim v hp
th nng lng mt tri vi, h ng- cnh c sn ph mt lp sn en v c
en , bn trong ng cha cht lng c khi lng tnh m, lu lng G[kg/s] nhit
dung ring C
P
chy lin tc qua b thu. Xung quanh ng c bc 2 ng thy tinh
c ng knh d
1
, d
2
, dy
k1
,
k2
c h s dn nhit, h s bc x v h s truyn
qua ln lt l
k1
,
k2
,
1
,
2
, D
1
, D
2
lm nhim v lng knh v cch nhit. Gia
cc ng thy tinh v ng ng l cc lp khng kh c h s dn nhit l
kk
hai
u c m knh bng hai nt cao su dy
d
c ng knh d
d
v h s dn nhit

d
. H s ta nhit t ng thy tinh ngoi n khng kh c nhit t
o
l . Pha
di h ng c mt phn x dng parabol tr vi h s phn x R vi din tch thu
nng F
o
= N.L. B thu c t sao cho mt phn x ca parabol hng v pha mt
tri (trc ca h ng song song vi mt phng qu o ca mt tri).
.
()
n

E()
to
t
GCp
to
to

d2, D2, k2, k2

d1, D1, k1, k1
d, , m, Cp
dd, d, d L N
kk, kk
d, o, o, Co

Hnh 4.12. Kt cu b thu dng ng c gng phn x parabol tr t

c nh loi t nm ngang

63
Cng bc x mt tri ti mt knh ti thi im l E() = E
n
sin(),
vi () = . l gc nghing ca tia nng vi mt knh, = 2/
n
v
n
= 24 x
3600s l tc gc v chu k t quay ca tri t, E
n
l cng bc x cc i
trong ngy, ly bng tr trung bnh trong nm ti v ang xt E
n
=
ni
E
365
1
.
Lc mt tri mc = 0, nhit u ca b thu v cht lng bng nhit t
o
ca
khng kh mi trng xung quanh.

Phng trnh vi phn cn bng nhit ca b thu
Ta gi thit rng ti mi thi im , xem nhit cht lng v ng hp th
ng nht v bng t(). Xt cn bng nhit cho h b thu trong khong thi gian
d k t thi im . Mt b thu hp th t mt tri 1 lng nhit bng Q
1
:
Q
1
= .E
n
sin .F
D
.sin.d, [J]. (4.8)
Vi F
D
= D
1
D
2
.F
1
+ f
c
.D
1
D
2
.F
2
+ R.D
1
1
D
2
3
.F
3
+ R.D
1
D
2
.F
4
, (4.9)
trong : F
1
= L.d , F
2
= L.2.W
c
, F
3
= L(d
2
- d
1
), F
4
= L(N - d
2
) (xem khe h
gia cnh v ng knh trong l bng 0).
Lng nhit nhn c ca b thu Q
1
dng :
- Lm tng ni nng ca ng hp th dU = (m
o
.C
o
+ m
c
.C
c
)

dt
- Lm tng entanpy lng nc tnh dI
m
= m.C
P
dt
- Lm tng entanpy dng cht lng dI
G
= G.C
P
(t - t
o
) d
- Truyn nhit ra ngoi khng kh Q
2
= K
tt
.L(t - t
o
)d
trong : khi lng ng hp th m
o
= d.L.
o
.
o
, [kg],
khi lng cnh m
c
= 2LW
c
.
c
.
c
, [kg]
khi lng nc tnh m =
4

d
2
.L. [kg],
h s tn tht nhit tng K
tt
= [K
L
+ K
L
bx
+ nK
d
.F
d
], [W/mK]
n- s nt m trn 1m chiu di b thu, [m]
-1

h s truyn nhit qua nt m K
d
=
1
1

d
d
, [W/m
2
K]

h s truyn nhit bng i lu v dn nhit K
L
=.
1
4
1
1
2
ln .
2
1
.
1

=
+

i i
i
i
d
d
d
, [W/mK]

64
h s truyn nhit bng bc x K
L
bx
= ..
qd
.(T
tb
+T
o
)(T
tb
2
+T
o
2
), [W/mK]
vi
qd
=
1
1 1 2 2
1
2 1
1
1 1 1

+
d d d
, = 5.67.10
-8
W/mK
4

T
tb
= 273 + t
tb,
nhit tuyt i trung bnh tnh ton ca mi cht trong b thu, [K]
Vy ta c phng trnh cn bng nhit cho b thu:
Q
1
= dU + dI
m
+ dI
G
+ Q
2
(4.10)
th phng trnh cn bng nhit (4.2) c th vit di dng:
.E
n
.F
D
.sin
2
.d = (m
o
.C
o
+m.C
P
+m
c
.C
c
)dt+(GC
P
+K
tt
L)(t - t
o
)d. (4.11)
Bin i bng cch thay T() = t() - t
o
v t:
a =
C
P
C m mC C m
E F
c c P o o
n D
=
+ + .
. .
, [K/s] (4.12a)
b =
C
W
C m mC C m
L K GC
c c P o o
tt P
=
+ +
+
.
.
[1/s] (4.12b)
th phng trnh cn bng nhit cho b thu l:

(4.13)
(4.14)

Gii h phng trnh 4.13, 4.14 tng t nh mc trn ta tm c hm
phn b nhit cht lng trong b thu l:
T() =
b
a
2
[1-
2 2
4 + b
b
sin(2 + artg
2
b
) -
2
) 2 / ( 1

b
e
b
+

] (4.15)
Trong a v b c xc nh theo cng thc 4.12a v 4.12b
Cng thc tnh ton b thu
T hm phn b (4.15) ta d dng lp c cc cng thc tnh cc thng s
k thut c trng cho b thu nh bng 4.4:




T() + b.T() = a.sin
2
()

Vi iu kin u T(0) = 0

65
Bng 4.4. Cc thng s c trng ca b thu nm ngang
Thng s c trng Cng thc tnh ton
gia nhit ln nht
T
m

T
m
= )
4
1 (
2
2 2
+
+
b
a
b
a
[
o
C]
Nhit cc i thu c
t
m

t
m
= t
o
+
2 2
4
1 (
2
+
+
b
b
b
a
) [
o
C]
Thi im t nhit cc i

m

m
=
n

2 4
1
8
3 b
artg [s]
Sn lng nhit trong 1 ngy
Q

Q

=
b
a
n
4

GC
P
[J]
Nhit trung bnh
t
tb
t
tb
= t
o
+
b
a
2
[
o
C]
Cng sut hu ch trung bnh
P
tb
P
tb
=
b
a
2
GC
P
[W]
Sn lng nc nng
M
M = G
n
2

, [kg]
Hiu sut nhit b thu

=
o
tb
F E
Q
.
=
o
n
n
n
tb
F d E
Q
n

2 /
0
. ) 2 sin(
2

=
o n
p
F bE
aGC
. 4

B thu c gng phn x loi ny c cu to n gin, d ch to v lp t
nhng trong h thng cn c thm mt bm tun hon mi cht, nn cha thch
hp cho vic lp t s dng cc vng su vng xa khng c in li.

66
4.2.2.2 B thu t nghing
Cu to module b thu t nghing
Module b thu t nghing c cu to nh hnh 3.8, gm mt ng hp th
sn mu en c cht lng chuyn ng bn trong, 2 bn v mt di ng c hn 3
cnh nhn nhit, bn ngoi l hai ng thu tinh lng vo nhau, gia hai ng thy
tinh l lp khng kh hoc c ht chn khng. Tt c h ng hp th v ng thy
tinh c t gia hai mng tr tri v phi, v tr tng i ca h thng ng-
gng phn x c miu t nh trn hnh 4.13. Bin dng ca mng tr c
dng bi 2 cung trn tm O
1
v O
2
hai u mt cnh tri v phi, bn knh cc
cung trn l (r+W) 2 trong r l bn knh ng hp th cn W l chiu rng ca
cnh, tc l cc cung trn ny i qua u mt ca cnh di (hnh 4.13). Vi cu
to nh vy th tt c cc tia bc x mt tri trong ngy chiu n mt hng ca b
thu u c ng hp th v cnh nhn nhit nhn c. Trn hnh 4.14 v hnh
4.15 biu din qu trnh truyn ca tia bc x vung gc v xin gc bt k, cc tia
bc x xin gc khc cng c ng truyn tng t.
N
Mng tr tri
2 lp knh
ng hp th bn trong cha cht lng
3 cnh nhn
nhit bc x
Mng tr phi
0
1 2
0
r+w
(r+w)2


Hnh 4.13. Cu to loi module b thu t nghing

67
i vi loi b thu ny gng phn x c dng mng tr kp n c tc dng phn
x bc x mt tri n b mt hp th ging nh parabol tr trong phn 4.2.2.1 nn
thng c gi chung l gng phn x dng parabol tr.


N


Hnh 4.14. Qu trnh truyn ca cc tia nng vung gc
N


Hnh 4.15. Qu trnh truyn ca cc tia nng xin gc

68
Cc thng s b thu v c s tnh ton
Kho st mt b thu nng lng mt tri (module) kiu ng c gng
parabol tr nh sau:
B thu gm mt ng ng gia c ng knh d dy
o
, khi lng ring

o
nhit dung ring C
o
, hai bn v bn di ng c hn thm 3 cnh ng phng c
chiu dy
c
, chiu rng cnh l W
c
, h s dn nhit
c
v hiu sut cnh f
c
lm
nhim v hp th nng lng mt tri, h ng- cnh c sn ph mt lp sn en
v c en , bn trong ng cha cht lng, c khi lng tnh m, lu lng
G[kg/s] nhit dung ring C
P
chy lin tc qua b thu. Xung quanh ng c bc 2
ng thy tinh c ng knh d
1
, d
2
, dy
k1
,
k2
c h s dn nhit, h s bc x v
h s truyn qua ln lt l
k1
,
k2
,
1
,
2
, D
1
, D
2
lm nhim v lng knh v
cch nhit. Gia cc ng thy tinh v ng ng l cc lp khng kh c h s dn
nhit l
kk
hai u c m knh bng hai nt cao su dy
d
c ng knh d
d
v
h s dn nhit
d
. H s ta nhit t ng thy tinh ngoi n khng kh c nhit
t
o
l . Pha di h ng c mt phn x dng parbol tr vi h s phn x R vi
din tch thu nng F
o
= N.L. B thu c t sao cho mt phn x ca parabol
hng v pha mt tri (trc ca h ng vung gc vi mt phng qu o ca mt
tri).
.
()
n

E()
to
t
GCp
to
to

d2, D2, k2, k2

d1, D1, k1, k1
d, , m, Cp
L
kk, kk
d, o, o, Co

N
E()
dd, d, d
Wc, c, c,Cc
Hnh 4.16. Kt cu b thu dng ng c gng phn x parabol tr
loi t nghing

69
Cng bc x mt tri ti mt knh ti thi im l E() = E
n
sin(),
vi () = . l gc nghing ca tia nng vi mt knh, = 2/
n
v
n
= 24 x
3600s l tc gc v chu k t quay ca tri t, E
n
l cng bc x cc i
trong ngy, ly bng tr trung bnh trong nm ti v ang xt E
n
=
ni
E
365
1
.
Lc mt tri mc = 0, nhit u ca b thu v cht lng bng nhit t
o
ca
khng kh mi trng xung quanh.
Phng trnh vi phn cn bng nhit ca b thu
Ta gi thit rng ti mi thi im , xem nhit cht lng v ng hp th
ng nht v bng t(). Xt cn bng nhit cho h b thu trong khong thi gian
d k t thi im . Mt module b thu hp th t mt tri 1 lng nhit bng
Q
1
:
Q
1
= .E
n
sin .F
D
.sin.d, [J]. (4.16)
Vi F
D
= D
1
D
2
.F
1
+ f
c
.D
1
D
2
.F
2
+ R. f
c
.D
1
D
2
3
.F
3
+ R. f
c
.D
1
D
2
.F
4
, (4.17)
trong : F
1
= L.d , F
2
= 2L.W
c
, F
3
= L(d
2
- d
1
), F
4
= L(N - d
2
). y ta gi
thit rng tt c cc tia bc x mt tri chiu n mt b thu trn din tch F
4
sau
khi phn x t gng tr c truyn n cnh hp th.
Lng nhit nhn c ca module b thu Q
1
dng :
- Lm tng ni nng ca ng hp th-cnh dU = (m
o
.C
o
+ m
c
.C
c
)dt
- Lm tng entanpy lng nc tnh dI
m
= m.C
P
dt
- Lm tng entanpy dng cht lng dI
G
= Gd.C
P
(t - t
o
)
- Truyn nhit ra ngoi khng kh Q
2
= K
tt
.L(t - t
o
)d
trong : m
o
= Ld.
o
.
o
, [kg]
m
c
= 3LW
c
.
c
.
c
, [kg],
m =
4

d
2
.L. [kg],
K
tt
= [K
L
+ K
L
bx
+ nK
d
.F
d
], [W/mK]
n- s nt m trn 1m chiu di b thu, [m]
-1
K
d
=
1
1

d
d
, [W/m
2
K]


70
h s truyn nht bng i lu v dn nhit K
L
=.
1
4
1
1
2
ln .
2
1
.
1

=
+

i i
i
i
d
d
d
, [W/mK]
h s truyn nhit bng bc x K
L
bx
= ..
qd
.(T
tb
+T
o
)(T
tb
2
+T
o
2
), [W/mK]
vi
qd
=
1
1 1 2 2
1
2 1
1
1 1 1

+
d d d
, = 5.67.10
-8
W/mK
4
T
tb
= 273 + t
tb,
nhit tuyt i trung bnh tnh ton ca mi cht trong b thu, [K]
Vy ta c phng trnh cn bng nhit cho b thu:
Q
1
= dU + dI
m
+ dI
G
+ Q
2
(4.18)
Hay c th vit di dng:
.E
n
.F
D
.sin
2
.d = (m
o
.C
o
+m.C
P
+m
c
.C
c
)dt +(GC
P
+ K
tt
.L)(t - t
o
)d (4.19)
Bin i bng cch thay T() = t() - t
o
v t:
a =
C
P
C m mC C m
E F
c c P o o
n D
=
+ + .
. .
, [K/s] (4.20a)
b =
C
W
C m mC C m
L K GC
c c P o o
tt P
=
+ +
+
.
.
[1/s] (4.20b)
th phng trnh cn bng nhit cho b thu l:




Gii h phng trnh 4.21, 4.22 tng t nh mc trn ta tm c hm
phn b nhit cht lng trong b thu l:
T() =
b
a
2
[1-
2 2
4 + b
b
sin(2 + artg
2
b
) -
2
) 2 / ( 1

b
e
b
+

] (4.23)
Trong a v b c xc nh theo cng thc 4.20a v 4.20b
Cng thc tnh ton b thu
T hm phn b (4.23) ta d dng lp c cc cng thc tnh cc thng s
k thut c trng cho b thu nh bng 4.5.


T() + b.T() = a.sin
2
() (4.21)

Vi iu kin u T(0) = 0 (4.22)

71
Bng 3.5. Cc thng s c trng ca b thu t nghing
Thng s c trng Cng thc tnh ton
gia nhit ln nht
T
m

T
m
= )
4
1 (
2
2 2
+
+
b
a
b
a
[
o
C]
Nhit cc i thu c
t
m

t
m
= t
o
+
2 2
4
1 (
2
+
+
b
b
b
a
) [
o
C]
Thi im t nhit cc i

m

m
=
n

2 4
1
8
3 b
artg [s]
Sn lng nhit trong 1 ngy
Q

Q

=
b
a
n
4

GC
P
[J]
gia nhit trung bnh
T
n
T
n
=
b
a
2
[
o
C]
Nhit trung bnh
t
tb
t
tb
= t
o
+
b
a
2
[
o
C]
Cng sut hu ch trung bnh
P
tb
P
tb
=
b
a
2
GC
P
[W]
Sn lng nc nng
M
M = G
n
2

, [kg]
Hiu sut nhit b thu

=
o
tb
F E
Q
.
=
o
n
n
n
tb
F d E
Q
n

2 /
0
. ) 2 sin(
2

=
o n
p
F bE
aGC
. 4

Gng phn x ca loi b thu ny c cu to hi phc tp hn, nhng h
thng lm vic theo nguyn tc i lu t nhin nn khng cn phi c thm bm
tun hon mi cht, do rt thch hp cho vic trin khai s dng cc vng su
vng xa khng c in li.
Tnh ton chn kch thc b thu
Cc kch thc module b thu cn phi chn hoc tnh ton sao cho b thu
t c hiu qu cao nht v mt kinh t cng nh kh nng hp th nhit t
NLMT, ng thi m bo cc yu cu v mt cp nhit. Cc kch thc ca
module b thu c nh hng n hiu sut b thu cn phi tnh chn l:

72
- ng knh ng hp th cha mi cht d
- Chiu rng cnh nhn nhit W
- ng knh ng thu tinh trong d
1

- ng knh ng thu tinh ngoi d
2

- Chiu rng gng tr phn x N
- ng knh ng hp th d: Nu d ln th din tch hp th ln, din tch nhn
nhit ca nc ln nn ni chung hiu sut b thu tng. Mt khc nu d tng th
nhit dung C ca h b thu tng do tc gia nhit a gim, hn na nu d ln
qu th kt cu b thu s cng knh v khng kinh t. Tt nht ta chn ng knh
ca ng hp th d = 10mm.
- Chiu rng cnh nhn nhit W: Theo cng thc 4.2 v 4.10, khi tng chiu rng
cnh W, th

F
D
tng, m F
D
tng th tc gia nhit a tng v hiu sut b thu
tng. Nhng nu W tng, hiu sut cnh f
c
gim do F
D
gim. Vy ta phi chn
W sao cho ti u nht.
Theo tnh ton vi trng hp ny th tt nht ta chn W sao cho W
K
tt
.
2 / 1

< 0,5
lc hiu sut cnh f
c
> 0,95. V d: Cnh lm bng ng c h s dn nhit
=25W/m., chiu dy cnh = 0,001m, cnh c gn trn ng ng ng
knh d =0,01m. Vi trao i nhit i lu t nhin ta ly K
tt
=10W/m
2
ta c biu
thc chn chiu rng cnh l:
W
K
tt
.
2 / 1

= W .
001 , 0 . 25
10
2 / 1

< 0,5 Vy ta c W < 0,025m.

- ng knh ng thu tinh trong d
1
: ng thu tinh trong lm nhim v to "lng
knh". Thng ta ch to sao cho h ng hp th- cnh t kht vo ng thu tinh
trong c ng knh d
1
tc l d
1
= d + 2W. Vy ng knh d
1
ph thuc vo d v
W, do theo phn tch v nhn xt trn nu ng knh ng hp th d =0,01m
th tt nht ta chn d
1
< 0,06.

73
- ng knh ng thu tinh ngoi d
2
: ng thu tinh ngoi lm nhim v cch nhit
chng tn tht ra mi trng xung quanh. Theo nguyn tc th d
2
cng ln (lp
khng kh gia 2 ng thu tinh cng ln) th tn tht nhit cng t, nhng thc t
vi loi b thu kiu ng ny nu d
2
tng th theo cng thc 4.9 v 4.17 ta thy F
D
gim nht l vi b thu t nghing, do tc gia nhit a gim v hiu sut b
thu gim. Do vy ta chn d
2
cng nh cng tt (nhng tt nhin phi ln hn d
1
),
nht l i vi b thu c ht chn khng gia 2 ng thu tinh.
- Chiu rng gng tr phn x N: Theo cng thc 4.9 v 4.17 ta thy rng N
cng tng th F
D
tng, m F
D
tng th tc gia nhit a tng v hiu sut b thu
tng v nhit mi cht thu c cng tng. i vi b thu nm ngang trong h
thng i lu tun hon t nhin th s nh hng ca chiu rng gng tr N n
hiu sut b thu v nhit thu c ca mi cht s c kho st k phn sau.
Chiu rng N ca b thu loi t nghing trong h thng i lu tun hon t
nhin th b hn ch bi chiu rng ca t hp ng - cnh (hnh 4.13).
Tc l N ( ) ) 2 1 ( 2 + + W d .














74
4.3. Thit b chng ct nc bng NLMT
4.3.1. Cu to nguyn l hot ng ca thit b
Trn tri t ca chng ta, nhng ni c nhiu nng th thng nhng ni
nc ung b khan him. Bi vy nng lng mt tri c s dng t rt lu
thu nc ung bng phng php chng ct t ngun nc bn hoc nhim
mn. C rt nhiu thit b khc nhau c nghin cu v s dng cho mc ch
ny, mt trong nhng h thng chng ct nc dng nng lng mt tri n gin
c m t nh hnh 4.17.












Nc bn hoc nc mn c a vo khay di v c un nng bi s
hp th nng lng mt tri. Phn y ca khay c sn en tng qu trnh
hp thu bc x mt tri, nc c th xem nh trong sut trong vic truyn bc x
sng ngn t mt tri. B mt hp th nhn nhit bc x mt tri v truyn nhit
cho nc. Khi nhit tng, s chuyn ng ca cc phn t nc tr nn rt
mnh v chng c th tch ra khi b mt mt thong v s lng tng dn. i
lu ca khng kh pha trn b mt mang theo hi nc v ta c qu trnh bay hi.
S bc ln ca dng khng kh cha y hi m, s lm mt ca b mt tm ph
bi khng kh i lu bn ngoi lm cho cc phn t nc ngng t li v chy
xung mng cha gc di. Khng kh lnh chuyn ng xung di to thnh
dng kh i lu.
Nc ngng tu trn tm phu
Khay cha nc c sn
en lam b mt hp thu
Mang cha
nc ngng
Nc
vao
Hnh 4.17. Thit b chng ct n gin

75
t hiu qu ngng t cao th nc phi c ngng t bn di tm ph.
Tm ph c dc ln cho cc git nc chy xung d dng. iu cho
thy rng mi thi im khong phn na b mt tm ph cha y cc git
nc. Qu trnh ngng t ca nc di tm ph c th l qu trnh ngng git
hay ngng mng, iu ny ph thuc vo quan h gia sc cng b mt ca nc
v tm ph. Hin nay ngi ta thng dng tm ph l knh thun li cho qu
trnh ngng git. Ngi ta thy rng vng kh hu nhit i, h thng chng ct
nc c th sn xut ra mt lng nc ngng tng ng vi lng ma
0,5cm/ngy.
4.3.2. Tnh ton thit b chng ct nc
Chng ta c th phn tch n gin qu trnh chng ct nc ca thit b theo s
hnh v 4.2. Thc cht nu phn tch chi tit th y ra qu trnh rt phc tp c
lin quan n qu trnh truyn cht. Tuy nhin chng ta c th phn tch qu trnh
n gin nh sau:













Chng ta gi thit rng nc tip xc vi b mt hp th v chng cng chung
nhit l T, nh hnh 4.18, nhit ca tm ph l T
1
, th ta c dng nhit truyn
qua mt n v din tch gia 2 b mt c xc nh theo cng thc:
q = k(T- T
1
), (4.24)
Dong i
ln vi
nhit T
Tm phu co nhit T1
Dong i xung
vi nhit T1
Nc tip xuc vi mt
hp thu co nhit T

Hnh 4.18. Miu t qu trnh i lu trong thit b chng ct nc.


76
Trong k l h s truyn nhit (W/m
2
K)
By gi chng ta biu din qu trnh i lu ny nh to bi 2 dng khng
kh (hnh 4.18), mi dng c lu lng khi lng tng ng l m (kg/m
2
h),
mt dng th chuyn ng ln cn mt dng th chuyn ng xung di. Ni
nng ca mi n v khi lng khng kh c nhit T l cT, nu xem c tnh
ca khng kh y nh l kh l tng th c l nhit dung ring ca khng kh.
Dng kh nng ri khi b mt pha di mang ni nng mc mcT, cn dng kh
lnh mang ni nng mc cmT
1.
Nh vy dng nhit trao i gia cc b mt bi
nhng dng ny l:
q = mc (T- T
1
). (4.25)
So snh cng thc 4.24 v 4.25 ta c lu lng dng kh c th tnh c l:

mc = k hay m = k/c. (4.26)
V d: vi nhit dung ring ca khng kh l c = 0.28 Wh/kgK, v vi
trng hp h s truyn nhit k = 4W/m
2
K, th m = 14.3 kg/m
2
h.
By gi chng ta gi s rng dng khng kh i lu chuyn ng tng t v
cng tc khi chng cha y hi m. S gi thit ny rt ph bin khi phn tch
qu trnh truyn cht nhng ch c th ng khi qu trnh truyn cht xy ra vi
tc nh.
Hn na chng ta c th cho rng khi khng kh ri khi mi b mt mang tng
lng hi nc ph hp cn bng vi nhit tng ng ca b mt, trng
thi cn bng th trong mt n v thi gian c bao nhiu phn t nc ri khi b
mt mt thong th cng c by nhiu phn t nc quay tr li. Sau s tp
trung ca cc phn t lng hay hi nc trong khng kh gn b mt mt thong
cng t n gi tr cn bng v gi l m tng i, w. m tng i l
khi lng ca hi nc trong 1kg khng kh, w ph thuc nhiu vo nhit ,
xem hnh 4.19

77















Tip theo, nu ta miu t qu trnh i lu bi s chuyn ng ng thi ca 2
dng khng kh, mi mt dng c lu lng m trn mt n v din tch, lng
nc vn chuyn ra ngoi s l mw v lng nc vo trong l mw
1
. Vy lng
nc i ra m(w w
1
), y cng chnh l lng nc c sn xut ra bi thit b
lc nc trong mt n v din tch b mt, M.
Tng t nh qu trnh trao i nhit gia 2 tm phng ta c th vit phng
trnh cn bng nng lng trong thit b chng ct c dng:
P

= k (T-T
1
) + (T
4
-T
4
1
) + m r(w-w
1
), (4.27)
Trong : P(W/m
2
) l nng lng bc x mt tri n, l en ca t hp b
mt hp th v nc, r (Wh/kg) l nhit ho hi ca nc.
Vi r = 660 Wh/kg, = 1 v chnh nhit trung bnh ca thit b khong
40K th ta c th xc nh lng nc sn xut c ca thit b c th xc nh
theo cng thc:
M = (P-160)/660 (kg/m
2
h) (4.28)
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
310
Nhit , K

m

t

n
g

i
,

w
320 330 340 350 360

Hnh 4.19. m tng i ca khng kh p sut kh quyn.

78
Nng vi cng bc x trung bnh P = 850 W/m
2
th t cng thc
(4.28) ta tnh c M = 1.0 kg/m
2
h hay vi 6gi nng trong ngy th mi ngy
1m
2
b mt hp th thit b sn xut c M = 6kg nc.
i vi cc h thng ln thng t c nh vi din tch ln th cc dng
nng lng ch yu trong mt thit b chng ct nc s dng nng lng mt tri
khi n hot ng c th biu din nh hnh 4.20.

Mc ch ca vic thit k mt thit b chng ct nc l lm sao cho nhit
lng dng cho nc bay hi Q
bh
l ln nht. Qu trnh truyn nng lng bc x
mt tri c hp th n b mt ngng xy ra bi hi nc, v qu trnh ny
t l thun vi nc ngng thu c. Hn na tt c cc phn nng lng khc
truyn t y n phn xung quanh phi hn ch cng nhiu cng tt.
G
Qbx
Qdl
Qbx
Qbh
Qdl
Qpxa
Qhthu
Qtrq
Qhthu
Qpxa
Qra
Qdat
Qnuoc
Hnh 4.20. Cc dng nng lng chnh trong thit b chng ct nc kiu b.

79
Hu ht cc dng nng lng c
th c xc nh theo cc nguyn l
c bn, nhng s r r v cc tn tht
qua cc gc cnh rt kh xc nh v c
th gp li v c xc nh bng thc
nghim bng cc thit b chng ct thc
t.
S mng nhit ca thit b
chng ct nc dng b tng t nh
s nhit ca collector tm phng
nhng c 3 s khc bit sau (hnh 4.21).
Nng lng truyn t y n tm ph
xy ra bi qu trnh bay hi-ngng t
cng thm i lu v bc x. Tn tht
pha y ch yu l qu trnh truyn
nhit xung nn t. Chiu su ca
nc trong thit b hay dung lng ca b phi c xc nh trong tnh ton...
Lng nc ra chng ct tnh c t qu trnh bay hi ngng t truyn t y
n tm ph.
S nhit c trnh by hnh 4.21, trong cc nhit tr tng ng
vi cc dng nng lng hnh 4.20. (Cc phn r r, tn tht qua cc cnh, nc
vo v ra khng trnh by y).









q
Ta
r,c-s
q
r,b-c
q
c,c-s
c,b-c
q
r,c-s
q
q
e
Tc
Tb
Tg
G

Hnh 4.21. S mng nhit

Hnh 4.22. H thng chng ct nc dng nng lng mt tri

80
4.4. ng c Stirling
ng c Stirling l mt thit b c nhiu u vit v cu to n gin. Mt
u ng c c t nng, phn cn li ngui v cng hu ch c sinh ra.
y l mt ng c kn khng c ng cp nhin liu cng nh ng thi kh.
Nhit dng c ly t bn ngoi, bt k vt g nu t chy u c th dng
chy ng c Stirling nh: than, ci, rm r, du ha, du la, cn, kh t t
nhin, gas mtan,... nhng khng i hi qu trnh chy m ch cn cp nhit
lm cho ng c Stirling hot ng. c bit ng c Stirling c th hot ng vi
nng lng mt tri, nng lng a nhit, hoc nhit tha t cc qu trnh cng
nghip.
Nguyn l hot ng:
c pht minh t 1816 ng c Stirling u tin l nhng thit b ln
lm vic trong mi trng cng nghip. Sau cc kiu ng c Stirling nh hn
v m ny tr thnh dng gia nh ph bin nh: qut, my may, bm nc...
Cc ng c Stirling ban u cha khng kh v c ch to t cc vt liu bnh
thng rt ph bin nh ng c hot air. Khng kh c cha trong v l i
tng dn n nhit, lm lnh v nn bi s chuyn ng ca cc phn khc
nhau ca ng c.
ng c Stirling l mt ng c nhit. hiu mt cch y v s hot
ng v tim nng s dng ca n, iu ch yu l bit v tr v lnh vc chung ca
cc ng c nhit. ng c nhit l mt thit b c th lin tc chuyn i nhit
nng thnh c nng.
Mt v d hin thc v ng c nhit l u my xe la chy bng hi nc
trong nhng nm trc y. Nng lng nhit c cung cp bng cch t than
hoc ci, lng nhit ny nung nng nc cha trong l hi v sn ra hi c p
sut cao, hi ny dn n trong xi lanh v y piston chuyn ng ko theo bnh ,
v ko xe la chuyn ng. Sau mi hnh trnh ca piston, hi s dng vn cn
mt t nng v c thi ra v nhng ch cho hi mi c p sut cao vo xylanh.
ng c diesel l mt dng ca ng c nhit nhng dng khc v thng
gi l ng c t trong. Trong ng c t trong, nhit c cung cp bi s t
chy nhin liu ngay phn bn trong ca ng c, cc nhin liu ny thng l
nhin liu lng nh du diesel, xng. Mt phn nhit bin thnh cng do s dn n

81
kh nng (sn phm chy) tc ng vo piston. Phn nhit cn li b thi ra v
thot ra ngoi bi bc x hay ta ra t cc cnh lm mt ca ng c. ng c tip
tc sinh cng hu ch chng no nhin liu cn cung cp to nhit. Ba qu trnh:
cp nhit, sinh cng v thi nhit l c tnh chung ca cc ng c nhit.
ng c Stirling th c
ch ca cc qu cp nhit, thi
nhit v sinh cng c hi khc.
nghin cu k v s hot
ng ca ng c Stirling ta
xt mt xi lanh kn mt u vi
mt piston nh hnh 5.23 v
mt t khng kh cha bn
trong. Piston chuyn ng qua
li t do nhng hu nh kn.
Gi s lc u ton b thit b
c nhit bng nhit u
lnh, lc ny khng kh bn
trong c p sut bng p sut
ca khng kh bn ngoi. Vi
iu kin , piston s ng
yn v tr ban u. Nu ta t
nng mt u xilanh (u
nng) ngun nhit c s
dng c th l chm tia bc x mt tri hi t ti u xilanh hoc mt cch n
gin l nhng u xilanh vo nc nng, th p sut v nhit khng kh bn
trong tng ln. p sut cao s y piston chuyn ng v sinh ra cng hu ch
(hnh: 5.23, 5.24, 5.25). Bt k ngun nhit no cng sinh ra cng, nhng vi
ngun c nhit cng cao th to ra cng cng ln. ng c khng nhng ch
chuyn nhit thnh cng mt ln n gin nh trn m cn phi c kh nng tip
tc sinh cng.


Hnh 5.25. Khng kh p sut cao y piston
u nng
u lnh
Hnh 5.24. Cp nhit mt u xylanh, nhit v
p sut khng kh tng ln
Hnh 5.23. Khng kh bn trong v bn ngoi c
p sut v nhit bng nhau

82

Cng c th sinh ra t khng
kh nng trong xilanh chng no
cn c qu trnh dn n ca khng
kh bn trong. Nu piston di
chuyn ra ngoi qu xa n s vt ra
khi xilanh v qu trnh sinh cng
s kt thc. Do vy qu trnh dn
n cn phi kt thc trc khi iu
xy ra. Nu xilanh c ch to
tht di th qu trnh dn n c th
xa hn nhng cng c gii hn hn
na piston s ch ra ngoi n khi
p sut bn trong gim xung bng
p sut kh quyn.
Nu khi piston chuyn ng
n u bn phi ca xilanh, ta
ngng qu trnh cp nhit v tng qu trnh thi nhit (lm mt) th nhit v p
sut ca khng kh pha trong xilanh gim xung n khi p sut ca khng kh
bn trong thp hn p sut ca kh quyn bn ngoi th piston s chuyn ng
ngc li v tr li v tr ban u (hnh 5.26, 5.27, 5.28).

Hnh 5.26. Qu trnh dn n cho n khi p sut khng
kh bn trong bng p sut kh quyn
Hnh 5.27. N ngng cp nhit m thi nhit th p
sut khng kh bn trong gim xung
Hnh 5.28. Piston chuyn ng vo bn trong do p
sut khng kh bn ngoi cao hn
Hnh 5.29. Nguyn l hot ng t ng ca ng c Stirling


83
Vn t ra i vi ng c Stirling l lm th no chng hot ng mt
cch t ng, tc l xilanh nhn, thi nhit ng lc v lin h cht ch vi s
chuyn ng ca piston. Hnh 5.29 biu th nguyn l hot ng n gin ca
ng c Stirling.
Hin nay v thc nhim cc kiu ng c Stirling t c tin cy cho s
thc thi. Vi hp kim chu nhit cao, thit b cng ngh mi, thit k qu trnh
trao i nhit c s tr gip ca
my tnh v c np kh Hli
hoc Hyr vi p sut cao, cc
kiu Stirling c th d dng
vut tri cc ng diesel v
hiu sut cng nh v t l gia
nng lng v trng lng. Vi
c chuyn ng m v
nhim thp, ng c Stirling s
khng cn c i th cnh tranh
trong tng lai. /.








Hnh 5.30. Bm nc Stirling dng NLMT

84
Chng 5: CC loi gng phn x
tp trung nng lng bc xa chiu ti mt thu F
t
, nhm nng cao
nhit cua F
t
va mi cht tip xuc no, ngi ta dung thm cac gng phan xa.
Gng phan xa la cac b mt nhn bong, coi la vt uc D = 0, co h s
hp thu A be, va h s phan xa R = (1-A) ln. Gng phan xa co th co dang
phng, cn, non, parabol tru hoc parabol tron xoay. Gng phan xa thng
c ch tao bng mt kim loai bong nh inox, nhm, tn anh bong, hoc
knh hay plastic co trang bac.
c trng cua mt gng phan xa bao gm:
- Cac thng s hnh hoc va kt cu.
- phan xa R, iu kin mt thu co th hng toan b phan xa t
gng.
- tp trung nng lng bc xa (k hiu la k).
tp trung nng lng bc xa k :
-nh ngha: tp trung nng lng bc xa k cua mt h gng phan
xa va mt thu, la t s cua cng bc xa ti mt thu F
t
trn cng bc xa
ti mt hng nng: k =
E
E
t

Cng bc xa ti mt hng nng E thng la cng bc xa ti mt
t ni t thit b, tc la cng bc xa luc tri nng bnh thng, cha co
gng phan xa.
-Lp cng thc tnh k: cho mt h
gm mt thu F
t
t vung goc vi tia
nng, xung quanh co gng phan xa vi
h s phan xa R, D = 0 va mt hng nng
din tch F
h
, mt F
h
thng cung vung
goc vi tia nng (hnh 5.1). Gia thit cac
gng t sao cho toan b cac tia phan xa
t gng c chiu ht ln mt thu F
t
.
Khi o, cng sut bc xa chiu n F
t
la:
Q
t
= E. F
t
+ E.( F
h
- F
t
).R
=E.(1 - R). F
t
+ E.R.F
h

Cng bc xa n F
t
la:
E
t
= Q
t
/F
t
= E.(1 - R) + E.R. F
h
/ F
t

Do o, k = E
t
/E = 1 - R + R. F
h
/ F
t
= 1 + R.( F
h
/ F
t
- 1). Nu coi R 1 th k
F
h
/F
t
.


R
Fh
Ft
E
R
Hnh 5.1 H gng va mt thu

85
5.1. Gng phng
Xet gng phng BC co h s phan xa R, t nghing goc so vi mt
thu AB. Da vao nh lut phan xa anh sang i
1
= i
2
, co th tm c iu kin
toan b phan xa t gng BC chiu ht ln mt AB t vung goc vi tia
nng la:
= arcsin
a
b a
2
+

V sin < 1 nn phai co b < a va
4

< <
2

.
Khi o chiu rng gng bng:
f =
b a
a
b
b

=
2
cos

Va tp trung nng lng k = 1 + R.(b/a).
Do o, nu dung mt gng phng th
1<k<2, nu dung bn gng phng cung
phan xa ln mt mt thu hnh vung th co
1<k<5.
Hnh 5.3, 5.4 gii thiu s 1 nha may in mt tri, trong o dung h
thng gng phng, c iu khin bng may tnh, tp trung nng lng vao
mt lo hi t trn cao, trong 1 lng knh, cp hi cho 1 turbine phat in.
















C
i1
i2
f

A
a B b
R
Hnh 5.2. M ta quan h (, a, b)
Hnh 5.3. S nha may in mt tri dung h gng phan xa.


86

Hnh 5.4. Nha may in mt tri dung h gng phan xa.

5.3. Gng non
5.3.1. Gng non cut
Gng non cut thng dung phan xa ln mt thu phng t tai ay non,
lun c quay vung goc vi tia nng.
iu kin 100% phan xa t gng n mt thu la:
= arcsin
t
t h
R
R R
4
+

Khi o R
h
< 3R
t
va tp trung bng:
k = 1+ R ( ) [ ] 1 2 2 1 1 1
2
+ =

Cos R
F
F
t
h

V
4

< <
2

nn khi dung gng non

cut th 1< k < 9. ng sinh cua non cut
tnh theo:
f = ( )
h t
h
t h
t h
R R
R
R R
R R

3
2
cos

vi R
h
< 3R
t
.

R R

Rt
Rh
Hnh 5.5. Quan h (, R
h
, R
t
)

87
5.3.2. Gng non
Gng non c dung phan xa ln mt thu hnh ng tru t tai truc non.
Tuy theo goc nh non nho hn, bng hoc ln hn 45
0
, chiu cao H cua ng thu
bc xa hnh tru co th nho hn, bng hoc ln hn chiu cao h cua non, nh m
ta trn hnh 5.6.












Chiu cao H thch hp cua ng thu, cho phep nhn toan b phan xa t
gng non co chiu cao h, goc nh la: H = ( )
2
1
2
tg
h
+ vi tg =
h
r

Nu chon gng non cao h, ban knh r, th chiu cao mt thu hnh tru la:
( )
2 2
2
1
r h
h
H + =
Khi r < h tc la < 45
0
th H < h
Khi r = h tc la = 45
0
th H = h
Khi r > h tc la > 45
0
th H > h
tp trung nng lng cua gng non la:
k = 1+ R

+ =

+ =

1
2
1 1 1 1
2
2 2
Cos
dh
r
R
dH
r
R
F
F
t
h


( )

+
+ = 1
2
1
2 2
2
h r d
h r
R k
Nu goi t = tg
h
r
= th

+
+ = 1
1
2
1
2
t
t
d
r
R k


r
h
H
R

0 < < /4
r
H=h
R

= /4
H
r
h
R
/4 < < /2
Hnh 5.6. Gng non vi mt thu hnh ng tru

88
Suy ra k
max
= k (t = 1) =

+ = 1 1
d
r
R k , at c khi chon r = h hay
= 45
0
, khi R = 1 th k
max
=
d
r
. Khi tng r va giam d, tp trung k se kha ln.

5.4. Gng Parabol
5.4.1. Gng Paraol tron xoay
Xet gng parabol tron xoay do ng parabol y =
f
x
4
2
quay quanh
truc y tao ra.








Khi quay truc gng theo hng tia nng, th tai gn tiu im F ta
thu c anh cua mt tri, la mt a sang tron co ng knh d c xac
nh theo h phng trnh:

= +
=
f p b
b
p
D
d
1 1 1

Giai h trn tm c d va p se c:

f f f
b
d
f b
Df
d
2
10 0093 , 0

= = =

=
.
f
f b
b
p

= , tc anh MT t tai tiu im F, co ng knh d = 10

-2
f. Do
o mt thu cn t tai tiu im cua gng, co ng knh d 10
-2
f.
Nu mt thu hnh cu ng knh d, gng parabol co ban knh r, th h s
tp trung la:

+ = 1 1
2
d
r
R k k
max
= k(R=1) =
2

d
r
.
vi D = 1,4.10
9
m la ng knh MT, b = 1,5.10
11
m
khoang cach gng ti MT va f la tiu c gng, p
khoang cach anh ti gng.
R
f F
d b
D
r
p

Hnh 5.7.
Anh cua mt tri qua
gng parabol

89
Khi tng r va giam d n 10
-2
f, th k se rt ln tuy y. V du: chon F
h
= 1m
2

hay

1
= r m, f = 0,2m, R = 1th d = 0,002m va k =
2

d
r
= 79577; khi chon
tiu c f = 0,1m co k = 318310 ln.

5.4.2. Gng parabol tru
Xet gng parabol tru rng 2r, dai L tp
trung phan xa vao mt thu hnh ng tru ng
knh d t tai tiu im, th tp trung la:
k =

+ 1
2
1
d
r
R

k
max
= k(R = 1, d = 10
-2
f) =
f
r
d
r

200 2
= .
Nu chon r = 0,5m va f = 0,2m th k
max
=159ln.
Loai gng nay d ch tao, bng cach
un tm tn phng theo ng parabol y =
f
x
4
2
.



co 1 mt parabol tru y =
f
x
4
2
co tiu c f,
rng r, cn un 1 tm tn co dai s tnh theo
cng thc sau:
Do: ds =
2
2 2
1 .

+ = +
dx
dy
dx dy dx

s =

+
r
dx
dx
dy
0
2
1 2 = dx
f
x
r
2
0
4
2
1 2

= dx f x
f
r

+
0
2 2
4
1

Vy s =

+ + +

1
2 2
ln 2 1
2
2 2
f
r
f
r
f
f
r
r

R
r
L
Hnh 5.8. Gng parabol tru
r
r
y
f
ds
dy
dx
0
x
M(x,y)
Hnh 5.9. tnh s

90

V du: co parabol tru vi r = 0,5m, f = 0,2m cn tm tn dai s = 1219,43mm.

Hnh 5.10. H thng nhit nng lng mt tri dung gng phan xa.













91
Ti liu tham kho

1- V nh Dip, Nguyn Thin Tng (1984), Khoa hc k thut phc v nng
thn- Nng lng, Nh xut bn Thnh ph H Ch Minh.
2- Trnh Quang Dng ( 1992), in mt tri, Nh xut bn Khoa hc k thut.
3- V nh Hi (1988 ), c im kh hu Qung Nam Nng, Nh xut bn
Qung Nam Nng.
4- Hong Dng Hng (1998), Nghin cu s dng nng lng nhit mt tri
iu kin Vit nam -Lun vn thc s KHKT, i hc k thut nng.
5- Hong Dng Hng, Phan Quang Xng (1998), Mt s loi collector hp th
nng lng mt tri v tnh ton so snh hiu qu ca chng, Tp ch khoa
hc cng ngh Nhit s 2.
6- Hong Dng Hng,Phan Quang Xng (1998), Tnh ton kch thc h
thng cung cp nc nng dng nng lng mt tri, Tp ch khoa hc cng
ngh Nhit s 3.
7- Hong Dng Hng, Nguyn Bn (2000), Hm phn b nhit cht lng
trong panel mt tri, Tp ch khoa hc v cng ngh cc trng i hc k
thut s 25+26.
8- Hong Dng Hng, Phan Quang Xng, Nguyn Bn (2001), Tnh ton b
thu nng lng mt tri kiu ng c mt phn x dng parabol t c nh,
Tp ch khoa hc v cng ngh nhit s 4-2001.
9- Hong Dng Hng, Phan Quang xng (2001), Ci tin thit b s dng nng
lng mt tri, ti nghin cu khoa hc cp b.
10- Hong Dng Hng, Phan Quang Xng, Nguyn Bn (2002), Phn mm tnh
ton b thu nng lng nhit mt tri, Tp ch khoa hc cng ngh cc
trng i hc k thut s 34 + 35-2002.
11- Hong Dng Hng, Phan Quang xng (2002), T hp h thng cung cp
nc nng v lm lnh dng nng lng mt tri, Tp ch khoa hc v cng
ngh Nhit s 45 thng 5 -2002.
92
12- Amilca Fasulo, Jorge Follari and Jorge Barral (2001) Comparition Between a
Simple Solar Collector Accumulator and a Conventional Accumulator, Solar
Energy Vol. 71 No 6, Pergamon.
13- A. Trombe, L. Serres and M. Moisson, (1999) Solar Radiation Modelling in
A Complex Enclosure, Solar Energy Vol. 67, Nos 4-6, Pergamon.
14- B. J. Brink Worth (1972), Solar energy for man, The Compton Press.
15- B. J. Huang, J. M. Chang, V. A. Petrenko and K. B. Zhuk (1998) A Solar
Ejector Cooling System Using Refrigerant R141b, Solar Energy Vol. 64, Nos
4-6, Pergamon.
16- B. J. Huang and J. P. Chyng, (2001) Performance Characterristics of
Integral Type Solar-Assisted Heat Pump, Solar Energy Vol. 71, No 6,
Pergamon.
17- Brian Norton (1992), Solar Energy Thermal Technology, Springer-Verlag
18- Daniels Farrington (1972), Direct use of the sun
,
s Energy, Yale University
Prees, LonDon.
19- David Faiman, Haim Hazan and Ido Laufer, (2001) Reducing The Heat Loss
at Night From Solar Water Heaters of The Integrated Collectar-Storage
Variety, Solar Energy Vol. 71, No 2, Pergamon.
Graham L. Morrison, Gary Rosengarten and Masud Behnia (1999) Mantle Heat
Exchangers for Horizontal Tank thermosyphon Solar Water Heaters, Solar
Energy Vol. 67, Nos 1-3, Pergamon.
20- F.U.Mller - Franzis (1997) Thermische Solarenergie - - Germany