Mirko Blagojevi

Institut za filozofiju i drutvenu teoriju Beograd blagomil91@sbb.rs

UDK: 316.74.2: 271.2 Originalni nauni rad DOI:10.2298/FID0901009B

O SOCIOLOKIM KRITERIJUMIMA RELIGIOZNOSTI Koliko ima (pravoslavnih) vernika danas?*

Apstrakt: Autor u ovom tekstu pokuava da odgovori na pitanje o broju religioznih ljudi danas u dvema postkomunistikim i pravoslavnim zemljama, a potom i o broju pravoslavnih vernika u njima. U tom smislu se analiziraju brojni podaci iz empirijske evidencije uz upotrebu velikog broja indikatora o kojima se raspravlja u tekstu. Autor ih analizira prvo kao indikatore predstavne dimenzije religioznosti, zatim kao indikatore verovanja u dogmatsko jezgro hianstva, indikatore aktuelne crkveno-obredne prakse i kao indikatore tradicionalnog odnosa prema religiji i crkvi. Ovim analizama autor nastoji da pronae onoj kriterijum ili skup kriterijuma koji e najbolje da izrazi religioznost stanovnitva na nekom prostoru. U toj analizi se identifikuju tri pristupa u ruskoj socioloko-religiolokoj literaturi. Prvi je imenovan kao klasini, pozitivistiki pristup, drugi kao postklasini ili fenomenoloki a trei kao sintetiki. Zatim autor raspravlja o pojmu vezanosti ljudi za religiju i crkvu i indikatorima te vezanosti kao i o indeksima koji su socioloki pogodniji za ispitivanje religijsko-crkvenog kompleksa. Na kraju ator daje nekoliko metodolokih uputstava za socioloko iskustveno istra ivanje religioznosti. Kljune rei: religioznost, vezanost za religiju i crkvu, indikatori religioznosti, teorijsko metodoloki pristupi iskustvenom istra ivanju religioznosti, Srbija, Rusija.
FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

Postavljenom pitanju u podnaslovu teme ovog rada odmah na poetku treba dodati jedno preciziranje: radi se o problemu identifikovanja pravoslavnih vernika danas u Srbiji i u najmnogoljudnijoj pravoslavnoj zemlji savremenoj Rusiji. Mada na prvi pogled izleda udno, na postavljeno pitanje je lako ali i vrlo teko odgovoriti. Kad se ka e da je na postavljeno pitanje lako odgovorilanak je nastao u okviru projekta Regionalni i evropski aspekti integrativnih procesa i Srbiji: civilizacijske pretpostavke, stvarnost i izgledi za budunost Instituta za filozofiju i drutvenu teoriju koji finansira Ministarstvo nauke i zatite ivotne sredine Republike Srbije (149031).

ti onda se misli da u sociolokoj nauci postoji dovoljno tzv. iskustvenih naunih obavetenja, odnosno empirijskih podataka o ovoj temi. Zna se naime, da je sovjetska religiologija jako kuburila sa reprezentativnim empirijskim istra ivanjima religioznosti stanovnitva, pa kad se toj situaciji doda belodani ideoloki okvir pod kojim su retka regionalna ili lokalna istra ivanja sprovoena i u kojima su dobijeni podaci tumaeni, onda situacija oko sociolokog i javno-mnjenjskog istra ivanja religioznosti posle devedesetih godina prolog veka predstavlja vie nego povoljnu okolnost da se konano otkrije koliko stvarno ima vernika uopte, a onda naravno i pravoslavnih vernika. Pomenuta socioloka empirijska evidencija je u Rusiji kontinuirano stvarana od kraja osamdesetih godina prolog veka i izuzetno je obimna, predmetno razuena i reprezentativna za religijsko-konfesionalni prostor Rusije. Socioloka evidencija u Srbiji je mnogo skromnija, manje razuena i jedva reprezentativna za pravoslavni prostor Srbije ali i kao takva dovoljna da se, na prvom mestu odgovori na pitanje koliko ima pravoslavnih vernika u Srbiji danas a onda na drugom mestu da se odgovori na hipotezu o postojanoj tendenciji revitalizacije pravoslavlja kako na nivou indikatora religijske svesti tako i na nivou indikatora religijsko-kultnog ponaanja i udru ivanja. Meutim, i da ono ta se smatra da je lako esto nije tako, a i da glava mo e da zaboli i od obilja iskustvenog materijala, pokazuju mnoge, vie ili manje ozbiljne, izvannaune i naune diskusije, neslaganja, sporenja pa ak i meusobno neprijateljska raspolo enja zagovornika razliitih koncepcija u objanjavanju dobijenih rezultata. U tom smislu se mo e govoriti o naunoj empirijskoj evidenciji koja je stvorena ponajvie upotrebom anketnog istra ivanja sa oko dvadesetak razliitih indikatora religioznosti stanovnitva ili njihove vezanosti za religiju i crkvu. Dalje, mo e se govoriti i o izvesnom metodolokom redukcionizmu poto anketno istra ivanje esto postaje jedini izvor informacija o istra ivanom problemu. Ali zato je vrlo teko odgovoriti na pitanje tanog broja pravoslavnih vernika? Naime, im vas ne interesuje crno-bela slika odgovora na postavljeno pitanje, niti dnevno-politiki odgovor, ve jedna iznijansirana, demitologizovna, depolitizovana i deideologizovana slika religioznosti ili crkvenosti u jednom drutvu kakvo je postkomunistiko srpsko ili rusko drutvo postperestrojke, onda se

10

MIRKO BLAGOJEVI

problemi udvostuuju, uslo njavaju a pitanja i odgovori esto lie na nauna cepidlaenja za koja mnogi nemaju strpljenje. Metodoloki dobro osmiljeno istra ivanje ne mo emo zapoeti bez preciznih operacionalnih definicija i bez upotrebe odgovornog naunog jezika. Mnogi nesporazumi ak i u nauci nastaju zbog neodgovorne i nejednoznane upotrebe pojmova u istra ivanju. Zato pre svakog odgovora na pitanje o broju vernika jedne konfesije treba definisati ta je religija, ta je religioznost i koje nu ne i dovoljne uslove treba pojedinac da ispuni da bi ga nazvali pripadnikom jedne religije, crkve, odnosno konfesije. Na ovom mestu se ire ne mo emo baviti ovim problemom (uporedi: Blagojevi, 2005: 3668). Meutim kratko treba istai da tekoe u definisanju religijskog fenomena dolaze: a) od objekta ili predmeta religiologije; b) od subjekta religiologije, tj. od samih vernika; c) i od naune metode, odnosno ugla gledanja na predmet istra ivanja (Juki, 1997: 2226). Vrlo je teko onda, precizira Juki, pronai zajedniki naziv za vrlo raznorodan sadr aj, za mnogovrsnost i razliitost manifestnih formi religije i svetog. Dalje, religiolog ili sociolog u prouavanju religije mora uzeti u obzir i konkretne pojedince sa njihovim specifinim religijskim iskustvom i njihovim samorazumevanjem tog iskustva. Po definiciji nauka te i objektivnosti i nepristrasnosti saznanja to nije tako lako postii kad se ima u vidu vernikovo religijsko iskustvo koje obuhvata itavog oveka, njegovo miljenje, oseanje i njegovo ponaanje. Upravo se na crti tog iskustva u svojim razliitim metodolokim reenjima i teorijskim opservacijama istiu nauka o religiji i fenomenologija religije jer prva saznajni cilj naunog istra ivanja religije vidi u njenom objanjenju (Erklren), a druga u razumevanju (Verstehen) religije i svetog. Tekoe u definisanju religije dolaze i od disciplinarnog pristupa i upotrebljene metode koja odreuje u krajnjoj liniji i vrstu definicije religije. U tom smislu za teologiju, filozofiju, istoriju, etnologiju i sociologiju religija ima razliito znaenje. Jedno je teoloka istina religije, a drugo socioloka. Teoloka metoda polazi od objave i ona je deduktivna, socioloka metoda polazi od iskustva i ona je induktivna. Pri svemu navedenom i lini stav istra ivaa prema predmetu istra ivanja, tj. odnosu prema religiji, ne sme se zanemariti u teorijskim, ali isto tako i u iskustvenim istra ivanjima religije. I upravo u ruskoj socioloko-religiolokoj zajednici tokom ovih godina svedoci smo koliko

11

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

lini stavovi i vrednosti koje istra ivai imaju o predmetu istra ivanja utiu na konane ocene u dijagnozi religijske situacije. Da nije tako, ne bi se gotovo u dlaku isti rezultati istra ivanja tumaili na dijametralno suprotne naine. Jedna grupa istra ivaa koristei navedenu iskustvenu evidenciju zakljuuje da poslednjih desetak godina u Rusiji nije na delu nikakva renesansa pravoslavlja, ve formalna religioznost koju karakterie idejna amorfnost, eklektina svest koja ili nije strogo konfesionalno odreena kao poetkom devedesetih, ili je kao danas iako konfesionalno profilisana ipak nedogmatska, otvorena, nestrukturisana, kao neka vrsta duhovne entropije. U prilog tome autori ove grupe istra ivaa dodaju jo i injenicu da je konvencionalno religijsko ponaanje kao regularno poseivanje crkve u Rusiji na jednom od najni ih nivoa u Evropi (Furman). Druga grupa istra ivaa koristi istu ili slinu naunu evidenciju ali iz te evidencije izvlai potpuno drugaije zakljuke. U Rusiji je od devedesetih godina prolog veka na delu revitalizacija pravoslavlja i afirmacija njegove ukupne drutvene uloge i to je proces koji se generalno ne mo e dovesti u pitanje. Ne samo da je ta revitalizacija evidentna u samoidentifikaciji ruskog stanovnitva sa pravoslavljem i RPC ve je evidentna i kad su u pitanju dogmatska verovanja kao i crkveno-obredna praksa i religijsko udru ivanje, samo u razliitom stepenu i intenzitetu. Ruski narod je poao na put pravoslavnog ucrkovljenja a to to je taj put krivudav, dug i esto neizvestan sasvim je drugo pitanje. Postoji i trea grupa istra ivaa koja sintetiki prilazi ovom kompleksnom problemu uva avajui naune argumente obe grupe a odbacujui one koji ne mogu da izdr e naunu kritiku. Kao i svaka pomirljiva grupa, nije u centru socioloke javnosti u Rusiji. Mo e se primetiti da se u ovom radu problem oko broja vernika koncentrie na rusku naunu javnost a nimalo na srpsku. To ne znai da on u Srbiji ne postoji ve znai da se o njemu prvenstveno raspravlja i spori izvan socioloke naune javnosti koja, malena kakva jeste, jedva uspeva da sprovede neko reprezentativno socioloko istra ivanje i u toj delatnosti sociolozi religije vie deluju linom inicijativom i entuzijazmom nego sistematinom dr avnom i profesionalnom potporom.

12

MIRKO BLAGOJEVI

Razliiti indikatari religioznosti

Kao to smo ve napomenuli sociolozima religije su u istra ivanju religioznosti na raspolaganju brojni indikatori ili kriterijumi konvencionalne religioznosti. Situacija oko odreenje tzv. institucionalizovane, klasine religije i konvencionalne religioznosti donekle je olakana mogunou da se u ovom sluaju mo e primeniti u a definicija religije i religioznosti, kao i da je to nauno polje koje je temeljno teorijski (sa uzorima jo u formativnom razdoblju sociologije) i iskustveno ispitano, naroito posle II svetskog rata. Klasina religija je utemeljena u institucionalizovanoj religijskoj organizaciji (crkvi), to je dogmatski tip religije sa razvijenim teolokim uenjem i slo enim spletom religijskih rituala u kojima se uestvuje i koji se uzimaju najee kao osnova i uslov spasenja vernika. Zbog toga klasina religioznost podrazumeva bar dva va na aspekta: prihvatanje uenja religije i praktikovanje pobo nosti u odreenim religijskim organizacijama te razvijanje oseaja pripadnosti veri i crkvenoj organizaciji. Tako je klasina religioznost sinteza religiozne svesti i religioznog ponaanja i udru ivanja. Nije dovoljno samo se deklarisati religioznim i pri tom vie-manje usvojiti elemente doktrinarnog uenja ve je potrebno iveti u skladu s religijskim naukovanjem, na propisan nain obavljati obrede i redovno prelaziti prag hrama. Odbacuje se subjektivna religioznost bez crkvenosti, budui da veina verskih struktura zahteva pravovernost iskazanu i kroz svakodnevno praktino potvrivanje vernikog statusa (orevi, Todorovi, 2001: 157). Religioznost svakako treba razlikovati od religije kao ireg pojma. Ona pored spoljanje manifestacije uea u obredima religijske prirode predstavlja i individualni stav, subjektivni do ivljaj, unutranji motiv koji je te e operacionalizovati u sociolokim istra ivanjima religije i religioznosti pa je komplementarnost istra ivakih tehnika (na primer psiholokih) neto to se samo po sebi namee i to doprinosi potovanju osnovnog metodolokog naela u empirijskim istra ivanjima da se u stvaranju socioloke iskustvene naune evidencije koristi vie istra ivakih tehnika, pa i iz drugih naunih disciplina. Psiholoki posmatrano religioznost se mo e definisati kao subjektivni sistem stavova i kao sistem unutranjih trajnih dispozicija koji ukljuuje verovanja, znanja, oseanja i ponaanja (Kuburi, 1999: 77). Izuzetna slo enost i slojevitost religioznosti izvire otuda to ona

13

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

ide u red onih pojava u ovekovom individualnom ivotu koje zahvataju najdublje i najintimnije slojeve uma i due, prvenstveno kada je na delu doboka pobo nost. Istina, formalna vezanost za religiju i crkvu je esta pojava i ona se u principu lake socioloki mo e detektovati, pogotovu kada predstavlja obiajnu normu sredine ili legitimaciju drutvenog polo aja pojedinca ili grupe, ili vezivno tkivo drutvene zajednice, to su sve socioloki aspekti religijskog fenomena. Uglavnom, veina sociologa i psihologa usmerenih prema empirijskom istra ivanju religije sla e se da su najva nije, mada ne i jedine, komponente religioznosti kognitivna, emocionalna i akciono-motivacijska, te u svojim istra ivanjima operacionalizuju ili sve pomenute komponente ili samo one za koje se pretpostavlja da su u trenutku istra ivanja teorijski i drutveno va ne i zanimljive. U sociolokim empirijskim istra ivanjima klasina religioznost se obino razbija na dva konstitutivna elementa: na religioznu svest, u irokom rasponu verovanja, oseanja i religijskog do ivljaja bilo da se radi o pripadnosti konfesiji, verovanju u boga i druge dogmatske postavke religije, i na religijsko ponaanje i udru ivanje kao to je na primer odlazak u crkvu, na liturgiju, zatim post, molitva, materijalna potpora crkvi itd. I za crkvene organizacije i za socioloku analizu oba strukturalna dela klasine religioznosti su va na: religijskim organizacijama jer konstituiu tzv. crkvenog vernika, predanog svojoj veri i crkvi, a isto tako i sociolokoj ekspertizi radi svestrane analize religijske situacije na odreenom religijskom, odnosno konfesionalnom prostoru. U inostranoj, ali i u domaoj sociologiji religije esto se operacionalizuju u iskustvenim ista ivanjima jo neki pojmovi crkvenosti, religijskog pripadanja te pojam vezanosti ljudi za religiju i crkvu sa mnotvom indikatora koji se opet mogu podeliti na indikatore religiozne svesti i religioznog ponaanja, mada su i neke druge podele u opticaju: na primer na indikatore tradicionalnog, aktuelnog i dogmatskog odnosa prema religiji i crkvi. Mnotvo indikatora u empirijskim istra ivanjima vezanosti za religiju i crkvu i istra ivanjima religioznosti stanovnitva daje uravnote eniju i precizniju sliku religijske situacije na odreenom podruju. Upotrebom mnotva pomenutih indikatora stvara se takva iskustvena baza podataka na osnovu koje su zakljuci o religioznosti stanovnitva mnogo pouzdaniji od zakljuaka istra ivanja u kojima se koristi jedan ili dva indikatora (najee samoocena religioznosti i verovanje u Boga), posebno operacionalizovanih u javnomnjenjskim istra ivanjima omnibusnog karaktera,

14

MIRKO BLAGOJEVI

ija je prednost, sa druge strane, u longitudinalnom praenju posmatranih pojava i upotrebi istovrsnih tehnika istra ivanja i uzoraka. Kako je osnovni zadatak sociologa da uporeuje iskustvene podatke brojnih istra ivanja, treba skrenuti pa nju na metodoloki problem kod izvoenja sintetikih zakljuaka o religijskoj situaciji na odreenom konfesionalnom prostoru. Prvi problem je na nivou operacionalizacije osnovnih pojmova istra ivanja, a drugi u najtenjoj vezi sa prvim, na nivou tumaenja dobijenih rezultata i njihovog meusobnog sravnjivanja. Tu su i drugi problemi: ve pomenuta upotreba razliitih i vie ili manje brojnih indikatora, uzoraka i ciljnih grupa u istra ivanjima, kao i vreme istra ivanja sa svim specifinostima drutveno-istorijskih okolnosti i kulturnih obrazaca u kojima religije, konfesije, drutvene grupe i pojedinci egzistiraju. Ovih metodolokih naela neki sociolozi se iz raznih razloga, najee izvannaune prirode, ne pridr avaju pa ili donose opte zakljuke o broju vernika na osnovu jednog ili dva indikatora ili uzimaju u obzir samo one indikatore koji bolje odslikavaju njihov ve postojei stav o religioznosti stanovnitva pa samim tim i o broju vernika. Sa druge strane nita se posebno ne posti e ni ako se u istra ivanju upotrebi svo mnotvo indikatora koje je na primer Sergej Lebedev, pripadnik mae generacije ruskih sociologa religije, podelio na tri grupe. Prvu grupu ine indikatori koji se odnose na samoidentifikaciju ispitanika a to je najee religijska i konfesionalna samoidentifikacija; drugu grupu ine pokazatelji koji se odnose na odreeni pogled na svet jedne veroispovesti ili grupa veroispovesti kao to je npr. verovanje u Boga, Sveto Trojstvo, raj i vaskrenje mrtvih i u druge dogmatske postavke hrianstva, ili verovanje u reinkarnaciju, magiju, astrologiju u drugim sisteima ideja; i u treu grupu spadaju indikatori koji se odnose na sveukupnu religijsku praksu i nain ivota vernika koji pripadaju odreenoj religijsko-kulturnoj tradiciji ili grupi takvih tradicija: tu je veliki broj pokazatelja u hrianstvu, na primer o fakticitetu i intenzitetu odlaska u crkvu, molitvi, prieivanju, ispovedanju, odr avanju posta, krtenju, hodoau itd. Pitanje koje se sada postavlja jeste: ako nije ispravno kao kriterijum religioznosti koristiti samo jedan ili dva indikatora a ako isto tako ni svo mnotvo indikatora ne daje jednoznaan odgovor na pitanje ko jeste a ko nije religiozan, koje je onda to odreujue obele ja, ili grupa obele ja kao minimalan zbir, dovoljan i nu an uslov da bi konkretnog oveka svrstali u religioznog

15

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

odnosno nereligioznog? Koji skup pokazatelja treba smatrati rubikonom, granicom koju treba postaviti u razvstavanju ispitanika pa da oni koji su iznad nje budu religiozani a oni koji su ispod nereligiozni, pita se Lebedev (, 2005). O kakvom se dijapazonu razliitih odgovora na postavljeno pitanje radi ilustrovaemo konkretnim podacima iz sociolokih istra ivanja u Srbiji i Rusiji.

1. Indikatori predstavne dimenzije religioznosti

Na osnovu ovih indikatora religioznosti mogue je zakljuiti da su ljudi na pravoslavnom religijsko-konfesionalnom podruju vrlo konvecionalno religiozni. Radi se naime o samoidentifikaciji ispitanika u odnosu na religioznost, odnosno ispitanici sebe svrstavaju u vernike (religiozne), nevernike (nereligiozne), indiferentne prema veri (religiji) i ateiste. Takoe, ispitanici sebe svstavaju i u neku konkretnu konfesionalnu, crkvenu organizaciju ili negiraju takvu pripadnost. Evo nekih paradigmatinih podataka do kojih se dolo poslednjih godina za navedene indikatore religioznosti:
Tabela 1. Religioznost u Srbiji 2001. i 2008. godine (u procentima)

@ I FHA = HA ECE E E ?H LE
5= @A =HEI= = HA ECE IJ 2H=L I =L = BAIE = = E@A JEBE =?E =
1 L HE

9 H @ 8= KAI 5KHLAO -KH FA= 8= KAI 5AH>E=   5J=@O 5AH>E=  &
%" " &# #
6DA 9 H @I +DA IJ +

& # &$ %
FHADA IELA 1 LAIJEC=JE HC  E A

World Values Survey

EJE?= = @ 5 ?E ?K JKH= = OIEI

B 2

CA MMM M

H @L= KAIIKHLAO FA= L= KAI

,=J= )

European Values Stady MMM AKH

MIRKO BLAGOJEVI

Tabela 2. Religioznost u Rusiji 2002. i 2005. godine (u zaokru enim procentima)

@ I FHA = HA ECE E E ?H LE
5= @A =HEI= E LAH E 2H=L I =L = BAIE = = E@A JEBE =?E =
6=>A = A IJHKEI= = A HEIJE HE A A " !# F @=J A CEJK@E = 8+1 C EIJH= EL=

  
""  #% 
F @=J= = A @= A = ,K>E C EIJH= EL= =

 #
#!  %' 


Analitikog centra
# C @E K A E $ "!

Jurija Levade
CEJK@E =

H= E A 8+1 BE I

= = F @=J= = 

C HKI

16

 Sergej Filatov je koristio za pravoslavnu konfesionalnu identifikaciju podatke iz ranijih empirijskih istra ivanja koja su bila na nivou od 55 do 59% pravoslavno samoidentifikovanih u uzroku pa je izraunao da ih u Rusiji ima od 70 do 85 miliona ljudi. U istom tekstu ovaj autor iznosi procene i za pripadnike drugih konfesija u Rusiji: tako u ovoj zemlji ima do milion katolika, od 1,5 do 1,8 miliona protestanata, neto manje od 1,5 miliona staroveraca, do devet miliona muslimana, do 50 hiljada judaista, oko 550 hiljada budista i ne vie od 300 hiljada prepadnika tzv. totalitarnih sekti (Filatov, starlightsite...). Rusko-finsko istra ivanje iz 2005. godine identifikovalo je skoro 80% pravoslavno izjanjenih ispitanika pa otuda blizu 30 miliona novih pravoslavnih vernika prema ovom kriterijumu ( , 2006)

17

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

Ako bi se ovaj kriterijum uzeo kao nu an i dovoljan uslov religioznosti onda bismo morali konstatovati da i u Srbiji i u Rusiji ima oko etiri petine pravoslavnih vernika u ukupnom stanovnitvu ovih zemalja to znai da ih onda u Rusiji ima oko 114 miliona a u Srbiji preko 6 miliona i tristotine hiljada ljudi (, , 2005; Popis stanovnitva..., 2002). Takoe, ovi podaci pokazuju da broj konfesionalno deklarisanih pravoslavnih vernika prevazilazi broj religiozno izjanjenih ispitanika to znai da i ispitanici koji sebe ne smatraju religioznim smatraju da pripadaju pravoslavlju. Kako je to mogue? Jedino objanjenje jeste u tome da konfesionalnost u recepciji ispitanika nije nu no povezana sa linom religioznou. Konfesionalna identifikacija znai nije samo izraz eminentno religijskog nego i ireg drutveno-istorijskog konteksta u kome su tradicionalna religija i crkva imale istaknuto mesto i sna an uticaj na drutvo, drutvene grupe i pojedince. Tako se pozitivnim odnosom prema konfesionalnoj identifikaciji ne iskazuje samo odnos prema Bogu i crkvi nego se iskazuje i odnos prema tradiciji, prema naciji, prema kulturnom poreklu, prema veri dedova i oeva. Zbog tog svog svojstva konfesionalna idetifikacija iako se esto koristi u istra ivanjima nije pouzdan indikator religioznosti i neka istra ivanja kod nas su faktorskom analizom pokazala da se se radi o mekom indikatoru religioznosti (Flere, Panti, 1977). Ruski sociolog religije Filatov religijsku i konfesionalnu idetifikaciju imenuje terminom kulturna religioznost (, , 2005). Za razliku od ovih indikatara koji pokazuju religiozno-konfesionalnu samoidentifikaciju ispitanika odnosno stanovnitva, ponekad tzv. religiozni aktivisti, delovi crkvene hijerarhije, novinari i politiki delatnici istiu etniki princip kao merodavan u izraunavanju broja vernika. Ako se pravoslavlje jo nazove i etnikom reli-

gijom Srba, po onda naravno i Rusa, Belorusa, Ukrajinaca, avua, Osetina i drugih, dolazi se do fantastinog podatka da su svi pripadnici navedenih etnosa zapravo pravoslavni vernici. Tako se na osnovu Sveruskog popisa stanovnitva iz 2002. godine mo e rei da u Rusiji ima oko 120 miliona pravoslavnih vernika od kojih oko 116 miliona ine etniki Rusi. Svakako da sociolozi ne mogu ovaj kriterijum uzeti u obzir. On sve pripadnike jednog naroda proglaava vernicima iako je jasno da meu njima ima ne samo indiferentnih i agnostika nego i odreeni broj ateista od kojih se neki izjanjavaju kao protivnici vere. Ovaj kriterijum je ideoloki i istie se naroito onda kada je jedna grupa ljudi sa svojom kulturom ugro ena od strane druge grupe ljudi. Kod nas se koristio u nedavnoj prolosti u homogenizacijama stanovnitva za rat na prostorima bive Titove Jugoslavije a u Rusiji se koristi kao samoodbrana od percipirane ili stvarne opasnosti po integritet ruske duhovne batine koja je nerazdovojno povezana upravo sa pravoslavljem i RPC.

2. Indikatori verovanja u dogmatsko jezgro hrianstva

Na osnovu ovih indikatora mogu se izvui ambivalenti zakljuci o religioznosti ispitanika, pa meu njima i pravoslavnih vernika. Ako se uzme u obzir indikator verovanja u Boga onda je izmerena religioznost visoka, ali je ta religioznost kad se meri preko nekih drugih sutinskih verovanja u hrianstvu primetno ni a nego to je samoidentifikovana religioznost i konfesionalnost. Religioznost ispitanika kao verovanje u postavke dogmatskog jezgra hrianstva, jednim delom je iznad a drugim ispodpolovina u uzorcima ispitanika.
MIRKO BLAGOJEVI

Tabela 3. Verovanja u dogmatsko jezgro hrianstva u Srbiji i Rusiji (u procentima)

8AH L= A A =
8AH L= A K * C= 8AH L= A K =CH > E EL J 8AH L= A K H=
1 L HE = 5H>E K ` 4KIE K ` 

5H>E =  &
%' # ## %&
MMM AKH $ "!

4KIE =  #
$$  !  ! 
FA= L= KAI  =

European Values Stady

18

Verovanje u Boga u Rusiji je na pribli no istom nivou izmerene religijske samoidentifikacije. Do sredine ove decenije, u odnosu na poetak devedesetih, verovanje u Boga, kao jedna vrsta religijske legitimacije, postalo je potpuno neproblematino ima li se u vidu stanje pre petnaestak, dvadeset godina. Danas sigurna dvotreinska veina ispitanika izjavljuje da veruju u osnovnu dogmu pravoslavlja. Rusko-finsko istra ivanje, koje je u kontinuitetu od 1991. do 2005. godine istra ivalo religioznost u Rusiji primenjujui u istraivanjima u osnovi isti merni instumentarij na uzorcima reprezentativnim za celu Rusiju, otkriva tendenciju stalnog poveanja verovanja u Boga. Meutim, neka druga sr na verovanja u hrianstvu daleko su problematinija i po tim kriterijumima je tek jedva jedna treina ispitanika religiozna. Istina, verovanja u zagrobni ivot, vaskrsenje mrtvih ili raj i pakao su pre dvadeset ili trideset godina bila prilino erodirana pa je njihova revitalizacija danas vie nego jasna ali je i sama deklarativna religioznost graana (ispitanika) tada bila na nivou od 10 do 20%. Idejna ekletika u savremenoj Rusiji izra ava se u irokom spektru pojave novih verovanja, okultno-maginih pomeanih sa ortodoksnim, pravoslavnim verovanjima. Dubin, ruski sociolog, tu savremenu situaciju u ruskom drutvu ak naziva specifinim vrednosnim politeizmom (, 2004:40). Na mernom istrumentu religoznosti to je ona pozicija na kojoj se ispitanici identifikuju kao kolebljivi izmeu vere i nevere, zatim je to pozicija kojom se ne izra ava ortodoksno verovanje u Boga kao linost ve kao vera u neku ivotnu silu, snagu, ili kako bi unji rekao, kao vera u apsolutnu i mistinu mo (unji, 1998). Takva verovanja kao veinska verovanja u istra ivanjima religioznosti pokazuju onda pojavu disolucije religijskih, ortodoksnih verovanja, i to u samoj vernikoj populaciji. Kad u osnovnu dogmu hrianstva na propisan nain veruje manjina ispitanika, pa u nekim istra ivanjima i manjina vernika, onda se jo vei problem javlja sa drugim verovanjima iz dogmatskog korpusa verovanja u pravoslavlju. Istra ivanja iz 19901992. godine i ona iz finsko-ruske saradnje nedvosmisleno su pokazala da bazina pravoslavna verovanja ni izdaleka nisu veinska u ispitivanoj populaciji, a esto su problematina i u samoj vernikoj populaciji. Tako istra ivanja u Rusiji pokazuju ne samo da su u stanovnitvu slabije zastupljena verovanja u neke dogmatske postavke pravoslavlja od konfesionalne identifikacije na primer,

19

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

odnosno od iskazane vere u Boga, ve i da su prilino zastupljena verovanja koja uopte nisu u domenu hrianske dogmatike, iako se nocioci tih verovanja ubrajaju u pravoslavne, odnosno hrianske vernike. Razmera takve disolucije je jasnija ako znamo da verujui ispitanici u Boga svoju veru podjednako samorazumevaju na dogmatski i nedogmatski nain dakle kao da je Bog linost odnosno, ivotna snaga, mo.

3. Indikatori aktuelne crkveno-obredne prakse

Do sada anlazirani indikatori religioznosti izra avaju svojevrstan pogled na svet ljudi ali, smatraju sociolozi (Filatov npr.), ne i religioznost u pravom znaenju te rei. Iskazana religiozna i konfesionalna identifikacija, odreena verovanja u neke postavke dogmatskog jezgra religije ne znae automatski i konsekvetnu religiozno-obrednu praksu niti svakodnevno ponaanje u skladu sa deklarisanom religioznom pozicijom. Crkvenost stanovnitva, a posebno pravoslavnih vernika, pored ostalog se iskazuje poseivanjem crkve, prieivanjem, ispovedanjem i molitvom. Jasno je da se redovnost ispunjavanja verskih du nosti sa stanovita institucionalizovane religije podrazumeva ali da je stvarna verska aktivnost stanovnitva, pa i samih deklarisanih vernika, problematina. Dodue, po tome ruski sluaj nije specifian ve se poklapa sa obele jima religijske prakse na domaem pravoslavnom, ali i na mnogim religijskim i konfesionalnim prostorima Evrope (Blagojevi, 2008). Kako nas Dubin obavetava (, 2004: 3841), redovno poseivanje crkvenih slu bi u intezitetu od bar jednom meseno u Rusiji je 2003. godine samo 6% ispitanika potovalo a uopte nije poseivalo crkvu 46% ispitanika. Potpuno je slina situacija i sa redovnou molitve: redovno, svakodnevno se moli 2002. godine 6% a nikada se ne moli ak 77% ispitanika. Te iste godine prema istra ivanjima redovno se prieuje 12% a nikada 61% ispitanika. I skorija istra ivanja pokazuju u osnovi slinu, mada za nijansu poboljanu situaciju u ispunjavanju obreda aktuelne religijske prakse. Tko je ruskofinsko istra ivanje iz 2005. godine pokazalo da bar jednom meseno pree prag crkve 11% ispitanih (1991. godine bilo ih je samo 6%), i 20% deklarisanih vernika, nikada ne poseuje crkvu 38% ispitanika a va an je podatak da to uradi neko-

20

MIRKO BLAGOJEVI

liko puta godinje, obino na velike crkvene praznike, 21% ispitanika. Mo e se navesti jo mnotvo slinih podataka koji e samo voditi jednom nepodeljenom zakljuku neproblematinom proreligioznom i propravoslavnom izjanjavanju stanovnitva Rusije, neto problematinijem prihvatanju dogmatskih postavki hrianstva i prilino problematinom redovnom ispunjavanju verskih du nosti i inova pobo nosti. Ako se navedeni kriterijumi religioznosti uzmu kao krucijalni za definisanje pravoslavnog vernika onda u Rusiji ima od 3 do najvie 15 miliona ljudi. Mnogim sociolozima upravo je to najjai argument o sutinskim organienjima religiozne renesanse u Rusiji od devedesetih godina prolog veka do danas. Slina je situacija sa redovnou ispunjavanja crkvenih du nosti i inova pobo nosti i u Srbiji. Najnoviji podaci iz 2008. godine pokazuju da ima samo 1,3% ispitanika koji vie od jednom nedeljno iz bilo kog razloga posete crkvu i jo 4,3% to isto ini jednom nedeljno a moli se izvan crkve svaki dan 12,3% ispitanika (baza podataka European Values Study, Serbia, 2008).

4. Indikatori tzv. tradicionalnog odnosa prema religiji i crkvi

Meutim, postoji odreeni skup indikatora obredne religioznosti koji kad se primene u istra ivanjima daju rezultate koji mnogo ne odstupaju od religijsko-konfesionalne samoidentifikacije ili verovanja u Boga. To su indikatori koji pokazuju tradicionalnu vezanost ljudi za religiju i crkvu a tiu se takvih crkvenih obreda kao to su krenje u crkvi, venanje u crkvi, crkveni ispraaj pokojnika i slavljenje verskih praznika. Crkveno-tradicionalne obredne radnje pored toga to se njima iskazuje i evidentno religijski karakter, poprimile su tokom istorije i neke specifine socijalne konotacije tako da je u njima te e luiti
Neki istra itelji religijskog fenomena u Rusiji smatraju da se pravoslavlje u drutvenoj svesti javlja pre svega u svom ideolokom aspektu pri emu je ta svest slabo povezana sa linom religioznom verom to se tumai kao posledica sekularizujuih procesa u savrem nom ruskom drutvu. Iako postoji nedevosmislena deklarativna podrka propravoslavnom konsezusu, veina ruskih graana je prema sociolokim istra ivanjima zapravo pragmatino orijentisana prema materijalistikim vrednostima, karijeri i linom uspehu ( & 6773).

21

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

izvorno religijsko, i u motivacijskom smislu, od socijalnog. Te e je u tim uslovima utvrditi evidentnu religijsku motivaciju u odr avanju religijskih obreda od recimo samo pridr avanja obiaja, iskazanog konformizma, religijske mimikrije, profanacije i tome slinog. Tako je obred krtenja jedan od osnovnih sakramenata u hrianstvu, jedna od sedam svetih tajni u pravoslavlju u kojima se, kao u kultnim radnjama, na vidljiv nain vernicima javlja bo anska blagodat, to znai da je sutina tih obreda doboko religijski impregnirana i simbolika: trostrukim pogru avanjem u svetu vodu i trostrukim vaenjem iz vode onoga ko se krtava na simbolian nain se umire Isusovom smru a njegovim vaskrsenjem se vaskrsava. Ovim inom se stupa u zajednicu sa Svetim Trojstvom (Otac, Sin i Sveti Duh) pa krtenje simbolizuje pristup u okrilje pravoslavne crkve. Da postoje sreeni statistiki podaci SPC na nivou Srbije o ovom obredu onda bar u formalnom smilu ne bi bilo nikakvih nepoznanica o tome koliko ima pravoslavnih vernika. Naime, dogmatski posmatrano tek krtenjem neko postaje hrianin a samim inom krtenja mu se oprata nasledni, praroditeljski greh i drugi gresi ako se krsti u zrelijem dobu. Sa druge strane, pored nesumnjivo sutinskog religijskog karaktera, obred krtenja kao pokazatelj tradicionalnog odnosa prema religiji i crkvi je profanizovan obred, obred koji je preao gotovo u obiaj, u normalno i po eljno drutveno ponaanje ak i u vreme ateistikog hegomonizma u socijalizmu. Da je krtenja i obiajna norma sredine i obred tradicionalne prirode pokazuju i socioloka istra ivanja. Prvo, veliki broj ispitanika jeste krten i izra ava spremnost da krsti svoju decu, drugo, veliki broj nereligioznih ispitanika koji ne uestvuje ili sasvim sporadino uestvuje u drugim pravoslavnim kultnim radnjama, jeste krten i izra ava spremnost da krsti svoju decu. Otuda u svakom konkretnom sluaju nije na prvi pogled vidno da li se radi o autonomnoj odluci pojedinca ili roditelja ili je odluka da se ispotuje ova religijska i obiajna norma nastala prete no pod pritiskom porodice, lokalne zajednice, tradicije. to je tradicija jaa, to je tradicionalizam kao nain ponaanja prisutniji i ukupna proirenost ovog obreda bie manje problematina nego proirenost nekih drugih kultnih radnji u pravoslavlju. Prema istra ivanju European Values Stady iz 2008. godine u Srbiji smatra od 78 do ak 87% isptanika da bi trebalo odr ati odgovarajue crkvene obrede prilikom roenja deteta, venanja i smrti.

22

MIRKO BLAGOJEVI

Tri pristupa u odreenju broja (pravoslavnih) vernika

Ruska sociologija i religiologija u poslednjih dvadeset godina stvorila je zavidnu iskustvenu evidenciju o religioznosti stanovnitva kako u RF uopte tako i u posebno uzetim federalnim jedinica ili geografskim podrujima. Ne manjkaju ni radovi koji se odnose na kriterijume religioznosti pa samim tim i pravoslavne religioznosti stanovnitva. Meutim, opte saglasnosti o teorijskim pitanjima i interpetaciji rezultata istra ivanja nema. Pitanje kriterijuma religioznosti naravno nije samo socioloko niti nauno uopte, ve je to i praktino-politiko i crkveno pitanje jer se u odgovoru na to pitanje istovremeno odgovara i na drutvenu znaajnost duhovnog i socijalno-politikog kapitala na koji pretenduju konfesionalne organizacije a koji je povezan i sa pitanjem kakav opti drutveni, duhovni pa i pravni polo aj onda treba da ima odreena konfesija. Tako npr. RPC, prema miljenju nekih klerika, politiara i novinara, s obzirom na istorijski znaaj koji u Rusiji i za Ruse ima, treba da dobije status (koji je zapravo neformalno ve zadobila) povlaene ruske konfesije, tj. pravoslavlje je kao to smo ve istakli religija Rusa a rusko stanovnitvo je dominantno u zemlji (80%).! Socijalno-politike implikacije prebrojavanja vernika opredelile su dve razliite osnovne koncepcije i metodoloke pozicije o kriterijumima (pravoslavne) religioznosti. Sociolog Sergej Lebedev uslovno ove dve grupe istra ivaa imenuje kao zastupnike klasine odnosno postklasine koncepcije ili prilaza navedenoj problematici. Obema grupama pripadaju afirmisani sociolozi i istra ivai religijskog fenomena: prvoj kao reprezenti Furman, Lunkin, Filatov, Voroncova i Mitrohin a drugoj esnokova, Sinelina, Pejkova i Naletova (vie u , 2006).
! U tom smislu je paradigmatino miljenje bieg mitropolita smolenskog i kaliningradskog a sada aktuelnog patrijarha RPC, Kirila, koje izneo 2002. godine na konferenciji za tampu povodom osmog meunarodnog festivala televizijskog i radio programa pravoslavne stanice Radonje : Uopte smo du ni da zaboravimo taj termin koji izaziva samo neslaganja: mnogokonfesionalna zemlja. Rusija to je pravoslavna zemlja sa nacionalnim i verskim manjinama. Sva statistika istra ivanja koja se sprovede u naoj zemlji pokazuju savreno jasnu sliku postojanje verskih manjina i apsolutnu pravoslavnu veinu. ... Jednom za svagda treba uiniti kraj tim spekulacijama o mnogokonfesionalnosti. Ako je kod nas 45% muslimana (a statistika tako ka e) onda to nije mnogokonfesionalnost nego manjina. Ako je kod nas manje od 1% nepravoslavnih hriana onda je to manjina, drugo je pitanje da manjinu ne treba diskriminisati. ( , 2004).

23

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

Iz radova prve grupe istra ivaa proizilazi da se kriterijumom religioznosti obavezno mora obuhvatiti neka praktina potvrda izra ene kulturne religioznosti ispitanika odnosno stanovnitva. Prema tome nije dovoljno sebe identifikovati sa verujuom osobom niti sa odreenom konfesionalnom zajednicom ve u ivotu tu subjektivnu poziciju treba potvrditi objektivnim injenjem, dakle redovnom kultnom, obrednom praksom. A to dalje znai da bez pokazatelja redovnog odlaska u crkvu, na liturgiju, bez prieivanja, odr avanja posta i drugih obreda inova pobo nosti ne mo emo realno odrediti broj vernika. Ako se toga ne pridr avamo onda je utvreni broj vernika samo fikcija bez realnog sadr aja a tako utvreni vernici su zapravo neki imaginarni vernici. U tom kontekstu generalna ocena o ogranienim dometima, povrnosti i formalnosti religijske renesanse u Rusiji, o devalvaciji pojma vernik, proizala iz pera Furmana, Kariainena, Filatova, Dubina i drugih, pre svega se bazirala na iskustvenim podacima o jako ogranienom delu vernike populacije koja se svojim dogmatskim verovanjima i, naravno, religioznim ponaanjem mogla nazvati populacijom istinskih, ozbiljnih ili tradicionalnih vernika, vernika koji u svom ivotu zaista ive svoju veru i koje je domaa sociologija religije najee nazivala pobo nim aktivistima. Furman i Kariainen su na taj problem skrenuli pa nju stvarajui indeks tradicionalnog vernika na osnovu podataka iz rusko-finskog istra ivanja sprovedenog 1996. godine (; , 1997: 38 i dalje). Ovu grupu tradicionalnih vernika inili su ispitanici koji su odgovorili pozitivno na niz pitanja iz oblasti dogmatske identifikacije i aktuelnog religijskog ponaanja. Kad se primeni ovakva, po miljenju samih autora ne preterano stroga metodologija, u uzorku je bilo samo 4% takvih ispitanika, a 2005. godine 8,8%. Prema ovoj metodologiji postsovjetski tradicionalni vernik se ne razlikuje bitno od sovjetskog. Radi se o grupi vernika koja ne samo to je tipino enska grupa, nego je i izrazito stara grupa, najmanje obrazovana, sastavljena prete no od stanovnika sa sela (, , 2006: 5965; slini podaci i u , 2004). Meutim, pomenuta metodologija identifikovanja pravih pravoslavnih vernika u ruskoj sociolokoj literaturi bila je podrobno analizirana i dovedena u pitanje. Postavilo se pitanje da li je pravilno odreen stvaran broj pravoslavnih vernika (do 6% ispitanika) i da li

24

MIRKO BLAGOJEVI

se taj broj uopte mo e egzaktno odrediti. Da li treba ispitanike koji se pravoslavno identifikuju, ali pri tome slabo poznaju pravoslavnu dogmatiku i retko uestvuju u pravoslavnim obredima, uvrstiti u vernike? Kao to smo videli Furman ih ne ubraja u prave pravoslavne vernike, i u situaciji isto tako simbolinog broja pravih ateista, po ovom autoru, u postsovjetskom drutvu ne pobeuje religija ateizam u Rusiji nego i religija i ateizam odstupaju pred rastom vrednosne neopredeljenosti i idejne eklektike. Upravo analizirajui osnovne zakljuke niza empirijskih istra ivanja (, 2005; 2005), Sinelina ih dovodi u pitanje (, 2001; 2005). Ona je kriterijume koji se obino uzimaju u odreenju karaktera religijskog pogleda na svet ispitanika u iskustvenim istra ivanjima podelila u tri grupe: kriterijumi koji se tiu poznavanja crkvene dogmatike, molitivi i Biblije; potom kriterijumi kao to su vera u magiju, vraanje, astrologiju, spiritizam, reinkarnaciju, i na kraju kriterijumi koji se tiu aktuelne obredne religijske prakse kao to su poseivanje crkve i priee. Prema Sinelini, postavlja se pitanje koliko bi stvarnih vernika u dorevolucionarnoj Rusiji bilo ako se u njihovom odreenju ne bi uzimao formalno-pravni kriterijum pripadanja ovoj ili onoj konfesiji po roenju ili krtenju ili kakvom drugom odgovarajuem obredu u nehriaskim religijama, ili kriterijum samoidentifikacije, nego kriterijum poznavanja hrianske dogmatike i verovanja u hrianske dogme, kao to su predstave o Bogu, zagrobnom ivotu, vaskrsenju mrtvih, raju i paklu, zatim poznavanju Biblije i poznavanju pravoslavnih molitivi. Sasvim je jasno da bi u tom sluaju deo pravoslavnih vernika bio jako mali. Ima dokaza, prema ovoj autorki, koji pokazuju da je krajem XIX veka veliki deo seljaka imao potpuno paganske predstave o bogu, to ih nije spreavalo da sebe do ivljavaju kao pravoslavne vernike niti da ih RPC tretira kao svoje vernike. Neznanje dogmatskih pretpostavki svoje vere, pa samim tim i neverovanje u njih (ruski seljaci su u principu bili nepismeni a i sama Biblija je potpuno prevedena na ruski jezik tek 1875. godine) nije znailo da oni nisu pravi pravoslavni vernici. Njihova vera nije bila intelektualna, sofisticirana vera, nego je bila prosta, narodna vera i to je bila sutina ruskog pravoslavlja. Za nepismene seljake Biblija nije, dakle, ni postojala pa su ostajale crkvena slu ba i nekoliko molitvi koje su se usmeno prenosile sa pokolenja na pokolenje, kao jedinstvene spojke izmeu pojedinaca i crkve. Ne ulazei u odve slo en i nereen

25

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

problem da li se do verske istine (boga) dolazi razumom ili verom (voljom), autorka samo dovodi u pitanje kognitivni momenat u veri kao presudni momenat u definisanju religioznosti, istiui jo dva momenta u prilog razumevanja problema disolucije dogmatskog sadr aja vere i religijskog sinkretizma. Prvi momenat se odnosi na slo enost i visoku duhovnost hrianske dogmatike, gde iza svake dogme ne stoje samo visoki intelektualni kapiciteti onih koji su ih pisali, ve i vekovi sporova, razdora, ratnih sukoba, raspada dr ava i nebrojane ljudske rtve. Drugi momenat se odnosi na decenijsko odsustvo organizovanog religijskog vaspitanja mladih u Sovjetskom Savezu odsustvo katehizacije, te otuda nema, prema Sinelini, mesta nikakvom uenju to savremeni ruski vernici imaju tekoe sa shvatanjem hrianskih dogmi kao to su linost Boga, Sveto Trojstvo, Vaskrsenje Hristovo, Besmrtnost due, Bo iji sud i druge. Tumaenje religijskog sinkretizma, paganskog polidemonizma prisutnih kod veine ispitanika, pa i kod znaajnog dela vernika, kao injenice kojom se dovodi u sumnju deklarisana konvencionalna religioznost ljudi, autorka, takoe, smatra neadekvatnim. Istina, ona se u potpunosti sla e da religijski eklekticizam postoji i navodi podatke iz istra ivanja koja pokazuju da je verovanje u bajanje, vraanje, urokljive oi, spiritizam, astrologiju, telepatiju, reinkarnaciju na potpuno istom, a ponekad i na viem nivou od dogmatskih verovanja u boga, raj i pakao, besmrtnost due, naroito kod mlade generacije. Takav religijski eklekticizam nije neto to je karakteristika samo ruskog pravoslavlja nego se on u masovnim predstavama ljudi kao vera u primitivnu magiju pored vere u dogmatske pretpostavke monoteistike religije prote e na vascelu ljudsku istoriju, pa sujeverje u stopu prati hrianstvo. Bez ikakve sumnje srednjevekovni ruski seljaci bili su sujeverni, pored toga to su bili nesumnjivo pravoslavni vernici. U ruskoj literaturi ima svedoanstava koja pokazuju da su se ruski dvorjani posle pokrtavanja bavili gatanjem. I srednjovekovni hriani su nesumnjivo verovali u vraanje, vrad bine i vrae i vraare. Katlika crkva se protiv te pojave borila ognjem i maem Inkvizicije. Kad se sve to ima u vidu, stajalite je autorke, da onda treba ljude koji sebe smatraju pravoslavnim vernicima u pravoslavne vernike i ubrojiti, pogotovo u kontekstu da se savremeni ruski pravoslavni vernici ne nalaze u nekom ve zavrenom stanju neproblematine konvencionalne religioznosti, ve se

26

MIRKO BLAGOJEVI

nalaze u slo enom procesu duhovnog samousavravanja i ucrkovljenja (, 2005). Tako se za ovu grupu istra ivaa mo e rei da oni krucijalni kriterijum religioznosti odreuju upravo kao samoidentifikaciju pojedinca, oveka koji ima svest o tome da pripada odreenoj konfesionalnoj grupi. Prema mom shvatanju, o ruskoj religioznosti treba suditi pre svega prema samoidentifikaciji ispitanika. Status pravoslavlja kao nacionalne religije dozvoljava stavljanje akcenta ne samo na linu veru ispitanika nego i na njegovu bliskost sa nacionalnom kulturom i kolektivnom sveu naroda. Upravo je takav ugao gledanja istakao Ri ov opravdano odgvorivi da odreujui kriterijum pripadnosti pravoslavnoj crkvi nije redovnost u poseivanju bogoslu enja nego obred krtenja (, 2004)." Pri tome ovi autori ne govore toliko o religioznosti ve uvode pojam ucrkovljavanja ljudi koji nije neka diskretna veliina, fiksirano trenutno stanje kao to je religioznost kod prve grupe istra ivaa, ve jedan proces, evolucija koju ovek odreenog trenutka zapoinje i vremenom se vie ili manje pribli ava idealnim zahtevima koje treba da ispunjava pravi, duboko ucrkovljeni, istinski (pravoslavni) vernik. Trei pristup problemu definisanja kriterijuma (pravoslavne) religioznosti, kao svojevsnu sintezu prethodna dva, zagovara LebeStav da je samoidentifikacija dovoljan kriterijum pravoslavne religioznosti u ruskoj literaturi je izazvao brojne kritike. U tom smislu Olga Kvirkvelija ( , 2003) otro kritikuje osnovni stav Julije Sineline da se niko ne mo e smatrati nepravoslavnim ako on samog sebe tako smatra. Apsurdnost takvog tvrena Kvirkvelija dokazuje primerima da nikoga ne mo emo smatrati nemuzikalnim ako se on sam smatra muzikalnim, vanzemaljcem, Napoleonom i slino. Poto je sociolog du an da bude nepristrasan i objektivan u svojim istra ivanjima onda anketno ispitivanje mora da sadr i pitanj koja e se meusobno korigovati i dopunjavati. Prema tome, kriterijum religijsko-konfesionalne samoidentifikacije ne treba odbaciti ve ga dopuniti drugim pokazateljima: treba ovu subjektivnu predstavu dopuniti podacima o tome ta ispitanik podrazumeva pod pojmom pravoslavni vernik i koji ga razlozi rukovode da sebe smatra takvim a zatim treba ove podatke uporediti sa oficijelnom pozicijom Pravoslavne crkve. Ni kritike primedbe Kvirkvelije nisu ostale bez kritke. Jurij Ri ov, saglaavajui se u nekim takama sa miljenjem Kvirkvelije, iznosi nekoliko kritikih primedbi na njen tekst: o religiji se pre mo e dobiti objektivna slika po narodnoj veri, odnosno masovnoj religioznosti, nego po oficijelnoj; piui o dogmatskim postavkama vere Kvirkvelija uopte ne pominje krtenje kao krucijalni kriterijum pripadnosti konfesiji i po njemu pravoslavlje nije ogranieno oficijelnom pozicijom verske hijerarhije, crkvenih sabora i sinoda ve se mora uzeti u obzir i sensus populi, javno miljenje naroda iako on esto ne veruje dogmama ili mu je teko da odgovori na anketno pitanje ( !
"

27

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

dev (, 2006). Pozitivno u prvom pristupu, smatra ovaj autor, je to to se insistira na kompleksnosti kriterijuma i na zahtevu da se subjektivni pokazatelj samoocene religioznosti ispitanika potvrdi podacima o injeninom ponaanju ispitanika koji su objektivnog karaktera. Slabo mesto ove metodoloke pozicije sastoji se u preteranom broju filtera u vidu formalnih kanonskih zateva koji se stavljaju pred vernike kao i u vidu njihovog konanog broja. Sledei ovu logiku u stanovnitvu je onda mogue otkriti izuzetno malu grupu pobo nih vernika koji ispunjavajui sve zapovesti svoje religije i crkve, vode jedan tako pobo an ivot da se u korenu razlikuje od svetovnog ivota ogromne veine drugih ljudi. Slabost druge metodoloke pozicije je u odreenoj jednostranosti, monolitnosti kriterijuma religioznosti. Ako je samoocena religioznosti nu an uslov religioznosti ili pripadnosti nekoj konfesiji sigurno nije i dovoljan uslov pa je dopuna u vidu drugih pokakazatelja i argumenata itekako potrebna. Pozitivnu stranu ovog pristupa autor vidi u povezivanju naunog i introspektivnog pristupa u opredeljenju kriterijuma religioznosti. Doprinos Lebedeva diskusiji o kriterijumima religioznosti nije samo u prostoj sintezi navedenih pristupa ve i u podizanju itave diskusije na vii i iri teorijski nivo. On polazi od stava da je religioznost duhovno, kulturno i socijalno stanje ljudi, stanje iji su navedeni elementi u nerazdvojnom jedinstvu organski proizlazei jedan iz drugog. Za sociologiju koja prouava savremenu religioznost najva niji je njen kulturni element kao kriterijum religioznosti poto duhovni ostaje neuhvatljiv za socioloki pristup i metode istra ivanja a socijalni jo nije do te mere afirmisan da bi bio socioloki prouavan. Ukoliko se polazi od kulturnog elementa religioznosti onda se ona mora situirati u kontekst sekularizacije drutva kao nezaobilaznog faktora modernosti savremenih drutava. Nalije tog procesa je pojava svetovnog kulturnog obrasca, tako da je danas problem religije i religioznosti odnosno religiozne kulture neodvojivo povezan sa njim. Polazei od Sorokinovog pojma kulture, Lebedev istie tri njena bitna svojstva: celovitost, samoorganizovanost i samoreferenciju. Prvi, pozitivistiki pristup u odreenju kriterijuma religioznosti (Furman, Filatov i drugi) zapostavlja samoorganizaciju religiozne kulture koju prouava, odnosno prilazi joj sa pozicije sekularistike jednostranosti a drugi, fenomenoloki pristup (esnokova, Sinelina i

28

MIRKO BLAGOJEVI

Naravno, ne postoje precizni kriterijumu religioznosti. Mo da se kao apslolutni kriterijum religioznosti mo e smatrati ovekovo religiozno oseanje ali na alost to se ne mo e proveriti. Stoga ostaje da se o religioznosti oveka sudi prema njegovim delima, prema tome kako se ponaa te kako se odnosi prema drugim ljudima ( &

29

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

drugi) zapostaljva celovitost prouavane kulture pa graninik religioznosti dobija povran i samorazumevajui karakter. Lebedev na temelju dve koncepcije u pogledu kriterijuma religioznosti gradi treu, sistemsko-dinamiu, koja je pri tome bli a pomenutoj drugoj nego prvoj poziciji. U skladu sa odreenjem kulture savremenog drutva kao sutinski svetovne kulture kojoj socijalizacijom pripadaju praktino svi lanovi drutva, religiozna kultura postoji na rubovima savremenog drutva i nalazi se u sferi kolektivno nesvesnog i tradicionalnog. Ona nije kao svetovna kultura stvar institucionalizovane opte socijalizacije i internalizacije jo od detinjstva nego je stvar vlastitog izbora vernika. U savremenom drutvu ovek religiozne kulture nikako ne mo e da izbegne svetovnu kulturu. U tom smislu religioznost predstavlja vrstu konfesionalnu inkulturaciju, ulazak u kulturno prostranstvo odreene religije i progresivno raspakivanje njenog semantikog paketa (Nalimov). Pojam ucrkovljenja, koji uvode u analizu autori drugog metodolokog prilaza, predstavlja realnu praktinu uckovljenost u religioznu kulturu. I dok pojmove religioznosti i uckovljenosti prva grupa istra ivaa koristi sinonimno, Lebedev pravi sledeu razliku: religioznost je diskretna veliina, dakle ili postoji ili ne postoji a ucrkovljenost (ili ucrkovljenje) je kontinualna veliina sa irokim dijapazonom kvantativne i kvalitativne izra enosti. Tako je religioznost nu an ali nije i dovljan uslov ucrkovljenosti. Po Lebedevu, kriterijum religioznosti treba da se konstituie na principu uzajamne dopune subjektivnih i objektivnih obele ja. U sreditu tog kriterijuma, kao neka kvintesencija, ne treba da bude pojam ucrkovljenosti kao kod fenomenologa, ve odreena ovekova vrednosna orijentacija, a to je upravo orijentacija na vrednost religiozne vere. Religiozna vera kao vrednost, smisao i cilj ivota je univerzalni indikator koji omoguava diferencijaciju religiozne od nereligiozne linosti.# Pripadnici druge grupe istra ivaa kad govore o religioznoj samoidentifikaciji ispitanika samo pretpostavljaju njihovu orijentaciju na religioznu veru kao vrednost ali je teorijski ne

ekspliciraju. Meutim, samoidentifikacija automatski ne znai postojanje religiozne vere pa samim tim ne mo e da bude samostalni pokazatelj (rubikon) vere. Religiozno-konfesionalna samoidentifikacija nema uvek terminalni karakter kao uslov koji treba da ispuni kriterijum religioznosti, ve mo e da ima i instrumentalnu vrednost. Konano, Lebedev smatra da kriteriujum (pravoslavne) religioznosti treba odrediti sa tri bitna obele ja kao neophodna i dovoljna uslova religioznosti: 1. religiozna vera je ivotni smisao za vernika; 2. ona se konkretizuje kroz pozitivnu religijsku i 3. konfesionalnu samoidentifikaciju (, 2006). Kao to vidimo autor ne apostrofira neki oblik crkveno-obredne prakse kao minimum konvencionalne religioznosti. To je zbog toga to se logiki pretpostavlja da e ljudi u njoj uestvovati oko postoji e za religioznom verom koja predstavlja smisao i cilj njihovog ivota, kome te e i tokom svog ivota ga ostvaruju. Istina, tada se radi o institucionalizovnom vernicima ali svakako postoje i vernici koji oseaju e za religioznom verom ali istovremeno ne smataju da ona mora da bude posredovana crkveno-obrednom praksom. Radi se o tzv. subjektivnoj religioznosti koja nije isposredovana crkvom, dakle ona se javlja bez uea u institucionalizovanim obredima i bez udru ivanja u religijsko-crkvenu zajednicu. Problem je i u tome to jo niko u sociolokim istra ivanjima nije operacionalizovao indikator orijentacije prema religioznoj veri kao terminalnoj vrednosti ali se mo e pretpostaviti da bi primenom ovog kriterijuma dobili viestruko manje vernika nego to to pokazuju indikatori samoidentifikacije ili verovanja u Boga.

Neka metodoloka uputstva

Sociolokom pristupu problema religioznosti i broja vernika mo da vie odgovara pojam vezanosti ljudi za religiju i crkvu. Prvo, zato to pojedinac mo e da bude religiozan a da konkretno ne bude vezan za neku institucionalizovanu religijsku organizaciju drugo, zato to pojedinac mo e da bude nereligiozan ili indiferentan prema religiji ali da u nekom stepenu ipak bude povezan sa religijom i religijskom organizacijom i tree, zato to se taj odnos mo e iskazati nekim intezitetom u smislu jaine te veze. Ovaj pristup je vie socioloki nego drugi pristupi jer se na prvom mestu ne postavlja pitanje da
MIRKO BLAGOJEVI

30

li je neki pojedinac stvarno religiozan i ta je to prava religioznost, na koje uostalom sociologija i ne mo e da odgovori. U tom smislu podela indikatora vezanosti ljudi za religiju i crkvu na indikatore dogmatskog verovanja, tradicionalne i aktualne vezanosti za religiju i crkvu omoguava da se u raslanjavanju tog odnosa prati njihova realna povezanost bez potrebe da se svi podaci sintetiu u neku jedinstvenu veliinu kao to je religioznost, pri emu se gube mnoge specifinosti strukturalnih elemenata odnosa prema religiji i crkvi i meusobnog odnosa tih elemenata. U istra ivanjima vezanosti za religiju i crkvu u Srbiji tokom devedesetih godina prolog stolea takvi indeksi su konstruisani i to ne samo u smislu postojanja povezanosti ljudi sa religijom i crkvom nego i u smislu jaine te veze. Tako je konstruisan indeks religijske i dogmatske identifikacije, odnosno indeks religijskih verovanja (Idv) u istra ivanju vezanosti ljudi za religiju i crkvu iz 1993. godine u branievskom pravoslavno homogenom okrugu na stratifikovanom uzorku proporcionalne verovatnoe veliine 400 ispitanika (Blagojevi, 1995). U formiranje navedenog indeksa uli su sledei indikatori: religijska samoidentifikacija, vera u Boga, vera u Isusa Hrista, vera u ivot posle smrti, verovanje u nagraivanje i ka njavanje na onom svetu i verovanje u uskrsnue mrtvih. Pored toga konstruisan je i indeks inteziteta te veze. Dobijeni su sledei rezultati (u%):
Tabela. 4. (Idv) u branievskom okrugu 1993. godine (Blagojevi, 1995)

1 L

* =C

ALE

''#

Na slian nain su konstruisani i indeksi tradicionalnog (It) i aktuelnog (Ia) odnosa prema religiji i crkvi s tim to je u istra ivanju iz 1999. godine, koje je sproveo Institut za socioloka istra ivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu ali na reprezentativnom uzorku Srbije bez Kosova, nalaz iz 1993. godine proveren konstrukcijom slinih indeksa ali bez indeksa intenziteta. Dajemo zbirno njihove rezultate (u %):

31

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

2 JFK E@A JEBE L= ED %#  ,A E E E@A JEBE L= ED %'  2 JFK AE@A JEBE L= ED # '

= = E E JA EJAJ E@A JEBE =?E A IHA@ E E JA EJAJ E@A JEBE =?E A 5 => E JA EJAJ E@A JEBE =?E =

"$  "% ' "$ 

Tabela. 5. Ia i It 1993. i 1999. godine

1= F LA = IJE
2 JFK F LA = = E ,A E E F LA = E 2 JFK AF LA = E
1 L H * =C ALE

''! ''' 1J F LA = IJE

& &# " $ !$ " 2 JFK F LA = E "! # ,A E E F LA = E   2 JFK AF LA = E
EF=HE LE   

''! '''
$& % ! & ! # %" $ # !

''#

4=@EI=L ALE

Sledei metodoloki problem je problem samodovoljnosti anketnog istra ivanja religioznosti. Jasno je da ovakav nain istra ivanja tra i dopunu drugih metodskih postupaka. to je vie njih to je kvalitet dobijenih rezultata bolji. Sociolozima je jasno da se veina ispitanika u anketnim istra ivanjima ponaa konformitistiki pa na postavljena pitnja stereotipno odgovara kako prema zahtevima javnog mnjenja tako esto i prema percipiranom po eljnom odgovoru koji anketar ili organizator ankete oekuje. Otuda je korekcija subjektivnih odgovora u anketnim istra ivanjima potrebna i u tu svrhu mogu poslu iti statistiki podaci dr avnih federalnih i lokalnih organa, statistiki podaci religijskih organizacija (parohija, eparhija), podaci sociolokog posmatranja, etnolokih istra ivanja i drugi slini podaci. U tom smislu se treba slo iti sa ruskim sociologom Mitrohinom (, 2007) kada pie da i sami sociolozi u anketnom ispitivanju religioznosti mogu proveravati neke navode ispitanika, na primer preko prebrojavanja posetilaca crkve na liturgiji ili kakvom drugom obredu u odreenim vremenskim intervalima na uzorku crkava nekog geografskog ili religijskog podruja. Savremena video tehnika danas omoguava veoma precizne slike objekata tako da je na osnovu njih mogue lako prebrojiti posetioce i njihova inodejstva izvan ili unutar hrama. Meutim, pri sakupljanju svih tih podataka mora se voditi rauna da je svako socioloko istra ivanje javno i da se sa druge strane podrazumeva dobrovoljnost uestvovanja ispitivane populacije. Sve to predstavlja neki vid korekcije anketnih podataka ako proe naunu proveru je dobrodolo u stvaranju naune iskustvene evidencije, ali tajno dola enje do tih podataka za sociologiju nije korektno. U tom smislu se treba slo iti sa Mitrohinom da bi ovu tehniku valjalo upotrebiti uz pristanak nadle nih crkvenih organa ali nikako se nebismo slo ili sa njegovom preporukom da je treba upotrebiti tajno ukoliko takvog pristanka nema, na

32

MIRKO BLAGOJEVI

Drutvenu po eljnost iskazivanja pravoslavnosti u savremenoj Rusiji Olga Kvirkvelija je iskazala reima: Da bi se danas ovek izjasnio kao katolik, protestant ili ateista potrebna je odreena hrabrost ( , 2003).

33

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

primer kod prebrojavanja vernika prilikom ulaska i izlaska iz crkve, to bi po njemu mogli da rade studenti sociologije. Takoe se treba slo iti sa Mitrohinom kada predla e da se anketno istra ivanje religioznosti mo e poboljati i preciznijom formulacijom pitanja: ne mo e se ostati na uoptenim pitanjima, recimo Da li ste ove godine poseivali crku ili da li ste se ove godine prieivali? Treba postavljati konkretna pitanja kao to su: Kada ste poslednji put bili u crkvi?, Da li ste prole nedelje bili u crkvi?, Da li ste se priestili na poslednjoj slu bi na kojoj ste bili? itd. Kad sociolog istra uje religioznost stanovnitva treba uvek da ima na umu odgovarjui opti sociijalno-politiki okvir u kome religiozni graani, religije i crkve egzistiraju. Za sociologa je religioznost uvek i neki drutveni odnos. Stoga nije svejedeno da li je opta drutvena klima naklonjena ili ak afirmativna prema religioznosti ljudi, religijama i religijskim organizacijama uopte ili prema konkretnim religijskim organizacijama ili je takva klima ograniavajui faktor slobodnom i javnom ispoljavanju religioznosti ili normalnom egzistiranju religijskih organizacija ili kakve konkretne religijske organizacije.$ Religioznost je u Sovjetskom Savezu bila proskribovana, stigmatizovana, drutveno nepo eljna pojava a religijske organizacije su bile drutveno marginalizovane. Ako se ispitanik u tim uslovima izjanjavao kao kolebljiv izmeu vere i nevere onda ga je pre trebalo svrstati u verniku nego u neverniku populaciju (, 1990). U takvim okolnostima od sociologa se tra i napor da iza javne deklaricije nereligiozne osobe tra i dopunske izvore informacija o moguoj vernikoj poziciji koja je prekrivena drutvenom mimikrijom. I suprotno: u po (pravoslavnu) religiju afirmativnim drutveno-politikim okolnostima savremene Rusije treba tra iti dodatne podatke o indiferentnoj ili nereligioznoj orijentaciji ispitanika zbog njihove konformistinosti. Naime, opta drutvena promena polo aja vernika i religijskih organizacija u savremenoj Rusiji u odnosu na period sovjetske Rusije, drutvena normalnost iskazivanja konfesionalnog i religijskog samoidentifikovanja, drutvena po eljnost odr avanja crkvenih obreda na ovaj ili onaj nain vri pritisak na pojedince i drutvene grupe koje se ne identifikuju u

vernikim terminima pa je u tom kontekstu kolebljive korektinije svrstati u nereligiozno nego u religiozno stanovnitvo, po istom rezonu kada je u nepovoljnim drutvenim okolnostima za slobodno izra avanje religioznosti kolebljive trebalo svrstati u verniku populaciju (, 2001).

Literatura
1. (2008), , , 8. 2. Baza podataka European Values Study, Serbia 2008, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju, Beograd. 3. Blagojevi, Mirko (1995), Pribli avanje pravoslavlju, Ni, JUNIR; Gradina. 4. Blagojevi, Mirko (2005), Religija i crkva u transformacijama drutva, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju, IP Filip Vinji, Beograd. 5. , . . (2005), . XX , , . 6. , . . (2005a), XX ( 1992, 2000 2002 ) www.krotov.info/history/20/1990/chesnokova_on html#5. 7. orevi, B. Dragoljub; Todorovi, Dragan (2001), Religijska veina o religijskoj manjini u Interreligijski dijalog kao vid pomirenja u Jugoistonoj Evropi, Beograd, BO. 8. , (2004), ( 1990- ), , 3. 9. , . . (2001), , , 2. 10. European Values Stady (www.europeanvalues.nl/ 11. . ., . . (2005), : , , 4. . 3545. 12. , http.//www. starlightsite.co.uk/Keston/23% 30 Posleslovie. html.

34

MIRKO BLAGOJEVI

13. Flere, Sergej; Panti Dragomir (1977), Ateizam i religioznost u Vojvodini, Pravni fakultet u Novom Sadu, Institut drutvenih i pravnih nauka, Novi Sad. 14. , . ., , . (2006), 90- XX XXI , , , , . 15. Juki, Jakov (1997), Lica i maske svetoga, Zagreb, Kranska Sadanjost. 16. a, ; , . . (1997), , ( ), , 6. 17. (2003), ?, , 5. III 2003. 18. K, . . (1990), : , , 5. 19. Kuburi, Zorica (1999), Hrianstvo i psihiko zdravlje vernika u Hrianstvo, drutvo, politika, JUNIR godinjak VI, Ni, JUNIR. 20. (2005), : , ,. . 153169. 21. (2006), : ?, www.religare.ru/25238130 html. 22. M (2007), , - , , 1. (51). 23. .. (1999), : , , 5. . 130136. 24. , ., (2004), , http//www.fom.ru/. 25. Popis stanovnitva, domainstava i stanova u 2002. Stanovnitvo, veroispovest, maternji jezik i nacionalna ili etnika pripadnost prema starosti i polu. Podaci po optinama, Republiki zavod za statistiku, Beograd, maj 2003., str. 12. 26. Radisavljevi-iparizovi, Dragana (2002), Religija i svakodnevni ivot: vezanost ljudi za religiju i crkvu u Srbiji krajem devedesetih u Srbija na kraju milenijuma, Beograd, Institut za socioloka istra ivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu. 27. . (2003), : , , 2 .

35

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2009

28. .. (2001), , , 7. . 8996. 29. .. (2005), XX , , , . 30. (2008) , , 27 17. , 2008. 31. unji, uro (1998), Religija (I i II tom), Beograd, igoja tampa. 32. World Values Survey, The Worlds Most Comprehensive Investigation of Political and Sociocultural Chenge (www.worldvaluessurvey.org. Online Data Analysis).

Mirko Blagojevic

5 +1 /1+) +416-41) . 4- 1/1 75 -55 0 M = O  HJD @ N >A EALAHI =HA JDAHA J @=O
5K =HO
1 K A >AH B JDEI JANJ JDA =KJD H BEHIJ JHEAI J JM F IJ ? JDA K HJD @ N >A EALAHI E FH LE@A = = IMAH JDA K K >AH B HA E JDA

CE KI FA F A J @=O E

K EIJ = @ >AH

HJD @ N ? K JHEAI = @ JDA AH KI @=J= BH

6DAHAB HA DA = = O AI B HAFHAIA J=JELA @E =JE? ? HA B = JH=@EJE A IE

FEHE?= ALE@A ?A KIE C = =HCA =I E @E?=J HI B >A EABI E

B E @E?=J HI @EI?KIIA@ E

JDA JANJ 6DA =K B HA ECE KI AII B ?KHHA J H ?HEJAHE= A H

JD H BEHIJ = = O AI JDA JDA CE

=I E @E?=J HI @ C

B +DHEIJE= EJO E @E?=J HI BE @ JDA ?HEJAHE

?DKH?D HEJK= FH=?JE?A = @ BE = O =I E @E?=J HI MDE?D >AIJ ANFHAII JDA HA ECE KI AII B FA F A E

= =JJEJK@A J M=H@I HA E

= @ ?DKH?D 9EJD JDAIA = = OIAI JDA =KJD H JHEAI J 4KIIE= I ?E

= F=HJE?K =H =HA= 6DA = = OIEI E@A JDA IA? @ A =I F IJ ? =IIE?

MIRKO BLAGOJEVI

JEBEAI JDHAA =FFH =?DAI E EI @ABE A@ =I = ? =IIE? FDA =JJ=?D I ?E A A J J CE?= O CE?= HA ECE

CE?= = @ HA ECE KI EJAH=JKHA 6DA BEHIJ JDA =KJD H @EI?KIIAI JDA JAH

F IEJELEIJE? =FFH =?D

= @ JDA JDEH@

A =I IO JDAJE? 6DA

= @ ?DKH?D = @ EJI E @E?=J HI =I MA AJD @ CE?= E IJHK?JE A J J HA ECE

=I JDA E @E?AI MDE?D =HA F AN 1 CE?= = @ A B

HA IKEJ=> A B H JDA HAIA=H?D B HA ECE KI AII HA ECE KI AII =JJ=?D AJD @

B JDA HA ECE KI = @ ?DKH?D ? I B H = I ?E

JDA A @ JDA =KJD H CELAI = BAM FEHE?= HAIA=H?D

AO M H@I

= @ ?DKH?D E @E?=J HI A FEHE?= HAIA=H?D B HA

HA ECE KI AII JDA HAJE?= = @ ECE KI AII 5AH>E= 4KIIE=

CE?= =FFH =?DAI J

36