]urnal Pengajian Melayu, ]ilid 16, 2005

INVENTORI KONSONAN DIALEK MELAYU

KELANTAN: SATU PENILAIAN SEMULA
Adi Yasran Abdul Aziz
Pendahuluan
Sejak kebelakangan ini banyak ahli fonologi khususnya penahu
Optimaliti (teori linguistik terkini) yang mengkaji bahasa-bahasa dan
dialek-dialek di serata dunia, begitu berminat mengkaji dialek Kelantan
(DK) yang terkenal dengan keunikannya. Antaranya ialah Pater (1999),
Kager (1999), Lombardi (2001), de Lacy ~ 0 0 2 ) , McCarthy (2002), dan
Lee (2003). Kajian mereka sedikit sebanyak berjaya menjelaskan dan
memperbaiki analisis sebelumnya yang telah dikemukakan oleh ahli-ahli
linguistik terdahulu seperti Farid (1980), Trigo (1988, 1991), Teoh
(1994), Clements dan Hume (1995), dan Halle (1995). Walau
bagaimanapun kebanyakan kajian mereka terbatas kepada aspek-aspek
fonologi tertentu sahaja, dan penggunaan data yang agak terhad, yang
menyebabkan dapatan kajian mereka kurang tepat. Sebahagian daripada
kelemahan tersebut berpunca daripada kegagalan mengenal pasti
inventori segmen DK khususnya inventori konsonan. Oleh itu, makalah
200
lnventori Konsonan Dialek Melayu Kelantan: Satu Penilaian Semula
ini akan cuba mengenal pasti inventori konsonan DK berdasarkan
pendekatan fonologi generatif (FG) secara um urn.
lnventori Segmen
Penggunaan istilah segmen dalam kajian ini agak berbeza daripada apa
yang difahami dalam analisis fonologi generatif linear dan struktural.
Segmen tidak lagi merujuk hanya kepada unsur atau unit fonem sahaja,
tetapi boleh juga digunakan bagi merujuk kepada unit tona, konsonan,
vokal, suku kata dan lain-lain (Zaharani 1996). Ini termasuklah
konsonan atau vokal terbitan yang boleh diramal kehadirannya di
peringkat permukaan. Penyenaraian segmen biasanya dibuat dalam
bentuk inventori fonem yang dibahagikan kepada inventori konsonan
dan inventori vokal. Inventori segmen terbitan diterangkan secara
berasingan, manakala segmen pinjaman biasanya diabaikan kerana
segmen ini tidak dapat mewakili bahasa atau dialek yang dikaji.
lnventori Fonem
Inventori fonem merujuk kepada senarai fonem yang bersifat dalaman
yang wujud dalam sesuatu bahasa. Oleh itu, segmen-segmen terbitan,
pinjaman, yang penyebarannya terhad, dan yang boleh diramal
kehadirannya, tidak termasuk dalam inventori fonem. Inventori fonem
ini terbahagi kepada dua, iaitu inventori fonem konsonan dan inventori
fonem vokal. Waiau bagaimanapun kajian ini akan memberikan
tumpuan khusus kepada inventori fonem konsonan dan beberapa
penjelasan berhubung dengan segmen konsonan terbitan yang tidak
tersenarai dalam inventori tersebut.
Inventori Fonem Konsonan
Terdapat dua pendapat yang berbeza tentang jumlah konsonan di
kalangan pengkaji sebelum ini tentang inventori fonem konsonan DK
sama ada dari segi jumlah mahupun kedudukan alat ujarannya. Nik
Safiah (1985: 122) dan Teoh (1994: 107) berpendapat bahawa ada 19
201
Jurna/ Pengajian Melayu, Jilid 16, 2005
fonem konsonan, manakala Hashim (1974), Ajid (1985), dan Abdul
Hamid (1994) berpendapat bahawa ada 20 fonem konsonan. Perbezaan
yang wujud antara pendapat percama dengan kedua adalah kerana
Hashim, Ajid, dan Abdul Hamid curut memasukkan konsonan pinjaman
/z/ ke dalam invencori fonem DK. Oleh itu, pendapat Nik Safiah dan
Teoh didapati lebih berpada. Bagaimanapun dalam kajian ini, penulis
berpendapat bahawa masih terdapat tiga daripada 19 fonem yang
dikemukakan oleh Nik Safiah dan Teoh yang tidak berstatus fonem, iaicu
hentian glotis (glottal stop) [?] dan geluncuran [j, w] kerana
penyebarannya terhad, dan kehadirannya boleh diramal (predictability).
Penyebaran yang terhad merujuk kepada kebolehadiran segmen-
segmen tersebut dalam posisi tertencu sahaja dalam strukcur suku kata.
Dalam DK penyebaran segmen [?] adalah terhad kerana boleh hadir
hanya pada posisi koda suku kata sahaja (misalnya /hayap/ -7 [a.ya?]
untuk 'harap', /yapat/ -7 [ya.pa?] uncuk 'rapat', dan /s:}mak/ -7 [s:}.ma?
] untuk 'semak'), manakala segmen geluncuran [j, w] pula hanya boleh
hadir di posisi onset suku kata sahaja (misalnya, /iuyan/ -7 [ju.ye:]
untuk 'yuran', /uaIJi/ -7 [wa.IJi)] uncuk 'wangi', /laiak/ -7 [la.ja?] uncuk
'layak', dan /lauan/ -7 [la.we:] uncuk 'lawan'). Penyebaran yang terhad
dan perealisasiannya yang hanya muncul daripada fonem-fonem tertencu
sahaja, iaitu /p, t, kl -7 [?], dan /i, u/ -7 [j, w], menunjukkan
penyebaran tersebut boleh diramal. Prinsip kebolehramalan ini juga
boleh dibuktikan dengan kaedah kebolehmunculan semula
(recoverability). Kaedah ini merujuk kepada kebolehmunculan semula
fonem apabila diberikan imbuhan. Misalnya, fonem /kl dalam /masak/
yang direalisasikan sebagai [?] dalam [ma.so?], akan muncul semula
sebagai /k/ apabila ditambahkan imbuhan akhiran /-an/, iaitu [ma.sa?
.ke:] (masakan). Kebolehmunculan semula fonem /k/ tersebut
menunjukkan bahawa kehadiran [?] boleh diramal, iaicu direalisasikan
daripada fonem /k/. Dalam teori FG, apabila sesuacu segmen itu boleh
diramal, maka segmen tersebut tidak dianggap sebagai fonem, bagi
mematuhi prinsip ekonomi.
Oleh i tu, segmen-segmen hencian glotis [?], dan geluncuran [j, w]
dianggap sebagai segmen terbitan. Setelah mengeluarkan tiga segmen
tersebut, in ventori fonem konsonan DK boleh direpresentasikan seperti
yang berikut:
202
lnventori Konsonan Dialek Melayu Kelantan: Satu Penilaian Semula
(1) Inventori fonem konsonan DK
Hen ti an pb td kg
Afrikat
tJ d3
Frikatif s h
Nasal m n
J1 1J
Liquida y
lnventori fonem konsonan di atas menunjukkan bahawa hanya
terdapat 16 fonem konsonan dalam DK. Semua simbol yang digunakan
dalam inventori tersebut berdasarkan carta IPA semakan 1993 (sila lihat
lampiran) kecuali simbol afrikat /tJ/ dan /d3/ yang belum dimasukkan
ke dalam carta IPA tersebut, tetapi terdapat dalam Handbook of the
International Phonetic Association (HIPA 1999). Dalam HIPA, dinyatakan
bahawa simbol afrikat /tJ/ (berkembar) menggantikan /tJ/ (berasingan),
manakala simbol /d3/ (berkembar) menggantikan /d3/ (berasingan).
Simbol /cJ/ dan /d3/ (berasingan) digunakan dalam Oxford Advanced
Learners Dictionary (1989) dan Zaharani (1998), manakala simbol !tJ/
dan /d3/ (berkembar) digunakan dalam Kager (1999), Roca dan Johnson
(1999). Dalam kajian ini simbol berkembar dirapatkan dengan
menggunakan "character spacing condensed 1.12 pt". Afrikat !tJ/ dan I
d3/ ini merupakan bunyi letusan yang menggabungkan ciri hentian dan
frikatif (geseran). Bagi menyebutnya, lidah pada mulanya masing-masing
pada kedudukan It/ dan /d/, tetapi apabila diletuskan kedudukan lidah
berubah pada kedudukan /J/ dan /3/. Bagi ahli linguistik Amerika Utara
pula, mereka kebanyakannya menggunakan simbol /cl dan !JI bagi
menggantikan !tJ/ dan /d3/ (Roca & Johnson 1999). Namun begitu,
berdasarkan cara sebutannya, simbol ltSI dan /d3/ adalah lebih tepat.
Dari segi kedudukannya pula, secara umumnya kedudukan
inventori konsonan di atas adalah sama dengan kedudukan inventori
konsonan yang dikemukakan oleh ahli bahasa struktural, kecuali bagi
fonem /y/ yang diletakkan bersama /1/ dalam likuida. Sedangkan dalam
analisis struktural, fonem /y/ diletakkan pada posisi frikatif velar bersuara
berdasarkan ciri-ciri fonetik yang ada pada fonem tersebut.
203
]urna/ Pmgajian Melayu, jilid 16, 2005
Konsonan /y I
Dari segi fonetiknya, fonem konsonan /y/ sebenamya ialah frikatif velar
bersuara, tetapi dianggap sebagai mempunyai ciri likuida dari segi
fonologinya. Menurut Lass (1984: 157), sama ada konsonan /y/ dinilai
sebagai obstruen atau likuida (sonoran), konsonan tersebut bergantung
kepada analisis fonologi sesuatu bahasa atau dialek. Oleh itu, dalam DK,
konsonan /y/ boleh dianggap sebagai likuida kerana penyebaran dan
perlakuan fonologinya yang sama dengan /1/. Fenomena yang sama juga
berlaku dalam dialek Perak (Zaharani 1991) dan bahasa Jerman (Lass
1984).
Amara persamaan yang wujud pada kedua-dua likuida ini ialah,
kedua-duanya akan digugurkan pada kedudukan koda suku kata dalam
DK kerana mematuhi satu kekangan yang dinamakan syarat koda (coda
condition). Apabila ini berlaku, vokal yang mendahului kedua-duanya
akan direalisasikan sebagai vokal panjang (misalnya, /kapal/ -7 [ka.pa:]
untuk 'kapal', dan /b'Jsay/ -7 [b'J.sa:] untuk 'besar'). Apabila ditambah
imbuhan akhiran /-an/, kedua-dua konsonan likuida ini akan
merealisasikan segmen akhir kata dasar masing-masing (misalnya, I
bekal+an/ -7 [b'J.kal.le)] untuk 'bekalan', dan /pasay+an/ -7 [pa.say.ye)]
untuk 'pasaran'). Selain itu, kedua-duanya boleh menduduki onset seperti
[la.ma] untuk 'lama' dan [yu.mah] untuk 'rumah', dan mempunyai
kenyaringan (sonority) yang sama, iaitu kedua-duanya berada antara
segmen vokal yang lebih nyaring (sonorous) dan segmen nasal yang
kurang nyaring.
Selain itu, bunyi konsonan Ir! tidak boleh dianggap sebagai fonem
bagi DK. Ini kerana, kajian secara diakronik menunjukkan bahawa /y/
ialah bentuk bahasa Melayu (BM) induk yang menjadi input bagi dialek-
dialek Melayu yang menurunkan bentuk-bentuk [y, If, r] (Asmah 1985:
370-371). lni dikukuhkan lagi dengan kajian secara sinkronik, yang
menunjukkan bahawa bunyi [r] sememangnya tidak wujud dalam DK
walaupun dengan menggunakan kaedah menambah imbuhan akhiran
pada perkataan yang diakhiri dengan /r/ dalam input (misalnya, I
pasar+an/ -7 [pa.say.ye)] untuk 'pasaran'). Namun begitu, dari segi
fungsi, penyebaran, dan perilaku fonologinya, /y/ masih sama dengan I
r/ dalam BM dan [y], [If], atau [r] dalam dialek-dialek Melayu yang lain.
204
lnventori Konsonan Dialek Melayu Kelantan: Satu Penilaian Semula
Oleh itu, dalam carta inventori fonem konsonan, walaupun /y/ dianggap
sebagai likuida, tetapi masih dalam ruangan daerah artikulasi velar
(secara vertikal) yang ditentukan berdasarkan ciri-ciri fonetiknya.
Fitur-fitur Distingtif bagi Fonem Konsonan
Fonem-fonem berbeza antara satu sama lain berdasarkan fitur
distingtifnya, iaitu unit terkecil nahu yang membezakan makna. Fitur-
fitur terbahagi kepada dua, iaitu binari dan unari seperti yang
digambarkan dalam carta di bawah.
Striden + + +
p b t d k g y
tJ d3
m n
Jl 1J
h
Kontinuan - + + + +
Suara + + + + + + + + + +
Konsonantal + + + + + + + + + + + + + + +
Nasal + + + +
Sonoran + + + + + + -
Labiald
../ ../ ../
Lateral + -
Koronald
../ ../ ../ ../ ../ ../ ../
Anterior + + + + +
Tersebar + +
Dorsald
../ ../ ../ ../ ../
Carta l: Matriks fitur distingtif DK
Tanda subskrip (d) dalam carta di atas menunjukkan bahawa fitur
tersebut dihubungkan dengan nodus kelas daerah (place). Fitur-fitur ini
ialah fitur-fitur distingtif unari (unary distinctive features) yang tidak
boleh dibahagikan kepada nilai positif [ +] yang menunj ukkan
kehadirannya atau nilai negatif [-] yang menunjukkan
ketidakhadirannya. Oleh itu, tanda ( /) digunakan bagi membezakannya
dengan matriks fitur distingtif binari yang mempunyai dua nilai sama
205
Jurnal Pengajian Melayu, jilid 16. 2005
ada positif a tau negatif ( []). Model fitur distingtif seperti ini telah
dikemukakan oleh Roca dan Johnson (1999: 110). Model ini adalah
lebih sesuai berbanding model sebelumnya yang tidak membezakan
antara fitur distingtif unari dengan binari, serta tidak menyatakan kelas
nodusnya.
Carta matriks fitur distingtif telah digunakan secara meluas dalam
teori FG linear, yang ternyata berkesan untuk menunjukkan fitur-fitur
bagi setiap fonem dengan cepat dan mudah, misalnya /m, n, Jl, 1)/ yang
mempunyai fitur [+nasal]. Namun begitu, dalam teori FG non-linear,
carta matriks fitur seperti ini kurang berkesan lagi kerana sukar untuk
menggambarkan hubungan antara fonem. Misalnya, hubungan antara
fonem I pl yang dihubungkan dengan nod us daerah, yang direalisasikan
sebagai [?] pada koda suku kata dalam sesetengah bahasa atau dialek
seperti DK yang dihubungkan dengan nodus laringal, iaitu ruang antara
lelangit lembut dengan laring (sesetengah penahu menggunakan istilah
guttural). Feno men a fonologi ini tidak dapat ditunjukkan dengan
menggunakan carta matriks fitur, tetapi boleh ditunjukkan dengan
menggunakan garis penghubung. Garis-garis penghubung antara fitur-
fitur dan tingkat-tingkat nodus kelas ini akan membentuk satu geometri
fitur yang digunakan dalam analisis FG non-linear.
Penyebaran Fonem Konsonan
Kesemua fonem DK boleh menduduki posisi onset suku kata tetapi
terdapat enam daripadanya tidak boleh menduduki posisi koda dalam
output, iaitu [b, d, g, tJ, d3, Jl] seperti yang ditunjukkan dalam data di
bawah. Bagaimanapun lima daripadanya, iaitu /b, d, g, tJ, d3/ boleh
hadir pada koda dalam input kata pinjaman seperti /adab/, /had/, /beg/
(beg), /matJ/ (mac), dan /garad3/ (garaj).
(2) Data penyebaran konsonan
Kons. Onset
/p/ /paku/ [pa.ku] paku
!bl /boyos/ [b;,.y;,h]
boros
!ti /tanam/ [ta.n:] tanam
')(){;
Inventori Konsonan Dialek Melayu Kelantan: Satu Penilaian Semula
/d/ /dapoy/ [da.po:] dapur
/k/ /kalah/ [ka.lah] kalah
/g/ /gulai/ [gu.la:] gula
Isl /sampai/ [sa.pa:] sampa1
/hi /hap us/ [ha.puh] hap us
ltS I !tJakap/ [tJa.ka?] cakap
/d3 I /d3araIJ/ [d3a.y:] jarang
Ill /lamb at/ [lam.ha?] lam bat
/y/ /yam pas/ [ya.pah] ramp as
Im/ /masa/ [ma.so] mas a
/n/ /naek/ [na.e?] naik
/Jl/
/Jlamok/ [Jla.m5?] nyamuk
/fJ/
/fjafja/ [rJa.rJo] nganga
Kons. Koda
/p/ /ha yap/ [a.ya?] harap
!ti /ya pat/ [ya.pa?] rapat
/k/ semak
Isl /kapas/ [ka.pah] kapas
/hi /le bah/ lebah
Ill /mahall [ma.ha:] mahal
/y/ /besay/ besar
/ml /um um/ [u.muN] um um
/n/ /mufjken/ [mu.keN] mungkin
/fJ/
/kuyofj/ [ku.yoN] kurung
Berdasarkan data di atas, terdapat satu lagi segmen bukan fonem,
iaitu nasal glotis (glottal nasal) [N], selain daripada [w, j, ?] yang telah
disebutkan sebelum ini. Segmen ini direalisasikan daripada fonem
konsonan nasal /m, n, fJ/ yang berada pada posisi koda suku kata akhir
DK yang didahului oleh vokal selain daripada /a/. Jika didahului oleh
/a/, konsonan nasal akhir kata akan digugurkan.
207
]urnal Pengajian Melayu, Ji/id 16, 2005
Konsonan Terbitan
Terdapat empat konsonan terbitan DK, iaitu hentian glotis [?], nasal
glotis [N], dan geluncuran [j, w].
Hentian Glotis [?]
Hentian glotis [?] tidak wujud dalam bentuk dalaman DK dan BM. Ini
dapat dibuktikan dengan menggunakan dua generalisasi fonologi yang
utama. Percama, melalui proses penyukuan semula merentas morfem
yang bersifat regular di sempadan awalan kata dasar yang didorong oleh
prinsip pematuhan onset minimal (Roca 1994) yang mensyaratkan setiap
suku kata mestilah mempunyai onset. Kedua, penyebaran fonem dalam
kata yang menolak pendapat Teoh (1994) dan lain-lain yang mengatakan
bahawa hentian glotis sebagai fonem, hanya atas dasar kewujudannya
pada lingkungan awalan sahaja, dan tidak pernah wujud pada posisi lain
dalam kata (Zaharani 1999).
Bagi generalisasi fonologi yang pertama, fenomena ini berlaku
apabila kata dasar yang bermula dengan vokal mendapat awalan yang
berakhir dengan konsonan seperti dan
seperti contoh yang berikut:
(3) Penyukuan semula merentas morfem
beranak .. 10?]
terangkat
mengalih
pengukur
Data yang bertanda (*) di atas menunjukkan transkripsi yang salah
yang dapat membayangkan bahawa bentuk dalaman hentian glotis pada
awal kata dasar yang bermula dengan vokal tidak wujud, sama ada dalam
DK mahupun BM. Pendapat ini berbeza dengan Teoh (1994) yang
berpendapat bahawa hentian glotis wujud secara dalaman. Dalam analisis
Teoh, satu cara yang munasabah untuk menangani gejala ini iaitu melalui
pelaksanaan rumus yang menggugurkan hentian glotis pada posisi awal
208
Inventori Konsonan Dialek Melayu Kelantan: Satu Penilaian Semula
kata akar, dan kemudian diikuti oleh rumus penyukuan semula.
Penyelesaian seperti ini agak rumit dalam nahu, dan perlu ditolak
(Zaharani, 1999: 1070). Selain itu, data (4) di bawah pula menunjukkan
pengguguran suku kata merentasi sempadan morfem, yang menguatkan
lagi hujah ketiadaan hentian glotis pada bentuk dalaman DK. lni kerana,
jika terdapat hentian glotis pada peringkat dalaman, sudah tentulah suatu
proses fonologi yang rumit akan berlaku sebelum output dapat
dihasilkan.
(4) Pengguguran suku kata merentasi sempadan morfem DK
/s-:J+ekoy/ [sc.b:] seekor
[su.lah] seulas
/s-:J+oyat/ [s:>.ya?] seurat
[s:>.y:] seorang
Berdasarkan data di atas, terdapat kecenderungan DK untuk tidak
menyisipkan hentian glotis pada vokal awal kata yang menerima awalan.
Ini agak berbeza dengan BM yang menyisipkan hentian glotis pada awal
kata dasar yang menerima imbuhan yang diakhiri dengan vokal seperti
ls-:J-1, /k-:J-/, dan /di-/. Dalam hal ini, penulis beranggapan bahawa
bentuk yang menyisipkan glotis pada awal kata yang menerima awalan
dan dalam DK adalah janggal dan dipengaruhi BM, manakala
awalan bentuk pasif /di-/ pula tidak wujud dalam DK. Fenomena ini
juga menunjukkan prinsip pematuhan onset minimal dipatuhi tetapi
dengan cara pengguguran suku kata.
Generalisasi fonologi yang kedua pula mengehendaki sesuatu fonem
mempunyai penyebaran yang luas dalam pelbagai posisi dalam sesuatu
kata. Oleh sebab penyebaran hentian glotis dalam kata sangat terhad,
iaitu pada posisi awal kata sahaja, belum cukup untuk dianggap sebagai
fonem (Zaharani 1999). Kewujudan hentian glotis dalam lingkungan
yang lain, seperti pada posisi koda dan onset di sempadan akhiran pula
bukan bersifat leksikal, tetapi dihasilkan melalui pelaksanaan rumus
debukalisasi (debuccalisation) dan penyisipan glotis (Teoh 1994) seperti
dalam data di bawah.
209
Jurnal Pengajian Melayu, Ji/id 16, 2005
(5) Perealisasian glotis
a. Debukalisasi /p, t, l ~ [?]
/l..,tup/ [l..,. tu?] /l<)tup+an/ [l..,. tu?. pe:]
/ikat/ [i.ka'l] /ikat+an/ [i.ka'l.t:]
/masak/ [ma.so?]
b. Penyisipan glotis
/baca/ [ba.tJ o]
/kiya/ [ki.yo]
/duga/ [du.go]
Nasal Glotis [NJ
/masak+an/
/batJa+an/
/kiya+an/
/duga+an/
[ma.so'l.ke:]
[ba. tJ o. 'le:]
[ki.yo.'le:]
[du.go.?:]
letup an
ikatan
masakan
bacaan
kiraan
dugaan
Dari segi penyebarannya dalam suku kata DK, segmen [N] hanya boleh
menduduki posisi koda suku kata sahaja seperti /iyifj/ ~ [i.yifj] (iring),
/mufJken/ ~ [mii.keN] (mungkin), /umum/ ~ [u.miiN] (umum), dan
/kuyofJ/ ~ [ku.yoN] (kurung). Segmen ini merupakan perealisasian
daripada fonem /m, n, fJ/ yang didahului oleh vokal [-rendah]. Oleh
itu, kehadirannya dalam kata, boleh diramal. Ini membuktikan bahawa
segmen [N] ini bukan berstatus fonem.
Segmen nasal glotis [N] ini merupakan satu-satunya segmen yang
tidak terdapat dalam senarai HIPA (1999), tetapi telah digunakan secara
meluas oleh ahli-ahli fonologi. Simbol ini berbeza dengan simbol N kecil
[N] dalam IPA yang merujuk kepada nasal uvular bersuara. Perbezaan
ini timbul kerana simbol ini berdasarkan kepada pertimbangan fonologi,
bukannya fonetik (Trigo 1988 dlm. de Lacy 2002). Bagaimanapun Trigo
beranggapan bahawa segmen nasal [N] ialah geluncuran nasal (nasal
glide) bukannya nasal glotis. Ini kerana beliau berpendapat bahawa
hentian nasal glotis tidak wujud. Pandangan yang dikemukakan oleh
Trigo ini telah dinafikan oleh de Lacy yang beranggapan bahawa simbol
yang betul untuk geluncuran nasal ialah [h)], bukannya [N]. Menurut
beliau, segmen nasal [N] secara fonologinya ialah glotis tetapi dari segi
fonetiknya sama ada velar [fJ] atau uvular [N].
') 1 ()
lnventori Konsonan Dialek Melayu Kelantan: Satu Penilaian Semula
Sebelum de Lacy (2002), kebanyakan ahli bahasa beranggapan
bahawa segmen [N] ini ialah geluncuran nasal. Antaranya ialah Sabater
(1975), Catford (1977), D'lntrono dan Sosa (1984), Vance (1987)
(semuanya dlm. Howe 2003), Clements dan Hume (1995: hlm. 271),
Halle (1995), dan Pineros (2002). Segmen ini mempunyai four [-
konsonantal] dan ia banyak terdapat dalam bahasa-bahasa di India,
termasuklah bahasa Sanskrit. Ahli nahu Sanskrit menganggapnya sebagai
nasal asli (unmodified nasal) yang merujuk kepada 'lepasan bunyi'
(anusvara). Semasa menghasilkan bunyi ini lelangit lembut dalam
keadaan rendah tanpa menggunakan lidah sebagai artikulator. Segmen
[N] ini terdapat juga dalam bahasa Jepun seperti hoN 'buku' yang
dinamakan sebagai mora nasal (Catford 1977; Vance 1987 dlm. Howe
2003). Selain itu, ia juga terdapat dalam bahasa Northern Rustic
Dominican Spanish seperti eNfejmo (sakit), bweN (baik), dan ratoN
(tikus), dan dalam beberapa variasi bahasa Sepanyol, misalnya dalam
bahasa Northern Dominican Republic (Pineros 2002).
Oleh sebab ciri segmen [N] ini dinilai berdasarkan ciri fonologi,
maka keputusan untuk memilih sama ada ianya geluncuran atau glotis
bergantung kepada perilaku fonologi bahasa tersebut. Dari segi
penyebarannya dalam suku kata DK, segmen [N] hanya boleh
menduduki posisi koda suku kata sahaja (misalnya, /gunul)/ --7 [gu.ni1N]
untuk 'gunung', /umum/ --7 [u.mi1N] untuk 'umum', /mul)ken/ --7
[mu.keN] untuk 'mungkin', dan /kuyol)/ --7 [ku.yoN] untuk 'kurun'),
sama seperti hentian glotis [?] (misalnya, /ketat/ --7 [b. ta?] untuk
'ketat') dan frikatif glotis [h] (misalnya, /kapas/ --7 [ka.pah] untuk
'kapas'), sedangkan geluncuran [j, w] adalah sebaliknya, iaitu hanya boleh
menduduki posisi onset dan tidak boleh menduduki koda suku kata.
Berdasarkan huraian di atas, penulis berpendapat bahawa segmen [N]
ialah segmen nasal glotis dalam DK.
Pertimbangan yang seterusnya ialah sama ada segmen nasal glotis
ini di bawah nodus daerah atau bukan daerah. Clements dan Hume
(199 5: 2 71) beranggapan bahawa, segmen nasal ini seharusnya ialah
geluncuran nasal bukan daerah (placeless nasal glide). Sedangkan de Lacy
(2002) berpendapat bahawa segmen glotis [h, ?, fi, N] adalah di bawah
nodus daerah. Dari segi fonetiknya, segmen glotis tersebut dianggap
berada di bawah nodus bukan daerah kerana kedudukan lidah tidak
211
Jurnal Pengajian Melayu, Ji/id 16. 2005
berada pada titik daerah artikulasi (terapung). Oleh itu, kebanyakan ahli
bahasa beranggapan bahawa segmen glotis tersebut berada di bawah
nodus bukan daerah. Pendapat ini didapati lebih bersesuaian dengan
fonologi DK terutama bagi menerangkan bahawa hanya segmen glotis
[?, h, N] sahaja yang boleh menduduki koda suku kata. Dengan
mengambil kira kesemua pendapat di atas, penulis berpendapat bahawa
segmen nasal [N] yang menduduki koda suku kata DK dari segi fonologi
dan fonetiknya ialah nasal glotis bersuara bukan daerah.
Sehingga kini masih terdapat kekeliruan di kalangan pengkaji-
pengkaji DK yang meragui status segmen nasal yang menjadi koda suku
kata akhirnya. Misalnya, lkuciIJI (kucing) yang direalisasikan dalam Ajid
(1985) sebagai [ku.CiIJ], tetapi direalisasikan dalam Abdul Hamid (1994)
sebagai [ku.ci)]. Suhaimi (1998: 687) yang mengkaji fonologi DK
menyatakan bahawa, " ... walaupun masih terdengar bunyi nasal di akhir
kata tetapi nasal itu seakan-akan tidak dibunyikan dengan selengkapnya ... "
Perkara ini sebenarnya telah dijelaskan oleh Sabater (1975: 117 dlm.
Howe 2003), yang beranggapan bahawa bunyi segmen nasal yang
dimaksudkan itu ialah [N], iaitu " ... a very weak and reduced velar nasal
11)/. .. ". Pineros (2002) menguatkan lagi pandangan di atas dengan
menyatakan bahawa " ... N is sometimes realized as [1)} or else simply
deleted, in which case the [+nasal} feature survives on the preceding
vowel ... ''. Pernyataan Sabater dan Pineros serta penjelasan di atas telah
memberi gambaran yang jelas bahawa sesetengah pengkaji DK
mengekalkan segmen nasal pada posisi koda suku kata akhir dan
sebahagiannya pula menggugurkannya.
Geluncuran [j, w]
Seperti yang telah dinyatakan, geluncuran [j, w] dan hentian glotis [?]
bukan berstatus fonem. Pendapat ini pernah dikemukakan oleh Zaharani
(1998) umuk menjelaskan fonem konsonan dalam BM. Menurut beliau,
vokal tinggi BM boleh bersifat silabik dan non-silabik. lni ditentukan
oleh posisinya dalam struktur suku kata. Segmen Iii dan lul yang berada
pada nodus nukleus berfungsi sebagai vokal tinggi silabik, dan
direalisasikan sebagai vokal [i] dan [u]. Tetapi, apabila hadir pada nodus
margin, iaitu pada onset atau pada koda, segmen tersebut akan berfungsi
,., 1 ,.,
Jnvmtori Konsonan Diakk Melayu Kelantan: Satu Pmilaian Semula
sebagai vokal tinggi non-silabik, dan lazimnya direpresentasikan sebagai
konsonan geluncuran [j] dan [w].
Bagaimanapun fenomena yang berlaku dalam BM tersebut berbeza
sedikit dengan DK, iaitu dari segi kedudukan vokal tersebut dalam suku
kata. Dalam BM kedua-dua vokal /i/ dan /u/ ini boleh menduduki nodus
margin, iaitu onset dan koda apabila direalisasikan sebagai [j] dan [w],
tetapi dalam DK, kedua-dua geluncuran ini hanya boleh menduduki
posisi onset sahaja kerana terdapat kekangan tertentu dalam DK yang
tidak membenarkan [j] dan [w] duduk pada posisi koda suku kata seperti
dalam contoh di bawah.
(6) Perealisasian vokal tinggi DK
/i/
/iuyan/
/laiak/
/gulai/
/u/
/uaJJi/
/lauan/
/pulau/
[ju.ye:]
[la.jo?]
[gu.la:]
[wa.JJi)]
[la.we:]
[pu.la:]
yuran
la yak
gulai
wangi
la wan
pulau
*[gu.laj]
*[pu.law]
Data yang bertanda (*) di atas ialah data yang salah bagi DK.
Penyebaran konsonan geluncuran yang direalisasikan daripada vokal
tinggi /i/ dan /u/ ini adalah terhad, iaitu hanya berlaku pada posisi onset
dan kehadirannya boleh diramal. lni menguatkan lagi bukti bahawa
segmen geluncuran [j, w] bukan bertaraf fonem. Dengan menggugurkan
kedua-dua segmen geluncuran ini daripada inventori fonem,
penganalisisan sistem fonologi BM dan DK menjadi lebih berpada, dan
inventori fonemnya lebih ringkas dan padat. Analisis seperti ini dianggap
lebih tepat dan selaras dengan prinsip-prinsip pengkajian ilmu linguistik.
213
jurnal Pengajian Melayu, Ji/id 16. 2005
Kesimpulan
Huraian dan penjelasan di atas telah berjaya membuktikan bahawa hanya
terdapat 16 konsonan yang berstatus fonem, iaitu /p, b, t, d, k, g, s, y,
tJ, d3, m, n, Jl, IJ, 1, h/ dan empat segmen konsonan terbitan, iaitu
hentian glotis [?], nasal glotis [N], dan geluncuran [j, w] dalam dialek
Kelantan. Kejayaan ini menunjukkan bahawa inventori fonem sesuatu
bahasa atau dialek hendaklah dinilai dengan menggunakan pendekatan
fonologi di samping pertimbangan fonetik bagi menghasilkan inventori
segmen yang lebih berpada.
Rujukan
Abdul Hamid Mahmood, 1994. Sintaksis Dialek Kelantan. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Ajid Che Kob, 1985. Dialek Geografi Pasir Mas. Bangi: Universiti
Kebangsaan Malaysia.
Asmah Haji Omar, 1985. Susur Galur Bahasa Melayu. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Clements, G.N. & Hume, E.V., 1995. The internal organization of
speech sounds. Dim. Goldsmith, J.A. The Handbook Of Phonological
Theory. Cambridge: Blackwell.
de Lacy, P., 2002. The formal expression of markedness. Tesis Ph.D.
University of Massachusetts Amherst. (atas talian) http://
roa.rutgers.edu/ view.php3?roa=542 (7 Februari 2003).
Farid M. Onn, 1980. Aspects of Malay Phonology and Morphology:
A Generatif Approach. Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia.
Halle, M., 1995. Feature geometry and feature spreading. Linguistic
Inquiry 26 (1):1-46.
Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the Use of
the Inr:ernational Phonetic Alphabet, 1999. Cambridge: Cambridge
Unive:-sity Press.
214
Inventori Konsonan Dialek Melayu Kelantan: Satu Penilaian Semula
Hashim Musa, 1974. Morfemik Dialek Kelantan. Tesis Sarjana.
Universiti Malaya.
Howe, D. 2003. Segmental phonology. University of Calgary, Kanada.
(atas talian) http://www. fp. ucalgary.ca/howed/ phonology. pdf (27
Julai 2003).
Kager, R. 1999. Optimality Theory. Cambridge: Cambridge University
Press.
Kager, R., Hulst, H.v.d. & Zonneveld, W. (pnyt.). 1999. The Prosody-
Morphology Interface. Cambridge: Cambridge University Press.
Lass, R. 1984. Phonology. Cambridge: Cambridge University Press.
Lee, A. 2003. Cluster simplification in several Malay dialects. University
of Pennsylvania. (atas talian) http://www.ling.hawaii.edu/afla/
digests/AFLAX-Lee.pdf (16 Disember 2003).
Lombardi, L. 2001. Why place and voice are different: constraint
interactions and feature faithfulness in Optimality theory. (atas
talian) http://roa.rutgers.edu!view.php3?roa=J05 (7 Februari 2003).
McCarthy, J.J. 2002. From a thematic guide to Optimality theory,
Cambridge University Press. (atas talian) http://www-
unix.oit.umass.edu/,.., jjmccart/thematic-guide-trans. pdf (3 April
2003).
Nik Safiah Karim. 1985. Dialek Kelantan - Satu Lambang Sosio-Budaya
Wilayahnya. Dim. Nik Safiah Karim & Wan Abdul Kadir Yusoff
(pnyt.). Kelantan Dalam Perspektif Sosio-Budaya, him. 121-130,
Kuala Lumpur: Jabatan Bahasa Melayu, Universiti Malaya.
Nik Safiah Karim & Wan Abdul Kadir Yusoff. (pnyt.). 1985. Kelantan
dalam Perspektif Sosio-Budaya. Kuala Lumpur: Jabatan Bahasa
Melayu, Universiti Malaya.
Oxford Advanced Learner's Dictionary. 1989. Ed. Baru. Oxford: Oxford
University Press.
215
]urna/ Pmgajian Melayu, Ji/id 16, 2005
Pater, J. 1999. Austronesian nasal substitution and other ~ effects.
Dlm. Kager, R., Hulst, H.v.d, & Zonneveld, W. (pnyt.). The Prosody
Morphology Interface, hlm. 310-343. Cambridge: Cambridge
University Press.
Pineros, C-E. 2002. An alignment-based account of coda effects in a
Caribbean Spanish dialect. (atas talian) http://roa.rutgers.edu/
view.php3?roa=531 (8 Februari 2003).
Roca, I. 1994. Generative Phonology. London: Routledge.
Roca, I. & Johnson, W. 1999. A Course in Phonology. Oxford: Blackwell
Publishers.
Suhaimi Mohd. Salleh. 1998. Penghilangan Konsonan Nasal Di Tengah
Dan Di Akhir Kata Dasar Dalam Dialek Kelantan. Dewan Bahasa
42(8): 682-688.
Teoh Boon Seang. 1994. The Sound System of Malay Revisited. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Trigo, R.L. 1988. On the phonological derivation and behavior of nasal
glides. Disertasi Dr. Fal. MIT.
Trigo, R.L. 1991. On Pharynx-Larynx Interactions. Phonology 8:113-
136.
Zaharani Ahmad. 1991. The Phonology and Morphology of the Perak
Dialect. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Zaharani Ahmad. 1996. Teori Optimaliti dan analisis deretan vokal
bahasa Melayu. Dewan Bahasa 40(6): 512-527.
Zaharani Ahmad. 1998. Phonology and Morphology Interface in Malay:
An Optimality Theoretic Account. Tesis Ph.D. Universiti of Essex.
Zaharani Ahmad. 1999. Struktur Suku Kata Dasar Bahasa Melayu:
216
Pematuhan Dan Pengingkaran Onset. Dewan Bahasa 43(12): 1058-
1076.
Inventori Konsonan Dialek Melayu Kelantan: Satu Penilaian Semula
LAMPI RAN
CARTA IPA SEMAKAN 1993
THE INTERNATIONAL PHONETIC ALPHABET (revised to 1993)
CONSONANTS (PULMONIC)
allablal l.!blodental Dental Alv..lar P<>ltalveolu Rttro!lex Palatal Velar UYU!ar
Plosl ..
p b t d
t 4.
c J k 9
qG
N...J
m
ru
n
11,
J1 lJ
N
Trill
B r R
Tapocflap
(
r
Frtutivt
t
f v a a s z
s 3 2i.
j
x y
x l$
+ l3
l
l
j
Ill
l
I. L
Whtrt yll!bok appear In plln. th ont to d1t right "l'""''n a >Olttd COOIOIW>L Shoilfd.,... denolt articuUtions judged lmpouiblt.
CONSONANTS (NONPULMONIC) SUPRASEGMENTALS
Cllcb Voic<d imploslv .. EjKl!ves
0 ailabial
6
I lle111a1 cf
I (Post)ll\'IQlar f
t Palatoolveclor ef
II Alveolar i.i.r.1 cf
VOWELS
Front
I
Bilabill ill in:
DenU!Jalwclor p
1
Bilal!ial
talatal t' Dtntal/alvt<>lar
Vdu
k'
Velar
Uvular
s
' Al...iarfrialtive
Central Back
Clost j
w
u
CloM-mid e 0-- S 0--Y 0
a
Open-mid
!: re-3\o-A
;)
re '!?
Open a <Ela 1)

OTHER SYMBOLS
M Voktltu llblal-V1lar lrtatiw " Al"80lop1lat1I frk:1Uve
Wvoic<d llbWvelar approidrnmt l Alveolar lateral Alp
l{ Voiced IJblalpalatal approlllmlnt fis1mul111,_u J and X
H Volc.W.1 eptglottal lrkatiYt Affric- tncl doublt ortkulo
C' tlonl cm be ttpmtnled b)' two
t Voiced epjglottal fricative syri>ols )oltied by
1
tle bar
1 Eplglottalploslw lf-....ry
l<p fs
I Primo'l llltll f, 1 ,(, U:VEL CONTOUR
, ouna t!)an JI l i:xtra x A
1
Secoodary 1ttt11 c or hign c 11 ...
;i..na ;: e 1Kigh f
Kal(lotia e .. Mid e
Ex1n .. 1ioi1
.
1
Syn.bit bttalc Ji,iekt e LClw
Minor (foot) lfOUP J e;r
II Major(i1iona1ion)lfOUP I 1'
.. Downstep ,.
t Upllfp \i
...., Lhlklna (ab>ettce of 1 bmk)
ramna
1 Highmlna
..I LClwrtsinS
1 RbingfllUing
It<.
Glohalrilo
GI.oil r.Jl
DIACRITICS Dlwlicl may bt placed ....... a syml>ol with a dosce1ide ..,_ 0
Voiceltu
I:}
4
.. Breathy vol<ed ?,
" lltlltal
., Voiced
!
Cl'ffkyvoked
2 e
"Apkal
t9
h A1p!rlttd
th dh
_ Unguolabial
! g
.
Lamilw
t4
MOrtR>unded
w
>

Labilliud
tWdW
Nnaliud
e
.
Ln1 rounded

j PalataUzed
tf dJ
n Nnalttle ...
d
.
Advmced
\1
y Vtl1riud tY d
1
Lateral nletse di
-
Rttnctecl
i
Pharynpallud
No 1udiblt ,.i.... d"'
..
Centrallnd
e N Vtllriud or pharynaellllud l
" Mkkentralb:ed e
Raised ( voiced lllveolar fricative)
.
1
Syllable
.
u.v..red ( voiced bilabial 1ppro"1D111ll)
Non-syll>bic

, Advanced TOllJllt Root

Rhotlclty
<t Retroctod To ...... Root

217