AT ATRK'N

HUKUK

VE LAKLK

ANLA YII*

Prof.

Dr. brahim

KAPLAN

ATATRK'N

HUKUK

ANLAY

./

nsanlar sosyal bir varlk olarak toplwn halinde yaarlar. Toplu ve toplum halinde ban ve gven iinde yaamnn en nemli aru ise, devleti oluturan toplumca belirlenmi belli kurallara uyma zorunluluudur. Buna gre HUKUK, toplum hayaunda devlet ile kiiler ve kiilerle kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen uyulmas mecburi olan, uyulmad takdirde devletin meyyidesi (yatnm, zorlama gc) ile desteklenen kurallarn btndr. Hukuk Kurallan, devleti oluturan toplumda hakim ve geerli olacak hukuki, siyasi ve iktisadi rejimin erevesini belirlerler. 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondcos Mtarekesi ile sona eren 1. Dnya Savann sonucunda Osmanl mparatorluu'nun kt, biz Trkler iin ortada "vatan" diye bir eyin braklmadn gren ATATRK, 19 Mays 1919 Samsun'a ayak basu~ andan itibaren, vatann kurtanlmas, Trkler iin Uluslararas Hukuk bakmndan snrlan izilmi bir lkenin yaraulmas, Trk toplumunca kurulacak yeni Trk Devletinin, toplumsal, sosyolojik, siyasal, hukuki ve ekonomik alardan temel eesaslarn tesbit etmek ve rgtlernek gibi tarihsel bir misyonla, grevle kar karya idi.1 Atatrk'n Anadolu'ya ayak basu~ andan itibaren uygulamaya getii mukaddes karan u olmutur: 1. Dnya Sava sonucunda, temelleri km, mrn tamamlam, tamamen paralanm Osmanl Devleti'nin yerine Anadolu ve Trakya topraklanoda, Milli Hakimiyetin kaytsz artsz millete ait olduu, kaytsz artsz mstakil yeni bir Trk Devleti kurmakuc. Atatrk'e gre; hakimiyet, egemenlik tabir edilen, ite en stn g, da kar bamsz ve dier devletlerle eit dzeydeki, "devlet iktidan", millet iradesine dayanmaldr .

Bu makale, 16 Mays 1997 gn Ankara Ozel Byk Lisesi Ynetici, rencilerine verilen konferanstaki konuma metnidir. Ankara niversitesi yesi.

retmen

ve

Siyasal Bilgiler Fakltesi Medeni Hukuk ve Borlar Hukuku retim

1Rahmi TUNAGIL, "Atatrk ve Hukuk", Anayasa Mahkemesi Yaynlan No. 3, "Atatrk ve Hukuk" Sempozyumu 5-6 Kasm 1981, Ankara 1982, sh. 352-353.

360

BRAHM KAPLAN

Millet ise bu iradesini temsilciler eliyle kullanacaktr. Atatrk bu gr ile temsili demokrasi fikrini, bunun tabii sonucu Cumhuriyet rejimini temel hukuk ilkesi 01araI<kabul etmitir. Atatrk, "millete efendilik yoktur, hadimlik (hizmet etme) vardr." derkei bunun, milli hakimiyet. milli egemenlik ilke:)i oldugunu ifade etmi 0luyordu.2 te bunun iindir ki, Atatrk; Amasya tamimi, Erzurum ve Sivas kongreleriyle, bala~ak istedigi kurtulu hareketinin hukuksal dayanaklann aram ve bulmutur. O, milletin temsilcilerinin aldg kararlarla, yola km, ulusun benligini ortaya koyup kimiiiini belirleyerek ve bylece vatan n btnln saglayarak, kurtulu savann kazarilacan ve yeni Trk Devletinin Kurulacagna tam inanmtr. O, Temmuz 1919'da "Tarih, bir ulusun kann, hakkn, varln hibir zaman inkar etmez. Binaeoaleyh, vatanmz ve milletimiz aleyhine verilen hkmler, kanaatler muhakkak iflasai mahkumdur" diyerek ie balamur.3 Hakkn kuvvete deil, kuvvetin stnde olduu ilkesine dayanarak konuyu zmlemenin gerektiine inandndan 1920 ylnda "milh~tin hukukuna mdrik olup mdafaa ve muhafazas emrinde her trl fedakarla mheha (hazr)olduuna dair aleme bir kanaat vermek lazm gelir"4 diyerek o gnlerde dmmlanmzn bize kar kulland "her ulusun .kendi kaderine kendisinin hakim olmaS", ilkesinin yeryznde yaayan btn uluslar iin geerli olacan ve ulus olarak sesim~zi duyurmamzn gerekli olduunu ifade etmi~:tir.5 . Uluslararas hukukoo ~~ ve bir devletin dier devletler tarafndan tannmasnm ilk ' koulu olan bu ilkeyi, ATA TUR K i92 i Eyll aynda yapu bir konumada "biz hududu milliyemiz dahilinde hr ve mstakil yaamaktan baka bir ey istemiyoruz. Biz Avrupa'nn dier milletlerden esirgenmeyen hukukumuza te<:avz edilmemesini istiyoruz" eklinde aynen aklam ve savunmutur.6 Grlmektedir ki ATA TRK, daha devletin kuruluu aamasnda gerek uuskas alanda gerek yurt lsnde hukuka dayanmay esas kabul etmi ve ona uyguJ davi'anmay zOlunlu grm ve prensip edinmitirJ Atat~k hayat boyunca da yurt dnda ve yurt iinde hibir nedenle hukukun stnl ilkesinden ayrlmamtr. Nitekim daha milletin kurtulu mealesini yakU Erzurum ve Sivas Kongreleriyle, yapUl iler ve ilemleri ulusunun vicdanna ve isteklerine uygun olarak yapmay ve "milli iradeden" kaynaklanan bir hukuk dzenine daya~drmay baarmtr. i9 i 9 ylnda, Padi:h Hkmetince, Erzurum 'da tm rtbelerinden uzak1aunld zaman, askerliinin ve elindeki glerin verdii kuvvete day~arak ~akeret etmek yerine "milletin sinesine ekilerek" yaratu ve savunduu "mill~ hakimiyet" ilkesinden kaynaklanan hukuk er~evesi l;inde, stanbul hkmetine ve d dmanlara kar mcadelesine balamUr. O kadar ki, rtbelerini skp atu gnn

2lhln ARSEL, Trk Anayasa Hukuku'nun Temel Kuruluu, Ankara 1965, sh. 43.
i

Umumi Esaslar I, Birinci Kitap, Cumhuriyetin . 1956, sh. 3. Cilt II. Cilt i.

3E. Ziya KARAL; Atatrk'ten

i

Dnceler,

~.D.K. 5R~i
i

Atatrk'n TUNACIL, Atatrk'n

Soylev ve Demelcri. agm., sh. 353-54. Sylev ve Demeleri, agm., sh. 354.

6T.D.K.

7 Rahmi ' TUNACIL,

ATA TRKN HUKUK ANLAy

361

sabahnda ordusuz, silahsz, dayanaksz hatta paraszdr. Ancak iinde ve kalbinde Ulusuna ve onun hukuna olan inanc vardr ve tamdr. Bu nedenle 1920 ylnn Ocak aynda durumu anlatrken syledii "Bir devreye yetitilc ki, onda her i meru olmaldr. Millet ileri de ancak milli kararlara istinad etmekle, milletin hissiyau umumiyesine tercman olmakla hasldr. Milletimiz ok byktr. Hi korkmayalm. O esaret ve zillet (hor grlmeyi) kabul etmez. Fakat O'nu bir araya toplamak ve kendisine sormak lazmdr .... Ben milletin verecei cevab biliyorum. Onun iin ite bu yoldaym" szleri8 hukukun stnl ilkesine inancnn ve ulusunu iyi tandnn ok ak bir delilidir.9 Atatrk, devletin ve ulusun kaderinin belirlenmesinde milli iradenin egemen olduunu, milletin iradesini yrtmede hibir kuvvetin onun nne geemeyeceini ve ordunun da "...ibu iradeyi milliyenin tabi ve hadimi olduunu" ifade etmitir. lO Atatrk 2 i Ocak i 92 i tarihli ilk Anayasa hakknda, "bu temel kanun bizim kafalarmzdan, bizim ilmimizden km bir kanun deildir. Bu kanun dorudan doruya her ferdi milletin kalbi vicdannda kendiliinden tecelli etmi ve heyetinizin kabulne mazhar olmu ve ondan sonra yrrle girmitir. Zaten kanun, kanunu hakiki, yalnz byle olur! Taklit ile kanun olmaz" demitir. i i 21 ocak i921 tarihli Anayasa, kuvvetler birlii esasna dayanan Yasama, yrtme ve yarg yetkilerinin tamamnn Meclise ait olduu, yani Meclis stnl esasn ngren bir anayasadr. Kurtulu Savann yrtlmesi ve kazanlms iin ATATRK, daima kuvvetler birlii esasna dayanan Meclis Hkmeti sistemini savunmutur. Sava kazanldktan ve Cumhuriyet ilan edildikten sonra 20 Nisan 1924 tarihinde kabul edilen ikinci Anayasada ise artk, Meclis Hkmeti yerine, Meclis stnl esasna yer vermekle beraber yrtme ve yarg organlarna yetkiler verilerek, kuvvetler ayrl esas benimsenmitir. 1961 ve 1982 Anayasalarnda da parlamento stnlne dayanan, yasama, yrtme ve yargdan oluan organn birbirinden bamsz olduu, kuvvetler ayrl ilkesi aynen benimsenmitir. Atatrk kurtulu sava zaferle sonuland ve Yeni Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulduu zaman, bu yeni devletin ve O'nun fertlerinin hukukunun da yeniden yaplmas ve dzenlenmesi gerektii inancndayd. nk, o zamana kadar geerli olan hukuk dzeni, ok geri kalm toplumlarn yapsna belki uygun, ama Trk'n ulusal ve sosyal yapsna hi de uymayan eriat (Kuran- Kerim ve Peygamberin hadislerine dayanan), er'i Hukuk dzeni idi.12 Bu nedenle yeni devletin yepyeni bir hukuk ve adalet anlaynn saptanmas ve dzenlenmesi gerekiyordu. 1922 ylnn Mart aynda verdii bir demecinde bu ihtiyac belirtmi ve "Adli siyasetimizin temel esas, zamann deimesi ile hkmlerinin dahi deimesi lazm gelecei inkar olunamaz kaidesidir" demitir.l3 1923 ylnn Nisan aynda yapu bir konumasnda da "Kanunlarmz milli ihtiyalara ve hukuk ilminin 8yunus NADL, Atatrk'ten Hatralar. 9Rahmi TUNAGIL, agm., sh. 354. lORahmi TUNAGIL, agm., sh. 355. 1 i E. Ziya KARAL, age., sh. 28-29. 12Rahmi TUNAGIL, agm., sh. 357. 13Atatrk'n Slev ve Demeleri, Cilt 8, T.n.K.

362

BRAHIM KAPLAN

gereklerine gre. yeni batan slah ve ikmal olunacaktr. Bilcmle kanunlarmzn tayininde her nevi tekilatta milli hakimiyet esaslar dahilinde hareket olunacaktr" demi'tir.14 Yine bir konumasnda belirttii gibi O'na gre "Milletlerin hakk kazas (adliyesi) istiklalinin birinci artdr. Kuvvei Adliyesi (yarg kuvveti) mstakil olmayan bir milletin devlet halinde mevcudiyeti kabul olunamaz" .15 Atatrk. kamu hukuku ile ilgili bu direktifleri yannda. toplumun bireyleri arasndaki ilikileri dzenleyen zel hukuk kurallanmn da an istemine uygun ve teki uygarl lkelerin izledii yolun dnda olmamasn istemi ve 1924 ylnda verdii bir demetinde "Hukuku medeniyede. aile hukukunda takip edec:eimiz yol. ancak medeniyet ydlu olacaktr" demitir. nk O'na gre "hukukta idarei masahat ve hurefelere ballk. milletleri uyandrmaktan meneden en ar kAbuslur ..." v(~O Trk Uusunun zerinde kara~asan bulundurmayacana yrekten inanmtr. Ayn konumasnda O btn hukukulara "daha nemli olan. adaletanlaymz. adalet kanunlarmz. adalet kurulularmz bizi bilinli bilinsiz etkisi altnda tutan ve ada grleri hi de uymayan balardan kurtarmak" direktifini vermiir.16 5 Kasm 1925 tarihinde Ankara HukUk Fakltesinin al konumasnda "Cumhuriyetin neyyidesi olacak bu byk mesSesenin kuadnda hissettiim saadeti. hibir teebbsc duymadm" diyerek. hUkuka verdi~i nemi bir kere daha dile getirmitir. Atatrk'n bu gr ve direktifleri ereve~.inde o zaman Avrupa'mn en modem Temel kanunlan olan ve zel hukuk ilikileri ile Ceza Hukuku ilikilerini dzenleyen aadaki kanunlar;

1, _ , _

1-

4 Ekim 1926 tarihinde yrrle giren Medeni Kanun ile Borlar Kanunu. svire'den, 1926 ylnda yrrle giren Ceza Kanunu talya'dan. .

1927 ylnda yrrle giren Medeni Yarglama Usul Kanunu. svire'nin Neuchatel Kantonu'ndan. 1929 ylnda yrrle giren cra ve flas Kanunu svire'den.

Tercme edilip aynen alnarak TBMM tarafndan kabul edilmi ve yrrle konmulardr. . ATATRK'n bu "hukuk devriminin" en nemli baanlarndan biri "hukukun laikletirilmesidir." Yabanc hukukun "toptan benimsenmesi" yoluyla. Trk Hukuku yzyllar boyunca dahilolduu "dinsel bir hukuk" sistemini terketmi ve Kara Avrupas HuJc'uk Sistemine katlmtr. Bylece Atatrk. bu hukuk devrimi ile Osmanl hukuk dzeninin dinsel nitelikteki kurallan yerine. laik, ada. modern hukuk kurallanndan oluin bir hukuk dzenini lkede uygulamaya koydurmutur.

i
15El Ziya KARAL, age., sh. 62.63. 16R'ami TUNACIL, agm., sh. 358.

'

14A~atrkOn Sylev ve Demeleri. Cil 9, T.D.K.

ATA TRKN

HUKUK ANLAy

363

II.

ATATRK'n

LAKLK

ANLAY

Genel bir tanmla laiklik, dinin dnya-zellikle devlet ilerine (yasama, yarg ve yrtme ilemlerine) kanunlmamas ve buna karlk devletin de dine kar lehde veya aleyhde bir tavr taknmamas ilkesidir.16a Bir baka tanma gre; laiklik, "yalnzca dinin devlet, devletin din ilerine karmamas, yanszlg, dinsel yaam denetleme grevi degil, kii olmaktan ulus olmaya dek duygu ve dncede ynetim ve yaamda uygar tutum, bilimsel yntem, ussal davranur."17 Bir baka ksa tanm ise udur: Laiklik devletin din karsnda bamszldr. Devlet dinin buyruunda deildir. Yani din adamlarnn fetvalarna gre hareket etmez. Laiklik srf devlet hayatna ait bir hareket ve faaliyet prensibidir.18 Laik sfau; kiiler iin degil, devletler iin sz konusudur. Kiiler laik olamazlar, devletler laik olabilir. Nitekim hi bir zaman laik Ahmet, Laik Mehmet gibi szler sylenmez. Ama srekli olarak, laik ynetim, laik hukuk, laik hkUmet, haik devlet, laik cumhuriyet ifadeleri grnLl medya ve yazl basnda yer alr.! 9 Nitekim Anayasamzn 2. maddesinde, Trkiye Cumhuriyeti devletinin, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olduu, aka hkme balanm ve bylece devletin nitelikleri saylmur. Kiiler iin sz konusu olan husus, din ve vicdan zgrldr. Bu zgrlk Anayasamzn 24. maddesinde dzenlenmitir. Laiklik, devletin varl ile ilgili bir ilke olan "egemenlik ve bamszlk" temeline dayanr. Egemenlik, ite en stn g, bamszlk ise devletin baka glere bal durumda olmaktan uzak bulunmas demektir. Baka gler ierde de, darda da olabilir. Dardakiler yabanc devletlerdir. erdeki g ise "din" olabilir. Laiklik, din in siyasete ve devlet ilerine kantnlmamasdr.20 Devlet hukuk kurallarna baldr. Din ise, eriat denilen Kuran' Kerimdeki ayetlerle, peygamberimizin hadislerine baghdr. Din kurallarna uygun davranp davranmama tamamen kiilerin kendi zgr vicdanlarna braklmur. Hukuk kurallarna uygun davranmak, hukuki yaptrmlarIa temanat aluna alnmur. Laiklik ile ilgili bu ksa aklamalardan tesbitine geebiliriz. sonra Atatrk'n laiklik anlaynn

16a 1982 Anayasasnn Balang ksm, 5. paragrafndaki "... laiklik ilkesinin gerei olarak kulsal din duygularnn Devlet ilerine ve politikaya kesinlikle kannlmayaca" ibaresi 23.7.1995 tarih ve 4121 sayl Kanunla deitirilen metinde de aynen korunmulur. 17Yekta Gngr ZDEN, Laikliin Trkiye iin Ulusal ve Hukuksal Deeri, Atark ve Hukuk, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, No. 3, Ankara 1982, sh. 45. 18 Ali Rza NDER, Laikliin Snrlar, Atatrk'n Hukuk Devrimi (Mukayeseli Hukuk Aratrma ve Uygulama Merkezi, Istanbul 1983 MHAUM) Sempozyumu, sh. 103.104. 19Ali Rza NDER, agm., sh. 102-103. 20Ali Rza NDER, agm., sh. 103.

364

BRAHM KAPLAN

Atatrk, devlet ileriyle dinin aynmas gerckti~ine itenlikle inanrd. O'na gre, Trk toplumunun varl~n devam ettirebilmesi iin Bab uygarl~na ynelmesi gerekli idi. Bu bakmdan da, her eit yenilik ve ilerlemeyi din kisvesi albnda engelleyenlerin artk devletle ibirlii yapmalarna, devletin onlardan akl danmasna imkan tannmamal, din ile devlet snrlar belirli kikavram olarak kesinlikle biri birinden ayn'mal, hukuk dinin basksndan kurtarlmahyd. Atatrk, dinin devlet ilerine kanonlmasna karyd ve hi bir zaman da bu yola bavurmad. Dinin devlet ilerine kanbn1masnn hem devletin ve hem de dinin zaranna oldu~unu geirilen ac deneyler gstermiti. Geri kalm almamzn balca nedeni bu deil miydi? Vurdu felakete srkleyen Osmanl padiahlannn istihdatlarn srdilrebilmek iin dini ara olarak kuandklan inkar olunabilir miydi? te kutsal din duygularnn siyasete alet edilmesinin nune gemek, yalnz toplumun deil, fakat dinin de yaranna olaca ve bu suretle dini~ gerek yceli~ine ulaacana, Atatrk kalbten inanrd.21 Atatrk,laiklii asla bazlarnn ileri srd gibi dinsizlik felsefesi olarak anla!J1amt. "Gerek slama" kar imanl ve aklc bir tutum iindeydi. Dinin devlet ilerine kantrlarak amacndan saptrlmasnn, saflnn bozulmasnn hem devlet esenlii ve hem de dinin ycelii bakmanndan ne kadar zararl olduu ortadayd. O'na gre, dnya ilerinde akln hakimiyeti kabul edilmeli, din bir vicdan meselesi olarak kalnialyd. u halde din, hakimiyetini yalnz vicdanlarda srdrmekte ve var ohlakta devam etmeliydi". Gerekten, Atatrk, dini bir vicdan, bir inan ii olarak grmil, her insab da kendi vicdan ile babaa brakmtr.22 ,

.1 Atatrk, kurduu Trkiye Cumhuriyetinin -kukusuz- laik bir devlet olmasn istemekteydi. Merutiyetten nce Selanik'de "saltanat yklmaldr. Din ve devlet biri biriqden aynmal, arktan benliimiz syrlarak Bat Medeniyetine aktanlmalyz. Kadn ve erkek zerindeki farklar silinerek yeni bir toplum nizam kurmalyz. Emin olunuz ki, bunlarn hepsi bir gn olacaktr" diyorduP
Atatrk, milli irade ve milli hakimiyet esasna dayanan Trkiye Cumhuriyeti devletinin dini kurallara gre deil, kendi temsilcilerinin koyduu modern hukuk k~anna gre ynetilmesi ve Trk devletinin, dini devlet deil, laik miUi devlet olmas gerektii grn kurtulu sava ve bunu takip eden yllarda sras geldike her zaman tek1rlam ve bu ilkelerle ilgili yasal dzenlemeler de onun Bakanl altndaki TBMM tarafndan karlm ve yrrle konmutur. Daha ncede akladm zere laiklik ilkeini temel alan bu yasalann belli ballan unlardr: , II Kasm 1922 tarihli bir Kanunla Saltanat ayrld ve ortadan kaldrld ve Egemenlik halifelikten tamamen TBMM geti. i 3 Mart 1924 tarihli 431 sayl kanunla hiliifet kaldrld ve Devlet, dini otoritelerin etkisinden kurtarld.

i-

i -

i
i

2 1~ytekin ATAAY, "Atatrk'n Laiklik Armaan, Istanbul 1973, sh. 192;

i

Anlay

ve Medeni

Kanun"

IHFD.

50. Yl

22Aytekin 23

ATAAY, agm., sh. 194. Bilinmeyen Ynleriyle Atatrk, lsunbul 1966, sh. 22; AT AA Y, agm., sh.

sl

BORAK,

1195. i

ATA TRKN HUKUK ANLAy

365

- Yine 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen 430 sayl Tevhidi Tedrisat (~etim Birli~i) kanunu ile Osmanl dnemindeki e~itimde ikilik kaldnid, Medrese anlay terkedildi. Btn okullar Milli Eitim Bakanlna baland. - Yine 3 Mart 1924 tarihli 429 sayl kanunla eriye ve Evkaf Bakanlklar kaldnld. - 17 ubat 1926 tarihinde kabul edilen ve 3 Ekim 1926 tarihinde yrrle giren Medeni Kanunla; resmi nikah; tek evlilik ve kanunda saylan boanma sebeplerinin varl~ halinde, hakim karar ile boanma esaslar kabul edildi. - 1 Ocak 1926 tarihli kanunla getirildi. Hicri Takvimin yerini Miladi Takvim esas

- 30 Kasm i 925 tarihli kanunla Tekke ve Zaviyeler ile Trbeler kapatld. - i Kasm 1928 tarihli bir kanunla Arap Alfabesi kaldrlarak yerine Trk Harfleri kabul edildi. - 25 Kasm 1925 tarihli bir kanunla Fes, sark ve benzeri giyimler kaldnid, bunlarn yerini apka ald. - 1928 ylnda i 924 Anayasasnn 2, 16, 26 ve 38. maddeleri deitirilerek, Devletinin dinin slam olduu, Meclisin grevleri arasnda saylan" Ahkflm eriye'nin Tenfizi" gibi hkmler kaldnld. Milletvekillerinin ve Cumhurbakannn yemin eune biimi laikletirildi ve eski metindeki "Vailah" yerine "namusum zerine sz veriyorum" ifadesine yer verildi. - Nihayet 1924 Anayasasnn 2. mddesinde, 5 ubat 1937 tarihinde deiiklikle, devletin nitelikleri arasna "laiklik" de ilave edildi. yaplan

Atatrk devrimlerini ihtiva eden yukarda saydm, inkilap Kanunlarnn hepsi, bugn i 982 Anayasasnn 174. maddesinin "Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karma ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini korumak amacyla, Anayasaya aykn olduu eklinde anlalamaz ve yorumlanamaz" hkm ile koruma altna alnmtr.