Kolegij: Uvod u antiku arheologiju Predavanje: Antike civilizacije Antika Grka urbanizam i graditeljstvo osnovni pojmovi

-Sinoikizam proces spajanja nekoliko naselja u jednu cjelinu, zajednicu (ivjeti pravno, fiziki i duhovno u zajednici) proces nastanka mnogih grkih polisa tijekom arhajskog doba. - rezultati tog procesa: nastanak zajednikih javnih prostora (agora), zajednikih svetih mjesta (temenos) i religijskih sredita (obina na starim akropolama akro polis = gornji grad). - Dvije vrste gradova prema organizaciji prostora : - nepravilni; - pravilni.

- Nepravilni gradovi imaju puno dublju povijest i vuku tradiciju od mikenske civilizacije, obino gradinskog karaktera (pyrgoi) prilagoeni konfiguraciji terena.
Lato na o. Kreti (9. st. pr. Kr.)

Zagora na o. Androsu (9./8. st.pr. Kr.)

1. Nepravilni gradovi: - obino starijeg datuma nastali sinoikizmom: - prostorne karakteristike: nepravilan i gusto izgraen, zamrenog tlocrta s uskim i krivudavim uliicama. Izgradnja je obino prizemna, stambeni blokovi su mali i nepravilni. Grad je opasan bedemima koji prate konfiguraciju terena; - zakonici (Drakon, Solon i dr.) postupno donose pravila o ivotnom prostoru unutar gradova. - primjer: Atena

Atena, 5. st. pr. Kr.

2. Pravilni gradovi: novonastali, vezani uz proces kolonizacije (proces koji podrazumijeva brzo djelovanje na zaposjednutom prostoru, ali i socijalnu, ekonomsku i politiku jednakost kolonista); -Ortogonalna raspodjela prostora mrea pravokutnih estica (striga) dobivena povlaenjem jedne okomite i nekoliko vodoravnih glavnih osi (na sjecitu agora), te niza onih sekundarnih. - estice razliitih dimenzija: irine oko 30-45 m i duine 90-300 m. - podjela svake od njih u dubinu na dva dijela i u irinu na nekoliko njih, tako da posjed koji pripada jednom domadinstvu varira od od 15 do 23 m u dubinu i 10 15 m u irinu. - posebna se panja vodila oko usmjerenja komunikacija obzirom na strane svijeta i konfiguraciju terena.

Selinunt, Sicilija (o. 628. g., razruen pa obnovljen 409.) Chora Metaponta, 7. st. pr. Kr.

Posidonia (Paestum), Kampanija; o. 6. st. Akragas (Agrigent), Sicilija; o. 580. g. Pharos (Stari grad, o. Hvar, 4. st. pr. Kr.

Neapolis (Napulj), 6. st.

Issa (o. Vis), 4. st. pr. Kr.

- Urbanizam u klasino doba brojne obnove i planiranje novih gradova kao rezultat grkoperzijskog rata; - urbanizam ulazi u filozofske rasprave (Anaksagora, Aristotel, , Ksenofont, Hipokrat, Hipodam i dr.). - velika briga o organizaciji prostora i tenja ka pravilnosti izgradnje ovoj brizi na matinom grkom prostoru uglavnom podlijee samo prostor Agore (Atena), a od svih ostalih gradova samo Pirej (Hipodam) i Olbija dobivaju vizure pravilno organiziranih gradova; - Mala Azija prostor koji u ovo vrijeme doivljava najvedi razvoj gradogradnje (neutheros tropos) Milet, Knid, Olint, Priena, Herakleja i dr.
Knid, 5. st.

Milet, nakon obnove 479.

Olint, Halkidika, sagraen izmeu 440. i 430. g.

Priena, M. Azija, sred. 4. st.

Urbanizam u helenistiko doba - nestanak polisa kao dravne jedinice (338. bitka kod Heroneje Filip II Makedonski poraava panhelensku koaliciju) - pod vodstvom Aleksandra Makedonskog osnovano preko 70 novih gradova; - karakteristika helenistikog urbanizma: razvoj prethodnih i nastanak novih kozmopolitskih gradova iznimno velikih dimenzija i znaenja Aleksandrija, Antiohija, Damask, Pergam, Efez, Seleukija, Solun i dr. - prodor tercijarnih djelatnosti u gradove, te posebno obradanje panje na javne sadraje (teatri, gimnaziji, palestre, odeoni, biblioteke i dr.).
Aleksandrija, 332. g. (arhitekti Deinokrates i Kleomenes) Dura Europos, po. 3. st. Therma (Solun), oko 300. g. Laodicea, Sirija, oko 300.g.)

Damask, Sirija, 3. st.

Privatna arhitektura: -Uglavnom joj se nije davalo puno vanosti zbog stila ivota; - arhajska i klasina epoha biljee skromna zdanja, a helenizam donosi novine u vidu raskonosti; - stambene etvrti oblikovane ovisno o tipu grada (nepravilne i pravilne) - Vrste kuda: - kude s trijemom (Halkidika); - kude s peristilom (Atika, Peloponez); - kuda s dvoritem i megaronom (Jonija).

Javna arhitektura: - AGORA: - glavni gradski trg namijenjen ne samo trgovako-obrtnikim poslovima ved i drutvenim i politikim aktivnostima. U poetku neoblikovan slobodni prostor na kojem vremenom nastaju zgrade razliitog karaktera.

Priena, 4. st. pr. Kr.

buleuterij (bouleuterion vijednica sjedite gradskog vijeda) - u arhajsko doba za to su sluila uzdune prostorije tipa megaron s nizom potpornja po sredini. Kasnije ih zamjenjuju pravokutno izduene ili kvadratne dvorane sa stupovima te stepenasto poloenim sjedalima na stranama. Krajem 5. st. formira se ujednaen tip sastavljen od velike kvadratine dvorane s polukruno ili trostrano postavljenim stepenastim sjedalima kao u kazalitu.

Priena (4. st. pr. Kr.)

Pritanej (kuda u kojoj stoluju pritani), razliita oblika, npr. u Ateni u obliku tolosa;

Strategij (kuda za vojskovou) nema uobiajenu tipologiju;

Stoa (otvoreni trijem s funkcijom javnog sastajalita, prodavaonicama, izlobenim prostorima, sjedita ustanova i dr.) razliitih veliina i etaa, obino u klasino doba postavljene du trgova kao samostalne graevine srednjih veliina, a u helenizmu postaju viebrodne i dvoetane npr. u Ateni se na Agori nalazi itav niz stoa: Stoa Poikile i stoa Hermesa na sjevernoj strani agore, na zapadnoj Stoa Zeusa Eleutheriosa i Basileusa, na junoj Juna stoa, u 2. st. se gradi velika Atalova stoa, Juna stoa 2 i Srednja stoa) i dr.
Pergam 3. st. pr. Kr.

Ostale javne graevine: -Teatri: - dramska prikazivanja razvijena iz bogosluja, odnosno sveanosti kojima se slavio Dioniz. - kor tragikoi (12-15) ili komikoi (24); - Tespis 534. g. uvodi glumca kao opoziciju koru; Eshil uvodi u priu i drugog glumca, a Sofoklo tredeg, te tako uloga kora sve vie opada, sve do trenutka kada kor uopde u komedijama prestaje postojati. - u Ateni su se igre odvijale dva puta godinje (V. Dionizije i Leneje). Sastavnice grkog teatra: - Okrugla orkestra s pominim rtvenikom mjesto odigravanja; - polukruno gledalite (theatron) koje koristi nagib brda; podijeljeno na klinaste odjeljke (parpides) - parodoi prolazi izmeu orkestre i kazaline zgrade; - kazalina zgrada (scena): ralanjeno stupovima; proelje

- deus apo mechanes; deus ex machina

Epidaurum

Delfi

Gimnaziji: - sklop zgrada, javna ustanova namijenjena odgoju muke mladei efeba, ali opdenito i za opdu kulturu tijela. Arhitektonski je rije o objektima obino kvadratnog tlocrta sa sredinjim otvorenim dvoritem (palestra), te trjemovima i prostorijama s okolnih strana. Najpoznatiji primjeri su: onaj iz Olimpije, Epidaura, Delosa, Pergama i dr. Stadioni: - sluili za odravanje sportskih natjecanja; Hipodromi: - sluili za odravanje natjecanja u kolima. - Oba terena su nastajala na pogodnim udolinskim prostorima. - Najpoznatije igre: - olimpijske, pitijske, istmijske i nemejske; - Olimpijske igre: 776. g. pr. Kr.; svake 4 godine; Elida kod Zeusovog svetita; - trajale su 5 dana: 1) zakletva; 2) tranje, hrvanje i akanje djeaka; 3) tranje, hrvanje i akanje odraslih - dugo tranje (24 x stadij 192 m), jednostruko (stadij tamo i natrag) i dvostruko (2 x stadij tamo i natrag); 4) u hipodromu utrka etveroprega; pentatlon: tranje, bacanje diska, skakanje, bacanje koplja i hrvanje, te na kraju dana posebna disciplina tranje u oruju; 5) dijeljenje nagrada - maslinovi vijenci.

Pitijske igre: svake etvrte godine u ravnini kod Krise u podnoju Parnasa u slavu Apolona. U poetku su bile samo muzike, a vremenom se rairila i na sportska natjecanja. Nagrada je prvo bila u novcima, a kasnije palmina i lovorov vijenac. Istmijske igre svake trede godine kod Korinta u slavu Posejdona. Sportske naravi, nagrada vijenac od bora ili celera.

Nemejske igre svake trede godine u dolini nemejskog Zeusa.

Stadion u Delfima (Pitijske igre)

Hramska arhitektura: - Arhitektonski redovi:

osnovni oblik ini hram sa svih strana okruen nizom stupova (peripter), dakle s ophodnim trijemom (peristaza).

- Dorski red: - na kopnu i zapadnom dijelu Velike Grke Podjela smislu: - podgradnja (stereobat); u vertikalnom

- stupovlje;
- trabeacija (epistil); - krov.

Podgradnja (stereobat): - eutinterija (gornji sloj klesanaca temelja); - Krepidoma (tri stepenice) koje izdiu peristazu iznad tla - Stilobat (gornja ravna ploa).

Stupovlje: -Bez baze (stoje direktno na stilobatu); - Trup (sastavljen od nekoliko blokova; ralanjen s 16-20 plitkih konkavnih kanelura otrih bridova; prema vrhu se suava s laganim uzdunim zadebljanjem tzv. enthazis. Na vrhu se nalaze kruni urezi (hipotrahelij); - Kapitel (slui odvoenju horizontalnog opteredenja arhitrava na stup. Sastavljen od abaka (kvadratine pokrovne ploe koja slui za nasjedanje arhitrava), ehin (jastuk, konstrukcijski i optiki prijelaz u stup), te anula koje ine otrobridni prstenovi na spoju as stupom.

Trabeacija (epistil): - slui za noenje i raspodjelu krovnog tereta; - arhitrav (glavna nosiva greda); - friz metopa i triglifa (triglife se postavljene u sreditu interkolumnija i u osi stupa, a izmeu toga metope, s tim da je irina u odnosu 2:1); - letvice (tenije), trake (regule), okapnice (mutule) i visede ploice (gute) (preitci drvene gradnje).

Krov: - Geizon - zavrni vijenac iznad friza; - Sima (oluk). - Krov na dvije vode; - Timpan (trokutni prostor kojeg na zabatu tvore horizontalni vijenac i kosi geizon.

Jonski red: - maloazijsko-jonski krug i Atika

Podgradnja (stereobat): - eutinterija (gornji sloj klesanaca temelja); - Krepidoma (2-4 stepenice) koje izdiu peristazu iznad tla - Stilobat (gornja ravna ploa). Stup: - sastavljen od tri dijela: -baza: povezuje stup sa stilobatom. Elementi: plinta (glatki kameni valjak), spira (lagano konkavan kameni valjak s brojnim kanelirama), tor (kanelirano zadebljanje) i trohil (konkavni pojas pod torom). Ovisno o kombinacijama ovih elemenata postoje maloazijski i atiko-jonski tip baze; - trup: visok i vitak s laganim suenjem i entazisom; ralanjen s 48 kanelura otrih bridova ili kasnije 24 kanelure povezanu uskim cjevicama; - kapitel: ehin (valoviti lisnati ukras kima), ploni jastuk koji se na obje strane svija u volute; abak ukraen jonskom ili lezboskom kimom. -(volute svoju preteu imaju u eolskim kapitelima te utjecajima s Istoka)

Jonski red:
Trabeacija (epistil): - Arhitrav (horizontalno ralanjen na tri trake (fascije); - Jonska kima; -maloazijska inaica - Dentikuli (gusti niz grednih glava, zupasti ukras); otoko-atika inaica kontinuirani reljefni friz; Krov: - geizon; - sima ukraena viticima i lavljim glavama ili pak kombinacijom antefiksa i palmete. - esto nedostaje trokutni zabat te graevina tada sa svih strana zavrava istaknutim zavrnim vijencem. - Bogata dekoracija svih elemenata jonskog reda (razliitih kima (jonska i lezboska), astragala, spirale, meandri, palemte, vitice i dr.)

Korintski red: nastaje u 5. st. I odreuju ga motivi akantova lida. - Prva pojava u kombinaciji s drugim redovima (dorski hram u Basama i Tegeji) - redom akantovih listova, zatim jonske volute i dorski abak.

Tipologija grkih hramova: -Najraniji hramovi imaju oblike klasinih kuda, a tek se vremenom izdvaja poseban hramski oblik graevine. - Apolonov hram u Dreru na Kreti, 7. st. pr. Kr. (megaronski tip graevine), slini primerci u Perahori, Argu, Neandriji i dr.); - Megaron B u Termu trodjelna podjela prostora (pronaos, cela, aditon) te ophodni trijem peristaza, 8. st. pr. Kr.

- Templum in antis: - izduena cela (naos), predvorje (pronaos), produeni zidovi cele s dva stupa izmeu; - ista situacija i sa stranje strane (dvostruke ante); - Primjeri: brojne riznice u Delfima i Olimpiji

Prostilni hram: -Izduena cela (naos), predvorje (pronaos) na kraju ogranieno nizom stupova (tetrastil, heksastil, oktastil i dr.); - ista situacija sa stranje strane amphiprostyle - Primjeri: - Prostilni hram: hram Apolona Patroos na atenskoj Agori; Demetrin hram u Miletu i dr.; - Amfiprostilni hram: Hram u Ilissosu u Ateni, hram Atene-Nike na atenskoj Akropoli, Apolonov hram III na Delosu i dr.

Hram Apolona Patroos na atenskoj agori

Hram Atene Nike na atenskoj Akropoli

Peripterni hramovi: - Osnovna karakteristika: ophodni trijem uokolo itavog hrama (peristaza); trodjelna podjela predvorje (pronaos), cela (naos), zaelna prostorija (opistodomos ili aditon).

Apolonov hram u Thermu (oko 625.) Herin hram u Olimpiji (oko 600.) Apolonov hram u Korintu (sred. 6. st.)

Hefestov hram u Ateni (oko 440.) Kalikrat Apolonov hram u Basama (oko 420.) Iktin Hram Atene Aleje u Tegeji (oko 350.) Skopa

Herin hram u Pestumu Hram C u Selinuntu Hram G u Selinuntu

Zeusov hram u Olimpiji: - Arhitekt Libon iz Elide; -470 456. g.; - 3 m visok stereobat; - 6 x 13 stupova (heksastilni peripter); - dvokatni stupovi u unutranjosti cele; - kip sjededeg Zeusa Olimpijskog (rad Fidije od 433.-425.) hrizolefantijska tehnika; vis. 13 m.

Hram Atene Parthenos na atenskoj akropoli -Arhitekti Kalikrat i Iktin; -Skulpturalna dekoracija Fidija; - gradnja 447. 432.; - oktastilni amfiprostilni peripter (8 x 17); - dvokatni stupovi u unutranjosti; - Fidijin kip Atene Parthenos u hrizolefantijskoj tehnici; - dekoracija: 92 metope (Gigantomahija, Amazonomahija, Kentauromahija, Trojanski rat); friz (panatenejske procesija); istoni zabat (roenje Atene), zapadni zabat (borba Atene i Posejdona za prevlast nad Atenom).

Jonska hramska arhitektura: - Istie se monumentalnodu (hekatomped duljina hrama 100 stopa=32,86 m)) Dipteri: - hramovi s dva reda stupova u peristazi; duboki proelni trijemovi; poklapanje svih konstrukcijskih osi i dr.

Primjeri: Herini hramovi na Samosu (8. st. ; 7. st., 6. st. Haraion III arh. Rek i Teodor grade prvi veliki dipter);
Artemizion u Efezu (kao dipter sadri i mali hram naiskos - u snienoj celi/dvoritu - sekos. Apolonov hram u Didimi (5. st.) hipetralni hram (cela/sekos je pod otvorenim nebom i u njoj se nalazi naiskos.

Tholos: -Izvorite su prapovijesne grobnice. - Nekoliko inaica: - zatvoreni zidni cilindri sa stupovima u unutranjosti ili bez njih (u Ateni); - s ophodnim trijemom bez cele (monopter) (Samotraka); - kruna cela sa stupovima u unutranjosti i peristazom izvana (Delfi, Olimpija, Epidaur)

OBAVEZNO NAUITI