T.C.

MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS ORTADOU SYAS TARH VE ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI

BLGESEL BR G OLARAK RANIN JEOPOLTK KONUMU

Yksek Lisans Tezi

BERNA GRKA

Tez Danman

PROF. DR. NURTEN GNAL

stanbul, 2007

i ZET ran slam Cumhuriyetinin uluslararas ve blgesel roln belirleyen en nemli faktr jeopolitik konumudur. ran, byk lde sahip olduu jeopolitik faktrler zerine blgesel ve uluslararas dier siyasi birimlerle iliki ve politik tutumunu belirlemektedir. rann kresel ve blgesel rolnn anlalmas iin jeopolitik neminin incelenmesi gerekmektedir. Bu almann amac ran slam Cumhuriyetinin blgesel bir g olarak jeopolitik nemini ve buna bal olarak da dier blge lkeleri ve kresel aktrlerle ilikilerini analiz etmektir. Bu balamda birincil ve ikincil kaynaklardan yararlanlarak literatr taramas yaplm ve konuyla ilgili olaylar ve olgular analiz edilmitir. alma erevesinde birincil kaynak olarak kitaplar kullanlrken ikincil kaynak olarak konuyla ilgili raporlar, makaleler, dergiler ve internet kaynaklar kullanlmtr. alma drt ana blm ve sonu ksmndan olumaktadr. Bu balamda almann ilk blmnde teorik bilgiler verilmektedir. Bir blge veya bir lke jeopolitiinin deerlendirmesi iin izlenen ynteme uygun olarak ikinci blmde rann corafi gc incelenecektir. Bu blm jeopolitiin deimeyen unsurlar olan lkenin dnya corafyasna gre konumu, corafi btnl, sahip olduu stratejik kaynaklar analiz edilerek dier blmleri anlamada yardmc olacaktr. nc blmde jeopolitiin deien unsurlar olan rann sosyo, ekonomik, politik ve askeri yaps analiz edilecektir. Drdnc blmde ise ilk blmde elde edilen bulgular nda jeopolitiin deimeyen ve deien unsurlarnn zaman unsuruyla birbirlerine olan etki ve katklaryla birlikte toplu deerlendirmesi yaplarak rann jeopolitik nemi analiz edilecektir. Bu balamda ran d politikas, dnya ve blge g merkezlerine gre konumu incelenecektir.

ii

ABSTRACT The most important determining factor that effects Islamic Republic of Irans regional and international role is its geo-strategic position. The foreign policy of an Iran is an expression of its geopolitic position and reflections of its benefit and opportunity perception. In order to understand Irans regional and international role, its geopolitical structure should be examined. The focal point of this research is to analyse the geopolitical importance of Iran as a regional power and also its relations with its region and global powers. In this context, by the help of both primary and secondary resources the analyse of the literature was copleted and events relevant to the issue are used for the analyse. In this frame, books are used as a primary resourse and reports, articles, journals and internet relevant to the issue are used as secondary resources. The research is formed from four sections and conclusion part. The first part gives the theoretical information. As a part of geopolitical analyse method, the second part evaluates the geographical power of Iran. By the analyse of the constant components of the geopolitic like geographical location, entireness and stretegic resourses, this parts help us to understand the rest of the study. The third part evaluates changeable components of the geopolitic like the socio-economic, political and military structure of Iran. The forth part analyses the geopolitic importance of Iran by the evaluation of both the constant and changeable components of the geopolitic with time compenent. In this context, foreign policy of Iran and its position towards regional and international powers are evaluated.

iii

TEEKKR almam boyunca her trl ynlendirme ve desteini benden esirgemeyen tez danmanm sayn Prof. Dr. Nurten GNALa, Ortadou Aratrmalar Enstits ats altnda aldm eitimde katklar olan btn retim yeleri ve idari personele teekkrlerimi sunarm. Ayrca her zaman yanmda olan, beni yetitiren anneme, babama ve kardelerime teekkr etmeyi bir bor bilirim.

iv NDEKLER zet ................................................................................................................. i Abstract............................................................................................................ii Teekkr........................................................................................................ iii indekiler ...................................................................................................... iv Ksaltmalar..................................................................................................... xi ekiller.......................................................................................................... xii Tablolar.........................................................................................................xiii Giri ................................................................................................................1

BRNC BLM JEOPOLTK

1. JEOPOLTK...............................................................................................4 1.1. JEOPOLTK KURAM ..............................................................................6 1.1.1. Siyasi Corafya ve Jeopolitik likisi ................................................8 1.1.2. Jeopolitik-Tarih likisi .....................................................................9 1.1.3. Jeopolitiin Alt Birimleri...................................................................9 1.1.4. Jeopolitik nceleme Yntemleri......................................................10 1.2. JEOPOLTN ORTAYA IKII VE DNRLER ..........................10 1.2.1. Friederich Ratzel ............................................................................11 1.2.2. Rudolf Kjellen ...............................................................................11 1.2.3. Karl Haushofer ...............................................................................11 1.2.4. H. John Mackinder..........................................................................12 1.2.5. Nicholas J. Spykman ......................................................................12 1.3. JEOPOLTN UNSURLARI ................................................................12 1.3.1. Politika, Strateji, Taktik ...................................................................12 1.3.2. Deimeyen ( Corafi ) Unsurlar ....................................................13 1.3.3. Deiken ( Beeri ) Unsurlar ..........................................................14 1.3.4. Zaman Unsuru................................................................................15

1.4. JEOPOLTK TEORLER .......................................................................15 1.4.1. Kara Hakimiyet Teorisi ...................................................................16 1.4.2. Deniz Hakimiyet Teorisi .................................................................17 1.4.3. Kenar Kuak Teorisi .......................................................................18 1.4.4. Hava Hakimiyet Teorisi...................................................................19 1.4.5. Teorilerin Deerlendirilmesi....................... ......... ...........................19 1.4.6. Teorilerin Uygulanan Politikalara Etkisi..........................................19 1.4.7. G Merkezleri Gr..................................................................20 1.4.8. G Unsurlar ve Jeostratejik Etkinliin llmesi.........................21 1.5. JEOPOLTN CORAF TABANI.......................................................23 1.5.1. Gvenlik Yaplarna Gre lke Corafyalar...................................23

KNC BLM RANIN CORAF GC

2.1. RANIN CORAF ZELLKLER ............................................ .............25 2.1.1. Ulam ............................................................................................29 2.1.2. Karayollar ......................................................................................30 2.1.3. Demiryollar ....................................................................................31 2.1.4. Limanlar..........................................................................................33 a.) Bandar Abbas Liman......................................................................35 b.) Behet Limanlar.............................................................................35 c.) mam Humeyni Liman ....................................................................37 d.) Ki Adas skeleleri .........................................................................38 e.) Karg Adas ......................................................................................39 f.) Buehr Liman .................................................................................40 g.) Anzali Liman ..................................................................................40 2.1.5. Su Yollar ....................................................................................42 2.1.6. Sivil Havaclk ve Havaalanlar .......................................................43 2.1.7. Boru Hatlar ....................................................................................46 2.1.8. Telekomnikasyon..........................................................................46 2.1.9. Sahip Olduu Stratejik Kaynaklar ..................................................47

vi a.) Petrol...............................................................................................48 b.) Doalgaz ........................................................................................53 2.1.10. RANIN JEOPOLTK ZELLKLER ...........................................54

NC BLM RANIN POLTK, SOSYO-EKONOMK VE ASKER YAPISI 3.1. NFUS VE ETNK YAPI........................................................................59 3.1.1. Nfus ..............................................................................................59 3.1.2. Demografi.......................................................................................59 3.1.3. Etnik Dinsel Gruplar ve ran Dili......................................................62 a.) ran Dili............................................................................................62 b.) Etnik Gruplar...................................................................................64 (1) rani Halklar ..................................................................................65 (2) Trki Halklar.................................................................................68 (3) Sami Halklar .................................................................................69 (4) Avrupa Halklar .............................................................................68 (5) ran Gebeleri .............................................................................70 c.) Dinsel Gruplar .................................................................................70 (1) Mslmanlar .................................................................................71 (2) Dier Dinler...................................................................................72 3.2. RANIN DAR VE SYAS YAPISI ........................................................75 3.2.1. dari Blnme .................................................................................75 3.2.2. Yerel Ynetimler .............................................................................76 3.2.3. lke Siyasal Yaps.........................................................................75 a.) Velayet-i Fakih ................................................................................75 b.) Yrtme Organlar ..........................................................................78 (1) Dini Lider ......................................................................................78 (2)Hkmet ........................................................................................79 (3) Cumhurbakan ............................................................................79 c.) Yasama Organlar ...........................................................................79 (1) slami Danma Meclisi .................................................................79 (2) Anayasay Koruyucular Konseyi ...................................................80 d.) Yarg ...............................................................................................81 e.) Dier Siyasi Kontrol Organlar ........................................................81 (1) Maslahat Konseyi .........................................................................81

vii (2) Milli Gvenlik Yksek Konseyi ......................................................81 3.2.4. Yarg Sistemi ..................................................................................82 3.2.5. Seim Sistemi.................................................................................83 a.) Siyasi Partiler ..................................................................................83 3.3. RAN EKONOMS .................................................................................83 3.3.1. Genel Ekonomik Durum .................................................................83 3.3.2. Ekonomik Yapya Egemen Olan Politik Gler...............................85 a.) Parlamento......................................................................................85 b.) Mollalar...........................................................................................86 c.) adamlar .......................................................................................86 d.) Vakflar............................................................................................87 3.3.3. Be Yllk Kalknma Planlar ...........................................................87 3.3.4. Temel Ekonomik Gstergeler .........................................................88 a.) Gayrisafi Yurtii Hasla....................................................................88 b.) Hkmet Btesi ............................................................................88 c.) Enflasyon ........................................................................................89 d.) Gc............................................................................................89 e.) Ticaret Dengesi ..............................................................................89 f.) demeler Dengesi ...........................................................................89 g.) D Bor..........................................................................................90 h.) Hizmetler.........................................................................................90 .) Yabanc Sermaye ............................................................................91 3.3.5. Balca Ekonomik Sektrler............................................................92 a.) Tarm ve Gda rnleri....................................................................92 b.) Ormanclk ......................................................................................94 c.) Balklk..........................................................................................95 d.) Sanayi ve malat .............................................................................96 e.) Otomativ ve Yan Sanayi .................................................................97 f.) Yap Malzemeleri Sektr ................................................................98 g.) Makina-Ekipman ve Elektrik-Elektronik ..........................................98 h.) Madencilik .......................................................................................98 .) Tekstil...............................................................................................99 3.3.6. D Ticaret ......................................................................................98 a.) D Ticaret Yaps ...........................................................................99 b.) D Ticaretin Genel Durumu .........................................................100 c.) thalat ............................................................................................102 d.) hracat ...........................................................................................103 e.) Serbest Ticaret Blgeleri ..............................................................103

viii 3.3.7. Enerji ............................................................................................103 3.3.8. Endstriyel Kalknma ....................................................................105 3.4. ULUSAL GVENLK............................................................................107 3.4.1. ran Silahl Kuvvetleri....................................................................107 3.4.2. rann Savunma Politikas ............................................................108 3.4.3. ran Silahl Kuvvetlerinin Genel Konu ve Kurulu Durumu..........111 a.) Kara Kuvvetleri..............................................................................111 b.) Deniz Kuvvetleri............................................................................112 c.) Hava Kuvvetleri .............................................................................112 d.) zel Maksat Birlikleri ....................................................................114 e.) Milli Mterek Tadbikatlar ............................................................115 3.4.4. ran Silahl Kuvvetlerinin Gl ve Zayf Ynleri ..........................117 3.4.5. randa Siyasi Yaplanmann Silahl Kuvvetlere Etkisi...................118 3.4.6. rann Savunma Gc..................................................................118 3.4.7. Uluslararas Askeri likiler ...........................................................119 3.4.8. Temel Askeri Donanm .................................................................120 3.4.9. Tehdit ........................................................................................120 3.4.10. Terrizm .....................................................................................121 3.5. SOSYO-KLTREL YAPI...................................................................121 3.5.1. Kltr Deerleri ............................................................................121 3.5.2. Eitim ve Okuryazarlk..................................................................122 3.5.3. Salk ...........................................................................................123 3.5.4. Sosyal Yardm ..............................................................................123

DRDNC BLM RANIN JEOPOLTK AIDAN DEERLENDRLMES

4.1. DNYA CORAFYASINA GRE RANIN JEOPOLTK NEM ..... ..125 4.2. RAN DI POLTKASI....................................................................... ..128 4.2.1. rann D likilerdeki ncelik ve Tercihleri .................................130 4.2.2. rann Ortadouya Ynelik D Politikas.....................................141 a.) rann Basra Krfezi Politikas ......................................................143 (1) Basrada Ada Sorunu ............................................................148

ix b.) rann Dier Ortadou lkelerine Ynelik Politikas .....................151 (1) rann Irak Politikas ...................................................................152 (2) rann Lbnan Politikas .............................................................160 (3) rann Suriye Politikas ...............................................................165 4.2.3. rann Kafkasya Politikas ............................................................166 a.) rann Hazar Denizi Politikas ...........................................................171 4.2.4. rann Orta Asya Politikas ............................................................178 4.2.5. rann Afganistan Politikas ...........................................................186 4.3. RAN NKLEER SORUNU................................................................ ..189 4.3.1. Nkleer Tesislerin Aa kmas ................................................191 4.3.2. Nkleer Program Konusunda Taraf lkeler..................................200 a.) ABD...............................................................................................200 b.) ran ...............................................................................................201 c.) Avrupa Birlii ................................................................................203 4.3.3. lkelerin Yaklamlar...................................................................205 a.) Rusya ............................................................................................205 b.) in .................................................................................................206 c.) srail ...............................................................................................208 d.) Hindistan .......................................................................................209 e.) Pakistan.........................................................................................213 4.3.4. Uluslararas Jeopolitik Ortam ve ran............................................214 a.) Jeopolitik Ortamlarn Oluu...........................................................214 b.) Jeopolitik Ortam Hazrlayan Etkenler ..........................................215 c.) Jeopolitik Ortamlarda Deimeler ................................................216 4.3.5. Kresel G Odaklar ...................................................................225 4.3.6. Jeopolitik Derecelendirmeler ........................................................225 a.) Zbigniew Brzezinskynin ABD Ayrm ............................................226 b.) Aleksandre Duginin Rusya Federasyonu Ayrm .........................230 4.3.7. Gnmz Jeopolitik Ortamnn Dinamikleri ..................................230 a.) Gnmz Jeopolitik Ortamnn Aktrleri........................................231

x BENC BLM SONU SONU.......................................................................................................232 Kaynaka....................................................................................................234

xi

KISALTMALAR DZN AB ABD BAE BM CENTO FK DYK K KK NATO NPT OPEC OECD RF SSCB UAEA : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Birleik Arap Emirlikleri : Birlemi Milletler : Merkezi Antlama rgt : Filistin Kurtulu rgt : slami Devrim Yksek Konseyi : slam Konferans rgt : Krfez birlii Konseyi : Kuzey Atlantik Pakt : Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamas : Petrol hra Eden lkeler rgt : Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat : Rusya Federasyonu : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Uluslararas Atom Enerji Ajans

xii

EKLLER DZN ekil 2.1: rann Matematiksel Konumu 2.2: Fiziki ran Haritas 2.3: rann Karayolu Ulam 2.4: ran Demiryolu Ulam 2.5: ran Limanlar 2.6: Bandar Abbas Liman 2.7: ehid Behet Liman 2.8: mam Humeyni Liman 2.9: Ki Adas skeleleri 2.10: Karg Adas 2.11: Buehr Liman 2.12: Anzali Liman 2.13: rann Havaalanlar 2.14: randa Bulunan Boru Hatlar 2.15: rann nemli Petrol Sahalar 2.16: randa Bulunan Enerji Nakil Hatlar 2.17: Basra Krfezi 2.18: Basra Krfezi evresinde Dinlerin Dal 3.1: randa Dillerin Dal 3.2: rann Nfus Younluu 3.3: randa Dinlerin Dal 3.4: ran dari Blnme 3. 5: randa Bulunan Askeri sler 3.6: randa Bulunan Hava sleri 4.1: rann Hassas Blgeleri 4.2: rann Stratejik Blgeleri 4.3: Basra Krfezi Sayfa 25 27 31 33 34 35 37 38 39 40 41 42 44 48 52 53 57 58 60 61 74 75 110 114 126 127 148

xiii 4.4: Basra Krfezindeki Adalar 4.5: Basra Krfezi 4.6: Hazar Denizi evresindeki Balca Petrol-Doalgaz Yataklar ve Ulam Sistemi 4.7: rann Nkleer Tesisleri 4.9: ran-Hindistan Gaz Boru Hatt 149 150 176 193 211

TABLOLAR DZN Tablo 2.1: rann Snr Uzunluklar 2.2: ran Sivil Amal Havaalanlar 2.3: ran Petrol Rafinerilerinin Kapasitesi 2.4: Rafinerilere Gre Ortalama Petrol rnleri 2.5: Ham Petrol ve Petrol rnleri hracat 3.1: D Ticaretin lkeler ve rn Gruplar tibariyle Grnm 3.2: ran Enerji Rezervleri Karlatrmas 4.1: Blge lkelerinin Tm Doal Gaz ve Petrol Kaynaklar 4. 2: lkelere Gre Petrol Rezervleri 4.3: lkelere Gre Doalgaz Rezervleri Sayfa 26 45 49 50 51 100 104 173 222 223

GR
ran slam Cumhuriyeti, corafi konumunun kendine sunduu jeopolitik nemi, tarihsel miras, kltrel kimlii ile etkin bir blgesel gtr. Ayrca tarihsel mirasnn ve kltrel kimliinin kendine sunduu medeniyet alan rana kresel glerin Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asya blgelerine ynelik politikalarnda belirleyici rol oynama imkan sunmaktadr. ran d politikasn analiz edebilmek iin dnya corafyasna gre jeopolitik konumu ve tarihi bir kkeni olan kltrel ve mezhepsel farkll ne karan kimlii arasndaki etkileimi gz nnde bulundurmak gerekmektedir. rann temel jeopolitik zellikleri ise; Avrasya anakarasnda dou ile bat, kuzey ile gney arasnda balant noktasn oluturmak, Basra Krfezi, Hazar Denizi, Kafkasya, Orta Asya ve Ortadou blgeleriyle ayn anda ve kolaylkla balant kurulabilecek konumu itibariyle enerji kaynaklarn bir birine balayan bir merkezde bulunmak, petrol ve doal gaz reten nemli bir lke olmak, Basra Krfezinin giri klarn kontrol edebilecek konumu ile Krfezdeki petrol ve doal gaz trafiini engelleme imkanna sahip olmak ve Dnya petrol ve doal gaz rezervlerinin younlat bir dier blge olan Hazar Denizinin 5 kyda devletinden biri olarak Hazar havzasna dorudan mdahil olmak eklinde zetlenebilir. ran ayrca Orta Asya kaynaklarnn boru hatlar vastasyla Basra Krfezine ulatrlmasnda aktif rol oynayarak Hazar havzas ve Basra Krfezini birbirine balayan kilit lke konumunu muhafaza etme abasnadr. Bu konumu ile ran, sadece Krfezi deil, Krfez ile birlikte Hazar Havzas ve Orta Asya doal enerji kaynaklarn da kontrol edebilecek imkana sahiptir. Bu balamda ran Orta Asya kaynaklarnn boru hatlar vastasyla Basra Krfezine ulatrlmasnda aktif rol oynayarak Hazar havzas ve Basra Krfezini birbirine balayan kilit lke konumunu muhafaza etme abasndadr. rann d politikas ise tarihsel kimlik tanmlamas ve jeostratejik konumunun bir ifadesidir. Bu balamda rann slam Devrimi sonras d politikasnn analiz edilebilmesi iin ncelikle bu iki temel parametre ne kmaktadr. Bunlar; ran tarih boyunca Fars dili ve

2 ii kimlii esasnda kendini tanmlamtr. Nitekim 1924 ylnda Fars kimliini temel alan Fars milliyetisi Rza Han, Pehlevi Hanedann kurmutur. 1979 ylnda ran slam Devriminden sonra ii kimlii siyasallam ve randaki kark etnik yap iilii benimseyen dine dayal devlet yapsnda btnletirilmitir. slamn ia yorumuna dayan bu eriat devletinin temel ve belirleyici kimlii iilik olmutur. Bu dnemden itibaren kendini slam dnyas iinde gren ran, din deikenini d politikada eylem arac olarak kullanmaya balamtr. ran d politikasnn temel siyasi parametreleri ise u ekildedir: 1.) Toprak btnlne dayal gvenlik unsuru: Devletlerin dier devletlerle ilikilerinin belirleyici parametresi jeostratejik konumlarnn kendilerine sunduu avantaj ve dezavantajlardr. Bu nedenle ran sahip olduu jeopolitik konumu itibariyle byk gler arasndaki stratejik mcadelenin alan olmutur. Bu durum nedeniyle gvenlik ran d politikasnn temel unsuru olarak karmza kmaktadr. 2.) Blgesel rol aray: ran, sahip olduu jeostratejik kaynaklarn dier blgesel bir gcn veya kresel glerin kendisinin o blgedeki egemenliini tehdit etmesini nlemek iin yakn ve uzak evresinde dayanma a oluturarak blgesel etkinlik alanlarn geniletmek istemektedir. Bu temel parametreler dorultusunda rann d ilikilerdeki ncelikleri ise, birbirine kenetli, corafik arlkl 3 halkadan ulamaktadr: 1- rann komu lkeleri ( Trkiye, Rusya Federasyonu, Bamsz Devletler Topluluu, Basra Krfezi lkeleri, Afganistan ): rann d ilikileri asndan komu lkeler, birinci ncelik ve tercih kapsamndadr. Bu durum rann milli gvenliiyle btnlemi jeopolitik bir srecin uzantsdr. Ayrca rann komularyla ilikilerindeki ikinci tercihli politika, Orta Dou blgesi lkelerini kapsyor. Bu durum zerinde slam Devrimi sonras rann, kendisini slam dnyasnn bir paras olarak tanmlamaya balamas etkilidir. 2- Bir taraftan Hindistan, in ve Japonyay dier taraftansa Avrupa lkeleri: ran asndan da ABD ambargosu karsnda bu lkelerle gelitirilen ilikiler hem ekonomik

3 olarak ran rahatlatmakta hem de ABD karsnda yalnz kalmamak iin nem tekil etmektedir. 3- Amerika Birleik Devletleri: ran, ABD ile ciddi sorunlar yaamaktadr. Amerikann Ortadoudaki varl, uluslararas ve blgesel politikalar etkileme gcn gz nnde bulunduran ran iin d politika ekseninde ABD nemli bir konuma sahiptir. ABD ve ran arasndaki gerginlik ran d politikasn kmaza sokmakta ve ran d politikasnda kendisine ynelen tehditleri en aza indirmeyi amalayan araylara yneltmektedir. rann realist bir ereveden aktif bir di politika uygulamas jeopolitik bir gereklilik olarak karmza kmaktadr. Bu adan deerlendirildiinde rann savunma ve gvenlik politikalar temel hedef tarafndan belirlenmektedir: Da bamll nleme ve her alanda kendi kendine yeterli hale gelmek, Gemiten gnmze elde ettii tecrbeler dorultusunda caydrclk kapasitesini arttrmak, ran' deien yeni stratejik ortama uygun olarak Ortadou'da ve Avrasya'da etkin bir blgesel g haline getirmek, Bu almada rann uluslararas ve blgesel roln belirleyen en nemli faktr olan jeopolitik konumunu incelenerek blge ve dnya g merkezlerine gre neminin yannda kar ve frsat alglamalarnn ran d politikasna yansmalar ele alnacaktr.

1-JEOPOLTK
Tarih boyunca toplumlar ve milletler var olular iin gerekli olan yaay dzenlerini fiziki evre artlarna gre ynlendirmilerdir. yle ki bir toplumun sahip olduu corafi konumu o toplumu ya hakim klmtr ya da hakimiyet kurmak isteyen toplumlarn hedefi haline getirmitir. Bu nedenle devletler byk lde sahip olduklar jeopolitik faktr zerine blgesel ve uluslararas dier siyasi birimlerle iliki ve politik tutumlarn belirler ve dzenlerler1. Corafi alanlarn devletler arasnda bltrlmesi yani snr kavramnn olumasyla kesinleen dnya corafyas kresel jeopolitik kavramnn oluumunu hazrlamtr. zellikle 19.yy da uluslar aras hakimiyet kavramnn kayna olan smrgecilik yarnn hzlanmas ile birlikte 19.yy ikinci yarsnda siyasi corafya zerindeki almalar jeopolitik kavramn meydana getirmitir2. nsan topluluklarnn siyasi yaplanmas olan devletlerin ortaya kmas ve devletin varl ile corafya arasndaki ilikilerin belirlenmesi ihtiyacnn sonucunda ekillenen jeopolitik kavram, her ne kadar siyasi corafyaclar tarafndan ortaya atlm bir kavram ise de, savan bir arac olarak karmza kmaktadr. Corafyann bilimsel bir nitelik kazanmas 19.yyda tabiat bilimlerindeki gelimelerle mmkn olmutur. Doal evrenin canllar zerindeki etkisi zelikle de Darwinin evrim teorisi corafyaya yeni bir bak getirmitir3. Doa bilimlerindeki bu gelimelerden etkilenen Friedrich Ratzel, 1882 ylnda yaynlanan Anthropogeographie adl eserinde fiziki evrenin insan zorlayarak btn faaliyetlerine egemen olduunu belirtmitir. Ratzel daha sonra yazd Politische Geographie adl kitabnda canl bir organizma gibi kabul ettii devletlerin gelimesinin yeni alanlar kazanmaya bal olduunu savunarak alan devleti devlet yapan en kuvvetli unsur olarak grmtr. Ratzel, alan iklim, fiziki yap, topran zellii, ykselti yer alt zenginlikleri ve snrlar gibi unsurlarla birlikte dnp deerlendirmitir4.
1 2

Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Filiz Kitabevi, stanbul, 2000, s. 261 Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, tken, stanbul, 1989, s. 13-14 3 Darwine gre tm canllar srekli bir deiim iinde olup bu deiim eve evre artlarna uyamayan canllar ortadan kalkmaktadr. 4 Faruk Snmezolu, a.g.e., s. 507

5 Jeopolitik, bilimsel bir kavram olarak imparatorluk kurma aamasna, emperyalizm aamasna girmi uluslarn genilemeci politikalarnn tanmlanmas amacyla 19. yy sonlaryla 20. yy balarnda bir dizi Avrupal ve Amerikal siyasi corafyac tarafndan gelitirilmitir. Jeopolitik doktrinini hazrlayan Alman Frederich Ratzele gre sosyal hayat kuvvet corafi faktrdr. Devletin byme gcn evre artlarna balayan Ratzelin fikirleri 2. Dnya Savandan sonraki Alman jeopolitikilere kaynak tekil etmesi asndan nemlidir. Devletlerin corafi ve politik yaplarn biyolojik organizmalara benzeten Ratzel, devletin glendike yaam sahasna ( Lebensraum ) ulamak iin genilemesi gerektiini ne srmtr. Ratzel, zellikle Nazi dneminin Lebensraum Hayat Sahas kavramna dayanan istilac hareketini merulatran gerekeyi hazrlam olmutur. Almanya dnda Ratzelin bu corafi felsefesini en ok Rudolf Kjellen benimsemi ve hatta Jeopolitik teriminin yaratcs olmutur. Alman dnrleri Kjellenin grnden hareket ederek politikada atlacak adm ve alnacak nlemlerin baarl olabilmesi iin jeopolitik bilgilerden esinlenmenin zorunlu olduunu belirttiler. ncln General Haushoferin yapt Alman Jeopolitik okulunun bu felsefesi Alman politika ve stratejisinde ana ilke haline geldi5. Jeopolitik anlamdaki yaylma hareketleri ABDde 1823 ylnda aklanan Monroe Doktirini ile balar. Bu doktrine gre Amerika ktalarndan Avrupallar uzaklatrldktan sonra ABD her iki Amerika ktas zerinde siyasi ve iktisadi bir nfuz kurma yoluna gitmitir. Bakan Theodore Roosvelt dneminde 1830-1860 yllar arasnda Manifest Destiny sloganyla ABDnin btn Kuzey Amerika topraklarna yaylma ve denizar topraklar elde etme politikas balamtr. 19.yy sonlarna doru Amerikan Deniz Subay olan Alfred Thayer Mahan, bir devletin byklnn kylarn uzunluu ve limanlarnn zelliiyle llebileceine dolaysyla deniz egemenliinin ABDyi dnya egemenliine gtreceini savunmutur. Mahan, Orta Amerikada bir kanal almasn, Hawainin ve Atlas Okyanusundaki baz adalarn ilhakn savunuyordu. 1898de balayan Amerika-spanya sava sonrasnda Mahann bu istekleri gerekletirilerek ABD jeopolitik bakmdan gvenlik alann Atlantikten Pasifikin batsna kadar uzatmtr6.

5 6

Suat lhan, a.g.e., s. 33-36 Kamil Gnel, Corafyann Siyasal Gc, stanbul: antay Kitapevi,1997 s. 6-8

6 Britanyal corafyac Sir Halford J. Mackinder 20.yy banda kara gcn n planda tutan yeni bir Jeopolitik gr getirdi. Hitler Almanyas Mackinderin Heartland teorisini en ok benimseyen bir lke olmutur7. lkeler zerinde jeopolitik grlerin etkisinin ilk rneini 2.Dnya Savann k noktasnda grmekteyiz. Ayrca 2. Dnya Sava sonrasnda kurulan ittifaklar ve yeni siyasi oluumlarda, lkelerin gvenlik, politika, planlamaya dayal kararlarnda jeopolitik gr kaynak alnmtr. rnein Avrupa Birlii ve NATO uluslar aras ilikilerin aktrleri olan lkelerin elerindeki kozlar tayin etmelerine ve gvenlik tedbirlerine yardmc olan jeopolitik olaylardr8. 1.1. Jeopolitik Kuram Tarih ierisinde henz jeopolitik olarak tanmlanan bir kavram yokken

imparatorluklar, krallklar corafya zerinde glerini kullanyorlard. Devletler gvenlikleri iin snrlarn doal engellere dayandrmak, gl komularna karlk tampon blgeler oluturmak, kaynak ve ticaret yollarnn gvenliklerini salamak iin corafyay avantaja dntrmeye abalyorlard. Jeopolitik 19. yy sonlarnda gelimeye balad. Jeopolitik teoriler ise 20. yy iinde gelimitir. 20. yyda devletler doal yaam sahalarna ulamak, corafi btnlk salamak, kendi kendilerine yetebilmek, gvenlikleri iin tampon blgeler oluturmak, scak denizlere kavumak, kaynaklar kontrol etmek gibi amalarla jeopolitik giriimlerde bulunmulardr. 20. yzylda kresellemedeki hzlanma sonucu dnyaya egemen olma dnce ve amac, konuyu disiplin iinde toplamaya ynelterek jeopolitii ne karmtr. Evrensel etkinlikte devletlerin kurulmas byk corafi keifler jeopolitik dzeyde olgular olarak kabul edilmektedir9. Jeopolitik, gnmzn evrensel ve blgesel dzeydeki deerlendirmeleri ile gelecee ynelik yol ve yntemdir. Jeopolitiin douunu corafyaclar, siyasi corafyaclar hazrlam ve siyaset bilimcileri gelitirmitir10.

7 8

Suat lhan, a.g.e., s. 45-48 Suat lhan, Trklerin jeopolitii ve Avrasyaclk, 2. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005, s. 25 9 Nejat Eslen, Kresel Hamleler Anahtar Stratejiler, 2. Bask, Truva Yaynlar, stanbul, 2005, s. 33-35 10 Suat lhan, a.g.e., s. 27

7 2. Dnya Savann olu eklinde jeopolitik grlerin etkisi vardr. Ayrca Souk Sava dneminde kurulan ittifaklarda, silah trlerine verilen nclklerde ve politikalarda jeopolitik grlerin ve teorilerin izleri vardr. AB yalnz ekonomik bir olay deildir. ABnin ngrd btn politikalar corafi platforma dayal ve jeopolitik niteliktedir. Jeopolitikte politikann btn unsurlar ve sorumluluk alanlar vardr. Gvenlikle, politikayla hatta planlama ncelikleriyle ilgili kararlarda dncenin bir btnlk ve disiplin ierisinde ele alnmasn salamak iin jeopolitik deerlendirme gereklidir. Ayrca Jeopolitiin oluturduu bilimsel zemin birok politikaya, hareket tarzna yn vermitir. Jeopolitik olaylarn bir btnlk iinde ele alnmasn salamaktadr. Bunun iin jeopolitikte btn dier ilgili bilim dallarndan yararlanmak gerekir11. Jeopolitik bir ulusun, uluslar topluluunun veya bir blgenin kendi corafi platformu zerinde g deerlendirmesini yapan, etkisi altnda kald o gnk dnya g odaklarn, blgedeki gleri incele yen, deerlendiren, hedefleri ve hedeflere ulama art ve aamalarn aratran belirleyen bilimdir12. Politika retecek olanlara veri hazrlayan jeopolitik, bu gnk ve gelecekteki politik dzeyde g ve ama ilikisini fiziki ve siyasi corafyay esas alarak inceler. Btn g unsurlarn corafi tabanda deerlendirir. Corafi platform zerinde g merkezlerini karlatrmal olarak deerlendirir, politik seviyede g ve hedef ilikisi kurarak politikaya kaynak olur13. Jeopolitiin kelime anlam corafyann politikaya verdii yndr. Corafya, devlet ve politika szcklerin kullanlarak yaplan her tanm jeopolitii ifade etmektedir14. Jeopolitiin kelime anlam ise Arz politikas, dnya politikasdr. Rudolf Kjellene gre jeopolitik, devletin varlnn doa koullar ve insan davranlar asndan aratrlmasdr. Karl Haushofere gre jeopolitik, yeryzndeki ilikilerin siyasal gelimelerle olan balantsnn aratrld bir bilimdir. nsan-evre ilikisini aratran pek ok bilim adam, evresel faktrlerin siyasal davranlar zerindeki etkisinden yola karak lkelerin sahip olduklar
Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, 15. Bask, Kre Yaynlar, stanbul, 2002, s. 98-101 Suat lhan, a.g.e., s. 30 13 Faruk Snmezolu, a.g.e., s. 508 14 Suat lhan, a.g.e., s. 29
12 11

8 corafi faktrlerin, siyasal yaplarnda ve d politikalarnn belirlenmesinde etkili olduunu ifade etmilerdir. Bu balamda jeopolitii ksa bir ekilde tarif etmek istersek, jeopolitik corafi faktrlerin siyaset zerindeki etkilerinin incelenmesidir15. 1.1.1. Siyasi Corafya ve Jeopolitik likisi Byk lde ayn kaynaktan yararlanmalarna ramen siyasi corafya ile jeopolitik ayn deildir. Aslnda aralarndaki fark ve ayrl kesin bir biimde belirlemekte mmkn deildir. Siyasal corafya genellikle devletle yer arasndaki ilikileri inceleme konusu yapmakta ve corafyaya bak siyasi adan olmaktadr. Jeopolitikte ise bu bak yn corafyaya deil corafyadan politikaya dorudur. Jeopolitikte esas corafi politikadr16. Siyasi corafyann bir devam olan jeopolitiin asl nemli zellii uygulamaya ynelik oluudur. Jeopolitik corafi unsurlardan faydalanarak g ve hareket tarzn aratrr. Bugnk ve gelecekteki politik hedeflerin belirlenmesinde corafi verileri esas alan jeopolitik, hedefe ulamada uygulanacak hareket tarzn belirler. Siyasi corafyaclarla jeopolitikileri birbirinden ayran en nemli unsur, corafyann bal bana bir e olarak d politikay belirledii varsaymndan hareket eden jeopolitikilerin siyasi corafyay gelecee ait hkm karma konusunda siyasi uygulamaya balamalardr17. Siyasi corafya ile jeopolitik arasndaki ayrm yapmak iin corafi konum ve jeopolitik konum olmak zere iki kavram ihtiyac domutur. Corafi konum, lke hudutlar farkllamadka deimez. Jeopolitik konum ise lke gcnn deimesi halinde ayrca blge ve evrensel g odaklarnda deiiklikler olduu zaman farkllamaktadr. Jeopolitik konum, corafi konum dnya ve blge gleri ile birlikte dikkate alnd zaman aklk kazanr18.

15 16

Faruk Snmezolu, a.g.e., s. 506 Kamil Gnel, a.g.e., s. 31 17 Ahmet Davutolu, a.g.e., s. 105-106 18 Suat lhan, a.g.e., s. 49-50

9 1.1.2. Jeopolitik-Tarih likisi Jeopolitiin temel dayanaklar devlet, corafya ve politikadr. Devlet toplum ve ulusu da iermektedir. Bu nedenle devletler onu oluturan ulusun kltr zelliklerini yanstrlar. Jeopolitik-tarih ilikisi iki ana balkta ele alnr: 1- Tarihin jeopolitik unsurlar dikkate alnarak incelenmesi ve yorumlanmas 2- Gnmzn jeopolitik yapsnda tarihin etkilerinin incelenmesi Jeopolitik unsurlarn her biri tarihi olaylarda birer etkendir. Olaylar jeopolitik unsurlara dayal olarak oluan g merkezlerine gre gelimitir. Corafi durum bu aamada tarihi oluu etkilemektedir. Ayrca tarihi olaylarn oluumunda o zamann jeopolitik ortamnn etken olduu gz nnde bulundurulmaldr. Tarih jeopolitik unsur deildir. Fakat unsurlarn deerlendirilmesinde bir kaynak olarak tarihten yararlanlr19. 1.1.3. Jeopolitiin Alt Birimleri Jeo-strateji: Stratejik dzeydeki konu ve uygulamalarn zaman ve mekan unsurlaryla birlikte dnlmesidir. Jeo-ekonomi: Farkl ekonomik konu ve ekonomik evrelerin, bulunduklar corafyalarla birlikte dikkate alnarak jeopolitie katklarnn deerlendirilmesidir. Jeo-kltr: Ortak kltr unsurlarn oluturduu kltr evrelerinin corafi konumlaryla birlikte deerlendirilerek jeopolitie etkilerini aratrr. Jeopolitiin btn alt birimlerinde yaplan almalarda corafya ve corafi konum ana etken olarak ele alnmaldr20.

19 20

Suat lhan, a.g.e., s. 42-44 Suat lhan, a.g.e., s. 41-42

10 1.1.4. Jeopolitik nceleme Yntemleri Jeopolitik dzeyde yorum yaplrken jeopolitiin corafi, beeri ve zaman unsurlar btn ayrntlar ile dikkate alnmaldr. Jeopolitik ortamn oluumu ile jeopolitik inceleme birbirlerinin kart ynde gelimektedir. Jeopolitik ortamn oluumu kkten bye tmevarm eklindedir. Ulus devlet - Blge g oda- Evrensel g oda eklinde gelime gsterir. Jeopolitik ortam ekillendiren g odaklarnn oluumu ulusal g, blge gc, evrensel g eklinde gelimektedir. Jeopolitik deerlendirmelerde ise yol ve yntem tmden varm eklindedir. Srasyla; Evrensel jeopolitik ortam- Blgesel jeopolitik ortam- Ulusal jeopolitik durum ele alnarak jeopolitik deerlendirme yaplr. lkeler iin 2 seviyeli jeopolitik deerlendirme yaplr: 1- Dnya g merkezlerine gre global dzeyde 2- lkenin bulunduu blgedeki blge devletlerini kapsayacak dzeyde21 1.2. Jeopolitiin Ortaya k ve Dnrleri 19. yy ikinci yarsnda siyasi corafya zerindeki almalar jeopolitiin oluumunu hazrlamtr. Jeopolitik 19.yy sonlarnda gelimeye balayarak genelde corafi verilerle devlet ynetimi arasndaki ilikileri dzenleyen bir bilim olarak tanmlanmtr. Jeopolitik ve jeopolitik teoriler 20. yy iinde gelimitir22. Jeopolitik kelimesi ilk nce 1899 ylnda sweli Rudolf Kjellen tarafndan Ymer dergisinde kullanlmtr. Jeopolitiin balca dnrleri ise Alman Frederick Ratzel (1844-1904), Karl Ernst Haushofer (1869-1946), ngiliz Sir Halford Mackinder (1861-1947), Fransz Vildal de la Blanche (1845-1918), ABDli Alfred Thayer Mahan (1840-1914), sveli Rudolf Kjellen (1864-1922) ve Nicholas J. Spykman (1893-1944)dir23.

21 22

Suat lhan, a.g.e., s. 45-47 Nejat Eslen, a.g.e., s.34 23 Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, tken, stanbul, 1989, s. 32-36

11 1.2.1. Friederich Ratzel (1844 1904): Mnih ve Leipzig niversitelerinde corafya profesrlg yapan Ratzel, jeopolitik ismini kullanmam ama siyasi corafyann jeopolitie gei ortamn hazrlayarak kendisinden sonraki jeopolitikileri etkilemitir. Darwinden etkilenerek gelitirdii devlet evriminin organik teorisi adl teziyle devleti yaayan bir organizmaya benzetmitir. Her yaayan organizma gibi devletin de beslenmeye ihtiyac olduunu savuna Ratzele gre, devlet beslenmesi iin yeni sahalar ilhak etmelidir. Snrlar bir lkenin genilemesinin geici olarak durduunu gsteren hatlar olduunu belirten Ratzel, beslenme kavgasnda aciz kalan devletlerin Darwinin tezindeki unsurlar gibi yok olacaklarn savunmutur. Ratzele gre devlet hayatta kalmak iin mcadele ederek snrlarn geniletmelidir24. 1.2.2. Rudolf Kjellen (1864 1922): 1916 ylnda yaymlad Devlet, Bir Hayat ekli kitabnda ilk defa jeopolitik terimini kullanarak jeopolitiin isim babas olmutur. Canl organizmalardan farkl olarak devletlerin yaamnn bireylerin elinde olduunu ve gl devletlerin ortaya kmasn gl iradelere balamtr25. Ratzel ve Kjellen, daha sonra gelitirilen kara, deniz, hava jeopolitiinin zeminini hazrlamlardr. 1.2.3. Karl Haushofer (1869 1946 ): Mnih niversitesinde siyasi corafya ve askeri tarih okutmutur. Nazi jeopolitiinin kurucusu olan Nazi liderlerinden Rudolf Hessin hocasdr. Jeopolitii btn tabii ve insani bilimleri kapsayan bir bilim dal olarak tanmlamtr26. Ratzel, Kjellen ve Haushofer tarafndan oluturulan Alman jeopolitik dncesi Alman yaylmac politikasnn temeli olmutur. Yaam sahasnn bykln devletin gvenlii iin vazgeilmez bir unsur olarak gren bu gre gre uluslar yeterli hammadde ve pazara ulaabilmek, yeterli toprak sahasna sahip olmak iin snrlarn geniletirler. Byk devletler arasndaki atmalar kanlmaz gren Alman kuramclara gre, Dou Avrupa istila edilmeli ve Almanya hakim g haline gelmeliydi27.

24 25

Faruk Snmezolu, a.g.e., s. 507 Suat lhan, a.g.e., s. 41 26 Nejat Eslen, a.g.e., s. 38 27 Suat lhan, a.g.e., s. 42

12 1.2.4. H. John Mackinder (1861-1947): Kara hakimiyet teorisinin kurucusudur. 1.2.5. Nicholas J. Spykman (1893-1943) Kenar kuak teorisi kurucusudur28. 1.3. Jeopolitiin Unsurlar 1.3.1. Politika, Strateji, Taktik Jeopolitiin unsurlarn ele almadan nce jeopolitik iinde kullanlan temel kavramlara deinmekte fayda vardr. Birou birbirinin yerine kullanlan, kavram kargaalarna sebep olan terimler; strateji, taktik, politikadr. Taktik, strateji ve politika planlamay ve uygulamay ierirler. En basit tanm olarak ise bir gc kullanarak bir amaca ulamann yolunu belirlerler. Taktik, strateji ve politika birbirlerinin alt-st birimleridir ve ilevleri ayndr 29. Taktik, strateji ve politikann balca ilevleri: - Glerin belirlenmesi ve gelitirilmesi ( askeri, politik, ekonomik ve sosyal ) - Hedeflerin seimi, - Hedefe ulatran yol, yntem tespiti, - Yol ve yntem seenekleri arasnda nceliklerin belirlenmesi, - Zaman unsurunu katarak karar verilmesi, - Ayrntl planlama, - Uygulamaya koyma, Strateji politikann, taktik ise stratejinin bir alt hareket tarzlardr. Politika stratejiyi, strateji taktii ynlendirir. Bir politika iinde birok strateji, bir strateji iinde birok taktik dzeyde alma, planlama veya uygulama olabilir. Taktik reti, jeostrateji ve jeopolitik taktik, strateji ve politikaya bilgi ve veri taban olutururlar 30. Terim anlam olarak strateji, bir amaca ulamak iin izlenmesi gereken ana yol anlamna gelmektedir. Bu terim genel anlam dnda birbirinden farkl olaylara ilikin kullanlmaktadr. Strateji ilk olarak askeri nitelikteki klasik anlamyla, bir savan kazanlmas

28 29

Suat lhan, a.g.e., s. 43 Nejat Eslen, a.g.e., s. 6 30 Suat lhan, a.g.e., s. 26-27

13 iin yrtlen askeri harekatn izledii yoldur. Strateji, taraflarn askeri, politik ve dier anlamazlklardaki uzun vadeli hedef ve planlarn ifade etmek iin kullanlmaktadr. Uluslararas ilikilerde strateji, devletlerin baarya ulaabilme adna ngrdkleri politikalarn etkinliini arttrmak iin ekonomik, kltrel, sosyal, siyasal ve dier etkenlerin bir arada uyum iinde ynlendirilmesidir. Strateji, planlanan sonuca gtren aralar btndr. Planlanan hedefte kararl harekat tarz olan Strateji, elde bulunan kapasitenin en uygun ekilde maksimum fayda iin uygulanmasn amalamaktadr. Belli bir dnemi kapsayan stratejide, hedeflenen sonular bu sre zarfnda almak istenmektedir31. Jeopolitik unsurlarn oluturulmasnda stratejinin unsuru olan mekan, zaman ve kuvvet unsurlarndan faydalanlmaktadr. Daha ok askeri bir kavram olan strateji, harekat tarz retilmesi, retilen harekat tarzlar arasndan seilen harekat tarznn uygulanmasdr. Corafi verilerden hareket eden jeopolitik de, politik hareket tarzn belirleyerek seilen politikann uygulanmas iin gerekli olan yolu gstermektedir. Corafyann genel olarak btn unsurlarn kullanan jeopolitik, kapsamn snrlandrmak adna baz unsurlarla daha ok ilgilenmektedir32. 1.3.2. Deimeyen ( Corafi ) Unsurlar Jeopolitiin corafi unsurlar, stratejik unsurlarda mekan karldr: - lke veya blgenin dnya zerindeki yeri, hudutlar, sahip olduu corafi btnlk ve corafi zellik, saha - Corafi karakteri ( ada, kta, kenar ve kta ii devleti olma durumu ) 33 Corafi konum jeopolitiin temel unsurudur. Jeopolitik deerlendirmesi yaplan blgenin, yer kre zerinde igal ettii mevkidir. Jeopolitik, bu mevkiinin kara ktleleri ve denizlerle ilikilerini, denizlere k imkanlarn iklim kuaklarna ve dnya siyasetindeki g odaklarna olan konumunu incelemektedir. lke veya blgenin snrlar, igal ettii alan, sahip olunan stratejik kaynaklar, denizlerin konumu ve corafi zelliklerini oluturan, ada,

31 32 33

Faruk Snmezolu,Uluslararas likiler Szl, 4. Basm, Der Yaynlar, stanbul, 2005 s. 600 Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, tken, stanbul, 1989, s. 56 Suat lhan, Trklerin jeopolitii ve Avrasyaclk, 2. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005, s. 29

14 kta veya i devlet olma durumu lkelerin daimi unsurlardr. lkelerde ynetim ekilleri deiikliklere urad halde d politikalarn deimemesi corafyann deimeyen unsurlarnn etkisiyledir. Deimeyen unsurlardan saha, jeopolitikilerin en ok deer verdii bir unsurdur. Geni saha gtr. Saha corafi btnle sahip olmas jeopolitik gre gre kuvvettir. zellikle de corafi btnlkle birlikte stratejik kaynaklara sahip olan saha daha byk gtr. Gerek Ratzel gerekse Alman jeopolitik ekol alan kavramna byk nem vererek devletin olumas ve gelimesinde en gl unsur olarak kabul etmilerdir. Jeopolitikte alan kavram siyasi corafyadakinden tamamen deiik bir adan baklmaktadr, corafi alan belirli boyutlar olduundan llebilmektedir. Fakat jeopolitik anlamdaki alan snrszdr ve llemez34 1.3.3. Deiken ( Beeri ) Unsurlar Jeopolitiin beeri unsurlar, stratejik unsurlardan kuvvet karldr: - Sosyal deerler - Ekonomik deerler - Politik deerler - Askeri deerler - Dier kltr deerleri35 lkelerin iinde bulunduklar duruma gre deiken nem arz eden unsurlardr. Ancak ekonomik ve sosyo-kltrel unsurlar dier unsurlar etkilemektedir. Genelde bir btn olan deiken unsurlar politik deerler, sosyal ve ekonomik deerler, kltrel deerler ve askeri deerlerdir. Btn bu unsurlarn toplu olarak deerlendirilmesi corafi temele dayanan ulusal gc oluturur. Deien unsurlar bir btndr. Ayrca beeri unsurlarn zaman zaman ncelii alanlar grlmektedir36.

34 35

Kamil Gnel, a.g.e., s. 29-34 Suat lhan, a.g.e., s. 32 36 Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, tken, stanbul, 1989, s. 41

15 1.3.4. Zaman Unsuru Jeopolitik sadece siyasi corafya ile deil, fiziki corafya ve beeri corafyadan yararlanrken zaman unsurunu da kullanarak gelecee ait hkmler karmaktadr. lkeler belirledikleri hedeflere ulama yol ve yntemini, seeneklerini, seeneklerin nceliklerini tespit ederken zaman unsurunu da katarak planlama yapar ve belirlenen planlar uygulamaya koyarlar37. 1.4. Jeopolitik Teoriler Jeopolitiin ilgi alannn, uygulamada etkisinin, bu gne kadarki gelimelerin anlalmas ve dnrlerinin tannmas iin teorilerin bilinmesi gerekir. Fakat bu teoriler byk lde yeterliliklerini yitirmilerdir. Ancak 2. Dnya Sava ve Souk Sava dnemlerinde evrensel politikalar ynlendirmi olmalar, dayandrldklar corafi temelin deimemi olmas nedeniyle bilinmeleri gereklidir38. Jeopolitik teoriler, tarihsel sre ierisinde yaanan bir ok siyasi olay aklamaya ynelik olan kurallar sistemli bir ekilde dzenlemeyi amalamaktadr. 20. Yzyln nc eyreinde balayan ve son eyreinde ivme kazanan ekonomik ve politik faktrler lkelerin karlkl bamllklarn arttrm ve g tanmlamas olgusunu kark bir anlam kazandrarak, tm dnyay iine alacak ekilde yeniden yaplanma srecini balatmtr. lkelerin g parametreleri artk bamsz yaln unsurlar deil, birbirini etkileyen dinamik unsurlar olarak karmza kmaktadr. Bu balamda jeopolitikiler kendi devletlerinin siyasi corafyalarn ele alarak lkelerinin karlar dorultusunda baz teoriler ortaya atmlardr39. Jeopolitik teoriler iki balk altnda toplanr: 1- Fiziki corafyaya dayal teoriler: Kara Hakimiyet Teorisi, Kenar Kuak Teorisi 2- Kuvvete dayal teoriler: Deniz Hakimiyet Teorisi, Hava Hakimiyet Teorisi40

37 38

Suat lhan, a.g.e., s. 48 Suat lhan, Trklerin jeopolitii ve Avrasyaclk, 2. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005, s. 33 39 Nejat Eslen, a.g.e., s. 35-39 40 Suat lhan, a.g.e., s. 35

16 1.4.1. Kara Hakimiyet Teorisi Byk Corafi Keiflerden sonra yeni ktalarn bulunmasyla denizar yeni topraklara sahip olma istei denizlere ve deniz yollarn kontrol edebilecek stratejik noktalara egemen olma gr hakim olmaya balamtr. spanya, ngiltere deniz egemenliine dayanan imparatorluklar kurmulardr. Ancak Almanya ve Rusyann karaya dayanan gleri kta Avrupasnda gelitike denizleri kuatarak deniz egemenliine dayanan Britanya mparatorluunun devrini tamamlad ve 20.yzylda kara gcnn dnya politikasn etkileyecei gr hakim olmaya balamtr41. lk jeopolitik teori olan Kara Hakimiyet Teorisi ngiliz Mackender tarafndan ortaya konmutur. Mackinder, Asya, Avrupa, Afrika btnn Dnya Adas olarak adlandrr. Batda Volga, douda Sibirya, gneyde Himalayalar, kuzeyde Buz Denizi arasnda kalan blgeyi Heartland ( Kalpgah ) olarak kabul etmi daha sonra da Avrupa Rusyasnn tamamn Heartland iine dahil etmitir42. Obi, Yenisey ve Lena nehirlerinin geni havzalarn ieren Sibiryay, darya aknts bulunmayan kapal havzalarn yer ald Orta Asyay ve Moalistann byk bir blmn; batda ise Avrupann n kapsayan bu blge dnya egemenlii oluturmak iin en elverili alan olarak nitelendirilmektedir. Heartland, kuzeyde donmu denizlerle, gneyde llerle ve yksek da sralaryla evrilmi olup okyanuslardan eriilemeyecek kadar uzakta bulunmasnn yan sra nfus, tarmsal rnler ve madenler bakmndan byk potansiyele sahiptir43. The Geographical Pivot of History adl makalesinde siyasi tarihin geliimini jeopolitik temellere indirgeyerek aklayan Mackinder, dnya corafyasn, siyasi ve askeri strateji bakmndan Heartland, i ve d kuak alanlarna ayrarak ncelikli hedefleri belirlemitir. Mackinder 19. yzyla kadar stnl elinde bulunduran deniz gcnn yerini kara gcne braktn belirtmitir. Mackindere gre kara hakimiyetine dayal bir strateji iin ncelikli art denizden gelen saldrlara kar korunmu olan Heartlandte hakimiyet kurmaktr. Heartland, Almanya, Trkiye, Hindistan ve inin oluturduu i hilal (Inner Crescent) ve ngiltere, Gney Afrika Cumhuriyeti ve Japonyann yer ald d hilal (Outer Crescent) ile

41 42

Kamil Gnel, a.g.e., s. 158 Suat lhan, a.g.e., s. 33-34 43 Kamil Gnel, a.g.e., s. 159-160

17 evrilidir44. Adasal ve okyanusal karakterde grd d yaydaki lkelerin uzaklklar nedeniyle Heartland zerinde etkili olamayacaklarn savunan Mackinder, merkezi durumda olan Rusyann Trkiye, ran ve Hindistana kolaylkla bask yapabileceini hele de deniz gcyle desteklenen Avrasyann ky lkelerini ele geirirse ktadaki kaynaklar kullanarak dnyaya egemen olabileceini savunmutur45. Bu kuramdan hareket eden Mackindere gre; Dou Avrupay ele geiren mihver sahaya hakim olur. Mihver sahaya hakim olan g Avrasyaya hakim olur. Avrasyay ele geiren tm dnyaya hakim olur46. Mackinder, tarihin deniz gleri ile kara gleri arasndaki mcadelelerle ekillendiini iddia etmitir. Birinci evrede Makedonyallarn Akdenize hakim olmasyla kara gc stn olmutur. kinci evrede Romallarn Kartacalar yenerek Akdenize hakim olmasyla kara gc stnln korudu. nc evrede ngiltere deniz gc olarak n plana kmtr. Drdnc evrede ise, Mackindere gre teknolojik stnln gelimesi kara gcnn stn olmasn salayacaktr47. Mackinder, 20. yzyld Mihver Sahay ele geiren gcn dnya adasn da (Avrasya) ele geirerek deniz gcn egemenlii altna alacan ileri srmtr. Mackinderin bu teorisini Haushofer Almanyaya uyarlarken, Spykman ise ayn teoriyi gelitirerek Amerikan jeostratejisine uyarlanmtr48. 1.4.2. Deniz Hakimiyet Teorisi ABDli Amiral Alfred Thayen Mohan (1840 1914) tarafndan ortaya atlmtr. Mohann deniz jeopolitii kuaklardan merkeze, denizlerden karalara doru gelien bir hakimiyet stratejisini iermektedir. Mohan, denizlerin zellikle su yollarnn denetimini elinde bulundurmay byk devlet olmann n koulu olarak grmtr. Denizlere hakim olmann
Hsmen Akdeniz, Jeopolitik ve Jeostratejik Teoriler Kapsamnda Kresellemenin Gelecei ve Trkiye, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Eyll 2003 Say:2, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Aratrmalar Bakanl Yayn, Ankara, s. 83 45 Kamil Gnel, a.g.e., s. 160-162 46 Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Filiz Kitabevi, stanbul, 2000, s.511 47 Kamil Gnel, a.g.e., s. 171 48 Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, tken, stanbul, 1989, s. 53
44

18 dnya hakimiyetinin anahtar olduunu savunan Mahann Deniz Kuvvetlerinin Tarihe Etkisi adl kitab ABD, ngiltere, Almanya, Rusya ve Japonyann politikalarnda etkili olmutur49. ngilterenin deniz gcne dayanarak Avrupann kta glerine kar nasl stnlk saladn gz nnde bulundurarak ABDnin de sahip olduu bu corafi zelliini avantaja dntrebilecei sonucuna varmtr. Theodor Roosevelt dneminde politik danman olan Mohan, iki temel stratejik temel oluturmutur: Savan srekli olarak Amerikadan uzak denizlerde kabul edilmesi ve Avrasyadaki gelimeleri kontrol edecek ittifaklar zinciri oluturulmas eklindedir. The Influence of Sea Power Upon History 1660-1783 ( Deniz gcnn Tarih zerine Etkileri ) adl kitabnda ABDnin gl bir donanma kurarak denizlerdeki kritik adalar, dar deniz geitlerini ve kritik ky blgelerini kontrol ederek deniz ar sler edinmesini nermitir. ABD, Mahann nerilerine uygun olarak gnmzde ak denizlerdeki sleri ile kresel ekonominin ulatrma hatlarna egemen olmay hedeflemektedir50. 1.4.3. Kenar Kuak Teorisi ABDli Nicholas Spykman ( 1893-1943 ) tarafndan ortaya konmutur. Spykman Kenar Kuak Teorisinde Mackinderin Kara Hakimiyet Teorisi ile ayn corafyay deerlendirmektedir. Birisi merkezden da, dieri dtan merkeze gelimeyi gerekli grr. Aralarndaki fark Kara Hakimiyet Teorisinin Heartlanda, Kenar Kuak Teorisinin bunu evreleyen kuaa ncelik vermesidir51. Spykman, Dnya Adasna hakimiyet iin Heartland eviren, kaynak ve imkanlar daha geni olan kuaa hakim olmak gerektiini savunur. Bu d kuak; Trkiye, Avrupa, ran, Irak, Pakistan, Hindistan, Afganistan, in, Kore ve Dou Sibiryadr52. Spykman, ABDnin Kta Amerikasn savunmaya arlk vermek yerine Asya ve Avrupada g dengesinin bozulmasn nlemek iin gerektiinde mdahaleci olmasn savunmutur. Asya ve Uzak Douda herhangi bir gcn, g dengesini bozarak bu blgeyi egemenlik altna almasnn ABD karlarna ters deceini ve bu balamda in ve Rusyann blge iin bir tehdit haline gelmesi halinde Japonyay koruyan bir politika izlenmesini savunmutur53 .
49 50

Suat lhan, Trklerin jeopolitii ve Avrasyaclk, 2. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005, s. 34 Nejat Eslen, a.g.e., s. 35-36 51 Faruk Snmezolu, a.g.e., s. 512 52 Kamil Gnel, a.g.e., s. 163-164 53 Ahmet Davutolu, a.g.e., s. 103-104

19

Souk Sava dneminde ABD politika ve stratejisinde etkili olan bu teori NATO, CENTO ve SEATO gibi organizasyonlarda uygulanmtr54. 1.4.4. Hava Hakimiyet Teorisi Hava Hakimiyet Teorisi, ABDli birok havac tarafndan ortaya konmutur. Btn teorilerin hava hakimiyeti ile mmkn olabileceini savunmulardr55. Bu teori, II. Dnya savann sonucunu belirleyen Amerikan ve Byk Britanya hava bombardman Almanyann yenilmesinde nemli bir rol oynadn dnen ABDli generaller tarafndan kabul grmtr. Nitekim II. Dnya savan sona erdiren Japonyaya atlan Atom bombalar gelecekteki olas savalarn stratejisini belirlemitir56. 1.4.5. Teorilerin Deerlendirilmesi Jeopolitik ortam hazrlayan corafi konum ile birlikte ekonomik, sosyal, politik, askeri, kltrel beeri deerlerin oluturduu g odadr. Teoriler, mevcut ve grlebilen g odaklarna bunlarn corafi konumlarna, olanak ve yeteneklerine, niyet ve amalarna gre belirlenir. Ayrca teoriler kalpgaha ve evresine nemli gte bir lkenin hakim olmas zerine kurulmutur. Bu blgelere hakim olan g yetersizleirse veya dnyann baka bir blgesinde nemli bir baka g oluursa teori yeterliliini yitirir. Avrasya corafyas esas alnarak oluturulan teoriler 19. yzyl sonu ve 20. yzyl jeopolitik ortamna cevap verebilmektedir. Souk Savan bitimiyle geerliliklerini yitirmilerdir. Bunun nedeni jeopolitik ortam
57

deimitir.

Yeni

jeopolitik

ortama

uygun

politikalar

retmek

gerekmektedir . 1.4.6. Teorilerin Uygulanan Politikalara Etkileri Teoriler 2. Dnya Sava iinde ve 2. Dnya Savandan sonra, Souk Sava dneminde uygulanarak politikalar etkilemitir. SSCBnin dalmasndan sonra teorilerin
54 55

Suat lhan, a.g.e., s. 34 Suat lhan, a.g.e., s. 35 56 Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, tken, stanbul, 1989, s. 29 57 Suat lhan, Trklerin jeopolitii ve Avrasyaclk, 2. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005, s. 35

20 corafi blmlere uyan durumu deimitir. Bamsz Trk Cumhuriyetleri sonrasnda Heartlanda sadece Rusya egemen deildir. Kenar Kuak ise btnln kaybetmitir. 1. ve 2. Dnya Savalar, Paris, Berlin, Varova, Moskova Kara Hakimiyet Teorisinin ana mihverinde gereklemitir. Dnya jeopolitik ortamn hazrlayan, evrensel ve blgesel gler ve bu glerin corafi konumudur. Bu nedenle dnya hakimiyeti sz konusu olduunda jeopolitik teoriler nemlerini korumaktadrlar58. 1.4.7. G Merkezleri Gr G merkezleri zamann jeopolitik yapsn ekillendiren ana etkenlerdir. Tarihin her dneminde yeryznde evrensel dzeyde ve blgesel dzeyde g merkezleri olmutur. G merkezlerindeki deimeler jeopolitik ortamlar deitirmektedir. Gemi dnemdeki deimeler sunduklar jeopolitik veriler ile gnmz ortamnn aklanmasn kolaylatrmaktadr59. Avrasya corafyas esas alnarak oluturulan teoriler 19. yzyl sonu e 20. yzyl jeopolitik ortamna cevap verebiliyor. Souk Savan bitimiyle geerliliklerini yitiriyorlar. Bunun nedeni jeopolitik ortam deimitir. Yeni jeopolitik ortama uygun politikalar retmek gerekmektedir60. II. Dnya sava sonrasnda Avrupa dnda ok sayda ulus devletlerin ortaya km olmas, g unsurlarn uluslararas ilikilerin temel meselesi haline getirmitir. G tanmlamasn kar ve egemenlik kavramlaryla btnletiren Realist yaklam uluslar aras dzenin ulus devletler arasndaki g dengeleri zerinde kurulduunu savunuyordu. Souk sava dneminde uluslar aras politikann gce dayal olduunu iddia eden realist bak as artan bir ivme sergilemitir. Souk savan ki sper gc olan ABD ve SSCB kendi g bloklarn oluturma abalamlardr. Bu dorultuda ABD kenar kuak teorisinden istifade ederek SSCBye kuatma politikas dorultusunda NATO, CENTO, SEATO gibi askeri ve siyasi rgtlenmelere gitmitir. Nitekim bu politika SSCBnin dalma srecini balatmtr Souk Sava dneminin g merkezleri Bat Bloku ve Dou Bloku olarak ekillenmi ve bu
58 59

Suat lhan, a.g.e., s. 36 Suat lhan, a.g.e., s. 37 60 Hsmen Akdeniz, a.g.m., s. 84

21 iki ana g merkezinin corafi konumlar Kara Hakimiyet ve Kenar Kuak Teorilerinin aklanmasna uygun ortam oluturmaktayd61. Souk Sava sonrasnda bloklar dalnca g odaklarnn corafi konumlarna gre yeniden jeopolitik yorumlar yaplmaya balamtr. G merkezleri el ve yer deitirmitir. Mevcut g odaklarnn olanak ve amalarna gre kresel dzeyde politika belirlenmelidir. G merkezleri yer ve el deitirebilir. Tarihin eitli devirlerinde nemli g merkezleri Asya, Avrupa veya Ortadouda ortaya kmtr62. G merkezleri yer ve el deitirdiinde teorilerin geerliliklerinde de deiim meydana geldiini gz nnde bulundurduumuz zaman hakim unsurun g merkezleri olduunu sylemek gerekir63. 1.4.8. G Unsurlar ve Jeostratejik Etkinliin llmesi Bir lkenin g unsurlar corafi g, nfus gc, ekonomik ve finansal g, bilimsel ve teknolojik g, askeri g, politik diplomatik g ve psiko sosyal gtr. Jeostratejik etkinlik ise ulusal g unsurlar ile bu g unsurlarn kullanma politik iradesinin arpmndan oluur. 1- Corafi G: Jeopolitik konum ve nemi, sahasnn bykl, snrlarnn konumundan kaynaklanan savunma yetenei, topografik yaps, iklim ve bitki rts, enerji ve stratejik hammaddeler gibi doal kaynaklar, yerleim, ulatrma ve iletiim yaps bir lkenin corafi gcn ifade etmektedir. 2- Nfus Gc: Bir lkenin toplam nfus says, demografik yaps, etnik zellikleri, gen eitimli ve askerlie elverili insan says, nfusun retime katlma pay o lkenin nfus gcn ifade etmektedir. 3- Ekonomik ve Finansal G: Bir lkenin doal kaynaklar, ekonomik kapasite ve sistemi, ekonomisinin kendi kendine yeterlilii, ekonomik byme hz, enerji retim

61 62

Ahmet Davutolu, a.g.e., s. 104-105 Nejat Eslen, a.g.e., s. 28 63 Suat lhan, a.g.e., s. 38

22 kapasitesi, enerjide da bamllk oran, zel sektrn etkinlii, uluslararas pazarda rekabet gc, i gc, ihracatn ithalat karlama oran, lojistik alt yaps, kii bana den satn alma gc, finansal zellikleri, kamu finansal dengesi, i ve d borlar, yabanc sermayeyi ekme imkanlar o lkenin ekonomik ve finansman gcn belirler. 4- Bilimsel ve Teknolojik G: Eitim dzeyi, eitim alt yaps, eitime ayrlan kaynaklar, eitimi tevik politikas, eitilmi gc istihdam imkanlar, bilimsel aratrma ve gelitirme alt yapsna ayrlan kaynaklar, bilimsel etkinlik ve teknoloji gelitirme politikalar, teknolojik retim kapasitesi, d kaynakl teknolojilere bamll, gvenlik teknolojisi bir lkenin bilimsel ve teknolojik gcn ifade etmektedir. 5- Askeri G: Bir lkenin askeri gc bilgiye dayal, iyi eitilmi, tecrbeli birlikleriyle mterek harekat ve kesin vurulu saldr olanaklarna sahip, yetenekli komutanlarca ynetilen, da baml olmayan, lke ekonomisi ve savunma endstrisi tarafndan desteklenen, terr ve topyekun savaa kadar tm atma olaslklarna hazr olan, stratejik intikal ve lojistik yeteneine sahip, modler yapda ve lke halk tarafndan desteklenen gtr. 6- Politik ve Diplomatik G: Bir lkenin politik yaps ve sistemi, uluslararas ortamdaki saygnl ve etkinlii, politika ncelikleri, d politika etkenleri, politik lider kadrosunun etkinlii, politikaclara kar halkn destei, diplomatik kadronun tantm ve lobi faaliyetlerindeki etkinlii o lkenin politik ve diplomatik gcnn llmesinde dikkate alnan kriterlerdir. 7- Psiko-Sosyal G: Bir lkenin psiko sosyal gc ulusal irade ve ulusal dayanmann bilekesidir64.

64

Nejat Eslen, a.g.e., s. 50-57

23 1.5. Jeopolitiin Corafi Taban Jeopolitik almalar srasnda siyasi corafya ile jeopolitik arasndaki ayrm yapabilmek iin corafi konum ve jeopolitik konum kavramlar ortaya konmutur. Bu iki kavram jeopolitik aklamalarda nem tamaktadrlar. lkelerin veya blgelerin corafi konumlar ile jeopolitik konumlar farkl durumlar aklamaktadr. Corafi konumun lke hudutlar farkllamadka deimemesine karlk jeopolitik konum, lkenin ekonomik, sosyal, politik, askeri, kltrel gcnn deimesi halinde ayrca blge ve evrensel g odaklarnda deiiklikler meydana geldii zaman farkllk gsterir. Jeopolitik konumun aklanmas iin dnya ve blge g merkezleri karsnda lkenin durumu, etkilenme ve etkileme deeri ortaya konmaldr. Dier g odaklarna gre lkenin tad deer ve duyarllklar jeopolitik konumu aklar. Evrensel dzeydeki deiiklikler blgesel ve ulusal jeopolitik konumlar da farkllatrmaktadr. Corafi konum zellii, evresinde g odaklar olumasna sebep oluyorsa, duyarl jeopolitik konum iin ortam oluur. Corafi konum ve jeopolitik konum duyarll ar bir tehdit ortam yaratmaktadr65. 1.5.1. Gvenlik Yaplarna Gre lke Corafyalar Gvenlik yaplarna gre lke corafyalar drt trdedir: Ada Devletleri, Kta Devletleri, Ky Devletleri, Merkezi Devletler; Ada Devletleri,, devletin bir ada zerinde yerlemesi durumunda sz konusudur. Snrlar byk denizlere, okyanuslara dayanan doal koullarn salam gvenceleri altnda olan lkelerdir.

65

Suat lhan, a.g.e., s. 49-52

24 Kta Devletleri, ok geni bir corafyaya yaylm devletlerin sahip olduu bir zelliktir. ABD, Kanada, in, Hindistan, eski SSCB ve Rusya Federasyonu ktasal jeopolitie sahip lkelerdir. Ky Devletleri ise, bir lkenin jeopolitiinde denizlerin, Boazlarn, deltalarn, derin ve uzun nehirlerin nemli rol oynad corafyaya verilen addr. Kara snrlar ksa ve az sayda komular vardr. Gvenliklerini daha kolay salarlar. Merkez Devletleri, dier lkelerin kara snrlar ile evrilmi olan lkelerin sahip olduklar corafyadr. Yalnz kara snrlar olan veya denizde ok az kys bulunan lkelerdir. ok sayda komular ve sorunlar vardr. Kta ii devletler ok duyarl yapdadr. rn: Almanya, Trk Cumhuriyetleri 66 almamzda ele alnan ran, grnm ile denizlere kys olan bir kenar devlet fakat genel zellikleri ile bir kta ii devlettir.

66

Suat lhan, a.g.e., s. 59-61

25

2- RANIN CORAF GC
2.1. rann Corafi zellikleri Gneybat Asya lkesi olan ran stratejik olarak; Avrasya anakarasnda dou ile bat, kuzey ile gney arasnda balant noktasn oluturmaktadr. Basra Krfezi, Hazar Denizi, Kafkasya, Orta Asya ve Ortadou blgeleriyle ayn anda ve kolaylkla balant kurulabilecek konumu itibariyle enerji kaynaklarn bir birine balayan bir merkezde bulunmaktadr. ran, batda Trkiye ve Irak, kuzeyde Nahivan, Ermenistan ve Azerbaycan, douda Trkmenistan, Pakistan ve Afganistan ile evrelenmitir. Kuzey Ilman Kuan Gney kesiminde yer alan ran, 25 05 K-39 42 K paralelleri ile 44 02 D-63 20 D meridyenleri arasnda bulunmaktadr67.

ekil 2.1: rann Matematiksel Konumu ( www.iranonline.com/iran/iran-info/country/iran-map1.gif )

67

Nihat Ali zcan,ran Sorununun Gelecei: Senaryolar, Blgesel Etkiler ve Trkiyeye neriler, TEPAV Orta Dou almalar, http://www.tepav.org.tr/tur/admin/dosyabul/upload/abd_iran.pdf

26

Ortadouda Suudi Arabistandan sonra 1.648.195 km yzlm bakmndan ikinci byk lkedir. Bunun 12.000 kmsi deniz sahas olutururken 1.636.000 kmsi kara yzeyidir. Basra Krfezi ve Umman Krfezinde 2,440 km ve Hazar Denizinde 740 km uzunluunda ky eridi olan rann toplam kara snr ise 5.440 kmdir. Komular ile snrlarnn uzunluklar ise u ekildedir: Irak (1458 km), Trkmenistan (992 km), Afganistan (936 km), Pakistan (909 km), Trkiye (499 km), Azerbaycan (432 km), Hahivan (179 km) ve Ermenistan (35 km)68. Tablo 2.1: rann Snr Uzunluklar
Toplam
8731

( km)
ran-Trkiye
486

ran-Irak
1609

ran-Trkmenistan
1206

ran-Azerbaycan
767

ran-Ermenistan
40

Kuzey Sahilleri
657

ran-Afganistan
945

ran-Pakistan
978

Gney Sahilleri
2043

( ran Statistical Yearbook: http://www.irtp.com/farsi/references/Amar81/English/index.htm ) Deniz sahas olarak; rann karasular 12 deniz mili ve bitiik blgesi ise 24 deniz mili uzunluundadr. ran tarafndan Basra Krfezinde talep edilen ekonomik saha ikili anlamalar veya orta izgi ilkesine gre belirlenmitir. ran ayrca Hazar Denizinde dier 4 kyda lkenin aksine kendisine sektrel blnmeden payna den alandan %20 daha fazla etkinlik salayan deniz yatann blnmesini savunmaktadr69.

68 69

http://www.country-studies.com/iran/ http://www.globalissues.org/Geopolitics/MiddleEast/iran/

27

ekil 2.2: Fiziki ran Haritas ( www.mideastweb.org/miran.htm ) ran corafi ynden, a.) Kuzey, bat ve gneybatdaki dalk yksek alanlar, b.) Merkezi i platolar, c.) Kylar olmak zere blgeye ayrlmaktadr. 1.) Dalk Alanlar: Yksek saha bir baka deyile kvrml blge lkesi olan ran, AlpHimalaya sisteminin iinde yer almaktadr. Bu nedenle rann morfolojisinde Alp paroksizmas etkili olmaktadr. Irann kuzey, bat ve gneyi yksek dalarla evrilidir. Hazar gl kysnda Elbruzlar, bat ve gneyde ise Zagroslar uzanmaktadr. Bu dalar Alp kvrm sisteminin parasdr. Kuzeyde yer alan Elbruzlar volkanik bir yapdadr. Elbruzlar, douda

28 rann kuzeydousunda bulunan Kopet dalar ile birleir. ki sra halinde Mehede doru uzanan dizi kuzeybat, gneydou ynnde rann Afganistan snrna kadar devam ederek Hindiku Dalarna kavuur. Kalkerli yapda olan ve birbirine paralel sra halinde uzanan Zagroslar, Mezopotamya ile i plato arasnda genilii 200 kmyi bulan bir duvar gibidir. Ykseltisi 4000 metreyi aan Zagroslarn ykseltisi gneydouya doru azalmaktadr. Zagroslar, Mezopotamya ve Basra Krfezine paralel olarak kesintiye uramadan Hrmz Boaznn kuzeyine kadar devam eder. Bu blgeden sonra bat-dou ynnde Pakistan snrna uzanr. 1650 m uzunluundaki bu silsile merkezi ktlenin en yksek noktas sfahan yaknlarnda Ziyaret Da, douda Pakistan snrnda yksekliin azald alanda Belucistan dalar belirir. 2.) Merkezi Plato: rann i kesimi ykseltisi 900-1300 m arasnda deien geni bir platodan olumaktadr. Bu platonun kuzeyinde bulunan tuzdan oluan Kebir ve gneyindeki ta ve kumdan oluan Lut lleri dnyann en kurak ve scak yerleridir. kizkenar geni andran bu saha rann 1/5ini oluturmaktadr. Eski kta ekirdeinden meydana gelmi olan bu platonun baz yerlerinde Zagroslar ve Elbruzlardan inen akarsular ve yer alt sularnn meydana getirdii kaynaklarn bulunduu alanlar tarmsal faaliyetlerin gelitii ve nfusun topland yerlerdir. Alak alanlar Hazar Denizi kylar, Basra Krfezindeki Huzistan Eyaleti ve Basra Krfezi ile Umman Krfezi kylar boyunca serpilmitir. 3.) Kylar: Kuzeyde Hazar, gneybatda Basra Krfezi, gneyde Umman denizi ile ran uzun bir ky boyuna sahiptir. Bu kylar fiziki yap bakmndan birbirlerinden ok farkldrlar. Kuzeyde Hazar Denizi kylar genelde alak ve az girintili kntl dz kylardr. Gney ve gneybatdaki Basra Krfezi ve Umman Denizi kylar ise genelde dalarn kyy yakndan izlemesi nedeniyle dik falezli yksek kylardr. Basra Krfezinin kuzeyinde dalarn kydan uzaklat geni dzlk alan alvyal dolgu sahas zelliindedir. Huzistan Havzas olarak adlandrlan bu saha rann zengin petrol yataklarnn bulunduu alandr. Abadan Liman bu alanda yer almaktadr. Busehir Limanndan Bander Abbas Liman ve Hrmz Boaznn bulunduu kesimlere kadar olan ky eridi girintili kntl ve yksek falezlidir. Bu alandan Pakistan snrna kadar olan ky boyu az girintili kntldr70.

70

Selami Gzen, Gneybat Asya Ortadou lkeler Corafyas, stanbul: antay Kitabevi, 1999, s. 136-141

29 Arazi kullanm asndan ran toprak yzeyinin %27si ayr ve otlak, %11i ormanlk ve %8i ekilebilir alandr. Geriye kalan %54 ise l ve dalk alandr. rann en alak blgesi 56 m ile Kirmann dousunda yer alan Lut ldr. En yksek blgesi ise 5671 m ile Elbruz Dalarnda yer alan Demavend tepesidir71. Akarsular asndan nemli olmayan randa balca iki byk nehir gze arpar. Gneyde attul Arapa karan ve Zagroslar kesen 830 km uzunluundaki Karun Nehri, kuzeyde Elbruzlar kesip Hazar Denizine dklen Kzl Uzun Nehridir. Dier nehirleri Safid Rud ( 1000 km ), Harkeh ( 700 km ) ve Zayandeh ( 400 km )dir. Kuzeybatda geni knt havzasna yerlemi olan Urumiye Gl, randaki ok saydaki gllerin en bydr. Bu gln deniz seviyesinden ykseklii 1230 m, yzlm 3750 kmdir72. ran birden ok iklimin yaand bir lkedir. lkenin iki ucu arasndaki hava scakl fark 50 Cye kadar ulamaktadr. Kuzey, bat ve gneyde uzanan dalar nemli rzgarlarn i kesimlere sokulmasn nler. Bu nedenle lke sabtropikal olan Hazar Denizi kylar haricinde genel olarak kurak ve yar kurak bir iklime sahiptir. rann arazi yaps sahip olduu dalk engebeli bir kenar kuak, llerin bulunduu merkez saha ve dalarla kesilen ovalk ky kesimleriyle stratejik adan avantajl bir konumdadr73. 2.1.1. Ulam ran, ran-Irak Sava dneminde lojistik nakliye kolayl salayacak ekilde gelitirdii ehirleraras yol ve demiryolu an 2000lerin balarnda yk ve yolcu tamaclna elverili bir yapya getirmitir. randaki en gelimi ulatrma sektr kara ve havayollardr. lkenin nemli bir blmnn karayolu yapmna elverili dz karakterde olmas ve dalk alanlarn yol yapmna uygun gzergahlarda olmas itibariyle karayolu a gelimi dzeydedir. Ayrca randa karayolu yapmnda kullanlan petrol yan rnlerinin ucuza retilmesi karayolu sektrnn gelimesinde balca faktrdr. Geni bir lke olmas itibariyle randa havayollarna byk bir nem verilmektedir. Demiryollar ise gelime aamasndadr74.

71

Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf http://www.country-studies.com/iran/ 73 http://www.iranchamber.com/index/iran_guide.php 74 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf
72

30 Hazar Denizinde yaplan yeni limanla birlikte sava dneminde tahrip olan limanlar yeniden ina edilmitir. randa hava ulamnda ise uygun fiyat tarifeleriyle yolcu tanmaktadr. Ayrca btn byk ehirlerde dzenli olarak tarifeli gnlk uularn yapld havaalanlar vardr. rann ulatrma politikasnn temelinde petrol, petrol yan rnleri ve doalgazn dier lkelere tanmas ve ihtiya duyulan sanayi rnlerinin de rana getirilmesi iin gerekli altyapnn oluturulma amac bulunmaktadr75. 2.1.2. Karayollar Rza ah Pehlevi (1925-41) dneminde gerekletirilen yol yapm programlar gnmzdeki ran ulusal ulam sisteminin temelini oluturmaktadr. Yol sistemi 1960-1970 dnemlerinde geniletilmitir. 1979 slam Devrimi sonrasnda uygulamaya konulan yol yapm programlarnda krsal alanlar ile eyalet merkezleri arasnda balant salanmas hedeflenmitir. 1989dan itibaren gerekletirilen alt yap almalarnda byk ehirler etrafnda evre yollar ve metropoller arasnda ok eritli anayollar ina edilmitir. rann 3 ana otoban: Batda Trkiye snrndan douda Afganistan snrna kadar rann kuzeyinde uzanan A-1 otoban, Tebriz, Tahran ve Mehedi birbirine balamaktadr. A-2 otoban batda Irak snrndan douda Pakistan snrna kadar rann gneyinde uzanmaktadr. Tahran, Kum, sfahan ve iraz otoyollar ise lkenin merkezini kuzey ve gney yollarna balamaktadr. ran, 103.000 km asfalt, 79.000 km asfalta olmayan yol ana sahiptir. 1990larn bandan itibaren sbvansiyonla desteklenen benzin rnleri ve artan otomobil retimi neticesinde ulam sisteminde ylmalar meydana gelmektedir76.

75 76

Mustafa Balbay, ran Raporu, 2. Bask, stanbul: Cumhuriyet Kitaplar, 2006, s. 96 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

31

ekil 2.3: rann Karayolu Ulam ( www.theodora.com/maps/iran_roads ) 2.1.3. rann Demiryollar 1920-1930larda ina edilen demiryolu sistemi 1989 ylndan itibaren srekli olarak yaygnlamaktadr. 2002 ylnda randaki tren hatt 7,201 km uzunluundadr. Bunun 146 kmsi elektrikli, Azerbaycan ve Trkmenistan snrlarnda yer alan 94 kmsi ise geni rayl yapdadr77.

77

http://www.country-studies.com/iran/

32 rann 30 eyaletinden sadece 13nde demiryolu hizmeti verilebilmektedir. Tahran merkeze alarak lke geneline yaylan 5 temel hat vardr: Gneyde Basra Krfezinde yer alan Hrremehir ve Abadana uzanan hat, Gneyde Hrmz Boaznda yer alan Abbas Limanna uzana hat, Gneydouda Zehedann dousunda inaat halinde olan gzergah ile birlikte Kirmana uzanan hat, ( Pakistan demiryollaryla balantldr. ) Douda Trkmenistan snrnda Orta Asyaya balanan Mehede uzanan hat, Kuzeybatda Tebriz ve Trkiye snrna uzanan hat, ( Trk demiryollaryla balantldr. ) 2005 ylnda Orta Asya ve Basra Krfezi arasndaki demiryolu balants Merkezi randaki Bakf ve Mehedi birbirine balayan yeni hat ile salanmtr. Tahranda yeralt ve yerst banliy sistemi mterek olarak faaliyet gstermektedir. 2005de sfahan ve irazda metro sistemi inaatna balanmtr78.

78

Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

33

ekil 2.4: ran Demiryolu Ulam ( www.irantravelingcenter.com/railway_iran ) 2.1.4. Limanlar 2003 ylnda ran limanlarndan 20 milyon ton kargo gemitir. Bunun %75i Hrmz Boaznda yer alan Abbas Limanndan gemitir. ran-Irak Sava ( 1980-1988 ) dnemindeki ykm ve Irak snrnda yer alan Hrremehrin igal altnda olmas nedeniyle Basra Krfezindeki Buehr ve Lengeh limanlar ile Umman Krfezindeki Chabahar ve Abbas limanlarna byk nem veren ran, en ilek liman lkesi olma statsn kaybetmitir. rann

34 en nemli petrol terminali Basra Krfezinin 25 km kuzeydou aklarnda yer alan Kharg Adasdr. Hazar Denizi limanlar, 1992 ylndan itibaren Orta Asya lkeleriyle gerekletirilen ticareti elinde tutmaktadr. Hazar Denizinde yer alan Anzeli Liman ve Umman Krfezindeki Chabahar Limannn modernletirilmesine ynelik projeler balatlmtr. ran slam Cumhuriyeti Gemi Tama Yollar (IRISL) Basra Krfezi ve Hazar Denizinden Avrupa ve Uzak Douya kargo tamacl yapmaktadr. ran Gemi Tama Yollarnn toplam 2,5 milyon tonajl 84 gemisi vardr79.

ekil 2.5: ran Limanlar ( http://portfocus.com/iran/index.html )

79

Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

35

a.) Bandar Abbas Liman Bandar Abbas, rann gneyinde Hrmz Boaznn ise kuzey kesiminde bulunmaktadr. Bandar Abbas Liman u ksmlardan olumaktadr: Ana liman olan Bandar ehid Rajaee, ykleme boaltma iin ufak teknelerin kullanld ve ayn zamanda bir deniz ss olan Bandar ehid Bahonar liman. Liman iki yapay dalga kran tarafndan korunmaktadr. Bu byk kompleks Bandar Abbas ehrinin batsnda 20 kilometrelik bir alan kapsamaktadr. ( 27 07 Enlem 56 04 Boylam ) ran Krfezinin giriinde Hrmz Boaznda ve Kem Qeshm Adasnn kuzeyinde bulunmaktadr. Bu liman Bandar Abbas Havaalanna 40 km, Tahrana ise 1,563 km uzaklktadr. ehid Rajaee balanmaktadr80. liman otoyol, tren yolu ve havayolu ile Tahrana

ekil 2.6: Bandar Abbas Liman ( www.lethagencies.com )

80

http://www.lethagencies.com/port.asp?port=BANDABIR

36

b.) Behet Limanlar Jeopolitik konumu, gelimi olanaklar ve tesisleriyle ehid Behet ve ehid Kalantari limanlar rann nde gelen limanlar arasndadrlar. Hrmz Boaznn d tarafndan Umman Deniz kysnda yer alan konumu nedeniyle dnyann nemli ekonomik gei alanlarndan saylan bu iki liman, ehid Recai Limanna olan seyir yolunu yaklak 200 km ve ayrca Bamsz Devletler Topluluu lkeleri ile olan i balanty ise 100 km kadar ksaltmaktadrlar. ehid Behet ve ehid Kalantari limanlar zel sektre sunduklar eitli olanaklar ile rann dier ulusal limanlar arasnda dikkat ekmektedirler. ( Maaza kiralamak vs ) Ayrca stratejik adan bu iki liman Orta Asya ve Ortadouya en ksa ve ucuz gei imkan salamaktadrlar. ehid Behet ve ehid Kalantari limanlar Guadar Krfezinin dousundaki ranPakistan snrna 112 km ve Pozm Koyuna ise 220 km uzaklktaki mesafeleri ile Chabahar Koyunun dou kysnda bulunmaktadrlar. Ayrca Chabahar Koyunun bat kysnda yer alan Konarak Liman 70 km uzaklktadr. Koyun boaz genilii 13.5-14 kmdir. Suyun en geni blm Konarak ve Tis arasndaki 19,5-20 kmlik alandr. ( 60 32 Boylam 25 20 Enlem ) Konarak Havaalan 38 km mesafededir81.

81

http://www.lethagencies.com/port.asp?port=BANDCHIR

37

ekil 2.7: ehid Behet Liman

( www.lethagencies.com )

c.) mam Humeyni Liman mam Humeyni Liman ran Krfezinin en kuzeyinde Khormosa Krfezinin st ksmnda yer almaktadr. Sahip olduu doal kanal nedeniyle mam Humeyni Limannn dalgakran sistemine ihtiyac yoktur. Liman alan ve demirleme yerinde su yaps sakindir. Limann ylda 28 milyon tonluk kapasiteyi karlayacak nominal donanm sayesinde yaklak 110.000 ton kapasiteli gemiler uzun sre beklemeden hzl ykleme boaltma yapabilmektedir.

38

ekil 2.8: mam Humeyni Liman ( www.lethagencies.com ) Khormosa Krezi giriinde yksek enerji rmorkrleri ve tecrbeli rehberleri olan bir rehber istasyonu bulunmaktadr. Uygun dolam yardm bu kanalda seyir yapmay kolaylatrmaktadr. Limann Tahran a uzakl 927 kmdir. Tahran ve dier ehirlere hava, kara ve demiryolu ile ulam imkan vardr. mam Humeyni Limannn depo alan 10.980.790 m, alveri alan ise 171.000 mdir. ( 30 25 Enlem 49 4 Boylam ) Mahshahr Havaalan 20 km uzaklktadr82.

82

http://www.lethagencies.com/port.asp?port=BANDIMIR

39 d.) Ki Adas skeleleri Liman rann gney sahil kesiminde yer almaktadr. Yaklak olarak Ki Adasnn 4 deniz mili gneybatsnda bulunan limanda 3 gemi kapasiteli bir iskele bulunmaktadr. Ayrca liman dalgakranlar tarafndan korunmaktadr83. ( 54 02 Boylam 26 33 Enlem )

ekil 2.9: Ki Adas skeleleri ( www.lethagencies.com ) e.) Karg Adas Karg Adas ran sahil eridinde yer alan bir petrol terminalidir. Bu terminal Krfezin kuzeyinde yer almaktadr. Basra Krfezinin ran kara sahanlnda bulunan Karg Adas petrol sahalarna boru hatlaryla balanmaktadr. Bu adada petrol tankerleri iin ykleme tesisleri, byk bir rafineri ve askeri s bulunmaktadr. Kapsaml petrol ykleme tesisleri olanana
83

http://www.lethagencies.com/port.asp?port=KISHISIR

40 sahip olan ada, rann balca ham petrol ykleme terminalidir. Adann dou ve batsnda yer alan liman tesisleri 24 saat faaliyettedir. En yakn havaalan Karg Havaalandr84. ( 50 19' Boylam 29 14 Enlem )

ekil 2.10: Karg Adas

( www.lethagencies.com )

f.) Buehr Liman Gnmzde Buehr Liman yetenekli i gc, uygun ekipman ve olanaklar, ak ve kapal sat alanlar, uygun fiyatlar ile istikrarl byme ve gelimeye ilgi duyan yatrmclar cezbeden zel bir ekonomik blgedir. En yakn havaalan 3km mesafede yer alan Buehr Havaalandr85. ( 50 50 Boylam 28 59 Enlem )

84 85

http://www.lethagencies.com/port.asp?port=KHARGIIR http://www.lethagencies.com/port.asp?port=BANDBUIR

41

ekil 2.11: Buehr Liman ( www.lethagencies.com ) g.) Anzali Liman Anzali Liman sahip olduu modern ekipman ve tesisleriyle rann Hazar Denizinde sahip olduu en nemli ve en modern limandr. Jeostratejik bir konuma sahip olan Anzali Liman, Orta Asyaya alan nemli bir ekonomik gei kapsdr. Ayrca Anzali Liman rann gneyinde yer alan dier limanlar ile karlatrldnda dnya ticareti asndan en gvenli, en ucuz ve en ksa yollardan biridir. Limann kapasitesini gelitirmek iin kapsaml projeler planlanmtr. Konteynr kullanm ve deniz ticareti nakliyesi gz nnde bulundurularak ykleme alan ve dalga kranlarn geniletilmesi planlanmaktadr86. Anzali Limannda bu yaplan kapsaml yeniliklerle kargo transitinin hzlandrlmas planlanmaktadr. Bu amala, zel teebbsler lke altyap planlarna katlmalar iin davet
86

http://www.anzaliport.ir/English/Index.htm

42 edilmektedir. Bu sayede hkmet ve zel sektr arasndaki ibirlii ile lke geliimine katk salanmas hedeflenmektedir. ( 49 29 Boylam, 37 26 Enlem ) En yakn havaalan 40 km uzaklktaki Ret Havaalandr87.

ekil 2.12: Anzali Liman ( www.lethagencies.com ) 2.1.5. Su Yollar 2004 yl verilerine gre ran i sularnn toplam uzunluu 850 kilometredir. En nemli olan Tigris ve Euphrates nehirleri kavandan doarak ran-Irak snrn oluturan ve Basra Krfezine dklen 193 km uzunluundaki attl Araptr. ( Farsa Arvanrud ) Abadan ve Hrremehr Limanlar attl Arap boyunca yer almaktadrlar88.

87

88

http://www.lethagencies.com/port.asp?port=BANDANIR Dr.Kiyanoosh Kiyani Haftlang, The Book of Iran: A Survey of Geography of Iran, Tahran: The Ministry of Culture and Islamic Guidance, 2003, s. 29

43 2.1.6. Sivil Havaclk ve Havaalanlar 2004 yl verilerine gre randa 305 ticari havaalan vardr. Bunun 129u asfalt pistlidir ve 40 da bin metre uzunluunda uak pistine sahiptir. randa uluslararas havaalanlar Tahran, Tebriz, Mehed, Abbas Liman, Buehr, sfahan, iraz, Basra Krfezinde yer alan Ki ve Hrmz Boazndaki Kem adalarnda bulunmaktadr89. 2004 ylnda ran havaalanlar yaklak 4.3 milyon uluslararas yolcuya hizmet vermitir. Bunun te ikisi i hat uulardr. Mays 2005te alan Uluslararas Tahran mam Humeyni Havaalannn yllk kapasitesi 6,5 milyon yolcudur. Ancak 40 milyon yolcu ve 700.000 ton kargo kapasitesine sahip olacak ekilde tasarlanmtr. Aamal olarak hizmetlerin geniletilmesi planlanmaktadr. 2004 verilerine gre, ulusal havayolu irketi ran Havayollar Basra Krfezi, Asya ve Avrupa ehirleri ile balantl olarak rann 15 kentine uu gerekletirmektedir. 36 uak kapasiteli filosu olan ran Havayollarnda 12.000 kii istihdam edilmektedir. rann ikinci byk havayolu irketi ise lkenin byk kentlerine sefer yapan zel Aseman Havayollardr. 2005 yl verilerine gre randa 15 helikopter Alan iler durumdadr90.

89 90

http://worldaerodata.com/countries/Iran.php Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

44

ekil 2.13: rann Havaalanlar ( www.mapsofworld.com/international-airports/asia/iran.html )

45

Tablo 2.3: ran Sivil Amal Havaalanlar ( Mustafa Balbay, ran Raporu, 2. Bask, stanbul: Cumhuriyet Kitaplar, 2006 )

46 2.1.7. Boru Hatlar 2004 yl verilerine gre rann 16,998 km gaz boru hatt, 8,256 km petrol boru hatt vardr. Ayrca 7,808 km rafine rnler, 570 km svlatrlm petrol gaz, 212 km younlatrlm gaz boru hatt vardr. rann merkez boru hatt altyaps doal gazn lke ii kullanm iin datmn ve petrol karm alanlarndan iletim merkezlerine transit petrol hatlarn dzenleyecek ekilde ina edilmitir. Bu sistem doal gaz endstrisi ve yakt ihracat endstrisindeki gelimelere ek olarak yeniden yaplandrlmaktadr. 2000 ylndan itibaren eitli yeni doal gaz boru hatlar planlanmaktadr. 2006 ylnda Ermenistan ile Pakistana yeni boru hatlar planlanmtr.( Ermenistan 160 km, Pakistan 2,600 km ) randa boru hatlar youn olarak lkenin batsnda yer almaktadr. Petroln kara ve demiryollar ile nakledilecei gz nnde bulundurulduunda nakil yollarnn kontrol edilmesi nemlidir91. 2.1.8. Telekomnikasyon randa telekomnikasyon hizmetlerinin btn safhalar ran Telekomnikasyon letmesinin kontrol altndadr. 1995-2003 yllar arasnda telefon sabit hat says 1000 kiide 86dan 146ya ykselmitir. 2003 ylnda telefon abonelerinin oran 1000 kiide 271dir. Devlet yatrm tarafndan desteklenen byk lekli modernizasyon programnda kentlerde verilen hizmetin gelitirilmesi ve telefon servisi verilemeyen krsal blgelere ulalmas hedeflenmektedir. 2005 verilerine gre ran nfusunun %10u mobil telefon kullancsdr. rann tek servis ebekesi youn talebe cevap veremez durumda kalmtr. 2005 ylnda Gney Afrika Mobil Telefon ebekesi sk ruhsat koullarn kabul ederek ran Meclisi tarafndan mobil telefon konsorsiyumundan ekilmek zorunda braklan Trkcellin yerini almtr. randa internet kullanm hzla artmaktadr. 2004 yl verilerine gre 7 milyon internet abonesi kayda gemitir. ran Telekomnikasyon letmesine gre 2009 ylna kadar bu orann 25 milyona ykselmesi beklenmektedir. 2005te randa 12 nternet Servis Protokol Salayc hizmet vermektedir92.

91 92

Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf http://www.country-studies.com/iran/

47 2.1.9. Sahip Olduu Stratejik Kaynaklar rann en nemli stratejik kayna sahip olduu corafi konumudur. Dou ve Bat arasnda bir kavak konumunda olmak rana Uzak Dou ve Gneybat Asyadan Avrupa ve Kuzey Afrikaya kolay gei olana salamaktadr. Bu durum rana bir gei yeri, bir merkez olma zellii sunmaktadr. Sovyetler Birliinin 1990l yllarn banda dalmas ile uluslararas sulara eriim olanaklarn kaybeden eski Sovyet Cumhuriyetleri kendilerini corafi bir kmaz iinde bulmulardr. Bu durumda Orta Asya lkeleri iin uluslararas sulara eriim konusunda ran en ksa ve en ekonomik gzergah olma zelliine sahiptir93. ran, doal kaynaklar asndan dnyada 17. srada yer almaktadr. Petrol yataklar asndan ise ran sahip olduu 138 milyar varil kantlanm petrol rezervleriyle dnyada 3. srada yer almaktadr. rann ham petrol yataklarnn byk blm lkenin gneybat ky eridinde Irak snr ve Basra Krfezinde yer alan Huzistan blgesinde bulunmaktadr. ran, doal gaz kaynaklar asndan Rusyadan sonra 2. srada yer almaktadr. Ylda %13lk byme oran ile kresel gaz talebinin artmas rann nemini de arttrmaktadr. Kresel gaz rezervlerinin %8ine karlk gelen Gney Pars blgesi ran iin nem arz etmektedir. Basra Krfezinde rann Gney Pars ve Katarn Kuzey Sahasnn kesitii blgede rann pay %28 orannda artmtr. Ayrca ran Hazar Denizi kylarnda keif projeleri balatmay planlamaktadr94. ran maden kaynaklar asndan dnyann en zengin lkeleri arasndadr. bini akn maden yatanda 70.000 insana istihdam olana salamaktadr. Ta ocaklarndan yaklak 60 eit maden karlmaktadr. Mart 2006 verilerine gre lkenin maden retimi ( 150 mm ton ) geen yla oranla %10 art gstermitir95.

93

Nihat Ali zcan, a.g.m., http://www.tepav.org.tr/tur/admin/dosyabul/upload/abd_iran.pdf Dr.Siavash Moridi, The Book of Iran: The Iranian Economy at a Glance, Tahran: The Ministry of Culture and Islamic Guidance, 2004, s. 39 95 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf
94

48

ekil 2.14: randa Bulunan Boru Hatlar ( www.parstimes.com ) a.) Petrol randa petroln iletilmesine ynelik ilk giriim 1886 ylnda ah tarafndan bir ranlya Mazenderan blgesinde kk bir arazi verilmesi ile balamtr. 1901 ylnda ngiliz Willam Darcy blgede 489.000 milkarelik bir imtiyaz elde etmitir. 1908 ylnda Mescid-i

49 Sleymanda petrole rastlanmasyla randa irketleme balamtr. 1909da Anglo-Iranian Oil Company kurulmutur96. 1951 ylnda Musaddk Hkmeti tarafndan petrol milliletirilmitir. 1954 ylnda ran ynetimi ile petrol irketleri arasnda bir konsorsiyum anlamas yaplarak rana, retilen ve ihra edilen petrol zerinden %25 hisse alabilecek hak tannmtr. Konsorsiyuma ye lkeler arasnda en byk hisseye The British Petroleum Company sahipti. ran konsorsiyumun faaliyet alan dnda kalan blgelerde petrol arama ve iletme almalarnda bulunmak amacyla Iranian National Oil Companyyi ( NIOC ) kurmutur. 1973 ylnda konsorsiyum ile yaplan tm anlamalar ve daha nce yabanc irketlere ait petrol tesislerinin idare retim ve ihracat haklar tamamen rana devredilmitir97. ran 97 milyar varillik petrol rezervi ile dnya rezervlerinin %10una sahiptir. rann petrol yataklar, gneydeki Kuzistan ve Boyar Ahmadi blgesinde toplanmtr. randa tm kara petrol yataklar kullanlmaktadr. rann ayrca Harg Adas ve Sirri Adas evresinde deniz yataklar bulunmaktadr98. Tablo 2.3: ran Petrol Rafinerilerinin Kapasitesi
Rafineri 1986(1) 1991 36190 3
87859

(1000 varil)
2000 49165 5 000 000 000 000 000 000 000 000 000 2001 50151 0 000 000 000 000 000 000 000 000 000 2002 53801 0
146000 54750 96725 84680 40880 82125 14600 10950 7300

1996 49829 6
143564 63035 130018

2003 53801 0
14600 0 54750 96725 84680 40880 82125 14600 10950 7300

2004

Toplam ................................ 233680 Abadan ................................

0

000
000 000 000 000 000 000 000 000 000

Arak ................................ sfahan ................................ 99898 Bandar Abbas ......................... Tebriz ................................ 32337 Tahran ................................ 75688 iraz................................ 14354 Kirmanah ...............................4780 Lavan (Damtma 6623 Kompleksi ) .............................

121286

32089 86650 15696 10436 7887

41098 85071 16256 8564 10691

( ran Statistical Yearbook: http://www.irtp.com/farsi/references/Amar81/English/index.htm )

96 97 98

irketin ismi 1935 ylnda Anglo-Iranian 1945te British Petroleum olarak deitirilmitir. Ministry of Petroleum of IRAN Website, http://www.nioc.org/subCompanies/niordc/index.asp http://www.parstimes.com/Ioil.html

50

Tablo 2.4: Rafinerilere Gre Ortalama Petrol rnleri (cubic metre /gnlk)
Yl ve rn 1986 .................................. 1991 .................................. 1996 .................................. 2000 .................................. 2001(1) ............................... 2002(1) ............................... 2003(1) ............................... 2004(1) ............................... Svlatrlm Gaz ................ Motor Yakt ........................ Ya ...................................... Gaz Ya............................... Alaryakt............................... Jet Yakt............................... Yalama Maddeleri .............. Zift ........................................ Dier rnler ....................... lke Toplam
94975 149363 206752 245808 245891 243973 244486

Abadan
0 36842 61009 57793 54486 51468 55188

Arak
25978 26188 25142 27605 27863

sfahan
41146 50295 53788 54234 53947 54102 56880

Bandar Abbas
39155 41640 41648 41202

246802
8427 40155 22965 77037 74762 2739 000 8090 13783

52000
1503 7092 2949 14697 21447 85 000 354 4322

28058
956 4491 3517 9266 7676 137 000 974 1042

54614
2101 7535 5595 17858 11981 944 000 3672 5064

41249
1142 8437 3504 11932 15888 250 000 42 53

Yl ve rn 1986 .................................. 1991 .................................. 1996 .................................. 2000 .................................. 2001(1) ............................... 2002(1) ............................... 2003(1) ............................... 2004(1) ............................... Svlatrlm Gaz ................ Motor Yakt ........................ Ya ...................................... Gaz Ya............................... Akaryakt .............................. Jet Yakt............................... Yalama Maddeleri .............. Zift Dier Maddeleri ...................

Tebriz
13326 12853 16944 16729 16668 16614 14934

Tahran
29965 35578 34509 36045 37659 36112 32067

iraz
5808 6145 6510 7424 9113 8167 8341

Kirmanah
1970 4313 3563 3610 3350 3640 3583

Lavan (Damtma Kompleksi)

2759 3337 4451 4629 3885 4617 4427

17430
663 2621 2481 5982 3932 0 000 740 1320

37709
1391 6400 4332 11986 9052 1144 000 1617 1788

7803
307 1829 182 2808 1904 179 000 691 76

3381
119 825 404 689 1317 0 000 0 117

4559
247 927 0 1819 1566 0 000 0 0

( Iran Statistical Yearbook: http://www.irtp.com/farsi/references/Amar81/English/index.htm )

51

Kara Yataklar: Mescid-i Sleyman, Neft-i Safid, Naftkel, Marun, Ramjer, Karanj, Pans, Gahsaran, Pazhan, Bab- Hakime, Rag- Sefid Deniz Yataklar: Nowruz , Abouzar, Cyrus, Darius, Esfendiar, Reshalat, Sassan, Srr Adas randa tm petrol ve doalgaz almalar devletin tekelindedir. Petrol Bakanlna bal National Oil Co., National Rafinery and Distribution Co., National Gas Co., ve National Petrochemical Co. simli kurulular petrol ve doalgaz almalarn yrtmektedir99. Petrol Alanlar: Soroush ve Norouz Petrol Alan, Salmas Petrol Alan 850 Milyon, Doroud Alan, Forouzan Alan, Balal Alan, Nosrat Farzan Alan ran petrol ihracatnn yaklak yarsn Asya pazarna, geri kalann ise Avrupa ve Afrikaya yapmaktadr. ran 1974te gnde 6 milyon varil petrol retirken, 1979 devriminden bu yana gnde 3.8 milyon varil retmektedir. Petrol sahalarnn modernizasyon ihtiyac nedeniyle retim her yl 250-300 bin varil azalmaktadr. ran, petrol retimini 2010 ylna kadar gnde 5.6 milyon varile karmay hedeflemektedir100.
Tablo 2.5: Ham Petrol ve Petrol rnleri hracat Tanm Ham Petrol (1000 varil) .... Petrol rnleri (mlyn litre/gnlk) ....................... 1986(1)
513555 0

1991
901678 14

1996
930006 28

2000
803000 47

2001
730000 42

2002
748286 42

2003
840194 43

2004
932638 42

( Iran Statistical Yearbook: http://www.irtp.com/farsi/references/Amar81/English/index.htm )

99

100

http://www.atiehbahar.com/Resources/Oil&Gas.htm Mustafa Balbay, a.g.e., ss.102-109

52

ekil 2.15: rann nemli Petrol Sahalar ( www.lib.utexas.edy/maps/middle_east_and_asia/iran_major_oilfields78.jpg )

53

b.) Doalgaz ran 20.8 trilyon m3 ( 230 milyar m3 kantlanm rezerv ) rezervi ile dnyann ikinci byk doalgaz rezervine sahiptir. rann doalgaz rezervleri tek bir blgede bulunmamaktadr.

ekil 2.16: randa Bulunan Enerji Nakil Hatlar ( www.eheartland.com ) Doalgaz Yataklar ve Bulunduklar Blgeler: Samand : Baktaran Dalan Abhar Kangan Varami : Fars : Fars : Buehr : Buehr

54 Khangran Gombadly Suru Sarkun Aga Jari Tahari : Horasan : Horasan : Hrmzgan : Hrmzgan : Huzistan : Basra Krfezi101

rann en byk doalgaz yataklar Horasan, Hormozgan, Fars, Buehr ve Baktaran blgelerinde bulunmaktadr. Gney Pars blgesinde bulunan lkenin en byk doalgaz rezervlerinin 7.9 trilyon m3 olduu tahmin edilmektedir. rann toplam enerji ihtiyacnn %44n doalgazdan karlamasna karlk ayn zamanda nemli bir doalgaz ihracatsdr. rann nemli doalgaz pazarlarn Trkiye, Avrupa, Pakistan, Hindistan ve in oluturmaktadr102. ran zellikle d politikada yeni almlar salamak iin enerji kaynaklarn son derece ustalkla kullanmaktadr. Siyasi dengeler zerinde enerji kaynaklarnn etkisi gz ard edilemez bir gerektir ve bu durum rana uluslararas ilikilerde byk avantajlar sunmaktadr. Bu dorultuda rann petrol ve doalgaz d politikada kendisine iki temel alm yaratmaktadr: 1- Rusya, in ve Avrupa Birlii gibi kresel aktrlere kendi sahalarn aarak ikili ilikilerde ekonomik karlar bir koz olarak deerlendirmek, 2- Orta Asya petrollerinin tanmasnda sz sahibi olmak ve bu durumu blge devletleriyle olan ilikilerinde iyiletirici bir faktr olarak kullanmak103, 2.1.10. rann Jeopolitik zellikleri rann jeopolitik olarak deerlendirilmesinde jeopolitiin corafi unsurlar siyasi corafyann da statik faktrleri olan; alan, biim, snr ve konum faktrleri gz nnde
101 102

Mustafa Balbay, a.g.e., s. 110-114 http://www.atiehbahar.com/Resources/Oil&Gas.htm 103 Developing Gas Markets in Persian Gulf. Case Study: Iran Gas Conference, Amsterdam 2006. http://www.igu.org/html/wgc2006/pdf/paper/add9935.pdf

55 bulundurulacaktr. Devletlerin politik ve ekonomik glerinin tespitinde ve savunma stratejilerinde genellikle sahip olduklar alann bykl dikkate alnmaktadr. Bununla birlikte alana, genilii yannda, insanlarn yaamasna ve kullanmna elverili olmas, yer alt ve yer st zenginliklerine sahip olmas byk lde nem kazandrmaktadr. Alan byklne gre yaplan bir snflandrmayla dnya zerindeki devletler Transkontinental, Sbkontinental, Makrotop ( Byk alanl ), Mezotop ( Orta byklkte alanl ), Mikrotop ( Kk alanl ), Minitop ( ok kk alanl ) Devletler olmak zere 6 blmde toplanmaktadr. 1.648.195 km yzlm ile ran Makrotop Devlet zellii tamaktadr. Savunma avantajlar asndan topraklar byk lkeler bir savata dmann basksn arttrmas halinde geni arazisi iinde birliklerini dzenli bir ekilde geriye ekip zaman kazanabilir ve eer ulam olanaklar ynnden de yeterli altyapya sahipse ihtiya duyulan lojistik destei salayarak kar saldrya hazrlanabilirler. Alan geni lkelerde i ksmlar doal yapnn eitlilii, uzaklk faktrne dayanan savunma kolayl, yer alt ve yerst kaynaklarnn zenginlii dolaysyla kendine yeter bir ekonomik dzen kurma ansnn fazlal gibi siyasal niteye arlk kazandran zellikler kk alanl lkelere gre byk farklk gsterir104. rann geni corafi alan stratejik ve askeri adan kritik bir nem tamaktadr. 1980-1988 yllar arasndaki ran-Irak sava boyunca rann kuzey, bat ve kuzeybat kesimleri fiili savatan etkilenmemitir. Eer bir lke rana saldrrsa zellikle de scak atma iine girerse byk sorunlarla karlaabilir. Bunun nedeni rann her hangi bir askeri mdahale karsnda doal ( corafi )savunma olanaklarna sahip olmasdr105. Corafi konum jeopolitiin temel unsurudur. Geni saha gtr. Saha corafi btnle sahip olmas jeopolitik gre gre kuvvettir. zellikle de corafi btnlkle birlikte stratejik kaynaklara sahip olan saha daha byk gtr. Bu durum gz nnde bulundurulduunda ran, sahip olduu geni saha itibariyle jeopolitik adan nemli bir gce sahiptir. Alan bir daireye benzer bir biim gsteren lkeler derli toplu ( compact ) saylmakta ve snrlar daha ksa olduundan savunma konusunda daha az sorunla karlamaktadrlar. Alan uzunlamasna ( elongated ) ya da girinti kntlar, yarmadalar ve koridorlarn
104 105

Kamil Gnel, a.g.e., s. 30-51 Nihat Ali zcan, a.g.m., http://www.tepav.org.tr/tur/admin/dosyabul/upload/abd_iran.pdf

56 oluturduu gayri muntazam biime sahip devletler siyasal otoriteyi merkezden uzak kalm blgelere ulatrmak ve uzun snrlarn gvenliini salamakta zorlanmaktadrlar. Biim tek bana deil lkenin siyasal corafyasn oluturan teki faktrlerle birlikte deerlendirilmelidir. Biim asndan ran, hem toplu hem de uzunlamasna alana sahip bir devlet zellii tamaktadr. Bir lkenin dnya zerindeki yeri eskiden beri corafyaclar ve zellikle jeopolitikiler tarafndan politika ve stratejide kuvvet unsuru olarak kabul edilmektedir. Fiziki faktrler bakmndan rann konumu deerlendirildii zaman ran gneyde Basra Krfezine ve Hint Okyanusuna ak bulunmasna ramen, kylarn lkedeki yerleme blgelerine uzakl ve buralardan dalar ve llerle ayrlm olmas nedeniyle denizle yeteri kadar balant kurulamamtr. Dar deniz geitleri ( Boazlar ) ve kanallara gre konum asndan ran nemli bir stratejik avantaj elinde bulundurmaktadr. Adalarn deniz geitlerini (boazlar) ve deniz yollarn kontrol altnda tutma, kylar koruma ve askeri sler kurma gibi durumlar dnda geni alanlara ve zengin doal kaynaklara sahip olduklar iin ekonomik nemleri vardr. Beeri faktrler bakmndan rann konumu deerlendirildii zaman ise, devletlerin az ya da ok saydaki devletle komu olmalar d politikalarnda etkili olan faktrlerden biridir. Genel olarak ok sayda komusu olan devletler d politikalarnda komularnn istek ve tutumlarna gre usta bir diplomasiye ihtiya duymaktadrlar106. Sekiz devletle uzun kara snrlarna sahip olan ran, Basra Krfezine kys olan lkeler ile de (Birleik Arap Emirlikleri, Suudi Arabistan, Katar, Bahreyn, Kuveyt) 1.259 km uzunluunda deniz snrna sahiptir. Bu durum rana tarihten gnmze kadar uzanan diplomasi geleneini kazandrmtr107. Btn bu faktrler deerlendirildiinde zet olarak rann, uzun kara snrlar engebeli zellikler tamakta ve deniz snrlarnn kaybettikleri engeller gz nnde bulundurulursa komu says da olduka fazladr. Dnya adas diye de anlan Asya-Avrupa-Afrikann kesime noktasnda, kysal zellikler ieren; ancak arlkl olarak, merkezi bir jeopolitik yapya sahip olan ran, , hem gelime, hem evrelerinden gelecek tehditleri domadan nleme ihtiyac ve hem de kuatlma kompleksi tayan merkezi jeopolitie sahip olan lke zelliklerini sergilemektedir. ran, bulunduu corafyann, zerinde bulunan gl ulusa,
106 107

Kamil Gnel, a.g.e., s. 53-110 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

57 Kafkasya, Balkanlar, Orta Dou ve Orta Asyada etkin olma imkan verdiinin bilincinde olan bir lkedir. Bu balamda ran, ekonomi ve gvenlii politik yneliminin esaslar olarak benimsemekte ve siyasi getirileri bu iki faktrn salayaca baar orannda gelitirmektedir108.

ekil 2.17: Basra Krfezi ( http://gulf2000.columbia.edu/maps.shtml )

108

Cevad Ataat, Jeopolitik ve Siyaset-i Harici-yi ran, Tahran: Ner-i Sefir, 1376, s. 16-28

58

ekil 2.18: Basra Krfezi evresinde Dinlerin Dal ( http://gulf2000.columbia.edu/maps.shtml )

59

3- RANIN POLTK, SOSYO-EKONOMK VE ASKER YAPISI

3.1 Nfus ve Etnik Yap 3.1.1. Nfus ran, geni corafyasnn yan sra komu lkelere oranla byk bir nfusa sahiptir. randa resmi nfus saym en son Ekim1996da yapld ve sonu 59,5 milyon kii olarak aklanmtr. 1998 ylnda lke genelinde yaplan Belediye Meclis seimlerinde ise yaplan gayri resmi sayma gre lke nfusunun 61.839.435 kii olduu aklanmtr. 1999 BM kaytlarna gre 69 milyon olan rann gnmz tahmini nfusu 72 milyondur. ( 2007 nfus saym sonular ise henz aklanmamtr.) Bu nfusun yaklak te biri krsal alanlarda te ikisi ise kentlerde yaamaktadr. Nfus younluu asndan kmye 41.8 kii dmektedir. Srekli bir ehirlemenin yaand randa 1976da nfusun sadece %47si kentsel alanlarda yaamaktayd. 2005 ylnda rann yllk nfus art oran %0.86dr. 2005 ylnda bin kiide 2.64 kii orannda g yaanmasna karlk 2004 ylnda rana Afganistandan 1.85 milyon, Iraktan 220 bin olmak zere toplam 2.1 milyon mlteci gelmitir. Ancak geri iade anlamalar kapsamnda yaklak 1 milyon Afgan ve 107 bin Irakl mlteci 2005te lkelerine geri dnmlerdir109. 3.1.2. Demografi 2005 verilerine gre ran nfusunun %27.1i 15 yan altnda olmasna karlk sadece %4.9u 64 ya zerindedir. Ayrca nfusun %51i erkektir. 2005te ortalama yaam sresi 70 ya olarak belirlenmitir. ( Erkeklerde 68.6, Kadnlarda 71.4 ) Doum oran ise bin kiide 16.8 olmasna karlk lm oran bin kiide 5.6dr. 1979-2005 yllar arasnda dourganlk oran kadn bana 1.8 ocuk orannda artmtr110.

109 110

ran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf http://www.country-studies.com/iran/

60

ekil 3.1: randa Dillerin Dal ( http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Iran_Languages_lg.jpg )

61

ekil 3.2: rann Nfus Younluu ( www.lib.utexas.edu/maps/iran_population_2004.jpg )

62 3.1.3. Etnik- Dinsel Gruplar ve ran Dili Etnik eitlilik asndan dnyadaki en zengin lkelerden biri olan randa yaplan nfus saymlarnda etnik yapya ilikin hibir istatistik derlenmemektedir. Nfusun nicelii hzla deien bir lke olmasna karlk gvenilir istatistiklerin derlenmemesi nedeniyle rann etnik yaps konusunda birbirinden farkl veriler ortaya kmaktadr111. randaki farkl diller, leheler ve iveler ran etnik unsurlarnn eitliliini yanstmaktadr. ran farkl dil, lehe ve ivelerin en fazla konuulduu lkelerden biridir. randa arlkl olarak Farsa ve Azerice kullanlmaktadr. Farsa devlet dili olarak kullanlrken Azerice randa yaayan geni Trk nfusu tarafndan kullanlmaktadr112. ran, Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asya geninde blgenin en temel yerleik etnokltrel dalmn yanstan jeo-kltrel hat ile dorudan ilikilidir. Basra Krfezinde ise dier yedi Krfez lkesinin toplam nfusundan daha fazla nfusa sahip olan ran, ayn zamanda blgede etnik bakmdan ounluunu Araplarn oluturmad tek devlettir113. a.) ran Dili ran dili, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-Ari kanadnda yer almaktadr. Geni anlam iinde ran dilleri drt ana dala ayrlmaktadr. randa resmi dil Farsadr. Nfusun %60 tarafndan anadil, %15i tarafndan da ikinci dil olarak konuulmaktadr. randa konuulan dier diller; Azeri Trke ve Trk leheleri %24, Krte %7,Lurca %3, Arapa %2, Beluci dili %2dir114. 1- Kuzey-Bat rani Diller: Krte, Tala, Belua, Gileke, Mazanderanice veya Taberi, Baraki, Parai, Orta rani Diller 2- Gney-Bat rani Diller: Farsa, Tacike, Derice, Tatice, Lurca, Bahtiyarice 3- Kuzey-Dou rani Diller: Osete, Sodi dili uzants Yagnobice

111

Atay Akdeviliolu, randa D Politikann Etnik-Dinsel Temelleri, Ankara niversitesi Yksek Lisans Bitirme Tezi, Ankara, 1999, s. 10 112 Atgn Attar, rann Etnik Yaps, Ankara: Divan Yaynclk, 2006, s. 157 113 http://www.iranchamber.com/people/articles/iranian_ethnic_groups.php 114 ran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

63 4- Gney-Dou rani Diller: Petu, Pamit rani diller gnmzdeki corafi konumlar gz nnde bulundurulduunda ran merkezli bir dalm iindedirler. rani diller douda Tacikistana kadar, batda ve kuzeyde ise Kafkasyaya kadar uzanmaktadr. ada ran dili ise Bat ve Dou Kolu olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Ayrca her iki kol kendi iinde dallara ayrlmaktadr. A- Bat Kolu 1- Kuzey Bat Grubu ( Parti ) Hazar evresi: Gileke, Talca, Mazanderanice veya Taberi Krdistan: Krte, Zazaca, Goranca, Leke Merkez evresi: Damgani, Demavendi, Erdestani, Gomi, Gomei, Hansari, Horzuki, Kaani, Keeyi, Limeyi, Raci, Soi, Vanioni, Veletru, Zefreyi, Gezi, Yezdi, Yarendi, Huri, Lasgerdi, ehmirzadi, Sorheyi, Semnani, Atiyani, Ferahani, Koheki, Tefrei, Vefsi Dou evresi: Sivendi, Beluca, Sistani, Parai Tati: ali, Enberani, Hoeyni, Keringani, Paai, Ramendi, Sapan, Yengice, Takestani Fars Eyaleti Blgesi: Bagerdi, Benderi, Buringani, Lari, Lavi, Papun, Somgun Dierleri: Farsa, Tacike, Derice, Lorca, Devani, Kumzari 2- Gney Bat Grubu ( Farsi )

B- Dou Kolu 1- Kuzey Dou Grubu ( skit ) Osetin, Yanabi 2- Gney Dou Grubu: Pamir Dilleri: Ekuumi, ungani, Veheni, Yazgulami Dierleri: Petu, Muncani

64 b.) Etnik Gruplar randa 5 rka mensup, 5 farkl dil ailesinden 90a yakn dilin konuulduu, 10u akn dini ve mezhebi inanca sahip ok sayda etnik grup, halk, topluluk yaamaktadr. ran siyasi tarihinde bulunduklar konumlar dolaysyla Trkler ve Farslar ilk sray ellerinde bulundurmaktadrlar115. Genelde Farslarn merkezdeki platoda yerlemesine karlk dier etnik gruplar lkenin snr blgelerinde yaarlar. lke snrnn teki tarafnda sz konusu etnik gruplarn kendi etnik-dinsel akraba topluluklarnn beat olduu devletler vardr. Snr eyaletlerdeki etnik gruplarn merkezdeki byk ehirlere gne ramen etnik gruplarn byk ksm snr blgelerinde yaamay srdrmektedirler116. Pehleviler dneminde bask altnda olan Farslar dndaki etnik gruplar slam Devrimi sonrasnda kimliklerini serbeste ifade edebilme ve dillerini konuabilme zgrlne kavumuken, Pehleviler dneminde daha rahat olan dinsel aznlklar zellikle de Bahailer ve Zerdtiler devrim sonras bu haklarna kstlamalar gelmitir. Etnik gruplarn lke ynetimindeki etkinlii dinsel aznlklarn aksine nfuslarna oranla dktr. Ayrca etnik gruplarn yaam standard ve ekonomik faaliyetlerdeki etkinlikleri birbirlerinden olduka farkl ve Farslara oranla dktr. randa siyasi merkezileme, Fars dili ve kltrnn beatlnn vurgulanmas ve sanayilemenin merkezde toplanmas etnik gruplar arasnda eitsizliklerin meydana gelmesinde temel nedenlerdir117. ran Halklar alt gruba ayrlmaktadr: 1- rani Halklar: Benzer kltrleri olan rani halklar toplam nfusun %64.5ini tekil etmektedirler. Bunlar arasnda Farslar %40lk bir ortalamayla ran nfusunun

115 116

Atgn Attar, a.g.e., s. 158-163 http://www.iranchamber.com/people/articles/iranian_ethnic_groups.php 117 Atay Akdeviliolu, a.g.e., s. 10-13

65 genelinde ilk sray alrlar. Tatiler, Tallar, Gilekler, Mazanderaniler veya Taberiler, Lekler, Farslar, Goranlar, Semnaniler, Raciler, Sengseriler, Atiyaniler, Lorlar, Krtler, Bahtiyariler, Sistaniler, Belular, Tacikler, Afganlar veya Petumlar ve dier kk gruplar. Bu gruplar dil ve kltr bakmndan farkl zellikler tamaktadrlar. Afganistan ve Tacikistann nfuslarnn ounluu da rani kkenlidir. 2- Trki Halklar: Azerbaycan Trkleri, Trkmenler, Halalar, Afarlar, Kakaylar ve baz Horasan gruplar lke nfusunun %40lk oranna sahiptirler. Bu gruplar Halalar hari Ouz Trkleri olarak kabul edilmektedirler. lkenin kuzeybatsnda youn olan Trkler, Fars, Gilan, Hemedan, Mezenderan ve Tahranda bulunmaktadrlar. randa Trkler gebeler ve yerleik olarak ikiye ayrlmaktadrlar. Azeriler dndaki Trklerin byk bir ksm gebedir. ii Trklerin randaki tm Trkler iindeki oran rann toplam nfusundaki iilerin oranndan daha yksektir. Bu nedenle randa iilik, ii mezhebine sahip kan Trklerin kendilerini ranl hissetmelerindeki en nemli faktrdr. 3- Hintli Halklar: Romlar veya ran ingeneleri, Brahoiler, Catlar, Hintliler ve Urdular dil olarak Hint dili gruplarndan oluan bir dil konumalar nedeniyle Hintli topluluklar adn almaktadrlar. Say itibariyle ok kk topluluklardr. 4- Sami Halklar: Araplar, Asuriler, Yahudiler, Afrikallar ve Aramiler genelde rann gney-bat ile bat kesimlerinde oturmaktadrlar. Nfusun %4lk bir orann olutururlar. Bunlardan Asuriler, Aramiler rann en eski halklar arasndadrlar. Yahudiler ve Araplar ise rana sonradan g ettirilmilerdir. 5- Hint-Avrupa Halklar: Ermeniler ve Ruslar. 6- Kafkasyallar: Grcler ve erkezler118. 1-) rani Halklar Farslar: ran nfusunun %60n Farslar oluturmaktadr. ran dnda Basra Krfezinin Arap Yarmadas kylarnda yaayan Farslar, Arap lkelerinde kk aznlklar oluturmaktadrlar. ran dnda Basra Krfezi lkelerinde yaayan Farslarn oranlar: Katar %10, Bahreyn %8, Kuveyt %4dr.

118

Atgn Attar, a.g.e., s. 163-164

66 Krtler: Krtler nfusun %7si kadardr. Irak nfusunun da %15-20si Krt kkenlidir ve ran Krtleriyle etkileim iindedirler. Krt kimliini tanyan randa Krte yerel yayn yapan yerel radyolar ve Krdistan ad verilen bir eyalet vardr119. Pehlevi dneminde Krtlerin Med kkenli Fars olduklar kabul edilmekteydi. rann batsndaki ok kk bir grup Krt Zazaca konuur. Gneyindeki Krtler Soranice, kuzeyindekiler ise Krmani dili konumaktadr. Krtenin bu lehesi birbirinden farkldr ve bu farkl leheleri konuan Krtler birbirlerini anlayamazlar. Buna karlk randa Soranice konuanlarn ounluu oluturmas ve Farsann Krte lehelerini birbirine yaknlatrmas nedeniyle randaki Krtler arasnda ortak bir konuma dili mevcuttur. nk Farsa ile Krte ayn dil ailesinden hatta ayn dilden gelerek binlerce yldr etkileimlerini srdrmlerdir120. Krtler Krdistan ve Bahtaran eyaletlerinde ounluu olutururlar. Bat Azerbaycan eyaletinin gneyinde de yaarlar. Bunlara Bat Krtleri denmektedir. Ayrca Horasan eyaletinin kuzeyinde kk bir blgede yer alan Krtlere de Dou Krtleri denir. Krtlerin %75-80i Snnidir. ii Krtler Bahtaran ve douda Horasanda

younlamlardr. ok az sayda Yahudi, Yezidi ve Hristiyan Krt vardr. Snni bir toplum olarak iilerin egemenliine kar kan ve yar-gebe airet yaplar nedeniyle Krtler ran devletine kar tutumlar sergilemektedirler. Ancak byk toprak sahibi aalar ve airet reislerinin hala etkin olduu dank feodal bir yap esastr. Her airetin ve politik rgtn birbirinden bamsz biimde Tahran ynetimiyle ilikisi vardr121. Beluciler: Belucistan-Sistan eyaletinde ounluu oluturan Beluciler lke toplam nfusunun %2sini tekil ederler. Belucilerin neredeyse tamam Snnidir ve Hanafi okuluna baldr. Belucistan rann en geri kalm ve kurak eyaletidir. Belucilerin ounlukta olduu en nemli ehir Zahedandr. Gebe kabileler halinde yaamaya devam eden Beluciler hayvanclk ve snr kaaklyla geinirler122. Beluci dili Petucaya yakn bir dildir ve iki ana leheye ayrlmaktadr. Kuzey lehesine Sorhadi, gney lehesine Makrani denir. Aslnda randa tek ve birleik bir Beluci etnik
119

Hussein D. Hassan, Iran: Ethnic and Religious Minorities, http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf http://www.iranchamber.com/people/articles/ kurds_in_iran1.php 121 Atay Akdeviliolu, a.g.e., s. 14-15 122 Atgn Attar, a.g.e., s. 198-200
120

67 grubundan bahsetmek imkanszdr. Birok airetin ortak ad olan Beluci terimi bu airet yeleri iin de kullanlmtr. Ancak airet yeleri kendilerini Beluci olarak deil airetin adyla tantrlar. Ortak bir Beluci kimliinden daha ok airet kimliine nem veren Belucilerin randaki nemli airetleri: Bameriler, Balidehler, Byk Zadehler, Riggiler, Sardar Zayeler, ahbakiler, Laariler, Mobarakiler, Mir Morad Zayeker, Naroviler, Noiravaniler, Barohoyiler, Baram Zehiler, ir Hanzayiler. Sistan blgesinde yaayan az saydaki airet Sistani ad verilen Farsa bir diyalekti konuur ama kendilerini Beluci aireti olarak nitelemektedirler. Sistan dili konuan airetler: Sarbandi, ahraki, Sargazi, ZamirFarsyon, Mir-Arab, Sarcarani123. ran ile Pakistan arasnda Beluciler ve Belucistan ikiye blnmtr. Pakistan ve randan sonra en byk Beluci nfusu Afganistanda yer almaktadr. Trkmenistanda az sayda Beluci airetinin bulunmasnn yannda Ummanda da kk bir Beluci aznlk vardr. Lurlar ve Bahtiyariler: Lurlar ve Bahtiyariler Lurca konuurlar. Byk Lurcay Bahtiyariler, Kk Lurcay Lurlar konuur. Bu nedenle iki etnik grup birlikte deerlendirilir. Nfuslar birbirine yakn olan bu iki grubun birlikte toplam nfuslar lke nfusunun %3n oluturur124. Youn olarak dalk Luristan eyaletinde yaayan Lurlar, Krtler ile ayn etnik kkenden gelirler. ( Medler ) Lurca Krteye yakndr. Delfan, Tahran, Selseleh, Bala Garideh adnda drt ana alt gruptan oluan Lurlarn temsilcisi Bala Garidehlerdir. aharmahal-Bahtiyari, Fars, Huzistan ve Luristan eyaletlerinde yaayan Bahtiyariler, Haftgang ( 55 airet ) ve ahar ( 24 airet ) adnda iki ana kola ayrlr. Baz Bahtiyari gruplar Arap ve Lur gruplaryla karmlardr. Bu etnik gruplar arasnda keskin snrlar yoktur ve karma etnik yapdaki airetlerin oluturduu bir gei blgesi zellii tar. ii olan Lurlar ve Bahtiyariler yar gebe airet yaplarn korumaktadrlar125.

123

Hussein D. Hassan, a.g.m., http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf Atay Akdeviliolu, a.g.e., s. 16-17 125 Atgn Attar, a.g.e., s. 191-196
124

68 2-) Trki Halklar Azeriler: ran nfusunun %20sini oluturan Azerilerin hemen hemen tm iidir. Trke konuan nfusun %85ini olutururlar. Hazar Denizi ile Urumiye Gl arasnda kalan ve Tahrana kadar uzanan lkenin kuzeybat blmnde ounluktadrlar. randa nfusun en youn olduu blgeler, Azerilerin yaad Bat Azerbaycan, Dou Azerbeycan, Erdebil, Zencan, Gilan ve Tahran eyaletleridir. Bu blgeler lkenin en nemli sanayi, ticaret ve tarm alanlardr126. ktisadi adan Azeriler dier etnik gruplara oranla ulusal sisteme entegre olmulardr. Toplumsal adan da siyasetin her dzeyinde, orduda, entelektel kesim ve ulemalar arasnda Azerilerin hatr saylr bir oran vardr. Bunun en nemli nedeni kendilerini rann ana unsurlarndan biri olarak gren Azeriler arasnda gl bir ayrlk eilim olmamasdr. Ayrca bata Tahran olmak zere endstrilemi byk ehirlere g eden Azeriler, ekonomik adan ulusal pazar ile btnlemilerdir. Azeri ve Fars kltrleri iilik ats altnda ran ulusunu oluturmulardr. Bu nedenle Azeriler, Azeri olmaktan ncelikli olarak bir ranl olma bilincini tarlar. Azeriler ynetim sistemi ve ulema arasnda yksek mevkilerde yer almaktadrlar. Bu duruma en arpc rnek randa Velayet-i Fakih Ayetullah Ali Hamaney Horasan doumlu bir Azeridir. Azeri kimliini ne karmayan bir Azeriyi, Farslar ii ranl olarak kabul etmektedirler127. Trkmenler: ran nfusunun %2sini oluturan Trkmenler, Mazanderan eyaletinin kuzeydousunda ve Horasan eyaletinde Trkmen sahras olarak adlandrlan blgede yaarlar. Airetler eklinde rgtlenen Trkmen airetleri Trkmenistan-ran snryla paralanmlardr. randa iki nemli airet kolu vardr: Kuklanlar( 6 airete ayrlrlar ) ve Yamotlar ( Atabay ve Caferbay adnda iki airete ayrlr ). Trkmenler Snnidir ve Hanefi okuluna baldrlar128. Kakaylar: ran nfusunun %1ini oluturan Kakaylarn tamam iidir. Fars eyaletinde airetler halinde ve genelde gebe olarak yaarlar. sfahan-iraz arasnda ve Basra Krfezine

Hussein D. Hassan, a.g.m., http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf Atay Akdeviliolu, a.g.e., s. 18-21 128 http://www.iranchamber.com/people/articles/ turkmens_in_iran1.php
127

126

69 kadar uzanan gney blgede bulunmaktadrlar. Kakaylarn, Sistann gnmzde Pakistan tarafnda kalan blm kkenli olduu dnlmektedir. Baz kaynaklara gre ise Kakaylar, Mool istilas srasnda Dou Trkistandan g etmilerdir129. 3-) Sami Halklar Araplar: Araplar slamiyetten nce Huzistana yerlemilerdir. Abadanda rafineri tesisleri kurulmaya baladktan sonra Huzistanda Arap ve Arap olmayan gruplar i ie yaamaktadr. Ancak eyalette Araplar ounluktadr. Araplar genel olarak Abadan, Ahvaz, Horramehr blgelerinde yaamaktadrlar. Bata Huzistan Araplar olmak zere Araplarn ou iidir. Buehr, Bender Abbas ehirlerinde Snni Araplar yaamaktadr. Araplar arasnda airet ba gldr. Baz Arap airetleri Huzistan eyaletinin kuzeyinde yer alan Bahtiyari airetleriyle karmlardr. En nemli Arap aireti Beni Kaablar, Hrremehr ve Ahvazda yaarlar130. Asuriler: Eski Sryaniceden dnm bir Aram dili olan Asurcann modern eklini kullanan Asuriler rann en eski halklarndandr. lke nfusunun %0.5ini oluturan Asurilerin geleneksel yerleim yeri , Urumiye Glnn batsdr. Gnmzde ise ounlu Tahranda yaamaktadr. Asurilerin tamam Hristiyandr. Mecliste bir milletvekili kontenjanna sahip olan Asurilerin kendilerine ait dernekleri, kiliseleri ve Asurca eitim veren okullar vardr131. 4-) Avrupa Halklar Ermeniler: ran nfusunun %0.4n oluturan Ermenilerin tamam Hristiyandr. lke dna olan gler nedeniyle saylar azalmtr. Ermenilerin byk ounluu Tahranda yaamaktadr. sfahan, Tebriz, Mazendaran ve Gilanda nemli sayda Ermeni bulunmaktadr. sfahan ( Gney ) ve Tebriz-Tahran ( Kuzey ) Ermenilerinin Mecliste birer milletvekili kontenjan vardr. Ermeni Piskoposu ve iki milletvekili merkezi ynetime kar Ermenilerin resmi olarak szcs konumundadrlar. Ermenice Farsaya ok yakn bir Hint-Avrupa
129 130

Atgn Attar, a.g.e., s. 328-329 http://www.iranchamber.com/people/articles/ araps_in_iran1.php 131 Hussein D. Hassan, a.g.m., http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf

70 dilidir. randa bugn Ermenilere ait toplam 29 zel eitim merkezi bulunmaktadr. Bunlar arasnda ana okulu, orta okul ve liseler de yer almaktadr. randa yasayan Ermeniler kendi ana dilleri olan Ermenice yazma ve okuma imkanna sahiptirler. randa zellikle, Ermenistann resmi dili olan Dou Ermenice kullanlmaktadr. Iran Ermenilerinin aktif ve yari aktif toplam 200 kilisesi bulunmaktadr. randaki Ermenilerin inanlar Hristiyanlk ats altnda farkl mezheplere ayrlmaktadr.132. 5-) ran Gebeleri Dnyadaki en byk gebe nfuslarndan birine sahip olan randa nemli gebe nfuslar Fars olmayan etnik gruplardan olumaktadr. randaki gebelerde kimlik oluumunda yaam biimi ve gelenekler etnik kkenlerinden daha nemlidir. randa gebeler iki ana gruba ayrlmaktadr: 1.) Snr blgelerindeki byk ve genelde Snni olan, snr tesinde akraba gruplar bulunan Trkmenler, Krtler ve Beluciler gibi gebe gruplar. 2.) Nfusu daha az konfederasyon halinde rgtlenmi, genelde ii olan ve rann i blgelerinde yaayan Bahtiyarlar, Kakaylar, Lurlar, Afarlar gibi gebeler. Gebe gruplar birbirlerinden airet snrlaryla ayrlrlar. Krdistan, Yezd, Kirman ve Hrmz gebe orannn en yksek olduu eyaletlerdir. Ayrca Belucistan-Sistan, Horasan, Bahtaran, sfahan, Huzistan eyaletlerinde de gebe gruplar yaamaktadr. Merkezi ynetimle yakn ilikiler iinde olan gebeler hala yar bamsz bir yaam srmektedirler133. c.) Dinsel Gruplar ran slam Cumhuriyeti anayasasna gre rann resmi dini ii slamdr. rann %90n iidir. Nfusun %7si Snni, %2si dier slam mezhepleridir. Dier dinler; Hristiyanlk (Ermeniler ve Asurilerden oluan 300.000), Bahailik (250.000-300.000), Zerdtilik (30.00060.000), Yahudilik (20.000-30.000). ran anayasas Hristiyanlk, Yahudilik ve Zerdtilii resmi dini aznlk olarak kabul etmektedir. Bahailik ise resmi dini aznlk olarak kabul
132 133

http://www.iranchamber.com/people/articles/armenians_in_iran1.php Atay Akdeviliolu, a.g.e., s. 24-25

71 edilmemektedir134. Din unsuru randa her zaman bireyin kimlik tanmlamasnda etnik kkenden daha nemli olmutur. Bu nedenle randa etnik yapnn eitliliine karlk dinsel yapnn homojen olmas lke btnlnn salanmasnda en nemli etken olmutur135. 1-) Mslmanlar iiler ia Arapada taraftar anlamna gelir. ia, Hz. Alinin Hz. Muhammedden sonra nass (vahiy) ve tayinle (hadis) imam olduuna inanan ve imametin kyamete kadar onun soyundan ayrlmayacan ileri sren ve bu imamlarn masum olduklarn iddia eden topluluklarn ortak addr. ii terimi ise iaya ait olmay ifade eder136. iann gnmzde nemli alt kolu bulunmaktadr. Bunlar; Zeydilik, smaililik ve mamiyedir. Zeydilik ve smaililik, 8. yzylda mamiyeden kopmulardr. mamlarn yar tanr olarak kabul edildii smaililik ile imamlarn halifeler kadar kutsiyetten uzak kabul edildii Zeydilik arasnda mamiye bir orta yol eklinde yer almaktadr. Snnilerle aralarndaki temel fark imamet olan mamiye mezhebine 12 imam inancndan dolay Onikiciler ( sna Aeriyye ) ve 6. imam Cafer es-Sadka verdikleri nemden dolay da Caferilik adlar verilmektedir. randaki iilerin hemen hepsi ve dnyadaki iilerin de byk bir blm mamiye mezhebine baldr. Dnyada 150 milyon kadar ii, ran, Pakistan, Azerbaycan, Afganistan, Hindistan, Irak, Lbnan ve Krfez lkelerinde yaar. randa nfusun %90 iidir. Farslar ve Azeriler ii nfusun byk ksmn olutururlar137.

Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf Hussein D. Hassan, a.g.m., http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf 136 Atay Akdeviliolu, a.g.e., s. 25-26 137 Mehmet ahin, ii Jeopolitii:ran in Frsatlar ve Engeller, Akademik Orta Dou, 2006 Cilt:1, Say:1, stanbul, s. 40
135

134

72 Snniler randa nfusun %7si Snnidir. Krdistan, Beluciatan-Sistan ve Horasan eyaletlerinde Snniler ounluktadr. rann iki byk etnik grubu olan Farslar ve Azeriler dnda kalan dier nemli etnik gruplar Snnidir. Genelde gebe olan Snni gruplar snr blgelerinde yaarlar138. slam Devriminin tm slam mezheplerini kapsayan sylemi, ran-Irak Savann balamasyla yerini ii mezhepilii ve Fars Milliyetiliine brakmtr. Ancak ran, kendi politik karlar dorultusunda Snni Arap devletlerinin hakim olduu Ortadouda yalnz kalmamak amacyla slamn tm mezheplerini kucakladn iddia eden bir ii devleti grnm sergilemektedir139. 2-) Dier Dinler randa Gayri Mslimlerin toplam nfusa oran %1.5dir. Bahailer dndaki dinsel aznlklar kitap ehli olarak nitelendirildikleri iin resmi olarak tannrlar. Bu gruplar medeni hukuk ve eitim alannda zerk bir alana, Meclis seimlerinde ayr kontenjanlara sahiplerdir. Vatandalk hak ve sorumluluklarnda Mslmanlarla eittirler. Hristiyanlar Toplam nfusun %0.7sini oluturan Hristiyanlarn byk bir blm Ortodoks olan Ermeni ve Asurilerden meydana gelmektedir. Katolik, Protestan, Anglikan mezhebinden olan ok kk gruplar da vardr. Hristiyanlara ynelik anayasal koruma sadece Ermeni ve Asuri aznlklar iin geerlidir. Geriye kalan Fars Hristiyanlara slam Devrimi sonrasnda bask olmutur140.

Hussein D. Hassan, a.g.m., http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf Nihat Ali zcan, a.g.m., http://www.tepav.org.tr/tur/admin/dosyabul/upload/abd_iran.pdf 140 http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/religion.htm
139

138

73 Yahudiler ran nfusunun %0.3n oluturan (25 bin Yahudi) Yahudilerin hemen hemen tmnn anadili Farsadr. ok kk bir Yahudi grubununki ise Krtedir. Yahudilerin byk bir ksm Tahranda yaar. iraz, sfahan ve Hemedan gibi byk ehirlerde de Yahudi gruplar yaamaktadr. lke genelinde Yahudilerin 30 sinagogu ibadete aktr. Mecliste bir milletvekili kontenjanlar vardr. Yahudilerin kendilerine ait zel okullar (Tahranda 3 okul vardr.) ve dier toplumsal rgtleri bulunmaktadr. ran ynetimi Siyonizm ve Yahudilik arasndaki izgiyi vurgulayan aklamalar yapmaktadr. Ancak srail ile olan balantlar nedeniyle Yahudilere pheyle baklmaktadr141. Zedtiler ran nfusunun %0.05ini tekil ederler. Anadilleri Farsadr. 1979 Anayasasyla resmi olarak tannm dinsel aznlklardandr. Mecliste bir milletvekili kontenjanlar vardr. Tahran, Kirman, Yezd, sfahan, iraz ve Zahedan ehirlerinde younlamlardr. Dnyadaki en byk Zerdti topluluun yaad ehir ise Bombaydr. rann slam mparatorluuna 642de dahil olmasndan sonraki birka yzyl iinde ok kk bir Zerdti topluluk dnda tm Zerdtiler slamiyete geti. randa Zerdtilik yerini slama brakrken temel niteliklerini ia kalbnda yeniden ekillendirmitir142. Bahailer ran nfusunun %0.7sini oluturan Bahailerin byk ksm Farsa geri kalanlar da Azerice konuur. Bahailer, randaki en byk gayri Mslim aznl olutururlar. Tm randa kk gruplar halinde yaayan Bahailer, Tahranda youn olarak bulunurlar. Mazanderan ve Fars eyaletlerindeki Bahai kyler dnda tm Bahailer ehirlerde yaarlar. Hz. Muhammedden nceki peygamberleri ve dinleri tanyan slam dini, kendinden sonraki din kurma iddialarn tanmaz. Bu nedenle ran Anayasas Bahaileri bir dinsel aznlk

141 142

Atgn Attar, a.g.e., s. 218-220 Hussein D. Hassan, a.g.m., http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf

74 olarak kabul etmemektedir. slam Devrimi sonrasnda ok sayda Bahai Avrupaya ve sraile g etmitir143.

ekil 3.3: randa Dinlerin Dal ( http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Iran_Religions_lg.jpg )

143

http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/religion.htm

75 3.2. rann dari ve Siyasi Yaps 3.2.1. dari Blnme ran idari olarak 30 eyalete blnmtr. 2004 ylnda lkenin en byk eyaleti olan Horasan; Kuzey, Gney ve Razavi Horasan olmak zere 3 ayr eyalete blnmtr. Eyaletler il, ile ve kasabalar olmak zere toplamda 314 alt birime ayrlmaktadr. lkenin merkez eyaleti olan Tahran ise ayrca rann bakentidir144.

ekil 3.4: ran dari Blnme ( http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Iran_Provinces_2006_lg.jpg )

144

ran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

76 3.2.2. Yerel Ynetimler ran eyaletleri leri Bakan tarafndan atanan valiler tarafndan idare edilmektedir. Valiler yerel dzeyde ehir ve kasabalardaki idari konseyleri semekle yetkilidir. Aralk 2006 yerel ynetim, meclis ara seimleri ve Uzmanlar Meclisi seimlerinde Muhafazakarlar oylarn te birini almtr. Dini Lideri semekle ykml Uzmanlar Meclisinde en yksek oyu Rafsancani almtr145. 3.2.3. lke Siyasal Yaps ran slam Cumhuriyeti, siyasal iktidarn ulema ile halk tarafndan seilen temsilciler arasnda hiyerarik olarak paylald dini teokrasi ile Bakanlk sistemi karm kendine zg bir ynetim biimidir. slam Devrimi sonrasnda Mart 1979 ylnda yaplan referandumda %98.2lik bir oranla ran slam Cumhuriyeti adn almtr. Kasm 1979da yaplan referandumda ise yeni Anayasa kabul edilerek lkenin yeni hukuki ve siyasal yaps olumutur. Bu vesileyle slamn ia yorumuna dayan bu eriat devletinin nitelii resmilemitir146. ran slam Devriminin temelinde yatan en nemli dinamik olan iilik olgusunun bir rn olan Velayet-i fakih kuram slam rejiminin yasal olarak en st makamn oluturmaktadr. ran toplumunda ulemann rolnn temelinde ii dnce geleneinde imamet nazariyesinin etkinliidir. iilie karakteristik niteliini veren mamet nazariyesi, ii dncenin bel kemiidir. Bu anlaya gre imamlar, hatasz gnahsz kimseler olup, onlarn sz Hz. Peygamberin szyle e deerdedir. ii dmce gelenei neredeyse btnyle imamlara atfedilen grler erevesinde ekillenmitir147. a.) Velayet-i Fakih rann i ve d politikasn doru yorumlamak iin Velayet-i Fakih kuramn ve lkenin siyasal hayatndaki yerini anlamak gerekmektedir. nk randaki mevcut devlet mekanizmas velayeti fakih makam merkez alnarak yaplandrlmtr. Velayet-e Fakih kuram 1960larda Humeyni tarafndan ortaya atlm ve ia mezhebinin ideolojik temelleri zerine kurulmutur.

145 146

http://www.country-studies.com/iran/ ran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf 147 Hussein D. Hassan, a.g.m., http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf

77 Humeyninin Velayet-i Fakih kuram ia mezhebinin imamet kurumunun devam olarak gelitirilmi bir almdr. iaya gre peygamberin lmnden sonra Mslmanlar ynetmek imamlarn hakk ve sorumluluundadr. iilie gre 12. imamn hicri 260 ylnda kaybolmasyla Gaybet Dnemi balamtr. Gaybet dnemi, Gaybet-i Sura ( Kk gizlilik ) ve Gaybet-i Kbra ( Byk gizlilik ) ( 12. imamn tekrar zuhur edecei zamana kadar olan dnem ) olmak zere ikiye ayrlr. Gaybet inanc takiyye ile btnleerek uzun yllar suskunlua yol aarak kitleleri pasifize etmitir. Ancak zamanla imamn grevleri tartma konusu olmutur. Safeviler dneminde iilie bak alar ynnden, Usuli ve Ahbari diye ikiye ayrlan ulemann Usuli ekolne gre, ii toplum gaybet dneminde fukahann ictihadna gre hareket etmek durumundadr. nk toplumun babo yrmesi mmkn deildir. Bu nedenle ictihat derecesine ulamayan bir kimse mctehide uyacaktr. Bu dorultudaki gelimeler 19.yzylda Merce-i Taklit kavramnn yerlemesine yol amtr. ia iin en nemli soru, imamlarn olmad dnemde ne yapmak gerekir? sorusudur. Velayet-i Fakih kuram bu erevede ortaya kmtr. Buna gre kayp mam148, slam toplumlarnn ynetilmesi ve hkmetlerin kurulmas grevini mtehitlere149 vermitir. Din bilginleri peygamberlerin mirass olduklar iin toplumu ynetmek onlarn hakk ve grevidir. Peygamberler ve imamlara zg velayet (mutlak otorite) fakihler150 iin de geerlidir. Bylece Humeyni Velayet-i Fakih isimli eseriyle beraber mollalarn ve slam dininin siyasal iktidara gelmesini savunmutur151. 1979 slam Devriminin gereklemesiyle birlikte Velayet-i Fakih ran Anayasasna girmi ve ran siyasal sisteminin en nemli kurumu haline gelmitir. ran anayasas, devletin yasama, yrtme ve yarg erklerini Velayet-i Fakih kurumunun denetimine vermitir. Dini Liderin seimi, Cumhurbakan ve milletvekilleri seimlerine katlacak adaylarn n denetimi ile yasalarn onaylanma yetkisi ounluu veya tamam ulemalardan oluan Uzmanlar Meclisi, Koruyucular Konseyi ve Devlet Uzlatrma Konseyi gibi kurullara aittir. Yarg erki de tamamen ulemann denetimi altndadr. Anayasaya gre, Cumhurbakan yrtmenin badr. Ancak i ve d politika nceliklerinin belirlenmesi ya da silahl kuvvetler ve emniyet glerinin sevk ve idaresi Dini Liderin yetkisindedir152
ran ialarna gre 12. mam kayptr. 12.mam, mam Mehdi Zamann mam olarak bilinmektedir. 12.mamn geri dnmesi beklenmektedir. 149 Mtehit din konularda fetva yetkisine sahip olan kiilere denilmektedir. 150 Fakih dinin ahkm konusunda fetva vermek yetkisine sahiptir. 151 Milletleraras Tarihte ve Gnmzde iilik Sempozyumu Tebliler ve Mzakereler, stanbul: slami limler ve Aratrmalar Vakf lmi Neriyat, 1993, s. 390-399 152 http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php
148

78 b.) Yrtme Organlar 1-) Dini Lider ( Rehber ) Dini Lider randaki en st makamdr. Humeyni tarafndan gelitirilen doktrinde, slamda din ve siyasetin ayr olmayaca belirtilerek Dini Liderin sadece bir dini rehber deil, ayn zamanda en yksek siyasi otoritedir. Humeyniye gre slam Devrimiyle birlikte Rehber, icra ve itihad yetkisiyle Mslmanlarn nderliini ve mamn vekilliini stlenmektedir. Humeyninin lmnden sonra Azeri asll olan Ayetullah Seyid Ali Hameney halen rann Dini Lideridir153. Dini Liderin Anayasa ile belirtilen grevleri: - ran slam Cumhuriyetinin genel politikalarn belirlemek ve denetlemek. - Silahl kuvvetler genel komutandr ve bu alanda btn gelimeler onun bilgisi ve onay erevesinde gerekleir. - Sava, bar, cumhurbakannn azli ve referandum gibi nemli kararlar verme hakkna sahiptir. - lkenin tm denetleme kurumlarnn (yarg ve Anayasa Koruyucular Konseyi, Maslahat Konseyi) yetkilileri onun tarafndan atanmaktadr. - randa btn radyotelevizyon kurumlar dini liderin kontrolndedir154. randa Velayet-i Fakih ekonominin nemli bir ksmn elinde bulundurur. Bu ekonomik g vakflar aracl ile ynetilmektedir. Yoksullar ve Gaziler Vakf, ehitler Vakf, Yardm Komitesi, 15 Hurdad Vakf Velayet-i Fakihe bal kurumlardr. Bu kurulular rann iktisadi hayatnda nemli yere sahiptir. Gayriresmirakamlara gre bu vakf ve kurumlarn kontrolndeki sermaye ran ekonomisinin % 40n oluturmaktadr. Ayrca bu kurumlarn ekonomik almalar Saytayn denetimi dndadr155.

http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php Leadership: http://www.irvl.net/IRAN-STATE.htm#_Hlk415981715 155 Hugh Barnes, Alex Bigham, Understanding Iran: People, Politics and Power, Foreign Policy Centre (FPC), London, UK, http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625
154

153

79 2-) Hkmet randa yrtme grevini icra eden hkmet; Cumhurbakan, i kabine gibi alan 10 Cumhurbakan yardmcs ve 21 Bakandan olumaktadr. Babakanlk 1989 ylnda yaplan Anayasa deiiklii ile kaldrlmtr. Bununla beraber protokol asndan Cumhurbakan 1. yardmcs Babakan konumundadr156. 3-) Cumhurbakan Rehberlikten (Velayet-i Fakih) sonra cumhurbakanl lkenin en yksek resmi makamdr. Dini Lider ve Meclise kar sorumlu olan Cumhurbakan, kendisine kar sorumlu olan Cumhurbakan Yardmclar ve Bakanlar atar. Anayasay uygulamak, erkin ilikilerini dzenleme, yrtme gcne ( dorudan doruya rehberlik makamna bal konular dnda ) bakanlk etmek cumhurbakannn temel grevleridir157. Cumhurbakanl sresi drt yldr. Halkoyu ile seilen cumhurbakan art arda iki defadan fazla seilemez. Anayasa gerei adaylar siyasi ve dini kimlii ile tannm kiiler iinden olmaldr. Bu durumun tespiti ise Anayasa Koruyucular Konseyine aittir. Koruyucular Konseyi seimin usulne uygun yapldn onaylarsa cumhurbakanl yetkisi dinilider tarafndan verilmektedir. Seim sonucu da Rehber tarafndan onaylanmaktadr. Bakanlar ise ayn zamanda Milletvekillii yapamazlar ve gvensizlik oyuyla Meclis tarafndan drlebilirler. Cumhurbakanl makamnn 1989da yaplan deiiklik sonucunda yetki alan genilemise de, cumhurbakannn etkisi ancak dini lider ile uyum iinde olduu lde devlet mekanizmasna yansmaktadr158. c.)Yasama Organlar 1-) slami Danma Meclisi ran Anayasasnda Meclise; yasama, bakanlar kuruluna gvenoyu verme, cumhurbakann ve bakanlar kurulunun ilevini denetleme ve gerekirse grevden alma gibi yetkiler tannmtr. Ancak Meclis hem Velayet-i Fakih hem de denetleme kurumlar vastas ile snrlandrlmaktadr.
The Executive: http://www.irvl.net/IRAN-STATE.htm#_Hlk415981715 http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php 158 President: http://www.irvl.net/IRAN-STATE.htm#_Hlk415981715
157 156

80 Bu nedenle Meclis de cumhurbakan gibi Velayet-e Fakih ile uyum iinde hareket etme zorunluluundadr. Meclisin kararlar Anayasa Koruyucular Konseyinin ( uraye Negehban ) onayndan sonra yrrle girebilir. ran Meclisi 290 milletvekilinden olumaktadr ve bu say her on ylda 20 milletvekili artacaktr. Meclis seimlerinde parti sistemi yoktur. ran Meclisinin milletvekilleri fert olarak ve dar blge ounluk sistemi ile drt yllna seilmektedir. 2004 seimlerinden bugne Meclisteki ounluu muhafazakarlar oluturmaktadr. Mecliste muhafazakar milletvekilleri i ve d politikada daha radikal politikalar takip edilmesi eilimi tamaktadr159. 2-) Anayasay Koruyucular Konseyi Bu kurum ran siyasi hayatn analiz edebilmek iin anahtar bir role sahiptir. Bir denetleme kurulu olarak tanmlanan Anayasay Koruyucular Konseyi ran siyasal sistemine Merutiyet (1906-1911) Anayasasyla birlikte girmitir. Merutiyet Anayasasnda be mtehitten oluan konseyin grevi mecliste alnan kararlarn dine uygun olup olmadn belirlemekti. slam Devriminden sonra da bu kuruma, yap ve ilevi geniletilerek anayasada yer verilmitir. 12 kiiden oluan Anayasay Koruyucular Konseyi, Mecliste alnan kararlarn slam ahkamna ve Anayasaya aykr olup olmadn denetlemektedir160. Anayasay Koruyucular Konseyi olumadan Meclisin oluum hakk yoktur. Meclis ald btn kararlar Anayasay Koruyucular Konseyine gndermek zorundadr. Anayasay Koruyucular Konseyi, Meclisin karar zerinde grn on gn iinde aklamak zorundadr, aksi takdirde kabul edilmi saylr. Anayasay Koruyucular Konseyinin nemli bir dier grevi de cumhurbakan, meclis ve yerel seimleri denetleme yetkisidir. Cumhurbakan ve milletvekili adaylarnn seimlere katlp katlmayacana Anayasa Koruyucular Konseyi karar vermektedir. Bu kurum ayrca kazanlm bir seimi iptal etme hakkn da elinde bulundurmaktadr. Anayasay Koruyucular Konseyi yeleri dini lider tarafndan atand iin dini lider ile uyumlu olmayan adaylarn seilebilmesi zordur. Anayasay Koruyucular Konseyinin bu ilevi iktidarn belirli siyasal elitlerin tekelinde olmasna neden olmaktadr161.

Hugh Barnes, Alex Bigham, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625 http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php 161 The Legislative: http://www.irvl.net/IRAN-STATE.htm#_Hlk415981715
160

159

81 d.) Yarg Anayasada yarg gcnn btn adli, idari ve rehberlik makamnn icralarnn sorumluluklarnn yerine gelmesi iin adil yarg konularna vakf idareci bir mtehidin Yksek Yarg Kurulu Bakan olarak tayin edilmesi ve bunun en yksek yarg makam olduu ifade edilmektedir. Dorudan Dini Lider tarafndan alt yllna atanr. Yksek Yarg Kurulu ayrca yarg tekilatn kurmak, ynetmelikleri hazrlamak ve yarglarn istihdam, tayin, terfi ve azilleri ile zlk ilerini yrtmekle grevlidir162. e.) Di er Siyasi Kontrol Organlar 1-) Maslahat Konseyi

Devrimin hemen ardndan Meclis ve Anayasay Koruyucular Konseyi arasnda srekli anlamazlklar ba gstermitir. Maslahat Konseyi, Meclis ve Anayasay Koruyucular Konseyi arasndaki anlamazlklar konusunda karar vermek zere 1988de Humeyninin talimatyla kurulmutur. Maslahat Konseyi yeleri dinilider tarafndan atanmaktadr ve saylar deimektedir. Bakanln Rafsancani yapmaktadr.

ran siyasal sistemindeki nemli karar verici mekanizmalardan saylan Konseyin amac, devlet mekanizmas iinde siyasal kurumlar arasnda anlamazl ortadan kaldrarak uyum ve egdm salamaktr. Muhafazakarlarn elinde olmasna ramen daha lml ve pragmatist bir profil gstermektedir. Nitekim Ahmedinejadn cumhurbakanlna gelmesinin ardndan i ve d politikada radikalizmini zaman zaman trpleyebilmek iin Dini Lider tarafndan grev alan geniletilmitir. Konseyin ayrca devletin btn erklerini denetleme ve Dini Lidere rapor halinde sunma yetkisi vardr163.

2-) Milli Gvenlik Yksek Konseyi Milli Gvenlik Yksek Konseyinin kurulu amac slam Devrimini korumak, milli menfaatleri temin etmek, lkenin toprak btnln ve egemenliini salamak olarak tanmlanmaktadr. Bu kurumun grevi dinilider tarafndan belirlenmi genel politikalar
162 163

Hugh Barnes, Alex Bigham, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625 The Legislative: http://www.irvl.net/IRAN-STATE.htm#_Hlk415981715

82 erevesinde lkenin gvenlik, istihbarat ve savunma politikalarna yn vermek ve btn siyasi, toplumsal, kltrel ve ekonomik almalar sz konusu gvenlik ve savunma politikalar ile uyumlu hale getirmektir164. Milli Gvenlik Yksek Konseyi rann en st gvenlik, savunma ve istihbarat makam saylmaktadr. Genelkurmay Bakan, Silahl Kuvvetler Komutanlar, Bte ve Planlama Tekilat Bakan, Dini Liderin iki temsilcisi, Devrim Muhafzlar Komutan ve Dileri, ileri ve stihbarat Bakanlar bu kurumun yelerini oluturmaktadr.

Konseyin bakanln Cumhurbakan yapsa da en nemli yetkilisi sekretaryasdr. Dini Lider ile organik ve dzenli bir ilikisi vardr. Kararlar Dini Lider tarafndan onaylandktan sonra yrrle girebilir. Nkleer program, ABD ve srail ile ilikiler gibi rejim iin hayati gvenlik konular yetki alanna girer. Nitekim mevcut nkleer diplomasi bu kurum tarafndan yrtlmektedir165. 3.2.4. Yarg Sistemi Her ne kadar ran anayasas bamsz bir adli sistem hkmediyor olsa da uygulamada yarg sistemi politik ve dini kurumlarn etkisi altndadr. Sanklarn kamu mahkemelerinde yarglanma, avukat seme ve temyiz haklar vardr. Adli yetki hakimlerde toplanmtr. Hakim ayrca savc grevini de stlenerek dava vekili olmadan tahkikat ynetme hakkna sahiptir. 2000 ylnda reformcular jrili duruma uygulamasn Meclisten onaylatmay denedilerse de baarl olamamlardr. slami Devrim Mahkemeleri, ulusal gvenlik aleyhine ilenen sularn ele alnd yarg birimidir. Bu mahkemelerin zanllar uzun sreli hazrlk soruturmas iin gzetim altnda tutma yetkileri vardr. Din adamlarnn yargland zel Mahkeme vardr. Yarg sisteminin dnda tutulan bu mahkeme dorudan Dini Liderin idaresi altndadr. Din adamlar dini hkmler konusunda yorum yapmak gibi ideolojik sulardan yarglanmaktadrlar166.

164

The Legislative: http://www.irvl.net/IRAN-STATE.htm#_Hlk415981715 Hugh Barnes, Alex Bigham, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625 166 The Judiciary: http://www.irvl.net/IRAN-STATE.htm#_Hlk415981715
165

83 3.2.5. Seim Sistemi randa oy kullanma ya 16dr. Meclis, Cumhurbakanl ve Belediye Meclisi seimleri her 4 ylda bir yaplmaktadr. Uzmanlar Meclisi ise her 5 ylda bir seilmektedir. Bu seimler e zamanl olarak gerekletirilmediklerinden tr randa neredeyse her yl bir seim gereklemektedir. 290 sandalyeli Mecliste semenlere gre dalm kentsel kesimin lehinedir. rnein Tahran kenti Mecliste 30 sandalye ile temsil edilmektedir. randa kayt formu doldurup czzi bir har yatrarak kolaylkla Meclis, Cumhurbakanlna aday olunabilmektedir. leri Bakanl ve Anayasay Koruyucular Konseyinin Merkezi Denetim Komitesi adaylar aratrarak seime k atlp katlamayacaklarn belirlemektedir. Yerel ynetimler en alt seviyede seimlere nezaret etmektedirler. Uzmanlar Meclisi adaylar Ayetullah olmaldr. Koruyucular Konseyi, leri Bakanl ile birlikte seimleri organize ederek denetlemektedir. 2004 Meclis Seimlerinde 290 sandalye iin 2,700 aday rekabet etmitir167. a.) Siyasi Partiler randa Valayet-i Fakih ilkesini kabul eden siyasi gruplara politik faaliyette bulunma izni verilmektedir. Siyasi Partiler 1998 ylnda yasallamtr. 1998de 18 reformcu partinin katlmyla oluan 2. Hordad Cephesi koalisyonu, eitli ekonomik konular bata olmak zere aralarndaki i farkllklar nedeniyle bir btnlk sergileyememilerdir. Militan Din Adamlar Topluluu, Mttefik slam Topluluu, Kum lahiyat Hocalar Topluluu olmak zere byk muhafazakar partinin varlna karlk muhafazakarlar daha birlemi bir yap iindedir. 2004 Meclis seimlerine ounluu elde eden Abadgaran olarak bilinen slami ran Mhendisleri Meclisteki en gl muhafazakar koalisyondur168. 3.3. ran Ekonomisi
3.3.1. Genel Ekonomik Durum

ran genel olarak ekonomide merkezi planlamann hakim olduu, petrol ve dier byk lekli iletmeler zerinde devlet mlkiyetinin devam ettii, krsal blgelerde
167 168

The Legislative: http://www.irvl.net/IRAN-STATE.htm#_Hlk415981715 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

84 tarmsal retimin arlkl olduu, zel ticaret faaliyetlerin ise snrl dzeyde olduu bir ekonomik yapya sahiptir. Ayn zamanda bir ok endstri devlet idaresi altndadr. ran ekonomisinde zel sektr ise otomobil, tekstil, metal retimi ve gda sektr fabrikalar ve atlye, iftlik gibi binlerce kk lekli teebbs oluturmaktadr. Kaaklk ve dier yasad ekonomik faaliyetler artan oranda genel ekonomide byk bir paya sahiptir169. rann ekonomisi son 40 yllk dnem boyunca daima ham petrol fiyatlarna bal bir performans sergilemitir. OPEC yesi lkeler ierisinde ikinci byk retici olan ran, 97 milyar varil ile dnya petrol rezervlerinin yaklak %10una sahiptir. Ayrca doalgaz rezervleri asndan da dnya ikinciliini elinde bulundurduu eitli kaynaklarda belirtilmektedir. Dviz girdilerinin %80ini petrol ihracatndan elde eden ran, bu haliyle petrol fiyatlarndaki dalgalanmalara kar ar duyarl halde bulunduu iin son yllarda petrol d endstrileri gelitirme programlarn yrrle koymu bulunmaktadr. Petrol fiyatlarnn 90l yllarn sonlar boyunca d srasnda lkenin kaybnn 6 milyar dolar bulduu ve bu rakamn btenin te biri dzeyinde olduu gz nne alnrsa petrol d endstrilere ynelmenin nemi daha iyi anlalr. ran ekonomisinin petrol gelirlerinden etkilenen yaps hkmetin ekonomik alandaki en nemli konularndan birini oluturmaktadr. Ancak sz konusu dnemde Tahran ynetimi, kaynak yetersizlii nedeniyle petrol d endstrilere ynelik nemli baz projeleri askya almak zorunda kalmtr. Ayrca 1990larn sonunda petrol fiyatlarndaki dler nedeniyle daralan ran ekonomisi 2000 ylndan gnmze kadar, petrol fiyatlarnn tekrar yksek seyretmesi ile canlanmtr. ran d ticaret fazlas veren bir lke olmakla birlikte, toplam ihracatnn yaklak %80ini ve devlet btesinin %50-60n petrol gelirleri oluturmaktadr. Bu nedenle, petrol fiyatlarndaki art devlet gelirleri zerinde byk bir etki yaratmaktadr. Ancak yine de Petrol fiyatlarnda son be yldr ran lehine gzlenen gelimelere ramen henz ekonominin temel ve yapsal sorunlar zlebilmi deildir170. Gerek Irak ile yaplan savan ekonomik yapda meydana getirdii tahribat ve gerekse uzun yllardr uygulanmaya allan ve komular ile ticareti de olumsuz ynde etkileyen ar merkezi planlamac - ithal ikameci modelde srar edilmesi, ayrca son yllarda ran

Hugh Barnes, Alex Bigham,a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625 Albrecht Frischenschlager, How Iran Finances Itself An Analysis, http://www.mestrategies.com/finances_content.htm
170

169

85 ekonomi ynetiminde yaanan baz idari hatalar da rann ekonomik performansndaki dn nemli gerekeleridir. Ancak tm bu olumsuzluklara ramen, ekonomi 2004-2005 ylnda %5.6 gibi bir byme performans yakalamtr. Bu durum, her yl igc piyasasna 1 milyondan fazla insann kt ran iin yetersiz olsa da, beklentileri olumlu hale getirmitir. Tahran ynetimi, nmzdeki yllarda enflasyon ve isizlik gibi rakamlarda iyiletirmeler salamay planlamaktadr171. Uluslararas otoritelere gre, 97 milyar varili aan ve Dnya rezervlerinin %10una tekabl eden ciddi petrol rezervleri ile ran, dviz girdilerinin %80lik blmn bu rnden elde etmektedir. Bununla birlikte, byme ve d ticaret performansnn da srekli olarak petrol fiyatlarna bamllk gsterdii bir gerektir. Hkmet btesinin %80ini petrol ve doal gaz ihracatndan elde edilen gelir oluturmaktadr172. Petrol fiyatlarndaki dalgalanmaya paralel olarak, rann 2000 ylnda petrol satlarndan elde ettii 24.2 milyar dolarlk gelir, 2001 ylnda 19.3 milyar dolara gerilemitir. Petrol ihracat 2002 ylnda 22.8 milyar dolar, 2003 ylnda 28.4 milyar dolar, 2004 ylnda ise 32.5 milyar dolar bulmutur173. 3.3.2. Ekonomik Yapya Egemen Olan Politik Gler randa genel olarak ekonominin %40n devletin dorudan, %45ini ise bonyad olarak adlandrlan ve adeta devlet iinde devlet gibi davranan bir tr slami esasl vakflar aracl ile elinde tuttuu sylenebilir. Kalan % 15 lik kesim ise, siyasal yelpazede muhafazakar olarak tanmlanabilecek bir noktada duran ran zel sektr (bazaar) nn elindedir174. a.) Parlamento 290 yeli ran Meclisi sadece bir yasama organ niteliinde olmayp devlet idaresinde nemli bir yer tutan ve velayet-i fakih olarak adlandrlan fetva istihsal organ olarak siyasi hayata hakimdir. Siyasal partilerin kurulmasnn ve faaliyet gstermesinin yasak olduu 1998
171

The Federation of nternational Trade Associations, http://www.fita.org/countries/iran.html Albrecht Frischenschlager, a.g.m., http://www.mestrategies.com/finances_content.htm 173 ran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf 174 Hugh Barnes, Alex Bigham,a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625
172

86 ylna kadar bu gc tek bana elinde tutan Meclis, siyasal partilere msade edilmesiyle birlikte yeni bir formasyon iine girmitir175. Parlementodaki balca partiler; Anayasann Hizmetkarlar, Militan Mollalar Birlii, slami tirak Cephesi ve slam Devrimi Mcahitleri olarak sralanabilir. Ayrca, Meclisten geen tm yasalarn ve mevzuatn, anayasaya ve eriat hkmlerine aykr olup olmadn denetleyen uraye Negahban olarak adlandrlan Anayasay Koruyucular Konseyi bulunmakta, Meclisle Koruyucular Konseyi arasnda gerektiinde devreye giren, uzlama ve uyum salamak amacyla kurulmu bulunan ve eski Cumhurbakan Rafsancaninin Bakan olduu Macmae Tashkhise Maslahate Nezam isimli Uzlatrma Konseyi faaliyet gstermektedir. b.) Mollalar Rejim ierisindeki en ciddi siyasi g durumundadrlar. Aslnda mollalar slam devrimi ncesi ah zamannda da halk arasnda etkinlii olan bir snft ancak devrimden bu yana siyasetteki tm nemli mevkilere sadece kdemli mollalar atanabilmektedir. Homojen bir yaps olmayan ve genellikle ekonomide da almaya muhalif bir grup olarak bilinmektedirler. c.) adamlar (Bazargan) slam devriminden nceki dnemlerden bu yana lkede ihracat, ithalat, kambiyo ve sermaye piyasalar gibi yaplar elinde tutan ve ekonominin yaklak % 15 lik bir blmn kontrol eden son derece etkili bir snftr. Siyasi bir g olarak ilk sahneye klar, 1978 yl boyunca ah Muhammed Rza Pehlevi ynetimine kar dzenlenen ve ekonomik yaam felce uratan grevler serisini organize etmek biiminde olmutur. Daha o gnlerde slami gruplarla scak ilikiler iine giren bu grup u anda da rejimin en yakn destekileri arasndadr ve zellikle son 20 yldr kapal ekonominin yaratt rantlarla beslendii iin ekonomide da alma ve Rafsancani Hatemi izgisinin savunduu dnya ile entegre olmaya kardrlar. Faizsiz kar sizteminin geerli olduu randa resmi olmayan biimde bankaclk sektr olma fonksiyonunu da bazaar mensubu iadamlar yrtmektedir.

175

ran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

87 d.) Vakflar (Bonyad) zellikle Irakla yaplan sava sonras dnemde savata can kayplar veren ailelere yardm amacyla faaliyete balayan bu vakflar, devasa parasal kaynaklar ve muazzam igc katlmlar ile son derece etkili bir hale gelmi ve ran ekonomisinin %45 ini kontrol etmeye balamlardr. Vakflarn bu derece ciddi bir gce kavumalarnda sava sonras dnemde ortaya kan sosyal tabloyu kendi lehlerine istismar etmi olmalarnn da pay olduu sylenmektedir. Bu sayede geni vergi muafiyetleri ve sbvansiyon imkanlarna kavuan vakflar, politik anlamda muhafazakarlara yakn durmaktadrlar. ran petrol d endstriyel retiminin nemli bir blm Bonyadlar tarafndan kontrol edilmektedir. Bu kurulular hkmette etkin politikaclarla olan yakn ilikileri sayesinde ekonomi politikas zerinde etkili olabilmektedirler. Bugn randa faaliyet gsteren en byk vakfn (Bonyad- Mustafazan ve Canbazan) 12 milyar dolardan daha fazla bir mali gce sahip olduu ve itirakleri aracl ile 400 binden fazla insana dorudan i imkan salad tahmin edilmektedir ki bu vakf lkede faaliyet gsteren pek ok bonyad arasnda sadece en byk olmas nedeniyle bir rnektir176. 3.3.3. Be Yllk Kalknma Planlar Cumhurbakanlar Ali Ekber Haemi Rafsancani (1989-97) ve Muhammed Hatemi (1997-2005) tarafndan uygulamaya konan Ekonomik Reform Programlaryla ran endstrisinin uluslararas alanda daha rekabeti bir konuma getirilmesi amalanmtr. Bu programlarda devlet teebbslerinde fiyat indirimi, mali yardmlarn azaltlmas, adaletli bir gelir vergisi sistemi kurulmas, yerel imalatlar yabanc yatrmlardan koruyan yksek tarifelerde kesinti yapmak gibi bir dizi nlemler gerekletirilmitir. zel sektr karlaryla atan bu reformlar eitli mdahalelerle engellenmitir177. Hatemi Hkmeti dneminde uygulamaya konulan 2000-2005 yllarn kapsayan nc Be Yllk Kalknma Plannda, zellikle yeni i imkanlarnn yaratlmas hedeflenmitir. Ekonomik alanda belli lde bir liberallemeyi hedefleyen bu plan

176

Tezer Palacolu ve Cem Akgn, ran lke Etd, stanbul Ticaret Odas Yayn, Yayn No: 2003-13, stanbul, 2003 s. 20-25 177 http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-ECONOMIC-DEVELOPMENT.html

88 erevesinde yabanc yatrmlarn lkeye ekilmesinin yan sra kambiyo mevzuat, bankaclk, ithalat-ihracat alanlarnda da deiiklikler ngrlmtr178. Drdnc Be Yllk Kalknma Plan 2005-2009 yllarn iermektedir. Bu planda ncelikli olarak ekonomik yapnn eitlendirilmesi amalanmaktadr. Plann ana temas ise enflasyonla mcadele ve yerli yatrmlarn tevik edilmesi olarak aklanmtr. Bu erevede, Plann hedefi 2010 ylnda banka faiz oranlarn tek haneli rakamlara indirmek olarak belirlenmitir. ran gelecek yirmi yln ilk be ylnda endstriyel sektr iin %11.2 orannda bymeyi planlamaktadr. Daha geni i gc ve yatrmn artmas %61lik bymeye katk salayarak kalan retim faktrlerinin verimliliini gelitirecektir. Endstriyel sektrde yatrm, ekonomide toplam yatrmlarn %21ni absorbe ederek ylda ortalama %17.1 orannda artacaktr. Drdnc kalknma plannda endstriyel sektrde tamamen %29u yeni alan iin hesaplanan 1.25 milyon yeni i alan yaratlmas beklenmektedir179. 3.3.4. Temel Ekonomik Gstergeler a.) Gayri Safi Yurtii Hasla ( GSYH ) 2005 yl ran gayri safi yurtii haslas 182.5 milyar dolardr. 2004 ylna oranla %5.6lik bir art kaydedilmitir. Kii bana gelirde ise 2,680 dolar art salanmtr. 2005 yl gayri safi yurtii haslasnda %4.8lik bir art olmutur. Sektrlerin katks ise hizmet (%45), endstri (%43) ve tarm (%12) oranlarnda gereklemitir180. b.) Hkmet Btesi randa bte aklarnn balca nedeni gda ve yakt sektrne devlet yardm verilmesidir. 2005 ylnda 11.6 milyar dolarlk bir bte a kaydedilmitir. Bunun 48.8 milyar dolar gelirler, 60.4 milyar dolar ise 7.6 milyar dolarlk sermaye giderlerinin de dahil olduu tketim giderlerinden olumaktadr181.

178 179

http://www.iranembassy.hu/eco_3rd5year.html http://www.iranchamber.com/economy/economy.php 180 http://www.economist.com/countries/Iran/profile.cfm?folder=Profile-Economic%20Structure 181 http://www.economist.com/countries/Iran/profile.cfm?folder=Profile%2DEconomic%20Data

89

c.) Enflasyon Hkmet tarafndan uygulanan enflasyon drme politikalar sonucunda 1999 enflasyonundan ortalama %30 orannda bir d salanabilmitir. 2003de %17.6, 2004de %16.8, 2005te %16.0 oranlarnda d elde edilmitir. d.) Gc 2005 yl verilerine gre 23.7 milyon olarak belirlenen ran igcnn %14 isizdir. Bu oranda ounluu gen nfus oluturmaktadr. 2005 ylnda uygulanmaya konan Drdnc Be Yllk Kalknma Plan, ylda 700,000 i imkan oluturmay hedeflemektedir. Ancak plann ilk ylnda isizlik orannda herhangi bir gerileme salanamamtr. Bunun en nemli nedeni kalifiye i gcnn yetersiz olmasdr. randa i gcnn %45i hizmet sektrnde, %30u tarmda, %20si endstri sektrnde almaktadr. 2005 ylnda ran Yksek Konseyi tarafndan asgari cret ayda 120 dolar olarak aklanmtr. Bu durum alan kesimde tepkiyle karlanmtr182. e.) Ticaret Dengesi 2005 ylnda rann ihracat geliri 55.4 milyar dolardr. Bunun %85i petrol ve doal gaz gelirleridir. rann 2005 yl ithalat giderleri ise 42.5 milyar dolardr. Ayrca ticaret fazlasndan elde edilen kar 12.9 milyar dolardr. 2003 ve 2005 yllar arasnda bata petrol olmak zere ihracat deeri ithalat deeri karsnda hzl bir art gstermitir. f.) demeler Dengesi 2005 ylnda rann ticari mal retim fazlas ve daha kk hizmetlerindeki ticari ak tarafndan belirlenen cari hesap dengesi 8.2 milyar dolardr. Petrol fiyatlarna endeksli dviz rezervleri ise 2005 ylnda 40 milyar dolardr. Kaytl portfy yatrmlar kullanl deildir ve

182

www.iranonline.com/iran/iran-info/economy/index.html

90 dorudan yabanc yatrmlar greceli olarak yetersiz kalmaktadr. 2004 yl demeler bilanosu ise 3.5 milyar dolardr183. g.) D Bor 1991 ylnda rann d borcu 23 milyar dolard. Sonraki 10 yllk dnemde ran, yapt demelerle 2001 ylnda borcunu 7.8 milyar dolara indirmitir. Takip eden yllarda uluslararas borlanmalardaki ykselmeyle orantl olarak rann d borcunda da art olmutur. 10.2 milyar dolar tutarndaki 2003 yl d borcuna kyasla 2005 ylnda rann d borcu 16.9 milyar dolara ykselmitir184. h.) Hizmetler Finans sektrnde, ran bankaclk sistemi 1979da devletletirilmitir. zel bankalarn 2000 ylna kadar tekrar almalarna izin verilmemitir. Btn devlete ait ve zel bankalar kesinlikle ran Merkez Bankasnn denetimi altndadr. Hkmete ait ticari bankalar, resmi kurumlara, bonyad yatrmlarna ve geni kapsaml zel irketlere kredi verirler. Mali durumu iyi olan ranllar, zellikle de vergi karmak amacyla yabanc bankalarda hesap amaktadrlar. Drdnc Be Yllk Kalknma Plannda (2005-9), yabanc bankalarn sisteme dahil edilmesi ynndeki giriimler byk tepkilerle karlanmtr. Tahran Borsasnda hisse senedi alveriine 1979 ve 1986 yllar arasndaki dnemde snrlandrmalar getirilmiti. Ancak 2002den itibaren Borsa faaliyetlerinde hzl bir art olmaktadr. 1979 slam Devrimi ve ran-Irak Sava (1980-89) dnemlerinde kesintiye urayan turizm sektr 90l yllardan itibaren yeniden canlanmaya balamtr. 2003 ylnda rann turist vizesi verdii 300,000 turistin ounluu tahminen Mehed ve Kum gibi kutsal Hac mekanlarn ziyaret amacyla lkeye gelen Asyal Mslmanlardr. Ayrca arkeolojik mekanlar ziyaret etmek amacyla Almanya, Fransa ve dier Avrupa lkelerinden her yl rana eitli turlar dzenlenmektedir. ran resmi kaynaklarna gre 2004 ylnda lkeye giri yapan 4 milyon turistten 2 milyar dolar gelir elde edilmitir. Bu rakamlar 2003 ylna nazaran

183 184

ran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf http://www.iranchamber.com/economy/economy.php

91 %10 orannda art kaydedildiini gstermektedir. Ancak sektr halihazrda ulam, dzenleyici yasalar ve personel eitimi gibi ciddi altyap snrlamalaryla kar karyadr185. .) Yabanc Sermaye slam Devrimi sonrasn izleyen 20 yl boyunca hemen hemen hi yabanc sermaye alamayan ran, kalknma planlaryla bu durumu deitirmeyi ve yabanc yatrmlar iin lkede elverili bir yatrm iklimi yaratmak suretiyle nemli miktarda yabanc yatrm lkeye ekmeyi planlamaktadr. Bu erevede yabanc yatrmlar iin snrlamalar ve ithalat vergileri azaltlmakta, serbest ticaret blgeleri yaratlmaktadr. lkede yatrmlar petrol ve doal gaz ve madencilik sektrnde younlamtr186. Her ne kadar son dnemlerde ran hkmeti yatrm koullarnda bir takm liberal uygulamalar gerekletiriyor olsa da; uluslararas yaptrmlar ve randaki elverisiz ve kark iletme artlar yabanc yatrmlar engellemektedir. 2000lerin balarnda yabanc yatrmlar birka sektrde younlamt. Bu sektrler; bata petrol ve gaz endstrisi olmak zere otomobil imalat, bakr madencilii, petrokimya, gda ve ila sektrleridir. randaki en aktif yatrmclar ngiliz, Fransz, Japon, Gney Kore, sve ve svire irketleridir. sve Svedala Industri irketi 1990larn son dneminden itibaren ran bakr madenciliinin gelitirilmesinde byk rol oynamtr. Kia, Nissan, Peugeot ve Renault otomobil irketlerinin ranl otomobil imalatlaryla lisans anlamalar vardr. svireli Nestle ve Amerikan Coca-Cola ve Pepsi Cola irketleri ran irketleriyle mterek giriimlerde bulunmaktadrlar. Total, Shell ve Gney Kore Lucky Goldstar irketleri ran doal gaz endstrisinde aktif rol oynamaktadrlar. ran anayasas yabanc yatrmlarn petrol sektr zerinde direk imtiyaz sahibi olmasn yasaklamaktadr. Ancak 2000lerden itibaren baz yabanc irketlerle dolayl olarak petrol sahas gelitirme anlamalar imzalanmtr. 2004-2005 yllarnda Fransz ve Gney Afrikal irketler ran ile byk telekomnikasyon anlamalarna imza atmlardr187.

Annual Rewiew 1384 ( 2005/06 ), Economic Research & Policy Department Central Bank of slamic Republic of ran, www.cbi.ir/default_en.aspx 186 The Federation of nternational Trade Associations, http://www.fita.org/countries/iran.html 187 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

185

92 3.3.5. Balca Ekonomik Sektrler Uzun yllardr bir petrol lkesi profili izen ran kalknma planlar erevesinde ekonomisini petrole bamllktan kurtarmak ve ihracatn eitlendirmeyi ncelikli hedef olarak belirlemitir. Bu amala yabanc yatrmlarn lkeye ekilmesinin yansra, kambiyo mevzuat, bankaclk, ithalat- ihracat mevzuat alanlarnda deiiklikler yapmaya balayan ekonomi ynetimi d ticarette belli lde bir liberalleme ngrmektedir. Ayrca randa sanayi, madencilik, tarm ve hizmetler sektrlerinde retim faaliyetlerinin gelitirilmesi ve iyiletirilmesi temel ama olarak ele alnmaktadr188.

a.) Tarm ve Gda rnleri rann toprak ve iklim yapsndaki eitlilik tarma olanak salamaktadr. Fakat 19982000 yllarnda meydana gelen sert kuraklklar nedeniyle tarmsal retim duraklamtr. Elde edilen mahsulde, rann dousundaki ekili alanlarda azalmalarn olmasna ramen 2000 ylndan itibaren aamal olarak iyileme grlmektedir. 2000li yllarn balarnda rann ekilebilir toprann %20si ilenmemitir. Tarm sektr randa ekonomiye katk salayan en nemli sektrlerden birisidir. Gayri safi milli haslann %24, toplam istihdamn da %25i tarm sektrne aittir. ran yllk 2 milyar Dolarn zerinde gerekleen tarm ve gda rn ithalat ile bu sektrlerde dnyann nemli ithalatlar arasnda bulunmaktadr. Snr ticareti ve kaakln youn bir ekilde cereyan ettii de dikkate alnrsa ran pazarnn tarm ve gda rn potansiyelinin ok daha fazla olduu anlalmaktadr189. Toplam yzlmnn %20si llerle kapl olmasna ramen yine de 20 milyon hektarn zerinde tarma elverili arazi bulunmaktadr. lkede tarmsal retimi direk etkileyen farkl iklim zellikleri grlmekte ve bu durum ok eitli tarm rnnn yetimesini mmkn klmakla beraber yine de ran, tarmsal retimde kendine yeterlilie ulaamamtr. Bu yzden tarm ve gda rnleri d ticaretinde halen net ithalat lke konumundadr. randa tarm ve gda sanayi rnlerinde kendine yeterliliin salanmasna byk nem verilmekte ve bu durum kalknma planlarnda ana hedefler arasnda gsterilmekle beraber, rann tarm ve gda sanayi retiminde ksa vadede kendine yeterlilie ulamas mmkn grlmemektedir. Hatta bir taraftan olduka gen ve ekonomik olarak aktif olan nfusun,
188 189

http://www.iranchamber.com/economy/economy.php Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

93 dier taraftan halkn harcanabilir gelirinin gittike art gstermesinin orta ve uzun vadede gda talebini nemli lde artraca ve bu durumun ayn zamanda gda ithalatnda da nemli lde arta neden olaca tahmin edilmektedir. Ayrca ran halen kendine yeterli olduu bir ok tarm ve gda sanayi rnnde dahi ithalata bavurabilmektedir. lkede sulama imkanlarnn kstl oluu sadece tarmsal retimi olumsuz etkilememekte ayn zamanda krsal kesimden kentlere de g beraberinde getirmektedir. randa tarm kesimine ynelik yatrmlar iinde sulama n plandadr. lkenin yalnzca %10u tarm iin yeterli ya almakta bu yzden zellikle EkimMart dneminde den yalarn byk nemi bulunmaktadr. lke genelinin te birlik ksm yllk 250 mmnin zerinde ya almaktadr. Ar geen k mevsiminde dalarda biriken karlarn ilkbaharda erimeye balamas yazlk rnler iin nemli bir su kayna oluturmaktadr. Urmiye Gl ile Hazar Denizi arasnda kalan blge toplam arazinin %25 ini oluturmakla beraber toplam tarmsal retimin %60ndan fazlas bu blgede retilmektedir190. Tarmsal retim randa tropik ve subtropik rnlerin yetitirilmesini de mmkn klan bir ok iklim zellikleri grlebilmektedir. Dier nemli bir konu da ayn anda farkl baz blgeler arasnda 30-40 derece arasnda scaklk farknn bulunmasdr. Bu iklim zellikleri randa yln her mevsiminde ok eitli rnlerin yetitirilmesini mmkn klmaktadr. lkede retilen en nemli tarmsal rnler hububat (buday, arpa, msr, pirin), ya meyve sebze (domates, salatalk, patates, soan, zm, kavun karpuz, hurma, turungiller, elma, kays vs.), sert kabuklu meyveler(antep fst, ceviz, badem) ve endstri bitkileri (eker pancar, eker kam, pamuk)dir. ran, zellikle meyve ve sebze retimi ile byk ba hayvan yetitiriciliinde nemli mesafeler kat etmitir. Tarmdan elde edilen gelirin te birini iftlik hayvanlar oluturmaktadr191. randa ok sayda tarmsal kalknma program yrtlmektedir. Bunlar ierisinde krsal kooperatiflerin gelitirilmesi program en nemlilerinden birisidir ve bu programdan olduka baarl sonular alnmtr. Ayrca lke genelinde yrtlm olan ulusal buday
190 191

Dr.Siavash Moridi, a.g.e., s. 31-35 Dr.Siavash Moridi, a.g.e., s. 3

94 program, zeytinliklerin gelitirilmesi program ve eker ve eker benzeri rnlerin retiminin gelitirilmesi programlar da nem tamaktadr. Bu programlar sayesinde lkenin buday retimi 6 milyon tondan 12 milyon tona ykselmi, zeytin plantasyonlar da 4 500 hektardan 42 000 hektara ykselmitir. eker program ile de her biri 100 bin tonun zerinde olan 7 adet eker fabrikas, her biri 70 bin tonluk kapasitenin zerinde olan 5 adet kat fabrikas, 100 bin ton kapasitede lif fabrikas ve sanayi alkol retmek zere de iki fabrika kurulmutur192.
Gda Sanayi retimi

zellikle son yllarda tarm ve gda rnlerinde ithalatn azaltlmas ve ihracatn artrlmas iin gda sanayi retiminin desteklenmesine byk nem verilmitir. randa genel olarak gda sanayinin btn dallarnda retim sz konusudur. Ancak gerek saysal olarak ve gerekse retim kapasiteleri dikkate alndnda makarna ve biskvi gibi unlu mamller, eker ve ekerli mamller, sebze ve meyve ileme, beyaz et ve bitkisel yalar retim tesisleri n plana kmaktadr. Gda sanayine ynelik yatrmlar da son yllarda zellikle meyve sebze ileme (zellikle meyve suyu ve konsantreleri, patates rnleri vb), bitkisel yalar retimi, et rnleri retimi, beyaz et retimi, ekerli ve ikolatal mamller retimi ve hurma ileme zerinde younlamtr193 b.) Ormanclk rann ancak %1i ormanlk alandan olumaktadr. Ticari adan deer tayan orman dokusu lkenin kuzeyindeki Elbruz Dalarnda zellikle Hazar Denizi kylarna bakan yamalarnda yer almaktadr. Mee ve dier yapran dken aalardan oluan daha kk ormanlar bat ve merkez Zagros Dalar zerinde dank bir ekilde yer almaktadrlar. ran kereste ithalats bir lkedir. Tarm alan amak iin yaplan kesimler ve yasad kesimler sonucunda Elbruz Dalarndaki ormanlk alanlar azalmaktadr. Hkmet tarafndan uygulanan aalandrma almalarndan yasad kesimler nedeniyle beklenilen sonu alnamamaktadr. 2003 ylnda kereste endstrisinden 13 milyon metrekp rn elde edilmitir. Bunun %37si kat yapmnda, %24 ise ktk olarak deerlendirilmitir194.

192

Annual Rewiew 1384 ( 2005/06 ), Economic Research & Policy Department Central Bank of Islamic Republic of Iran, www.cbi.ir/default_en.aspx 193 Dr.Siavash Moridi, a.g.e., s. 3-4 194 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

95 c.) Balklk rann Hazar Denizi, Basra Krfezi ve i nehirlerde balklk gelenei vardr. Hkmet tarafndan iletilen Shilat Fabrikas balklk kotalar kurmann yan sra ileme tabi tutulmak zere balk satmaktadr. randa balklk ounlukla kk lekli balklar tarafndan gerekletirilmektedir. rann ekonomik olarak deer tayan en nemli balklk sektr Hazar Denizinde mersin balndan elde edilen havyardr. 90l yllar boyunca ar ve kaak avlanma nedeniyle mersin bal yakalama orannda azalma olmutur. ran, Hazar Denizi balk stokundaki azalmay tersine evirmek amacyla balklk sektrnde bir takm iyiletirme programlar uygulamaya koymutur. Tonbal, sardalye, alabalk ve karides ran balklk sektrnn dier nemli rnleridir. 2002 ylnda 325.000 ton balk yakalanmtr. Ayrca balk yetitiriciliinden de 77.000 ton rn elde edilmitir195. d.) Sanayi ve malat Gnmzde randa eitli rnler retilmekle birlikte, arlkl sektrler petro-kimya, demir-elik, gda, tekstil ve otomotiv sektrleridir. Sektrlerin ounda (zellikle makinaekipman, tat aralar ve elektrik-elektronik) montaja dayal dk yerli katkya sahip, dk kaliteli ve son kullanc tatmini asndan yetersiz, ihracat imkan snrl bir retim yaps grlmektedir. Kapasite kullanm orannn dk olmasnn nedenleri arasnda; eski teknoloji ekipman, firmalarda dorudan veya dolayl devlet mlkiyeti, d rekabetin olmay ve dk i rekabet saylabilir. Petrol rnleri ve enerjideki sbvansiyonlara ve ucuz igc imkanlarna ramen ran imalat sanayi genelde geri teknolojilerle retim yapmaktadr. rann imalat retimi 1978-79 slam Devrimi dneminde azalmtr. Fakat 1980-88 ran-Irak Sava dolayl olarak endstriyel retimde arta sebep olutur. 90l yllarda her ne kadar ykselen petrol fiyatlar kamu yatrmlarn, tketici talebini ve petrokimya endstrisini harekete geirse de byme dk zel yatrm seviyeleri nedeniyle engellenmitir. Hkmete ait olan Ulusal Petrokimya irketinin hakim olduu bu endstri 2002de 1.4 milyar dolarlk bir retim kapasitesiyle hzla bymtr196. ran, ekonomide merkezi planlamann hakim olduu, petrol irketleri ve dier byk lekli iletmeler zerinde devlet mlkiyetinin halen devam ettii, krsal blgelerde tarmsal
195 196

Dr.Siavash Moridi, a.g.e., s. 24-29 Hugh Barnes, Alex Bigham,a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625

96 retimin arlkl olduu, zel ticari faaliyetlerin ise snrl dzeyde olduu bir iktisadi yapya sahiptir. OPEC yesi lkeler iinde ikinci byk retici konumunda bulunan ran, dnya petrol rezervlerinin %9 unu doalgaz rezervlerinin ise % 15 ini elinde bulundurmaktadr. 97 milyar varil kantlanm petrol ve 27 trilyon m doalgaz rezervi ile petrolde Suudi Arabistan ve doalgazda Rusyadan sonra en nemli yataklara sahiptir. ran hidrokarbon rezervi dnda son derece zengin mineral kaynaklarna sahiptir. rnein inkoda dnyann en byk rezervi bu lkeye aittir. 1,5 milyar ton bakr rezervi ile dnyada ikinci, demir rezervi asndan ise dokuzuncu srada yer almaktadr197. Bugn ran petrol sanayi dnda otomotiv, beyaz eya, petrokimya, ila, tekstil-hazr giyim, deri, agro-endstri, makina-ekipman, temizlik rnleri, mobilya, aydnlatma ekipman, yap malzemeleri gibi temel endstrileri kurmutur ve bunlar gelitirilmektedir. Ekonominin %80-85inin dolayl ya da dorudan devlet kontrolnde olduu randa ekonomi ynetimi imalat sanayisine bir yandan ihracat gc kazandrmaya alrken, dier yanda Dnya Ticaret rgtne olas bir yelik durumunda yerli sanayi glendirmek iin retimde standardizasyon, kalite ve tketici tercihlerine arlk vermektedir. Son iktisadi plann bir dier aya da neredeyse tamamiyle bir kamu-devlet ekonomisi grntsnde olan ran ekonomisini zelletirme yoluyla serbestletirmektir. Byk lekli firmalarn ou Tahran, sfahan, Tebriz, Mehed ve Arak gibi byk ehirlerde toplanmtr. Tarm rnlerinin ilenmesi ise rann dier bir nemli endstri daldr. Bu sektre hakim olan yerel zel firmalardr. Balca yan sektrler arasnda en nemlileri hububat ilenmesi ve sebzemeyve konserveciliidir. lke ii pamuk ve yn retimiyle desteklenen tekstil endstrisinde 2000 ylnda 400.000 kii istihdam edilmitir. Halclk bata olmak zere kk el sanatlar atlyelerinin ise toplam retimin %22 sini karlad tahmin edilmektedir198.
Petro-Kimya Sanayi

rann ekonomi ynetimi petrolden elde edilen gelirlerin bir ksmn petro-kimya sanayi gibi dier birtakm alanlara aktararak petrol sektrne olan bamll azaltmaya

197 198

Dr.Siavash Moridi, a.g.e., s. 39 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

97 almaktadr. Halihazrda rann 11 petro-kimya tesisi, Basra Krfezi blgesi petro-kimya retiminin %13 n gerekletirmektedir199.
Demir-elik Sanayi

Bilinen 800 milyon ton rezervi ile dnyadaki en byk dokuzuncu demir rezervine sahip olan ran, Ortadoudaki en byk elik reticisi lke olup, dnyada 22. srada yer almaktadr. nde gelen elik tesisleri sfahan, Ahvaz ve Mbarekehte bulunmaktadr. 2004 ylnda 8 milyon ton retim elde edilmitir. ran dnyadaki en byk demir rezervlerinden birine sahip olmasna, Ortadoudaki en byk demir-elik reticisi olmasna ramen demirelik rnleri ithalat 2 milyar ABD Dolar dolayndaki hacmiyle nemli boyutlardadr. Arlkl olarak petrol ve doalgaz sektrlerinde kullanlan borular ile bklm ubuk ithalat potansiyeli yksek dier rnler olarak dikkat ekmektedir. thal kaynaklar rne gre eitlilik gstermekle beraber bu sektrde Rusya ve Kazakistan meneli rnler ne kmaktadr200.
e.) Otomotiv ve Yan Sanayi

ran halihazrda Ortadoudaki en byk otomotiv reticisi konumundadr. ran otomotiv sektr, standardizasyon ve rnlerin kalitesi ile ilgili sorunlarn henz tam aamam ve lkemizin otomotiv sektr gibi kresel seviyeye ulamam olmasna ramen kurulu kapasite, nemli saylabilecek bir ksm karlanamayan talep ve ran ekonomi ynetiminin sektre atfettii byk nem nedeniyle rann orta vadede Ortadounun otomotiv devi olaca eitli sektr kaynaklarnca belirtilmektedir. Otomobil imalat Asya ve Avrupal imalatlarla yaplan lisans anlamalar sayesinde gelimektedir. Yaklak 260 bin nite ve eitli kk tesislerden oluan en byk otomobil fabrikas ran Khodrov, 2002 ylnda 240.000 ara retmitir. ran otomotiv sanayi, lke otoritelerince kilit stratejik sektr olarak grlmektedir. Halihazrda Sektrn ran GSMHna katks %2,5 oranndadr ve lkede retilen toplam mal katma deerinin %18i sektre aittir201.

http://www.petrochem-ir.net/ http://www.iranica.com/newsite/articles/ot_grp9/ot_steel_20051017.html 201 http://www.researchandmarkets.com/reports/473730/automotive_industry_and_market_of_iran_2007

200

199

98 f.) Yap Malzemeleri Sektr naat sektr en hzl gelien sektrlerden biri olup bu sektr ile alakal bir ok rn ithal edilmektedir. Byk ehirlerdeki yaplar genelde elik konstrksiyon yntemi ile ina edilmektedir. ran, nemli bir elik reticisi olmann yan sra yurtiinde 34 fabrikada 27 milyon ton ile nemli bir imento reticisidir. retimin yaklak 2,5 milyon tonu ihra edilmektedir. Mevcut byk demir rezervlerine ve demir-elik retimine karn her yl nemli miktarda inaat demiri ithalat yaplmaktadr. g.) Makina-Ekipman ve Elektrik-Elektronik rann en ok ithal ettii rn grubu, ithalatn drtte birini oluturan makine ve ekipman; nkleer reaktr ve kazanlardr. ranl yetkililer her ne kadar lkede ok eitli makine ve ekipmann yerel olarak retildiini belirtmekteyse de, bu rnler genelde bileenlerinin byk blm ithalat yoluyla tedarik edilen ve lkede montaj gerekletirilen rnlerdir. rann en ok ithal ettii makine ekipmann arasnda u rnler yer almaktadr: zel endstriyel makinalar; ten yanmal motorlar; Anahtar teslimi fabrikalar; Fanlar/filtreler/gaz pompalar; Dier elektriksiz motorlar; Endstriyel stma/soutma ekipman; Tekstil/deri ileme makinalar... En ok ithalat yaplan elektrikli ve elektronik ekipman alt rn gruplar unlardr: Telekomnikasyon ekipman; Elektrik devreleri ekipman; Bilgisayarlar ve yan rnleri; Valfler, transistrler; Baka yerde snflanmam elektrikli ekipman; Tbbi vb. elektriklielektronik diagnoz vb ekipman... h.) Madencilik randa madencilik sektr 1960lardan itibaren nem kazanmaya balamtr. Bu tarihten itibaren hkmetlerin madencilik sektrne eilmeleri, rezerv durumunu saptamalar ve kaynaklar deerlendirmeye balamalar sektrn gelimesine yol amtr. zellikle sonradan yaplan demiryollar ve karayollar vastasyla lkenin maden rezervlerinin bulunduu blgeler (zellikle Kerman ve Bafg blgeleri) ile dier blgeler arasndaki balant kolaylamtr. Bununla beraber teknolojik imkanszlklar nedeniyle lkede madencilik sektrnn geliimi snrl kalmtr.

99 ran hidrokarbon rezervleri dnda son derece zengin mineral kaynaklara sahiptir. Her yl 1500 metal-d ve 50 metal madeninden yaklak 80 milyon ton mineral karlmaktadr. Bakr, kurun, inko, boksit, kmr, stronsiyum, alminyum, molibden, altn, krom, uranyum, slfr, tuz, manganez, kromit en nemli mineraller olarak saylabilir. ran dnyann en byk inko rezervlerine sahiptir. 1,5 milyar ton bakr rezervi ile dnyada 2., demir rezervi asndan ise dnyada 9. srada yer almaktadr. Kerman yaknlarndaki Sar Cheshmeh blgesindeki 1 milyar ton cevher bakr rezervi ile ran dnya bakr rezervlerinin %5 ini elinde bulundurmaktadr. rann en nemli bakr karma merkezleri Kirman ve Bafktr. 2000-2001 yllarnda 128.500 ton karlmtr. Alminyum, uranyum ve inko rann dier nemli maden cevherleridir. Demir madenleri sfahan, Ahvaz ve Yezd blgelerinde gerekletirilmektedir. rann ilk alminyum tesisi Eyll 1999da Horasan blgesindeki Jojormda almtr. Yaklak 130 bin ton/yl olan mevcut alminyum retiminin 10 yl iinde 1 milyon tona karlmas ngrlmektedir202. .) Tekstil Daha nceki yllarda ran Avrupa lkelerine pamuk ihra eden bir lke konumundayd. Ancak, ran pamuunun zaman ierisinde uluslararas piyasalarda fiyat olarak yksek kalmas, randa iilik cretlerinin nispeten yksek olmas gibi sebeplerle ihracat yok denecek seviyeye inmitir. Bugn iin tekstil sektrnde hkmetin ncelikli hedefi i talebin karlanmas olup, ihracat ikinci planda kalmaktadr. Doal tekstil rnlerinde Banglade, Trkmenistan, Pakistan; sentetik rnlerde ise Uzakdou lkeleri, Almanya, spanya nemli tedarikilerdir. Ayrca, ran ham deri retiminde dnyada nemli bir yere sahip olmasna karn bu derilerin ilenmesi iin yeterli teknoloji ve birikim bulunmamaktadr203. 3.3.6. D Ticaret a.) D Ticaret Yaps thal ikamesine dayanan bir sanayileme politikas izleyen randa ithalat tmyle devletin kontrol altnda gerekletirilmektedir. Uluslararas ticarette yerli sanayiyi korumaya
202 203

Dr.Siavash Moridi, a.g.e., s. 61-100 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

100 ynelik ithal ikameci bir politika izleyen ran, mamul maddeden ziyade hammadde ve yarmamul madde ithalatn uzun sre n planda tutmaktadr. Kat bir ithalat ve kambiyo kontrolnn uyguland lkede, kimi mallarn ithalat yasak olmakla birlikte (genellikle gayri slami olarak nitelendirilen rnler) kimi rnlerin ithalat kamu otoritelerinin iznine tabi klnmtr. thal ikameci model, sadece ithalat deil tm d ticaret politikasna tamamen yansm bulunmaktadr204. b.) D Ticaretin Genel Durumu 1980li yllardan itibaren lkenin d ticaret dengesi srekli olarak dalgalanmtr. D ticaret dengesindeki bu dalgalanmalar, uluslararas petrol fiyatlarnda meydana gelen deimeleri yanstmaktadr.
Tablo 3.1: D Ticaretin lkeler ve rn Gruplar tibariyle Grnm
HRACAT Meyveler, Sebzeler ve Trevleri Mineral Yaktlar Hallar ve Kilimler Mak. ve Nakliye Ekipman Toplam hracat THALAT Tahllar ve Tahl rnleri Kimyasallara Kauuk ve rnleri Kat ve rnleri Tekstil elyaf, iplik, Kuma ve nihai rnler Metal D Mineral rnler Demir ve elik rnlerib Dier Metaller ve rnlerib Elektrikli Makinalar Traktrler ve Yol Aralar Dier Nakliye Ekipman Bilimsel Gereler Toplam thalat

Japonya 18,4 5 258,0 35,4 0,6 5 353,4 Almanya 89,6 178,2 5,0 8,3 34,3 22,0 165,0 33,1 582,9 132,2 40,1 85,0 1 412,9

in 4,9 1 590,6 0,0 0,0 1 773,1 talya 0,0 119,4 1,9 7,0 2,5 26,7 60,4 19,2 460,4 18,2 3,1 24,1 756,5

talya

0,0 1 670,8 0,0 0,0 1 670,8 Fransa 74,5 83,6 4,3 1,0 1,7 17,2 52,9 10,8 23 1,1 128,8 61,0 26,7 725,4

Fransa 2,6 983,1 14,8 12,4 1 043,7 in 11,4 116,5 3,6 27,2 16,1 6,1 26,2 14,8 274,7 22,5 98,8 21,3 713,5

Trkiye 1,2 758,3 1,1 3,3 812,3 Japonya 0,0 35,2 22,5 4,4 18,5 3,8 108,3 25,8 205,5 101,1 0,1 36,0 572,4

( ran Statistical Yearbook: http://www.irtp.com/farsi/references/Amar81/English/index.htm )

204

The Federation of nternational Trade Associations, http://www.fita.org/countries/iran.html

101 Ham petroln ihracatta en nemli paya sahip kalem olmas nedeniyle ran d ticareti deiken uluslararas enerji piyasalarndaki gelimelere kar hassas hale gelmitir. Petrol d rnler ihracatnn 1994-1995 dneminde en yksek dzeye km olmasna ramen petrol ve gaz ihracat hala toplam ihracat gelirleri iinde %75 paya sahiptir205. ran'n ithalatnda en byk kalemi ulam aralar ile makine ve tehizat oluturmaktadr. Gda rnleri ve canl hayvanlar ile kimyasal ve tbbi rnler ise onu izlemektedir. Devrim ncesinde, Bat Almanya, ABD, ve ngiltere rana ihracatta bulunan lkeler arasnda ilk sralarda iken, devrim sonrasnda ABD ve ngilterenin lkeye ihracat ani d gstermitir. Sermaye mallar ithalatnda bata Almanya olmak zere talyan, Japon ve Gney Koreli firmalar nde gelmektedir. Almanya, ran'n ithalat gerekletirdii lkeler arasnda en nemli sradadr. Bununla birlikte, Almanya'nn toplam ithalat ierisindeki paynda bir d eilimi sz konusudur. En fazla ithalat yaplan ikinci lke ise talya'dr. Dier taraftan ran'n ithalatnda in'in sahip olduu pay giderek artmaktadr206. Genel olarak, rann OECD lkeleri ile ticaretinin toplam ticaretindeki pay d gstermitir. Sanayilemi lkelerden ithalatn toplam ithalat iindeki pay 1993 ylnda %64 iken, 1990l yllarn sonlarnda yaklak %55 oranna gerilemitir. Sanayilemi lkelerin toplam ithalattaki paylarnn azalmas rann Asya ve Latin Amerika lkeleri ile ticari ilikilerindeki gelimeyi yanstmaktadr. te yandan, bu deiim ABDnin rana 1995 ylnda kabul ettirdii ayrntl yaptrmlarn bir sonucu olmasnn yan sra Asya lkeleri ile daha az politize ilikilere girebilmek adna rann ticarette batya bamllndan kurtulma abalarn da yanstmaktadr. OECD lkelerine ihracat mevcut seviyesini muhafaza etmi ancak gemite olduu gibi petrol satlarna dayal olmutur. Japonya rann en byk ihra pazardr. Japonya-ran arasndaki ticaretin en nemli ksmn ham petrol satlar oluturmaktadr. Japon firmalar, rann en nemli alcs haline gelmitir. Ayrca ran, youn abalardan sonra petrol pazarlarn eitlendirme konusunda dikkate deer baar gstererek Asya ve Gney Afrika pazarlarna da girmitir. 2000li yllarn bandan itibaren in, hem ithalat hem de ihracat alanlarnda rann nemli bir ticari orta konumuna gelmitir.
205 206

Hugh Barnes, Alex Bigham,a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625 http://www.iran-export.com/invcli/regu.htm

102 Srasyla rann ihra mallarnn balca alclar Japonya, in, talya, Gney Afrika ve Gney Koredir. Ayrca ran ithalatnda balca kaynak lkeler ise Almanya, Fransa, talya, in ve Birleik Arap Emirlikleridir. rann balca ithal ettii rnler; temel mamul mallar, kimyasal maddeler, gda (buday ve pirin), makine aksam ve ulam/nakliye ekipmanlardr. rann balca ihra ettii rnler ise; petrol, hal, meyve ve kuruyemi, demir-elik, doal gaz ve bakrdr. ran tarm ve gda rnleri ihracatnda en nemli rnler srasyla antep fst, kuru zm, nohut, safran, badem su rnleri, hurma, sakatat, ayiek ya ve soya yadr. ran, antepfst ve safran retim ve ihracatnda dnyadaki en nemli lke olup, kuru zm, hurma ve nohut retim ve ihracatnda da nemli bir yere sahiptir. rann tarm ve gda rn ihracatnda en nemli lkeler bata Birleik Arap Emirlikleri olmak zere Almanya, spanya, Pakistan ve Kanadadr. thalatta ise en nemli kalemler makarnalk buday, soya fasulyesi ya, pirin, soya fasulyesi kspesi, eker, msr, soya fasulyesi ve muzdur. Bu sekiz rn rann toplam tarm ve gda rn ithalatnn yaklak %75 ini oluturmaktadr. randa gerek insan gerekse hayvan beslenmesinde yal tohumlardan soyaya bamllk sz konusudur. rann tarm ve gda rn ithalatnda en ok yneldii lke Brezilyadr.Soya ve soya rnleri ile msr ve ekerin nemli bir ksm Brezilyadan gelmektedir. Birleik Arap Emirlikleri ise rana reeksport gerekletiren en nemli lkedir207. c.) thalat Uluslararas ticarette ran yerli sanayiyi korumaya ynelik ithal ikameci bir politika izlemekte ve mamul maddelerden ziyade hammadde ve yar mamul madde ithalatn n planda tutmaktadr.1979 Devrimi, ABD ambargosu ve ran-Irak Sava (1980-88) rann d ticaret ynetiminde sapmaya sebep olmutur. 1978de tm endstriyel mallarn ithalat %88.2 iken, Almanya, Japonya, ABD, ngiltere ve Fransann mterek olarak rana yapt ihracatn pay %72 idi. 2003 ylnda rann d ticaret ortaklar listesinde ba eken bu lkeler arasnda sadece Almanya ve Fransann pay azalmtr. Rusya, BAE, Kore, svire, talya ve Japonya ise rann ilk on ticaret ortaklar listesine eklenmitir. rana endstriyel ihracat yapan dier lkeler Suudi Arabistan, Hindistan, Trkiye, Singapur ve Brezilyadr208.

207 208

Dr.Siavash Moridi, a.g.e., s. 165-176 http://www.iran-export.com/invcli/regu.htm

103 d . ) hracat rann en byk ihra kalemi petrol ve petrol rnleridir. Bununla birlikte sanayi rnlerinde snrl dzeyde de olsa petrol d ihracat sz konusudur. Bunlar hal ve deri gibi geleneksel ihra mallar, metal cevherleri ve daha snrl dzeyde olmak zere sanayi mallardr (demir-elik; Organik kimyevi rnler; plastik ve plastik eya vb.) rann petrol d rnlerinin ihracatnda %10.000den fazla art grlmektedir. (2003te 5.972.2 milyon $ ve 2004te 6.383.7 milyon $) Almanya ve talyadan baka rann endstriyel ihracatnn %20.6sn ithal ettii lkeler Irak, BAE, Azerbaycan, S.Arabistan, Afganistan ve Asya lkeleridir. 2003te toplam petrol d ihracatnn %54.4n endstriyel rnler tekil etmektedir. Bunun %50den fazlas Irak, BAE, Azerbaycan, Afganistan ve Hindistana ihra edilmitir209. e.) Serbest Ticaret Blgeleri randa 1989 ylndan beri Kem, Ki ve abahar limanlarnda faaliyet gstermekte olan adet serbest ticaret blgesi bulunmaktadr. Ayrca, Trkmenistan snrnda Mays 1996dan bu yana faaliyette olan Sarah serbest ticaret blgesi mevcuttur. ran serbest blgeleri, devletin rann petrol d rnler ihracatn gdlemesi dncesini gerekletirmekten te, Dubaiden ithalatn ekildii blgeler haline gelmitir. Bu nedenle 2000 ylnda serbest blgelerin yeniden yaplandrlmas ynnde almalar balatlmtr210. 3.3.7. Enerji Doal gaz rezervleri ile dnyada 2., petrol rezervleri ile ise 3. srada olan ran, enerji retimi iin yeterli yakta sahiptir. Bununla birlikte 2005 ylnda ran yakt ithali iin 4 milyar dolar harcamtr. Bunun en nemli nedeni i tketimin karlanamyor olmasdr. Petrol endstrisi retimi 2005de gnde 4 milyon varildir. Bu oran 1974de gnde 6 milyon varile ulaan deerlerle karlatrldnda durum daha da anlalr bir hal almaktadr. rann endstriyel altyaps her geen teknolojik geri kalmlk nedeniyle ihtiyac karlayamamaktadr. yle ki 2005 ylnda ok az sayda keif kuyusu almtr.

209 210

The Federation of International Trade Associations, http://www.fita.org/countries/iran.html http://www.salamiran.org/Economy/FreeZones/FTZ.html

104 ran doal gaz rezervleri enerji tketiminin hemen hemen bir buuk kat olarak hesaplanm olsa da byk bir blmnn hala kullanlmam olduuna inanlmaktadr. ran hkmeti uygulamaya koyduu byk yatrmlarla enerji retiminde gazn payn ileriki dnemlerde hzla arttrmay planlamaktadr211.

Tablo 3.2: ran Enerji Rezervlerinin Karlatrmas ( www.lib.utexas.edu/charts/iran.html ) 2004 ylndan itibaren yeni hidroelektrik santraller ve geleneksel kmr ve petrol yakt istasyonlarna yaplan eklemelerle kurulu kapasite 33,000 megavata kadar karlmtr. Bu miktarn yaklak %75ini doal gaz, %18ini petrol ve %7sini hidroelektrik g tekil etmektedir. 2004 ylnda ran ilk rzgar-enerji istasyonlar ve jeotermal santrallerini amtr. Ayrca 2009 ylnda ilk gne-enerji istasyonunun da almas hedeflenmektedir. Demografik eilimler ve youn sanayileme elektrik arznn ylda %8 orannda artmasna sebep olmaktadr. Hkmet serbest reticiler ve yabanc sermaye destekli yeni gaz yakt istasyonlar
211

http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.html

105 ina ederek, kurulu kapasiteyi 2010 ylnda 53,000 megavata karmay hedeflemektedir. Ayrca hidroelektrik ve nkleer g retim kapasitesinin de arttrlmas planlanmaktadr. rann ilk nkleer santralinin inasna Busehrde balanmasna karlk bu santralde elde edilecek zenginletirilmi uranyumdan nkleer silah yaplabilecei endiesiyle uluslararas engeller nedeniyle faaliyete geememektedir. 2005 ylnda rann elektrik ithalat enerji ihracatndan yaklak 500 milyon kilovat saat daha fazla olmutur. ran enerji an kapatmak iin Irak hari btn komularyla dei toku programlar uygulamaktadr212. 3.3.8. Endstriyel Kalknma ran, 1979 Devrimine kadar endstriyel kalknmasna hkmet destei ve zel giriimlerin uygun ekilde bir araya gelmesiyle 1930larda balamtr. Devrim sonras dnemde rann uzun vadeli endstriyel politika ve stratejisi; petrokimya ve enerji endstrisini oluturma ve yeni endstri alanlarn gelitirmeyi temel almasna karlk hala randa faydalanlmayan ya da eitli sanayilerde az faydalanlan kapasiteler mevcuttur. Devrimden sonra belirli endstriyel sektrlerin ve genel olarak tm ekonominin zelletirilmemesi, 1980lerde rann sekiz yl kadar Irak ile savamak zorunda kalmasyla lkenin hkmet ve zel sektr ilikisinin imdiki endstriyel geliimi salayaca Anayasa ile onaylanmtr. rann ekonomik gelimesi grkemli bir ykseli ile 1967de balad ve 1978de bitti. Bu dnemde GSYHda ortalama byme %8.6 idi. Ortalama yllk byme 1967-1976 dneminde %11.9a ykseldi. Ortalamann zerinde byme oran olan sektrler, kamu hizmetleri ( %16.9 ), ina ( %16.6 ), hizmetler ( 12.3 ) ve endstriyel sektrdr ( % 11.9 ). Tarm ( % 3,4 ) ve Petrol ( % 5,4 ) sektrnde byme ortalamadan uzak daha dk oranda olmutur. Bu dnemde endstriyel sektrn GSYHda pay % 4,9dan % 7,0a ykselmitir213.

212 213

Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf Strategy Document, Industrial and Economic Development in The Islamic Republic of Iran, https://www.unido.org/file-storage/download/?file%5fid=18229

106 Devrim sonras rann ekonomik performans iki dneme blnebilir: 1- 1979-1989 ( ran-Irak sava yllar ) GSYH %9a indi. Sava yllar esnasnda endstriyel sektrde sava amal baz yeni yaplanmalar tekil olmu ve GSYHda katma deer pay %75 byme olarak gsterilmitir. Ayrca bu dnemde madencilik sektr %28lik payla gelimitir. 2- Endstriyel sektr iin 1990da balayan srama gnmze kadar devam etmitir. 15 ylda retim % 174 atm ve GSYHda % 82ye ykselmitir. Savan ykc etkisi 1979-2004 dneminde GSYH daha nceki on yl boyunca % 8.6ya kyasla % 2.3tr. Ayn dnemde % 7.7 byme oranna sahip kamu hizmetleri sektrlerinden ( elektrik, su ve gaz ) daha dk olan endstriyel ve maden sektrlerinde byme srasyla %6.2 ve %5.2 oranndadr. Kapasite rann uzun vadeli endstriyel politikalar ve stratejilerinde temel alnanlar: 1- Petrol, gaz, metal ve metal olmayan mineraller gibi, zengin doal kaynaklar son zamanlarda tasdik edilmeye balanan, petrokimya ve enerji endstrilerinin temelini oluturmaktadr. Basra Krfezindeki Fars blgesinde geni aptaki almalar demir ve elik, alminyum, kurun, sodyum, fosfat, baryum, tuz, kmr ve benzeri minerallerin ticari smrsnn ve yeni endstrilerin gelimesini amalamaktadr. Petrol ve gaz halen ekonominin bel kemiini salamaktadr. 2- Tarm ve bahe rnleri retimi lkenin farkl iklim ve topografisi sayesinde karlanmaktadr. Bu nedenle tarm sanayi i ve uluslar aras marketlerde srekli genileme potansiyeline sahiptir. 3- lkenin genilii evreye zarar vermeden lke iinde batan baa endstriyel yaylm olana sunmaktadr. 4- randa 1.715 megawattlk elektrik ykleme kapasitesiyle 364 endstriyel alanla birlikte yollar, anayollar, elektrik, gaz ve telekomnikasyon ebekesi gibi altyaplar hazr bulunmaktadr. Bu endstriyel alanlar 9.560 endstriyel nite iermektedir.

107 5- lkenin stratejik konumu Hazar Denizi ve Basra Krfezini snrlamaktadr. ran, nfuslar toplamda 500 milyonu bulan lkelerle evrilidir. ran, Orta Asya, Rusya, in ve Avrupa iin gei yolunu salamann yan sra blgede yer alan Arap lkeleri arasnda de kanal vazifesi grmektedir. Kalknma asndan mal ticaretinde, transit ticarette ve turizmde byk bir potansiyel sunmaktadr. 6- Ylda ortalama milyona yakn art oranyla eitimli gen igc yetimektedir. 2004de igc lke nfusunun 2/3n kapsamaktadr. Bu olumlu faktr ekonomi asndan olumlu bir avantaja dntrlme potansiyeli tamaktadr. 7- Donanm ve yazlm terimlerinde gelimemi kapasite ve endstriyel ekipmanlarda yeni yaplanmalar, yeni mhendislik tasarmlar ve teknolojide maliyetin drlmesi ile retimde nemli sonulara varlabilir. 8- Son kalknma plannda yaplan byk yatrmlarla petrokimya, metal sektrlerinde ortalama retimdeki verimlilik gelitirilmitir. 9- Yllk petrol ve gaz dviz geliri bu yl yaklak olarak 60 milyar Amerikan Dolarna denk gelmitir. Gerekletirilen endstriyel kalknma programlar endstriyel projeler iin olanak salamaktadr214. 3.4. Ulusal Gvenlik 3.4.1. ran Silahl Kuvvetleri ran yasalarna gre, erkekler iin mecburi askerlik 18-50 ya aras ve 21 aylk aktif hizmet dnemidir. Bu dnemi gnll yedek askerlik hizmeti izlemektedir. Ayrca bireyler aktif grev yapmak iin 16 yanda gnll olabilmektedirler. Ordu personelinin yaklak %80i zorunlu hizmete alnm askerlerden olumaktadr. Devrim Muhafzlarnn kara birliklerinin %60, deniz ve hava kuvvetleri personelinin neredeyse tamam gnlllerden olumaktadr215. ran, Ortadou ile Orta Asya blgesi zerinde sz sahibi olmak, Basra Krfezinde hakimiyetini devam ettirmek hedeflerine paralel olarak nemli bir blgesel g olmann da

214

Ali Rashidi, rann Endstriyel Kalknmas: Trkiye ile birlii iin Frsatlar, Stratejik ngr, Say:9, Tasam Yaynlar, stanbul, s. 80-86 215 Michael Eisenstadt, The Armed Forces of the Islamic Republic of Iran: An Assessment, http://www.biu.ac.il/Besa/meria/journal/2001/issue1/jv5n1a2.html

108 tesinde kresel bir aktr olmaya almaktadr. Bu balamda ran, Silahl Kuvvetlerini snrlarn d tehditlere kar savunabilecek olanaklarda gelitirmek iin askeri malzeme alveriini Rusya, in, Kuzey Kore gibi lkelerle yapmaktadr216. rann corafi konum olarak Batdan gelebilecek bir tehdide paralel olarak Hrmz Boazndan geii engelleyecek, Krfez ticaretini kontrol altna alabilecek ve sabote edebilecek kabiliyeti bulunmaktadr. ran Silahl Kuvvetlerinin konu-kuruluu incelendiinde, ncelikli tehdidin Krfez Blgesinden beklendii, alnan askeri tedbirlerin Krfez lkelerinden ziyade, Krfezdeki Yabanc Kuvvetlere kar olduu gzlemlenmektedir. kinci ncelikli hedef olarak Irak alan rann Nizami Ordu Birliklerinin byk bir blmn snr blgesinde konulandrd dikkat edilen bir dier noktadr. Silahl Kuvvetlerin ihtiyalarn salamaktan sorumlu olan Savunma Bakanldr. Rehber, ayn zamanda Silahl Kuvvetler Ba Komutandr. Milli Gvenlik Yksek Konseyi, ulusal gvenlik konularnda rann en yksek resmi karar organdr. Askeri g kullanmn ieren kararlar, Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar Ordusu Komutanlarnn da tavsiyeleri ile Rehber, Cumhurbakan, Meclis Bakan, Yarg Organ Bakan ve stihbarat Bakan tarafndan alnr. Sz konusu kararlar Rehber tarafndan onaylanmak zorundadr217. 3.4.2. rann Savunma Politikas Bat lkelerinin silah ambargosu uygulamasndan dolay ran Silahl Kuvvetleri envanterinde bulunan harp silah ve aralarn byk bir blm eski modeldir ve zellikle bat kaynakl bu silah ve vastalarn bakm-idame problemleri bulunmaktadr. ran, Rus yapm ekipmanlar satn alarak eskiyen ABD yapm ekipmanlarn yenilemektedir. Ancak yine de bu durum rann genel taarruz ve snr tesi harekat imkan ve kabiliyetini olduka zayflatmtr. Bu nedenle ran, roket ve fze retimi ve gelitirilmesi zerinde younlamtr. ran, Besic

216 217

http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/ Shahram Chubin, Irans Military Intentions and Capabilities: Iran's Strategic Aims and Constraints, Institute for National Strategic Studies (INSS), National Defense University, Washington, DC, US, http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23815

109 Kuvvetlerini de kullanarak gerilla savana istinat eden asimetrik sava konseptini benimsemitir. Bu genel ereve ierisinde rann savunma politikas veya askeri konsepti; Hedef lke derinlikleri ve sivil yerleim merkezleri dahil olmak zere hasm lkedeki hedeflere kar roket ve balistik fze saldrs dzenlemek, Hasm lke askeri kuvvetleri kendi topraklarna girdiinde bu kuvvetlerin asimetrik sava konseptini uygulayarak ypratlmas, yenilgiye uratlmas ve lkeyi terke zorlanmas esaslarn kapsamaktadr218.

218

Ahmed Hashim,Iran's Military Situation, http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23829

110

ekil 3. 5: randa Bulunan Askeri sler ( www.globalsecurity.org )

111

3.4.3. ran Silahl Kuvvetlerinin Genel Konu ve Kurulu Durumu randa Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar Ordusu ad altnda iki ordu mevcuttur. Her iki ordunun da Kara, Deniz, Hava Kuvvetleri bulunmaktadr. Komutanlar, Silahl Kuvvetler Bakomutan olan Rehber tarafndan atanr. Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar Ordusunun kendi Genel Kurmay Bakanlar vardr. Ayrca her iki ordunun faaliyetlerini koordine etmeyi amalayan, ancak fazla bir icra yetkisi bulunmayan Silahl Kuvvetler Mterek Karargah mevcuttur. Buna ilaveten Besi, denilen gnll birlikler de bulunmaktadr219. a.) Kara Kuvvetleri ran Kara Kuvvetleri Nizami ve Devrim Muhafzlar olmak zere iki Kara Kuvvet Komutanln iermektedir. ran Nizami Ordu Kara Kuvvetleri Komutanlnda kolordu seviyesinde alt adet blge harekat karargah (Hrk. Kh.) bulunmaktadr. Bunlar; Kuzeybat Hrk. Kh. ( Urumiye ), Bat Hrk. Kh. ( Kirmanah ), Gney Hrk. Kh. ( Ahvaz ), Merkez Hrk. Kh. ( Tahran ), Fars Hrk. Kh. ( iraz ), Dou Hrk. Kh. ( Torbat- Haydariyeh )dir. Ayrca Nizami Ordu Kara Kuvvetleri Komutanlna direkt bal birlikleri de mevcuttur. Cephe gerisinde braklan bir ksm emniyet ve hava savunma kuvvetleri ve doudaki hudut birlikleri dndaki unsurlar Irak cephesinde konuludur. ran Nizami Ordu Kara Kuvvetleri Komutanlnda toplam 44 tmen, 39 tugay bulunmaktadr. Silahl Kuvvetler Genel Kurmay Bakanlna bal ise 5 tmen ve 6 tugay bulunduu bildirilmektedir. 2005 yl verilerine gre 4 zrhl, 6 piyade, 2 komando, 1 hava ikmal tugay ve 5 topu snfnda olmak zere yaklak 350.000 aktif personel grev yapmaktadr. Ek olarak, Devrim Muhafzlar Kara Kuvvetlerinin 2 zrhl, 5 mekanize, 10 piyade, 1 zel birlii ve yaklak 15 ile 20 arasnda bamsz tugay mevcuttur. Devrim Muhafzlarna ait 1 deniz tugay da vardr220.

219 220

Michael Eisenstadt, a.g.m., http://www.biu.ac.il/Besa/meria/journal/2001/issue1/jv5n1a2.html Shahram Chubin, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23815

112 Devrim Muhafzlar Kara Kuvvetleri birlikleri ounlukla dk muharebe kategorisine sahip olup zellikle personel ve malzeme kadrolarnda grev yapar durumdadr. ran ordusunun zrhl g zafiyeti lkeyi youn insan gcne dayanan taktikler kullanmaya yneltmitir.Bar dnemine daha ok i gvenlik grevlerinde kullanlan Devrim Muhafzlar Kara Kuvvetleri Rejimin arkasndaki nemli bir g durumundadr. Ancak bu kuvvetlerin Nizami Kuvvetler ile aralarndaki rekabet muharebe gcn olumsuz ynde etkilemektedir. ran kara snr blgelerinde, arazi kullanm yerine zel komando birliklerini konulandracak bir yaplanma iindedir221. b.) Deniz Kuvvetleri ran Deniz Kuvvetleri Basra Krfezinde konulanmtr. 2005 verilerine gre; Deniz Kuvvetlerinde 18.000 aktif personel grev yapmaktadr. Deniz Kuvvetlerine ait sler; Abbas Liman, Busehr, Karg Adas, Anzeli Liman, Humeyni Liman, Noshahr Liman ve Chabaharda konulanmtr. ran, Krfezdeki 64 gemisi, 4 denizalts ile nemli bir askeri g olarak karmza kmaktadr. Ayrca, ran Deniz Ticaret Filosu tama kapasitesiyle, Hazar Denizi ve Basra Krfezinde sava durumunda deerlendirilebilir222. c.) Hava Kuvvetleri randa hem Nizami Ordu hem de Devrim Muhafzlarnn ayr Hava Kuvvetleri bulunmaktadr. Genel olarak 14 s halinde konulanan ran Hava Kuvvetleri konulanmasnda tehdit nceliinin lkenin batsna verildii grlmektedir. ran Hava Kuvvetlerinde esas alnan harekat konsepti, ABD ve Batl lkelerin uygulad usul ve prensiplere gre, mukabil hava harekat icra ederek hava stnln kazanmak ve yakn hava destek harekatna arlk vererek harekata devam etmektir. rann yeni Rus yaps uak ve silahlarla ayn konsepti srdrecei deerlendirilmektedir223.

http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/ Michael Eisenstadt, a.g.m., http://www.biu.ac.il/Besa/meria/journal/2001/issue1/jv5n1a2.html 223 Shahram Chubin, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23815
222

221

113 Hava Kuvvetlerinde 15.000i hava savunma birimlerinde grevli 52.000 aktif personel grev yapmaktadr. Hava Kuvvetleri muharip birlikleri 9 yer savunma filosu, 5 saldr filosu ve 1 keif filosundan olumaktadr. ran Hava Kuvvetlerinde 266 Av. bombardman, 277 Av. nleme, 22 keif istihbarat, 299 eitim, 16 ksa ulatrma ve irtibat ( 2500 km ), 108 orta ulatrma irtibat ( 2500-6500 km ), 30 uzun ulatrma ve irtibat ( 6500 kmden fazla ), 13 tanker, 90 kurye irtibat, 44 ulatrma irtibat eitim, 102 muharip helikopter, 313 ulatrma helikopter olmak zere toplam 1580 uak/helikopter mevcuttur. ran, B-707, B-747 ve KC135 tanker uaklar ile havada yakt ikmal kabiliyetini arttrma gayreti ierisindedir224.

224

Ahmed Hashim,a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23829

114

ekil 3.6: randa Bulunan Hava sleri ( www.globalsecurity.org ) d.) zel Maksat Birlikleri ran Nizami Kara Kuvvetlerinde iki zel kuvvet tmeni, komando tugay ve bir hava indirme tugay bulunmaktadr. Devrim Muhafzlar Kara Kuvvetlerinde ise bir zel kuvvet tmeni bulunmaktadr. Ayrca Devrim Muhafzlar bnyesinde ve lke dnda faaliyet gsteren gruplarn eitildii Kuds Tekilat mevcuttur. Deniz Kuvvetleri kuruluunda bulunan iki Deniz Piyade Tugay Hovercraftlarla nehirlerde harekat kabiliyetine sahiptir.

115 Ayrca Deniz Kuvvetleri bnyesinde Kurbaa Adam Timleri mevcuttur. Devrim Muhafzlar Genel Kurmaylnca ynetilen ve blgesel savunma grevini stlenen rejime bal gnlllerden oluan Besi Kuvvetleri vardr. Barta kendi ileri ile megul olan Besiler bir sava veya olaan st hal durumunda toplanarak i gvenlik grevlerinde veya Silahl Kuvvetlerin takviye edilmesinde kullanlmaktadr225. e.) Milli Mterek Tatbikatlar 1- ubat dneminde Nizami Ordu Deniz ve Hava Kuvvetlerince mtereken Basra Krfezinde Fatih Serisi mterek deniz tatbikatlar 2- Hrremehrin kurtuluu ve Beyt-l Mukaddes Harekat ehitlerinin anlmas mnasebetiyle Maysn nc haftas Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar Ordusu Kara ve Hava Kuvvetlerince mtereken Huzistan blgesinde icra edilen 8-10 gn sreli mterek tatbikatlar, 3- Eyll sonu ve Ekim balarnda Kutsal Savunma Etkinlikleri erevesinde; Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar Deniz Kuvvetlerince Basra Krfezinde Fetih, ehamet ve ttihat serisi mterek deniz tatbikatlar, Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlarna bal btn hava slerinin katlm ile lke genelinde Raad serisi hava tatbikatlar, Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar katlm ile bata Hrremehr civar olmak zere bir ok blgede eitli mterek kara tatbikatlar, 4- Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar tarafndan, ran slam Devrimi Yldnm ( 0111 ubat ) nedeniyle, Ocak ay sonundan itibaren rann gney ve bat kesimlerinde Velayet-i Zlfikar-1 ve Velayet-i Zlfikar-2 kara tatbikatlar, 5- ubat sonlarnda Devrim Muhafzlar Deniz Kuvvetleri kontrolnde, Umman Denizinde Fecr serisi tatbikat, 6- Mart balarnda Basra Krfezi kuzeyi, Hrmz Boaz ve Irak snrnn baz blgelerinde, Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerinin katld Vahdet serisi tatbikatlar icra edilmektedir226.

225 226

http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/ Ahmed Hashim,a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23829

116 3.4.4. ran Silahl Kuvvetlerinin Gl ve Zayf Ynleri Gl Ynler Dini motivasyon son derece gldr. ran-Irak savanda nemli bir muharebe tecrbesi kazanlmtr. Ksa ve orta menzilli balistik fzelere sahip olup, bu fzelerin byk blmn kendi imkanlar ile retebilmektedir. Petrol ve doalgazdan elde edilen dzenli ve byk gelirle mevcut askeri gcn gelitirme imkanna sahiptir. Savunma Sanayi konusunda bata balistik fzeler, uydu teknolojisi ve nkleer teknoloji olmak zere uzun yllardr Rusya, in ve Kuzey Kore gibi lkelerden teknoloji transfer ederek bir ok proje zerinde almalar yapmaktadr. nemli bir stratejik ikmal maddesi olan petrol kendi imkanlarndan karlayabilmektedir. Besi Kuvvetleri ile asker saysn arttrarak Asimetrik Sava konseptini uygulayabilir duruma ksa srede gelme imkanna sahiptir. Zayf Ynler ran Silahl Kuvvetleri, Devrim Muhafzlar Ordusu ve Nizami Ordu olmak zere her ikisinde Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri bulunan iki ayr ordudan olumaktadr. Devrim Muhafzlar Ordusunun rejimin koruyucusu grnmnde olmas iki ballk ve huzursuzlua neden olmaktadr. ran, uzun yllardr devam eden ABD ambargosu nedeniyle arlkl olarak Rus, in ve Kuzey Kore yapm silah ve tehizatna ynelmesi sonucunda bakm, yedek para temini problemleriyle kar karyadr. ran ordusunda her seviyedeki birlikte eski komnist sistem ordularndaki siyasi komiserlere benzer Akidet-i Siyasi adl politik motivasyon tekilat yeleri mevcuttur. Ordudaki btn subaylar bu tekilatn ok sk kontrol altndadr. Bu durum orduda tedirginlik yaratmaktadr. Aylk gelirleri 150-200 $ olan ranl subaylarn ekonomik durumlar olduka ktdr. Genel taarruz ve snr tesi harekat imkan ve kabiliyeti snrldr.

117 Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar Ordusu arasnda emir komuta birliinin salanmasnda sorunlar yaanmaktadr. ran ordusunda, eskiden ABD ya da Avrupada eitim grm bir ok tecrbeli subay hala grev yapmaktadr. Bat kkenli eski silah ve tehizatn idamesinde kritik bir role sahip bu personelin yaknda emekli olacak olmas ran ordusu iin nemli bir hassasiyettir. randa Devrim Muhafzlarnn rejimin bekisi olarak deerlendirilmesine karlk Nizami Orduya ah Dneminden kalan subaylar nedeniyle pheli bir yaklam hakimdir227. 3.4.5. randa Siyasi Yaplanmann Silahl Kuvvetlere Etkisi ran Silahl Kuvvetlerinde iki bal bir emir komuta zinciri mevcuttur. Bunun en nemli nedenlerinden biri Humeyni rejimi, ran-Irak savanda rejimi d tehditlere kar ancak Nizami Ordunun koruyabileceini anlayarak bu orduyu lavetmekten vazgemesidir. Bunun yannda slami rejimin gvencesi iin Devrim Muhafzlar Ordusunun etkinliini gvence altnda tutmulardr. ran rejimi Nizami Ordu iinde ah zamanndan kalan subaylarn mevcudiyeti endiesiyle st dzey komutanlar slam Devrimine sadk subaylar arasndan semektedir. Bu durumun bir uzants olarak Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlar Ordusu arasnda bir ikilemlik sz konusudur. ran Silahl Kuvvetlerinde her biri ayr ayr Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri bulunan iki ordu grnts sergilemektedir228. 3.4.6. rann Savunma Gc 2005 yl verilerine gre; Dzenli Orduda 540.000, Devrim Muhafzlarn Ordusunda ise 120,000 aktif personel grev yapmaktadr. ran-Irak Savandan itibaren temel politik hedef; olas mttefikler karsnda bamszln koruyabilmektir. Bu nedenle her ne kadar bir ok lke ile askeri malzeme anlamasna imza atm olsa da ran, askeri ittifaklara girmekten kanmaktadr. Deniz Kuvvetlerinin modernizasyonuna Basra Krfezi karlarnn muhafaza edilmesi iin hayati nem ve ncelik verilmektedir. ran yurtdndan deniz alt ve gemi satn

227

Shahram Chubin, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23815 228 Mustafa Balbay, a.g.e., s. 77- 79

118 almasna karlk tank, ar silahlar, orta menzilli fze ve helikopter imal etmektedir. ran, Kuzey Kore ve inden satn ald teknolojiyi lke savunma endstrisini gelitirmek iin kullanmaktadr. zellikle de hava savunma sisteminin en nemli unsuru olan fze imalat her geen gn arttrlmaktadr229. Basra Krfezinin corafi yaps Amerikan AWACKS-Radar uaklarnn grme izleme alann daraltmaktadr. Krfezin kuzeyinin dalk olmas nedeniyle ran fze rampalarnn tespit edilmesi zorlamaktadr. Byk bir gl andran Basra Krfezinin dar bir k olduu gibi kuzey kysnn byk bir blmn de rann dalk blgesi oluturmaktadr. Bu durum stratejik olarak rana byk avantaj salamaktadr. Bu dalk blge ky savunma tesislerini ve mobil fze frlatma rampalarnn kolaylkla saklanmasna olanak vermektedir230. ran savunma gc arlkl olarak Rus ve in fze savunma/saldr sistemleri ile gelitirilmitir. ran son dnemlerde da bamlln azaltmak amacyla yerli fze sistemleri gelitirmeye ynelmitir. Ksa menzilli ahinler ile orta ve uzun menzilli ahap fzeleri, rann caydrclk gcn arttrmaktadr. Kara ve Hava muharebe gcnde ve konvansiyonel silahlarda yerli lojistik gcn gelitiren ran, blgede hava savunmas en gl olan lkelerin banda gelmektedir231. Askeri Nitelikli Fakat Orduya Bal Olmayan Silahl Kuvvetler rann askeri nitelikli olmasna karlk orduya bal olmayan silahl kuvvetleri tamam gnlllerden oluan Seferberlik Ordusu yani Besi Birlikleridir. ounluu gen 300.000 personeli olan Besi Birliklerinin gerekli durumlarda 1 milyon kapasiteli muazzam bir yapya gelime potansiyeli vardr. Besi Birlikleri, Devrim Muhafzlarnn yetkisi altndadr232.

Hugh Barnes, Alex Bigham,a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625 Ahmed Hashim,a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23829 231 http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/ 232 Michael Eisenstadt, a.g.m., http://www.biu.ac.il/Besa/meria/journal/2001/issue1/jv5n1a2.html
230

229

119 Yurtd Birlikleri rann Lbnanda en az 150 Devrim Muhafz personeli bulunduu tahmin edilmektedir. Ayrca Sudanda askeri danmanlar olan rann Etiyopya ve Eritrede grevli BM Bar Gcnde 3 gzlemcisi bulunmaktadr. Polis ran leri Bakanl idaresinde snr devriye personeli dahil yaklak 40.000 polis hizmet vermektedir. ran Polisi, kentsel alanlarda acil mdahale timleri, kamu dzeni iin tehdit oluturan gsterileri datmakta uzmanlam 110 alt birimden olumaktadr. ran Deniz Polisinin yaklak 90 ky karakolu ve 40 liman devriye botu vardr. slam Devriminden sonra ran Polis Tekilatna ilk defa 2003 ylnda 400 kadn polis alnmtr233. Savunma Btesi 2004 yl ran savunma btesi 3.5 milyar dolardr. 2003 ylnda 3 milyar dolar olan savunma btesinde az bir art salanmtr. Anca 2000-2002 yllar arasnda i retim art oranna paralel olarak savunma harcamalar da %3.3den %4.8e kadar ykselmitir234. 3.4.7. Uluslararas Askeri likiler 2001 ylnda ran ve Rusya, uak bakm ve dizayn yardm dahil 4 milyar dolar deerinde 10 yllk Askeri Teknik Yardm Anlamas imzalamtr. 2002 ylnda ran ile Savunma birlii Anlamas imzalamtr. ki lke arasnda yaplan bu anlamaya gre Hindistan, Pakistan ile olas bir sava durumunda ran askeri slerini kullanabilecektir. Hindistan bunun karlnda rana uak ve tank yapmnda teknoloji transferinde bulunacaktr. Kuzey Kore, bata ahap-3 balistik fzesinin gelitirilmesi olmak zere rana saysz teknik yardm ve ekipman destei salamaktadr.

233 234

http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/ Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

120 3.4.8. Temel Askeri Donanm 2005 verilerine gre ran ordusunda 1,613 muharebe tank, 210 zrhl piyade sava arac, 300 zrhl personel taycs, 2010 adet ar silahlarla donatlm arac, 310 roket atar, 976 oklu roket frlatma rampas, 5000 havan topu, 18 uzun menzilli fze, 75 gdml tanksavar, 1700 uaksavar vardr. Deniz Kuvvetlerinde 3 denizalt, 3 firkateyn, 56 devriye ve sahil gvenlik muharebe gemisi, 7 mayn tarama gemisi, 10 amfibi gemisi vardr. Hava Kuvvetleri hava savunma biriminde ise F-4D, F-4E, F-4E, Su-24MK, Su-25K, Mirage F-1E, muharebe biriminde F-14, F-7M ve MG-29A uaklar, ayrca 34 sava helikopteri vardr235. 3.4.9. Tehdit Hkmet tarafndan uygulanan sk kar tedbirlere ramen ran, snr komusu Afganistan ve Pakistandan Avrupa, Orta Asya ve Krfez Blgesine giden uyuturucunun ana transit lkesi konumundadr. Bu uyuturucunun hatr saylr miktar randa yasad yollardan satlmaktadr. Ayrca randa uyuturucu bamll her geen gn ciddi oranlarda art gstermektedir. 2005 ylnda rann afyon bamll orannda dnyada birinci srada geldii belirtilmitir. randa yasad ila sat maliyeti ise ylda yaklak 10 milyar dolardr. Dier kaaklk trleri ise 2000 ylndan itibaren zellikle rann dousundaki yoksul snr eyaletlerinde hzla art gstermektedir. Bu artn en temel faktrlerinden biri ise snr polis tekilatnda artan rvet sulardr. Irakta konulanm olan rejim muhalifi silahl eylemlerde bulunan Halkn Mcahitleri rgtnn ran iindeki terrist faaliyetleri, her ne kadar lke ii sk tedbirler sayesinde azalm olsa da hala ran iin nemli bir tehdittir. Halkn Mcahitleri emsiyesi altnda Fransada faaliyet gsteren ran Ulusal Direni Konseyi ran iinde yeterli halk destei bulamamaktadr. Bunun en nemli sebebi rgtn lke iinde yrtt kanl terrist saldrlara halkn duyduu tepkidir. Halkn Fedaileri, ran Krdistan Demokrat Partisi, Komala ise dier kk muhalif rgtlerdir236.

235 236

http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/ Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf

121 3.4.10. Terrizm 2005 yl boyunca randa kamu alanlarna yerletirilen bombalarn kullanld eitli terr eylemleri meydana gelmitir. Bu saldrlarn byk ounluu Bat Azerbaycan (TrkKrt) ve Huzistan (Arap-Lur) gibi etnik gerilim yaanan eyaletlerde gereklemitir. Ayrca ran ABD tarafndan srekli olarak bata srail aleyhine olmak zere bir ok terr eyleminden sorumlu olmakla sulanmaktadr. srail ve ABD, rann Lbnan Hizbullah ve Filistindeki Hamas ve slami Cihat rgtn eitim, silah ve finansal olarak desteklediini savunmaktadrlar237. 3.5. Sosyo-Kltrel Yap 3.5.1. Kltr Deerleri ran kltr ok eitli ve ok boyutlu olma zelliine sahiptir. Bu zelliin bir yn tarihi gelimelere dier yn ise etnik, din ve dil kkenli unsurlara dayanmaktadr. slam ncesi Kltr, slam sonras Kltr ve Modern Dnya Kltr, ran kltr ve tarihi asndan; din, dil ve rk fenomenleri ise sosyal adan ran kltrnn eitliliini ve ok boyutluluunu gsterir. Bununla beraber gelenek ve grenekler halk edebiyat, bayramlar ve matem merasimleri gibi unsurlar da kltrn ok boyutluluuna rnek verilebilir238. Kltrel balarn kurulmasnda en nemli etkenlerden ve asl iletiim arac olan dil, din, folklor, rf ve adetlerle birlikte, sosyal birliktelerin oluumu ve yaylmasnda nemli rol almaktadr. ran kltr ve medeniyetinin asl taycs olan Farsadr. Farsaya zg baz harfler eklenerek gelitirilen Arapa alfabeyle yazlan Farsa rann resmi dilidir ve Faslar bu sayede randa stnlk kurmaktadrlar239. Bu durumu salayan en nemli neden yakn dnemlere kadar Farsann Dounun lingua francas240 olmasdr. Farsann dier dillerden stn olduuna dair yzyllardr duyulan inan Farslarn manevi stnln pekitirmektedir.

http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/ http://www.iranculturestudies.com/ 239 http://www.iranchamber.com/index/iran_guide.php 240 Belli bir blgenin farkl anadil gruplarnn birbirleri arasnda iletiim kurmak iin kullandklar dil.
238

237

122 randa kamusal alanda Farsa konumak zorunludur ve Farsay anlayamamak bir tr cehalet olarak kabul edilir. Buna ramen halkn yalnzca %83 Farsay anlayabilir ve konuabilmektedir. Farsay hi anlamayanlarn oran krsalda %23e ular241. Fars milliyetileri binlerce yllk gemie sahip uygarlklar ve kurduklar imparatorluklaryla vnrler. ranllar tarihsel birikimleri sonucunda gnmz ran devletini kendi etnik gruplarna ait grmektedirler. Bununla birlikte Fars dilinin konuulduu corafyalar da kendi kltrel miraslar olarak kabul etmektedirler. Bu zihniyet ran d politikasna da etkin olarak yansmaktadr242. 3.5.2. Eitim ve Okuryazarlk randa 2003 yl verilerine gre okuryazarlk oran nfusun %79.4dr. (Kadnlar %73, Erkekler %85.6) Anayasaya gre ilkretim (6-10 ya aras) zorunludur. Resmi verilere gre ocuk nfusunun %95i ilkretim eitimi almaktadr. randa lkretim ve lise renimi cretsizdir. randa niversite ncesi eitim kurumlarnda (113.000 eitim kurumu) anaokulundan sonra kz erkek ayr eitim almaktadr243. niversitelerde karma eitim uygulanmaktadr. Bahailer hari dier btn dini aznlklarn zel okul ama hakk vardr. Ancak bu okullarda dier devlet okullarnda uyguland gibi haftada bir saat slam dersi vermek zorunludur. Ayrca aznlk okullarnn yneticilerinin Mslman olmas da bir dier zorunlu kouldur. randa 107 devlet niversitesi vardr. Bu niversitelerde 2004 yl verilerine gre %57si kz olan 550.000 kaytl renci eitim grmektedir. rann en byk devlet niversitesi Tahran niversitesidir. Tahran niversitesine kaytl 32.000 renci bulunmaktadr ve bu oran 1998den itibaren hzla artmaktadr. rann hemen hemen btn byk ehirlerinde devlet niversitesi bulunmaktadr. 2004 yl verilerine gre lkenin en byk zel niversitesi olan slami zgrlk niversitesinin ran genelinde 110 ubesi ve 700.000 kaytl rencisi bulunmaktadr. Dier 33 zel niversitenin ise yaklak 23.000 kaytl rencisi vardr244.

Atay Akdeviliolu, a.g.e., s. 13-14 Hugh Barnes, Alex Bigham,a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625 243 Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf 244 http://www.iranchamber.com/education/education.php
242

241

123 3.5.3. Salk randa salk hizmetlerinde 1979 slam Devrimi sonrasnda nemli lde ilerleme kaydedilmitir. Bunun en nemli nedeni ise halk salnn hkmet politikalarnda ncelikli konulardan biri olmasdr. ran anayasasna gre halk temel salk hizmetlerinden cretsiz olarak faydalanmaktadr. Ayrca ila reeteleri ve a programlar konularnda devlet tarafndan mali destek verilmektedir. lkede yaygn bir a olan salk ocaklar ve Salk Bakanlna bal hastanelerde yksek kalitede hizmet verilmektedir. zel veya zelletirilmi salk kurulular kentsel alanlarda younlamtr. Ancak krsal kesimde yaayan halk salk hizmetlerinden kolaylkla faydalanabilmektedir. Bu blgelerde hkmet halk salna ve halk sal eitimine 1990l yllardan itibaren youn destek vermektedir. 2000 yl resmi verilerine gre her 10.000 kiiye 11 doktor dmektedir. Doktorlarn %46s kadndr. Ayrca her 10.000 kiiye 7 hemire ve 11 hastane yata dmektedir. randa 650 hastane iler durumdadr. 2000lerin balarnda nfusun %65i istee bal ulusal salk sigortas sistemi kapsamna alnmtr. ran salk hizmetlerinde yaanan iyilemeye paralel olarak lmcl ve ya lmcl olmayan bulac hastalklarn orannda da gerileme grlmektedir. Resmi verilere gre randa doal lmlerin temel nedeni kalp ve damar hastalklar ve kanser olarak belirlenmitir. Ancak randa uyuturucu madde bamll her geen gn artmakta olan nemli bir salk sorunudur. 2005 verilerine gre randa 4 milyon uyuturucu bamls belirlenmitir. Artan uyuturucu kullanmna paralel olarak HIV virs tayclarnn orannda da art olmaktadr. ran resmi kaynaklarna gre 2005 ylnda kayda geen 9.800 HIV taycs vakasnn te ikisi uyuturucu kullanmndan kaynaklanmaktadr. ran ulusal HIV tedavi sistemi oluturmak amacyla lke genelinde 150 test/deney laboratuar ve cretsiz ine deiim programlarn hizmete sunmutur. Ayrca deprem lkesi olan randa 2003 ylnda yaanan Bam depreminde 28.000 kii hayatn kaybetmitir245. 3.5.4. Sosyal Yardm ran Sosyal Sorunlar Bakanl, sosyal gvenlik, sakatlk yardm ve yetim ayl gibi halk programlarn yrtme ve denetlemekle ykmldr. randa yoksullara ynelik sosyal
245

The Present and Future of Health Care in Iran, http://www.aifo.it/english/resources/online/books/other/Present%20and%20Future%20of%20PHC%20in%20Ira n.pdf

124 yardm programlar 30u akn sivil toplum kuruluu, resmi ya da yar resmi organizasyon tarafndan yrtlmektedir. 2003 ylnda hkmet tarafndan sosyal yardm kurulularn tek bir at altnda bir araya getirme giriimleri balatlmtr. rann en byk sosyal yardm organizasyonu 1979da ah ailesinin mal varlna el konularak yar resmi olarak kurulan Bonyad- Mostazafindir. Bu kurum lke genelinde yaygn ba kampanyalar yrtmektedir. 2005 ylnda Ahmedinejad Tahran Belediye Bakan olduu dnemde yeni evli iftlere mali yardmda bulunmak amacyla Rza Sevgi Fonunu kurmutur. Bu fonun 1.3 milyon dolarlk sermayesi devletin petrol geliri ve balardan temin edilmitir. randa sosyal gvenlik sisteminden faydalanan alanlarn orannda son yllarda nemli bir art olutur. Ancak krsal alanlarda serbest meslek sahibi olarak alan byk bir kesim sosyal gvenlik sisteminin kapsam dndadr246. Devlet memurlar, Dzenli Ordu mensuplar, Devrim Muhafzlar ve yarg alanlar kendilerine zel bir sosyal gvenlik sistemine sahiptirler. 2003 ylnda minimum emekli maa alan gelirinin %50si olarak hesaplanmtr. Ayrca 2003 yl devlet btesinin %22.5i sosyal yardm programlarna harcanmtr. Btn bu sosyal yardm programlarna ramen randa kentsel nfusun geliri krsal kesimden daha yksektir. Kamu alanlarnn salk, doum ve i kazas deneklerinden faydalanmalarna karlk ok az zel sektr alan bu olanaklara sahiptir. mam Humeyni Sosyal Yardm Komitesi ve dier yar resmi vakflar baz alanlara bu sosyal haklar salamaktadrlar247.

246 247

Iran Country Profile, www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf http://www.iranworld.com/indicators/isc-m027.asp

125

4-RANIN JEOPOLTK AIDAN DEERLENDRLMES

4.1. Dnya Corafyasna Gre rann Jeopolitik nemi Devletler byk lde sahip olduklar jeopolitik faktr zerine blgesel ve uluslararas dier siyasi birimlerle iliki ve politik tutumlarn belirler ve dzenlerler. Bu dorultuda ran d politikasn analiz edebilmek iin dnya corafyasna gre jeopolitik konumu ve tarihi bir kkeni olan kltrel ve mezhepsel farkll ne karan kimlii arasndaki etkileimi gz nnde bulundurmak gerekmektedir. almamzn ileriki blmnde ran d politikas analiz edilecektir. Avrasya anakarasnda dou ile bat, kuzey ile gney arasnda balant noktasn oluturmaktadr. Basra Krfezi, Hazar Denizi, Kafkasya, Orta Asya ve Ortadou blgeleriyle ayn anda ve kolaylkla balant kurulabilecek konumu itibariyle enerji kaynaklarn bir birine balayan bir merkezde bulunmaktadr. ran, petrol ve doal gaz reten nemli bir lkedir. Basra Krfezi ve Hrmz Kanalnn dou tarafndaki kylara sahip olan ran, Basra Krfezinin giri klarn kontrol edebilecek konumu ile Krfezdeki petrol ve doal gaz trafiini engelleme imkanna sahiptir. Dnya petrol retiminin %25inin bu blge tarafndan saland gz nnde bulundurulduunda bu corafi konumun rana kazandrd jeostratejik nem ve rann bu blgeye olan youn ilgisi anlalabilmektedir. Hrmz Boaz kanalyla lkelerin petrol ihtiyalar ( ABDnin %22, AB lkelerinin %46, Japonyann %78 ) karlanmaktadr. Ayrca 2033 ylnda Krfezdeki petrol retiminin dnya retiminin %33ne, doalgazn ise %46sna kmas beklenmektedir. Basra Krfezi, ran ve Arap Yarmadas arasnda Umman Krfezinin bir uzants olarak yer almaktadr. 233.000 kmlik i deniz Hrmz Boaz araclyla Umman Krfezine balanmaktadr. Batsnda Arvand nehri deltas yer almaktadr. Basra Krfezi ve sahil blgeleri nemli ham petrol yataklardr. Petrol ve petrol sanayisi blgede hakim sektrdr. Bu zelliklerinden tr ran iin Basra Krfezi byk nem arz etmektedir. Dnya petrol ve doal gaz rezervlerinin younlat bir dier blge olan Hazar Denizinin 5 kyda devletinden biri olarak Hazar havzasna dorudan mdahildir.

126 ran ayrca Orta Asya kaynaklarnn boru hatlar vastasyla Basra Krfezine ulatrlmasnda aktif rol oynayarak Hazar havzas ve Basra Krfezini birbirine balayan kilit lke konumunu muhafaza etme abasnadr. Bu konumu ile ran, sadece Krfezi deil, Krfez ile birlikte Hazar Havzas ve Orta Asya doal enerji kaynaklarn da kontrol edebilecek imkana sahiptir. Bu balamda ran Orta Asya kaynaklarnn boru hatlar vastasyla Basra Krfezine ulatrlmasnda aktif rol oynayarak Hazar havzas ve Basra Krfezini birbirine balayan kilit lke konumunu muhafaza etme abasnadr248.

ekil 4.1: rann Hassas Blgeleri ( www.eheartland.com )

248

Cevad Ataat, a.g.e., s. 36-58

127 ran, ayn zamanda dnya llerine gre nemli bir orta byklkte gtr. 70 milyonluk eitimli nfusu ve doal enerji kaynaklar arlkl zenginliklerinin yan sra byk bir uygarln mirassdr. Bu durum rana jeokltrel bir avantaj sunmaktadr249. Jeopolitik zelliklerinin bilincinde olan ran, kendisini Avrasyann kalbi olarak grmektedir. ran d politikasnda birbirini etkileyen dinamik faktr hakimdir: 1- rann Orta Asya politikasnn Rusya merkezli almlar 2- slamn jeopolitik ve jeokltrel rol 3- Orta Asya ve Kafkaslarn gelimesinde rann merkezi rol250

ekil 4.2: rann Stratejik Blgeleri ( www.eheartland.com )

Berna Grka ,Trkiye-ran likileri, Stratejik ngr, 2006, Say:6, Tasam Yaynlar, stanbul, s.104 Gkhan etinsaya-Talha Kse, SETA ran Dosyas, Rapor no: ST2, 706., http://www.setav.org/document/ST2_706_SETA_ran_Dosyasi.pdf
250

249

128

4.2. ran D Politikas D politika, devletin karar alclarnn uluslararas sistemdeki dier devletler veya uluslararas aktrlere dnk olarak gelitirdii stratejiler ve planl davran kalplar btndr. D politika uluslararas ortamda uygulanan fakat hem i politika oluum srecini hem de uluslararas politika srecini kapsayan da dnk eylemler btndr. Devletlerin kltrel miras, tarihi, sosyo-ekonomik durumu, corafi konumlar, ynetim biimleri ve kimlik tanmlamalar d politika oluumunda nemli etkenlerdir. Bu balamda d politika analizi, d politikann oluumunda rol oynayan karar alclarn, etkide bulunan corafi konumun, sosyo-ekonomik yapnn, ideolojilerin ve devletlerin kimlik tanmlamalarnn ve ayn zamanda uluslararas alandaki g dengelerinin tamamn ieren bir kompleks deerlendirmedir. Ayrca lkelerin sahip olduklar kaynaklar d politikann eylem aracn oluturmaktadr. lke kaynaklar enerji, madenler gibi doal ve ekonomik kaynaklar dnda igc, ticari potansiyel, kltr, nfus, dil, din, milliyetilik, yurttalk ba ve askeri g gibi diplomasinin eylem arac olan deikenlerdir251. ran slam Cumhuriyetinin d politikas rann tarihsel kimlik tanmlamas ve jeostratejik konumunun bir ifadesidir. Bu balamda rann slam Devrimi sonras d politikasnn analiz edilebilmesi iin ncelikle bu iki temel parametreye deinilmesi gerekmektedir. ran tarih boyunca Fars dili ve ii kimlii esasnda kendini tanmlamtr. Nitekim 1924 ylnda Fars kimliini temel alan Fars milliyetisi Rza Han, Pehlevi Hanedann kurmutur. 1979 ylnda ran slam Devriminden sonra ii kimlii siyasallam ve randaki kark etnik yap iilii benimseyen dine dayal devlet yapsnda btnletirilmitir. slamn ia yorumuna dayan bu eriat devletinin temel ve belirleyici kimlii iilik olmutur. Bu dnemden itibaren kendini slam dnyas iinde gren ran, din deikenini d politikada eylem arac olarak kullanmaya balamtr. Devletler byk lde sahip olduklar jeopolitik faktr zerine blgesel ve uluslararas dier siyasi birimlerle iliki ve politik tutumlarn belirler ve dzenlerler. Bu balamda rann d politikasnn temel etkenlerinden biri jeopolitik konumudur. ran, Avrasya anakarasnda dou ile bat, kuzey ile gney arasnda balant noktasn oluturmaktadr. Basra Krfezi,
251

Berna Grka , a.g.m., s.104

129 Hazar Denizi, Kafkasya, Orta Asya ve Ortadou blgeleriyle ayn anda ve kolaylkla balant kurulabilecek konumu itibariyle enerji kaynaklarn bir birine balayan bir merkezde bulunmaktadr252. Kkl bir brokrasiye, devlet geleneine ve kltr birikimine sahip olan ran tarih boyunca Ortadounun vazgeilmez bir unsuru olmutur. zellikle 1991 ylnda Sovyetler Birliinin dalmas ve Souk Savan sona ermesiyle, kendisini blgenin yeni sper gc olarak tanmlama eilimine girmitir. 70 milyona yaklaan dinamik nfusu, Mslman kimlii, sahip olduu nemli petrol ve doalgaz kaynaklar ve jeo-politik durumu rann bu iddiasn destekler niteliktedir253. Deien dengeler dahilinde ran kendi d politika parametrelerini yeniden belirlemektedir. rann d politikasnda daimi ve kanlmaz 3 zellik gz nnde bulundurulmaldr: 1- rann jeopolitik konumu 2- Fars ve ia merkezli kimlik tanmlamas 3- Toprak btnlne dayal gvenlik unsuru ran d politikasnn temel siyasi parametreleri ise u ekildedir: 1-Toprak btnlne dayal gvenlik unsuru: Devletlerin dier devletlerle ilikilerinin belirleyici parametresi jeostratejik konumlarnn kendilerine sunduu avantaj ve dezavantajlardr. Bu nedenle ran sahip olduu jeopolitik konumu itibariyle byk gler arasndaki stratejik mcadelenin alan olmutur. Bu durum nedeniyle gvenlik ran d politikasnn temel unsuru olarak karmza kmaktadr. 2-Blgesel rol aray: ran, sahip olduu jeostratejik kaynaklarn dier blgesel bir gcn veya kresel glerin kendisinin o blgedeki egemenliini tehdit etmesini nlemek iin yakn ve uzak evresinde dayanma a oluturarak blgesel etkinlik alanlarn geniletmek istemektedir254.

Berna Grka , a.g.m., s. 105 Berna Grka, ran Nkleer Programnn Arka Plan ve Gelecei, http://www.tasam.org/index.php?altid=101 254 Berna Grka ,Trkiye-ran likileri, Stratejik ngr, 2006, Say:6, Tasam Yaynlar, stanbul, s.104
253

252

130

4.2.1. rann D likilerdeki ncelik ve Tercihleri ran nkleer politikas ve gnmzdeki d politikasn anlayabilmek tarihsel ve sosyopsikolojik/kltrel aamalarna bakmak gereklidir. Genel olarak bu aamalar 19. yzylda balayan ve 20. yzylda devam eden sre, 1979 ran slam Devrimi sonrasnda yaananlar, 1980-88 ran-Irak Sava tecrbesidir. Bu nedenle rann egemenlik, bamszlk, d politika ve gvenlik kavramlarna bakn deerlendirebilmek iin ran d politikasnn tarihsel srecine genel olarak deinmek gerekmektedir. Ancak almamzn kapsam asndan slam Devrimi sonrasnda olan sre ele alnaca iin genel deerlendirmeler ve jeopolitik analizler nda bir yaklam iinde olunacaktr. ran'n jeopolitik adan kavak/merkezi konumda oluu tarihsel bakmdan hem avantaj hem de dezavantaj olmutur. Jeopolitik bir etkileim alan olarak blgeler ve ktalar aras gei niteliine sahip olan ran hem Asya-Avrupa gney balantsnn ana gei hatt zerinde, hem de Avrasya ana ktasnn kuzey-gney merkezi gei hattnn dou yakasndadr. Avrasya ktasnn iki nemli idenizi ve krfezi olan Hazar ve Basra Krfezi ile balants vardr. ran'n genel jeopolitik durumuna baktmzda ok uzun deniz snrlarnn yan sra yedi lkeyle kara s n r n n olduunu gryoruz. Bu durum ran'n gvenlii ve savunmasnda potansiyel olarak ciddi bir mesele tekil etmektedir. ran 19. yzyldan itibaren srekli d mdahaleye maruz kalmtr. Byk glerin mcadele ve paylam alan haline gelmitir. Jeopolitik konumu ran'n hem kilit bir lke olmasn salam, hem de byk gler arasndaki stratejik mcadelenin alan haline getirmitir. ran milliyetilii ise bu tarihsel tecrbe ile beslenmitir255. 1979 ylnda randa rejim deiiklii ile sonulanan slam Devrimi, lkenin i ve d politikasnda nemli deiimlere etken olmutur. slam Devriminden sonra ii kimlii siyasallam ve randaki kark etnik yap iilii benimseyen dine dayal devlet yapsnda btnletirilmitir. Devletin temel ve belirleyici kimlii iilik olmutur. Bu dnemden itibaren kendini slam dnyas iinde gren ran, din deikenini d politikada eylem arac

255

Nihat Ali zcan, a.g.m., http://www.tepav.org.tr/tur/admin/dosyabul/upload/abd_iran.pdf

131 olarak kullanmaya balamtr. Devrime kadar bat yanls bir monari ynetiminde olan randa d politika devrimin amac ve ideolojisi erevesinde ekillenmitir256. Devrim sonras ran d politikasnn itici motorunu Bat kartl ve slam kimlii oluturmutur. zellikle Amerika (Byk eytan) ve Sovyetler Birlii (Kk eytan) ve srail (Siyonist Rejim) zerine zel bir vurgu yaplmtr. Bu nitelemeler ve oluumlar aslnda Dini Lider Humeyninin fikirlerini yanstmaktadr. Humeyni dnemi ran d politikasnn temelini devrim sylemleri ekseninde ekillenen ilke oluturmutur 1-randa meydana gelen olumsuzluklardan sorumlu tutulan ABD Byk eytan, Bat ve Sovyetler Birlii gibi glere kar anti-emperyalist sylem 2-Uluslararas g bloklar ve ittifaklara kar balantsz d politika izlemek 3-Devrim ideolojisinin temelini oluturan ve ezilen Mslman toplumunun birliinin salanmasna katkda bulunmak olarak tanmlanan devrim ihrac Sz konusu dnemde randa slamc ideolojinin iki farkl dncesi belirmitir. Bu gr farkllklar hem i siyasette ekonomik yaplanma konusunda hem de d siyasetin belirlenmesinde kendini gstermitir. mam Humeyni ise bu iki grup arasnda denge gzetmekte ve zamanla beliren gelimelerde arln taraflardan birine kaydrmaktayd257. leriki dnemlerde Reformcu Muhafazakar ayrm olarak karmza kacak olan bu gr farkllklar unlardr: 1- dealistler: Devleti ve korumac ekonomiden yana olan bu grup slami kimlii ne kararak bamsz olmak iin izole olmay ve devrim ihracn savunanlar 2- Realistler: Piyasa ekonomisinden yana olan bu grup ranl kimliini ne kararak mevcut uluslararas sistemin gereklerinin gz nnde bulundurularak d politika oluturulmasn savunanlar Devlet iinde bu gruplar arasnda denge yi korumaya alan Humeyninin idealist kesime olan eilimi kendini ou kez belli etmekteydi. Nitekim ran-Iran savann uzamas, lkenin
256 257

Berna Grka , a.g.m., s.107 Berna Grka , a.g.m., s. 108-109

132 ambargolar ve yaptrmlarla izole edilerek yalnzla srklenmesi nedeniyle ktye giden sosyal ve ekonomik artlar 1985 sonras dnemde ran d politikasnda realist grn belirleyici olmaya balamasnda etkili olmutur. 1988 ylnda ran-Irak savann son bulmas zerine ktleen ekonomik artlarla ba etmek zorunda olan randa yeniden yaplanma dnemi balatlm ve Austos 1989da Ayetullah Humeyninin lm randa siyasi dengeleri deitirmitir258. Humeyninin liderlii ve ran-Irak Sava btn siyasi gleri bir arada tutmaktayd. 1981 ylnda Bani Sadr sonras greve gelen 2. Cumhurbakan Muhammed Ali Recai ve Babakan Bahnerin suikast sonucunda ldrlmeleri sonras arka arkaya 2 dnem Cumhurbakanl grevini yrten Seyyid Ali Hamaney, mam Humeyninin lm zerine dini lider olarak seilmitir. 1989 ylnda Ali Ekber Haemi Rafsancaninin Cumhurbakanlna gelmesi randa ekonomik olarak yeniden yaplanma dnemi balamtr. Ayrca anayasa deiiklii ile Babakanlk makam kaldrlarak Cumhurbakannn yetkileri arttrlmtr. Bu Dnemin en belirgin zellii Rehber ve Cumhurbakannn d politikada ibirlii iinde lkenin milli menfaatlerini n plana karan realist tutumlar sergilemede ibirlii iinde olmasdr. Sava sonras mali skntlar, uluslararas ortamda izolasyon, lkedeki sermayenin yetersizlii ve askeri olarak zayflama rann d ilikilerinde normalleme srecini zorunlu klmtr. rann sava sonras askeri ve iktisadi yaplanmasna ncelik vererek realist bir politika oluturan Rafsancani, lke ekonomisinin geliimi iin modern ekonomik yaplarn oluturulmasn ve yapc diplomasiyle blgesel oluumlara katlmay savunmutur. politikada siyasi ve kltrel olarak muhafazakar bir tutum sergileyen Rafsancani dneminde devrim ihrac yntemi ran slam Devriminin sosyal baarsyla btn slam dnyasna model olaca eklinde deitirilmi ancak bata ABD ve srail kart slami hareketler ve Lbnandaki ii rgtler gizli olarak desteklenmeye devam etmitir. Yeniden yaplanmaya arlk veren ran, ekonomide ise korumaclktan vazgeerek ak kap politikas benimsemi, 1989 ylnda uygulamaya konulan ilk 5 yllk kalknma plannda temel gelir kayna olan ham petrol satn arttrmaya ynelmi ve bu balamda ncelikle Basra Krfezi lkeleri ile ilikilerini dzeltmeye abalamtr. lkeye sermaye giriini salayabilmek iin ekonomide liberallemeyi benimseyen ran, 1993 ylnda Dnya Ticaret rgtne yelik iin bavurmutur. Sovyetlerin dalmasyla Orta Asya ve Kafkasyada yeni devletlerin ortaya kmas balangta blgeyi tarihsel miraslar olarak gren ran ve Trkiye arasnda byk bir
258

Berna Grka , a.g.m., s.110

133 rekabet ortaya kaca beklenmiti. Nitekim ksa bir ok dneminin ardndan Orta Asya lkeleri zerinde ekonomik ve siyasi nfuz rekabetine girien iki lke ksa srede ticaret ve yatrm alannda Ekonomik birlii rgt ekseninde ibirlii boyutunu ne karmlardr. Fakat Sovyet Birliinin dalmasyla ortaya kan etnik atmalarn yaylmasndan endie duyan ran, Kafkasyada Trkiyenin Azerbaycan desteklemesinden rahatsz olarak TrkiyeAzerbaycan yaknlamasna kar Ermenistanla yakn ilikiler gelitirmitir259. Ayrca ran, Basra Krfezi, Kafkaslar ve Orta Asyada nfuz alan oluturabilmek iin iyi bir frsat yakalamtr. Bu yeni lkelerle kurulacak mevcut ilikiler gereke ekonomik gerekse siyasi manada rann manevra kabiliyetini artracaktr. 1991 ylnda blgenin bir dier nemli gc ve rann blgesel rakibi olan Irakn pasifize edilmesi ise ran iin bir dier nemli pozitif gelimedir. 199394 yllarnda ise Azerbaycan ve Ermenistan arasndaki Dalk Karaba sorununda ve Tacik Savanda arabuluculuk grevi stlenen ran yava yava blge de aktif ve yapc bir d politikann sinyallerini vermeye balamtr. ran blgedeki nfuzunu arttrmak iin ii kartn ok iyi kullanmtr. Blge lkelerindeki youn ii nfusu rann iiler zerine politika retmesini tevik etmitir. Blge lkelerinden Irak %60, Kuveyt %24, Bahreyn %18, Katar %16 ve Suudi Arabistan %8lik bir ii nfusa sahip olmas bunu dorular niteliktedir260. ran ayrca Krfez Sava sonunda 1993 ylnda Amerikan Bakan Clinton tarafndan Irak ve ran evreleyerek, bu lkelerdeki radikal rejimlerin devrilmesini ve bunlarn uluslararas terrizme olan desteini engellemeyi hedeflediini vurgulad ifte evreleme261 stratejisinin uygulanmaya balamasn ve blgede Amerikan askeri gcnn artmasn tehdit olarak alglanmaktayd. Nitekim 1995 ylnda ABD irketlerinin rana yatrm yapmalarna ynelik yasaklama getirilmesini takiben 1996 ylnda rann asli gelir kayna olan doal gaz ve petrol sanayisine darbe vurmay hedefleyen DAmato Yasas olarak bilinen randa faaliyet gsteren mali kurululara snrlama getiren bir yasa kartlmtr262. ran-AB ilikileri ise

259 260

Berna Grka , a.g.m., s. 110-111

EurasiaNet, Iran counters geopolitical envelopment with diplomacy, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=9409

261

rann Arap-srail bar srecine muhalefeti karsnda ABD, blgede bara kar tek engel lke olarak nitelendirdii ran kuatma siyaseti izleyerek Basra Krfezinde yalnz brakmaya abalyordu. 262 Mays 1995te Amerikan irketlerinin ran ile her trl ticareti yasaklanarak bir ticari ambargo uygulanmaya balamt. Austos 1996 tarihli DAmoto yasas erevesinde rana 20 milyon dolardan fazla yatrm yapan

134 slam Devrimi sonras ve sava dnemi kt bir tablo izmesine karlk zamanla gelime gstermekteydi. Bu durumun en nemli nedenini olarak, rann ekonomik ve siyasi olarak ABD basks karsnda ABye duyduu ihtiyaca karlk ABnin de randan ham petrol ithalini arttrmak istemesini gsterilebilir. Bu balamda 1992 ylnda AB, ABDnin iliki koparmak, bask ve ambargo politikalarna karlk, bu politikalarn ran daha fazla radikalletireceini savunarak eletirel diyalog kavramn ortaya atmtr. Eletirel Diyalog denilen bu politikada bir taraftan ran ile ekonomik ve diplomatik ilikiler devam ettirilirken dier taraftan ran aklllatrmaya ynelik bask yaplmaktadr. Nitekim bunun bir sonucu olarak karlkl ticari ve mali ilikiler zellikle enerji alannda geliimini srdrmtr263. Rusyann d politikasnda 1992 bandan 1993 ortasna kadar etkili olan Avrupa-Atlantik grnn Avrasyaclk olarak adlandrlan aktif bir d politika anlayna dnmesi Rusyaran ilikilerinde ibirlii boyutunu ne karmtr. Gcn yakn evresi olan Avrasya ve Kafkasya corafyasna ynlendirmi olan Rusya, blgesel bir g gibi hareket ederek eski SSCB lkelerinde kaybettii gc yeniden kazanmaya ve tabii hakimiyet alan olarak grd bu corafyada bata ABD olmak zere Bat etkisini krmaya ncelik vermeye balamtr. 23 Mays 1997 tarihinde yaplan Cumhurbakanl seimlerinde Muhammed Hateminin %70lik bir oy oranyla Cumhurbakan olarak seilmesi randa reform taleplerini gndeme getirmitir. Uluslararas kamuoyu tarafndan reformcu-muhafazakar olarak tanmlanan bu siyasi mcadele ran kamuoyunda sa-sol mcadelesi olarak deerlendirilmektedir264. 1997de iktidara gelen reformcular siyasal, dini ve ekonomik konularda demokratik hak ve hrriyetleri slami erevede yorumlamaktadrlar. Ancak istemin atanmlar ve seilmilere dayanan ikili yaps reformlarn nnde engel tekil etmektedir. randa siyasi yaam, atananlar (Rehber, Ordu, Yarg, Anayasay Koruyucular Konseyi, devlet medyas) ve Cumhurbakan ve Meclisten oluan seilmiler arasnda nfuz mcadelesine sahne olmutur. Atanmlarn banda en byk yetkileri elinde bulunduran Rehber bulunmaktadr. Seimle gelmeyen en nemli ikinci g ise Meclis tarafndan kabul edilen btn kanunlarn ve kararlarn denetiminden sorumlu olan Anayasay Koruyucular Konseyidir. ( ura-yi
uluslararas irketlerin de cezalandrlmas kararlatrlmtr. Bu yasa Amerikan Bakanna, rana bask iin her trl yetkiyi veriyordu. 263 Berna Grka, ran Nkleer Programnn Arka Plan ve Gelecei, http://www.tasam.org/index.php?altid=101 264 ran slam Cumhuriyeti iinde sol olarak tanmlanan kesim reformcular, din adamlarnn iktidarn savunan sa kesim ise muhafazakarlar oluturmaktadr.

135 Nigehban- Kanun-u Esasi) Yasalarn, anayasaya ve eri slama uygun olup olmadn denetleyen Konseyin d siyasetteki nemi, anayasa da tayin edilen d siyaset hedeflerinden saplmamasn denetlemek gibi bir grevinin de olmasdr. 12 kiiden oluan Konseyin 6 yesi Rehberlik Makam tarafndan, 6 yesi de Meclis tarafndan seilmektedir. Konsey; Rehberlik Makam, Uzmanlar Meclisi, Cumhurbakanl ve Meclis seimleri ile referandumlar da denetlemektedir. Konsey 2000 Haziran ayndan 2004 seimlerine kadar 6. Meclisin kard yasalarn %90n veto etmitir. Bu ikili yap nedeniyle seimle gelen reformcular daha ok bir muhalefet gibi hareket etmek zorunda kalmlardr. Siyasetteki deiime ramen randa yapsal bir deiim gerekletirilememitir. rann uluslararas alandaki imajn, bata komu lkeleri olmak zere dier lkelerle ilikilerini iyiletirmeyi hedefleyen Hatemi, seildii dnem rann d ilikilerindeki gerginlii gze alarak d politikasn iki temel sylem zerine kurmutur: 1- Tansiyon Drme: Komu lkeleri hedef almaktadr 2- Medeniyetler Diyalogu: Bat lkelerini hedef almaktadr. Hatemi bu iki temelde belirledii lkeler ile ilikilerini gvenilir bir zemine oturtmay amalamtr. randa Hatemi dnemi birok alanda d politikada olumlu gelimelere sahne olmutur. slam Konferans rgt, KK, D-8 ve OPEC balamnda iyi ilikilerin ina edilmesine aba gsterilmitir. zellikle de K ve BM gibi uluslar aras nitelik tayan rgtlenmelerde daha aktif rol oynanmasna ncelik vermitir. Aralk 1997de K 8. Zirve toplantsna ev sahiplii yapan randa Hatemi yllna K dnem bakanlna seilmitir. Bu gelime rann bata Krfez lkeleri olmak zere btn Arap dnyas ile yaknlamasn ifade etmekteydi. Bunun yannda, Rusya, in, Hindistan, Japonya ve Avrupa lkeleriyle olan ibirliini de alternatiflerin oalmas asndan gereklidir. Bu ekilde tek ynl politikalarn sebep olaca muhtemel amazlar ve sorunlar da ok ynl d politika formlyle kolaylkla zmlenecektir. yle ki Mykonos davasndan sonra265 ran terk eden AB bykelileri geri dndler ve 1998de AB, ran ile st dzey ziyaret yasan kaldrd. Bu sre zarfnda AB, eletirel diyalog yerine yapc diyalog olarak belirledii yeni bir yaklamla ran ile ilikilerini srdrme yoluna gitmitir. rann uluslararas sisteme entegre edilmesini savunan AB ile ran ilikilerinde ne kan balklar enerji, ticaret, blgesel
265

1997 ylnda Alman mahkemesi tarafndan ranl 4 muhalefet liderinin Berlinde ran istihbarat tarafndan ldrldnn karara balanmasdr. Bu karar takiben AB lkeleri Tahrandaki elilerini geri armtr.

136 istikrar, Ortadou Bar sreci karsnda rann sergiledii tutum, kitle imha silahlar gibi konular olmutur266. Hatemi sonras dneme ksaca deinecek olursak. ncelikle 1979 slam Devrimi sonras randa gerekletirilen cumhurbakanl seimleri, i siyaset arenasndan ok uluslararas alanda byk yank bulduunu belirtmek gerekmektedir. Bu durumun en nemli nedeni randa cumhurbakanl seimleri, uluslararas kamuoyunda lkenin siyasi ve ekonomik genel ynetiminde byk deiikliklerin yaplaca beklentisini uyandrmasdr. Gerekte ran d politikas mam Humeyni dneminden gnmze belli deiiklikler geirmitir. Fakat btn bu deiimler lkenin i dinamikleri ve uluslararas konjonktrn gerekleri dorultusunda ekillenmitir. Nitekim ABDnin Iraka askeri mdahalesi sonrasnda blgede ortaya kan belirsiz ortam ve rann nkleer program ile gerginleen ABD-ran ilikilerinin gndemde olduu dneme rast gelen ran 9. dnem cumhurbakanl seimleri ran halknn nceliklerini ve tam olarak ne istediklerini yanstmas asndan byk bir nem arz etmitir. Uluslararas sistemde ve blgede btn dikkatlerin ran kamuoyunun bak asna yneldii bir zamanda yaplan seim bir anlamda referandum nitelii tamtr. ran zerindeki d basklarn younlat bir dnemde rejimin meruiyetinin bir ifadesi olarak grlen seimlere katlmn yksek olmas iin youn aba sarf edilmitir. 9. dnem Cumhurbakanl seimleri adaylarn eitlilii ile reformcu ve muhafazakar blok arasndaki paralanmalar dorultusunda ikinci tura kalmtr. Devrim sonrasnda ilk kez ikinci tura kalan ran Cumhurbakanl seimlerinde birinci turda katlm oran %63 olarak belirlenmi ve bu oran ilk Cumhurbakanl seimlerindeki %67lik orandan sonra ikinci en yksek katlm olmutur. Birinci turda eski Cumhurbakan Ali Ekber Haimi Rafsancani oylarn %21ini ve Tahran Belediye Bakan Mahmud Ahmedinejad oylarn %19,6sn alarak ikinci tura gidilmitir. 25 Haziranda yaplan 2. turda seim sylemlerinde ABD ile ilikileri dzeltme sinyalleri veren Rafsancani karsnda lkenin i sorunlarna ynelik daha somut sylemlerle halka seslenen radikal muhafazakar Ahmedinejadn seimlerde oylarn %61,69unu alarak Cumhurbakan olmas ran halknn nceliinin ekonomik ve sosyal sorunlar olduunu gstermitir. Ayrca ABDnin ran zerindeki basklarn arttrmas ve rana askeri mdahalede bulunacana ynelik iddialar randa muhafazakar kesimi glendirmitir. randa Amedinejadn seilmesiyle 24 ylda ilk
266

Berna Grka ,Trkiye-ran likileri, Stratejik ngr, 2006, Say:6, Tasam Yaynlar, stanbul, s. 113-114

137 kez dini bir kimlik tamayan bir aday cumhurbakan olmutur. Bu gelime rann i siyasetinde slam Devrimi sonrasnn siyaseti, uluslararas ilikilerdeki esneklii bilen muhafazakar din adamlarnn yerlerini din adam olmayan devrimle bym gen muhafazakar kuaa yava yava devrettiinin bir gstergesidir. Kendilerini ikinci nesil devrimciler olarak tanmlayan ve Abadgeran (Kalknmaclar) olarak nitelendirilen bu gen muhafazakar kesim Ayetullah Humeyninin Velayet-i Fakih teorisine ve ii itikat esaslarna sk skya baldrlar. Nitekim poplist eilimleri olan bir kii olarak nitelendirilen Amedinejadn seim kampanyasnda camilerin, randa her blgede etkin olan Besi ve slam Tebligat Tekilatnn seferber olduunun vurgulanmaktadr. Btn bu ayrntlar uluslararas kamuoyunda Amedinejadn radikal bir yaklam sergileyecei beklentisini dourmutur. Ancak Velayet-i fakih inancna sk skya bal olduu bilinen Ahmedinejadn gerek i gerekte d politikada farkl almlara girmesi beklenmemelidir. Bilinmesi gereken bir dier nemli ayrnt ise ran d politikasnn Rehber ve Milli Gvenlik Konseyi tarafndan ekillendiidir. Seimleri rana en nemli etkisi 2004 meclis seimlerini kazanan muhafazakarlarn Ahmedinejadn galibiyeti sonrasnda cumhurbakanl makamn ele geirmesiyle randa btn temel kurumlar muhafazakarlarn kontrolne gemesidir. 1997den sonra siyasi yapda ortaya kan ikili ynetim olgusunun son bulmas sorumluluu artk tamamen muhafazakarlarn omzuna yklemitir. Bu dorultuda Ahmedinejad sonras ran d politikasnda kesin ve kati deiimlere gidilmesi mmkn gzkmemektedir. Her ne kadar Ahmedinejadn rann d politikasnda etkinlii olsa da ran siyasal sistemi Cumhurbakanna tam bir politik yetki vermemektedir. Ayetullah Humeyninin izlerini takiben Dini Lider Ayetullah Hamaneyin lkenin i siyasal yaplanmasnda etkin olduu aktr. ran rejiminde gerek i gerekse d politika alanlarnda ou zaman eitli kar odaklar arasnda g el deitirmektedir267. Bununla beraber rann g dinamikleri konusunda iki temel argman mevcuttur. lki, Hamaneyin, Ulusal Gvenlik Konseyi Bakanlna 2005 yl sonunda Hasan Ruhaninin halefi olarak gelen ve fiilen D leri Bakanl rol stlenen Ali Laricani kanalyla nkleer konuda etkinliini srdrddr. Ahmedinejadn rol i politikay ynetmenin yan sra yapt popler klarla nkleer soruna kamuoyu desteini salamaktr.
267

Berna Grka, Mahmud Ahmedinejad Sonras ran D Politikas, http://www.tasam.org/index.php?altid=1247

138

Uluslararas arenada ran adna ba mzakerecilik grevini srdren Laricaninin rann mevcut durumu hakknda ayrntlar vermesine karlk ran adna yaplan btn giriimler Hamaney tarafndan ynlendirilen toplu bir abann sonucudur. Bu sistemin zayfl Ahmedinejadn kamuoyuna yapt aklamalarnn etkinliine karlk kendi D leri Bakan Menuehr Muttakinin sadece resmi politikann szcs konumundan teye gidememesidir. kinci argman ise, bu durumun sistemin iinde beslenen dier etkenler tarafndan gletirilmesidir. Bu etkenlerin en nls 25 Haziran 2006 tarihinde Hamaney tarafndan kurulan D likiler Strateji Konseyidir. Konsey yelerinden biri tarafndan yaplan bir aklamaya gre Hamaney, Ahmedinejadn d politika konularna ynelik tutumundan her geen gn daha da rahatsz olmaya balamtr. Bu durumu dengelemek iin Rehberin Hatemi Bakanl dneminden gelen reformist eilimli politik figrlere yneldii belirtilmektedir. Eski D leri Bakan Kemal Harrazinin ad geen konseyin bakanlna atanmas ve kendisine Konseyin dier be yesini aday gsterme hakknn verilmesinin bu durumun bir gstergesi olduu vurgulanmaktadr. D politika alannda genel deerlendirmeler yaparak strateji gelitirmekle grevli olan konseyin, ileriki dnemlerde gnden gne D leri grevini stlenecei tahmin edilmektedir. Bu kurumun oluturulmasyla sisteme yeni bir politik koordinasyon aracnn eklenmesi Hamaney ve Ahmedinejad arasndaki ilikinin bozulduunu ( gerilediini ) gstermektedir. D leri Bakan Mutteki, bu nedenle kendisinden nce grev yapan iki meslektann snrlamasyla kar karya kalmtr. Her ne kadar konsey henz aktif olarak kendini ispatlamamsa da bu durum Hamaneyin Ahmedinejad ve muhafazakar yandalarnn ele geirmeye alt d politika kontroln elinde tutmaya altnn bir gstergesidir268.

A Middle East Programme Report, Iran, its Neighbours and the Regional Crises, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf

268

139 rann d ilikilerdeki ncelikleri, birbirine kenetli, corafik arlkl halkadan ulamaktadr: 1- rann komu lkeleri ( Trkiye, RF, Bamsz Devletler Topluluu, Basra Krfezi lkeleri, Afganistan ): rann d ilikileri asndan komu lkeler, birinci ncelik ve tercih kapsamndadr. Bu durum rann milli gvenliiyle btnlemi jeopolitik bir srecin uzantsdr. Ayrca rann komularyla ilikilerindeki ikinci tercihli politika, Orta Dou blgesi lkelerini kapsyor. Bu durum zerinde slam Devrimi sonras rann, kendisini slam dnyasnn bir paras olarak tanmlamaya balamas etkilidir. 2- Bir taraftan Hindistan, in ve Japonyay dier taraftansa Avrupa lkeleri: ran asndan da ABD ambargosu karsnda bu lkelerle gelitirilen ilikiler hem ekonomik olarak ran rahatlatmakta hem de ABD karsnda yalnz kalmamak iin nem tekil etmektedir. 3- Amerika Birleik Devletleri: ran, ABD ile ciddi sorunlar yaamaktadr. Amerikann Ortadoudaki varl, uluslararas ve blgesel politikalar etkileme gcn gz nnde bulunduran ran iin d politika ekseninde ABD nemli bir konuma sahiptir. ABD ve ran arasndaki gerginlik ran d politikasn kmaza sokmakta ve ran d politikasnda kendisine ynelen tehditleri en aza indirmeyi amalayan araylara yneltmektedir. slam Devrimi sonras ran, kendisini slam dnyasnn bir paras olarak tanmlamaya balamtr. Tarihsel miras ve slami kimlii rana olduka geni bir corafyay kaplayan bir medeniyet alan sunmaktadr. Orta Asya, Afganistan, Pakistan, Umman Denizi, Basra Krfezini kapsayan bu alanda Fars dili ran medeniyet alann birletiren bir unsur olarak grlmtr. yle ki Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte blgelerin nemi artm ve blgesellik kavram ilgi grmeye balamtr. Corafi konumu itibariyle blgeler aras bir konumda yer alan ran, odak ve eksen konumunda olmak istemitir. ran komu ve blge lkeleriyle karlkl ilikilerini gelitirip, yerel ve blgesel gvenlik ibirlii sistemini kurmaya almaktadr. rann devrimin bandan beri temel d politikas blge d gleri blgeden uzak tutmak olmutur. zellikle ABDnn blgedeki

140 varlnn rann jopolitik ve jeo-ekonomik snrlarn daralttn gz nnde bulundurarak d politikasnda uluslararas ok kutuplu sistemin kurulmas stratejisini desteklemektedir269. 5 Temmuz 2005 tarihinde toplanan angay Birlii rgt ABDye Orta Asyadaki slerini kapatmak iin tarih belirleme ars yapmtr. Bu durum blgedeki ABD nfuzundan rahatsz olan in, Rusya ve Iran gibi devletleri ortak bir eksende bir araya getirmitir. ran asndan ise Dnyann 4. byk ekonomisi haline gelen ve ABDden sonra en ok petrol tketen lke konumunda olan in ile ekonomik ilikilerin kurulmas nemli bir admdr. Bu ynde hareket eden ran ile in arasnda gerekletirilen grmeler dorultusunda ran Petrol Bakanlnn aklamasna gre 2009 ylndan itibaren randan ine ilk etapta ylda 10 milyon ton doal gazn ihra edilmesi planlanmaktadr270. rann realist bir ereveden aktif bir di politika uygulamas jeopolitik bir gereklilik olarak karmza kmaktadr. Bu adan deerlendirildiinde rann savunma ve gvenlik politikalar temel hedef tarafndan belirlenmektedir: 1-Da bamll nleme ve her alanda kendi kendine yeterli hale gelmek, 2-Gemiten gnmze elde ettii tecrbeler dorultusunda caydrclk kapasitesini arttrmak, 3-ran' deien yeni stratejik ortama uygun olarak Ortadou'da ve Avrasya'da etkin bir blgesel g haline getirmek271. Sovyetler Birliinin dalmasyla Hazar ile Krfez arasnda bir transit a ve pazar olarak rann nemi artt. 11 Eyll 2001 ile birlikte deien dengeler sonras ABD'nin politikalar sonucu iki nemli dmanndan Taliban ve Saddam rejimlerinden kurtuldu, ama ayn zamanda Amerikan askeri varlyla ile evrelendi. zellikle 2003 sonras ortaya kan yeni ii Kua sebebiyle byk bir stratejik avantaj kazand ama ayn dnemde faaliyetleri nedeniyle bata ABD olmak zere Batnn basksna maruz kalmaktadr. Ancak rann, devletin karlar ile ideolojik sylemlerinin karlar attnda devletin karlar (ya da milli karlar) dorultusunda hareket ettii ve edecei ran d politikas deerlendirilirken

269

Hamid Behzadi, Siyaset-i Beynelmileli ve Siyaset-i Harici-yi Cumhur-i slami-yi ran, Intiarat- Danidah- Tahran, 1379, s. 24-39 270 Nihat Ali zcan, a.g.m., http://www.tepav.org.tr/tur/admin/dosyabul/upload/abd_iran.pdf 271 A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf

141 gz nnde bulundurulmas gereken en nemli noktadr. rann nkleer faaliyetlerine daha detayl olarak ayrca deinilecektir272. 4.2.2. rann Ortadouya Ynelik D Politikas Ortadou krizlerle alkalanan bir blgedir. Hizbullah ve srail sava, srail ve Filistinliler arasndaki atma, Iraktaki istikrarszlk ve ran nkleer program hakkndaki tartmalar ortam gerginletirmektedir. rann ise btn bu krizlerle bir balants vardr ve blgesel rol gn getike nem kazanmaktadr. rann Hizbullaha olan desteini kesmek, nkleer programn sona erdirmek, sraile kar dmanln ve Iraka mdahalesini engellemek iin ABD, rann blgesel komularyla ibirlii iinde olmay amalamaktadr. Fakat her ne kadar Arap ve Snni lkeler rann etkisinden ve hatr saylr gcnden tedirgin olsalar da ran komularyla nemli ilikiler gelitirmitir. rann politik, ekonomik, kltrel, dini ve askeri nedenlerden tr her hangi bir lke tarafndan tehdit edilmesi Ortadou ve hatta Asya iin nemli bir sorun tekil etmektedir. Blgedeki savalar ve Afganistan ile Irakta sregelen istikrarszlk yakn evresine nem veren ran glendirmektedir. Bu durum aslnda ABD tarafndan uygulanan blge politikasnn gerekte rann blgesel konumunu glendirdiini gstermektedir273. rann politik hedefi slami/ia rejimini ve toprak btnln koruyarak daha etkin bir blgesel g haline gelmektir. nk ran ayn zamanda rann dini/siyasi nfuzunu lke snrlarnn tesine tama frsat da veren slami/ia karakterini dini referansl g kayna olarak grmektedir. Bu dorultuda rann Ortadouya ynelik politikasnda srailin varl, Kudsn konumu, ii nfusunun blgedeki younluu gibi faktrler rann slam Devrimi sylemlerine en uygun hedefleri tekil etmektedir. slami/ia kimlii rana Iraktan Lbnana kadar uzanan bir eksende ortak siyasi tutum gelitirme olana salamaktadr. rann blgeye ynelik temel d politikas blgesel ittifaklar kurmak suretiyle blge gvenliinde insiyatifi blge d glerin elinden almaktr. Ancak blgedeki Snni Arap lkeleri olan rdn, Msr ve Krfez lkelerinin Bat eilimli hkmetleri ran ile dosta ilikiler kurma konusunda

272 273

Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf

142 ihtiyatl davranmaktadr. ran ve Trkiye arasndaki ilikiler ise dostluk ve rekabet ekseninde ekillenmektedir. Blgesel istikrarszlktan kanan Trkiye, ran ile iyi ilikiler kurmak istemektedir274. ran d politikas Ortadouda iki farkl blgede farkl karakterler sergilemektedir: Basra Krfezi Arap Ortadousu275

rann blge politikalar; Irak igali sonrasnda blgeye yerleen ABD, blgesel bir hasm olarak srail, blgesel bir rakip olarak Suudi Arabistan, Irakta meydana gelen ii etkinlii ve genel olarak snr, etnik ve dinsel ayrlklardan kaynaklanan sorunlar yaad Krfez lkelerinin politikalarndan etkilenmektedir. ran btn bu etkenlerin kendisine sunduu avantaj ve dezavantajlar yneterek hareket alann geniletip blgesel bir g olmann da tesinde kresel etkinlie sahip bir lke olmay hedeflemektedir276. rann blgesel bir g olarak konumunu glendiren zellikleri; Jeopolitik konumu, Stratejik kaynaklar, Gen ve eitimli nfusu Kltrel ve tarihi kimliinden beslenen kkl devlet gelenei,277

rann blgede oluan boluu kolaylkla doldurmaya balamas blgesel aktrlerle birlikte ABD ve Avrupa Birliini rahatsz etmektedir. ran, blgedeki en nemli ve gl lkelerden biridir. rann etkisi Ortadou, Trkiye, Kafkaslar, Orta Asya ve Gney Asya eksenindeki kritik konumunun yardmyla genilemektedir. Bu ilikilerde rol alan en nemli faktr ise rann zgveni ve blgesel gcdr. rann ounlukla haylaz ve istikrarsz olarak tanmlanan blgesel d politikas gerekte dikkate deer lde pragmatik ve genel olarak ztlamalardan kanmak zerine ina edilmektedir278.

274 275

Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf 276 Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org 277 A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf 278 Hugh Barnes, Alex Bigham, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625

143 a.) rann Basra Krfezi Politikas Basra Krfezi, rann kendi nfuz alan olarak nitelendirdii ve etkinliini korumak adna dier kyda devletler veya blge d byk glerle mcadele ettii bir alandr. Bu mcadele ncelikli olarak krfeze verilen isimlerde kendini belli etmektedir. Krfeze Basra, Arap, Pers, ran gibi deiik isimler verilmektedir. Ayrca Basra Krfezine snr olan btn lkeler (ran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Umman, Yemen) Krfez Blgesi olarak tanmlanmaktadr279. rann Basra Krfezine ynelik politikasna deinmeden nce blgenin jeopolitik adan nemine ksaca deinmek gereklidir. Basra Krfezi ispatlanm 679 milyar varil petrol birikimi ile dnya petrol rezervlerinin %66 blmne ve 1918 trilyon fut kp doal gaz birikimi ile dnya doal gaz rezervlerinin %35 blmne sahibidir. Bu nedenle Basra Krfezi dnyann en byk enerji kaynana dnmtr. Hal hazrda Basra Krfezinde retilip, dnya piyasalarna ulatrlan gnlk petrol hacmi 18.6 milyon varildir. Bu petrol miktar, OPEC yesi olan ran, Kuveyt, Suudi Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri ve Katardan oluan 6 blge lkesinde retilmektedir. Dnyada gnlk olarak retilen petrol ise 79.3 milyon varildir. Ayrca Basra Krfezinin dnya petrol retiminin %23lk orann temin ettii sylenebilir. Irakn Amerika ve mttefikleri tarafndan igal edilmesi sonucunda petrol ihracat durdurulduu iin Fars krfezinin petrol ihracat hacmi dmtr. Fakat eer Irak petrol retimi srecini zorlatran sre bertaraf edilirse gnlk 1.5 milyon varil olarak retilen Irak petrol ihracat hacmi artacaktr. Yaplan tahminlere gre 2020 ylnda gnlk petrol ihtiyac 115 milyon varile ulaacak ve dnya petrol talebinin Basra Krfezi petrollerine ihtiyac artacaktr. Byle bir durumda Basra Krfezi petrol ihracat hacmi gnlk 49.8 milyon varile ulaaca ve Basra Krfezinin dnya petrol retim hacmindeki paynn %45e ulaaca tahmin edilmektedir280.
279

Abbas Maleki , The Islamc Republc of Iran's Foreign Polcy: The Vew From Iran, http://www.salamiran.org/IranInfo/State/Government/Foreign/maleki.html 280 Michael T. Klare, Oil, Geopolitics, and the Coming War with Iran, http://www.commondreams.org/views05/0411-21.htm

144

Basra Krfezinin yeni enerji stratejilerindeki neminin artm olmas iki nedenden kaynaklanmaktadr: 1- Tketim ve talebin artmas sonucunda ham petrol talebinin ykselie gemesi 2- Kuzey Denizi ve Latin Amerika ve Karaiplerde bulunan petrol rezervlerinin azalmas Basra Krfezi, Mackindern kara hakimiyet teorisinde olduu gibi i kenar hilal blgesinde yer almaktadr. Basra, blgede gvenlik emberi oluturmak bakmndan son derece nemlidir. Basra Krfezine kys bulunan ran asndan deniz hakimiyetinin nemi byktr. Hrmz Boaznn Hint Okyanusuna alan bir kap konumunda olmas nedeniyle Hrmz Boaznn kontrol altnda tutulmas jeopolitik adan byk nem arz etmektedir. zellikle de Souk Sava sonrasnda Basra Krfezi evresinde Basra Krfezi ile KafkaslarHazar-Dou Akdeniz balantsnda yeni jeopolitik hatlar olumutur. Basra Krfezinin dier jeopolitik blgelere yaknl byk nem tamaktadr. Bu blgelerden biri de Sovyetler Birliinin knden sonra enerji rezervleri asndan dikkatleri zerine ekerek siyasi denklemler alanna giren Hazar Denizidir. Hazar denizi, Basra Krfezine yakn olduu iin blgenin deiim ve dnm srecinden etkilenebilir281. Fakat Hazar blgesiyle Krfezin jeopolitik zellikleri farkldr. Ancak ortak ve nemli bir zellik ve etken bu iki blgeyi bir biriyle kenetlemektedir. Bu etken ise randr. ran her iki blgede uzun sreli ve ok sayda stratejik menfaatlere sahiptir. Basra Krfezini, Hazar blgesine stn klan, Hazarn kara parasyla evrilip i deniz olmasna karlk Basra Krfezinin serbest ve uluslararas sulara ak olmasdr. rann corafi konumu Hazar blgesi lkelerinin doal eksiklerini telafi edebilmektedir. ran Orta Asya ile Hazar ve Kafkaslar Basra Krfezine balayacak bir drt yol gibi tamamlayc ve etkin bir konuma sahiptir. ran, Hazar Denizi enerjilerini dnya piyasalarna ulatracak en iyi yol ve rotann kendi topraklar olduunu savunmaktadr. Byle bir durumda ran, corafik bir bala iki jeostratejik blgeyi bir birine balamakla kalmayp, dnya petrol rezervlerinin %75lik ksmnn ihracat ve transferinin odana dnr282.

281 282

Persian Gulf Region Report, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Persian_Gulf/pdf.pdf Iran and Its Strategic Role in The Persian Gulf, http://www.rice.edu/energy/publications/studies/study_7.pdf

145 Amerika, rann corafi kozunu zayflatmak amacyla bir ok giriimlerde bulunmutur. Baku-Ceyhan, Transhazar, Baku-Supsa, Akabat-Pakistan enerji transferi boru hatlar projelerini rnek gsterebiliriz. Batnn ran karsndaki krlganlnn artmas durumunda rann Bat karsnda enerji faktrn kullanabilecei belirtilmektedir283. Btn bu faktrler nedeniyle ran, Basra Krfezinde doal statkoyu bozan blge d byk glerin blgeden uzaklatrlmas gerektiini savunmaktadr. Basra Krfezinde artan yabanc askeri oluum milli karlar iin bir tehdit olarak alglanmaktadr. zellikle kuzeyde Irak, Trkiye, Grcistan ve Azerbaycan, douda Afganistan ve Pakistan batda ise Suudi Arabistan ve kk Krfez devletleri tarafndan evrelenen ran bu an telafi etmek iin deniz gcn iyiletirmeye almaktadr. rann izledii temel politika, Basra Krfezi gvenliinin blgedeki lkeler tarafndan belirlenmesi, zmlenmesi ve korunmas gerektii dncesi zerinde temellenmitir. rann blgedeki temel amac olan beat g olabilmek iin izledii temel d politika Arap devletlerindeki etnik-dinsel gruplar ve siyasal slami hareketleri desteklemektir. ran rejiminin bu aamada sahip olduu en nemli avantaj ideolojik kimliidir. Ayrca ran, zellikle de Basra Krfezinde bulunan adalar konusunda egemenlik iddialarnda bulunarak yaylmac bir politika izlemektedir284. Blgede rann yumuak karn olarak dnlen Huzistan Araplarnn da ounluu iidir. ran-Irak Savanda Huzistan Araplar rana sadk olduklarn kantlamlardr. Snni olan Krt, Trkmen ve Beluciler ise iilerde olan kktendinci bir ideolojiye sahip olmadklarndan etnik bakmdan kendileriyle akraba olmayan herhangi bir devletin etki alanna girmeleri zordur285. rann Krfez politikasn oluturan bir baka deiken ise Krfez lkeleri ile olan ilikileridir. Suudi Arabistan, ran ve Irak, Basra Krfezi dengelerinde belirleyici nemli etkenlerdir. Suudi Arabistan, Snni Arap dnyasnn nemli devleti olarak ran ile sahip
283 284

Michael T. Klare, a.g.m., http://www.commondreams.org/views05/0411-21.htm Abbas Maleki , a.g.m., http://www.salamiran.org/IranInfo/State/Government/Foreign/maleki.html 285 Iran and Its Strategic Role in The Persian Gulf, http://www.rice.edu/energy/publications/studies/study_7.pdf

146 olduu mezhep farkll iki lke ilikilerinde nem tamaktadr. Suudi Arabistan kendi iindeki ii nfusun ran tarafndan etkilenme potansiyelinden dolay rana temkinli yaklamaktadr. Suudi Arabistan dier Krfez Arap lkelerini ittifak ekseni dahilinde grmektedir. rann Humeyni dneminde Krfez lkeleriyle olan ilikilerinde devrim ihrac ideolojisi belirgin bir faktrd. Bu durum nedeniyle rana kar ittifak yapma gerei gren Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri ve Ummandan oluan 6 Krfez lkesi 1981 Mays aynda bir araya gelerek Krfez birlii Konseyini oluturmulardr. Krfez lkelerinden Bahreynde ii ounluk Snni ynetim altndadr. Ayrca Suudi Arabistan, Kuveyt ve Birleik Arap Emirliklerinde nemli miktarda ii aznlk bulunmaktadr. 286 rann blgede iliki iinde olduu etnik gruplar; Fars kkenli yerleik aznlklar, dier yerleik aznlklar ve Asyal gmen iilerdir. Bahreyn, Katar ve Ummanda Fars kkenli kk aznlklar yaamaktadr. Arap devletleri bu gruplarn tm hareketlerini ve ran ile olan ilikilerini denetlemektedir. Aslnda ok dk bir oranda olan Fars kkenliler ran d politikasnda nemli bir unsur oluturmazlar. Asyal gmen iiler Krfez birlii Konseyi lkelerinde nemli oranda bulunmaktadrlar. Siyasi ve toplumsal haklar olmayan bu alanlar snf KK lkelerinin toplumsal yapsndaki en nemli arpkl olutururlar. ounluu Pakistan, Banglade, Filipinler, Endonezya gibi Mslman nfusun youn olduu Asya lkelerinden gelen bu iiler, Fars kkenliler gibi uygulamada deil ama teorikte rann nemli d politika aralarndan biridir287. rann balca iliki kurduu dinsel grup, Krfez kysndaki blgelerde ounluu oluturan iilerdir. Basra Krfezi bir ii i denizi zellii tamaktadr. Snni iktidarlar tarafndan ynetilen Basra Krfezi lkelerinde iiler ya ounluu ya da nemli bir aznl oluturmaktadrlar. ii ulema hiyerarisiyle randaki byk ulemaya bal olan bu gruplar zerinde rann etkisi belirgindir. Dier tm etnik-dinsel gruplarla olan ilikisinden ok daha belirleyici olan iilerle olan balar, rann elinde nemli bir d politika aracdr.

286 287

Bahreyn %70, Kuveyt %24, BAE %18, Katar %16, Suudi Arabistan %8 Cevad Ataat, a.g.e., s. 61-79

147 rann bir dier d politika arac siyasal slami hareketleri destekleme politikasnda ideolojik faktrler ar basmaktadr. KK lkelerindeki krallk rejimlerinde iktidarlar meruiyetlerinin kaynan randaki KK iktidarn yapt gibi dinsel ideolojiye iktidarlarn dayandrmamaktadrlar. slamiyet, lkelerinde egemen snflarn

merulatran ve snfsal bir mcadeleyi nleyen statkocu bir anlayla yorumlanmaktadr. ran ise slamiyete devrimci bir anlam katmtr. Bu nedenle Snni siyasal slami hareketlerle ba kurabilmektedir288. rann Basra Krfezinde beat lke olabilmek iin uygulad bir dier politika Basra Krfezindeki baz blgeler zerinde egemenlik iddia etmektir. ran bu vesileyle bask kurmaya almaktadr. Halihazrda ran, Bahreyni bir eyaleti olarak kabul ettiine dair sylemlerde bulunmaktadr. ran, Irak ile imzalad Cezayir Antlamasndan sonra Bahreyne ynelik bir talebi olmadn belirtmiti. Ancak 1979da slam Devrimi sonrasnda gvenlik karlarn Basra Krfezinde stnlk kurmakta gren ran, Bahreynin kendisine ait olduu iddiasn yinelemeye balamtr289.

Abbas Maleki , a.g.m., http://www.salamiran.org/IranInfo/State/Government/Foreign/maleki.html Iran and Its Strategic Role in The Persian Gulf http://www.rice.edu/energy/publications/studies/study_7.pdf
289

288

148

ekil 4.3: Basra Krfezi ( http://gulf2000.columbia.edu/maps.shtml ) 1.) Basrada Ada Sorunu 1971 ylnda, ngiliz kuvvetlerinin Basra Krfezinden ayrlmasyla beraber, Basra blgesi emniyetinde rann etkisi artmtr. ngiliz kuvvetlerinin terk ettii adalardan biri de Bahreyndir. ran ve ngiltere arasndaki anlama uyarnca, arada yaplan seimle halk bamszlktan yana tavr alarak bamszlklarn ilan ettiler290.

290

Saeed M. Badeeb, Iran's Dispute With the UAE Over Three Gulf Islands, http://www.wrmea.com/backissues/0393/9303021.htm

149

ekil 4.4: Basra Krfezindeki Adalar ( http://gulf2000.columbia.edu/maps.shtml ) ran, Byk Tunb, Kk Tunb ve Ebu Musa Adalarnn egemenliinin kendisinde olduunu iddia ederek, ngiliz kuvvetlerinin blgeden kmasyla birlikte buray kendi denetimi altna ald. Fakat kurulan BAE bu adalar zerinde hak ilan etti. Sonunda ngilterenin arabuluculuu ile ran Byk Tunb ve Kk Tunb Adasn egemenlii altna ald. Ne ran, ne Birleik Arap Emirlikleri, Ebu Musa Adasn vermek istemiyordu. Yaplan bir anlama ile adann askeri kontrol randa bulunacak, fakat her iki lkenin vatandalar adada ikamet edebilecekti. Bu anlamaya gre ada iinde eitim ve polis kuvveti BAE vatandalarnda olacakt. Her iki lkede Ebu Musa adas zerindeki mlkiyet hakkn ve iddiasn sakl tutuyordu. 1992 ylna kadar devam eden bu durum, Ebu Musa adasna gemi ile giri yapmak isteyen Msrl retmenleri adaya sokmamasyla birlikte, BAE ile ran arasnda gerginlik yaanm, BAE ada zerinde tekrar hak iddia etmitir. Arap Birlii ve Basra KK, BAE tarafndan yana tavr almlar, bu ran ile Arap Devletleri arasnda bir gerginlik

150 yaanmasna sebep olmutur. Dnemin ran D leri Bakan Ali Ekber Velayeti, BM.nin 47. oturumunda, Katar ve Umman D leri Bakanna, bu ada hakkndaki siyasetlerinin asla deimediini ama sorunun halledilmesi iin her trl grmeye hazr olduklarn sylemitir. Daha sonra ikili grmeler balasa da, ran ve BAE arasnda, rann BAEnin grmelerde usule uymadn syleyerek ve esastan uzaklald iddias ile grmelerini kesmitir. BAE ynetimi dier iki aday da grmelere dahil etmek istiyor, ran Hkmeti hibir ekilde bu iki ada zerindeki egemenliini tartmayacan ilan ediyordu291.

ekil 4.5: Basra Krfezi ( http://gulf2000.columbia.edu/maps.shtml ) ran Yksek Milli Gvenlik Konseyi, bu konu hakkndaki grn u ekilde iddia ediyordu: ran topraklar hakknda iddia edilenler blge emniyetinin yararna deildir. ran

291

Island Dispute Between Iran and the UAE, http://www.american.edu/ted/abumusa.htm

151 slam Cumhuriyeti hi n art komadan, 1971 anlamasna gre BAE ile dosta grmelere hazrdr. ran, blgede jeostratejik ve jeoekonomik adan nemli bir gei noktas olan Hrmz Boaz yaknndaki Ebu Musa Adas zerinde hibir ekilde siyasetini deitirmi deildir ve gemiteki anlamaya saygldr. ran, tm komularnn milli egemenliklerine saygl ve toprak btnl ve milli egemenlii zerindeki hibir iddiay kabul etmeyecektir. ran, Basra Krfezi lkeleriyle olan ilikilerini siyasi, iktisadi ve kltrel olarak gelitirmek istese de, baz Krfez birlii ve Arap Birlii oturumlarnda ran bu aday igal etmekle itham edilmitir. adalar sorunu ran slam Cumhuriyetinin, Basra Krfezinde bugne kadar halledilmemi ve yakn gelecekte de zlmesi zor grlen bir sorundur292. b.) rann Dier Ortadou lkelerine Ynelik Politikas rann Ortadou d politikasnn asl amac ideolojik kimliini hem lke iinde hem de dnda sempatizan kitleler arasnda gl tutmaktr. ran bu amala medyatik politikalara arlk vermektedir. rnein ran, Filistin sorununu uzlamaz bir tarzda sahiplenerek slam lkeleri kamuoyunda prestij kazanmaya ve Snni topluma yaknlamaya almaktadr. Son dnemlerde blgede meydana gelen gelimeler rann, Ortadou dengelerini deitirebilecek en nemli aktrlerden biri olduunu gstermitir. ran sahip olduu gl blgesel konumu nedeniyle blgede patlak veren pek ok sorunun zmlenmesine katk salayacak bir etkiye sahip olma potansiyeli tamaktadr. Bunu yannda ran blge dndan bir g tarafndan tehdit edildiinde blge sorunlarn alevlendirebilecek bir etkiye sahip olduu da gz ard edilmemesi gereken nemli bir gerektir293. Genel olarak Ortadou lkelerinin, ABD nclndeki koalisyon glerinin blgeye gelmesiyle birlikte Bat karsndaki nceden var olan yaklamlaryla paralel olarak ran ile olan ilikilerinde de bir takm deiimler gzlemlenmektedir. Blge lkeleri; ekonomik, ticari, politik ve stratejik deiimleri ilikilerinde n planda tutmaya balamlardr. rann Ortadoudaki dayanak noktalar: 292 293

Iraktaki ii ounluk, Lbnandaki iiler,

Hamid Behzadi, a.g.e., s. 46-54 A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf

152 Filistin direni hareketleri, Snni kktendinci gruplardr294.

rann blgedeki temel d politika almlar: Blgesel hakimiyet, zellikle de etki alan iinde ekonomik ve kltrel hakimiyet, Etki alnnn geniletilmesi, Blgesel istikrar, Irakn toprak btnl, ABD kartl295

1.) rann Irak Politikas Irakn 20 Mart 2003 tarihinde ABDnin nderliindeki koalisyon gleri tarafndan igaliyle balayan sre, Irakta ve Ortadouda etkilerini srdrmeye devam emektedir. Ksa srede biten sava neticesinde Irakta Saddam Hseyin ve Baas sonras yeni bir dnem balamtr. Irakn Ortadouda ilk defa iileri hakimiyetindeki bir Arap lkesi haline gelmesi ve blgede ortaya kan ii kuann nemi ve etkileri uluslararas kamuoyunda ran ne karan tartmalar balatmtr. Bunun en nemli nedeni ise Ksa ve uzun vadede bu sreten en ok kazan salamas beklenen lkenin ran olduu gereidir. Irakta Saddam Hseyin, Afganistanda Taliban rejiminden kurtulan rann stratejik arl artmtr. Irak kendi arka bahesi olarak gren ran, Irakn geleceinde anahtar rol oynayan ABDden sonraki en etkin gtr296. Federal ve demokratik bir srete Irakn, ii Araplarn merkezi hkmete ve d politikaya hakim olduu bir lkeye dnmesi ran iin byk bir avantaj olarak nitelendirilmektedir. ran'n Irak'taki nfuzunun yan sra Lbnan'daki ii Hizbullah ve Emel Hareketi zerindeki etkisini gz nnde tuttuumuzda, blgede, ran nderliinde bir "ii ekseni"nin olutuu gerei ortaya kmaktadr. Ancak ran asndan dezavantaj olarak grlen nokta ise, ABDnin blgede artan askeri varl ve bunun ABD-ran ilikileri

Abbas Maleki , a.g.m, http://www.salamiran.org/IranInfo/State/Government/Foreign/maleki.html Cevad Ataat, a.g.e., s. 102-123 296 Berna Grka, ran Nkleer Programnn Arka Plan ve Gelecei, http://www.tasam.org/index.php?altid=101
295

294

153 bakmndan muhtemel yansmalardr. ABD askeri bakmdan blgede younlamakta, rann dmanlarn devirdii yerlere kendisi askeri bakmdan yerlemektedir297. Bat mdahalesi sonucunda en gergin alanlardan biri haline gelen Irak, rann yakn blge politikas iin bir yaam alan sunmaktadr. Irakta son 3 yldr sregelen istikrarszlk Lbnan, Gazze ve Bat eriada var olan blgesel atma dinamiklerinde beklenmedik bir artn meydana gelmesinde etkili olmutur. Sahip olduu tarihsel balamda rann Irak politikas ran-Irak sava tecrbesi gz nnde bulundurulmadan anlalamaz. rann temel stratejik kanaati bundan sonra Iraktan rana ynelik askeri bir tehdidin yeniden belirmesine msaade etmemektir. Irakta beliren durum iki lke arasnda mzakere srecinin nn am ve bir o kadar Irak hkmeti iin rann liderliine kar bir sempati duyuluyor olsa da Amerikann askeri varl ve yar federal bir yapnn varl rann ekonomik ve askeri karlarn etkilemektedir. rann Irakta mevcut olan istikrarszlktan yararlanarak kendi karlarna ynelik uygun bir evre oluturma abas iinde olduu dncesi yaygndr. zelliklede Irak ynetiminde etkin olan iiler ve Krtler mttefikleri iin lojistik, finansal ve askeri destek temin etmektedirler. Koalisyon glerinin ifai onay sayesinde zellikle de gneyde ran tarafndan kurulan ve mali olarak desteklenen hkmet d organizasyonlar Saddam Hseyinin devrilmesinden sonra Irakta dengeleyici gler olarak alglanmaktadrlar. Fakat Ahmedinejadn Cumhurbakan olarak seilmesini takiben Amerikan ve ngiliz yetkililer aka rann iilerin kontrol altnda olan blgelerde rann etkinliini eletirerek ran Irakl direniileri eiterek silah destei salamakla sulamaya balamlardr. Ahmedinejad, Irak batl glerin bir fiyaskosu olarak grmekte ve eninde sonunda blgeden ekilmek zorunda kalacaklar inancn tamaktadr298. Bu durum Amerikann Irak Bykelisi ve ranl yetkililer arasnda diyalog kurma abalarn Hamaneyin aka desteklemesine karlk Ahmedinejad grlmemi bir tutum sergileyerek grmeleri gereksiz olarak nitelendiren aklamalarda bulunmutur. Sonu olarak grmeler diplomatik bask altnda dald. Fakat bununla birlikte Ahmedinejadn
297

298

Mehmet ahin, a.g.m., s. 41-43 Babak Ganji, A Shii Enclave? Iranian Policy Towards Iraq, http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&ord51=Title&id=28835

154 mdahalesi rann i politika dinamiklerini aa karmtr. likilerin kesilmesi sonucunda Koalisyon gleri ve ran arasnda tansiyon ykselmitir. zellikle Irakta direniileri desteklemekle sulanan Devrim Muhafzlarnn rann Huzistan Eyaletinde konulandklar bildirilmektedir299. Badatn dmesinden sonra rann Irak politikasn, Irakl iileri evrelemek ve ABD ile ibirlii yapmak eklinde iki eksende deerlendirmek mmkndr. ran, Irakl iilerin nde gelen isim ve gleri ile bunlarn rakibi dier iileri de kontrol etmeye almaktadr. DYK, Muktada El-Sadr ve Dava Partisi gibi Irakl iilerin etkili parti ve hareketleri ran ile yakn iliki iindedir. ran, dier kk ii gleri de kendi kontrolne almaya alarak, siyasi arenada herhangi bir ii baarsndan faydalanmaya almaktadr. kinci eksen, (ABDnin yeil dorultusunda) ran istihbaratnn Irak topraklarnda varlk gstererek, stratejisinin gereklemesini salamaktr. Ynetimin Irakllara devredilmesinden sonra Irak devlet organlarnda rann etkisinin inkar edilmesi mmkn deildir. Yoksullara yardm, gda malzemesinin datlmas, kutsal mekanlara ziyaretlerin dzenlenmesi amac altnda 20ye yakn istihbarat brosunun bulunduu ska dile getirilen bir olgudur. Irak istihbarat bakan Muhammet El hwani, ran istihbaratnn izin vermemesi nedeniyle gney illerinde Irak istihbaratna ait bro amakta baarsz olduklarn bildirmitir. Son gnlerde El hwani, rann ynettii be ruhsatsz radyonun Badatta yayn yaptn dile getirmitir. galden sonra alan El Feyha, El Furat ve El Enwar gibi bir ok tv kanal ve gazete, ran tarafndan finanse edilmektedir300. ABDnin ran konusunda en byk problemi, rann Iraktaki en etkili g olmasdr. Irak resmi kaynaklar zellikle de Basra ve Badat gibi youn nfuslu ehirlerde rann faaliyetlerinin artt konusunda uyarlarda bulunmaktalar. Basra zerinde rann politik ve askeri etkinliinin gc aka grlmektedir. u anda Basrada meydana gelenler farkl ii partiler arasnda ekonomik ve siyasi alanda kontrol ele geirme sava olarak tasvir edilebilir. Hkmetin bana kimin atanacan kontrol eden ya da yerel polis tekilatnn

299 300

Abbas Maleki , a.g.m, http://www.salamiran.org/IranInfo/State/Government/Foreign/maleki.html Middle East Report, Nr. 38: Iran in Iraq - How Much Influence? International Crisis Group

http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27457

155 bana geecek kiiyi belirleyen g ehirdeki sosyal glerin zerinde de etkinlik salayabilmektedir301. Bu durum Sadr hareketinin bir kolu olmasna karlk Mukteda el Sadra rakip olan Fadilah partisinde daha iyi grlmektedir. Fadilah petrol denetimini elinde bulundurduu dnemde Basra petrol sahalar Fadilah yeleri tarafndan ynetilmitir. Babakan Nuri el Maliki bu durum karsnda Basray eyalet statsne getirerek Fadilahn etkinliini krmtr. Oysa sadece Fadilah deil blgede etkin olan btn partiler siyasi ve ekonomik rant peinde komaktadr. Irak slam Devrimi Yksek Mahkemesi ve onun silahl kolu Bedir Tugaylar Basrada mantkl siyasi kazanmlar elde etmektedir. Bu durum nem arz etmektedir nk DYKnin vizyonu Fadilahtan olduka farkldr. Fadillahn, btn ile gcnn temellendii yer olan Basra zerine younlamtr. DYK ise Basraya daha geni bir persfektiften bakmaktadr. Kerbela, Necef gibi kutsal ehirler ve Basray da iine alan bir adan yaklamaktadr. Bu manzara rann jeopolitik karlaryla rtmektedir. DYKnin etkinlii her geen gn ran desteiyle kuvvetlenmektedir. ran, Sadr Hareketi ( Mukteda Sadr Irak ulusalclarndan biri olarak saylr ) ve Fadilah ile kyaslandnda DYKnin Irak ii partilerinin beat gc olmasndan yana bir tutum sergilemektedir302. ran asndan Irakn gneyinde etkinliinin devamll stratejik bir nem tamaktadr. Aslnda Iraktaki her ii partinin ran ile sk balar olduunu gz nnde bulundurduumuzda Irakn gneyinin siyasi yapsnn ran denetiminde olduu beklenmektedir. rann varln gsterdii tek blge Irakn gneyi deildir. rann varl ak olarak Irakn Krt ehirlerinde de hissedilmektedir. ( zellikle Sleymaniye ve Erbilde. ) ran ayn zamanda ABD karsnda faaliyet gsteren Snni Araplar destekleyerek kendisine kaynak salamaktadr. Hatta ABD ile savamak iin her trl destei kabul eden El Kaide bile rann destek verdii gruplar arasndadr303.

Henry C K Liu, Iran and the failed US Iraq polic, http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/IC21Ak03.html 302 Middle East Report, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27457 303 Babak Ganji, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&ord51=Title&id=28835

301

156 rann Iraktaki stratejisi: rann Irakta oynad roln anlalabilmesi iin, rann Iraktaki hedeflerini tespit etmek gerekir. ncelikle ran, Irak ii dnyasnn liderliini stlenme amacnn ilk adm olarak grmektedir. Irak, ran iin doal stratejik derinlik saylmaktadr. nk rana kar mhtemel her trl saldr ya da rejimin deitirilmesi giriimlerine kar ilk savunma hatt konumundadr. Ayrca ran, Irak nkleer projesi erevesinde uluslararas pazarlklarda bask unsuru olarak kullanmay hedeflemektedir. Ayrca ran, ii dnyasnn ruhani liderliini stlenmek istemektedir. ran, kendini dnya iiliinin siyasi bakenti saymaktadr. Ancak Necef in varl nedeniyle, rann, iiliin birinci ruhani merci olmas engellenmektedir. Saddam dneminde Necef in rolnn zayflamas, randaki Kumun rolnn artmasna yol amtr. Ancak igalden sonra Necef in yeniden eski roln kazanmas Kumun beklentilerini sona erdirmitir. Bu adan bakldnda Irakn istikrarl olmas, rann karlarna hizmet etmemektedir. Iraktaki demokrasi uygulamasnn baarl olmas ve bir btn olarak kalmas, iilerin iktidar olmas ve kuvvetlenmesi anlamna gelmektedir. Bu durum, randaki Velayet Fakih slubunu kabul etmeyen Irak iiliinin ve dolaysyla Necef in randaki Kuma rakip haline gelmesine yol aabilir. Btn bunlara ramen, Irakn blnmesi durumunda, iilerin rann kontrolne girme olasl fazladr. ki lke arasnda Baas rejiminin engelledii ekonomik, sosyal, kltrel ve dini etkileim bu yeni dnemde hzla artaca tahmin edilmektedir304. Bu etkileim, dier blgesel aktrleri Pakistandan Lbnana kadar uzanan corafyada bir ii Kuann305 olutuuna dair bir endieye sevk etmektedir. Nfus oranlarna bakldnda, Bahreynin % 60, Kuveytin % 30u, Suudi Arabistann % 14, Lbnann % 32si iidir. Baz deerlendirmelerde bu listeye 12 mam iilii dnda kalan ve Yemen nfusunun % 73n oluturan Zeydiler ile Suriyedeki Nusayriler de eklenmektedir. Bu politik kuak ayn

304

Babak Ganji, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&ord51=Title&id=28835 305 Dnyadaki bir milyar yz milyon Mslman nfusunun yaklak yz otuz milyonu slam dininin ii mezhebini oluturmaktadr. Bu ii nfusunun byk ounluu Pakistan ile Lbnan arasndaki blgede yaamaktadr. ran, Irak, Bahreyn ve Azerbaycanda iiler ounluu oluturmaktadr. Lbnanda ise en byk dini grubu tekil eden iiler Krfez lkeleri, Suudi Arabistan, Pakistan ve Afganistanda nemli bir oranda mevcuttur. Ayrca Hindistan, Tacikistan ve Dou Afrikada da ii nfus bulunmaktadr.

157 zamanda, ran, Bahreyn, Suudi Arabistann dou eyaleti ve gney Irak ekseninde ekillenen, iilerin kontrolnde bir petrol kua anlamna gelmektedir. Btn bu nedenlerden tr ABDnin Irakta baarsz olmasnn rann lehine olduu grlmektedir. Yaanan bu srete Amerikan ynetiminin Irakta istikrar salamak iin rana muhta olduu tezi giderek gndeme tanmaktadr306. Irakta istikrarszlk devam ettii srece Tahran bundan faydalanacaktr. Bu faydalar yle sralanabilir: ABDnin Irakta baarsz olmas salanacak, Bir sonraki hedefin ran olmas engellenebilecek, lkede istikrarn salanmas iin komu lkelerin desteine ihtiya duyulacak ve ran bundan fazlasyla yararlanmaa alacak (u anda Irakta en fazla etkin olan komu lke olan ran, komu lkelerin Irak istikrara kavuturma ynndeki almalardan en fazla karl kan lke olmay planlamaktadr. ran, Irakn merkezi hkmeti ile olduu kadar ii gruplarla da iyi ilikiler iindedir) ABDnin Iraktan ekilmesi gndeme gelebilecek, Irak gndemde olduu srece rann nkleer almalar geri plana itilecek,

Bu noktadan hareketle rann Iraktaki politikasn kapsaml bir istikrardan saknarak, Irak toprak birliini savunmak, Irakta iilerin kontrolnde olan dost bir hkmetin oluturulmasna destek olmak ve en nemlisi de ABDnin Irakla megul kalmasn ve belli bir lde zor duruma dmesini salamak eklinde zetlemek mmkndr307. Ortadouda ortaya kan ii ekseni ran iin frsat ve sorunlar i ie barndrmaktadr. rann nndeki en nemli engeller ABD, Snni Arap devletleri, srail ve iilikteki farkllklardan kaynaklanan engellerdir. ABD Engeli: ran slam Devrimi sonrasnda ABD ran evreleme politikas uygulamaya balamtr. Bu nedenle Taliban ve Saddam rejimlerinin son bulmasyla rana komu olan ABD, ii eksenini rann kontrolne brakmayacaktr.
306 307

Henry C K Liu, a.g.m., http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/IC21Ak03.html Middle East Report, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27457

158

Suni Arap Engeli: rann ii Araplar zerinde nfuz kurmaya almas Snni Arap devletlerinin rana kar politika gelitirmelerine neden olmaktadr. ran Krfez blgesinden uzak tutmak iin 1981 ylnda kurulan Krfez birlii rgt buna rnek gsterilebilir. Ayrca blgede kar olan devletler ran nclnde kar karya gelen ii Arap ve Snni Arap ekseni birbirine kar denge unsuru olarak kullanmaktadrlar. Ayrca Suudi Arabistanda etkin olan Vahhabilik, iilii kabul etmemekte ve kfr olarak grmektedir. Merci-i taklit olarak Ayetullah Sistaniyi takip eden Suudi Arabistandaki ii nfus (%14) doudaki petrol blgelerinde yaamaktadr ve komu Bahreyn ve Kuveytteki varlklar da dnldnde nemli bir etkileim alan ortaya kmaktadr308. ABDnin Irak igalinden sonra nfusunun %60-65ini oluturan iilerin ynetimde etkinlik kazanmasyla Arap Birlii yesi ii bir Arap devleti gndeme gelmitir. Arap lkelerinin en byk korkusu Irakn kllerinden blgede bir ii hilali olumasdr. zellikle de ii nfusa sahip olan Bahreyn ve Suudi Arabistan gibi lkelerde ABDnin blgeye ynelik politikasndan rann uzun vadede karl kabilecei dncesi vardr. Snni ve iilerin atma alan haline gelen Irakta Snni Arap devletlerinin Snnileri, rann ise iileri desteklemesi nedeniyle ran ile Snni Arap devletleri arasnda rtl bir atma grlmektedir. ii nfus barndran Snni Arap devletlerinin yneticileri blgesel dengelerin rann lehine kayarak iiliin glenmesinden endie duymaktadrlar. ii kuandan Snni Arap lkelerinin endie duymasnn en nemli gerekesi ise, bu kuan petrol blgelerini kontrol edecek olmasdr. Snni Arap liderlerin, srailin Lbnan bombalamas ve Hizbullah ile atmas karsnda sessiz kalmalar Hizbullahn ran ile olan yakn ilikisinden duyduklar rahatszln bir gstergesidir. Sonu olarak, blgedeki Arap lkeleri Irakn gl bir Arap lkesi olarak blge denkleminden ekilmesini ve bu denklemin ran merkezli bir ii kua tarafndan doldurulmas ihtimalini endieyle karlamaktadrlar309. srail Engeli: srailin kuruluundan (1948) 1979 ran slam Devrimine kadar geen srede ran ile ilikileri stratejik iliki dzeyindeydi. ran slam Cumhuriyetinin kuruluundan sonra ran, ABDyi Byk eytan, sraili ise Kk eytan olarak
308 309

Mehmet ahin, a.g.m., s. 43-51 Henry C K Liu, a.g.m., http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/IC21Ak03.html

159 tanmlamtr. sraili tanmayan ve Ortadou2daki sorunlarn ana sebebi olarak nitelendiren ran, sraile kar faaliyette bulunan Hizbullah gibi rgtlere destek vermitir. srail, rann kendi snrlar dndaki iileri kullanarak blgede gl hale gelmeye almasn ve sraile kar faaliyetlerde bulunmasn kendi gvenlii iin tehdit olarak grmektedir. Bu nedenle Lbnan Hizbullahn rann Lbnandaki uzants olarak gren srail, rann blgede gl bir aktr olmasn engellemek istemektedir. srail, rann ii ekseni zerindeki nfuzunu etkisiz klabilmek iin blgede etkin nemli aktr olan stratejik mttefiki ABD ile birlikte ran evreleme ve zayflatma politikas srdrmektedir. rann Lbnanda Hizbullah desteklemesine karlk srail de Kuzey Irakta Krtlerle ibirlii yaparak ran evrelemektedir. Ayrca Hizbullaha kar srailin yrtt sava rtl olarak ran-srail atmas olarak deerlendirilmektedir310. Sonu olarak ran, Irakl iiler balamnda eitli politikalar takip etmekte ve mmkn olan kartlar oluturmaktadr. ran hem lmllar hem de radikalleri desteklemektedir. rann Irak iilerine ynelik politikas ran destekli ve Irak asll iiler arasnda sorunlara yol amaktadr. Bu durum ii ittifakn byk lde etkilemektedir. rann ABD ile olan ilikileri Iraktaki politikasn ynlendiren nemli faktrlerden biridir. Mevcut durumda Irak, rann n cephesi konumuna gelmitir. Irakn igal edilmesi Araplarn Irakn gelecei konusundaki rollerinin kstlanmasna yol aarken, rann Iraktaki roln artmtr. Hatta rann Iraktaki rolnden ziyade, Irakn geleceini ne kadar etkileyebileceinin hesab yaplmaktadr. rann, izlemekte olduu politikalarnn baarl olmas ve Iraktaki beklentilerinin gereklemesi durumunda blgesel gc artacaktr. ran hem uluslar aras hem de blgesel kuatlmln blgede ortaya kan ii kuan d politikas iin bir k yolu olarak grecektir. ii kua ran iin nemli bir d politika arac olarak grlebilir. rann, Iraktaki stratejisinin baarl olmas Arap lkelerinin karlarna ters dmektedir. Ayrca Arap lkeleri, rann Iraktaki nfuzundan deiik alardan endie duymaktadr. Bunlar yle zetlenebilir: rann Iraka mdahale etmesi, Irakta i savan kmasna ve blnmesine yol aabilir. Dolaysyla rann blgede en byk blgesel g haline gelerek oluturaca tehditten endie duyulmaktadr311.

310 311

Mehmet ahin, a.g.m., s. 43-51 Middle East Report, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27457

160 ran ise hem ABD ve sraili engellemek hem de Bat yanls Snni Arap ynetimleri zayflatmak iin blgedeki slamc gruplara verdii destei arttrmtr. Ahmedinejadn ABDye kar koymas ve rann devrim ihrac politikas Bat yanls Arap liderler tarafndan tedirginlikle karlanmaktadr. Filistin sorunu karsnda Arap diplomasisinin lml tutumuna karlk Ahmedinejadn srail ve ABD hakkndaki cesur aklamalar birok Arap lkesinde halk tarafndan direniin sembol olarak kabul grmektedir312. 2.) rann Lbnan Politikas Lbnan, tarihsel olarak randaki ii ulemann kaynadr. Bu nedenle Lbnan-ran arasndaki organik ba hibir zaman kopmamtr. rann Lbnan iileri zerindeki etkinlii, Basra Krfezi dnda rann Ortadouda etkin olmasn salayan en nemli dayanak noktasdr. Ayrca Lbnan iileri ran benzeri bir dinsel rgtlenmeye sahiptirler. Bu nedenlerden tr Ortadouda ran ve Suriye tarafndan desteklenen ABD kart tepki hareketinin banda Lbnan Hizbullah313 gelmektedir. Ayrca Lbnan, 1980li yllardan gnmze ran ve Amerika arasndaki yzlemenin uygulama alandr. Hizbullah Amerika, srail, ran ve Suriye arasnda bir nevi etkileim unsuru olmutur. Bu durumu kantlayan son gelime ise Temmuz 2006da Hizbullah srail savann314 patlak vermesidir. srail ve Hizbullah arasna yaanan atma gerekte ran ile ABD ve srail ekimesini yanstmaktadr. rann Hizbullaha verdii destein stratejik noktasn Hizbullahn rana srail ve ABDye karsnda geni bir mcadele alan oluturma olana sunuyor olmasdr315.

312

Babak Ganji, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&ord51=Title&id=28835 313 Hizbullah, srailin Gney Lbnan igal etmesi zerine rann gnderdii 2 bin Devrim Muhafznn desteiyle Beka Vadisinde kuruldu. smi Allahn Partisi anlamna geliyor. ubat 1985te yaymladklar manifestoda amalarn akladlar: slam Bat emperyalizmine kar korumak , Lbnanda adil bir slam rejimi kurmak, srail devletini Ortadoudan silmek.
314

12 Temmuz 2006 tarihinde Hizbullah militanlarnn snr geerek, srailli askeri ldrmesi ve ikisini rehin almas ve karlk olarak srailin askeri operasyon balatmas zerine patlak veren sava, BM Gvenlik Konseyinin 1701 sayl kararnn taraflarca onaylanmas ile son bulmutur. 14 Austosta taraflar aras atekes yrrle girmesine karn, krizin tam anlamyla zmlenmemitir. 33 gn sren atmalar sonunda taraflarn tm ar kayplar vermiler ve bu atmaya girerken amaladklar hedeflerin hemen hibirine ulaamamlardr.
315

A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf

161 Hizbullah Hizbullahn kuruluu 1982 srail igali srasnda ekillenmeye balamakla birlikte, kurulu tarihi tam olarak bilinmemektedir. 1982-1985 tarihleri arasnda pek ok kk grup Hizbullah adn kullanarak eylemler yapmtr. Bununla birlikte rgtn ekirdei Hseyin Musavinin liderliinde kurulan slami Emele dayanmaktadr. rgt szcs eyh brahim el-Eminin Hizbullah Programn okuduu 16 ubat 1985 tarihinden sonra tek ve organize bir Hizbullah hareketinden sz etmek mmkndr316. Hizbullah 1985ten itibaren Lbnan siyaset sahnesinde etkin olarak yer almtr. deolojisi Ayetullah Humeyninin sylemleri ile izilen Hizbullahn, kuruluundan bugne daha katlmc bir siyasi izgiye kayd sylenebilir. rgtn Lbnan i siyasetine ynelik yaklamnda nemli deiimler yaanmtr. Lbnann mevcut ynetim yapsna muhalif olan Hizbullah, 1990larn bandan itibaren gerek seimlere katlarak, gerek dnemsel koalisyonlar yoluyla ve gerekse sonradan meclis ve hkmetlerde yer alarak bu konudaki tavrn yumuatarak sistem iinde yer almaya balamtr. rgt, kuruluundan bu yana srdrd sosyal destek hizmetleri sayesinde tabann geniletmi ve halkn gznde rgte duyulan sayg ve sempatinin artmasn salamtr. Hseyin Musaviden sonraki Hizbullah lideri Abbas Musavinin 1992 ylnda srailin suikast sonucu hayatn kaybetmesi rgt yeni bir dnemin iine sokmutur. Musaviden sonra rgtn Genel Sekreteri seilen ve bu grevi halen srdren Hasan Nasrallah, Hizbullah siyasi ve askeri adan dntrerek rgtn bugnk gl konumuna gelmesinde nemli rol oynamtr. 2000 ylnda srailin Gney Lbnandan ekilmesi Hizbullahn baars olarak grlm, gerek Lbnanda gerekse Arap ve slam dnyasnda Hizbullaha ilikin alglarn deimesine neden olmutur. Suriye ve ran ile yakn ilikisini eskiden bu yana srdren rgt, uluslararas arenada ABDsrail eksenine karlk Avrupa lkeleri ile iyi ilikiler gelitirmeye zen gstermitir317.

316

Kamal Nazer Yasin, Iranian caution in Lebanon, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16525

317

Sune Haugbolle, The Alliance between Iran, Syria and Hizbollah and its Implications for the Political Development in Lebanon and the Middle East, Danish Institute for International Studies (DIIS), Copenhagen http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27033

162 Balantlar Lbnan ve ran arasndaki balant olduka derin ve karmaktr. Burada sadece din unsurunu birlikteliin temel nedeni olarak deerlendirmek yanllk olur. Hizbullah ve ran balants Batya kar uygulanan politika, modernizm ve kresel politikalardaki deiimlerle paralel giden bir ok ay iinde barndrmaktadr. 16. yzylda ah smail 12 mam iasn Safevi Devletinin resmi dini olarak aklayarak ii teblicileri kendi topraklarna davet etmitir. Halk bilgilendirmek ve bu dine davet etmek iin randaki din adamlar snfnn ou Iraktaki Necef, Lbnandaki Cabal Ama ve rann Kum kentlerinde eitim alan din ve ilim adamlardr318. Bu nedenle ii ykseliinin lideri Musa El Sadr 957 ylnda topluluun liderliini stlenmek iin Lbnana gelmitir. Sadr rencilik yllarnda olduka devrimci bir akademisyendi. ah ve din adamlar kart bir politika ierisindeydi. Onun Lbnandaki varl sonraki dnemlerde lkede etkili olacak ranllar da etkilemitir. 1978 ylnda Libyada yakalanana kadar ran devriminde ve daha sonrasnda nemli bir rol oynamtr. 20. yzyla doru rann siyasi eilimlerinin merkezi olan lke Lbnandr. Beyrut Amerikan niversitesinde okuyan renciler, akademisyenler ve din adamlar bu hareketlerde ba ekmekteydi. 1920de Irakta ngiltere kart ii destekli gerekleen baarsz isyan sonucunda bir ok din adam Lbnana kap snmtr. 1950lerde birok ranl muhalif Lbnana yerlemiti.1963deki ahn Beyaz Devriminden sonra Fedayen ve Mocaheden El Halk gibi dini ve radikal gruplar Beyruttan ekilmilerdir. Lbnandaki ran kart hareketlerin varlna ramen Lbnan hkmeti ah rejimi ile yakn temaslar iindeydi. ki lke arasndaki bu sk balar ran toplumunun geni kesimine yaylmtr. Ayetullah Humeyninin kendisi de Irak Baas rejiminden kurtulduktan sonra Beyruta tanma fikrini benimsemitir. Aslnda bu derin ve karmak balantda bir ok atma noktas da vard. rnein Beyrut blnm bir ehirdi319.

318 319

Hezbollah, http://www.globalsecurity.org/military/world/para/hizballah.htm Kamal Nazer Yasin, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16525

163 ran Liberal Direni Hareketinin kurucusu Mustafa amra srgn gnlerinde 1975 ylnda Musa El Sadr ile ii Emel Hareketinin kurucularndan biri olmutur. Lbnan iileri randaki gelimelerden etkilenmekte ve ran rejiminden destek grmekteydi. Ancak ii Lbnan ve ran arasndaki blnmeler Filistini destekleme konusunda su yzne kmtr. Lbnan ii nfusu ve Filistin Kurtulu rgt arasndaki gerilimin bymesiyle FK, Gney Lbnanda konulanm olan srail birliklerine terrist saldrlar dzenledi. Bu durum ii topluluundaki blnmeleri daha da arttrd. Mustafa amran Emel Hareketini sadece yeterince devrimsel olmamakla eletirmekle kalmayp Musa El Sadr da sert ekilde eletirmeye balamt320. Hizbullah oluturulduunda temel amac sraili yok etmekti ve bunun da ilk aamas ise srailin Lbnandan karlmasyd. Ancak ran ile olan ba Hizbullahn bir dier yz olarak deerlendirilmekteydi. ran-Irak Savann sona ermesinin ardndan Cumhurbakan olan Rafsancaninin gelitirdii ite baskya fakat dar da ise pragmatist almlara dayal politikalarn benzeri Hizbullah iinde de yaanmtr. Bu yzden 1992 ylnda Hizbullah ilk olarak Lbnan seimlerine katld. Lbnann ok dinli yapsnn zelliklerini devam ettirecek daha lml bir yaklam taraftaryd. Ayn zamanda Hizbullahn Lbnan kamuoyunu etkileyebilmek iin srail iindeki terr saldrlarn ynetmekten de kand gzlemlenmekteydi. Nisan 1996da bir baka srail igalinden sonra Hizbullahn meruiyeti bir diren hareketi olarak daha da salamlamtr321. Lbnan siyasi sistemi Hizbullahn baarsna karlk nemli bir meydan okuma ile kar karya kalmtr. Hizbullah, bata Emel olmak zere dier partilere ramen politik zaferi elinde tutmakta kararl bir tutum sergilemitir. Dier partilerin seim itirazlarna ramen seim listesi sistemiyle Hizbullah parlamentoda sandalye elde edebilmitir. Hizbullahn Lbnan seim sistemine entegrasyonu ilk olarak hkmet iine katlmyla sonulanmtr. 2005 yl kabinesinde Hizbullah 2 sandalye elde etmitir. 1980lerde Lbnan ran ve Amerikann karlama alannda yer almaktayd. 1982 ylnda srailin Lbnan igali srasnda ii Lbnanllar arasndaki radikal gruplar Emel Hareketi ve ran destei ile diren
320

Danio Cristiani, The Role of Iran and Syria in The Israel-Lebanon Crisis, www.pinr.com/report.php Sune Haugbolle, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27033

321

164 gsterdiler. Amerikan ve Fransz eliliklerine gerekletirilen saldrlardan sonra ABD, Fransz ve dier Batl gler birliklerini geri ekmilerdir. Bu sre 1991 ylnda Suriyenin Lbnanda kontrol ele geirmesi ile sonulanmtr. Ayrca bu dnemden itibaren Lbnan, ran-ABD savanda snr blgesi olmaya balamtr. Suriyenin askeri varl Nisan 2005e kadar srmtr. Babakan Refik Haririnin ldrlmesinden sonra Beyruttaki gsterilerin durdurulmas karlnda Suriye Lbnandan askeri gcn ekmitir. Suriye, Haririyi Suriyenin Lbnandan ekilmesi ve Hizbullahn silah brakmas konularnda uluslararas bask iin lobi faaliyetleri yrtmekle suluyordu. Bu uluslararas mcadele 2003 ylnda Irak mdahalesine kar duran Suriyenin krmak ynndeydi. Bu srete ABD 1984 ylnda ran ve Suriye tarafndan karld blgeye 2004 ylnda tam anlamyla geri dnmesiyle ran ile kar karya gelmi oluyordu. Bu yeni yzleme Lbnan topraklarnda gerekleeceinin sinyallerini de vermeye balam ve 2006 ylnda srailin Lbnana dzenledii askeri saldrlar ile de su yzne kmtr. Bu saldrlarda srail, Hizbullaha darbe vurmak, Suriye ve rana gzda vererek saladklar mhimmat desteini kesmek ve blgede kontrol ele geirmek, ran nkleer bir gce dnmeden, blgede balantl olduu Hizbullahn gcn krmak istemitir. Hizbullahtan temizlenen Gney Lbnan snrna Lbnan ordusu yerletirilerek srailin snr gvenlii salanm olacakt. Operasyonun hedeflerinden biri de Hizbullah Lbnan halkndan koparmakt. Bu nedenle vurulan hedeflerde sivil askeri hedef ayrm gzetilmemitir. Ancak srailin planlarnn tersine Hizbullah, Lbnan halk nezdinde toplumsal meruiyetini ve gvenilirliini artrmtr. srailin bu saldrs st kapal olarak Amerikan desteiyle gereklemitir. Saldrlarn sonucunda ise ban rann ektii Irak direni gruplar, Suriye, radikal slami gruplar ve Hizbullahn dahil olduu Amerikan kart bir ittifak meydana gelmitir. rann Lbnanda Hizbullaha verdii askeri ve finansal destek sonucunda Hizbullahn srail karsnda elde ettii baar rann blgesel menzilinin ne derece genilediini dorular niteliktedir. Ayrca, Lbnana kar gsterilen popler destek rann nkleer program zerinde younlaan ilgiyi azaltmtr322. ran, slam dnyasnda ABDye aka kafa tutabilen ve bunu da gl bir sylem haline getiren tek g imaj ile ne kmaktadr. Bu durum rann anti-Amerikanclk sylemi zerinden slam dnyasnn liderliini hedeflediinin gstergesi olarak karmza kmaktadr.

322

Danio Cristiani, a.g.m., www.pinr.com/report.php

165 rnein Filistinde Kudsn srail igalinden kurtarlmas sylemini d politika sylemi olarak kullanan ran, temelinde tavizsizlik olan bu kat politikas sayesinde dier slam lkeleri arasnda ne karak slam kamuoyunda destek kazanmaya almaktadr. ran ayrca Msr gibi lkelerde faaliyet gsteren byk Snni kktendinci rgtler olan Mslman Kardeler ve slami Cihata destek salamaktadr. Ancak rann Filistinde Hamas ve Lbnandaki Hizbullah ile olan ilikilerinin tersine, bu Snni rgtlerle arasnda organik balar yoktur. Hemen hemen tm Ortadou lkelerinde faaliyet gsteren ve geni halk desteine sahip olan bu rgtlerle yakn ilikiler iinde olmak rana blgede etkinlik olanaklar sunmaktadr323. 3.) rann Suriye Politikas Suriye ve ran, ABD ve srail karsnda Hizbullah destekleyen ittifaka dayal yakn ilikiler iindedir. Suriye-ran birlikteliinde gnmze kadar herhangi bir dalgalanma grlmemitir. ki lke arasnda uzun soluklu bir vizyon hep var olmutur. zellikle de 1990larn sonlarnda Hizbullahn srail kart mcadelesi ran ve Suriye ilikisinin gelimesinde nemli bir etken olmutur. Hafz Esadn 2000 ylnda lm ardndan Suriyeran ilikileri yeniden canlanma eilimi gstermitir324. Suriyenin yeni Bakan Bear Esad, blgedeki lider lke konumunda olabilmek iin btn imkanlarn seferber ederek, Filistin ntifadasnn balamasn da frsat bilerek blgedeki militan gruplar zerinde etkinlik salamtr. Hizbullahn lideri Hasan Nasrallahn ama gerekletirdii dzenli ziyaretleri neticesinde Hizbullah-Suriye arasndaki balar glenmeye balamtr325. Suriye-ran arasndaki direk ilikiler ise kiisel ilikiler ile daha da pekimitir. Bear Esad ve ran Cumhurbakan Muhammed Hatemi bir ok kez bir araya gelmilerdir. Ayrca Mahmud Ahmedinejad Cumhurbakanl seimlerini kazandktan sonra ilk kutlayan ve ran ilk ziyaret eden Bear Esadtr. Ahmedinejad, 2006 ylnda gerekletirdii am ziyaretinde aralarnda Hizbullah, Hamas ve slami Cihat rgtnn de bulunduu militan

323 324

A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf Esther Pan, Syria, Iran, and the Mideast Conflict, http://www.cfr.org/publication/11122/#4 325 A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf

166 gruplarn liderleriyle grmtr. Bu grmelerden elde edilen mesaj; Batdan gelebilecek herhangi bir baskya kar ran ve Suriyenin bu gruplarn destei ile balantl olacadr. ran Dileri Bakan Muttakinin, Hizbullah ve srail arasnda patlak veren savatan hemen nce am ziyaret etmesi rann muhtemel srail saldrsna kar Suriyeye destei olarak deerlendirilmitir326. Fakat ran ve Suriye Irakn igali konusunda farkl tepkilerde bulunmulardr. Kendisini ikinci hedef olarak gren Suriye rejiminin Irak mdahalesine tepki gstermesine karlk ran bu saldry eletirmeyerek Saddamn Aralk 2004te ele geirildiinde duyduu sevinci de gizlemedi. Suriye asndan Irak zerinde en byk etkiye sahip lke olarak ran ile federe Iraktaki Krt blgesini snrlama konusunda ortak karlarda birlemek nemli bir avantaj olarak grlmektedir. Suriye, Kerkkn gelecekteki konumu konusundaki ilgisinin temelinde petrol hattnn Kerkkten Basraya kadar yeniden alarak rann kontrolne girmesi ynndeki beklentileri vardr327. Sonu olarak rann Suriye ile olan stratejik mttefiklii gl ve devamldr. ranllar iin kat stndeki bu ittifakn amac srail karsnda caydrc olabilmektir. rann Hizbullaha verdii destek iin Suriye hayati nem tamaktadr. Ancak srailin askeri saldrlar karsnda Suriyenin bizzat kendisinin etkin bir ekilde direni gsterebilecei phelidir328. 4.2.3. rann Kafkasya Politikas Sovyetler Birliinin dalmas ile bamszlklarn elde eden Gney Kafkasya Cumhuriyetleri olan Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan, Rusya iin birok stratejik nem tamaktadrlar. Gelimi ve gelimekte olan lkelerin artan enerji ihtiyalar dorultusunda ekillenen yeni uluslararas konjonktrde Kafkasya ve Orta Asya giderek artan bir nem kazanarak blgesel ve kresel glerin rekabetine sahne olmaktadr.
326 327

Sune Haugbolle, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27033 Esther Pan, a.g.m., http://www.cfr.org/publication/11122/#4 Sune Haugbolle, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27033

328

167

Gney Kafkasya cumhuriyetleri kk ve zayf devletlerdir. Bu da sz konusu corafyada g boluu dourmutur. Bu g boluunu kimin dolduraca 1990l yllarn temel tartma konusuydu. Gnmzde temel rekabet Rusya ve merkezinde ABDnin yer ald Bat arasnda yaanmaktadr. SSCB'nin dalmasndan sonra elindeki ucuz doalgaz karlnda evre lkeler zerinde politik, askeri ve ekonomik stnlkler kurmaya alan Rusya, Gney Kafkasya devletlerini kendi doalgazna baml klmay baarmtr. Bu durum, Rusya'ya sz konusu Gney Kafkasya devletlerinin d ve i politikalarna mdahale etme frsat vermektedir. Bu nedenden tr Gney Kafkasya lkeleri dnyann ikinci byk doalgaz rezervlerine sahip olan gney komular ran'a ynelmilerdir329. Gney Kafkasya cumhuriyetlerinin kar karya olduu sorunlar drt balkta toplanabilir; siyasi yap ve demokratikleme, ekonomik sorunlar, etnik sorunlar ve uluslararas rekabet. Gney Kafkasyadaki en nemli sorun kmesini etnik atmalar oluturmaktadr. Bunlar Azerbaycanda Dalk Karaba, Grcistanda ise Abhazya ve Gney Osetya sorunlardr330. ran d politikasnda Ortadoudan sonra en nemli blge olan Kafkasya ve Orta Asya, 1828-1991 dneminde tm etnik-dinsel faktrlerin uygun olmasna ramen kuzey snrnda sanal bir duvar gibi duran SSCBnin varl nedeniyle rann blgeyle balar kopuk kalmtr. Souk Savan sona ermesinden sonra, Kafkasyada yeni devletin ortaya kmas ran iin nemli ilgi odaklarndan biri olmutur331. Bu durumu d politikasnda hem frsat hem de tehdit olarak alglayan ran, bu gelime sonucunda bir anda milliyeti ideolojiye sahip etnik temelli devletlerle komu olmutur. Bu nedenden tr rann blgeye ynelik politikasnda zellikle de ilk yllarda bu tehdit alglamas belirleyici unsur olmutur. Gney Azerbaycandan kaynaklanan etnik nitelikli tehdit, rann blge devletlerinden alglad tek ciddi tehdit olmutur. Bunun en temel nedeni ranl Azerilerin yzlerini evirebilecekleri bir Azeri ulus devletinin, rann Azerilerden oluan Azeri eyaletinin kuzey snrnda yer almasdr. Buna karlk randaki Ermeniler Tahran ve sfahan gibi byk kentlerde oturuyor
329

Olivier Roy, The Iranian Foreign Policy Toward Central Asia, http://www.eurasianet.org/resource/regional/royoniran.html 330 Stuart Parrott, Central Asia/Caucasus: Iran Builds Regional Bridges, www.rferl.org/nca/features/1997/11/F.RU.971110161320.html 331 A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf

168 ve Ermenistan snrnda hemen hemen hi Ermeni grubun bulunmamas nedeniyle ran Ermenistandan herhangi bir tehdit alglamamtr. ran, Azerbaycann iinde ibirliki rejim kurmak iin slami muhalefeti destekleyerek uzun vadede slami ideolojinin g kazanmasna ortam hazrlamaya almtr. zellikle rann finanse ettii retim kurumlar, camiler, gazeteler, siyasi partiler bu ynde faaliyet gstermitir. Ayrca ran, Ermenistan el altndan destekleyerek Azerbaycann zayf kalmasn istemitir332. Ancak rana snan binlerce Azeri sivilin ran Azerileri zerinde etki yaratmasndan ekinen ran, Azerbaycan ve Ermenistan arasnda scak atmann durdurulmasna ynelik arabuluculuk abalarna girimitir. Azeri-Ermeni atmasnda ran blgede etkin bir rol oynayabilme imkan yakalayarak Azerbaycann politik enerjisini bu alanda tutabilmeyi baarmtr. Kendi kamuoyuna da bu atmay etnik bir uzlamazlk olarak kabul ettirmeyi baaran ran Azerbaycanda Haydar Aliyevin iktidara gelmesiyle ii kardelii propagandas altnda ilikileri normalletirme giriimlerine balamtr. ran bu aamada Azerbaycan ile ilikilerini dinsel ve ekonomik temelde dengeye oturtarak Trkiyenin Azerbaycan zerindeki etkinliini dengelemeye almtr333. ran asndan asl tehdit, blge d bir g olan ABDnin blgeye yerleme abalarndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle ran, Rusyann Kafkasyadaki etkinliini desteklemektedir. Rusya ile ibirlii iinde blgede kendine yer edinmeye almaktadr. Bu durumda, bir taraftan Kafkasyann asli oyuncusu olarak Rusyann grlmesi, dier taraftan da Azerbaycana kar Ermenistann desteklenmesi, Rusya-Ermenistan-ran jeopolitik eksenin olumasna yol amtr334. ran'n Gney Kafkasya'ya ynelik politikas, doalgaz ncelikli enerji alanndaki ibirlii ve elektrik enerjisinin karlkl deiimi, hidroelektrik tesislerinin, doalgaz ve elektrik enerjisi datm iin kullanlacak altyap sistemlerinin yapm iin maddi ve teknik destein salanmasndan olumaktadr335.

332 333

Impact on Foreign Policy, http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR1320/MR1320.ch6.pdf Olivier Roy, a.g.m., http://www.eurasianet.org/resource/regional/royoniran.html 334 Impact on Foreign Policy, http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR1320/MR1320.ch6.pdf 335 Stuart Parrott, a.g.m., www.rferl.org/nca/features/1997/11/F.RU.971110161320.html

169 Enerji balamnda rann Gney Kafkasya Devletleri ile olan ilikileri ksaca u ekildedir: Azerbaycan: ran, Azerbaycan petroln Bat'ya tayacak boru hatt gzergah iin Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt'na alternatif olarak kendi topraklarndan geecek bir boru hatt nermitir. Azerbaycan'la ran arasnda doalgaz ibirlii SSCB dneminde balamtr. Azerbaycan ran'dan, 1971 ylnda al yaplan ran-Astara-Gazah Doalgaz Boru Hatt araclyla doalgaz almaktayd. Ancak SSCB'nin dalmas ile birlikte doalgaz boru hatt ilerliini yitirmitir. Buna karlk, ran eski Cumhurbakan Muhammed Hatemi'nin Austos 2004'de Azerbaycan' ziyareti srasnda ran-Nahvan Doalgaz Boru Hatt ile ilgili n anlamaya varm ve Nahvan, Eyll 2005'den itibaren ran'dan doalgaz almaya balamtr. Hattn resmi al ise, Azerbaycan ve ran cumhurbakanlarnn katlm ile 20 Aralk 2005'de yaplmtr. Ayrca, 2006 ylnda Rusya'nn doalgaz fiyatlarn ykseltmesi ve doalgaz geici olarak kesmesi ile birlikte Azerbaycan Rusya'ya doalgaz bamlln azaltmak iin ran'dan doalgaz almay planlamasna karlk ahdeniz yatandan karlacak kendi doalgaz
336

rezervlerini .

de

enerji

ihtiyacn

karlamak

iin

kullanmay

hedeflemektedir

Ermenistan: ran-Ermenistan arasnda enerji ibirlii doalgaz, Aras Nehri zerinde hidroelektrik santrallerinin yapm, doalgaz altyaps iin teknik ve maddi destein salanmas balamnda gelimektedir. Ermenistan-ran ilikilerinde Ermenistan'n ncelikleri: 1. Ekonomik ilikiler 2. Enerji ilikileri 3. ran'da yaayan Ermeniler ran ile Ermenistan arasnda doalgaz boru hatt inas ile ilgili ilk anlama 1992, ek anlama ise 1995'de imzaland. Fakat Rusya'nn basklar sonucu bu anlama 2005 ylna kadar uygulanamad. Ermenistan'n Rusya'y ran doalgaz konusunda ikna etme abalar uzun srd ve anlama 13 Mays 2004'de ran-Ermenistan arasnda imzaland. mzalanan
336

Eurasianet, Iran probes closer economic ties, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16493

170 anlamaya gre ran 20 yllna Ermenistan'a 35 milyar metrekp doalgaz verecek; Ermenistan doalgazn bedelini elektrik enerjisi ile deyecek. 141 kilometre olan doalgaz boru hattnn 100 kilometresi ran'n, 41 kilometresi ise, Ermenistan'n topraklarndan geecektir. Ayrca, 31 Ocak 2006'da Tahran'da ran-Ermenistan hkmetler aras Komisyonun altnc toplantsnda ran Ekonomi ve Maliye Bakan Davud Caferi, ran'n yaplmakta olan ran-Ermenistan doalgazna ek bir kolun yaplmasnn planlandn belirtmitir. Bu kolun ran doalgazn ya Ermenistan'n doalgaz ihtiyacn karlamak ya da ran gazn Ermenistan zerinden Grcistan, Ukrayna ve Avrupa'ya satmak iin planland tahmin edilmektedir337. ran'dan Ermenistan'a doalgaz tayacak boru hattnn ilk blmnn 19 Mart 2007de almtr. Ancak boru hattnn yalnzca 40 kilometrelik blm alm ve ran'n, boru hattnn alnn yaplmasndan birka ay sonra Ermenistan'a doalgaz verebilecei ifade edilmektedir. rann bu srete Ermenistan'a ylda 400 milyon metrekp doalgaz ihra edebilecei belirtilmektedir. Boru hatt, blgede nfuzunu artrmaya alan rann bu amaca ynelik ilk ciddi giriimi olarak deerlendirilmektedir. Ermenistan'n da zellikle Trkiye'yle olan snrnn kapal olmas yznden ran'la ilikilerini gelitirdii vurgulanmaktadr. Ayrca Ermenistan'n gaz cretini ran'a elektrik ihra ederek demesi beklenmektedir338. Grcistan: SSCB'nin dalmasyla birlikte Grcistan-ran enerji grmeleri balamtr. Temmuz 2004'de Saakavili'nin resmi ran ziyaretinde taraflar arasnda imzalaman doalgaz anlamas gerei Grcistan ran'dan acil durumlarda gaz almay planlamaktadr. 2004-2005 yllarnda ran ile Grcistan' birletiren doalgaz boru hattnda onarm ileri tamamlanarak 29 Ocak 2006'dan itibaren Grcistan ran'dan, Azerbaycan zerinden 30 gnlne 30 milyon metrekp doalgaz almaya balamtr. Ayrca, Grcistan'n ran'dan alaca doalgaz iin biri Ermenistan dieri Azerbaycan olmak zere iki hat gndeme gelmitir. Bu durumda Grcistan, Azerbaycan hattn tercih etmektedir339.

337

Joshua Kucera, Iran-Armenia pipeline, gas vs geopolitics, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?id=17993

338

Hamid Chitchian, Iran-Armenia Gas Pipeline: Opportunities and Threats, http://www.caspianstudies.com/article/CHITCHIAN-E.htm

339

Eurasianet, Iran probes closer economic ties, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16493

171 Bir dier nemli gelime ise, Grcistann Trkmen doalgazn ran zerinden almak iin giriimlerde bulunmasdr. ran ise, Trkmen doalgaznn ran zerinden Gney Kafkasya, Trkiye veya Avrupa'ya satn istemektedir. ran, Rusya ve Gney Kafkasya devletleri arasndaki doalgaz krizini bir frsat olarak deerlendirmektedir. Bu balamda ran, SSCB'nin dalmas sonras Rusya'nn enerji tekelinden kurtulmaya alan Gney Kafkasya devletleri ile grmeye balam ve Gney Kafkasya ran'n doalgaz balamnda en etkili olduu blge haline gelmitir. Gney Kafkasya devletlerinin ise ran doalgazn kendi topraklarndan Avrupa'ya satarak ran'la enerji ibirliini bu erevede gelitirmeyi planladklar gzlemlenmektedir340. a.) rann Hazar Denizi Politikas Hazar Denizi341, 1991 ylna kadar Sovyetler Birlii ve ran arasnda paylalm, SSCBnin dalmasndan sonra ise RF, Azerbaycan, ran, Trkmenistan ve Kazakistan tarafndan evrelenen bir su yapsdr. Bu corafi oluum corafya kitaplarnda ve eitli ansiklopedilerde dnyann en byk (tuzlu su) gl olarak tanmlansa da, tarih boyunca bykl nedeniyle hep bir deniz olarak alglanm ve bu ekilde isimlendirilmitir. Sovyetler Birliinin dalmasyla beraber Hazar blgesi enerji kaynaklar dnyann en byk nc hidrokarbon rezervi olarak n plana karken, bir taraftan politik ve ekonomik bamszlk, ekonomik iyileme ve politik istikrar elde etmeye alan bamszlna kavuan yeni eski Sovyet cumhuriyetleri (Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan) ve dier taraftan blgenin geleneksel aktrleri olan Rusya ve ran arasnda stat sorunu gndeme gelmitir.

Seyyid Ata Takvi Asli, Jeopolitik-i Cedid-i ran: Az Kazakistan ta Gurcistan, Tahran: Merkez-i ap ve ntiarat- Vezaret-i Emur-i Harice ( Defter-i Mutalaat-i Siyasi ve Beynelmineli ),1384, s. 28-53 341 Hazar Denizi; Azerbaycan, ran, Trkmenistan, Kazakistan ve Rusya Federasyonu tarafndan evrilidir. Hazarn denizlerle ve okyanuslarla nehir-kanal ebekesi dnda bir balants bulunmamaktadr. Hazar, Volga ve Don nehirlerinin kollarna eklenen kanallar araclyla Karadeniz ve Baltk Denizine balanmaktadr. En byk i blge su yaps olan Hazar Asya ve Avrupa snrnda derin bir knt alandr ve okyanus yzeyinin yaklak 75 m aasnda su seviyesine sahiptir. Hazar Denizi, 47 13 ve 36 34 35 Kuzey enlemleri ve 46 38 39 ve 54 44 19 Dou boylamlar arasnda yer almaktadr. Hazarn kuzey-gney dorultusunda uzunluu 1200 kmdir. Dou-bat dorultusunda maksimum mesafesi 466 kmdir. ( Genilii 204 km olan Aperon yarmadasnn bulunduu blgedir.) Hazarn dou-bat dorultusunda ortalama genilii 330 kmdir. Hazar Denizinin yzeyi yaklak 436.000 km2 ve su hacmi ise 78.000 km3dir. Hazarn maksimum derinlii 1025 m ve ortalama derinlii ise 184 mdir. Bu veriler ile Hazar dnyann en byk i su ktlesidir.

340

172 Hazar Denizinin342 hukuki statsnn belirlenmesi meselesi blgesel bir sorun olmaktan kp uluslararas bir nitelik kazanmtr. Hazar blgesi, Sovyetler sonras ortaya kan yeni jeopolitik denklemde blgesel ve uluslararas glerin en ok nfuz mcadelesine giritii blgelerin banda gelmektedir. Zira bu blge zengin hidrokarbon kaynaklar ile byk petrol oyununun yeni corafi mekan niteliini almtr. Ayrca enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna ulamasn salayacak olan boru hatlarnn rotasnn belirlenmesi gibi bir ok argman ieren Hazardaki bu byk oyun ierisinde, Bata Rusya olmak zere be kyda devletin yan sra dier uluslararas aktrler; Amerika Birleik Devletleri, Avrupa Birlii, in ve Trkiye de ciddi bir etkiye sahip olmaya almaktadrlar. Hazar Denizi zengin hidrokarbon kaynaklar ve yeni jeopolitik konumu ile Avrasya corafyasnn en nemli blgesi konumundadr. Sovyetler Birliinin dalmasn takiben blgede jeopolitik stnlk urunda yaplan mcadelede Hazarn stats nemli aralardan birisi olarak karmza kmaktadr. Zira Hazardaki bir ok yatan gelecei stat sorununun zmyle yakndan ilgilidir. yle ki boru hatlar gzergahlar, kaynaklarn paylam, ekolojik dengeler ve jeopolitik kazanmlar stat sorununun nasl halledilmesine bal olarak ekillenecektir. Bu balamda Hazarda bir trl zme kavuturulamayan stat sorunu, aslnda blgesel ve uluslararas apta yrtlen jeopolitik stnlk mcadelesinin bir uzantsdr343. Sovyetler Birliinin yklmasyla, Hazarda Rusya dahil drt yeni kyda cumhuriyet ortaya kt. Bu lkeler, bata Rusya olmak zere, tabiatyla kendilerini Sovyetler Birliinin doal mirass olarak grdler. 21 Aralk 1991de (eski) Sovyet cumhuriyetleri Kazakistanda bir araya gelerek Almata Deklerasyonunu imzaladlar ve kendilerini SSCBnin ortak mirass kabul ettiler. Bu anlamayla ayn zamanda kyda lkeler ran ile SSCB arasnda imzalanan 25 Mart 1940 tarihli Ticaret ve Gemicilik Anlamasn ve SSCBran snrn oluturan Astara-Hasan Kuli hattn da hukuki olarak kabul etmi oldular. Ortak

342

Hazarn toplam ky uzunluu hemen hemen 7010 kmdir. Kyda lkelerin sahil eritleri eit oranda deildir. Yaklak deerler: Azerbaycan 825 km, ran 1000 km, Kazakistan 2320 km, Rusya Federasyonu 1460 km, Trkmenistan 1200 km. 343 Behram Emir Ahmedi, Potansiyelha-yi Hemel ve Nakl ve Enerji der Kafgaz ve Nak-i Jeopolitik-i An, Mecelle-i Mutalaat-i Asya-yi Merkezi ve Kafgaz, omare:8, Zemestan 1383, s. 35-39

173 mirasn bir dier sonucu da kyda lkelerin 1970te yaplan i blmlemeyi yava yava kendi ulusal sektrleri olarak tanmaya balamalaryd344. Tablo 4.1: Blge lkelerinin Tm Doal Gaz ve Petrol Kaynaklar
Petrol Rezervleri (milyar varil) 7 132,5 39,6 72,3 0,5 0,6 Petrol retimi (bin v/g) 318 4081 1295 9285 202 152 Gaz Rezervleri Gaz retimi (trilyon metre kp) (milyar metrekp/yl 1,37 4,6 27,5 85,5 3,0 18,5 48,0 589,1 2,90 54,6 1,86 55,8

Azerbaycan ran Kazakistan Rusya Trkmenistan zbekistan

Hazar Denizine kyda olan ve yeni bamszln kazanan cumhuriyetler, hem kazandklar bu bamszlklarn korumak, hem de gerekli reformlar yapabilmek iin ellerindeki nemli aralardan birisi olan petrol ve doal gaz yataklarn Bat sermayesine aabilmek iin ciddi abalara giritiler. Bu lkeler ierisinde en aktif abay gsteren Azerbaycan, uzun sren grmeler ve ieride yaanan karklklardan sonra 20 Eyll 1994de literatre asrn anlamas olarak geen Hazar Denizinin Azerbaycan Sektrnde Azeri, rak ve Gneli Petrol Yataklarnn Ortak Kullanm ve Blm balkl Uluslararas Anlamay imzalayarak Batl irketlerin bu lkenin enerji sektrne ciddi miktarlarda yatrm yapmalarn salad. Bu giriim Azerbaycan petrol sanayisinde yeni bir a balatrken, Hazarda aslnda 1992den itibaren gndemde olan stat sorununu da yeniden alevlendirdi. Kyda lkelerin her biri bu konuda kendi tezlerini ortaya koyarken ayn zamanda bu tezlerine paralel olarak zengin petrol ve doal gaz kaynaklarnn paylam kavgasn da vermeye baladlar345. Hazar Denizi, sadece zengin hidrokarbon ve deniz rnleri kaynaklar ile deil, ayn zamanda jeopolitik konumu sebebiyle de yeni dnyann en nemli nfuz mcadelesi mekanlarndan birisidir. Bu nedenle Hazar Denizinin hukuki statsnn belirlenmesi salt hukuki bir tartmadan ibaret deildir. Gr ayrlklar ayn zamanda kyda devletlerin milli
344

Shahriar Hendi, Iran's Foreign Policy & Energy Transitopportunities in The Caspian Region, http://www.iies.org/OLD_Site/english/training-conf/conference/conf98-paper/pdf/hendi.pdf 345 Tim Radjy, Geopolitical Analysis of the Eurasian Corridor, http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=geopolitic&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=15317

174 ve maddi karlarn yanstmaktadr. Politik ve ekonomik faktrlerin devletlerin savunduklar tezlerinin temel etkenleri olduunun nemli bir gstergesi de daha nce belirtildii zere devletlerin hukuki tezlerindeki deikenliktir. Hazarn gl m yoksa deniz mi olduu yolundaki tartmalarn yapay olduu ve meselenin kilit noktasn kyda devletlerin Hazar Denizinin zenginliklerinden hangi oranlarda pay alacaklar sorunu olduu karmza kmaktadr. Hazar Denizinin stat sorununda kyda devletlerin hukuki zm nerileri ve bu tezlerine dayanak olarak sunduklar hukuki ve corafi dayanaklarna etki eden unsurlar temelde politik ve ekonomik niteliktedir346. Hazar Denizini bir snr gl olarak tarif eden rann, Hazar konusunda geerli ve srekli bir nermede bulunduunu syleyebilmek zordur. ran Hazar yzde 20 prensibi ile be eit paraya blmeyi veya zaman zaman da ortak kullanmay (condominium) istemektedir. Grlerini bu iki eksen arasnda belirleyen rann, n plana karmaya alt husus Hazarn stats belirlenmeden burada da yaplan petrol aramalarnn kanun d olduu tezidir. ran, stat sorunu zlnceye kadar 1921de Rusya-ran ve 1940da imzalanan SSCB-ran anlamalarn esas olarak aldn beyan etmektedir. ran dier yandan Hazarn stats konusunun 1940 anlamasna dayanarak ancak ran ve Rusya arasnda zlebileceini dier lkelerin ise alnacak kararlara uymas gerektiini belirtmektedir. Halbuki 21 Aralk 1991de Almata Deklerasyonunu imzalayan eski SSCB cumhuriyetleri SSCBnin ortak miraslar olduklarn beyan etmilerdir347. rann Hazarda stat tartmalarn yrtt lkelerin banda Azerbaycan gelmektedir. Zira ran Hazar sorununa ekonomik gerekelerden daha ok siyasi prizmadan bakmaktadr. nk bu yataklar ran iin bu lkenin Basra krfezindeki zengin petrol yataklar gz nne alndnda ekonomik deer bakmndan hayati lde bir mana tamamaktadr. ran, Gney Azerbaycan sorunu sebebiyle Azerbaycan blgesel tehdit alglamasnda birinci dereceli tehdit olarak grmektedir. Bu sebeple de Azerbaycann gelimesine ve Gney iin bir cazibe merkezi haline gelmesine nemli katklar salayacak petrol anlamalarn engellemek iin Hazarda uzlamaz tutumunu devam ettirmektedir. Tahran uzun sredir Baknn yrtt d politikadan rahatszdr ve bu rahatszln her vesileyle diplomatik kanallardan Bakye bildirmektedir. Hazara yabanc glerin gelmesini istemeyen rann en byk
346

Behram Emir Ahmedi, a.g.e., s. 12-37 Ruth Winstone, Ross Young, The Caspian Basin, Energy Rezerves, and Potential Conflicts, UK House of Commons Library Research Papers 2005, http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=ESDP&lng=en&id=6814
347

175 endiesi Hazarda giderek glenen ABD ve Bat nfuzudur. Zira ran, Hazarda etkinleen Bat nfuzuyla beraber kuatldn hissetmektedir348. Blgede bir yandan Bat sermayesi art gsterirken dier yandan ABD ambargosu sebebiyle ran, Hazar pastasndan gerekli pastay alamadn dnmektedir. Her ne kadar 1994deki Asrn Anlamasndan rana % 5lik bir pay verilse de ABDden gelen basklar sebebiyle Azerbaycan bundan vazgemek zorunda kalmtr. Bu vesileyle de ran, Hazar Denizinin stats konusunda belirsizlii ne srerek Nisan 1995de bu anlamay tanmadn bildirmitir. ran Azerbaycann oluturduu uluslararas konsorsiyumun kanun d olduunu iddia etmi ve bu konuda Rusya ile sk bir ibirliine girimitir349. Azerbaycan hkmeti ise 14 Kasm 1994de imzalanm ran-Azerbaycan protokoln hatrlatarak baka petrol yataklarnn kullanm iin ran ile ibirlii yapabileceini aklamtr. Daha sonra yaplan grmeler sonucunda ran ahdeniz doal gaz yata ve Lenkaran- Tal-Deniz petrol yatanda srasyla yzde 10luk bir paya sahip oldu. ran bu anlamalar imzalamakla aslnda Azerbaycann petrol politikasn ve Hazar Denizindeki petrol yataklarn de facto tanm olmutur. lgin olan rann Azerbaycana bir payda statsyle ortak olduu Lenkeran (Tal-Deniz) yata rann imdi hak iddia ettii Alov yatandan ok daha gneyde ve ran deniz snrna yakn bir blgede bulunmaktadr. Ancak ran, daha yakn olan ve kendi itirakinin bulunduu Lenkeran yatana itiraz etmezken daha uzak bir mesafede ve pay alamad Alov yata zerinde hak iddia etmektedir350. Tahran, ayn ekilde 1998de Rusya ve Kazakistan arasnda Hazar Denizinin kuzey blgesi deniz tabannn blnmesi hakkndaki anlamay ve 2001de Rusya ile Azerbaycan arasnda imzalanan benzer ierikli anlamay da tanmadn bildirmitir. ran, Hazar Denizinin bugnk statsne kar olan herhangi iki tarafl anlamalarn geerli olmayacan, daha sonra be sahil devletinin anlama salayaca takdirde her devletin beraber ve adaletli pay almas gerektiini kaydetmektedir. Halbuki 1992de ran ve Azerbaycan Dileri bakanlar ortak bir bildiri kabul ederek 1921 ve 1940 anlamalarn ve Hazarn Orta hat prensibine gre blnmesine her iki
348

Tim Radjy, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=geopolitic&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=15317 349 Impact on Foreign Policy, http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR1320/MR1320.ch6.pdf 350 Ruth Winstone, Ross Young, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=ESDP&lng=en&id=6814

176 lkenin olumlu yaklamn bildirmilerdi. Bu ortak bildirinin mevcudiyetine ramen aradan geen sre ierisinde ran tavr deiikliine gitmitir. Bu deiikliinin sadece blgedeki petrol kaynaklarndan daha fazla pay alma dncesi ile aklamak ise mmkn deildir.

ekil 4.6: Hazar Denizi evresindeki Balca Petrol-Doalgaz Yataklar ve Ulam Sistemi ( www.lib.utexas.edu/maps/iran_southern_caspian_energy_prospect_2004.jpg )

177 rann Hazar blgesindeki tutum ve davranlarnn sebebini sadece bir lke ile (Azerbaycan) snrlandrmak yetersiz kalacaktr. Zira Hazarn gneyinde ehemmiyetsiz bir blme sahip olan ran kendi payna den ksmdan ( % 12) memnun deildir ve kendi snrlarn Hazarn ortalarna doru genileterek Hazarn ilerine doru stratejik derinlik elde etmek istemektedir351. Mart 2001de ran Cumhurbakan Muhammet Hateminin Moskova ziyareti srasnda Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin ile yaptklar grmede Rusya ve rann Hazar Denizinin stats resmi olarak belirlenmeden Hazarda dier kyda lkeler tarafndan izilmi hibir snrn tannmayaca, stat sorunu zlnceye kadar 1940 yl anlamasnn geerli olduu ve almalarn ancak be lkenin anlamasndan sonra balanabilecei ynnde ortak bir aklama yapmlardr. Sz konusu aklamada, bugne kadar yaplm tm off-shore szlemelerinin de illegal olduu ifade edilmitir. Rusyann bu aklamann ve rann grlerinin aksine bir tutum ierisinde olduu grlmektedir. Zira Hateminin bu ziyareti srasnda nemli silah anlamalar yaplmt ve Rusyann silah satm hatrna byle bir aklamaya gittii yorumlar yaplmtr352. Hazar sorununda Batl lkelerin ve uluslararas petrol irketlerinin konuyu

siyasallatrdn ileri sren ran, srarla Hazar uluslararas aktrlerin dnda tutmaya almaktadr. Dier yandan ran, bir yandan blgede Batl lkelerle mcadele ederken dier yandan da Rusya ile de nfuz mcadelesi ierisindedir. rann yzde 20lik payda srar etmesi ve Hazarda silahlanmaya balamas durumunda blgede nemli bir mttefik pozisyonda bulunan ran ve Rusyann kar karya gelmesi kanlmaz olacaktr. Hazarn stats belirlenirken su yzeyinin ortak kullanm prensibinin kabul edilmesi durumunda Rusya deniz gcnn rahatlkla ran kylarna kadar gelerek bu lkeyi tehdit eder konuma gelmesinden Tahrann duyduu rahatszlk bilinmektedir. Daha SSCB dneminde yaplan anlamalarla Hazarda sadece Rusya bir deniz donanmas bulundurabiliyordu.

Shahriar Hendi, a.g.m., http://www.iies.org/OLD_Site/english/training-conf/conference/conf98paper/pdf/hendi.pdf 352 Shahriar Hendi, a.g.m., http://www.iies.org/OLD_Site/english/training-conf/conference/conf98paper/pdf/hendi.pdf

351

178 Ayrca Hazarn kysndaki yeni bamsz aktrler Azerbaycan, Trkmenistan ve Kazakistan mevcut jeopolitik konumlar sebebiyle herhangi bir uluslararas suya k olmayan birer kara devletidirler. Karasal nitelikleri sebebiyle ortaya kan uluslararas tama ve koridor sorunlar, bu lkelerin gndeminde petrol ve doalgaz boru hatlarn n plana karmtr. ran, Hazar Denizi enerjilerini dnya piyasalarna ulatracak en iyi yol ve rotann kendi topraklar olduunu savunmaktadr. Byle bir durumda ran, corafik bir bala iki jeostratejik blgeyi bir birine balamakla kalmayp, dnya petrol rezervlerinin %75lik ksmnn ihracat ve transferinin oda olacaktr353. 4.2.4. rann Orta Asya Politikas rann Orta Asya politikasn ele almadan nce ksaca Orta Asyann nemine deinmek gerekmektedir. Kazakistan354, Krgzistan355, zbekistan356, Trkmenistan357 ve Tacikistan358 ile Afganistan ve Hazar Havzasn da iine alan bu blge, Amerikann kresel eylem stratejisinde, Rusya, in, Hindistan, Pakistan ve rana ayrca blgedeki dier kresel aktrlere yaknlyla da ok nemli jeopolitik bir konum tekil etmektedir. Blgeyi nemli klan dier faktrler ise: kark etnik yap, zengin petrol yataklar, gaz, kmr ve uranyum kaynaklardr. Orta Asyay oluturan bu lkelerin ortak zellikleri ak denizlere kylar olmamas ve Avrasya topraklar iinde kapal kalm olmasdr. Topraklarn byk bir blm bozkrdr. Orta Asya; Trk, Rus, in ve rann dilsel ve etnik eitliliklerinden ve btnnn bilekesidir359. Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte blgelerin neminin artm ve blgesellik kavram ilgi grmeye balamamtr. blge zerinde Rusya, Ermenistan ve ran tarafndan
Behram Emir Ahmedi, a.g.e., s. 43-46 Orta Asya lkeleri arasnda 2,717,300 kmlik alan ile en byk yzlmne sahip devlettir. Bu byk alana ramen Kazakistann nfusu 15,223,224 kii ile snrldr. Kazakistan, in, Krgzistan, Rusya, Trkmenistan ve zbekistanla snr paylamaktadr. lkenin denize k bulunmamaktadr. 355 5,213,898 ile Orta Asyada nfusun en az olduu lkedir. Krgzistan; Kazakistan, in, Tacikistan ve zbekistan ile snrdatr. 356 447.400 kmlik yzlmne sahip 27, 307,134 kii ile Orta Asya cumhuriyetleri arasnda en kalabalk nfusa sahip cumhuriyettir. zbekistan, Afganistan, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan ve Trkmenistan ile snr paylamaktadr. 357 Hazar Denizinin en nemli kyda devletlerinden biridir. 488,400 kmlik alan ile Trkmenistan Afganistan, ran, Kazakistan, Krgzistan ile snr paylamaktadr. 358 Tacikistan 143.100 kmlik yzlm ile Orta Asyann en kk lkesidir. Afganistan, in, Krgzistan, zbekistanla snr paylaan Tacikistann denize k bulunmamaktadr. 359 Ulugbek Djuraev, Iran Started a Clandestine War in the Caucasus and Central Asia, www.axisglobe.com/article.asp?article=697
354 353

179 oluturulan Kuzey-Gney Ekseni karsnda ABD, Trkiye ve Azerbaycan tarafndan oluturulan Dou-Bat Ekseni belirmeye balamtr. Sz konusu eksenlerin oluumunda enerji sorunu beat rol stlenmektedir. Trk Cumhuriyetleri bamszlklarn elde ettikten sonra gndeme gelen en nemli sorun bu lkelerde bulunan enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna ulamasn salayacak olan boru hatlarnn rotasnn belirlenmesi gibi bir ok argman ieren bu byk oyun ierisinde, bata Rusya olmak zere zellikle Hazar Denizine kys bulunan be kyda devletin360 yan sra dier uluslararas aktrler; Amerika Birleik Devletleri, Avrupa Birlii, in ve Trkiye de ciddi bir etkiye sahip olmaya almaktadrlar. Ak denizlere dorudan balants olmayan blge devletlerinin elde ettikleri petrol ve doal gazn Bat pazarna tanmas iin gzergah ne kmtr: 1- Rusya zerinden: SSCB dneminde ina edilmi olan mevcut ihra yollar kuzeye doru gitmekte ve Rusya topraklarndan gemektedir. Bu durum Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan Rusyaya baml klmaktadr. Sahip olduu jeopolitik gc nemli lde kaybeden Rusya, politik, askeri, ekonomik ve sosyal alanlarda yeniden yaplanma srecine girmitir. Rusya, Gney Kafkasya lkeleri ve Trk Cumhuriyetlerinin kendi kontrolnden kmamas iin gayret sarf etmektedir. Artan petrol fiyatlarnn desteini arkasna alan Rusya, enerji sorunlarnn global apta yaygnlamas ve giderek siyasi nitelik kazanmasn gz nnde bulundurarak enerji faktrn yeni d politikasnn temelini oluturan balca unsurlardan biri haline getirmitir. 2000 ylndan itibaren Vladimir Putin Rusyann artk uluslararas bir g olmadnn bilinciyle Rusyay global arenadan ekerek blgesel ve zellikle enerji eksenli etkin bir g haline dntrme politikas takip etmeye balamtr. Bu durum boru hatlar konusunu Rusyann vazgeilmezi haline getirmitir. Btn bu unsurlar nedeniyle hem ekonomilerinde yeniden kalknma srecine giren blge lkeleri hem de enerji kaynaklarn Rusyann tekelinden karmay hedefleyen ABD bu gzergaha iddetle kar kmtr. 2- ran zerinden: Orta Asya devletleri kta iine skp kalm olmalarn amalar gereken ncelikli sorun olarak grmektedirler. Pratikte iki ana k noktalar vardr: Rusya ve ran. Ancak belirtildii zere bu devletlerin Rusya'dan mmkn olduunca
360

Sovyetler Birliinin dalmasyla beraber Hazar blgesi enerji kaynaklar dnyann en byk nc hidrokarbon rezervi olarak n plana karken, bir taraftan politik ve ekonomik bamszlk, ekonomik iyileme ve politik istikrar elde etmeye alan bamszlna kavuan yeni eski Sovyet cumhuriyetleri (Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan) ve dier taraftan blgenin geleneksel aktrleri olan Rusya ve ran arasnda stat sorunu gndeme gelmitir.

180 uzak kalmak istemeleri ran ne karmtr. ran'n blgenin birincil liman olma zelliini elinde bulundurmas nedeniyle hidrokarbon nakliyat konusunda nem kazanmaktadr. Ayrca rann hidrokarbonda dei-toku olana mevcuttur. ran'n hidrokarbon retim alanlarnn lkenin gneyinde younlamasna karlk, bata Tahran, Tebriz ve Mehed olmak zere byk tketim merkezleri kuzeyindedir. Bu nedenle ran'n kuzey blgelerinde hidrokarbon eksiklii bulunmaktadr. Bu durum ran'a blge lkeleriyle dei-toku anlamalar yapabilme imkan salamaktadr. Buna gre, ran bu lkelerden hidrokarbon alarak kuzey illerinde kendisi kullanmakta ve bunun karlnda gneyinde rettii hidrokarbondan e deerde olan miktar sz konusu lkeler adna Basra Krfezi zerinden satmaktadr. Bu ilem hem Hazar-Basra Krfezi boru hatlarna ihtiya gstermediinden, hem de dviz kullanlmadndan, ran asndan olduu kadar k lkesi asndan da ekonomiktir. Fakat rann btn bu corafi avantajlar karsnda zellikle rann sahip olduu slami kimlii slami muhalefet korkusunu tayan blge lkeleri yneticilerinin ran ile aralarnda mesafe brakmalarna neden olmaktadr. Bu dezavantaj krmak isteyen ran Tacikistandaki i savaa temkinli yaklam hatta zbekistanda Farsa konuan halka ynelik basklar karsnda sessiz kalmtr. Blge lkelerini ekonomik kalknmas iin nemli bir kaynak olarak gren ran corafi konumunun kendisine sunduu btn avantajlardan sonuna kadar faydalanmay hedeflemektedir. Ancak ABDnin sert mdahalesi ran devre d brakmaktadr. 3- Trkiye zerinden: ran ve Rusya gzergahlarna kar kan ABD ve Batl iirketlerin sergiledikleri tutum dier bir alternatif olarak Trkiyeyi gndeme getirmitir. Rusyann Bak-Novorosiskiy seeneinin Trkiyede Boazlara taklmas ve Bat tarafndan Basra Krfezi lkelerinin petrol piyasasndaki tekelinin krlmas ynndeki strateji Bak-Tiflis-Ceyhan ( BTC )361 seeneinin ar basmasna neden olmutur. Bata ABD olmak zere AB lkeleri Suudi Arabistan ve Krfez lkeleri petrolne olan bamllklarn aza indirgemeyi hedeflemektedirler. Bu balamda Orta Asyadan Avrupaya Trkiye kanalyla enerji boru hattn oluturulmas ve bu vesileyle Rusyann ve rann kontrolnn azaltlmas projenin temel amac olarak
361

ABDnin blge petrollerini kontrol altna alma projesinin bir paras olan BTC hattnn yapm iin 1994 ylnda anlama imzalanmtr. Karlat siyasi ve iktisadi zorluklara ramen ABD desteiyle 2000 ylnda yapmna balanmtr. Bakden Ceyhana ham petrol tayacak 1.774 kmlik boru hattnn 440 kmsi Azerbaycan, 260 kmsi Grcistan ve 1.074 kmsi Trkiye topraklarndan gemektedir. 10 Mays 2005 tarihinde BTC hattna petrol pompalanmaya balamtr.

181 belirmektedir. Bu durum Trkiyenin hem jeopolitik konumunu glendirmi hem de Trk Cumhuriyetleri ile ilikilerin gelitirilmesinin yollarndan biridir. Trkiyenin bu projedeki rol boru hattnn topraklarndan gemesi ve petroln Ceyhandan gemilere yklenmesini salamaktr. Trkiye, borudan aktlacak ve Ceyhandan gemilere yklenecek petrolden varil bana alaca komisyon ile ylda ortalama 200 milyon dolar dviz imkan salayacaktr362. Ayrca Orta Asya lkelerinin jeopolitik konumlarndan kaynaklanan tehdit alglamalar, gvenlik ve d politika eilimlerini belirlemede en nemli faktr haline gelmitir. Dier taraftan, yeni durum devletler asndan frsat ve tehdit alglamalarn da karmaklatrmtr. Bu nedenle Orta Asya devletleri gvenlik endielerini ortadan kaldrmak ve jeopolitik konumlarnn dezavantajlarnn yannda avantajlarndan da faydalanmak iin temel politika yrtmektedirler; ABD, in, RF, ran gibi Orta Asya corafyasndaki etkin glerle mevcut siyasi ve gvenlik ilikilerinde denge politikas yrterek bu durumdan azami faydann salanmas, Bamsz Devletler Topluluu, anghay birlii rgt, Orta Asya birlii rgt gibi blgesel rgtlenmeler vastasyla ibirliini gelitirerek karlkl bamlln arttrlmas, Gvenlik politikalarnn glendirilmesi ve tehdit alglamalarna uygun mcadele tekniklerinin gelitirilmesi363, Souk Sava'n sona ermesinden ve ran'n kuzeyinde sekiz yeni devletin (Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan, Krgzistan, Tacikistan; ve Kafkasya'da Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan) bamszlklarn kazanmalarndan sonra, ran iin esas ilgi oda Hazar olmu, blgeye ynelik ran d politikas bu nirengi noktasna gre belirlenmitir. Bu balamda rann Orta Asya alm ise komuluk, Hazar Denizinin paylam, doal gaz ve petrol konularnda Trkmenistan ve Kazakistann nemi, zbekistann blgesel gelimelerde artan stratejik nemi dorultusunda gelimektedir. Ayrca rann tarihsel ve kltrel miras bu corafyay bir medeniyet alan olarak nitelendirmelerine neden olmutur. ran'n blgeye yaklamn belirleyen unsurlarn siyasi nitelikli olmasna karlk, avantajlar ve bu
362 363

Berna Grka ,Trkiye-ran likileri, Stratejik ngr, 2006, Say:6, Tasam Yaynlar, stanbul, s. 115-116 Fred Weir, Big Powers Jockey for Oil in Central Asia, http://yaleglobal.edu/me/

182 avantajlarnn yarataca sorunlar ekonomik niteliklidir. ran'n blgenin baat transit lkesi olma giriimlerinin yan sra blgenin birincil liman olmas konusu zellikle hidrokarbon nakliyat konusunda nem kazanmaktadr. Hidrokarbon nakliyat, bu kaynaklara sahip olmayan Ermenistan ve Krgzistan gibi blge lkelerinin corafi bakmdan ran'n limanlarna ihtiya duymasndan daha yaamsal bir nitelik tamaktadr. Hidrokarbon sahibi lkeler ve rejimleri, olas rant zerine sosyo-politik yaplanma iindedirler. Bu nedenle de nakliyat konusunun zlmesine ve bunun iin her yolun denenmesine almaktadrlar ki ran bu lkelerin beklentilerine cevap verme abas iindedir. Ayrca rann ise sahip olduu petrol ve doal gazn satmak ve Orta Asya ile Hazar Havzas enerji datmna da ihtiyac vardr364. Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan bamszlklarn kazanan Orta Asya cumhuriyetleri zerinde Trkiye ve rann nfuz alan kurmak iin rekabet halinde olacaklarna ilikin Bat bakl bir kan vard. Trkiye'nin laik-demokratik Mslman bir lke modelini sunduu, buna karlk ran'n rejiminin ihracnn peinde olduu inanc ile yeni "Byk Oyunu" ran ve Trkiye'nin balattklarna dair grlerin, iki lkenin yeterli kaynak ve aralara sahip olamamas nedeniyle, gereki olmad ksa srede anlalmtr. Fakat bunun yerine aktrleri ABD ile Rusya olan farkl bir byk oyun gndeme gelmitir. Bu oyunda, Trkiye bir anlamda ABD'nin emsiyesi altnda yer alrken, ran ise Rusya ile ibirlii iinde blgede kendine yer edinmeye almaktadr. Dolaysyla, Rusya'yla kurulan stratejik ibirlii ran'n blgeye ynelik politikasnda nemli bir unsur haline gelmitir. Bu kapsamda balayan ran ve Rusya arasndaki taktik ortaklk bugne kadar baarl bir ekilde getirilebilmitir. ran, Hazar, Orta Asya ve Krfez siyasetinde ncelikle ekonomik gcn artrma stratejisi izlemitir. Bu kapsamda enerji kaynaklar ve ulatrma politikalar n plana alnmtr365. 1991 ylnn Mays aynda, Rusya ile anlaan ran, Orta Asya blgesi ile arasnda bir demiryolu hatt kurulmasn karara balamtr. Bu yolla Trkistan pazar ran zerinden Krfeze alm olacaktr. Ayn erevede rann karayollar konusuna da ayrca nem verdii grlmtr. Afganistanda i savan srmesi, Pakistan ve Trkiyenin de Orta Asyaya ulamasnda ran vazgeilmez bir lke konumuna tamtr. Bu yzden de ran, Pakistan ve Trkiye arasnda bir blge ortak pazarnn kurulmas da gndeme gelmitir. ran,

364 365

Ulugbek Djuraev, a.g.m., www.axisglobe.com/article.asp?article=697 Berna Grka ,a.g.m., s. 114

183 Kazakistan ve Trkmenistan doal gaz ile petrollerinin dnya pazarlarna ulatrlmasnda da nemli bir konuma ykselmitir366. ran, Kafkasya ve Orta Asya devletlerinin bamszlklar sonrasnda bu lkeler zerinde beklentilerin ok altnda bir etkiye sahip olabilmitir. Bunun temel nedenlerinden biri, blge lkelerinin ounluunun Snni rann ise ii olmasndan kaynaklanan mezhep farklldr. Bu durumun farknda olan ran, blge politikalarnda yumuak bir slubu tercih etmektedir367. rana kar bamszln ilk yllarnda Orta Asya devletlerinin sergiledii tavr rejim ihra politikasnn yaratt bir etki olarak deerlendirilmitir. Bu devletlerin liderlerine ynelik muhalefet hareketlerinin dini kkenli olmas nedeniyle rann kendi iilerine etki etmesinden ekiniyorlard. Ayrca Orta Asya devletlerinde dinsel kimlik etnik kimlikten daha nemliydi. Bu lkelerde rgtlenen demokratik muhalefetin dinsel yaplanmalarn ardnda faaliyet gstermekten baka areleri olmad iin ran ile organik balar olduu ynnde bir izlenim olumutur. Aslnda sadece Tacikistan ve zbekistan rejimleri randan tehdit alglamlardr. Ancak gerek rann, zellikle snr komularndaki slamc hareketlere ynelik olarak olduka dikkatli bir siyaset izlemeyi tercih ederek, bu lkelerdeki slamc hareketleri, kendisini zor durumda brakacak ekilde aktan desteklemekten kanan ihtiyatl Orta Asya politikas, gerek farkl ekillenen blgesel ve kresel ortam, Orta Asya devletleri ve ran arasndaki ilikilerin seyrini deitirmitir368. ran ve Orta Asya cumhuriyetleri arasndaki ilikilerin frenleyici unsurlara ramen gelimesinde etkili olan faktrler, ayn zamanda birer tetikleyici g unsuru olarak da deerlendirilebilir. Bu kapsamda ilk olarak karmza, genel jeopolitik durumun yaratt karlkl zorunluluk ilikisi kmaktadr. Tahrann Orta Asya ilgisini aklayan en temel unsur, blge lkeleriyle ilikiler kurarak, ABDnin evreleme politikasndan kurtulmaktr. Orta Asya devletleri asndan ise bu durumun yaratt en nemli sonu, zerlerindeki bask dengesini korumak amacyla d politikalarn olabildiince eitli hale getirmek isteklerini uygulayabilme imkanlardr369.

366 367

Fred Weir, a.g.m., http://yaleglobal.edu/me/ Stuart Parrott , a.g.m., www.rferl.org/nca/features/1997/11/F.RU.971110161320.html 368 Olivier Roy , a.g.m., ,http://www.eurasianet.org/resource/regional/royoniran.html 369 Impact on Foreign Policy, http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR1320/MR1320.ch6.pdf

184 ABDnin Orta Asya blgesine gelmesinden sonra kendini Rusyaya daha yakn bir izgide tutma gayretinde olan ran iin, bir engel de d politikasnda Rusya endeksli bir politika yrtme abas olmutur. Rusyay kendi safnda olmasa bile, en azndan blgede gerekletirmek istedii faaliyetlerine muhalif olmamas iin, politikalarndan Rusyay haberdar etme ve Rusya ile ters dmeme yolunu tercih etmektedir. Bu da rann dier faktrlerden bamsz bir ekilde yrtmek arzusunda olduu d politika hamleleri iin frenleyici bir unsur olarak karmza kmaktadr. ran'n, Rusya perspektifi olan bir Orta Asya politikas izlemesinde tehdit alglamasnn yerini de unutmamak gerekiyor. ABD'nin bu lkeye kar uzun dnemli bilinen tutumunun yan sra Afganistan kaynakl gelimelerin ardndan, Irak operasyonuyla blgede artan Amerikan etkinlii bunun temel nedenidir. evreleme tehlikesinin bilinciyle ran; Rusya, Trkiye, Pakistan, S.Arabistan, Trkmenistan, Kazakistan, zbekistan, Azerbaycan ve Ermenistan ilikilerine yn vermektedir370. Ancak rann Orta Asya politikalar avantajlar ierdii gibi dezavantajlar da barndrmaktadr. Bunlardan en nemlisi, Orta Asya blgesinde var olan iktidar muhalefet gerginliidir. Bu gerginliin ran ile balantsn ise Orta Asya muhalefet hareketlerinin slami yaps oluturmaktadr. Orta Asya cumhuriyetlerinin ran ile aralarndaki mesafeyi korumak konusunda gsterdikleri zenin en nemli nedenlerinden biri olarak rann Orta Asya muhalif hareketlerini destekleme potansiyelidir371. rann Orta Asya blgesine almn zorunlu klan en nemli faktr phesiz ABD ve blge politikalardr. ABDnin blgeye ilgisi SSCBnin ykl ile su yzne kmtr. 1990da SSCB dalmasn takip ettii dnemde Orta Asya blgesinin ABD d politika ncelikleri arasnda yer almasnda SSCB sonras doan boluu Rusyann doldurmaya almas, inin blgede etkili olmaya balamas, ABD merkezli petrol irketlerinin blgede artan karlar, ABDnin kendisinin tek hegemon g olarak dnya sistemi ile ilgilenmesi gibi nedenler etkili olmutur372.

370 371 372

Stuart Parrott , a.g.m., www.rferl.org/nca/features/1997/11/F.RU.971110161320.html Olivier Roy , a.g.m., http://www.eurasianet.org/resource/regional/royoniran.html Kamal Nazer Yasin, Iran: The geo-strategy of oil, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?id=17874

185 11 Eyll saldrlar sonrasnda dzenlenen Afganistan operasyonu ile ABDnin blgeye hzl bir giri yapmas, ran asndan da ksa, orta ve uzun vadede baz sonularn ortaya kmasna neden olmutur. ran, Afganistanda Taliban sisteminin ABD eli ile yklmasndan memnuniyet duymaktadr. Ksa vadede ran asndan olumlu bir gelime olarak deerlendirilen bu operasyon orta vadede ran asndan tehlike anlarnn ald anlamna gelmektedir. ABD, Afganistana girmek iin Afganistana komu lkelerle anlama yaparak Krgzistan ve zbekistanda askeri s am373, Kazakistandan da acil durumlarda Almat havaalannda ini yapabilme konusunda destek almtr. ABDnin operasyon srasnda yerletii askeri sler, rann askeri slerle evrelenmesinin en nemli paralarndan birini oluturmaktadr. Orta Asya blgesindeki Amerikan karlar gvenlik, enerji ve demokrasi olmak zere ana balk altndadr. Bu balamda ABDnin Avrasyada etkinlik araynn sebepleri: RF, in, Hindistan ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin ortaklk kurarak Dou Avrasyada gerekletirecekleri g odann oluumunu nlemek Enerji kaynaklar zerinde sz sahibi olmak Kkten dinci akmlar ve terr nlemek

Bu durum rann Orta Asya konusunda daha net admlar atma niyetini ortaya karmtr. ran, zellikle enerji gzergahlar nedeniyle yakn iliki kurduu blge lkeleri ile nmzdeki gnlerde daha aktif ibirlii arayna girmektedir374. ran, Orta Asya ile olan ilikilerinde son derece ihtiyatl bir politika izlemi, devrimin ihra politikasndan bahsetmemitir. Tm bunlara ek olarak ran Orta Asya cumhuriyetleri ile farkllklardan ok benzerliklere vurgu yapmay tercih etmitir. rann baarl Orta Asya politikasnn temelinde yatan bir dier unsur ortak tarihi, kltrel ve dini deerleri radikalizmden uzak kalarak kullanmasdr. Blge ile ilikilerde ekonomik ilikilere arlk verilmitir. nmzdeki dnemde, ekonomik ilikilerin daha da artmas beklenmektedir375.

373

ABDnin Orta Asyada Sahip Olduu sler: ABDnin blgede sahip olduu en nemli s Krgzistandaki Manas ssdr. zbekistanda Hanabad hava ss, Kazakistan, Tacikistanda Kulyab ss 374 Luke Patey, Iran and the New Geopolitics of Oil, http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=geopolitic&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23131 375 Eurasianet, Iran probes closer economic ties, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16493

186

ABDnin bugne kadar Orta Asya devletlerinin beklentilerini karlayamamas, sz konusu devletlerin hzla ABDden uzaklamasna ve Rusya-in ortaklna itilmesine sebep olmaktadr. Karasal olarak kuatlm bir blge olan Orta Asya, in ve Rusyann stratejik ibirlii imkanlarn test edebilecekleri en uygun blge olarak ortaya kmaktadr. Ayrlk hareketler, radikal dini akmlar, terrist faaliyetler, gvenlik sorunlar, enerji kaynaklar ve ticaret yollar Rusya ve in arasnda ortak paydalar olarak belirlenmekte ve ibirlii zeminini oluturmaktadr. Ancak Afganistan operasyonu sonrasnda ABDnin blgedeki varl yeni ve gl bir tetikleyici unsur olarak ABDnin Yeni Dnya Dzeni Projesine kar ortak tavr yaratmtr. ABDnin Afganistan mdahalesi sonrasnda Rusya ve inin temel hassasiyet blgesi olan Orta Asyaya yerlemesi blgede gl bir blok oluturma niyetini daha da net ortaya karmtr376. eitli sosyal ve ekonomik sorunlarla bouan Orta Asya cumhuriyetleri bir taraftan da d politikalarnda olabildiince dikkatli davranmaya almaktadr. politikann d politikaya ekil verdii bu cumhuriyetler, ABD, Rusya, in ve ran gibi Orta Asya corafyasnda etkin olan glerle mevcut siyasi ve ekonomik ilikilerini gelitirmeye almaktadr. Burada ama d politikalarnda denge unsurunu nazardan karmamak ve bu ilikilerden azami fayday salamak olarak deerlendirilebilir. Dier taraftan blge cumhuriyetleri Bamsz Devletler Topluluu, angay birlii rgt ve Orta Asya birlii rgt gibi blgesel rgtlenmeler vastasyla ibirliini gelitirerek karlkl bamll artrma yolunu tercih etmektedir377. 4.2.5. rann Afganistan Politikas Taliban Hkmetinin 2001de dmesinden bu yana baz izler kalmasna ramen iki lke arasndaki ilikiler ilerleme kaydetmektedir. 1989 ylnda Sovyetlerin ekilmesinden bu yana rann Afganistan iilerine karmas ikili ilikilerde sorunlar meydana getirmitir. Sovyet istilas srasnda ran, Afganllara yardm etmesine ramen Pakistan, Amerika, Suudi Arabistan lkelerinin tersine kayda deer bir tutum sergilememitir378.
Ulugbek Djuraev, a.g.m., www.axisglobe.com/article.asp?article=697 A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf 378 Chr. Michelsen Institute: Afghan Refugees in Iran: From Refugee Emergency to Migration Management http://www.cmi.no/pdf/?file=/afghanistan/doc/CMI-PRIO-AfghanRefugeesInIran.pdf
377 376

187

Sovyetlerin ekilmesi ve ardndan Amerikann Afganistandan ilgisini ekmesinin ranIrak Sava sonuna rastlamas nedeniyle Kabilin kontrol iin birbiriyle mcadele eden mcahitlerin ve siyasi gruplarn atmasnda ran aktif bir rol oynamtr. ran, Pakistan ve finansman ile Suudi Arabistan, Afganistandaki deiik etnik ve dini gruplar destekleyerek karlarn koruma yoluna gitmilerdir. Jeopolitik karlarn gzeten Pakistan stnlk salamaya alan iki grup arasndan Snni gruplar desteklerken ran da ii gruplar desteklemitir. 2001 Sonbaharnda ran, Afganistana kar Amerika ile birlikte hareket etmitir. 19952ten bu yana aktif olarak muhalif olduu Talibana kar Amerikay desteklemitir. Afganistan mdahalesi sonras ran, 2001deki Bonn Konferansna katlarak Afgan geici hkmetin kuruluunda rol oynamtr. Btn bu olumlu gelimelere ramen ran, Karzai Hkmetinin yerel dini liderlere ve Afganistan ile 580 km uzunluundaki snrnda Al Kaide militanlarnn kana izin verdiine dair her zaman phe etmitir. rann blgedeki ABD varlndan rahatszlk duymas Kabil ve Irak politikasna yansmaktadr379. D mdahalelerin azalmasndan sonra Afganistan ran, Pakistan, in, Tacikistan, zbekistan, Trkmenistandan oluan 6 yakn komusu ile iyi ilikiler kurmak amacyla Kabil Deklarasyonunu balatt. Bu yakn komular asndan Afganistann yeniden yaplandrlmasnda yer almak, gelecek ynetimden pay almak, ticari ilikiler kurmak ve etnik gruplar kontrol edebilmek nemli frsatlar sunmaktadr380. Taliban dneminde snrlarn kapal tutan ve prensip olarak sadece Pakistan ile ticaret yapan Afganistan, snrlarn 2003 tarihinde rana amtr. ki lke arasnda yaplan yeni anlama ile zellikle ran, Chahbahar snrndan Afganistana verdii mallardan gmrk vergisi almamaya taahht etmitir. Afganistan, ran ve Pakistan l anlama ile

379

PINR: Power and Interest News Report, ''Afghanistan's Role in Iranian Foreign Policy'' http://www.pinr.com/report.php?ac=view_report&report_id=644&language_id=1
380

A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf

188 Chahbahardan bat Afganistana kadar yol ve tren yolu tapm konusunda anlamaya varmlardr381. ran, Afganistann en nemli ticari ortaklarndan biridir. Bu ekonomik ilikiler arasnda rann dou snrndaki zellikle de Herattaki etkisi artmaktadr. rann Afganistana ihrac 500 milyon $ civarndadr ve ran, Afganistan altyapsnn yeniden inas iin paket programlar sunmaktadr. Bu programlarn en nemlileri; milyon dolar bulan bir proje ile Afganistana elektrik datm ve Trkmenistan ile ibirlii iinde Afganistana doal gaz getirimidir. Bu sayede rann bat Afganistan zerindeki etkisi giderek artmaktadr. ran saylar bir milyonu bulan lkesindeki Afgan mlteciler iin Afganistann yeterince aba sarf etmediini iddia etmektedir. ran, Afgan mltecilerin cretsiz eitim haklarn ellerinden alarak Afganistana bask yapmaktadr. ran, ayn zamanda gcn Snni Petunlarn basks altnda olan aznlk durumundaki iileri desteklemek iin kullanaca sinyalini vermektedir. nceki yllardaki Bakanlk seiminde, Afgan mlteciler neredeyse Hamid Karzainin ii rakibi olan Muhammed Mohagige %40 oy vererek ii oylaryla Hamid Karzaiyi yenilgiye uratacaklard382. Kabil ve ran arasndaki yaknlama zellikle nkleer programla ilgili tansiyonun gergin olmas nedeniyle Amerikann dikkatinden kamamaktadr. Karzai en byk destekisi olan Amerikay kendine dman etmeden en etkili ve deerli komusu olan ran ile ibirliine gitme konusunda diplomatik ikilem yaamaktadr. Bu nedenle Afganistan, ranABD ilikilerinde taraf tutmamay tercih etmektedir. Ancak daha nceki ziyaretleri Amerikan basksyla iptal edilmesine ramen Mays 2006da Karzai, ran Cumhurbakan Ahmedinejad ile grmtr. Afganistan iin ran ile ilikileri soutmak sadece hzla byyen ekonomik ittifaka zarar vermekle kalmayp ayn zamanda rann iilere verdii destekle Afganistan iilerine karmasna da neden olacaktr383.

381 382

Eurasianet, Iran probes closer economic ties, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16493

Chr. Michelsen Institute: a.g.m., http://www.cmi.no/pdf/?file=/afghanistan/doc/CMI-PRIOAfghanRefugeesInIran.pdf

383

PINR: Power and Interest News Report: http://www.pinr.com/report.php?ac=view_report&report_id=644&language_id

189 4.3. ran Nkleer Sorunu ABDnin Ortadou politikasnn nndeki en byk engel olarak duran ran, jeopolitik konumu, ii mezhebe dayal devlet kimlii, ABD ve srail kart sylemleri ile blgede kilit lke konumundadr. Son dnemlerde rann nkleer g olma yolundaki abalar blgede gl bir ran istemeyen ABD ve srail tarafndan tehdit olarak alglanmaktadr. Bu blmde rann nkleer program ve uluslararas sistemdeki yansmalar ele alnacaktr. rann nkleer programna ynelik tartmalar ve rann tutumunu ele almadan nce Uluslararas Atom Enerji Ajans, Nkleer silahlarn gelitirilmesini yasaklayan NPT Konvansiyon ve uranyum zenginletirme program hakknda birtakm temel bilgilere sahip olmak gerekmektedir. Uluslararas atom enerjisi ajans BMnin uzman birimlerinden biri olarak 1956 ylnda kuruldu. Ajansn tzk yasas ayn tarihte 80 lke tarafndan imzalanp onaylanm ve 1963 ylndan itibaren etkin olmaya balamtr. Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn kurulu ilke ve amac, bilimsel ve bar amalarla nkleer enerji teknolojisini gelitirmek ve yaygnlatrp kullanmaktr. Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn denetiminde 1968 ylnda nkleer silahlar gelitirme, retme ve saysn arttrmay yasaklayan konvansiyon onayland. Bu konvansiyonda vurguland gibi, nkleer silahlarn gelitirilmesi, nkleer sava ciddi bir ekilde krklediine inanld iin, BM genel kurulunun kararlar uyarnca, nkleer silahlarn gelitirilip, yaygnlatrlmasn engelleyecek bir anlamann yaplmas gerekli grlmtr. Bu konvansiyonun imzalanmasnn temel amac 1968 ylna kadar nkleer patlamay gerekletirmi 5 lke olan ABD, Rusya, in, Fransa ve ngiltereyi nkleer devlet kabul ederek, geri kalan lkelerin nkleer g olmasn nlemektir. Bu konvansiyon ile birlikte bar olan ve olmayan nkleer faaliyetler birbirleriyle ayrtrlm, bilimsel ve bar nkleer faaliyetlerle askeri ve kitle imha amal nkleer faaliyetlerin snrlar izilmitir. 1968 ylnda NPT olarak adlandrlan konvansiyonu imzalayan ran, konvansiyonun 1. 2. ve 4. maddeleri384 uyarnca, nkleer enerjiyi bar amalarla gelitirme

384

rann dayana olan anlamann 4. maddesi:

1.

paragraf: Bu Antlamann hibir hkm, ayrcalk gzetmeksizin ve 1. ve 2. maddeler uygun olarak, atlamaya taraf olan btn devletlerin nkleer enerjinin barl amalarla aratrlmasnn, retiminin

190 ve kullanma hakknn garanti edildiini ve NPT konvansiyon yelerinin hepsinin, bar amalarla nkleer tehizat, madde, bilimsel verileri ve teknolojisini transfer etme ve ibirlii artlarn kolaylatrma taahhdnde bulunduklarn savunmaktadr.

NPT Konvansiyonu ile hiyerarik bir piramid oluturulmutur. En tepede fiilen ve hukuken nkleer teknolojiye sahip 5 lke bulunmaktadr. kinci srada Kanada, sve, Hollanda gibi nkleer patlayc denemekten gnll olarak vazgemi veya 2. Dnya Sava sonrasnda Almanya, Japonya, talya gibi zoraki olarak bu staty kabullenmi lkeler bulunmaktadr. Bu lkeler nkleer sanayi ve teknolojisine sahiptirler. nc srada bulunan Hindistan, srail, Pakistan, Arjantin ve Brezilya gibi lkeler eitli yollarla nkleer patlamay gerekletirmilerdir.

randa ilk nkleer alma ABD desteinde 1957de balatlm ve ran 1958de UAEA yesi olmutur. ABD 1967 ylnda rana Tahran Nkleer Aratrma Merkezinde kullanlmak zere hafif su reaktr ve laboratuar malzemesi salamtr. 1968 ylnda ran Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasn (NPT) imzalad ve barl amalarla nkleer faaliyetlerini yrtme hakk kazanmtr. ran 1970li yllarda nkleer enerji konusundaki almalarna hz veren ran, zellikle Alman ve Fransz irketleriyle iki hafif su reaktrnn inas iin anlamalar yaparak almalara balad. ran Atom Enerji Kurumu ise 1973de kurulmutur. ah dneminde ilk nkleer reaktrlerini ina eden randa 1979 slam Devrimi ardndan nkleer almalar slami bulunmad iin durdurulmutur. Devrimin hemen ardndan balayan ran-Irak sava rann gvenlik politikasna ynelmesine neden olmu ve bunun doal bir uzants olarak ran askeri gcn gelitirmeyi amalamtr. 1985 ylnda ah dneminde balatlan Buehr Nkleer Santralinin almalarna devam edilmi ve 1995 ylnda santralin yapm Rusyaya verilmi ve Rusyann desteiyle nkleer almalara

ve kullanlmasnn gelitirilebilmesi iin ilgili vazgeilmez haklarn olumsuz biimde etkiler ekilde yorumlanamaz.
2. paragraf: Bu antlamaya taraf btn devletler, nkleer enerjinin barl amalarla kullanlmasn salayacak cihaz madde, bilimsel ve teknolojik bilgilerin mmkn olan en geni lde alveriini kolaylatrmay stlenirler ve bu alverie katlma hakkna sahiptirler.

191 balamtr. Yine 1990l yllarda Pakistann nkleer programn kuran Abdlkadir Handan alnan teknik destek, rann nkleer programn gelitirmesinde nemli rol oynamtr385. 1995 ylnda Yeltsin hkmeti ile imzalanan antlamaya gre; - Her yl randan Rusyaya nkleer alanda uzmanlk eitimi almak zere 2030 yksek lisans ve doktora rencisi gnderilecek - Buehrde Alman firmas KWU (Siemens) tarafndan yarm braklan tesislerde her biri 1000 MWlk olan Rus teknolojisi hafif su reaktrleri kurulacak - Bilimsel-teknolojik konularda gelimi ibirlii yaplacak Bu duruma tepki gsteren ABD, Rusyay ikna etmeye alt. Ancak bu iten Rusya devlet kasasna gidecek 1 milyar dolarlk bir tutar sz konusuydu ki son dalm srecinden sonra Rus ekonomisinin bu paraya ihtiyac vard. Bunun da tesinde bu yolla Rusya, rann nkleer alandaki kazanmlarn kontrol etme ansna da sahip olacakt386. Amerikan istihbarat tahminlerine gre rann 20den fazla nkleer alma tesisi vardr. Bunlarn en by Buehrde, dier nemli tesisleri Natanz, Arakta bulunmaktadr. Ayrca bu tesislerin birbirlerinden kilometrelerce uzakta olmalar muhtemel saldrlarn baarsz olacan gstermektedir. Buna ilaveten ran niversitelerinde nkleer alanda 45 blm bulunmaktadr. Orta ve uzun vadede ise 80 blm daha almas planlanmaktadr. Nkleer alanda ounluu mhendis 450 lisansst ve doktora rencisi vardr. Ayrca ileriki dnemlerde says 15e karlmas planlanan 8 nkleer aratrma merkezi vardr387. 4.3.1. Nkleer Tesislerin Aa kmas ran ile ABD arasnda, slam Devrimi sonrasnda zaman zaman gerginleen dk younluklu kriz yaanmaktayd. Ancak 11 Eyll sonrasnda uluslararas arenada ABDnin nleyici sava doktrini ile Afganistan ve Irak igal etmesi ve rann Natanz ve Araktaki nkleer
385

tesislerinin

ortaya

kmas

sonucunda

ran-ABD

arasndaki

kriz

tekrar

Berna Grka, ran Nkleer Programnn Arka Plan ve Gelecei, http://www.tasam.org/index.php?altid=101 386 Victor Mizin, The Russia-Iran nuclear connection and U.S. Policy Options, http://meria.idc.ac.il/journal/2004/issue1/jv8n1a7.html 387 Berna Grka,a.g.m., http://www.tasam.org/index.php?altid=101

192 gerginlemitir. Ayrca scak atmann iki taraf iinde belirsiz ve bir ok riski iinde barndryor olmas taraflar scak atmadan uzak tutmaktadr388. 14 Austos 2002de Washingtonda dzenlenen bir basn toplantsnda ran Ulusal Direni Konseyinin eski bir yesi (Bu kurulu ABD ve Avrupa Birliinde terrist grup olarak ilan edilmitir) ve Tahranda nde gelen eletirmenlerinden Alireza Jafarzadeh, ran rejimi ierisindeki salam kaynaklardan edindii bilgilere dayanarak Natanzda ina edilen uranyum zenginletirme tesisi ile Arakta ina edilen ar su retim tesisleri hakknda bilgiler ortaya koymutur. Bu aklamalarn ardndan bu durumu rann nkleer silah yapmna giden yolda nemli ilerlemeler elde ettiinin bir gstergesi olarak nitelendiren ABD, ran nkleer silah yapmaya teebbs etmekle sulam ve nkleer kriz sreci balamtr. ABDnin ran kart sylemine hz veren bu gelime, UAEAnn da ran konusunda daha belirgin bir rol oynamasna neden olmutur389.

388 389

Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.m., http://www.setav.org/document/ST2_706_SETA_ran_Dosyasi.pdf Mustafa Kibarolu, rann Nkleer G Olma ddias ve Batnn Tutumu: aha Destek, Mollalara Yasak, Akademik Orta Dou, 2006 Cilt:1, Say:1, stanbul, s. 80-83

193

ekil 4.7: rann Nkleer Tesisleri ( www.globalsecuriy.org ) 2003 ylnn banda ran Cumhurbakan Muhammed Hatemi lkesinin nkleer yakt evrimi almalar yrttn aklarken, UAEA Direktr el-Baradey, rann ad geen iki tesisteki almalarn gizleyerek NPTyi ihlal ettiini belirtti. Baradeyin rana tm tesislerini Ajansn denetimine amas yolunda Ekim ayna kadar verdii srede Ajans

194 tarafndan ran tesislerinde pek ok denetim yaplrken bu sre karlkl sulama savunmalarla geti. 2003n Eyll aynda ran UAEA mfettilerinin baz tesislerde zenginletirilmi uranyum bulmas zerine NPTnin Ek protokoln gnll olarak imzalamaya raz olurken, Amerika yine bu ayda rann BM Gvenlik Konseyine sevk edilmesini talep etti. AB adna ran ile grmeler yrten Fransa, ngiltere ve Almanyann (AB ls) devreye girmesiyle Gvenlik Konseyine sevk gereklemedi. 21 Ekim 2003te ise AB ls ile ran, ABnin rann nkleer enerji elde etme hakkn tanmas karlnda rann NPT Anlamasndaki tutumunu dzeltmesi, Ek Protokol imzalamas ve tm zenginletirme almalarn durdurmas hususunda anlatlar390. 18 Aralk 2003te ran, UAEAin Viyanadaki merkezinde NPTnin Ek Protokoln imzalamtr. Ancak Haziran 2004 tarihinde El Baradeyin, ran beklenenden daha az ibirlii yapmakla sulayarak bir an nce hzlandrlm bir ibirliine girmesi arsnda bulunmasn takiben ran, UAEA tarafndan taklan mhrleri krd ve Natanzdeki santrifjlerin inaatna balayarak daha nce gnll olarak durdurduu uranyum zenginletirme faaliyetlerini tekrar balatacan ilan etti391. Ekim 2004 tarihinde Avrupa Birlii, rann daimi olarak uranyum zenginletirme faaliyetlerine son vermesi karlnda, kendisine sivil nkleer teknoloji transferi yapma nerisinde bulundu ancak verilen imtiyaz ve dnleri yetersiz bulan ran, bu hakkndan vazgemeyeceini yinelemitir. Ancak Kasm 2004de ran ve Almanya, Fransa ve ngiltereden oluan AB ls arasnda srekli ve karlkl fayda salayacak bir zme ulaana kadar rann uranyum zenginletirme faaliyetlerini geici olarak durdurmas ve mzakerelerin ikinci aamasnn balamasna ynelik bir uzlaya varlm ve AB rana siyasi ve ekonomik imtiyazlar salama ynndeki isteini ortaya koymutur. 15 Kasm 2004te ran ile AB ls Paris Anlamas ad verilen kapsaml bir metin zerinde anlatlar. AB ls ran ile var olduu iddia edilen nkleer silah programn durdurmas karlnda ticaret ve nkleer enerji tevikleri ieren bir anlamay mzakere etmeye balad392.

390 391

A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf Mustafa Kibarolu, a.g.m., s.84 392 Berna Grka,a.g.m., http://www.tasam.org/index.php?altid=101

195 UAEA rana ynelik olarak NPTnin uygulamasn ve bir sonraki inceleme dnemine kadar tm nkleer almalarn durdurmasn ieren bir karar tasars yaynlad. ran bir kez daha uranyum zenginletirme almalarn ak ulu olarak askya almay kabul etti. Bu ayda basna szan gizli bir BM raporunda rann nkleer silah programna dair bir ize rastlanmad fakat bu konuda kesin yargya varmak iin yeterli bilgiye sahip olunmad belirtiliyordu. 2004 ylndaki inili-kl diplomatik sre 2005 ylnda da devam etti. ran cumhurbakan Muhammed Hatemi ubat aynda nkleer programlarndan asla vazgemeyeceklerini, fakat programlarnn tamamen barl olduunu aklarken, rana destek veren Rusya Buehr tesisi iin yakt salamak zere bir anlama imzalad. Nisan 2005te ise bir yandan rann sfahan tesisinde uranyum-evrim almalarna yeniden balamay planladn duyurmas, dier yandan ise Amerikann sraile yeralt tesislerini bombalamakta kullanlan bombalardan satt haberleri zerine ortam yeniden gerildi. AB, rann uranyum zenginletirme programna yeniden balamas halinde AB ls tarafndan mzakere edilen ticaret ve enerji teviki paketinin masadan ekileceini aklarken, ran bu paketin ayrntlarn grmek istediini belirtti. ABnin Austos banda aklad 31 sayfalk tevik paketi ise ran tarafndan sama ve kk drc olarak nitelendi ve nkleer zenginletirme almalarna geri dndrlemez biimde yeniden balanaca akland. rann 10 Austosta sfahan tesisinde uranyum dntrmeye balamas zerine AB lsnn hazrlad rana sfahandaki almalar durdurmas ars yapan taslak UAEA tarafndan kabul edilerek UAEAnn 35 yesi, rana uranyum dntrme faaliyetlerini durdurmas iin arda bulunan ve bakan El Baradeyi 3 Eyll 2005 tarihine kadar rann nkleer program hususunda detayl bir rapor hazrlayp sunmakla grevlendiren ilke kararn onayladlar393. Austos 2005de rann yeni Cumhurbakan Mahmud Ahmedinejad grevine balamasyla ran Nkleer Krizinde yeni bir dnemin sayfas almtr. ncelikli olarak Ali Larijani, Yksek Ulusal Gvenlik Konseyi Bakan olarak Hassan Ruhaninin yerine atanarak nkleer program ve mzakerelerin yrtlmesi grevini devrald. Avrupa Birlii ls ile yrtlen mzakerelerde bir gelime salanmamas sonucunda, ran ynetimi, iki yldan fazla
393

Arzu Celalifer, ran Nkleer Krizi Deerlendirme Raporu, http://www.usakgundem.com/pdfs/ACelaliferIranRaporSubat2006.pdf

196 askda tuttuu nkleer yakt aratrmalarna, 10 Austos 2005te, UAEAnn bilgisi dahilinde resmen baladn aklamtr. ranl teknisyenler UAEA mfettilerinin gzetiminde sfahan tesisindeki mhrleri sktler. ran, tesiste uranyum dntrme almalarna balad ynnde UAEAi bilgilendirdi. ran, nkleer yakt retimiyle, nkleer yakt aratrmalarnn farkl olduunu belirtmesine ramen, bata AB lkeleri ve ABD olmak zere Batl lkeler tarafndan byk tepkiyle karlanmtr394. Eyll 2005teki BM Genel Konseyi toplantlarna da nkleer kriz damgasn vurdu. ran Cumhurbakan Mahmut Ahmedinejad BM Genel Konseyinde yapt konumada lkesinin barl amal nkleer enerji almas yrtme hakkndan vazgemesinin sz konusu olmadn sylerken Amerikal yetkililer de ran konusunu UAEAnn oyuyla BM Gvenlik Konseyine tamay ngrdklerini akladlar. 24 Eyllde UAEA Ynetim Kurulu rann nkleer almalarnda effaf olmasnn kanlmaz ve artk ertelenemez olduunu belirten bir karar tasarsn kabul etti. Tasarda ran konusunu BMye havale etmekten kanlrken, bu konudaki nemli hususlarn BM Gvenlik Konseyinin yetki alannda olduu vurguland. te yandan Kasm aynda Rusya rana uranyum zenginletirmenin Rusyada, uranyum evrim ilemlerinin ise sfahanda yaplmasn nerirken bu teklif ran tarafndan kabul grmedi395. 2006nn banda ran AB lsne 6 maddelik bir neriler paketi sunarak sregelen mzakerelere bal olarak 2 yllk bir sre iin uranyum zenginletirme almalarn durdurma nerisinde bulunduysa da rann bu teklifi AB ls tarafndan reddedildi. 4 ubat 2006da UAEAda yaplan oylamada 27 kabul oyuna karlk 3 red oyuyla rann BM Gvenlik Konseyine sevk edilmesine karar verildi. Bunun zerine ran, NPTnin temel ykmllkleri hari olmak zere UAEA ile gnll olarak yrtt ibirliine son vermeyi ve uranyum zenginletirme almalarna yeniden balamay planladn aklad. Mart 2006da aklanan Amerikan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesinde ran ncelikli tehdit olarak tanmland ve ran NPTnin ykmllklerini ihlal etmekle ve nkleer programnn tamamen barl amalar iin olduunu objektif bir ekilde kantlayamamakla suland. 11 Nisan 2006da ran Cumhurbakan Ahmedinejad byk bir basn toplants yaparak rann
A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf Sharon Squassoni, Irans Nuclear Program: Recent Developments, http://www.fas.org/sgp/crs/nuke/RS21592.pdf
395 394

197 uranyum zenginletirmeyi baardn aklad. Ahmedinejad: ran artk nkleer enerjiye sahip lkelerden birisidir. ran halknn direncinin sonucu olan bu almalarmza uluslararas anlamalar erevesinde devam edeceiz aklamasn yapt. rann Dini Lideri Ayetullah Ali Hamaney de ABDnin rana saldrmas halinde sert bir ekilde karlk vereceklerini ve bu karl dnyann mmkn olan her kesinde vereceklerini syledi396. ran cumhurbakan Ahmedinejad 8 Mays 2006da Amerikan Bakan George W. Busha bir mektup yazarak iki lkenin devrimden bu yana tek ve en st dzeydeki ilikisini kurmu oldu. Ahmedinejadn Busha gnderdii mektup ierik olarak beklentileri karlamaktan uzak grnebilir. Fakat psikolojik bir jest olarak bir ilk admn atlarak dorudan temas kurma stratejisinin paras ve 27 yllk Washington ile dorudan temas kurma tabusunu ykmaya ynelik bir giriim olarak nitelendirilmektedir. Ayrca Laricani, Hamaney ve rann en muhafazakar tannan mollalarndan Ayetullah Ahmet Cenneti dahil en st dzeydeki yetkililer dahi bu mektuba destek verdiklerini aklamlardr397. Nkleer krizin son perdesine 15 Mays 2006da ABnin askeri nkleer programn durdurmas karlnda rana gelimi sivil amal nkleer teknoloji vermeyi ngren ayrcalkl yeni bir paket sunmaya hazr olduu aklamas vurdu. Baz ksmlar basna yansyan teklife gre ABnin nerisi rana kendi topraklarnda uranyum zenginletirme hakk verirken, ayn zamanda rana Amerikal ve Avrupal uak teknolojisi alma ans tannmtr. rann ba mzakerecisi Ali Laricani de ABnin teklifini ciddiyetle inceleyeceklerini belirtmitir398. 1 Haziran 2006da AB lsnn hazrlad 5+1 (BM Gvenlik Konseyinin 5 daimi yesi ve Almanya) neriler paketi Rusya, in ve ABDnin de katlmyla rana sunuldu. AB D Politika ve Gvenlik Yksek Temsilcisi Javier Solana da Tahrana giderek 5+1in neri paketini rana resmen sundu. rann ba nkleer mzakerecisi Ali Laricani neriler paketinin baz olumlu taraflarnn olduunu, baz ksmlarnn ise belirsiz olduunu ve glendirilmesi gerektiini belirtti. ran, 5+1in neri paketine cevabn 22 Austosta vereceini aklamtr.

396 397

Arzu Celalifer, a.g.m.,http://www.usakgundem.com/pdfs/ACelalifer-IranRaporSubat2006.pdf Babak Ganji, Iranian Nuclear Politics: Change of Tactics or Strategy? Conflict Studies Research Centre (CSRC), Wilts, United Kingdom, http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=28820 398 Sharon Squassoni, a.g.m., http://www.fas.org/sgp/crs/nuke/RS21592.pdf

198 31 Temmuzda 14 olumlu ve bir kar oyla onaylanan 1696 Sayl BM Gvenlik Konseyi kararnn ardndan ran kendisine verilen srenin dolmasna 9 kala, 5+1 neri paketine yantn 22 Austos 2006 tarihinde ngiltere, Fransa, in, Rusya, Almanya ve ABDnin randaki temsilcisi olan svire Bykelilerine sunmutur399. Bu paketin rana cazip grnmeyen yan ise nemli bir nkoulunun var olmas olmutur. Btn bu hengamenin yllardr srmesine sebep olan uranyum zenginletirme faaliyetlerinin tamamen durdurulmas karlnda paket hayata geirilecek ve rana sivil nkleer teknoloji transferinin yan sra baka dnler de verilecektir400. Ancak ulusal onur meselesine dnm olan nkleer programn atar damar, yani uranyum zenginletirme faaliyetlerinin durdurulmas, lke ierisinde genel olarak kabul grmeyen bir yaklamdr. nk NPT yesi olarak rann, doal olarak uranyum zenginletirme faaliyetlerini srdrme hakk bulunmaktadr401. ran Ulusal Gvenlik Konseyi Genel Sekreteri ve Ba mzakereci Ali Laricani, 5+1 Grubunun Haziranda sunduu neri paketine beklenen yant sunarken "Pakete yantmz olumlu bir bak asyla hazrladk ve pek ok mulak blm mantkl ve olumlu ekilde yorumlayarak adil mzakerelerin yolunu amaya altk. ran, 23 Austos'tan itibaren nerilen paket konusunda ciddi mzakerelere balamaya hazrdr" szlerini kullanmtr. rann uranyum zenginletirme faaliyetlerini durdurmasn ngren BM Gvenlik Konseyinin 1696 Sayl Kararnn belirledii son tarih 31 Austostan nce ran, kendisinden istendii gibi uranyum zenginletirme faaliyetlerini durdurmak ve 5+1 neri paketine net bir cevap vermek yerine, kendisine daha nce sunulan neri paketindeki belirsizliklerin giderilmesini istemitir. erii henz aklanmayan 23 sayfalk ran yantnn yeni nerilerden ibaret olduu sylenmitir402.

399 400

Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf 401 Berna Grka,a.g.m., http://www.tasam.org/index.php?altid=101 402 Lionel Beehner, IRAN: Nuclear Negotiations, http://www.cfr.org/publication/7730/iran.html

199 ABDnin BM nezdindeki Bykelisi John Bolton; Washingtonun rann verdii yant dikkatle inceleyeceini ancak Gvenlik Konseyi'nin taleplerini karlamyorsa ekonomik yaptrmlar iin Konsey'e karar tasarsn hzla sunacaklarn vurgulamtr403. rann cevab sonrasnda, ABD ve Fransann verilen yant yeterli bulmayarak ve 31 Austos tarihine kadar ran faaliyetlerini durdurmaz ise yaptrma gidilmesi ynnde giriimlerini hzlandrmlardr. Dier taraftan rann mzakereler konusunda ciddi olduunun ve bir an nce mzakerelere balamak istediini sylemi olmas, zaten siyasi krizin trmanmasn istemeyen Rusya, in ve baz Avrupa lkeleri yaptrm kararn engelleme ynnde eilimler sergilemitir. Fakat btn bu tartmalarn sonucunda 22 Aralk 2006da BM Gvenlik Konseyi, ran'a dorudan ya da dolayl hassas nkleer malzeme ve balistik fze sat ya da transferinin engellenmesini ngren yaptrm kararn, oybirliiyle almtr. ngiltere, Fransa ve Almanya tarafndan hazrlanan karar tasarsna 15 ye lke onay vermitir404. ran'a yaptrm kararlar - ran, Uluslararas Atom Enerji Kurumu ile ibirlii yaparak nkleer faaliyetlerini gecikmeksizin askya almal, - Tm lkeler ran'n nkleer zenginletirme, yeniden ileme, ar su reaktrleri, nkleer silah sevkiyat sistemlerinin gelitirilmesi ve bu konularla ilgili aratrma-gelitirme faaliyetlerine katkda bulunacak malzemelerin, teknolojinin ve finansmann ran'a salanmasn ve satlar yasaklayacak, -ran'n bu tr faaliyetlerine katlan kiilere ve kurumlara seyahat yasa ve mallarnn dondurulmas gibi yaptrmlar uygulanacak, BM'nin ald kararlar karsnda ran, BM Gvenlik Konseyi'nin ald yaptrm kararn ''geersiz'' sayarak nkleer almalarn ''ciddi bir biimde'' srecei duyurmutur. ran Dileri Bakanl ise, karar 'hukuk d, BM Gvenlik Konseyi'nin grevi dnda ve uluslararas kurallara aykr bir giriim olarak nitelemitir405.
UN Sanctions Against Iran?,http://www.globalpolicy.org/security/sanction/indxiran.htm Babak Ganji, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=28820 405 UN Sanctions Against Iran?,http://www.globalpolicy.org/security/sanction/indxiran.htm
404 403

200

Nkleer Enerji ve ran rann dnyann ikinci en byk petrol ve ayn zamanda ikinci en byk doalgaz rezervlerine sahip lkesi olmasna ramen nkleer enerji arayna ynelmesi bu konudaki almalarn askeri amal olabilecei kaygsna neden olmaktadr. Ancak rann iktisadi kalknma ve nfus art hz incelenince artan enerji ihtiyacnn nmzdeki dnemde sorun yaratabilecei grlmektedir. rann petrol retimi halen devrim ncesi dnemden daha dk bir seviyededir, buna karn nfusu devrimden bu yana nerdeyse ikiye katlanmtr ve nfusun 2025 ylnda 100 milyona ulamas beklenmektedir. rann nfus art ve kalknma hzna paralel olarak enerji tketimi de hzla artmaktadr. Petrol rezervlerini elektrik retmek iin kullanmak olduka maliyetli bir yoldur. Fosil yaktlar kullanldktan sonra geriye dndrlememektedir, bu adan petrol ve doalgaz kendi i elektrik retiminde kullanmaktansa art deeri daha fazla olan petrol ve petrokimya retimi ve ihracat iin kullanmak istemektedir. Petrol ve doalgaz ihracat rann temel gelir kaynadr ve ran bu kayna uzun vadeli kalknma plan dorultusunda kullanmak istemektedir. ran iin ksa vadede enerji talebi asndan nkleer seenek bir zorunluluk olmamasna karlk uzun vadede nkleer seenekten faydalanmak lke kar iin kanlmazdr406. 4.3.2. Nkleer Program Konusunda Taraf lkeler a.) ABD ABD ve srail kart politik tutumu, nitelikli nfuza sahip ve ciddi bir sanayi potansiyelini arkasna alan petrol reticisi bir ran, Ortadouda ABD karsndaki tek engel olarak durmaktadr. ABD asndan rann nkleer programnn nlenmesini zorunlu klan birok faktr bulunmaktadr. Bu faktrlerin en nemlisi rann jeopolitik konumudur. ran, ABDnin Byk Ortadou Projesinin Orta Asya, Kafkaslar ve Basra Krfezi ayanda gl bir engel tekil etmektedir. ABDnin endielendii bir dier nemli nokta ise rann siyasal slam sylemi ve ideolojik kimlii ile blgedeki radikal slami gruplar zerindeki etkisidir. Bu durum ABDnin rana olas mdahalesi nnde byk bir engeldir. nk ran, Ortadou corafyasndaki radikal akmlar kolaylkla ABD karsnda manupile edebilecek etkinlie
406

Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org

201 sahiptir. ABD, bu nedenle blgedeki konumunu glendirmi bir ran istememektedir. nk hegamon bir g olmay amalayan ABD karsnda ikinci snf nkleer silahlarn yaylmas, ABDnin askeri gcn kullanmasnn nnde snrlama getirecektir407.

ABDnin nmzdeki dnemde de rana kar bask politikasn srdrecei dnlmektedir. ran karsnda diplomatik yntemleri mi yoksa daha farkl alternatifleri mi kullanacan zaman gsterecektir. Ancak ran ile dk younluklu gerginlik politikasnn uzun bir sre daha devam etmesi beklenmektedir408. ABDnin Diplomasi D Seenekleri: Ekonomik ve siyasi yaptrmlar Nokta vuruu yntemiyle ran nkleer tesislerini havadan bombalamak BM Gvenlik Konseyinde ran aleyhine kararlar karlmas Snrl askeri mdahale ( ABD asndan asl sorun snrl bir saldrnn hedefine ulaamayacak olmasdr. ) Bu srete gz nnde bulundurulmas gereken nemli bir nokta ise, d mdahalelerle ran rejiminin zayflatlmas konusunda ykc olmayan giriimlerin aksine randa rejimini glendirmekte olduudur. Bu duruda ABDnin asl hedefi; ran siyasi ve ekonomik bir yalnzla iterek randa rejim deiikliine neden olabilecek bir sreci uygulamaya koymaktr. Ayrca Irak ile ran karlatrldnda rann corafi alannn Iraktan ok daha geni olduu ve Iraktan daha gelimi bir askeri altyapya sahip olduu da gz nnde bulundurulmaldr409. b.) ran 11 Eyll saldrlar sonrasnda ABDnin Yeni Ulusal Gvenlik Stratejisini nleyici harekat temeline dayandran Bakan George Bush tarafndan er Ekseni olarak tanmlanan lkeden biri olan ran, ABDnin ya deieceksin ya deitireceim politikasnn uzants olarak Irak igal etmesi ile kendisini hem askeri hem de siyasi olarak evrelenmi
407 408

Berna Grka,a.g.m., http://www.tasam.org/index.php?altid=101

Ray Takeyh, Iran: Assessing Geopolitical Dynamics and U.S Policy Options, www.cfr.org/publication/10882/iran.html 409 Arzu Celalifer, a.g.e., http://www.usakgundem.com/pdfs/ACelalifer-IranRaporSubat2006.pdf

202 hissetmektedir. Bu durum karsnda d ve i politikasnn temelini gvenlik alglamas zerine ina eden ran, blgesel bir g olarak varlnn devam iin nkleer silahlara ihtiya duymaktadr. ran, Snni bir Arap dnyasnn yan banda ii bir devlet olup yakn evresinde bulunan Hindistan, Pakistan, srail, in ve Rusya gibi nkleer gce sahip olan lkeler tarafndan evrelenmitir. ran, nkleer kulbe katlmak iin elinden geleni yapacaktr. Nitekim ran, ABDnin btn sylemleri karsnda srarla nkleer programnn bar olduunu savunmakta ve bunu (NPT) Nkleer Silahlarn Gelitirilmesini Yasaklayan Konvansiyona dayandrmaktadr. nk bu konvansiyon gerei rann barl amalarla uranyum zenginletirmesini yasaklayan bir hkm yoktur410. ran deien gvenlik ortamlar dorultusunda milli gvenliine ynelik tehdit deerlendirmesinde bulunarak byk stratejisinin hamlelerini belirlemektedir. Nkleer strateji rann byk stratejisinin bir parasdr. ran iinde reformcu, muhafazakar ve pragmatist yaklamlar benimseyen gruplar olmasna karlk nihai dzeyde nkleer strateji rann uzun vadeli stratejisiyle ilgilidir. ran iindeki farkl gruplar arasndaki sylemsel deiimler byk stratejinin taktik hamleleri olarak deerlendirilmelidir. rann temel amac uluslararas arenada etkin bir aktr olabilmektir. Ayrca Nkleer Programa randa kamuoyu destei olduka fazladr. Program ulusal onur ile balantl olarak deerlendirilmektedir411. rann ncelikli olarak nkleer silah yapma kapasitesine sahip olmak istemesinin en nemli nedeni ise muhtemel ABD askeri saldrlarn engellemektir. Gemite ABDnin nkleer silaha sahip Kuzey Kore ve Hindistan gibi lkelerle daha lml mzakereler yrtme yoluna gitti i gz nnde bulundurulursa rann bunu salamaya alt aka anlalabilecektir412. Ahmedinejadn Cumhurbakan olmasnn hemen ardndan Ulusal Gvenlik Yksek Konseyinin bana Ali Laricani getirilerek rann nkleer mzakere ekibi yenilenmitir. Ayrca Kasm 2005te ngiltere, Almanya, Fransa, BM Viyana ve Cenevre Bykelilikleri de dahil olmak zere rann st dzey 40 diplomat grevden alnmtr. rann uluslararas stratejisini de belirleyen bu grup ran devletinin byk stratejisini de temsil etmektedir413.
Berna Grka,a.g.m., http://www.tasam.org/index.php?altid=101 Babak Ganji, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=28820 412 Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org 413 A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf
411 410

203

Ali Laricani ve ekibi uluslararas aktrlerle kontroll gerginlik stratejisi zerinden bir iliki kurma eilimi gstermektedir. ran, uluslararas kamuoyunu ve diplomasinin imkanlarn tam olarak reddetmemekle birlikte kendi belirledii gndem etrafnda bir mzakere sreci oluturmak istemektedir. ran, tartmann dzeyini yukar ekip temel tartmal konuda taviz vererek daha nemli kazanmlar elde etmek istemektedir. Bu balamda rann temel stratejisi, uluslararas sistemde nemli ve etkin bir aktr olabilmektir414. Ahmedinejad, anti-srail sylemi ve uzlamaz tavr sayesinde zaman zaman hedef saptrarak slam dnyasnda kamuoyu desteinin yan sra baz radikal slami akmlarnda sempatisini kazanmaktadr. Ayrca ABDnin Irak igalinde hala belli bir istikrar tutturamam olmas ABD karsnda rann elini glendiren faktrlerin banda gelmektedir. Sz konusu btn faktrleri gz nnde bulunduran ran diplomasisi ise ihtiyat elden brakmayarak uluslararas aktrlerle mzakereye yatkn bir tutum sergileyerek gerginlii azaltmaya almaktadr. rann yakn vadede geri adm atmas ve stratejisini uzun vadeye dayandrarak belli bal kazanmlar salama yoluna gidecei muhtemel gzkmektedir415.

c.) Avrupa Birlii rann nkleer program karsnda ABnin sergiledii tutum, Irakn igali ve Byk Ortadou Projesi ile su yzne kan AB-ABD rekabetini yanstmtr. Bu durumda ran AB ve ABD arasndaki kar farkllklarndan istifade ederek Avrupa lkeleriyle yaplan mzakereleri zaman kazanmak iin deerlendirmektedir. Rafsancani dneminde iyilemeye balayan Avrupa ve ran ilikileri 1990 Krfez Sava sonrasnda zellikle enerji alannda geliimini srdrmtr. ABDnin iliki koparmak, bask ve ambargo politikalarna karlk, bu politikalarn ran daha fazla radikalletireceini savunan AB, eletirel diyalog politikasyla ran sisteme entegre etmeyi amalamaktadr. Eletirel Diyalog denilen bu politikada bir taraftan ran ile ekonomik ve diplomatik ilikiler devam ettirilirken dier taraftan ran aklllatrmaya ynelik bask yaplmaktadr. ran asndan da ABD ambargosu

414 415

Babak Ganji, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=28820 Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org

204 karsnda AB lkeleriyle gelitirilen ilikiler hem ekonomik olarak ran rahatlatm hem de ABD karsnda yalnz kalmamak iin nem tekil etmektedir416. ran, ba ta Almanya olmak zere ekonomik bir buhranla kar karya olan Avrupa Birlii ekonomisi iin byk bir neme sahiptir. Bu nedenle zellikle Almanya Siemensin kontrol altnda olan Avrupa Atom Enerjisi Kurumunun ran nkleer pazarnda nemli karlar peinde olduu ve nkleer zenginletirme alanndaki aktif partnerin Rusyadan ziyade bata Fransa ve ngiltere olmak zere Avrupa firmalarnn olmasn istedikleri iddia edilmektedir. AB ls (ngiltere, Fransa, Almanya) ve ABD bu krizde taktik olarak ikili bir oyun oynamaktalar. ABD, ran ile resmi diplomatik iliki kurmadndan taleplerinin bir ksmn AB ls zerinden iletmektedir. AB ls bu erevede yapc bir takm roller oynayarak rana eitli neri paketleri sunmu ama sorun nihai bir anlamaya balanamamtr417. rana askeri bir mdahale olmamas ve Ortadouda sularn durulmas ABnin karnadr. Ekonomik konularda Fransa, Almanya ve talyann ranla ciddi ticari ilikileri vardr ve ambargo ya da istikrarszlkla bu kazanmlarndan vazgemek istemeyeceklerdir418. zellikle kriz sylentileri nedeniyle petrol fiyatlarnn art AB lkelerini ABDden daha fazla etkileyecektir, nk Avrupa lkelerinin enerji konusunda Ortadouya bamll ok daha fazladr. Doalgaz konusunda da Avrupa lkeleri Rusyaya bamllklarn azaltmak istemektedirler. ran halen dnyann ikinci en byk doalgaz rezervine sahip lkesidir. Bu durumda Rusyann Ukraynann doalgazn kesmesinden tedirginlik duyan Avrupa lkeleri doal gaz ihtiyalar iin ran gibi alternatif bir kaynaa ihtiya duymaktadrlar419.

416 417

Berna Grka,a.g.m., http://www.tasam.org/index.php?altid=101 Lionel Beehner, IRAN: Nuclear Negotiations, http://www.cfr.org/publication/7730/iran.html 418 Mustafa Kibarolu, a.g.e., s. 88-89 419 Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org

205 4.3.3. lkelerin Yaklamlar a.) Rusya Rusya, rann ABDnin Byk Ortadou Projesinin Orta Asya, Kafkaslar ve Basra Krfezi ayanda gl bir engel tekil ettiinin bilincindedir. zellikle ABDnin bu blgelerde etkinlik kurmasn istemeyen Rusya ve ran, Hazar Havzas ve enerji hatlar konularnda kar birlii iindedir. Gcn gerekte Avrasya ve Kafkasya corafyasna ynlendirmi olan Rusya, blgesel bir g gibi hareket ederek eski SSCB lkelerinde kaybettii gc yeniden kazanmaya ve tabii hakimiyet alan olarak grd bu corafyada bata ABD olmak zere Bat etkisini krmaya abalamaktadr. Bu balamda d politikasn Avrasyaclk olarak belirleyen Rusyann blgedeki stratejik orta randr. Rusya, ran ile ibirlii sayesinde Avrasyadaki enerji ve doalgaz nakil hatlarn kontrol altnda tutmak istemektedir420. Bu adan Rusya ABDnin blgede artan varlndan ve etkinliinden rahatsz olacaktr. Muhtemel bir in, Rusya ve ran blou, ABDyi Avrasyann derinliinde yalnz ve etkisiz brakabilir421. ran zerinde geni karlar olan Rusya rann nkleer almalarnda aktif olarak yer almak ve rann nkleer programnn her aamasnda sz sahibi olmak istemektedir. Rusya, rana zm mahiyetinde bir neri sunmu ve bu neriye i l i kin mzakerelere 16 ubatta balanmasna ramen kesin bir karara varlamamtr. Rusya, rann nkleer yakt bombaya dntrmesini engellemek iin randaki reaktrlere gerekli olan i lenmi uranyumun Rusya topraklarnda rann ibirli i ile zenginletirilmesini nermitir422. Rusya ile ran, Buehr Nkleer Santralinin tamamlanmas iin 800 milyon dolarlk bir anlama yapmtr. Bu anlamann tamamlanmas noktasnda gecikmeler olsa da santralin elektrik retimine balamas iin nemli ilerleme kaydedilmitir423. Rusya- ran ilikilerinde temel faktr ticari ve askeri ilikilerdir. zellikle rann hava savunma sistemi, uzun menzilli fze, zrhl askeri ara sat ve denizalt satm konularnda anlamalar vardr ve bu konulardaki sk ibirlii devam etmektedir. Aralk aynda Rusya, rana 1 milyar dolarlk

420 421

Berna Grka,a.g.m., http://www.tasam.org/index.php?altid=101 Fred Weir, a.g.m., http://yaleglobal.edu/me/ 422 Arzu Celalifer, a.g.e., http://www.usakgundem.com/pdfs/ACelalifer-IranRaporSubat2006.pdf 423 Mustafa Kibarolu, a.g.e., s. 90

206 silah sat yapmaya karar vermitir. Bu silahlar arasnda, yerden havaya atlan fzeler (SAMs) ve TOR-M 1ler bulunmaktadr424.

BM Gvenlik Konseyinden bir ekonomik ambargo ve baka trl yaptrm kararlarnn kmas Rusyann menfaatine olmayacaktr; bu adan Rusyann yaptrm konularnda ayak diretmesi beklenebilir. Ancak petrol fiyatlarnn yksek kalmas ve dk younluklu bir krizin devam etmesi dnyann en byk petrol ihracats Rusyay ok da olumsuz etkilemeyecek hatta randa yaanacak olumsuz gelimeler Avrupay ve dnya petrol piyasasn Rusyaya daha fazla baml klacaktr425. rann nkleer almalarndan ekonomik kar elde eden Rusya iin ran, ayn zamanda Bat karsnda iyi bir koz olarak deerlendirilmektedir. Rusya d ticaretinin %40n Bat ile yaplan ticaret oluturduu gz nnde bulundurulduunda Rusyann ran dosyasnn BM Gvenlik Konseyine intikal etmesi durumunda veto hakkn kullanarak Bat ile i l i kilerini zedelemekten kanaca tahmin edilmektedir426. b.) in ran ve in 1970den beri yakn iliki iindedir ve bu iliki son bir iki yldr glenmitir. ki lke arasndaki ekonomik balar dzenli bir ekilde devam etmektedir. Dnyann nemli drdnc ekonomisi ve ayn zamanda enerji tketimi konusunda ikinci srada yer alan in iin ran byk enerji kayna durumundadr. 1998 ylnda 1.2 milyon dolar olan ticaret miktar 2005 ylnda 10 milyon dolara kmtr. 2004 ylnda in, rann doalgazda %11lik ihracatn oluturan 13 milyon ton zeri doalgaz ithal etmitir427. ran ve in arasndaki ticaret doalgaz kaynakl olmasna ramen bununla da snrl deildir. ran, in iin bulunmaz bir ticari kaynaktr. 100den fazla in firmas randa faaliyette bulunmaktadr. in irketleri, randa havaalan, yol yapm, metro inaatlar vb. altyap projeleri yapmakta ve ayn zamanda in mallar randa byk bir Pazar oluturmaktadr. Tahrandaki milyar dolarlk metro inaat inli firmalar tarafndan yaplmaktadr428. Pekin,

424 425

Lionel Beehner, a.g.m., http://www.cfr.org/publication/7730/iran.html Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org 426 Arzu Celalifer, a.g.e., http://www.usakgundem.com/pdfs/ACelalifer-IranRaporSubat2006.pdf 427 Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org 428 Arzu Celalifer, a.g.e., http://www.usakgundem.com/pdfs/ACelalifer-IranRaporSubat2006.pdf

207 Tahran Hazar Denizi sahillerine balayacak olan yeni otoyol inaatna 200 milyon dolarlk yatrm yapmay planlamaktadr429. Tahran ve Pekin arasndaki siyasi ilikilerde olduka gldr. ki lke 2000 ylnda Hataminin ine yapt ziyareti esnasnda dostluk anlamas imzalamlardr. ran ve in, blgesel ve uluslararas konularda gelimekte olan iki lke olarak ayn stratejik grleri paylamaktadr. ran, angay birlii rgtnde in-ran ortakl iin ek mekanizma imkan sunan gzlemci stats roln stlenmitir. Btn bunlarn tesinde her iki lke birbirleriyle olan iyi ilikilerinin uzun vadede stratejik karlarna yarar salayaca inancn tamaktadrlar.11 Eyll sonras daha da derinleen ABD-ran gvensizlii, ran in ile daha yakn ilikiler kurmaya sevk etmitir. 1980den beri in irketleri rana silah ve silah teknolojisi satmaktadr. Bu nedenden tr ABD, ini rann fze menzillerini arttrmasna yardmc olmakla sulamaktadr. Sonu olarak in irketleri, ABDnin yaptrmlaryla karlamlardr. Son zamanlarda 6 in irketi Aralk 2005te rana fze bal ve kimyasal silah sattklar gerekesiyle yaptrma uramlardr430. ran ve in ilikileri, enerji konusunda Nkleer Krizin patlak vermesini takiben daha da dikkat ekici gelimelere sahne olmutur. Hzla gelien bir lke olarak in ounlukla enerjiye baml olduundan, zellikle Ortadoudan ve denizar lkelerden doalgaz temini iin giriimlerde bulunmaktadr. in artan enerji ihtiyac konusunda ran ile uzun vadeli ve geni kapsaml anlamalar yapmaktadr. ran u anda OPEC yesi ikinci byk petrol reticisidir ve Aralk 2004te in ile 70 milyar dolarlk bir petrol ve doalgaz anlamas yapmtr. inin u ana kadar yapm olduu en byk enerji anlamas olan bu anlama yzyln anlamas olarak nitelendirilmitir. Bu rakamn daha sonraki anlamalarla 150 milyar dolar bulmas beklenmektedir. Mart 2004de Zhuhai Zhenrong adl in irketi 25 yllna 110 milyon tonluk doalgaz ithali iin ran ile anlama imzalamtr. Sinopec, gnde 300.000 varil doalgaz kt dnlen Yadavaran blgesinden %50lik hisse satn almtr. Anlamann 100 milyon dolar civar olduu dnlmektedir. Ayn zamanda inin randa Hazar Denizine doalgaz sevkiyat iin boru hatt demeyi dnd bylece sonunda Kazakistan zerinden ran gazna direkt olarak erimeyi planlad dnlmektedir. 2004

429 430

Ray Takeyh, a.g.m.,www.cfr.org/publication/10882/iran.html A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf

208 verilerine gre in petrol ihtiyacnn %13 lk ksmn randan temin ediyordu ve yaplan anlamalarla bu rakam daha da artmtr431. inin enerjiye olan ihtiyac ve ran ile olan yaknlndan dolay bir ok gzlemci Pekinin ran ile plan ilikisinin ran gazna olan ihtiyacna gre ekil aldn dnmektedir. Bu durumun Pekinin rana ynelik olas yaptrm kararna destek vermeyeceini gstermektedir. Ayn zamanda in, Xinjiang blgesindeki Mslman nfusla baa kabilmek iin slam dnyasyla iyi ilikiler kurmaya almaktadr432. Strateji uzmanlar, politikaclar inin uluslararas sisteme byk katlm salamasn ve uluslararas sistemde arln koyarak sorumluluk almas gerektiini dnmektedirler. Her eyden nce in, kendi gvenlii iin yararl olacan dnmedii nkleer silah artn engelleme giriimlerini destekleyerek Kuzeydou Asyadaki nkleer art engellemede aktif rol oynamaktadr433. Ortadoudaki herhangi bir olumsuzluk dier lkelerde olduu gibi neredeyse ithal ettii petroln yarsn Ortadoudan temin eden in asndan da olumsuzluk yaratmaktadr. Eer rana kar alnan nlemler artar ve Ortadou daha da karmak bir hal alrsa enerji asndan ortaya kan sorun ran gazndan daha nemli bir hal alacaktr434. c.) srail ran, ideolojik tutumu ve gvenlik alglamalar balamnda sraili dorudan doruya hedef olarak grdn aklamaktadr. Buna karlk srailde ran kendi gvenlii bakmndan tehdit olarak alglamaktadr. Her iki taraf da gerginliin trmanmas ve askeri g kullanma aamasna
435

gelinmesi

durumunda

birbirlerini

potansiyel

hedef

olarak

greceklerdir

. Varln gvenlik politikasna balayan bir dier lke olan srail, blgede

herhangi bir Mslman lkenin askeri olarak glenmesine iddetle kar kmaktadr. srail
431

Michael Pinskur,Iran complicates China's energy security, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=15086

432 433

Babak Ganji, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=28820

A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf 434 Fred Weir, a.g.m., http://yaleglobal.edu/me/ 435 Arzu Celalifer, a.g.e., http://www.usakgundem.com/pdfs/ACelalifer-IranRaporSubat2006.pdf

209 asndan ran yalnzca ak bir dman deil ayn zamanda Lbnandaki Hizbullahn temel destekleyicisidir. rann nkleer program srailin komularna kar uygulad gl askeri nlemler alma tehdidini elinden alacaktr. srail 1960larn sonlarndan beri nkleer silah potansiyeline sahiptir ve u anda 200e yakn nkleer bala sahip olduu tahmin edilmektedir. srail kendi gvenlii asndan Ortadouda nkleer silahlara sahip tek lke olma konumunu korumak istemektedir. Uzun vadeli blgesel karlar asndan en byk tehdit olarak ran gren srail, rann yalnzca nkleer silah teknolojisi ve kapasitesi edinmesine deil nkleer teknoloji edinmesine de kardr ve bunu nlemek iin de elinden geleni yapacaktr. ran ise, srail kartl zerinden hem slam dnyasnn sempatisini kazanmaya hem de bu yolla kendi zerinde toplanan dikkatleri baka noktalara ynlendirmeye abalamaktadr. Bu adan bakldnda srailin gndemde tutulmas rann taktik bir hamlesi olarak deerlendirilebilir. Ayrca ran ok uzun bir sredir fze teknolojisi zerinde almaktadr. rann denemelerini baaryla tamamlad 1500 km menzile ulaabilen ahab-3 fzeleri nkleer balk taklmas durumunda srail iin byk tehdit ve caydrclk arz etmektedir. srail ise bu konuda srarla nleyici saldrda bulunabileceini vurgulamaktadr. 1981 ylnda Irakn tesislerini bombalamaktan ekinmeyen srailin benzer bir saldry ran karsnda gerekletirmesi muhtemel gzkmemektedir. Ayrca ran tesislerini bu tarz saldrlarn baarsn nleyecek ekilde lke iinde datmtr436. d.) Hindistan rann Gney Asyaya ynelik politikalarnda enerji faktr nemli bir rol oynarken, etnik ve dinsel eitlilik, blgesel istikrar ve Hindistan-Pakistan rekabeti de en az enerji kadar nem tamaktadr. lk bakta Hindistann ABD ile sivil nkleer anlamas nemli bir sorun gibi grnse de, rann Hindistan ile olan mnasebeti daha ok Afganistann durumu ile ilgilidir. Afganistan, rann hem Pakistan hem de Hindistan ile olan ilikilerinde nemli bir unsurdur437.

436 437

Berna Grka,a.g.m., http://www.tasam.org/index.php?altid=101

PINR: Power and Interest News Report, a.g.m., http://www.pinr.com/report.php?ac=view_report&report_id=644&language_id=1

210 rann Hindistan ve Pakistan ile olan ilikileri karmak bir grnm sergilemektedir. ran, Pakistan ve Afganistandaki etnik ve dinsel yaplarn eitlilii her zaman bu blgelerde gerginlik yaratacak ve Hindistan da bu gerginliklere her zaman mdahil olacak potansiyeli tamaktadr. Hindistann byyen ekonomisi dnya enerji arz piyasasna girii de beraberinde getirmitir. Eer Hindistandaki byyen ekonomi blgeye baaryla entegre edilirse blgedeki tansiyon azalabilir438. Blgedeki enerji konusunun merkezinde ise Pakistan yoluyla randan Hindistana gitmesi planlanan boru hatt projesi vardr. ran doalgaznn Pakistan zerinden Hindistana tanmas iin ran, Hindistan ve Pakistan arasnda 7 milyar dolarlk boruhatt anlamas yaplmasna karar verilmitir. ran doalgaznn Pakistan ve Hindistana ihrac Bar Boru Hatt projesi. Pakistana verilmesi planlanan doalgazn gnlk 60 ve Hindistan iin 90 milyon m olacak, Bar Boru hattnn ran zerinde 1100 km. Pakistanda 1000 km. ve Hindistan zerinde 500 km. uzunluunda olmas planlanmaktadr. Bu proje, 2.500 KM uzunluunda ve 4 Milyar dolar hacminde olmas nedeniyle dnyadaki en byk doalgaz projesi olma zelliinde olacaktr. Daha da nemlisi, iki sava yaayan Pakistan ve Hindistan bir araya getirmesi ve nc bir lke ile ibirliine sevk etmesi asndan nem arz etmektedir. Bu boru hatt projesi ile birlikte doalgazn Hindistan'a aktarlmasyla enerji sknts hafifleyecek, di er taraftan yoksullama snrna gelen Pakistan da alaca transit gei gelirinden dolay ekonomik olarak rahatlayacaktr. Bu proje tamamlandnda her lke iin de geni ekonomik kazanmlar salayacaktr. Bu projeye imdiden Dostluk Boru Hatt ad verilmitir. Ekonomistlerin grlerine gre, proje her lkenin istikrarl kalknmasna katkda bulunacaktr439. Ayrca ran, bahsi geen boru hattn, uluslararas destei arkasna alma ynnde kullanabilecei de projenin nemini arttran bir dier nemli ayrntdr. Ama her ekilde ranHindistan-Pakistan boru hattnn tamamlanmas ve uygulamaya konulmas blgedeki dengeleri taraf lkeler lehine etkileyecektir. ran Milli Doalgaz hracat irketi Genel

438 439

A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf Jacob Matthan, Mainline: Geostrategy Feeds America's Oil Addiction, http://www.raisethehammer.org/article/257/

211 Mdr Nusretullah Seyfi 3 yldr ran-Pakistan-Hindistan arasnda kurulmas planlanan Bar Boru Hatt projesinin eitli mzakerelerle ciddiyetle takip edildiine deinerek, lkenin henz ran doalgaz ihracat fiyat zerinde anlamaya varmadn belirtmitir440.

ekil 4.8: ran-Hindistan Gaz Boru Hatt ( www_raisethehammer_org-images-natural_gas_route_iran_india_sm_jpg ) rann blgede etkin bir rol elde etmesini istemeyen ABD, petrol boru hatt fikrine de kar kmaktadr. Ancak projenin blge istikrar iin neminin farknda olan Avrupa Birlii, boru hattnn tamamlanmasn desteklemektedir. Bu srete enerji gvenlii tartmas da Hindistann politik gndeminden dmtr. ABD Bakan George Bush, Mart 2006da gerekletirdii Hindistan ziyaretinde nkleer enerjinin sivil amal kullanmn nermitir.
440

Eurasianet, Iran probes closer economic ties, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16493

212 Hindistan Petrol Bakan Mani Shankar Aiyer, ran petrol boru hatt taraftar olmas nedeniyle Bushun ziyaretinden hemen nce grevinden alnmtr. Bu durum uluslararas kamuoyunda ABDnin rana kar ve belki de daha geni bir stratejide Asyann ykselen gc ine kar Hindistann desteini kazanmak iin Hindistana ynelik rveti olarak deerlendirilmitir441. Ancak Hindistann ran ile olan ilikileri daha komplikedir. Aiyarn grevden alnma zaman ABD ile nkleer enerji konusunda ibirlii amalayan Hindistan yetkililerine kolaylk salamtr. Hindistanda tartlan konu rana ynelik askeri operasyona UAEAdan hibir ekilde destek olmaddr. Mart 2006da Hindistan Babakan Mammahoan Singh yapt aklamasnda ran ile kar karya gelinmesinden bedeli ne olursa olsun kanlmas gerektiini belirtmitir442. Enerji gvenlii sorununda Hindistan, corafi olarak Himalayalarn doal konumunu ve komularyla olan zayf ilikilerini gizleme ihtiyac iindedir. Hindistan gnmzde enerji kesintileriyle kar karyadr. Hindistann temel endiesi gelecekteki enerji ann lkenin ykselen byme orann etkilemesidir. Bu balamda Hindistan, ABD ile olan sivil amal nkleer enerji ibirliini ran petrol hattnn karl olarak uygun grmemektedir. Ksa vadede durum bu ekilde olsa da uzun vadede Hindistan ran gaz iin cazibe arz eden bir pazar olmaya devam edecektir. Ayrca nkleer enerji ibirlii ABD Kogresinde kabul grse bile ran-Hindistan petrol boru hattnn devam etmeyeceinin garantisi yoktur443. Fakat rann Hindistan ile ilikileri enerji konusundan ibaret deildir. ran ile Hindistan uzun sreli ittifak iinde olmamlardr. ran slam Devrimi ncesi, rann ABD ile olan yaknlna karlk Hindistann Sovyet eilimi nedeniyle her iki lke birbirlerine temkinli yaklayorlard. slam Devrimi rann ABD ile olan ilikilerinin bozulmasna neden olsa da Hindistan ile olan ilikilerine ok az olumlu bir etki yapmtr. 1990 ylnda ran ve Hindistann Afganistandaki Pakistan destekli Snni Talibana kar Kuzey ittifakn desteklemesi iki lke ilikilerinin dnm noktas olmutur. Bu durum rann Kemir sorununa tarafsz kalmas ve karlnda ABDnin rana uygulad ambargoya Hindistann kar olmasyla glenmitir. 2003 ylnda her iki lke ortak askeri tatbikat planlamtr.

441

Jacob Matthan,a.g.m.,http://www.raisethehammer.org/article/257/ Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org 443 A Middle East Programme Report, www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf
442

213 Ayrca Hindistan devlet petrolleri firmas da randaki faaliyetlerini arttrmaktayd. 2004te Hindistan Devlet Petrolleri Firmas ran ile Kuzey Pars Gaz Blgesini gelitirmek iin bir memorandum imzalamtr. Ayn zamanda Hindistann en byk zel petrol firmas Reliance, randa bir LPG Terminali kuruluuna BP Amoco ve ran Milli Petrol Firmas ile birlikte katlmtr444. e.) Pakistan slam lkeleri arasnda nkleer silahlara sahip tek lke olan Pakistan, rann bar amalarla kullanmas iin nkleer enerji tesisleri gelitirmesini desteklemektedir. 2005te Pakistan Nkleer Program Bakan Abdulkadir Han rana zenginletirilmi uranyum temin etmeyi kabul eden anlamay imzalamtr. Sovyetlerin Afganistandan ekilmesini takiben ABDnin Pakistana olan ilgisi azalm ve 1990 ylnda ABD nkleer programndan tr Pakistana yaptrm uygulamtr. Bu koullarda rana nkleer teknolojinin sat duyarl bir konu haline gelmitir. ki lke arasndaki gergin ilikilere ramen Pakistan asndan anlama bir gelir kaps olarak deerlendirilmitir. Ayrca ABDnin Hindistanla nkleer teknoloji konusunda ibirlii anlamalar imzalamas Pakistann kayglarn artrmaktadr. Talibann Afganistanda ynetimi kaybetmesiyle, ran-Pakistan ilikilerinin nndeki ana engellerden biri kalkmtr. Pakistan, ran gaznn Hindistana datm amacyla boru hatt inasnda nemli rol almaktadr. Fakat hala iki lkenin karlkl pheleri devam etmektedir. ran, Pakistan-ABD ilikileri konusunda ve Pakistan da rann Belucistandaki militanlar desteklemesi konusunda birbirlerinden emin deillerdir445. rana olas bir ABD mdahalesi Irak ve Afganistandaki istikrarszl

krkleyecektir. Amerikan mttefiki olan Krfezdeki Birleik Arap Emirlikleri, Umman, Katar, Bahreyn, Kuveyt ve Suudi Arabistan, rann nkleer faaliyetlerinden duyduklar rahatszlklar dile getirmektedirler. Krfez lkeleri, krfez blgesinin nkleer silahlardan tamamen arndrlmasn savunmakta ve bu konuda srailin de adm atmasn istemektedirler.

444 445

Eurasianet, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16493

Mahan Abedin, Iran's relationship with Pakistan and al-Qaida, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=9643

214 ran, slam dnyasnda ABDye aka kafa tutabilen ve bunu da bir sylem haline getiren tek g olarak ne kmaktadr. rann anti-Amerikanclk sylemi zerinden slam dnyasnn liderliine oynad gz nnde bulundurulmas gereken nemli bir stratejidir. ran bu sayede Hamas, Lbnan, Hizbullah ve Iraktaki baz ii direni gruplar zerinde ideolojik etki kurabilmektedir446. rann Nkleer Krizdeki Avantajlar Z e n g i n doalgaz ve petrol rezervlerine sahip olmak, rann geni corafyas, youn nfusu ve ekonomik bykl, Devrim sonras dnemde ilk defa komularyla sorunsuz bir dnem yayor olmas, Hrmz Boaz zerindeki etkin kontrol kapasitesi, UAEA ile i birlii yapm olmas ve halen mzakerelere ak olduunu belirtmesi, Avrupa Birlii ile mzakerelere ak olmas, Rus nerisine scak bakt sinyallerini vermi olmas, Kendi karlarnn minimum dzeyde etkilenmesini salamak iin veto haklarn

dengeleyici bir ara olarak kullanacak olan in ve Rusya faktrdr447. Sonu olarak rann nkleer silahlara sahip olmas Ortadouda ve Orta Asyada stratejik dengeleri de deitirecektir. rann blgede etkin bir g haline gelmesi sadece ABDyi deil bata srail olmak zere tm blge lkelerini rahatsz edecektir. rann stratejik adan n plana kmas sonucunda ii blounun etkinliinin artmas ise, blgedeki Snni lkelerde rahatszlk uyandracaktr448. 4.3.4. Uluslararas Jeopolitik Ortam ve ran a.) Jeopolitik Ortamlarn Oluu Jeopolitik ortamlar g odaklarn dnya corafyasndaki konumlar ile ekil bulur. G odaklarnn olanak ve yetenekleri, niyet ve amalar jeopolitik ortam oluturur. G odaklar

446 447

Gkhan etinsaya-Talha Kse, a.g.e., http://www.setav.org

Arzu Celalifer, a.g.m.,, http://www.usakgundem.com/pdfs/ACelalifer-IranRaporSubat2006.pdf 448 Berna Grka,a.g.m., http://www.tasam.org/index.php?altid=101

215 gruplamalar jeopolitik ortamn ekillenmesinde en gl etkendir. Ayrca evrensel dzeydeki deiiklikler blgesel ve ulusal jeopolitik konumlar da farkllatrmaktadr449. Gnmz jeopolitik ortamn da kresel ve blgesel dzeydeki g odaklar, bu g odaklarnn olanak ve yetenekleri ile niyet ve amalar oluturmaktadr. G odaklarnn ana politikalar taraf oluturmaya yneliktir. Jeopolitik ortam unsurlarndan ama ve niyetler en az deienlerdir450. Jeopolitik farkllamalar iki durumda grlmektedir: Byk harplerden sonra jeopolitik ortamlar deimektedir. Uzun bar dnemlerinde potansiyel deerlerin yararlanabilir duruma getirilmesi sonucunda lke gleri artabilir yada azalabilir. Bu deiiklikler jeopolitik ortamlar deitirir451. b.) Jeopolitik Ortam Hazrlayan Etkenler Jeopolitik Oluumun Etkenleri: Evrensel ve blgesel g odaklar G odaklarnn olanak ve yetenekleri G odaklarnn niyet ve amalar G odaklar arasnda kurulan ortaklklar ( Din, deoloji, kar ortakl )452

G odaklar zaman iinde yer ve el deitirmektedir. Yeni jeopolitik ortam olumasnn en nemli sebebi ise g odaklarnn deimesidir. Bazen din, ideoloji, kltr ortaklklar, ounlukla da ama ve kar ortaklklar jeopolitik ortam oluturabilmektedir453.

449 450

Nejat Eslen, a.g.e., s. 6 Suat lhan, a.g.e., s. 81 451 Suat lhan, a.g.e., s. 47 452 Suat lhan, a.g.e., s. 79 453 Nejat Eslen, a.g.e., s. 7

216 c.) Jeopolitik Ortamlarda Deimeler Jeopolitik ortamlar oluturan ana unsur kresel ve blgesel g odaklardr. Jeopolitik ortam tmevarm eklinde oluurken jeopolitik inceleme ise kresel g odaklar, blgesel g odaklar ve ulusal g odaklar olarak tmden varm eklinde yaplmaktadr. Jeopolitik ortamlar corafi tabana dayaldrlar. Jeopolitik ortamlar birbirlerinden kopuk olarak teekkl etmezler bu nedenle nceki jeopolitik ortamn izleri bir sonrakinde grlebilmektedir. 20. yzyl jeopolitik ortam 5 dneme ayrlmaktadr: 1- Birinci Dnya Sava ncesi jeopolitik ortam ( 1900-1914 ) 2- Birinci Dnya Sava sonras jeopolitik ortam ( 1918-1933 ) 3- kinci Dnya Sava ncesi jeopolitik ortam (1933-1938 ) 4- kinci Dnya Sava sonras ( Souk Sava Dnemi ) jeopolitik ortam ( 1945- 1990 ) 5- Souk Sava sonras jeopolitik ortam ( 1990-2002 ) 20. yzylda jeopolitik ortamlarda meydana gelen deiimlerin ncelikle byk savalar sonrasnda ekil ald grlmektedir. Bar dneminde jeopolitik ortam ekonomik, sosyal ve politik gler gibi potansiyel glerin zaman iinde canlandrlmas sonucunda olmaktadr. Souk Sava sonras jeopolitik ortam 21. yzyln ilk yllarnda yenilenmektedir. Gnmz jeopolitik ortam ise henz son eklini almamtr454. Birinci Dnya Sava ncesi Jeopolitik Ortam ( 1900-1914 ) Monarinin imparatorluklarn var olduu ve smrgeciliin gelitii bu dnemde ok odakl ve Avrupa merkezli jeopolitik ortam egemendir. Bu dnemin balca g odaklar, ngiltere, Fransa ve Osmanl mparatorluklardr455.

454 455

Nejat Eslen, a.g.e., s. 6-7 Suat lhan, a.g.e., s. 113-116

217 Birinci Dnya Sava Sonras Jeopolitik Ortam ( 1918-1933 ) ok kutuplu ve Bat merkezli bir jeopolitik ortam egemendir. Savan galip lkeleri smrgelerini glendirmeleri sonucunda smrge imparatorluklar dnemin jeopolitik ortamnn evrensel g odaklardr. kinci Dnya Sava ncesi Jeopolitik Ortam ( 1933-1945 ) Bu dnemde Nazizm, Faizm ve Komnizm gibi totaliter ideolojiler gndeme gelmitir. talya ve Almanyann sahip olduklar potansiyel deerleri gelitirmeleri sonucunda mevcut evrensel g odaklarna ( ngiltere, Fransa, ABD ) eklenmilerdir456. kinci Dnya Sava Sonras Jeopolitik Ortam (Souk Sava Dnemi) (1945-1990) Bu dnem jeopolitik ortam 1. Dnya Sava sonras ortaya konan teorilere uygun ekilde olumutur. Bu dnemde Dou ve Bat olarak iki nemli ideolojik g oda ortaya kmtr. SSCB nderliinde Komnist ideolojinin yaylmaclna kar, ABD, Kanada, Bat ve Gney Avrupa lkeleri ile Trkiyeden oluan Bat blou kurulmutur. Merkez blgeye Dou Blounun byk gc SSCB egemen olurken evresine ABD nclnde Bat Blou egemen olmutur. Ortak gvenlik rgtleri olarak; Dou Blou lkeleri tarafndan Varova Pakt, Bat Blou lkeleri tarafndan NATO faaliyet gstermitir. Souk Savan en nemli dinamikleri; emperyalizm, bir ideoloji olarak komnizmin dnyada yaylmas giriimleri ve yok edici nkleer silahlarn gelimesi olmutur. Bu dnemin en nemli zellii ABDden sonra Rusyann, takiben ngiltere Fransa ve inin nkleer gce sahip olmasdr. Genelde byk apl savalar cereyan etmemitir457. Ayrca kinci Dnya Sava sonrasnda Hindistan, Pakistan ve birok Ortadou ve Kuzey Afrika lkesi bamszlna kavumutur. Souk Sava dneminde corafya temelli olan Kara Hakimiyet ve Kenar Kuak teorileri uygulama alan bulmu ve Kenar Kuak teorisini uygulayan Bat Blounun hakimiyeti, Dou Blounun kyle sona ermitir458.

Nejat Eslen, a.g.e., s. 7-8 Ylmaz Aklar, Kresel Gvenlik Gelimeleri ve ngrler, http://www.asam.org.tr/temp/kitap128.pdf 458 Suat lhan, a.g.e., s. 119
457

456

218 Souk Sava Sonras Jeopolitik Ortam ( 1990-2002 ) Souk Sava sonrasnda jeopolitik ortam yenilenmitir. nce ABDye dayal tek kutuplu dnya dnemi yaanmaya balad. Daha sonra zamanla Souk Sava Dneminin merkez-evre konumundan farkl olarak; ABD, AB, RF ve in gibi blgesel ve evrensel gler belirmeye balamtr459. SSCBnin dalmasndan sonra Avrasyada 5 boluk olumutur. Bunlar; Orta Avrupa, Balkanlar, Ortadou, Kafkasya ve Orta Asyadr. Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin sahip olduklar ortak kltr unsurlar aralarndaki sorunlarn gn yzne kmasn nleyerek istikrar salamasna karlk Kafkaslar ve Ortadouda oluan boluk ve istikrarszlk devam etmektedir. Bu dnemde, blgesel ve etnik atmalar byk apl savalarn yerini alm, siyasi ve ekonomik kar atmalar n plana kmtr. Avrupada belirgin bir tehdit kalmamas, dnya genelinde tehditin deimesi ve yerini risklerin almas sonucunda, ABD dndaki devletler savunma harcamalarn nemli derecede ksarak, refah ve ekonomilerinin ykseltilmesine ynelmitir460. Bu dnemin ana sorunu ise ortaya kan boluklarn doldurulmas mcadelesidir. Souk Sava sonrasnda evrensel etkinlikte tek g kalan ABDden baka geen ksa srede Avrupa Birlii, RF, in gibi evrensel dzeyde olmasa da blgesel dzeyde etkin gler belirmeye balayarak bu mcadeleye katlmlardr. Souk Savan sona ermesiyle uluslararas sistemde karlar ynnde deien ve gelien taraf oluturma arayna dayal istikrarsz bir dnem meydana gelmitir461. 21. Yzyl Ba Jeopolitik Dnem ( 11 Eyll 2002-....... ) 11 Eyll 2002 tarihinde ABDdeki Dnya Ticaret rgt kiz Binalarna El-Kaide rgt tarafndan yaplan saldry 21. yzyl ba jeopolitik dneminin balangc olarak kabul edebiliriz. Bu tarihten itibaren ABD, Avrasya zerindeki planlarn uygulamaya balam ve ABD karsnda ok kutuplu bir dzenin oluumu belirmeye balamtr. ok kutuplu sistemin en nemli sorunu taraflarn olumas sorunudur. Yeni dnemde byk glerin kar mcadeleleri Avrasya blgesinde younlamaktadr. ABD, AB, in, Japonya, Hindistan gibi aktrlerinin artan enerji ihtiyac ve artan petrol fiyatlar, byk gleri
459 460

Nejat Eslen, a.g.e., s. 8 Suat lhan, a.g.e., s. 120-121 461 Ylmaz Aklar, a.g.m., http://www.asam.org.tr/temp/kitap128.pdf

219 Avrasyada tehlikeli kar atmalarna srklemektedir. Gelecek 10 yllarda Avrasyada, enerjiye sahip olma mcadelesini de ierecek ekilde ekonomik g mcadelesi kanlmazdr462. Gnmz jeopolitik ortamnn oluumunda konu etkilidir: 1- Uygarlklar sava ( dnce taban ) 2- Kreselleme ( yntemi ) 3- Petrol ( hedefleri belirliyor ) Gnmz jeopolitik ortam kresel dzeydeki g odaklar, bunlarn olanak, niyet ve amalar, corafi konumlar, kar ve kltr ortaklklarna dayal gruplamalar tarafndan ekil almaktadr. Petrol stratejik ihtiya olarak hedefleri belirleyerek politikalar ekillendirirken, uygarlklar ayrl dnce tabann, kreselleme ise yntemi tekil etmektedir463. Uygarlklar atmas: Medeniyetler atmas teorisini ileri sren Amerikal dnr Samuel Hauntington, Harvard niversitesi siyasi bilimler hocas ve Stratejik Ettler Merkezinin bakan olup savunma ve stratejik iler analisti olarak Amerikann eitli devlet organlarna, zellikle savunma bakanl Pentagon ile Dileri Bakanlna hizmet vermektedir. Hauntington, 1993 tarihinde Forigen Affaris dergisinde Medeniyetler atmas Doktrinini yaynlayarak hakim mcadele kaynann kltrel olaca belirtmitir. Huntington bu makalesinden sonra 1996 ylnda Uygarlklar atmas kitabn yaymlamtr464. Huntington tarafndan saylan medeniyetler: Bat Medeniyeti: ABD, Katolik ve Protestan Avrupa, Avustralya Amerikal Medeniyet: Gney ve Orta Amerika Afrikal Medeniyet: Byk Sahra ve Somali gneyi, Eritre bats Afrika

462 463

Suat lhan, a.g.e., 122 Nejat Eslen, a.g.e., s. 9 464 Hsmen Akdeniz, a.g.m., s. 86

220 slam Medeniyeti: Sahra, Somali, Eritre dahil kuzey Afrika; Ortadou, Pakistan dahil Orta Asya; Malezya inli Medeniyet: in, Tayvan, Hong Kong, Singapur, Vietnam Hindu Medeniyet: Hindistan, Kemir, Banglade Ortodoks Medeniyet: Arnavutluk hari Balkanlar, Ukrayna ve Beyaz Rusyann dousu, Rusya Budist Medeniyet: Tibet, Kore, Tayland, Moolistan Japon Medeniyeti: Japonya

Huntington medeniyetlerin ayrmn makro ve mikro dzeyde olarak yalnlatryor. Makro dzeyde; Bat-Mslman ve Asyal toplumlar. Mikro dzeyde; Bat-slam, Ortodoks, Hindu, Afrikal eklindedir. Samuel Hauntington souk sava dnemindeki siyasi ve ideolojik snrlar yerine Medeniyetler aras Fay hatlarn ele almaktadr. Bu fay hatlarnn iki tarafnda Hiristiyan ile slam Medeniyetleri bulunuyor. Hauntingtona gre bu iki medeniyet arasndaki gerginlik ve atma ihtimali iyice artm bulunuyor. Hauntingtonun teorisinde Ortadou anahtar rol oynamaktadr. Ona gre, slam dnyasndaki hareketliliin oda Ortadoudur. Sz konusu Medeniyetler arasndaki Fay hatlarnn gelecekteki savalara yol aacan iddia eden Hauntingtonun inancna gre; Medeniyetler aras atma, dnyaya egemen siyasete dnecek ve yeni adaki atmalarn en gelimi son eklini ortaya koyacaktr. Hauntington, bu yaklam ile souk sava sonras siyasi dnyann portresini izmeye almaktadr
465

. lkeler kendilerine benzer kltre sahip lkelerin tarafna katlma ve ortak

bir kltr paylamadklar lkelere kar denge kurma eilimi gsterirler466. Uygarlklar atmasnn dayandrld gerekeler: Souk Sava sonrasnda kktendincilikte art olmas, slam-Hristiyan atmas devam eden tarihi bir olgudur. slami terr rgtlerinin tremesi ve bunlarn silah, uyuturucu kaakl yapmalar, Avrupada oluan yeni Mslman varl, Petrol ile Batnn tehdit edilmesi, Batya g hareketidir467.

465 466

Suat lhan, a.g.e., s. 85-89 Hsmen Akdeniz, a.g.m., s. 85 467 Suat lhan, a.g.e., s. 94

221

Kreselleme Uluslararas ilikilerde evrenselciler uluslararas ilikiler analizinin balang noktasnn devletlerin ve dier aktrlerin iinde etkileim gsterdii evrensel bir adan gerekletirilmesini savunurlar. Bu balamda kreselleme uluslararas sistemde politik yapy ynlendirmektedir. Evrensel politikalar yorumlayabilmek iin kresellemenin amalarn deerlendirmek gerekmektedir. Kresellemenin karsndaki en byk engel ise ulus devlettir. Gnmzde kresellemeyi tetikleyen unsurlar; Ulatrma ve iletiim alanlarndaki teknolojik gelimeler, uluslararas ticaretin artmasdr468. Kresellemede Batnn sahip olduu olanak; sermaye birikimi, bilgi ve deney birikimi teknoloji ve smr geleneidir. Kresel politikalar ise Batnn temel ihtiyac olan pazar, hammadde stratejik kaynak ve ucuz i gc belirlemektedir469. Petrol Petrol lkelerin d politikalarn ynlendirerek uluslararas ortamda taraflarn ekillenmesinde nemli rol oynamaktadr. Petrol konusu birbirine baml olarak deer tayan 4 nemli alt birimden olumaktadr. Bu alt birimler; petrol kaynaklar, retim miktarlar, tketim miktarlar ve petrol ulatrma yollardr470. Yzylmzn en nemli stratejik maddesi petrol ve doalgaz kaynaklarn kontrol eden Ortadou ve Orta Asya kresel glerin mcadele alan durumundadr. Petrol ve doalgaz kaynaklarnn Pasifik Okyanusuna, Akdenize, Rusya zerinden Avrupaya ve ya Hint Okyanusuna aktarlmas ekimelerin kaynan tekil etmektedir. Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte; Kafkasya, Orta Asya ve zellikle de Hazar Denizi blgesinde yer alan zengin petrol ve doal gaz yataklar, bata ABDli dev petrol irketleri olmak zere, uluslararas irketlerin youn ilgisine ve ard ardna milyarlarca dolarlk projelerin devreye girmesine sahne olmutur. Kazakistann zellikle petrol rezervleri, Trkmenistann doal gaz rezervleri ve Kafkasyada yer alan Azerbaycann, hem

468 469

Mehmet Kocaolu, Uluslararas likiler,Kara Harp Okulu Yaymlar, Ankara, 1993 s. 87 Suat lhan, a.g.e., s. 102-103 470 Suat lhan, a.g.e., s. 109

222 petrol hem de gaz rezervleri, blgede en fazla yatrm cezbeden nemli potansiyel deerler olarak ne kmtr. Orta Asyada yer alan zbekistann da, Trkmenistannkine yakn ve nemli saylabilecek gaz rezervleri vardr. Bunun tesinde, Orta Asya lkelerinden Tacikistan ve Krgzistann, Kafkasyada yer alan Ermenistan ve Grcistann, ispatlanm rezervler bakmndan pek ansl olmad grlmektedir. Ancak, bu lkelerden Grcistan, ncelikle Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Hatt ile, daha sonra bu hatta paralel denmesi planlanan ah Deniz Doal Gaz Hattnn gei lkesi olarak, byk stratejik neme sahiptir. Bu balamda blge, bata dnyann en byk enerji tketicisi ABD olmak zere, enerji gereksinimi hzla artan ve bu kaynaklar byk oranda ithal etmek zorunda kalan tketici lkelerin enerji gereksinimi iin, nemi giderek artmakta olan bir corafyadr471. Tablo 4. 2: lkelere Gre Petrol Rezervleri, 2005 ( http://www.raisethehammer.org/article/257/)

lkelere Gre Petrol Rezervleri, 2005 Derece lke Kantlanm Rezervler (milyar varil) 1. Suudi Arabistan 261.9 2. Kanada 178.8 3. ran 125.8 4. Irak 115.0 5. Kuveyt 101.5 6. B.A.E 97.8 7. Venezuella 77.2 8. Rusya 60.0 9. Libya 39.0 10. Nijerya 35.3

471

Ruth Winstone, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=ESDP&lng=en&id=6814

223

Tablo 4.3: lkelere Gre Doalgaz Rezevleri, 2006 ( http://www.raisethehammer.org/article/257/) lkelere Gre Doalgaz Rezevleri, 2006 Derece lke Kantlanm Rezervler (trilyon cu. M.) 1. Rusya 47.57 2. ran 26.62 3. Katar 25.77 4. Suudi Arabistan 6.65 5. B.A.E 6.01 6. ABD 5.35 7. Nijerya 4.98 8. Arnavutluk 4.55 9. Venezuella 4.28 10. Irak 3.12

Enerji gereksinimi ve buna bal olarak da ithal enerjiye olan bamll hzla artan bir dier kresel aktr de Avrupa Birliidir. ABnin petrol gereksinimi 2030a kadar gnde yaklak 1-1.2 milyon varil civarnda artmas beklenmektedir. 2004 yl itibar ile, 621 milyon ton/yl (yaklak 12.1 milyon varil/gn) olan Avrupa toplam ham petrol ithalatnn 264.9 milyon tonu (% 42.7) nemli blm Rusyadan olmak zere BDTden, 159.6 tonu ise (% 25.7) Ortadou lkelerinden gerekletirilmektedir. Avrupa Birliinin 2004 yl petrol tketimi, 694.5 milyon ton (14.6 milyon varil/gn) olarak verilmektedir. 2030 yl iin AB (byyen AB) petrol tketiminin, Uluslararas Enerji Ajans tahminlerine gre, 14 milyon varil/gn civarnda olmas beklenmektedir. ABnin asl tketim art ve artan ithalat bamll ise, doal gazdadr472. Enerji gereksinimi en hzl byyen lkeler arasnda ise in yer almaktadr. Halen zengin kmr kaynaklarnn varl nedeniyle ok snrl miktarda gaz ve nfusuna kyasla az petrol tketen inin, nmzdeki yllarda petrol ve gaz talebinin hzla artmas beklenmektedir. Dnya petrol rezervlerinin % 1.4ne (17.1 milyar varil) sahip olan in, 2004 ylnda dnya petrol tketiminin % 8.2sini (gnde 6.7 milyon varil) gerekletirmitir. inin petrol tketiminin, dier lkelerde olduu gibi, zellikle ulam sektrnn talebinden

472

Kamal Nazer Yasin, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?id=17874

224 kaynaklanmak zere, 2010 ylnda, 1995e oranla 2 kattan fazla artmas ve gnde yaklak 7 milyon varil olarak gereklemesi beklenmektedir. inin petrol tketimi iin 2025 yl tahminleri ise, 13 milyon varil/gn civarndadr. Btn bu nedenlerden tr petrol ve doalgaz tedarik mcadelesi; AB, ABD ve bata in olmak zere, gelien Asya ekonomileri arasnda, nemli bir rekabete ve ciddi savama yol amaktadr. Bu kresel mcadelede ran, jeopolitik konumunun avantajlar ile ne kmaktadr473. ran, petrol (132,5 milyar varil) ve gaz rezervleri (27,5 trilyon metre kp) asndan, dnyann en zengin lkelerinden birisidir. Bunun dnda, Trkmen gaznn ran zerinden Trkiye ve Avrupaya tanmas ile; Kazak, Trkmen ve Azeri petrol iin de, zellikle sahalar ileten yatrmc irketler asndan ekonomik cazibesi yksek olan takas nerisi ile nemli bir arlk oluturmaktadr.

Ayrca ran, Hazar Blgesi petrolnn ihrac iin iki temel seenek nermektedir. Bunlardan ilki, Hazarn gneyinden rana girecek boru hatlar ile, petroln ran Krfezine tanmas (Kazakistan-ran Petrol Boru Hatt), dieri ise, takas yoluyla petrol deiimidir. kinci seenekte, Hazar petrolnn rann kuzeyindeki (Hazarn gneyindeki) Neka limanndan teslim alnp, boru hatt tanker veya demiryolu ile, rann byk tketim merkezleri olan Tahran ve Tebriz gibi kentlerde tketilmesi; buna karlk da, rann byk oranda gneyinde retilen kendi petrolnn, Krfez limanlarndan Hazar petrolnn sahiplerine ve edeer miktarda verilmesi nerilmektedir. Karlkl olarak masraflarn en aza inmesini salayan bu seenek, zellikle retici irketler ve lkeler asndan cazip grnmektedir474. Bu kapsamda Kazakistan ve ran arasnda 1996da bir anlama imzalanm, ancak ran rafinerilerinin, yksek kkrt ieren Kazak petroln ilemeye uygun olmamas nedeniyle bu anlama bugne dek ok snrl hacimde devreye konulabilmitir. Bu sorunlar zmlenebilirse, bu kapsamda, ylda 2 milyon ton petroln takas mmkn olacaktr. Neka ile Tahran arasna denecek yeni bir hatta ynelik proje gerekleirse, bu da ilk aamada 9
473

Michael Pinskur, a.g.m., http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=15086 Ruth Winstone,a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=ESDP&lng=en&id=6814

474

225 milyon ton, geniletilmesi halinde ise 19 milyon ton Hazar petroln tayabilecektir. 40 milyon tona kadar ulaan boru hatt projeleri mevcuttur475.

Takasa ynelik bu projelerin dnda ran, Hazar petrolnn dorudan Basra Krfezine tanmasna ynelik projeler de nermektedir. Bunlardan ilki, Trkmenistann Trkmenba limanndan balayacak ve rann merkezinde, mevcut ran boru hatt ana balanacak 50 milyon tonluk bir boru hatt projesidir. Bu seenee bal bir dier proje, Azerbaycann Bak limanndan tankerlere yklenecek petroln, Trkmenbana nakledilerek, 50 milyon tonluk bu hatta balanmas projesidir. ran, Azerbaycana baka bir seenek daha sunmaktadr. Buna gre de, Bakden dorudan rana denecek ve uzunluu 300 kilometre, kapasitesi 10-20 milyon ton olacak bir boruhatt ina edilecektir. Bu projeye Fransz irketleri Elf Aquitane ve Total Fina Elf destek vermektedirler476. 4.3.5. Kresel G Odaklar Gnmzde kresel jeopolitik ortamn en nemli g odaklar ABD, Avrupa Birlii, in ve Rusyadr477. Kresel jeopolitik yapy bu g odaklarnn olanaklar, niyetleri ve aralarnda gerekletirdikleri yaknlklar ekillendirmektedir. Ayrca gnmz jeopolitik ortam nceki jeopolitik ortamlardan izler tamaktadr. Kurulan ittifaklar ve lkelerin glerinde deiiklikler meydana gelmitir. Ayrca evrensel glerin corafi konumu Souk Sava dnemindeki merkez evre durumunda deildir. Evrensel g odaklar arasnda ak bir gruplama henz grnmemesine karlk Avrasyann batsnda ABD-AB, dousunda ise RF-in-Hindistan yaknlamas belirmektedir. Bat daima uygulad kuatma stratejisine uygun olarak inin gcn doudan Japonya, Gney Kore, Tayvan; batdan Orta Asya zerinden evirmeye almaktadr. RF ise doudan Orta Asya, batdan AB ile evrilmek istenmektedir. Bu nedenle Ortadou ve Orta Asya gnmzn evrensel dzeyde ykselen jeopolitik deerleridir. Giderek artan kresel enerji ihtiyac, sz konusu blgelerin corafyasn 21. yzyln yaam sahasna dntrmtr478.

475

Shahriar Hendi, a.g.m., http://www.iies.org/OLD_Site/english/training-conf/conference/conf98paper/pdf/hendi.pdf 476 Luke Patey, a.g.e., http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=geopolitic&lng=en&v33=60129&ord51=Title&id=23131 477 Suat lhan, a.g.e., s. 132 478 Suat lhan, a.g.e., s. 122-124

226 4.3.6. Jeopolitik Derecelendirmeler lkeleri ve g odaklarn jeopolitik etkinliklerine gre snflandrmak kolay deildir. Ancak lkelerin jeopolitik etkinliklerine gre snflandrlmas her jeopolitik almann bir ihtiyacdr. Gnmzde tartlmakta olan iki nemli jeopolitik derecelendirme mevcuttur. Bunlar Zbigniew Brzezinskynin ABD ayrm ve Aleksandre Duginin RF ayrmdr479. a.) Zbigniew Brzezinskynin ABD Ayrm Amerikan Uluslararas Stratejik Aratrma Merkezinde danmanlk yapan Uluslararas likiler Profesr Zbigniew Brzezinsky, Avrasya Blgesini Byk Satran Tahtas olarak deerlendirmektedir. Bu satrancn balca oyuncular ise A.B.D., Rusya, Fransa, Almanya, in, Japonya, ran, Trkiyedir. ngilterenin bugnk durumu ile muhtemel yeni oluumda (Avrasya zerinde) dikkate deer bir etkinlik gsteremeyecei deerlendirmektedir480. Brzezinsky jeopolitiin kuramsal yn ile ve teoriler ile ilgilenmemesine karlk grleri gnmzde ABD tarafndan uygulanan politikalar aklamas nedeniyle nem kazanmaktadr. Brzezinsky, Avrasyay gnmz jeopolitiinin temel corafyas olarak nitelendirmektedir. Avrasyada Bat ( Avrupa ), Merkez ( Rusya ), Gney Asya, Dou Asya olmak zere 4 kritik blge vardr. Avrasyada Amerikann Avrasya egemenliini nleyebilecek gleri ( AB, Rusya, in ve Japonya ) ele alarak bu glere kar kacak nerilerde bulunuyor. Avrasya Egemenliine kar 2 byk tehdit ise; inin genilemesi ve Rusya-in-ran ibirliidir481. Aktif Stratejik Oyuncular, mevcut jeopolitik ilikilerin durumunu, ABD karlarn etkileyecek derecede deitirmek amacyla snrlar tesinde g uygulamaya ya da etkide bulunma yeteneine ve ulusal iradeye sahip olan devletlerdir. Bunlar ayn zamanda jeopolitik olarak deiken olma potansiyeline sahip olan devletlerdir. Brzezinskye gre; Fransa, Almanya, RF, Hindistan, in, ran ve Trkiye Aktif Stratejik Oyunculardr. Ayrca ngiltere, Japonya ve Endonezya bu dzende olmalarna ramen jeopolitik etkinlik peinde deillerdir.

479 480

Suat lhan, a.g.e., s. 44 Hsmen Akdeniz, a.g.m., s. 86 481 Suat lhan, a.g.e., s. 97

227 Jeopolitik Eksenlerin nemleri g ve motivasyonlarndan gelmez. Bunlarn nemleri hassas konumlarndan ve jeostratejik oyuncularn davranlarnn douraca sonulardan kaynaklanmaktadr. Zbigniew Brzezinskye gre Jeopolitik Eksenler; Ukrayna, Azerbaycan, Gney Kore, Trkiye, randr. Bu snftaki lkeler gleri ile deil corafyalar ile etkili olan lkelerdir. Trkiye ve ran ayn zamanda yukarda da belirtildii zere aktif stratejik oyuncular arasndadr482. ABDyi ise snflar st kabul eden Brzezinskye gre Avrasya blgesinin Asya ktas blmnde etkin glerin balcalar in,Japonya ve Rusyadr. Azerbeycan petrolleri bu blge iin stratejik neme sahiptir. Karadeniz ve Hazar Denizi civar (Kafkasya) zetle istikrarsz kk devletlerden olumakla, Avrupann Balkanlar blgesine benzemektedir. Bu blge byk miktar etnik grup iermektedir. Kazakistan : (nfus 17.4 milyon; %41.9 Kazak, %37 Rus, dierleri Ukraynal, Alman, zbek, Tatar ve dierleri), Krgzistan : (4.8 milyon nfus %52.4 Krgz, %21.9 zbek, %2.5 Ukraynal, %2.4 Alman ve %8.3dierleri), Tacikistan : (6.2 milyon nfus; %64.9 Tacik,%25 zbek,%3.5 Rus,%6.6 dierleri)483. Avrasya yalnz yzlm olarak dnyann en geni blgesi olarak kalmayp, ayn zamanda en fazla nfusa ve GSMHya sahip blgedir. Asya blgesinde, Avrupaya nazaran rgtlenmemi bir yap mevcuttur. Avrasyann Avrupa ksm ise daha ok ulus devletlerden olumutur. Bu devletlerden Fransa ve Almanya, Byk Satran Tahtasnda aktif oyuncu olmak isterler484. Zbigniew Brzezinskye gre oyuncularn balca nemli zellikleri ise yledir : A.B.D. : Dnya devleti olmaya aday balca devlettir, keza GSMHs dnyann yaklak %50sidir ve baka hibir devletin ekonomik gc bu dzeyde deildir. Tek millet zellii gstermez, ok deiik toplumlar iinde barndrr. Askeri gte ileri dzeydedir. Baz Avrupa devletlerinde ve Ortadouda, ksmen Uzak Douda sler kurmakta mesafe kat etmitir. Teknolojik gc yksektir. Sovyetler Birliinin paralanmas ile tek sper g halini almtr. Ancak, dnya uluslarnn oluturaca terrizm A.B.D. iin risk olutururmaktadr485.

482 483

Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas, Ankara: nklap Kitabevi, 2005, ss. 64-65 Zbigniew Brzezinski, a.g.e., s. 175-189 484 Zbigniew Brzezinski, a.g.e., s. 87-91 485 Zbigniew Brzezinski, a.g.e., s. 51-58

228 Rusya Federasyonu: SSCBden Rusyaya dnmesi ile birlikte Letonya, Litvanya gibi Avrupaya yakn devletler ile; Azerbeycan, Grcistan, Krgzistan, Kazakistan v.s gibi devletler ortaya kmtr. Demokratikleme ve ekonomisini glendirme abasndadr. Dalma ile askeri gcnde belirli oranda azalma meydana gelmitir. sorunlar ortaya ktndan etkili bir ekilde yaylma politikas izleyememektedir. eenistan ve Azerbaycan zerinde milli hedefleri mevcuttur. Rusya iin douya alma ynnden nem arz eder keza Azerbaycan petrolleri vazgeilemeyecek derecede caziptir. A.B.D. kadar fazla s blgeleri mevcut deildir486. Almanya: Avrupada sanayi ynnden gelimi bir devlettir. Ekonomik durumu olduka ileri olup, sanayiye dayanr. Avrupann kk devletlerinin, etrafnda birleebilecei kadar gldr. Fransa: Avrupada sosyal ve ekonomik ynden gelimi dier bir devlettir. Fransa da Avrupa devletlerine lider olabilecek dzeydedir487. in: Asyann en byk yzlmne ve en kalabalk nfusuna sahip devlettir. Ekonomisi genel olarak imalata dayanr. Demokratikleme ynnde gelime kaydedememitir. Baz komularyla snr problemleri vardr. Son yirmi be ylda byk bir ekonomik gelime kaydetmekle beraber, byme hznn yavalayaca deerlendirilmektedir. Asyann en byk silahl kuvvetlerine sahiptir. Japonya: Uzakdouda ekonomik olarak gl bir devlettir. Blgesel deil uluslararas bir zellik gsterir. Avrasya blgesinin dousunda jeostratejik bir konuma sahiptir. Avrasyaya hakim olmak amacnda olan bir g iin ideal bir mttefiktir488. Trkiye: Avrasya blgesinin ok nemli boazlar blgesini de kapsamna alan, gelimekte olan ekonomiye ve dnyada 10. byk orduya sahip, eitli Avrupa ve uluslararas rgtlerle balantda bulunan, demokrasiyi benimsemi devlettir. ran: ran nemli bir petrol ve doalgaz lkesidir. Basra krfezi vastas ile Ortadou blgesine komudur489.

486 487

Zbigniew Brzezinski, a.g.e., s. 128-138 Zbigniew Brzezinski, a.g.e., s. 92-104 488 Zbigniew Brzezinski, a.g.e., s. 219-253

229 Brzezinskye gre; Amerikann Avrasya zerinde hegemonya salayabilmesinin yolu Avrupada Fransa veya Almanya liderliinde birlemi bir Avrupann varlna ve buradan adm adm ilerleyerek Asyaya doru yaklamasna baldr. Bu esnada Rusyay etkin g olmaktan karmal yani bu politikada pasifize etmelidir. Eer mmkn olmazsa Avrupada Fransa-Almanya liderlii desteklenecektir. nk Avrupa Avrasyann bat kprba durumundadr. Amerikann Avrasya egemenlii AB ile douya doru genileyerek salanabilir ve ABDnin in, Japonya ve Gney Kore ile yakn ilikiler kurmas gerekmektedir490. b.) Aleksandre Duginin Rusya Federasyonu ayrm Aleksandre Dugin Rusyann jeopolitik ihtiyalarna gre yapt deerlendirmelerle Avrasyacl gndeme getirmektedir. Avrasya; Avrupa ve Asyay bir arada anlatmak iin kullanlan ve bu anlam ile yaygn ekilde kabul gren bir corafya terimidir. Avrasyaclk ise genel tanmyla Avrasyada bulunan lkelerin Avrasyaya sahip karak Avrasyay savunmak iin bir araya gelinmesi olarak tanmlamak mmkndr. Avrasyaclk, klasik anlamda ilkin, Byk Rusyann etki alanna ilikin tasarmlara bal jeopolitik bir dnce tasarm olarak ortaya atlmtr. SSCB sonras Rusyann hayat alan olarak ifade edilen Avrasya, ABDnin banda olduu batnn dnya apndaki egemenlik stratejisi olan Atlantikilie kar durabilmenin corafi art olarak dnlmektedir491. Avrasya, Avrasyal ve Avrasyaclk kavramlarn klasik Avrasyaclar, Rus ve Rusya odakl olarak tanmlamlardr. Gnmz Avrasyaclarnn grlerinin znn de benzer olduu bilinmektedir. Duginin Avrasyacla verdii anlam ise iki kutuplu dnyann kurulmas iin btn Avrasyadaki lkeleri ABD karsnda bir araya getirerek Rusya evresinde birletirmektir. Dounun Rusya iin iki boyutu vardr. Birincisi; eski topraklarnda bugn bamsz lkeler var olmasna ramen Rusya kendi etkisini ve belirleyiciliini srdrebilme abasdr. kincisi ise; Dou Asyadan Pasifike uzanan eksen zerinde yeni iliki dzeyi ve kar arayn canl tutmaktr. Bilindii gibi Rusya, bir zamanlarn iki numaral sper gc olan SSCBnin mirasn stlenmitir. RF, kresel g ABD tarafndan hala orta boy bir SSCB modeli olarak alglanmaktadr. Bu nedenledir ki, ABDnin

489 490

Zbigniew Brzezinski, a.g.e., s. 190-209 Nejat Eslen, a.g.e., s. 43 491 Suat lhan, a.g.e., s. 209-212

230 Avrasyada izledii politikadan Rusya byk bir tedirginlik duymaktadr. Avrasyac dnrler; Rusa ve Ortodoks merkezicilikten Trk-Turan-ran-Mslman gibi daha geni bir yelpazeyi kapsam alan iine katmlardr. Avrasyaclar, Rusyann kendisinin Mslman dnyasnn bir paras olduunu ve yle kalmaya devam ettiini vurgulamaya balamlardr. Ancak, her eye ramen Rusyann kuvvetli olduunu ve ne Trkiyenin ne de rann Orta Asyann ekonomik olarak iyilemesine Rusya kadar yardmc olamayacan da ileri srmekten kendilerini alamamaktadrlar. Bu balamda Dugine gre Berlin-Moskova-TokyoTarhan ekseni, Avrasyann galibiyetinin objektif teminatdr. rann, Orta Asyann bizzat kendisi olduunu vurgulayan Dugine gre Moskova, Yeni imparatorluk erevesinde Tahrana bu mekanda ran Dnyasn kurma, tm blgede Atlantiki etkiye mukavemet edebilecek salam Orta Asya jeopolitik blokunu organize etme misyonunu devretmelidir492. Bu gne kadar byk mcadelelerin tamam dnya corafyasnn ana kara unsurunu olan Avrasya egemenlii verilmitir. Gnmzde de Avrasya jeopolitii dnya jeopolitiinin esasn tekil etmektedir. Avrasyann batsnda AB, kuzeyinde Rusya, gneyinde Hindistan, dousunda in ve Japonya birer g oda olarak belirmitir. Ayrca bu g odaklarndan Avrasyann batsnda ABD-AB ve Avrasyann dousunda RF-in-Hindistan olmak zere ortakla dayal yeni odaklamalar meydana gelmektedir. Orta Asya bu g odaklarnn arasnda kalmaktadr493. 4.3.7. Gnmz Jeopolitik Ortamnn Dinamikleri Gnmzn jeopolitik derecelendirmelerde blgesel ortamn evrensel ortam

ekillendirirken, evrensel ortamn da blgesel ortam ekillendirebildii grlmektedir. Bu balamda gnmz jeopolitik ortamna ekil veren ilikiler ise ABD-Avrupa, ABD-Rusya, ABD-in, ABD-ran, Rusya-AB, Rusya-in, Rusya-in-ran arasnda ekillenmektedir.

492 493

www.eurazia.org Suat lhan, a.g.e., s. 123

231 Gnmz Jeopolitik Ortamn ekillendiren Dinamikler ise; Artan enerji ihtiyac, enerji gvenlii. Ekonomik kar mcadeleleri. Byk devletlerin etnik atmalar ve bar, demokrasi ve insan haklar gibi deerleri siyasi ara olarak kullanma eilimi. ABnin baarl genileme politikas. ABD kart cihad savalar. inin hzla byyen ekonomisi. Rusyann ykselii. AByi oluturan lkelerin, gelecekte federal bir lke olabilmeleri iin aralarndaki farkllklar giderebilmek iin ortak deer ve amalar etrafnda toplanma giriimleri., Irakta oluan i sava, ii-Snni atmasnn krklenmesi. rann nkleer kabiliyet edinme giriimleri ile caydrclk salamaya devam etmesi. Glenen iilerin blgesel politikalarda daha nemli bir dinamik haline gelmesi durumudur494. a.) Gnmz Jeopolitik Ortamnn Aktrleri Gnmz jeopolitik ortamnn etkin aktrleri ise; byk gler ve bu glere yakn aktrler olarak iki grupta ekillenmektedir. Bata dnya politikalarnda beat rol oynayan ABD olmak zere ekonomik olarak gelien AB, yksek byme oranyla daha fazla petrol ve doalgaza ihtiyac olan in, artan petrol gelirleriyle yeniden glenen Rusya, ABnin ekirdek devletleri olan Almanya, ngiltere ve Fransa gnmz jeopolitik ortamnn byk gleridir. Gl ekonomisiyle Japonya, yksek byme oran ile ne kan Hindistan ve ran byk glere yakn olan etkin aktrler olarak karmza kmaktadrlar495.

494 495

Ylmaz Aklar, a.g.m., http://www.asam.org.tr/temp/kitap128.pdf Ylmaz Aklar, a.g.m., http://www.asam.org.tr/temp/kitap128.pdf

232

SONU
Blgesel bir g olan rann etkisi Ortadou, Trkiye, Kafkaslar, Orta Asya ve Gney Asya eksenindeki jeopolitik konumunun yardmyla her geen gn genilemektedir. rann blgesindeki merkezi konumu kendisine blgede oluan boluu kolaylkla doldurma olana sunmaktadr. rann stratejik etkinlii ABDnin blgede kurmak istedii hegemonyas karsnda engel tekil etmektedir. rann nkleer programna kar ABD nderliinde yrtlen uluslararas bask, blgeye ynelik Amerikan karlar karsnda rann nasl bir meydan okuma iinde olduunu gzler nne sermektedir. rann Lbnanda Hizbullaha verdii askeri ve finansal destek sonucunda Hizbullahn srail karsnda elde ettii baar rann blgesel menzilinin ne derece genilediini dorular niteliktedir. rann sahip olduu gl blgesel konumu nedeniyle blgede patlak veren pek ok sorunun zmlenmesine katk salayacak bir etkiye sahip olmasnn yannda, blge dndan bir g tarafndan tehdit edildiinde blge sorunlarn alevlendirebilecek bir etkiye de sahip olduu gz ard edilmemelidir. ran her geen gn Iraktaki etkinlii ile ABDyi sktrmaktadr. Irakn paralanmas sonucunda ortaya kacak ii devleti Ortadouda rann etkinliini artracaktr. zellikle Lbnan krizi patlak verdikten sonra Ortadou ve Asya lkelerinin ran politikalarn ynlendiren en nemli etken rann nkleer program olmutur. Bu lkelerin ABD nclndeki koalisyon glerinin blgeye gelmesiyle birlikte Bat karsndaki nceden var olan yaklamlaryla paralel olarak ran ile olan ilikilerinde de bir takm deiimler gzlemlenmektedir. Blge lkeleri; ekonomik, ticari, politik ve stratejik deiimleri ilikilerinde n planda tutmaya balamlardr. Ortadou ve Asyada meydana gelen deiimlerin etkileri henz tam olarak saptanamam olsa da bir konu belirgindir: ne ABD ne de Avrupa Birlii rann nkleer programn hafife almamaldr. Bat, rann komular ile olan derin balarn ve evresini etkileme konusundaki deneyimlerini deerlendirmekte baarsz olmaktadr. rann yaam sahasn etkileyen her kriz ran ile Bat arasndaki ilikilerin dzeltilebilmesi iin ift tarafl bir sabr diplomasisini gerektirmektedir. rann blgesel etkinliinin artmasnn nedenleri aktr. ran, askeri adan zayf olan Ortadou ve Asya arasnda kilit bir noktada bulunmaktadr. Kltrel, politik ve ekonomik etkinliini aka kullanmaktadr. ABD, her ne kadar uygulad sert mdahaleler ve elde ettii askeri slerle stnlk sahibi olsa da Bush ynetimi istikrarn salanmas konusunda

233 baarszlk sergilemektedir. ran geleneksel olarak lman g diplomasisi ve kltrel faktrleri stratejik hedeflerine ulamak iin ustalkla kullanabilmektedir. Blgeyi iyi tanmas, gl kltrel ve tarihsel balarn yan sra ynetim kabiliyeti rana Bat karsnda avantaj salamaktadr. Bu avantajlarn da yardmyla ran, blgede meydana gelen her trl gelime karsnda politikasn kolaylkla belirleyebilmektedir. ran, konumundan kaynaklanan frsatlarn yan sra blgedeki istikrarn tehdit eden sorunlarla da kar karya kalmaktadr. ran, sahip olduu 7 kara snr komusu ve krfezde 6 deniz snr komusu ile snrlarnda meydana gelen atmalarn etkilerini ( kriz ynetimi ) ynetmek zorunda kalmaktadr. 2001 ylndan itibaren ABD nderliinde Afganistan ve Iraka gerekletirilen askeri mdahaleler rann snrlarnda istikrarsz bir ortamn olumasna neden olmutur. Her ne kadar Batnn rann karlar konusundaki kayglar onun gvenlik ihtiyalarn tanmlamada baarsz olmalarna neden olsa da... Afganistanda Talibann yeniden g kazanmas ve Iraktaki i atmalar, rann hem dou hem de bat snrlarnda belirsizlik ortam oluturmaktadr. ran hkmeti 2001 ylndan itibaren byk miktarda Afgan mltecinin iadesi konusunda ABD ve mttefikleri tarafndan madur edilmektedir. ranl liderler, ii ideolojisinin liderliinde sahip olduklar gl balantlar konusunda tartma iindedirler. Ayrca Batl devletlerin iddia ettiinin aksine Irak ynetiminde hakim olan ii partilerin Irakn politik durumu konusunda olumlu ve bir o kadar da hafifleten etkileri vardr. ran, Batnn askeri mdahaleleri tarafndan tetiklenen krizlerle evrelendiini dnmektedir. ABD birliklerini Afganistan ve Iraka yerletirmekle kalmam Trkiye, Orta Asya ve Basra Krfezinde eitli sler elde etmitir. rann kuzeybatsnda Kafkasya blgesinde de istikrarszlk vardr. Ayrca Pakistanda merkezi hkmet ve rejimin zayflamas ran asndan risk tamaktadr. Her ne kadar ran son zamanlarda Hizbullah ve Hamasa yapt askeri ve mali destekle Ortadou genelinde sk sk iddeti trmandrarak speklatrlk yapmakla sulansa da ran gerekte blgede genel bir kaosun yaanmasndan kanmaktadr. Bunun en nemli nedeni ise mevcut statkonun srdrebilirliini gvence altna almaktr. Bu hususta Mahmud Ahmedinejadn bakanl rann jeopolitik amalarna karmak bir etki yapmaktadr. Bu durumun rann sahip olduu stratejik avantajlarn temelinde yatan amalarn baka yne ekerek, onun ulusal karlar ve tarihsel misyonuna

234 zarar vermemesi gerekmektedir. rann sahip olduu gl milliyetilik i ve d politikasnda etkin bir faktrdr. Arap olmayan ii bir lke olarak ran, blgede ykselen her tansiyonda ulusal ayrcalk hisleriyle davranmaktadr. rann bu tutumu srailin iinde bulunduu kuatlmlk ve tehdit altnda olma hisleriyle ou zaman rtmektedir. Bu nedenle Ahmedinejadn atmac tutumu rann tarihsel diplomasi geleneine zarar verme riski tamamaldr. ranl siyasi karar alclar tarihsel misyon hissi nedeniyle Batnn blgedeki varl karsnda durabilecekleri, eninde sonunda Batl glerin ekilecei ve rann geriye kalan dzensizlikten istifade edecei inancn tamaktadr. Bu grn iki sonucu vardr: Birincisi ran d politika kurumlarnn blgesel aktrlerle siyasi ortamn hazrlanmas iin yapc ilikiler iinde olmalar; ikincisi ise Bat karsnda kendine gvenin gelimesi. Bu iki sonu da rann Irak politikasnda gzlemlenebilmektedir. ran ayrca nkleer kabiliyet kazanmasna ABD ve srailin msaade etmeyeceini bilincinde olmasna karlk konuyu politik olarak kullanmaktadr. Bu nedenle rann nkleer kabiliyet kazanma giriimini caydrclk olarak kullanmaya devam etmesi beklenmelidir.

235 KAYNAKA ABEDIN, Mahan. Iran's relationship with Pakistan and al-Qaida, 10 Mays 2006, <http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=9643> AHMEDI, Behram Emir. Potansiyelha-yi Hemel ve Nakl ve Enerji der Kafgaz ve Nak-i Jeopolitik-i An, Mecelle-i Mutalaat-i Asya-yi Merkezi ve Kafgaz, omare:8, Zemestan 1383 AKDEVLOLU, Atay. randa D Politikann Etnik-Dinsel Temelleri, Ankara niversitesi Yksek Lisans Bitirme Tezi, Ankara, 1999 AKDENZ, Hsmen. Jeopolitik ve Jeostratejik Teoriler Kapsamnda Kresellemenin Gelecei ve Trkiye, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Eyll 2003 Say:2, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Aratrmalar Bakanl Yayn, Ankara AKLAR, Ylmaz. Kresel Gvenlik Gelimeleri ve ngrler,24 Mays 2007, <http://www.asam.org.tr/temp/kitap128.pdf> A MIDDLE EAST PROGRAMME REPORT: Iran, its Neighbours and the Regional Crises, 20 ubat 2007, <www.chathamhouse.org.uk/pdf/research/mep/Iran0806.pdf> ANNUAL REWIEW 1384 ( 2005/06 ), Economic Research & Policy Department Central Bank of slamic Republic of ran,18 Mart 2006, <www.cbi.ir/default_en.aspx> ANZALI PORT AUTHORITY:15 Ekim 2006, <http://www.anzaliport.ir/English/Index.htm> ASLI, Seyyid Ata Takvi. Jeopolitik-i Cedid-i ran: Az Kazakistan ta Gurcistan, Tahran: Merkez-i ap ve ntiarat- Vezaret-i Emur-i Harice ( Defter-i Mutalaat-i Siyasi ve Beynelmineli ),1384 ATAAT, Cevad. Jeopolitik ve Siyaset-i Harici-yi ran, Tahran: Ner-i Sefir, 1376, ATTAR, Atgn. rann Etnik Yaps, Ankara: Divan Yaynclk, 2006 AUTOMOTIVE INDUSTRY AND MARKET OF IRAN 2007, 15 Mays 2007, <http://www.researchandmarkets.com/reports/473730/automotive_industry_and_market_of_i ran_2007> BADEEB, Saeed M.. Iran's Dispute With the UAE Over Three Gulf Islands, 14 Nisan 2007, <http://www.wrmea.com/backissues/0393/9303021.htm> BALBAY, Mustafa. ran Raporu, 2. Bask, stanbul: Cumhuriyet Kitaplar, 2006 BARNES, Hugh and BIGHAM, Alex. Understanding Iran: People, Politics and Power, Foreign Policy Centre (FPC), London, UK, 17 Nisan 2007, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=26625>

236 BEEHNER, Lionel. IRAN: Nuclear Negotiations, 5 ubat 2007, <http://www.cfr.org/publication/7730/iran.html> BEHZADI, Hamid. Siyaset-i Beynelmileli ve Siyaset-i Harici-yi Cumhur-i slami-yi ran, Intiarat- Danidah- Tahran, 1379 BRZEZINSK, Zbigniew. Byk Satran Tahtas, Ankara: nklap Kitabevi, 2005 CELALIFER, Arzu. ran Nkleer Krizi Deerlendirme Raporu, 13 Mays 2007, <http://www.usakgundem.com/pdfs/ACelalifer-IranRaporSubat2006.pdf> CHITCHIAN, Hamid. Iran-Armenia Gas Pipeline: Opportunities and Threats, 21 Kasm 2006, <http://www.caspianstudies.com/article/CHITCHIAN-E.htm> CHR. MICHELSEN INSTITUTE: Afghan Refugees in Iran: From Refugee Emergency to Migration Management, 17 Eyll 2006, <http://www.cmi.no/pdf/?file=/afghanistan/doc/CMI-PRIO-AfghanRefugeesInIran.pdf> CHUBIN, Shahram. Irans Military Intentions and Capabilities: Iran's Strategic Aims and Constraints, Institute for National Strategic Studies (INSS), National Defense University, Washington, DC, US, 24 Mart 2007, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&i d=23815> C K LIU, Henry. Iran and the failed US Iraq polic, 8 Nisan 2007, <http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/IC21Ak03.html> CRISTIANI, Danio. The Role of Iran and Syria in The Israel-Lebanon Crisis,113 Ekim 2006, <www.pinr.com/report.php> ETNSAYA, Gkhan - KSE, Talha. SETA ran Dosyas, Rapor no: ST2, 706., 8 Nisan 2007, <http://www.setav.org/document/ST2_706_SETA_ran_Dosyasi.pdf> DAVUTOLU, Ahmet. Stratejik Derinlik, 15. Bask, Kre Yaynlar, stanbul, 2002 DEVELOPING GAS MARKETS IN PERSIAN GULF CASE STUDY: Iran Gas Conference, Amsterdam 2006., 8 Mart 2007, <http://www.igu.org/html/wgc2006/pdf/paper/add9935.pdf > DJURAEV, Ulugbek. Iran Started a Clandestine War in the Caucasus and Central Asia, 27 Temmuz 2006, <www.axisglobe.com/article.asp?article=697> EISENSTADT, Michael. The Armed Forces of the Islamic Republic of Iran: An Assessment, 10 Temmuz 2006, <http://www.biu.ac.il/Besa/meria/journal/2001/issue1/jv5n1a2.html> ENERGY INFORMATION ADMINISTRATION: 10 Mart 2006, <http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.html>

237 ESLEN, Nejat. Kresel Hamleler Anahtar Stratejiler, 2. Bask, Truva Yaynlar, stanbul, 2005 EURASIANET: Iran counters geopolitical envelopment with diplomacy, 13 Nisan 2007, <http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=9409> EURASI ANET: Iran probes closer economic ties, 10 Haziran 2007, <http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16493> FRISCHENSCHLAGER, Albrecht.How Iran Finances Itself An Analysis, 29 Kasm 2006, <http://www.mestrategies.com/finances_content.htm> GANJI Babak. Iranian Nuclear Politics: Change of Tactics or Strategy? Conflict Studies Research Centre (CSRC), Wilts, United Kingdom, 18 Ocak 2007, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=28820> GANJ, Babak. A Shii Enclave? Iranian Policy Towards Iraq, 10 Austos 2006, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&ord51=Title&id=28835> GZEN, Selami. Gneybat Asya Ortadou lkeler Corafyas, stanbul: antay Kitabevi, 1999 GNEL, Kamil. Corafyann Siyasal Gc, stanbul: antay Kitapevi,1997 GRKA, Berna.Trkiye-ran likileri, Stratejik ngr, 2006, Say:6, Tasam Yaynlar, stanbul GRKA, Berna. ran Nkleer Programnn Arka Plan ve Gelecei, <http://www.tasam.org/index.php?altid=101> GRKA, Berna. Mahmud Ahmedinejad Sonras ran D Politikas, <http://www.tasam.org/index.php?altid=1247> HAFTLANG, Dr.Kiyanoosh Kiyani. The Book of Iran: A Survey of Geography of Iran, Tahran: The Ministry of Culture and Islamic Guidance, 2003 HASHIM, Ahmed.Iran's Military Situation, 9 ubat 2007, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=iran&lng=en&v33=60129&ord51=Title&i d=23829> HAUGBOLLE, Sune. The Alliance between Iran, Syria and Hizbollah and its Implications for the Political Development in Lebanon and the Middle East, Danish Institute for International Studies (DIIS), Copenhagen, 13 Mays 2007, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27033> HENDI, Shahriar. Iran's Foreign Policy & Energy Transitopportunities in The Caspian Region, 18 Haziran 2007, <http://www.iies.org/OLD_Site/english/trainingconf/conference/conf98-paper/pdf/hendi.pdf>

238

LHAN, Suat. Trklerin jeopolitii ve Avrasyaclk, 2. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005 LHAN, Suat. Jeopolitik Duyarllk, tken, stanbul, 1989 IMPORT - EXPORT & CUSTOMS REGULATIONS OF IRAN: 10 Kasm 2006, <http://www.iran-export.com/invcli/regu.htm> IMPACT ON FOREIGN POLICY: 27 Nisan 2007, <http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR1320/MR1320.ch6.pdf> IRAN: Virtual Library: Social, Political and Economic Studies, 10 Mart 2006, http://www.irvl.net/IRAN-STATE.htm#_Hlk415981715 IRAN AND ITS STRATEGIC ROLE IN THE PERSIAN GULF, 5 Ocak 2006, <http://www.rice.edu/energy/publications/studies/study_7.pdf> IRAN COUNTRY PROFILE: 10 Nisan 2007, <www.lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf> IRAN CHAMBER SOCIETY: 10 Aralk 2006, <http://www.iranchamber.com/economy/economy.php> IRAN CHAMBER SOCIETY: 8 Aralk 2006, <http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php> IRAN ECONOMIC DEVELOPMENT: 6 ubat 2007, <http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-ECONOMICDEVELOPMENT.html> IRANS ECONOMY: 20 Aralk 2006, <www.iranonline.com/iran/iraninfo/economy/index.html> IRAN STATISTICAL YEARBOOK: 19 ubat 2007, <http://www.irtp.com/farsi/references/Amar81/English/index.htm> IRAN OIL&GAS: 7 Mays 2007, <http://www.atiehbahar.com/Resources/Oil&Gas.htm> IRAN OIL & GAS RESOURCES: 5 Kasm 2006, <http://www.parstimes.com/Ioil.html> IRAN PETROCHEMICAL COMMERCIAL CO.: 8 Mays 2007, <http://www.petrochemir.net/> ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN: Secretariat of the High Council of Free Trade-Industrial Zones: 5 Haziran 2007, <http://www.salamiran.org/Economy/FreeZones/FTZ.html>

239 ISLAND DISPUTE BETWEEN IRAN AND THE UAE, 12 Mays 2007, <http://www.american.edu/ted/abumusa.htm> KLARE, Michael T..Oil, Geopolitics, and the Coming War with Iran, 5 Nisan 2007, <http://www.commondreams.org/views05/0411-21.htm> KBAROLU, Mustafa. rann Nkleer G Olma ddias ve Batnn Tutumu: aha Destek, Mollalara Yasak, Akademik Orta Dou, 2006 Cilt:1, Say:1, stanbul KUCERA, Joshua. Iran-Armenia pipeline, gas vs geopolitics, 17 Nisan 2007, <http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?id=17993> MALEKI, Abbas.The Islamic Republic of Iran's Foreign Policy: The View From Iran, 5 Aralk 2006, <http://www.salamiran.org/IranInfo/State/Government/Foreign/maleki.html> MATTHAN, Jacob. Mainline: Geostrategy Feeds America's Oil Addiction, 1 Mart 2007, <http://www.raisethehammer.org/article/257/> MIDDLE EAST REPORT, Nr. 38:, Iran in Iraq - How Much Influence?, International Crisis Group, 21 Mart 2007, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?lng=en&id=27457> MIZIN, Victor. The Russia-Iran nuclear connection and U.S. Policy Options, 20 Kasm 2006, <http://meria.idc.ac.il/journal/2004/issue1/jv8n1a7.html> MINISTRY OF PETROLEUM OF IRAN: 20 Ocak 2007, <http://www.nioc.org/subCompanies/niordc/index.asp> MLLETLERARASI TARHTE VE GNMZDE LK SEMPOZYUMU TEBLLER VE MZAKERELER, stanbul: slami limler ve Aratrmalar Vakf lmi Neriyat, 1993 MILITARY OF IRAN: 17 ubat 2007, <http://www.globalsecurity.org/military/world/iran/> MORIDI, Dr.Siavash. The Book of Iran: The Iranian Economy at a Glance, Tahran: The Ministry of Culture and Islamic Guidance, 2004 ZCAN, Nihat Ali.ran Sorununun Gelecei: Senaryolar, Blgesel Etkiler ve Trkiyeye neriler,TEPAVOrta Dou almalar, 14 Nisan 2007, <http://www.tepav.org.tr/tur/admin/dosyabul/upload/abd_iran.pdf> PALACIOLU, Tezer ve AKGN, Cem. ran lke Etd, stanbul Ticaret Odas Yayn, Yayn No: 2003-13, stanbul, 2003 PAN, Esther. Syria, Iran, and the Mideast Conflict, 18 Nisan 2007, <http://www.cfr.org/publication/11122/#4>

240 PARROTT, Stuart. Central Asia/Caucasus: Iran Builds Regional Bridges, 18 Ekim 2006, <www.rferl.org/nca/features/1997/11/F.RU.971110161320.html> PATEY, Luke. Iran and the New Geopolitics of Oil, 15 Eyll 2006, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=geopolitic&lng=en&v33=60129&ord51=Ti tle&id=23131> PERSIAN GULF REGION REPORT: 10 Haziran 2007, <http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Persian_Gulf/pdf.pdf> PINSKUR, Michael.Iran complicates China's energy security, 10 Ocak 2007, <http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=15086> PINR: Power and Interest News Report, ''Afghanistan's Role in Iranian Foreign Policy'', 5 Mart 2007, <http://www.pinr.com/report.php?ac=view_report&report_id=644&language_id=1> PORTS OF ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN: 13 Kasm 2006, <http://www.lethagencies.com/port.asp?port> RADJY, Tim. Geopolitical Analysis of the Eurasian Corridor, 5 Temmuz 2007, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=geopolitic&lng=en&v33=60129&ord51=Ti tle&id=15317> RASHIDI, Ali. rann Endstriyel Kalknmas: Trkiye ile birlii iin Frsatlar, Stratejik ngr, Say:9, Tasam Yaynlar, stanbul, 2007 ROY, Olivier.The Iranian Foreign Policy Toward Central Asia, 22 Mays 2007, <http://www.eurasianet.org/resource/regional/royoniran.html> SNMEZOLU, Faruk. Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Filiz Kitabevi, stanbul, 2000 SNMEZOLU, Faruk. Uluslararas likiler Szl, 4. Basm, Der Yaynlar, stanbul, 2005 SQUASSONI, Sharon. Irans Nuclear Program: Recent Developments, 13 Nisan 2007, <http://www.fas.org/sgp/crs/nuke/RS21592.pdf> STEEL INDUSTRY IN IRAN: 20 Aralk 2006, <http://www.iranica.com/newsite/articles/ot_grp9/ot_steel_20051017.html> STRATEGY DOCUMENT: Industrial and Economic Development in The Islamic Republic of Iran, 6 Mart 2007, <https://www.unido.org/file-storage/download/?file%5fid=18229> AHN, Mehmet. ii Jeopolitii:ran in Frsatlar ve Engeller, Akademik Orta Dou, 2006 Cilt:1, Say:1, stanbul

241 TAKEYH, Ray. Iran: Assessing Geopolitical Dynamics and U.S Policy Options, 12 Nisan 2007, <www.cfr.org/publication/10882/iran.html> THE ECONOMIST: Economic Structure of Iran: 10 Haziran 2007, <http://www.economist.com/countries/Iran/profile.cfm?folder=ProfileEconomic%20Structure> THE ECONOMIST: Economic Data, 10 Mays 2007, <http://www.economist.com/countries/Iran/profile.cfm?folder=Profile%2DEconomic%20Da ta> THE FEDERATION OF INTERNATIONAL TRADE ASSOCIATIONS, 25 Aralk 2006, <http://www.fita.org/countries/iran.html> THE PRESENT AND FUTURE OF HEALTH CARE IN IRAN: 8 ubat 2007, <http://www.aifo.it/english/resources/online/books/other/Present%20and%20Future%20of%2 0PHC%20in%20Iran.pdf> THIRD FIVE-YEAR DEVELOPMENT PLAN: 13 Mart 2007, http://www.iranembassy.hu/eco_3rd5year.html UN SANCTIONS AGAINST IRAN?, 18 Austos 2007, <http://www.globalpolicy.org/security/sanction/indxiran.htm> WEIR, Fred. Big Powers Jockey for Oil in Central Asia, 13 Austos 2006, <http://yaleglobal.edu/me/> WEINSTEIN, Dr. Michael A.. Assets, Liabilities in Iran's Bid for Regional Power, 20 Nisan 2006, <http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=9597> WINSTONE, Ruth.The Caspian Basin, Energy Rezerves, and Potential Conflicts, UK House of Commons Library Research Papers 2005, 20 Nisan 2006, <http://www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?q51=ESDP&lng=en&id=6814> YASIN, Kamal Nazer. Iran: The geo-strategy of oil, 25 Mays 2006, <http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?id=17874> YASIN, Kamal Nazer. Iranian caution in Lebanon, 10 Austos 2006, <http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16525> HEZBOLLAH: 6 Temmuz 2007, <http://www.globalsecurity.org/military/world/para/hizballah.htm>

242 ZGEM 1979 ylnda zmitte doan Berna GRKA, orta ve lise renimini stanbulda zel Ortadou Kolejinde tamamlamtr. Ankara niversitesinden 2003 ylnda mezun olan Berna GRKA, halen Kltr ve Turizm Bakanlnda Kltr ve Turizm Uzman olarak grev yapmaktadr. Uluslararas likiler ve Jeopolitik konularnda uzmanlamak amacyla eitim ald Marmara niversitesi Ortadou Aratrmalar Enstits Ortadou Siyasi Tarihi ve Uluslararas likiler zerine Yksek Lisans Programn tamamlamtr. yi derecede ngilizce ve Farsa bilmektedir.