VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

S BIN I PHA CA VT CHT

1. CC PHA CA VT CHT
Tp hp ca nhng phn ca mt h vt cht c cu trc phn t nh nhau v c nhng tnh cht hon ton ging nhau c gi l pha ca vt cht. V d mt bnh kn ng nc (H2O) v trn nc l hn hp ca khng kh vi hi nc l mt h hai pha: pha lng tc l nc, v pha kh (hoc hi) gm c khng kh v hi nc trn ln u vi nhau. Cc pha ca vt cht khng phi ch l nhng trng thi vt cht khc nhau (rn, lng, hi hoc kh) m cn c th l nhng bin th tinh th khc nhau ca mt cht rn no . V d kim cng v than ch l nhng pha rn khc nhau ca cacbon. Cn ch rng y khi ni n pha rn th phi hiu l mt pha vt cht khc hn vi pha lng, ngha l phi hiu l trng thi rn kt tinh. Vt rn v nh hnh khi nung nng chuyn sang trng thi lng mt cch lin tc, ngha l khi nhit tng th mm dn v khng c bc nhy vt (tc bin chuyn t ngt) sang trng thi rn. V vy vt rn v nh hnh khng c coi l pha rn ca vt cht. Chng hn, thy tinh trng thi rn v trng thi lng th khng c coi l nhng pha khc nhau. Khi lm thay i nhit hoc p sut ca mt pha cht th c th gy ra s bin i pha. V d khi nung nng nc p sut 1atm ti mt nhit xc nh tc 0oC th nc t ngt bin i sang nc vi nhng tnh cht hon ton khc nc . Cng nh quan nim v pha, s bin i pha khng phi ch s bin i t trng thi vt cht ny sang trng thi vt cht khc (rn lng, lng hi, hi rn) m cn c th l s bin i pha ca cng mt trng thi. V d t kim cng bin i thnh than ch v ngc li. Ngi ta phn bit 2 loi bin i pha. Bin i pha loi 1 l loi bin i pha c km theo s nhn hoc truyn nhit. l s bin i trng thi vt cht nh nng chy, ha hi, hoc s chuyn t bin th tinh th ny sang bin th tinh th khc, chng hn t st (k hiu -Fe) sang st (k hiu -Fe). Bin i pha loi 2 l loi bin i pha khng km theo s nhn hoc truyn nhit. Bin i pha loi 2 ch xy ra i vi cht rn, tr trng hp ngoi l duy nht l s bin i pha ca hli lng. Trong phn di y ta s nghin cu ch yu bin i pha loi 1. Sau s xt mt cch s lc bin i pha loi 2. S bin i pha lun lun xy ra mt nhit xc nh, ng vi mt p sut nht nh. Chng hn nc nng chy thnh nc nhit 0oC, ng vi p sut l p sut kh quyn (760mmHg). Trong qu trnh ny nc v nc ng thi tn ti v tip xc vi nhau. Nhit ca c hai pha c gi khng i (0oC) cho ti khi ton b nc bin thnh nc. Nu khng c tc dng ca ngoi vt (k c s truyn nhit ca ngoi vt) th 2 pha s ng thi tn ti mi mi cng mt nhit . Ta ni c s cn bng nhit gia 2 pha. Nu nhit ln hn hay nh hn nhit bin i pha (ng vi p sut cho) th ch c th tn ti mt trong hai pha..

Trang 1 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

V d p sut 760mmHg v nhit thp hn 0oC th ch c th c nc v nhit cao hn 0oC th ch c th c nc.

2. TH PHA
Mt phng php thng dng nghin cu s bin i pha l phng php th. V vy di y ta s tm hiu ngha vt l ca th pha. Nh trn ni, s bin i pha ch xy ra nhit v p sut xc nh. Nu tc dng p sut th nhit bin i pha thay i, hoc ngc li nu tc dng nhit th p sut gy ra s bin i pha cng phi thay i. Ni cch khc, s bin i pha xy ra vi mt s lin quan rt cht ch gia p sut v nhit . S ph thuc ny c th c biu din bng th gi l th pha, trn trc honh ghi gi tr nhit v trn trc tung ghi gi tr ca p sut. Bt k mt s bin i pha no cng c th biu th bng mt th pha. Chng hn, th trn hnh 1 biu din s bin i t pha lng sang hi, hay ni ng ra l biu din mi lin quan ph thuc gia p sut v nhit xy ra s ha hi. ng cong S ni lin tnh cht cc im trn th ng vi nhng gi tr ca p sut v nhit xy ra bin i pha c gi l ng cong bin i pha. Ni cch khc, ng cong S xc nh iu kin p sut v nhit lm cho cht lng v hi cng tn ti mt cch cn bng cnh nhau. Cn ch rng gia pha lng v hi ang c s cn bng nhit, nu ta truyn nhit lng cho h th pha lng s bin i thnh pha hi (s ha hi). Ngc li, nu c s truyn nhit t h cho ngoi vt th pha hi s bin i thnh pha lng (s ngng t). V vy, ng cong S trn hnh 1 c gi l ng cong ha hi hay ng cong ngng t l ty thuc chiu din bin ca s bin i pha. ng cong S ny chia mt phng ca th thnh 2 min, mi min l ng vi mt trng thi duy nht ca vt cht. ng vi p sut cho, nhit cao hn nhit bin i pha th ch c trng thi hi, ngc li nhit thp hn th ch c trng thi lng, do min pha phi ng cong ng vi trng thi hi v min pha tri ng vi trng thi lng. Cn cc im ngay trn ng cong ng vi h gm 2 trng thi (lng v hi) ng thi tn ti. i vi nhng s bin i pha khc nh nng chy, ng c v thng hoa (t pha rn trc tip chuyn sang pha hi), ta cng c th nu nhng nhn xt tng t v th pha biu din s ph thuc ln nhau gia p sut v nhit . Mi mt pha ca vt cht c xc nh bi cc thng s trng thi: nhit (T), p sut (p) v th tch (V). Gia ba i lng ny c s lin quan cht ch. V vy th pha khng phi ch c biu din bng cc ta p, T m cng c th biu din bng cc ta p, V hay T, V. Chng hn, khi nghin cu ng ng nhit Van der Waals hay ng ng nhit thc nghim, ta kho st th pha trong mt phng p,
Trang 2 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

V. Hnh 2 cho ta cc ng ng nhit thc nghim ca hi bo ha. Ni cc u mt ca cc ng ng nhit ca hi bo ha, ta s c ng cong S biu th s bin i pha. ng ny chia mt phng p, V thnh 3 min: min pha tri ng vi 1 pha l pha lng; min gia ng vi 2 pha cng song song tn ti: hi bo ha v cht lng; min pha phi ng vi mt pha l pha hi.

By gi ta hy xt th pha trong mt phng T, V. Gi s ta c mt khi lng xc nh ca cht hi vi th tch v nhit ng vi im A trn th (hnh 3). Nu nn hi mt cch ng nhit (nhit khng i) th im c trng cho trng thi dch chuyn v pha tri song song vi trc V. Ti mt th tch xc nh Vh (ngha l ti mt p sut nht nh) ng vi im B bt u c s ngng t ca hi thnh cht lng. Ni mt cch khc bt u xut hin h hai pha: hi bo ha v cht lng. Nu tip tc nn thm th khi lng cht lng ca h s tng dn v khi lng hi bo ha gim i. V cui cng khi t ti th tch Vl ng vi im D th ton b vt cht trng thi lng. Nu nn hi mt cch ng nhit nhng ng vi nhng nhit khc nhau ta s c mt dy on song song vi BD. Ni cc u mt ca cc on ny (cc u mt ng vi cc th tch Vh v Vl) ta c ng cong S c nh ng vi nhit ti hn Tk. Cc th pha trn cc hnh 1, 2, v 3 u biu th s bin i pha t pha hi sang pha lng hoc ngc li. Ta nhn thy trn thi pha p, T ranh gii gia 2 min ng vi 2 pha ring bit (lng v hi) l ng cong S, trong khi cc th pha p, V v V, T th ranh gii li l c mt min trung gian. C s khc nhau ny l v rng trng thi cn bng nhit, tc c s tn ti ng thi ca 2 pha, th ch c mt gi tr nhit v p sut nhng th tch ca h li c th c nhiu gi tr khc nhau.

3. CNG THC CLAPERON CLAUSSIUS

Trn y ta dng th pha kho st s bin i pha m thc cht l xt mi lin quan gia tng cp thng s trng thi p, T; p, V hay T, V ng vi s bin i pha. By gi ta s vn dng cc nguyn l nhit ng lc hc xt s lin h nh lng gia cc thng s trng thi ng vi s bin i pha loi 1.

Trang 3 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

Trc ht ta hy tm hiu khi nim n nhit bin i pha (hay gi n gin l nhit bin i pha). Thc nghim cho bit i vi s bin i pha loi 1, khi vt cht chuyn t mt pha ny sang mt pha khc th lun lun km theo s nhn nhit hay truyn nhit. Nhit lng m h nhn vo hoc truyn cho ngoi vt, ng vi mt n v khi lng vt cht khi chuyn pha th gi l nhit bin i pha. Chng hn nhit lng m mt n v khi lng vt cht cn nhn vo chuyn t pha lng sang pha hi th gi l nhit ha hi, hay t pha rn sang pha lng th gi l nhit nng chy. Theo nguyn l th nht nhit ng lc hc, nhit lng q12 dng chuyn t pha 1 n pha 2 c tnh nh sau: q12 = dU + pdV dU = U2 U1 l bin thin ni nng ca h dV = V2 V1 l bin thin th tch ca h V s bin i pha xy ra p sut p khng i nn c th vit: q12 = d(U + pV) = dW = W2 W1 vi W = U + pV l hm s nhit hay cn gi l entanpi ca h. Khi h chuyn t pha 1 sang pha 2 ri li t pha 2 tr v pha 1 th q12 = q21 = dW = 0 Vy suy ra q12 = - q21, ngha l nu khi chuyn t pha 1 sang pha 2, chng hn h nhn nhit bao nhiu th khi chuyn pha ngc li h truyn nhit i by nhiu. Ta quy c nhit m h nhn vo l dng v nhit m h truyn ra l m. Vy khi nng chy hoc ha hi, nhit bin i pha l dng, cn khi ng c hoc ngng t nhit bin i pha l m. tm cng thc nu ln mi lin h gia p sut, nhit , nhit bin i pha v bin thin th tch khi chuyn pha, ta hy tng tng mt khi lng (chng hn l 1kg hay 1kmol) ca mt cht no thc hin mt chu trnh Carnot rt hp. Chu trnh ny c quan nim nh sau: Gi s trn th p, V ca cc ng ng nhit hi bo ha (hnh 4), cht chuyn t pha 1 (pha lng, im a) sang pha 2 (pha hi, im b) nhit T khng i v p sut p cng khng i. Sau li t pha 2 (im c) tr v pha 1 (im d) nhit T dT khng i v p sut p dp cng khng i. Chu trnh abcda c coi nh l mt chu trnh Carnot rt hp. Cc on ab v cd biu din cc qu trnh ng nhit trong chu trnh Carnot. Cn cc cnh bn bc v da ni mt cch cht ch th cha biu din ng cc qu trnh on nhit, nhng v dp rt nh, tc chu trnh rt hp nn coi nh s khc nhau ny khng quan trng. V y iu cn xt l cng dA m chu trnh

Trang 4 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

thc hin th bao gi cng c coi nh bng (V2-V1)dp d rng 2 cnh bn bc v da biu din qu trnh g (min gi tr dp rt nh). V1 l th tch ca cht pha lng, V2 l th tch ca cht pha hi. T nguyn l th hai nhit ng lc hc, ta bit rng hiu sut chu trnh Carnot bng:
=
A T1 T2 = Q1 T1

Vn dng vo trng hp c th nu trn, ta c:

dA (V2 V1 )dp dT = = q12 q12 T

Hay

(V2 V1 )dp = q12

dT T

(1)

Trong q12 l nhit ha hi, tc nhit lng cn thu vo bin i 1kg (hay 1kmol) t pha 1 (pha lng) sang pha 2 (pha hi). T cng thc (1) suy ra:
dp q12 = dT T (V2 V1 )

(2)

Cng thc ny nu ln mi lin h gia cc thng s trng thi, hay ni ng hn mi lin h gia bin thin ca p v T, v c gi l cng thc Claperon Claussius. i vi th pha p, T th cng thc (2) cho php ta xc nh nghing ca ng cong bin i pha p = p(T). Chng hn khi cht lng ha hi th phi nhn nhit vo (q12 > 0) v th tch V2 > V1, do da vo cng thc (2) suy ra
dp > 0, ngha l dT

nu nhit tng (dT > 0) th p sut gy ra s bin i pha cng phi tng (dp > 0) v ng cong S biu din s ha hi phi c dng sao cho
dp > 0 (hnh 1). dT

Cng thc Claperon Claussius mc d c xy dng t vic xt s bin i pha t pha lng sang pha hi, nhng cng ng dng c i vi tt c nhng bin i pha loi 1 khc nh nng chy, ng c Cng thc ny khng ng dng c i vi nhng bin i pha loi 2, v trong trng hp ny khng c s trao i nhit, ngha l q12 lun lun bng khng.

4. TH PHA TNG QUT. IM BA

Vi nhng hiu bit v th pha nu trn v da vo cng thc Claperon Claussius, di y ta s kho st mt cch tng qut hn s bin i pha, ngha l xt chung mi s bin i c th xy ra t pha ny sang pha khc.

Trang 5 (17)

VLPT & NHIT HC 1. Cc ng cong bin i pha

S BIN I PHA CA VT CHT

Xt mt h trng thi cn bng nhit gm 2 pha: pha lng v pha hi bo ha. Khi cho h truyn nhit ra ngoi, nhit ca h gim. cho h li trng thi cn bng nhit mi th p sut ca h phi gim xung. im c trng cho trng thi cn bng nhit mi ca h trn th pha p, T (hnh 5) s dch chuyn v pha di. Tp hp tt c nhng im ng vi cc trng thi cn bng nhit gia pha lng v hi bo ha trn th p, T to nn ng ngng t (hay ng ha hi) KB (hnh 3). Nh bit khi kho st kh thc, ng cong ha hi phi tn cng pha trn ti im K ng vi trng thi ti hn c nhit Tk v p sut pk. Mt khc, ng cong ha hi phi tn cng pha di ti im B ng vi giai on kt tinh ca vt cht. Lc ny h trng thi cn bng nhit khng phi ch gm 2 pha nh trc m gm 3 pha: lng, rn v hi. Nu h vn tip tc truyn nhit ra ngoi th n mt lc ton th pha lng s chuyn sang pha rn v kt thc qu trnh kt tinh l s xut hin trng thi cn bng nhit gia 2 pha: rn v hi bo ha. Cn ch rng sut trong giai on kt tinh th nhit ca h khng thay i. Sau khi s kt tinh hon thnh, nu h tip tc truyn nhit ra ngoi th nhit ca h s gim xung. Mun thit lp s cn bng nhit mi gia pha rn v hi bo ha th phi gim p sut ca h xung. Do cc im c trng cho trng thi cn bng nhit trong trng hp ny s dch chuyn xung di to nn ng thng hoa BO. By gi ti trng thi kt tinh ng vi im B, ta khng h truyn nhit ra ngoi nh trn ni m truyn nhit lng cho h th s gy ra s bin i pha t cht rn kt tinh sang cht lng, ngha l s gy ra hin tng nng chy. Nu tng p sut th nhit nng chy s phi tng ln. Do im nng chy, tc l im c trng cho s cn bng nhit gia pha rn v pha lng s dch chuyn ln trn to nn ng nng chy (hay ng ng c). Thc nghim cho bit ng nng chy c dng gn nh ng thng. ng nng chy c nghing ty thuc vo du ca
dp dp . Nu > 0 (khi nng chy th dT dT dp < 0 (khi dT

tch ca vt cht tng) th ng nng chy c dng nh hnh 5, tc lch v pha bn phi ca ng thng ng (song song vi trc tung). Ngc li, nu

nng chy th tch ca vt cht gim) th nng chy lch v pha tri ca ng thng ni trn (hnh 5). Ni chung, a s cc cht rn khi nng chy th tng th tch nhng cng c mt s cht rn khi nng chy li gim th tch. V d: nc , bitmut, antimon 2. im ba. ngha ca th pha tng qut a) im B nm giao im ca ba ng cong bin i pha: ha hi, nng chy v thng hoa, c gi l im ba v c ngha vt l c bit so vi cc im khc trn th pha.
Trang 6 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

im ba xc nh iu kin c th c s cn bng nhit ng thi ca c 3 pha ca vt cht (lng, rn v hi). ng vi mi cht xc nh ch c th c mt im ba, do nhit v p sut ng vi im ny cng c gi tr duy nht. Ta k hiu nhit v p sut ng vi im ba l T0 v p0. b) Cc ng cong bin i pha chia mt phng p, T thnh 3 min (hnh 5). Pha tri ca ng nng chy v ng thng hoa l min ca pha rn, gia ng nng chy v ha hi l min ca pha lng, cui cng pha phi ca ng ha hi v ng thng hoa l min ca pha hi (T < Tk) v ca pha kh (T > Tk). Bt k mt im no trong min ny cng ch c trng cho mt pha duy nht ca vt cht. Nu khng thay i nhng iu kin bn ngoi th pha vt cht ng vi mi im trong cc min ni trn s tn ti mi mi. Cn mi im nm trn cc ng phn gii gia cc min, c trng cho s cn bng nhit ca 2 pha ca vt cht. Ring im ba (B) c trng cho s cn bng nhit ca c ba pha. th pha ca mt cht c th no c thit lp trn c s cc d kin thc nghim. Nu bit th pha th c th ni trc rng vt cht s tn ti trng thi no ng vi nhng p sut v nhit nht nh, cng nh c th ni trc s xy ra nhng bin i pha nh th no trong cc qu trnh khc nhau. Ta hy minh ha nhng iu ni trn bng nhng th d sau. Nu vt cht bin i t trng thi ng vi im 1 n trng thi ng vi im 2 (hnh 6a) mt cch ng p th trng thi vt cht s ln lt c c trng bi cc im trn on thng nm ngng 1-2, tc l s xy ra cc bin i pha theo trnh t rn-lng-hi. Nu trng thi xut pht ng vi im 3 v cng bin i mt cch ng p n trng thi ng vi im 4 th trnh t xy ra bin i pha s khc trc: tinh th bin i trc tip thnh hi, khng qua s bin i thnh pha lng. i vi a s cc cht, p sut ng vi im ba l kh thp so vi p sut kh quyn. V vy, vic chuyn t pha rn sang hi thng phi qua pha lng trung gian. V d im ba ca nc ng vi p sut 4,58 mmHg v nhit 0,01oC. i vi cacbon ixit (CO2), p sut im ba bng 5,11 at v nhit im ba bng -56,6oC. V vy p sut kh quyn, CO2 ch c th tn ti trng thi hi (hoc kh) v rn. CO2 rn chuyn trc tip sang trng thi hi. Nhit thng hoa ca CO2 p sut kh quyn bng -78oC. Nu ng cong nng chy lch v pha tri im ba th tnh cht vt cht trong mt s qu trnh c th kh k l. Chng hn khi nn hi t trng thi 1 mt cch ng nhit, ng thng ng biu din qu trnh nn ny c biu din bng ng chm
Trang 7 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

trng nhn (hnh 6b). T th pha ta suy ra khi p sut tng, vt cht ln lt qua cc pha: hi-rn-lng. Hin tng ny ch xy ra nhit thp hn nhit im ba. Cui cng, cn nu ln rng i vi cht c mt s bin th tinh th th th pha c dng phc tp hn. Chng hn trn hnh 7 biu th mt cch n gin th pha ca lu hunh (S). Cc ch T v X ch cc min ca cc pha rn ng vi nhng bin th tinh th khc nhau. Min T ng vi lu hunh rn c mng tinh th thuc h thoi v min X ng vi lu hunh rn c mng tinh th thuc h 1 xin.

5. GII THCH CC HIN TNG BIN I PHA LOI 1 BNG THUYT NG HC PHN T
Trong cc phn trn, ta kho st s bin i pha da vo phng php th va phng php nhit ng lc hc. hiu r bn cht ca cc qu trnh bin i pha loi 1 (loi bin i pha thng gp trong thc t) ta cn xt cc qu trnh vi m, tc s chuyn ng ca cc phn t trong giai on ny. Ni cch khc, di y ta s da vo thuyt ng hc phn t ln lt gii thch nhng hin tng bin i pha (loi 1). 1. S nng chy v ng c Ta bit cc ht cu to nn cht rn kt tinh dao ng chung quanh cc v tr cn bng. l kt qu ca hai tc dng tri ngc nhau: chuyn ng nhit ca cc ht c tc dng tch xa cc ht ra, ph v s sp xp trt t ca cc ht trong tinh th, cn lc tng tc c tc dng lin kt cc ht, buc chng nm v tr cn bng. Hai tc dng ny song song tn ti. nhit v p sut nht nh no , nu tc dng th nht (chuyn ng nhit) yu hn tc dng th hai (lc tng tc) th ht dao ng xung quanh v tr cn bng. Khi truyn nhit lng lm cho nhit ca vt rn tng ln, tc l lm cho nng lng chuyn ng ca cc ht tng ln th tc dng th nht cng tng ln, do cc ht dao ng mnh hn. n mt nhit xc nh gi l nhit nng chy (ty thuc theo tng cht), tc dng th nht xp x ln hn tc dng th hai th bt u c hin tng vt rn nng chy, tc l cc tinh th b ph v. Cc ht s khng vnh vin dao ng xung quanh v tr cn bng nh trc m thnh thong li thay i v tr cn bng, ngha l ta c cu trc phn t ca cht lng. Khong cch trung bnh gia cc ht trong cht lng ln hn khong cch trung bnh gia cc ht trong cht rn (xt cng mt vt cht). Do gi tr trung binh ca th nng ca cc ht trong cht lng ln hn ca cc ht trong cht rn. V vy khi cht rn nng chy thnh cht lng, th nng trung bnh ca cc ht tng ln. ng l s tng th nng ny s ko theo s gim ng nng ca cc ht, nhng trong qu trnh nng chy lun lun phi c nhit lng ca ngoi vt truyn vo b cho s gim
Trang 8 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

ng nng ny, thnh th ng nng ca cc ht khng b gim i. Kt qu l trong sut thi gian nng chy, nhit ca h (gm pha rn v pha lng) khng thay i, mc d ta vn tip tc cung cp nhit lng (D nhin nu ta ngng cung cp nhit lng cho h th s nng chy ca pha rn cng s dng li). Nu ta cung cp nhit lng tht nhanh v nhiu th vt c th va nng chy va tng nhit c khng? Khng th c, v nu cn b phn no trong vt cha nng chy xong th nhit lng cung cp vo s c truyn ngay n lm nng chy b phn ny. Ch khi no ton b vt rn nng chy ht ri v nu ta vn tip tc truyn nhit lng cho h th nhit ca h mi tng ln. i vi s ng c, ta cng c th gii thch tng t, v l s bin i pha theo chiu ngc li vi s nng chy. Nhit ng c bng nhit nng chy (ca cng cht), v theo nh gii thch trn, nhit nng chy l nhit m lc tc dng ph v tinh th ca chuyn ng nhit xp x ln hn hay c th coi nh cn bng vi tc dng lin kt cc ht trong tinh th ca lc tng tc. Vy r rng nu qu trnh din bin theo chiu ngc li t pha lng sang pha rn th s ng c cng s bt u xy ra nhit bng nhit nng chy. Nhit ng c cng khng i trong sut qu trnh ng c, mc d h truyn nhit cho ngoi vt. l v khi to thnh cc tinh th th th nng ca cc hat gim, chuyn thnh ng nng ca chng, nhng phn ng nng tng thm ny li c truyn ra ngoi di hnh thc nhit. Kt qu l ng nng ca cc ht khng tng, do nhit ca h khng i. Vic gii thch hin tng thng hoa bng thuyt ng hc phn t cng hon ton ging nh lm trn y i vi s nng chy, v vy bn c c th t gii thch ly. 2. S bay hi Mt cht lng bt k nhit no cng c nhng phn t c vn tc kh ln thng c lc ht ca cc phn t xung quanh m thot ra khi mt thong ca cht lng. Tp hp cc phn t thot ra ny to thnh hi. Hin tng cc phn t cht lng thot ra khi mt thong to thnh hi c gi l s bay hi. Nh vy l trong khi gy ra hin tng bay hi, cc phn t phi thc hin mt cng thng lc ht xut hin lp mt ngoi. Cc lc ht ny tc dng ln cc phn t trn qung ng bng chiu dy ca lp mt ngoi d = r (r l bn knh tc dng phn t). Gi f l gi tr trung bnh ca lc ht tc dng ln mt phn t trn qung ng r v n l s phn t trong mt n v khi lng cht lng. Vy cng m n phn t thc hin chng li lc ht f thot ra ngoi l n f r. Nhng v qu trnh bay hi km theo s tng th tch ca cht nn ngoi cng A ni cn phi cn n cng lm tng th tch ca cht t th tch ring ca cht lng V0 ti th tch ring ca hi V0 cng mt p sut khng i p, tc l cn thm cng A = p(V0 V0). Tm li A + A = n f r + p(V0 V0) (3)

Trang 9 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

Ta khng th tnh trc tip cng A + A theo cng thc (3) v khng bit gi tr ca lc f ca cc phn t cht lng i vi mt phn t lp mt ngoi. Nhng mt khc ta bit rng, c hai cng A v A c thc hin nh nhit lng nhn vo, tc l nhit ha hi q12. Vy: q12 = n f r + p(V0 V0) (4)

Cng thc (4) cho php ta tnh c gi tr ca lc f bng cch xc nh bng thc nghim cc gi tr ca cc i lng q12, n, r, p, V0 v V0. trng thi ti hn f = 0 (v mt cc phn t bao quanh mi phn t u nh nhau) v V0 V0 = 0 nn q12 = 0. S chuyn ng ca cc phn t trong qu trnh bay hi khng phi ch xy ra mt chiu, ngha l khng phi ch c cc phn t t cht lng thot khi mt thong i vo cht hi, m cng c mt s phn t t cht hi bay tr vo cht lng. Ta gii thch s bay tr vo cht lng ca cc phn t cht hi nh sau: Do chuyn ng hn lon, cc phn t cht hi va chm vo mt thong ca cht lng, mt s phn t ny b cc phn t cht lng ht, v v vy li tr vo cht lng. S phn t tr vo cht lng trong mt n v thi gian d nhin phi t l thun vi s va chm (cng trong mt n v thi gian) ca cc phn t cht hi ln mt thong, tc l t l thun vi n v (n l mt phn t cht hi, v l vn tc trung bnh ca cc phn t cht hi). nhit khng i, v cng khng i, vy s phn t cht hi bay tr vo cht lng ph thuc vo n. Nu bnh khng kn, mt s ln cc phn t thot khi cht lng s bay tn vo khng gian, do s phn t bay ra khi cht lng bao gi cng ln hn s phn t bay tr vo cht lng trong cng mt thi gian. V vy s bay hi c tip tc mi cho n khi cht lng bay hi ht. By gi ta hy xt xem tc bay hi ph thuc vo nhng iu kin g? Ni mt cch tng qut th tc bay hi ph thuc vo chnh lch gia s phn t bay ra v bay vo qua din tch ca mt thong trong cng mt n v thi gian. chnh lch ny cng ln th tc bay hi cng ln, tc bay hi cng nhanh, v ngc li chnh lch ny cng nh, s bay hi cng chm. Nu din tch S ca mt thong cng ln, chnh lch v s phn t bay ra khi v bay tr vo cht lng cng ln, do s bay hi cng nhanh. Nu nhit cng cao th s phn t qua li mt thong u tng, nhng s phn t t trong cht lng bay ra tng nhanh hn s phn t t cht hi bay tr vo. Vy nhit cng cao s bay hi cng chng. Nu trn mt thong c mt cht kh khc hoc mt phn t ca cht bay hi trn mt thong cng ln th s phn t bay tr vo cht lng cng ln trong khi s phn t bay ra khi mt thong khng tng ln, do chnh lch phn t ni trn s gim i, ko theo s gim tc bay hi. V vy nu c gi thi trn mt thong lm cho cc phn t cht hi hoc cht kh bay tn ra xa th s bay hi s nhanh ln.

Trang 10 (17)

VLPT & NHIT HC 3. Trng thi bo ha

S BIN I PHA CA VT CHT

Nu s bay hi xy ra trong mt bnh kn, mt phn t cht hi trn mt thong tng dn cho ti mt gi tr no (tc l t ti mt p sut nht nh, ng vi mt nhit nht nh) th s phn t bay ra khi v bay tr vo cht lng qua mt thong trong cng mt thi gian s bng nhau. Lc nng phn t cht hi khng tng na v c gi khng i, ta c s cn bng ng gia cht lng v cht hi v gi l trng thi bo ha. Cht hi ng vi trng thi ny gi l hi bo ha. Vi l lun trn, ta hy gii thch mt s c tnh ca hi bo ha. c tnh th nht: mt nhit khng i, p sut hi bo ha p0 ca mt cht nht nh c gi tr nht nh. l v mt nhit khng i, p sut hi bo ha p0 ph thuc vo mt phn t ca hi bo ha. i lng ny li ph thuc vo s phn t bay ra khi cht lng trong mt n v thi gian v qua mt n v din tch mt thong. i vi mt cht nht nh, mt nhit khng i cho trc, s phn t ny c gi tr xc nh, do mt hi bo ha v ko theo l p sut hi bo ha cng phi c gi tr nht nh. c tnh th hai: khi nhit tng, p sut hi bo ha ca mt cht cng tng. l v khi nhit tng, s phn t ca cht lng c ng nng ln vt ra ngoi cht lng tng nn s phn t bay ra khi mt thong tng ln. Trng thi cn bng ng trc y b ph v. Mun c trng thi cn bng ng mi, mt hi bo ha phi tng ln cho s phn t bay tr vo cng tng ln cn bng vi s phn t bay ra khi cht lng (tnh trong cng mt n v thi gian v trn cng mt n v din tch mt thong). Vy khi nhit tng, mt hi bo ha tng, do p sut hi bo ha tng ln. Cn ch rng khi nhit tng, khng nhng mt hi bo ha tng m vn tc ca cc phn t hi bo ha cng tng. iu ny cng gp phn lm tng p sut hi bo ha. c tnh th ba: p sut hi bo ha ca mt cht khng ph thuc th tch cha hi bo ha. Nh ni, p sut hi bo ha ph thuc mt v vn tc ca cc phn t hi bo ha. Cc i lng ny ch ph thuc nhit v bn cht ca cht ang xt m khng ph thuc th tch cha hi bo ha. Do p sut hi bo ha ca mt cht cng khng ph thuc vo th tch ny. Tt c nhng c tnh ca hi bo ha va ni trn u thy khi kho st ng ng nhit thc nghim. Trn y ta xt s bay hi ca cht lng trong bnh kn to ra hi bo ha. Nhng ta cha cp n nh hng ca s c mt ca cc kh hoc hi khc trn mt thong ca cht lng. Chng hn trong iu kin thng thng, bao gi trn mt thong ca cht lng cng c khng kh. Tuy nhin, s c mt ca cc kh hoc hi khc trn mt thong ca cht lng khng lm thay i s cn bng bng ng gia pha lng v hi.
Trang 11 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

S bay hi c tip tc mi cho n khi no p sut ring phn ca cht hi (do s bay hi gy ra) bng p sut hi bo ha cng nhit vi cht lng. Nhng s c mt ca cc kh hoc hi khc c nh hng r rt n tc ca s bay hi, ko di thi gian bay hi t n trng thi bo ha. Qu trnh ngng t c gii thch tng t nh trng hp bay hi v hi bo ha. Bn c c th vn dng thuyt ng hc phn t gii thch. 4. S si S si ca cht lng l qu trnh bin i t pha lng sang pha hi bng s to ra v ln ln ca cc bt hi trong lng cht lng. Cc bt hi ny v ra mt thong cht lng cho hi trong cc bt thot ra ngoi. Vy s si khc vi s bay hi ch pha lng chuyn sang pha hi khng phi ch xy ra trn mt thong m ngay c trong lng pha lng. Ta hy xt xem trong iu kin no c th xy ra s si. Phi chng cc bt hi xut hin trong s si c th to ra t nhng min m mt cht lng bng nhin gim hn i? V l thuyt m ni, do tnh cht hn lon ca chuyn ng nhit nn nhng s sai lch ngu nhin i vi gi tr trung bnh ca s phn b u cc ht trong mt th tch cht lng khng nhng ch l c th m cn khng trnh c. Nhng sai lch khi gi tr trung bnh nh ni nhiu ln c gi l nhng thng ging. Mt hi nhit thp hn nhiu so vi nhit ti hn th nh hn mt cht lng hng nghn ln. V vy to ra c mt bt hi cn phi c mt thng ging ng k sao cho ngu nhin to ra c mt min m mt phn t nh hn hng nghn ln so vi nhng min khc ca cht lng. R rng l xc sut ca thng ging ny rt nh. Ni cch khc, cc bt hi to ra do nhng thng ging v mt cht lng rt t xy ra. V nu bt hi to nn bng cch ny c kch thc cng ln th xc sut to ra bt li cng rt nh na. V vy nu do thng ging v mt cht lng m c c cc bt hi th kch thc ca chng ni chung l phi ht sc nh. Tuy nhin, du cho chng c xut hin th chng cng khng th tn ti c lu v pht trin ln c. Tht vy, v bt c dng hnh cu nn xut hin p sut ph 2 p= rt ln (v bn knh R ca bt rt nh) so vi p sut hi bo ha trong bt.
R

Thnh th bt b p mnh, hi bo ha trong ngng t li thnh cht lng v bt mt i. Vy r rng l cc bt hi xut hin trong s si khng th to ra do s thng ging v mt cht lng. Quan st k hin tng si, ta thy cc bt hi u tin xut hin y v thnh bnh (pha di). Chng ln dn ri ni ln mt thong v v ra. Khi bt ln ln v ri khi v tr xut pht th bao gi cng li bt nh khc. Qu trnh c th tip tc. Ngun gc ca cc bt nh u tin xut hin y v thnh bnh (pha di) khi un nng cht lng chnh l do khng kh (hoc mt cht hi no ) b thnh bnh hp ph to ra. Cc bt kh ny ngay t lc hnh thnh c kch thc khng n ni qu nh, v vy p sut ph gy ra bi mt cong ca bt khng ln ph v bt. Trong bt ngoi kh ra cn c hi bo ha to nn bi cc phn t thot t cht lng
Trang 12 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

bay vo. iu kin cn bng (hay iu kin tn ti) ca bt ny c biu din bng cng thc:
p0 + p' = H + gh +

2 R

(5)

Trong :

p0 p sut hi bo ha trong bt p p sut ca kh trong bt ( p' = H p sut kh quyn gh p sut thy tnh su h c bt xut hin
2 - p sut ph gy nn bi mt cong (dng hnh cu) ca bt R M RT ) V

Cng un nng cht lng th p sut hi bo ha trong bt cng ln, do th tch V ca bt s ln ln. M th tch ca bt cng ln th lc y Archimede F tc dng ln bt cng cng ln. Cho n khi lc Archimede F ln hn lc lin kt to nn do s ht gia cc phn t cht lng bm quanh hi vi cc phn t thnh bnh th bt s ri khi thnh bnh v ni ln. Ngha l lc ta c F = gV > f. Trong : - khi lng ring ca cht lng g gia tc trng trng f - lc lin kt gia bt v thnh bnh Lc u, do nhit cha ng u, cc lp cht lng pha trn lnh hn pha di, v vy cc bt (hi v kh) cng i ln cng nh li. l do c mt s hi trong bt ngng t li thnh cht lng, p sut hi bo ha gim i. Th tch bt cng gim th p sut ph cng ln, bt cng b nn mnh, hi bo ha ngng t thm v cui cng di tc dng ca p sut ph (lc ny rt ln) bt v ra v gy nn nhng ting ng nh, ta ni l cht lng reo. Nu ta c tip tc un cht lng th v sau do hin tng i lu, cht lng s nng ng u, cc bt (hi v kh) tch khi y v thnh bnh (pha di) ni ln trn khng b gim th tch na, m tri li cng to thm ra v cng ln trn p sut thy tnh cng b. Cc bt ny nh ln mt thong ca cht lng v v ra cho hi bo ha trong bt thot ra ngoi. iu kin lm cho cc bt b v ra mt thong c tnh gn ng nh sau. Khi bt ln n mt thong th th tch bt kh mi xut hin y hoc thnh bnh (pha di). V vy lc ny p sut ca kh trong bt p'=
M RT coi nh khng ng k V

so vi p sut ca hi bo ha p0 trong bt. Ngha l p sut pha trong bt khi bt ln n mt thong c th coi nh bng p0. Cn p sut bn ngoi tc dng ln bt th cng 2 ch cn li p sut kh quyn, v p sut thy tnh gh = 0 (h = 0) v p sut ph
R

cng c nh khng ng k i vi H (v R l bn knh ca bt lc ny kh ln).

Trang 13 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

Chng hn, gi tr p sut ph tc dng ln bt nc c bn knh R = 1mm l 2 2.75.103 N 5 2 = 150 2 , trong khi p sut kh quyn H = 760mmHg 10 N/m . 3
R 10 m

Vy iu kin cn bng ca bt mt thong cht lng c th c biu th mt cch gn ng nh sau: p0 = H (6) Cng thc (6) cho ta iu kin xy ra s si, l p sut hi bo ha trong cc bt phi bng (ng ra l xp x ln hn) p sut bn ngoi tc dng ln mt thong ca cht lng. iu kin trn c pht biu hnh thc khc: Vi p sut bn ngoi cho trc, mt cht lng s si nhit xc nh sao cho p sut hi bo ha ng vi nhit ny c gi tr bng p sut bn ngoi. y cng l mt iu khc nhau gia s si v s bay hi: s si ch xy ra mt nhit xc nh (ng vi mt p sut bn ngoi cho trc), cn s bay hi xy ra mi nhit v p sut hi bo ha ng vi nhng nhit ny c gi tr nh hn hoc bng p sut bn ngoi tc dng ln mt thong. duy tr s si, ta phi cung cp nhit lng cho cht lng, mc d vy trong sut thi gian si nhit ca h (gm pha lng v hi bo ha) l khng i. iu ny c th c gii thch trn c s ca thuyt ng hc phn t, tng t nh i vi s nng chy, v vy bn c c th t gii thch mt cch d dng. Sau y s trnh by mt s th nghim chng minh rng iu kin xy ra s si c biu th bi cng thc (6) l hon ton ng n. a) Si p sut thp t mt bnh h ng nc 30oC vo trong mt chung thy tinh c ni vi mt my ht kh v cho my chy. Khi p sut gim n 31mmHg (tc l p sut hi bo ha ca nc 30oC) th nc si. Khi nc si, nhit ca n gim i v nhit ha hi do ni nng ca n cung cp (nc khng nhn nhit t ngoi). Tip tc ht kh, ta c th lm cho nc si 0oC (p sut hi bo ha p0 = 4,6mmHg), khi ng thi mt phn ca nc ng li. trn ni cao, p sut kh quyn nh hn 760mmHg, do nc si nhit thp hn 100oC nn khng th nu chn thc n c. b) Th nghim ca Franklin un nc trong mt bnh kn, khong khng gian trn nc gm c kh v hi bo ha, nc trong bnh khng si v n p sut H bng tng p sut ring phn ca khng kh v ca hi bo ha p0: H = + p0 > p0 Nu di nc lnh vo phn trn ca bnh hi ngng t li, lc ny p sut tc dng trn mt nc H bng p sut ring phn ca khng kh v ca hi p, H = + p,
Trang 14 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

c th b hn p sut hi bo ha p0 cho nn nc si (coi rng nc vn cha lnh i ng k, p0 vn ln): H = = p < p0. c) S chm si trn, chng ta thy nc mun si phi c cc bt kh. Nu bng cch no lm cho khng c cc bt ny (v d bi vadlin vo thnh bnh v trong nc khng c cc vt rn khc), ta c un n nhit cao hn nhit si bnh thng m nc vn cha si: l hin tng chm si. Nu b vo nc cc cht xp hoc vt rn (c khi bm vo) th nc lp tc si ngay v nhit ca n gim n nhit si bnh thng.

6. S LC V BIN I PHA LOI 2

Nh ni, cht rn kt tinh c th c nhiu bin th tinh th. Nhng bin th tinh th m ta thng bit nh bin th tinh th ca cacbon (than ch v kim cng), ca lu hunh (tinh th thuc h thoi v thuc h 1 xin). S bin i pha t bin th tinh th ny sang bin th tinh th khc ca cng mt cht rn c th xy ra mt cch t ngt, ngha l c s thay i r rt v cu trc ca tinh th. S bin i pha ny cng ging nh s bin i trng thi (rn, lng, hi) ca cht c s thay i nhy vt ca ni nng, i hi c s nhn hoc truyn nhit, km theo s bin i pha. Ta gi l s bin i pha loi 1 nh xt nhng phn trn. Tuy nhin cn tn ti s bin i pha ca cht rn theo mt cch khc, khng c s thay i t ngt v cu trc tinh th m lin quan vi s thay i lin tc mt vi tnh cht i xng ca tinh th. S bin i pha ny c gi l bin i pha loi 2. Nhng th d thc t ca s bin i pha loi 2 xt v phng din cu trc tinh th kh phc tp, v vy minh ha cho s bin i pha ny, ta xt mt th d n gin. l mng tinh th ca titanat bari (BaTiO3). nhit phng, mng tinh th ca cht ny thuc h 4 phng vi cc gi tr ca cc cnh a v c khc nhau 1% ( a < c). Khi lm cho nhit tng ln th cnh a di ra v cnh c ngn li. Ti 120oC th a c nn cu trc mng tinh th chuyn sang h lp phng, nhng v ti im chuyn pha gi tr ca a v c khng khc nhau nhiu lm, do s thay i cu trc tinh th xy ra mt cch khng t ngt. V vy ta ni khi nhit tng, trng thi ca cht titanat bari thay i mt cch lin tc t bin th tinh th h 4 phng sang bin th tinh th h lp phng. i vi bin i pha loi 2, ti im bin i pha khng c s cn bng nhit gia cc pha nh trng hp bin i pha loi 1 m c s trng nhau ca 2 pha, tc ca 2 bin th tinh th. Mt khc, v s bin i bin th tinh th xy ra khng t ngt nn ni nng ca h cng khng thay i gi tr mt cch nhy vt, do s bin i pha loi 2 khng km theo s nhn hoc truyn nhit. Tuy nhin, i vi bin i pha loi 2, ti im chuyn pha, tnh cht ph thuc vo nhit ca ni nng, hay ni cch khc l o hm ca ni nng i vi nhit ,
Trang 15 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

li thay i nhy vt. iu ny c gii thch nh sau. Chng hn, trong th nghim nu trn, s gin n nhit ca hai bin th tinh th xy ra khc nhau. i vi bin th tinh th h 4 phng, s gin n nhit theo cc cnh y khc vi theo chiu cao, cn i vi bin th tinh th h lp phng th s gin n nhit li ging nhau theo tt c cc cnh. Vy r rng l nhit lng cn un nng trong nhng iu kin ging nhau i vi hai bin th tinh th l khc nhau. Do nhit dung ring
dU 0 dQ C = Cv = = ca cht titanat bari c gi tr thay i nhy vt ti im dT V dT V

chuyn pha. Ta bit mng tinh th h lp phng c bc i xng cao hn so vi mng tinh th h 4 phng, v vy i vi titanat bari, s bin i pha xy ra gia 2 bin th tinh th m trong mt bin th tinh th c bc i xng cao hn bin th tinh th kia. y cng l c im chung cho tt c cc bin i pha loi 2. Tm li, bin i pha loi 2 c nhng c im ch yu sau: 1. Khng c s thay i t ngt ca cu trc tinh th. 2. Khng km theo s nhn hoc truyn nhit. 3. C s nhy vt v gi tr ca o hm ni nng theo nhit , tc nhit dung ring. Mt trng hp rt hp dn ca bin i pha loi 2 c quan st i vi hli lng nhit thp vo khong 2,2K. Trong s bin i pha ny, hli vn gi nguyn trng thi lng nhng t hli I chuyn sang hli II l mt cht siu chy, ngha l c h s nht (h s ni ma st) ht sc nh. Hli II c th chy qua mt khe rt nh ca mt bnh thy tinh m ngay khi p sut thp (c chn khng trong bnh) cng khng th lt qua. H s nht ca hli II nh hn h s nht ca cht kh kh nhiu ln. Trn hnh 8 biu din s thay i ca nhit dung ring ca hli gn im chuyn pha t hli I sang hli II. Ti im chuyn pha ta cng thy c s thay i nhy vt ca nhit dung ring ca hli. cng l mt tnh cht c trng chung cho tt c bin i pha loi 2. th pha ca hli cng khc hn vi th pha m ta bit. nhit 0K ni chung tt c vt cht u trng thi rn, tr trng hp ngoi l duy nht: hli c th tn ti trng thi lng vi tt c mi nhit cho ti 0K. th pha ca hli (ng v He4) c biu th trn hnh 9. Ta thy ng nng chy (ng 1) v ng ha hi (ng 2) khng c im no gp nhau, ngha l khng c im ba. ng nng chy ct trc tung ti p = 25atm. iu ny c ngha l lm ng c hli th cn thit khng nhng phi h nhit ca n m cn phi

Trang 16 (17)

VLPT & NHIT HC

S BIN I PHA CA VT CHT

ng thi tng p sut nn hli cao hn 25atm. ng chm trng nhn chia th pha thnh 2 min tng ng vi 2 pha ca hli I v hli II. Nhng tnh cht c bit ni trn ca hli khng th gii thch c bng quan im vt l c in, m chng rt lin quan ti tnh cht lng t ca chuyn ng ca vt cht. So vi nhng cht khc th nhit thp (gn 0K) ch c hli l tnh cht lng t c th hin vi mc kh ln, do m hli c nhng tnh cht c bit ni trn. V vy ngi ta thng gi hli l cht lng lng t. 18/08/2006

Trang 17 (17)