ATATRK

OLMASAYDI?

ISBN - 975 - 376 - 075 - 2

Kazanc Kitap Ticaret A..

sakpaa Mah. ayrolu Sok. No : 14 34400 Sultanahmet - STANBUL T e l: 516 84 07 - 516 84 08 Fax: 517 02 18

Kazanc Matbaaclk Sanayii A.. 34900 - Bykekmece - STANBUL -1994 Tel: 88710 48 - 49 F a x :8 8 7 1 0 47

"ULUSLARARASI ROTARY 2420. BLGE ROTERYENLER VE ELER; 55. ANMA GN MNASEBETYLE, ULU NDER

ATATRKE

KRANLARINI VE SAYGILARINI SUNAR ESERLERNN VE FKRLERNN KORUYUCUSU VE TAKPS OLDUKLARINI FADE ETME GREV VE MUTLULUK SAYARLAR." RTN. ERGN TRKER ULUSLARARASI ROTARY 2420. BLGE 1993-94 DNEM GUVERNR

Bu kitap; U.R. 2420. Blge Roteryenleri adna, ulu nder ATATRKe bir kran borcu olarak BEKTA ROTARY KULB tarafndan bastrlm ve yce milletimize armaan edilmitir.

III

TEEKKR
Elinizdeki, stat Cemal Kutay'n "ATATRK OLMASAYDI?" isimli eseri, ulu nder ATATRKn 55. Anma Gnnde, U.R. 2420. Blge Guvernr Rtn. Ergn TRKERin, blge klpleri adna Be ikta Rotary Kulbn grevlendirmesi sonucu dzenlenen etkin liklerin bir rn olarak ortaya kmtr. Bu eserin yaynlanmas vesilesi ile; ATATRK'n 55. Anma G n etkinliklerini dzenleme grev ve erefini klbmze veren, U.R. 2420. Blge Guvernr Rtn. Ergn TRKERe, Etkinlik hazrlklarna yaptklar deerli katklar iin Guvernrlk Karargahna, Klbmzn bal olduu Guvernr I. Grup Temsilcisi Rtn. Naci ENDEM'e, Guvernrlk Sanatsal Etkinlikler Danman Rtn. Bayla ALTUa, Blgemizdeki tm Rotary Klp Bakan ve yelerine, ATATRK' Anma Gn, stiare ve Tertip Komitelerinin Onur Bakan, zverili, yapc ve toparlayc almalaryle hepimize evk ve heyecan veren Klbmz onur yesi Sayn Necmettin KARADUMAN'a, stiare Komitesi yesi, deerli bilgi ve deneyimleri ile hazrlk almalarna katkda bulunan Kulbmz onur yesi Sayn Tnaz TTZe, lk ve ok deerli almalar balatan ve ynlendiren Geen Dnem Kulp Bakanmz Rtn. Ramon GRAVNAya, Ruhundaki topluma hizmet heyecann almalarmza yanstan stiare Komitesi Bakan Rtn Kerim Kutlu MEMOLU'na, Kitabn isim ve fikir babas Rtn. mer SUNMANa, Anma Gn etkinliklerinin herbirisine deerli bilgi, grg ve deneyimleri ile katkda bulunan ve onlar ynlendiren, elindeki imknlar seferber eden, bu kitabn bir tamamlaycs olarak ONUN TRKYES" isimli gncel ve anlaml bir Multivizyon Proramn bu

gn iin zel olarak hazrlatan ve armaan eden Rtn. Blent NALa ve TYAP A..nin deerli mensuplarna, Tertip Komitesinin her konuda en byk destekleyicisi, koor dinasyon hizmetlerinin yrtcs, etkinliklerin kilit grevini zevk ve evkle yapan Kulp Hizmetleri Aven Bakanmz Rtn. Yldrm SALI KOVA'ya, zverili ve msbet almalaryla rnek bir tutum sergileyen Tertip Komitesinin deerli Bakan Rtn. Yaln SAYLAMa, Yakn alma arkadalarm, her konuda en byk desteklerim Gelecek Dnem Kulp Bakanmz Rtn. Ahmet HATPOLUna, As Bakanmz Rtn. nal ULUSOYa, Genel Sekreterimiz Rtn. Kutlu UBUKUOLUna, Saymanmz Rtn. Abdullah SARIKAYAya, Ynetim Kurulu yelerimiz Rtn. mer VELCANGLe, Rtn. Aren YARMAN'a ve Rtn. Turgay LERMOLU ile stiare ve Tertip Komiteleri yeleri; Rtn. Sema BACIya. Rtn. Adnan ERKMENOL'a, Rtn. Haan GRAY'a, Rtn. Cneyt HANCIya, Rtn. Cemalettin HASDEMRe, Rtn. Yaln LTER'e, Rtn. Ergn KORKUTa, Anma Gn etkinliklerinin mtereken uygulanmasnda yardmlarn ve desteklerini esirgemeyen stanbul Bykehir Belediye Bakan Sayn Prof. Dr. Nurettin SZEN ile Genel Sek reteri Rtn. Turul ERKNe, Konser programn zevkle ve zveriyle hazrlayan ve uygulanmasn salayan stanbul Belediyesi Cemal Reit Rey Konser Salonu Genel Sanat Ynetmeni Sayn Aydn GNe ye Messese Mdr Sayn Sabahattin BATUR ile deerli yardmclarna, Her zaman yanmzda ve arkamzda olan, bize ruh, canllk ve ivme veren BEKTA Rotary Kulbnn ok deerli yelerine ve muhterem elerine teekkr ederim. Kitabn yaynlanabilmesi iin, deerli katklarn esirgemeyen ve onun Trk Tarih Kitaplnda yerini almasn salayan Kitabn ar kasndaki kii ve kurululara da ayrca teekkr etmeyi bir bor bili rim. Amiral (e) Rtn. etinkaya APATAY Beikta Rotary Klb 1993-1994Dnem Bakan

VI

SUNU
Elinizdeki kitab basmndan evvel birka defa okudum. Hem de ie ie, kana kana okudum. Her defasnda bir evvel kinden daha fazla zevk aldm. Dnceye daldm. Acaba "ATATRK OLMASAYDI?" Neler olurdu? nl ngiliz Devlet Adam VVinston Churchill'in dedii gibi; Avrupann ortasnda Viyanadan, Ortaasyaya, Hindistana kadar dnya siyasi corafyas deiirmiydi? arlk Rusyasnda kominist ihtilali baarya ular, Ramanof Hanedan yklrmyd? 70 Yldan fazla sren bir za man sresinde kominist rejim dnyann korkulu ryas olurmuydu? Rusya gelimi lkeler arasnda mstesna bir yer alamazmyd? Dnyann tahl ambar olamazmyd? S cak denizlere alamazmyd? Blgemizde ve dnyada siyasal ve sosyal dzen ne olur du? Mttefiklerin, I. Dnya Harbinin banda amaladklar ve anlatklar, yzyllk dnya dzeni kurulabilirmiydi? Acaba smrlen lkeler ve mazlum milletler, bamsz lk hareketleri iin rnek alabilecekleri bir baka lke, bir ba ka lider bulabilirmiydi? Yllardan beri, yenilmilikten, paralanmaktan, horlanmaktan baka bir ey grmeyen yce milletimiz benliini bu labilirmiydi? Din istismarclarnn elinde daha ne kadar

VII

oyuncak olurdu? Milli vasfn ne derece kaybeder, mmet ha line dnrd? Din perdesi arkasnda oynanan Araplatrma hareketi ne kadar baarl olurdu? Acaba gen Trkiye Cumhuriyeti kominist rejimi kabul edermiydi? Veya kabul zorunda kalrmyd? te bu ve buna benzer aklnza gelebilecek pek ok so runun cevabn; elinizdeki kitapta, Mustafa Kemalden, Ata trke ve bugnlere kadar yanndakileri ve karsndakileri ile ok iyi tanyan, pek ounun hayatn kitaplatrm olan, ya kn tarihimize yn veren olaylar ve hareketleri bilen, yaayan ve objektif kstaslarla deerlendiren, Tarih Kitaplklarna Ha zine deerinde 161 Eser armaan eden, yaayan tarihileri mizin en kdemlisi stad Cemal KUTAY n nefis ve akc kaleminden okuyacak ve alacaksnz. nanyorum ki, benim gibi tekrar tekrar okuyacak, her defasnda kafanzdaki sorula rn azaldn grecek, daarcnz dolduracaksnz. Sayn KUTAYa Kulbm, Beikta Rotary Kulb ve tm Rotaryenler adna teekkr ederim. ATATRK OLMASAYDI, acaba stanbul, ne olurdu? Hi dndnz m? Yalnz bu sorunun cevab almanz dahi r permenize yeter sanrm. Lord Kinross, Mttefiklerin anak kale Seferinde baarya ulamalar ve Boaz gemeleri halinde neler olabileceini bakn nasl anlatyor. "-1915 Yl balarnda stanbullular, Enver Paan n byk umutlarla giritii Sarkam Seferinin ve Cemal P aan n benzer amalarla fakat yine hazrlksz olarak g iriti i Svey Kanal Harekatnn baarszlkla sonu lanmalar zerine, anakkale Boaz ve Marmara zerin den stanbula b ir Mttefik taarruzunu bekler hale gelmilerdi. M oralleri km, umudsuzluk iinde ehrin dman eline gemesinden, olmu bitmi b ir ey g ib i sz edenler

VIII

ounluu oluturmutu. Ruslarn kp, geliverecei kor kusuyla sinirleri bozulan Alm anlar ise; ayr b ir bar an lamasndan sz etmee balamlard. stanbulun Trk aileleri Anadoluy a g ediyor, Os manlI Hkmeti, Anadolu yakasnda, Haydarpaada, bir saat iinde harekete hazr ik i "zel Tren "i bekletiyordu. B irincisi Padiah ve maiyeti, kincisi de Diplomatik misyon mensuplar iin... Bu hazrln yannda, Selanikten, Balkan H arbin in kaybedilm esi zerine stanbula getirtilen ve Beylerbeyi Saray nda harem i ve maiyeti ile srgnln eken II. Abdlhamid'e de, ailesi ve m aiyeti ile birlikte stanbuldan ayrlmas te klif edilmiti. Ama o, yerinden kmldamay reddettii gibi, Padiah olan kardei Sultan Mehmet Re a ta "stanbuldan b ir kere ayrlrsan, b ir daha dnemez sin. " diyordu. ktidardaki ttihat ve Terakki Hkmeti Eskiehir'e ta nmay plnlamt. Bab a l A rivleri ile bankalardaki al tnlar daha imdiden oraya gnderilmiti. stanbul daki Polis Karakollarnda, ehri tututurmak zere teneke te neke petrol hazrlanmt. Sanat eserleri Mzelerin mah zenlerine saklanm ve Ayasofya da dahil olmak zere, ehrin b ir takm resm i ve antsal yaplarnn dinamitle uurulmalar kararlatrlmt. Amerikan Bykelisi Ayasofyay a dokunulmamasn isteyince zamann ileri Bakan Talt Paa "ttihat ve Terakki iinde eski eylere merakl olanlar parmakla gsterilecek kadar az saydadr. Biz hepimiz yeni eyleri severiz." diye cevap vermiti. ehir b ir yenilgi ve perianlk tablosu halinde di." te anakkale Muharebeleri devam ederken stanbul'un hali buydu. anakkale Zaferi, tarih ve kltrel varlklaryle, tm yaayanlaryla ile stanbulu kurtarmt. anakkale tari hin her dneminde olduu gibi, stanbulu yine savunmutu.

IX

Mttefik Askerlerinin, ngiliz air Robert Brockun; "De mek ki Ayasofyamn mozaiklerini, Trk lokumlarn ve hallar n yamalayacaz. Demek ki bizler tarihte bir an dnm noktasn balatacaz" eklinde zetledii hlyalarn snd recekti. anakkale Zaferinin yaratcs Mustafa Kemal, Anafarta lar Muharebelerini kazandktan sonra Hseyin Rauf Beye (Orbay) "Hamdolsun stanbulu kurtardk." diyecek ve ttihat ve Terakki Hkmetinin ehri tahrip ve terk hazrlklarndan ve mttefik askerlerinin yamalama hlyalarndan duyduu endieyi dile getirecekti. Elinizdeki kitapta, hikayesini ibretle okuyacanz olaylar dan birka zerinde durmak istiyorum. Birincisi, Ali Fuat (Cebesoy) ve aabeyi Mehmet A linin anneleri Zekiye Hanmefendinin, yabanc bandral bir gemiyle stanbulu terkettii ve zmir Limamna urad srada, kocaman grnml Os manlI mparatorluunun, kendi limannda, kendi karasular ve i sularndaki bir gemide bulunan kendi z vatandana, brakn yasal ilem yapmay, soru dahi soramamasnn acs n, Harbiye rencisi iki oluna bask yaparak, onlar sorgu layarak karmak istemitir. Bu olayn yakn tan da, Ali Fuatn snf ve yakn arkada ve gece yatandan alnn dan, ertesi gn dnne kadar olaylarn en yakn ve endie iindeki takipisi Mustafa Kemaldir. Temel neden, kapitlas yonlardr, kabotaj hakkndan dahi yoksun oluumuzdur. Aca ba o olmasayd, olaylar yaamasayd bu kaderimiz krlabilirmiydi? kincisi, mslmanl kabul eden bir Bulgar kznn, Ruslar tarafndan zorla karlmas zerine gsteri yapan Sela nikliler, kzn teslimini istemiler fakat verilmek istenmeyince olaylar km ve bu arada Rus ve Fransz Konsoloslar da ldrlmtr.

Bu olay zerine Osmanl mparatorluunun her iine ka rmay adet haline getirmi, devrin byk devletlerinin Do nanmalar Selanike gelmiler ve sulular yakalamlar, suu kesinleenleri asmlardr. Yl 1870'lerin sonudur. Olay yeri Selanik, tmyle Osmanl mparatorluunun hkmrn oldu u bir yerdir. Ama bu nasl hkmrnlksa... Trablusgarb Harbi srasnda, Kara harekatn baar ile yrten Osmanl askeri, kylara sokulamamtr. Neden ak tr. talyan Donanmasnn deniz topu ate destei... anakkale Muharebelerinde, btn savunma tertipleri, Mttefiklerin deniz topu ate destei hesap edilerek yapl m, aksine yaplan btn planlar baarszla mahkm ol mutur. Neden yine aktr. Mttefik Donanmasnn varl ve denizden kara harekatna salad destektir. Muharebelerin ate ve lojistik desteinin salanmasnda, ikmal yollarnn emniyete alnmasnda hem Trablusgarb Harbinde hem de anakkale Muharebelerinde Deniz Kuvvetlerinin zaafiyeti Mustafa Kemalin belleine nak gibi ilenmi ve anakkale Muharebelerinden sonra yle demitir. "Karaya kstrlm durumdayz, tpk Ruslar gibi... anakkaley i tkamakla Ruslar Karadenizin iine kapa m olduk ve eninde sonunda kmee mahkm ettik. nk bylece mttefikleriyle balarn kesmi olduk. Ama biz de kmee mahkmuz. Hem de ayn neden den... Geri A kdenizin, ve Hind Okyanusunun eteklerindeyiz ama herhangi bir Okyanusa alamyoruz. Deniz Kuvvetlerinden yoksun bir Kara Kuvveti olarak Ya rmadamz, Kara Kuvvetlerini ekinmeden getirebilecek olan b ir Deniz Kuvvetine kar hibir zaman savunamayz . " Cumhuriyet kurulduktan sonra da; "Mkemmel ve Kaadir bir Trk Donanmasfna malik olmak gayedir" diyecekti.

XI

Atatrk sadece liberal amalar gerekletirmek iin libe ral olmayan yollardan ayrlan, bu hareketleri dolaysiyle a n diktatrlerine benzetilen fakat gerekte hibirisi ile kyaslanmas mmkn olmayan bir byk liderdi. zledii d politika; lke snrlarn geniletmek yerine, mparatorluun yklmakta olduunun bilincinde olarak, milli irade, milli egemenlik ve milli devlet kavramlarn benimsemi ve bu inancnn gerek grd hududa kadar, mparatorluk snrlarn daraltmak esasna dayanan, "Yurtta sulh, cihanda sulh" ana fikrine dayal bir politika idi. Kitapta, 1907 Misak- Milli teklifinden itibaren ok ak fakat veciz olarak konunun ilendiini greceksiniz. politikas ise, siyasal yapnn kendi kiiliine bal ol madan devamn mmkn klacak, lmnden sonra da ayakta kalabilecek ekilde belirlenmesi, kurumsallamas, toplum yapsnn ise, her ynyle, sanat anlayndan hukuk anlayna, dini messeselerden, sanayi kurulularna kadar her alanda ve ynde ada, an zerine kmay hedefle mi bir toplum yaratmak esasna dayanyordu. Bu konularda ki fikirlerinin, stad Cemal KUTAYn kalemi ile nasl nak gibi ilendiini kitapta greceksiniz. te ite ve dta izledii bu gereki politikalardr ki; A ta trk an dier liderlerinden ayrr, dnya tarihi iinde gel mi gemi en byk liderlerden birisi olarak bilinmesini ve tannmasn salar. Yine bu politikalardr ki; lkesini yeniden canlandrmay ve ykk, dank Osmanl mparotorluu enka zndan gen, dinamik ve adalamay, an medeniyet seviyesinin stne kma hedef alm Trkiye Cumhuriyetinin yaratlmasn mmkn klar. Atatrk Cumhuriyet rejimine inanmt. Ona yrekten balyd. Daha Erzurum Kongresinde iledii iki temel ilke: Ulusun Haklar ve Halkn radesi idi. Ulusun haklar, halkn

XII

hr iradesiyle kurulacak bir hkmetle gerekletirilecekti. Milletin barndan km bir ounluk idaresinin esas olduu ve Trk halknn tm tarafndan seilmi ve tutulmu bir re jim kurulacak, gcn halkn ounluundan alan hkmetler ibanda olacakt. Ynetici olarak seilen kimseler, kendile rinin ve yakn evrelerin adna deil, herkesin, tm ulusun adna hareket edeceklerdi. Mustafa Kemalin, Erzurum Kongresinden sonra btn Anadoluda durmadan yineliyecei mesaj ite buydu. Bu mesaj, Osmanl mparatorluunun batl unsurlaryle bir arada yaam, bat demokrasilerinin prensiplerini incele mi ve demokrasinin, Trkiyenin dnya milletleri topluluu ierisinde varln srdrebilmesi iin gerekli olan tek siyasal temel olduunun bilincine varm bir insann mesaj idi. Erzurum Kongresi srasnda kendisine; "Yoksa Cumhuri yete doru mu gidiyoruz?" diye soran bir yakn arkadana; "Hal phen mi var?" diye cevap verecekti. Fakat konuyu da ok gizli tutacaklard. Zira giriilen harekatn, Padiahla ve Halifelie kar olmadn bilhassa ve her vesile ile belirt meye gerek vard. Kamuoyu oluturmaya, evre yaratmaa, en yaknnda olanlar dahil, Padiahlk ve Hilafet yanllarnn direncini krmaa ihtiya vard. Cumhuriyet rejimine kesinlikle inanmt ama, halkn ken disine gsterdii sevgiden, saygdan ve onlarn coku dolu alklarndan ar bir gurur pay karmazd. Yklendii gre vi yerine getirmek iin bu gibi gsterilere ve mmayilere ihti ya olduunu bilir ama bunlara pek az kanard. lkesini ve milletini btn benlii ile severdi. ktidarda olmay sadece ve yalnzca lkesine ve milletine en yararl olan eyi, kendi fikir lerinde oluturduu ve uygulamaa karar verdii konularn gerekletirilmesi iin isterdi. Atatrk, Bat uygarlnn Ondokuzuncu yzyldan beri Trk liberal fikir hayatn etkilemi olan ilkeleriyle beslenmiti.

XIII

Herkesin fikrini sorar, kendi fikirleriyle bir sentez oluturur ve ortam uygun olur olmaz da uygulamaa koyard. ok sratle hareket eden, aceleci bir yaradla sahip olmakla beraber, admlarn frenlemeyi ve bazan da deneysel yntemler kullan may bilirdi. "nsanlar istedii g ib i kullanan kuvvet fikirlerdir ve bu fikirleri tehis (oluturan) ve tamim eden (yayan) kimse lerdir. Fikrin hassas da (z de) hibir itirazn bozamyaca b ir ekl-i mutlak ile (kesinlikle) kendi kendisini kabul ettirm ektir." Bu szler 1915 tarihini tar ve Mustafa Kemale aittir. Elinizdeki kitabn birinci ksmnda; fikir adam Atatrkn nasl yetitiini, fikirlerini oluturmada, yaymada ve uygulamada kimlerden ve hangi olaylardan, nasl etkilendiini, yararland n ve ders aldn tarihi gereklerin nda bulacaksnz. stad Cemal KUTAYn engin bilgisi, nefis ve akc slu bu ile olaylar yaayacak, ibret alacak, belki de birok yerde aracaksnz. Bu hacim iinde Atatrkn eitli konulardaki fikirlerinin oluumunu, yaymn ve uygulamaya dnmn az, z ve scack bir slupla anlatan yazarn kutlamak iste yeceksiniz. Ben sizin, hepinizin namna "ATATRK OLMA SAYDI? kitabn bize, karlksz armaan eden, fevklade nazik, rnek bir Beyefendi olan stad Cemal KUTAY kutlu yorum ve yine hepinizin namna kendilerine teekkr ediyo rum. Nefes nasiplerinin tanr kadar olmasn en halisane duygularla gnlden diliyorum. Kitabn hazrlanmasnda ve basmnda karlksz katklarda bulunan deerli ve candan Rotaryen dostumuz Muharrem KAZANCIya ve KAZANCI Matbaaclk Sanayi A..nin tm alanlarna ayrca teekkr ederim. Sevgi ve Sayglarmla... Amiral (e) Rtn. etinkaya APATAY Beikta Rotary Kulb 1993-94 Dnem Bakan

XIV

Hayatnn son elli ylnda ATATRK DEVR n ahsiyetlerinden kitablatrdklarm mtevz evinde arla may zevkli vazife sayan; Onlarn sevgisi ve takdirine erimi olmakla huzur bulan; Fikir hayatmn bin-bir ilesini inanl maz feragat ve faziletle blen; ATATRKle ilgili her emeimi ibdet kadar deerlendiren; Yeri doldurulmaz hayat arkadam, ocuklarmn emslsiz annesi, Sev gili MELHAT KUTAYn azz ruhuna minnet ve krnla-C.K.

XV

ATATRK OLMASAYDI
Elinizdeki kitapn adn yadrgamakta haklsnz: Ne demek ATATRK OLMASAYDI? Atatrk oldu, vard, dnya nn "A rtk yo k" hkmn verdii son mstakil Trk devletini yaratt ve dnyamzdan ayrld. Gerek bu... Mustafa Kfemal hasretlerinin tatbikatn 1923-1938 yllar arasnda, sadece onbe yla sdrmtr. Bu On Kasm ebediyete yolculuunun Ellibeinci yl... Ben, yayan Trk tarihilerinin kdemlisi Cemal Kutaym. Atatrkn gazetesi Hkimiyeti Milliyede yllarca al tm. Yanndakiler kadar karsndakileri de tandm. Byk blmnn hayatn kitablatrdm. Altmyl geride brakan emekle tarih kitaplmza insan boylarn aan yzaltmbir telif eser verdim. Nefes nasibi ne kadar srecei mehul, seksenn a m, yal, yorgun, hasta bir emektr olarak ATATRK OL MASAYDI" sorusuna cevab vermeden gzlerimi kapamak hakkn kendimde bulamadm. Elinizdeki kitapk bu duygunun satrlamasdr. Ben, ATATRKn gzlerini kapad 1938de CUMHUR YETN ONBENC YIL KTABIna emek vermi adamm. Mustafa Kemalin eser ve emnetlerini derliyen ve dnya g zyle grd SON emek buydu. Kardakilerin iddialarn, yorumlarn ve saptrmalarn sabr ve tahammlle derledim, kronolojiye de dikkat ederek konu-konu ayrdm ve SORUlar hline getirdim. SORUlara; yksek sesle soramadklarn, birbirlerinin ku lana fsldamak veya kayna mehul, hatta mevcud olmyan yaktrmalar hlinde evrelerine yaymakla yetinmek zorunda kaldklarn da ekledim.

Ve, aralarndan b irinin bu sorular apak sorma yrekli liine sahib olabileceini dndm: Sordu ve elinizdeki kitabk satrlat. ATATRK OLMASAYDI nelerin deim ez kaderim iz ola cann tablosu da son b lm dedir. nanmanz istiyorum: Bu emei kucaklamak bana, Mutlakiyet, Merutiyet ve Cumhuriyet devirlerinin bykboy yirmi cildde 12.940 sahife "TRKYE STKLAL ve HRRYET MCADELELER TARHni yazmaktan daha zor, hatta imknsz gibi geldi. yledir de... Hele bu hacim iinde. Denedim... Akl, mantk, bilim ve a kafas yolunun ardnda olduk a, hakikatlerin z yaplarnn; btl, inkr ve banazl aarak yreklerde k olabilecei inanc iinde denedim. Cemal K utay Mays, 1993, Bursa

ATATRKn SOYSOPU ZERNDE GEREKLER

SORU: "-Atatrkn soysopu zerinde eidli grler-aklamalar var. Gerek nedir? CEVAB: Atatrk, 1881 ylnda Selnikte Koca Kasm mahallesi, Islhhane Caddesinde katl pembe evde dn yaya geldi. Babas Rsmat (Vergi) Dairesi memurlarndan Ali Rza Efendi, annesi Zbeyde Hanmdr. Bu ev bugn, Apostolu Pavlu sokandaki 71 No.lu binadr. Konsolosluu muzun bahe snrlar iindedir. Selnik Belediyesi 12 ubat 1937 tarihinde ald kararla sahibinden satn ald ve Atatrk e armaan etti. Bugn mzedir. Baba/Ana soyu olarak Evld- Fatihandr (O sm anlInn ya ylm a-genilem e devrinde, fethedilen ve v a ta n la trla n

y e rle re skn edilen YEDGBEK TRKlere ve rile n ad) Ali Rza Efendinin dedeleri nce Vidin, daha sonra Sereze gelmiler, Nizam- Cedd yllarnda balyan ve 1827 Osmanl-Rus Harbi yenilgisiyle evreyi kapsyan B ulgar/Yunan/Srp ekiyalk taknl nnde, Selnie yerlemilerdi. Zbeyde Hanmn atalar Konya yrklerinden seilen Evld Ftihan soyuydu ve kendilerine K onyarlar deniliyordu. 1839 doumlu Ali Rza Efendi, 1857 doumlu Zbeyde Hanmla 1871 ylnda evlendi. Alt ocuklar oldu: Fatma ( 1872 - 1875 ), Ahmet ( 1874 - 1883 ), mer ( 18751883 ), Mustafa (Kemal Atatrk, 1881 - 1938 ), Makbule Boysan Atadan ( 1885 1966 ) ve Naciye ( 1889 - 1901 ) Kardelerden Fatma drt, Ahmet dokuz, mer sekiz ya larnda, o senelerde Rumeliyi kasb kavuran salgn kupalaz (difteri) hastalndan ocuk yalarnda lmlerdi. Enkkleri Naciye oniki yanda gzlerini kapad. ATATRK, Selnik Asker Rtiyesinden (O rtaokulundan) balyarak ikisi de son nefeslerine kadar gerek d ost kalm Fuat Bulcaya(1) bir gn yle demiti: "-Kardelerim arasnda en sevdiim N aciyey di. ocuk yann stnde hisli, duygulu ve ren meye meraklyd. Ben Harbiyeye giderken kitablarm iste miti. Annemden onu okutmasn istemitim. Ne ablam Fatm ay , ne aabeylerim Ahmet ve m eri hatrlyamyorum. Son ikisi ayn yl, 1883de ben iki yanda iken lmler. Na ciye, annem g ib i sarn, mavi gzl, duru beyaz tenli idi. Ti p ik b ir Yrk kzyd. Makbuley e hi benzemezdi." Atatrkn dedesi Ahmet Efendiye "F irar=kaak" den mesinin sebebi uydu: 1876 ylnda Mslmanl kabul eden bir Bulgar kznn Ruslar tarafndan zorla karlmas zerine
(1) A H M E T F U A T B U L C A (1 8 8 1 -1 9 6 2 ) A tatrk'e annesi Z b e yd e H an m ta ra fn d a n sh riyeti vardr. A le m d a rz a d e B inba H seyin Beyin oludur. 1881 Y en ieh ir doum ludur. S elan ik A skeri R tiye ve M a n a s tr id ad i okullarn M u s ta fa K e m a lle birlikte bitirmi, 1 9 0 2 de Tem en olarak ordu ya katlm tr. 1911 T rab lusgarb (Libya) s a v a n d a M u sta fa K em al'le beraberdi. S a k a ry a s a v a la rn a T m e n K om utan o larak katld. Z a fe re ka d ar A n k ara M e rk e z Ko m u ta n idi. R iz e m illetvekillii, Tayyare C em iyeti B ak an l ya p t. O gnlerle ilgili o la y la r iin b a kn z: T ra b lu s g a rb d e bir avu kah ram a n , T A R H K O N U U Y O R ya yn lar, 19 63, C e m a l Kutay.)

gsteri yapan Selnikliler, kzn teslimini istemiler ve olaylar kmtr. Bu arada Rus ve Fransz Konsoloslar ldrlm, OsmanlInn her iine karma kararndaki BYK DEVLETin Filolar Selnik Limanna gelmiler, sululuklar tesbit edilenler aslm, Ahmet Efendi de korkarak dalara kam, yedi yl saklanm, bu sebeble de kendisine fira ri denilmi. Mustafa Kemalin anne soyundan dedesi S ofu zade Feyzu lla h E fendidir. Selnie bir saat mesafede Langazada iftlik sahibiydi. Atatrkn ocukluk anlarnda okul tatilinde tarlalarda kargalar kovduklarndan szettii iftlik budur. An nesi Zbeyde Hanm, Feyzullah Efendinin nc ei Aye Hanmdan olan tek kz idi.(2) Atatrkn alt kardei iinde en uzun mrls Makbule Atadan Hanmefendiydi (1885-1956). BYK KARDEM ATATRK bal altnda Yeni stanbul gazetesinin 1 Kasm 1952-22 Mart 1953 aras yaynlanan anlarnda: "-A n n em den sk-sk unlar dinlem iim dir:"-B izim esas soyumuz YRKtr. Buralara Konya/Karaman evrelerinden gelmiiz. Babam Feyzullah Efendinin byk amcas Konyaya gitmi, Mevlevi derghna girmi orada kalm. Yrkl tutmu olacak" derdi. B irgn aabeyim A ta t rk e:"-Yrk ne demek tir?" diye sorm utum . Bana "-Yryen Trk demektir" cevabn v e rm i ti." A tatrkn soykt dolaysiyle size, bir tarih gereini daha aklamak isterim:Osmanl, Anadoluda Seluklularn
(2) A tatrk'n aile e ceresi zerin de son aratrm ay ya p an sayn B ur han G ksel (Atatrk n soy kt zerinde bir a lm a) balkl kitabnda, kk a m c a s S alih E fendinin olu N ecati Beyle F e th iye Z e lih a H a n m n ni a n la n m a la r d o lay siyle 28 eyll 19 27 tarih ind e G azi'n in D o lm ab ah e s a ra yn d a tertib ettirdii tren dolaysiyle hayatta olub b iraraya ge len lerd en drdnc kua tesbit etm i ve bu kuaktan V uslat Erbatur H a n m n kz N esrin H a n m la , ei ve dostu av u ka t Feridun S tlgil'in kendisine verdii b e lg e le rle yedin ci ku a a kadar inilebilmitir. O nyedi belg e -ku p r-fo to raf ka p sy an a ra trm a n n 19'uncu sa hifesin de bu yeni bilgilere d a y a l olarak h a zrla n m so ya ac bulunm aktadr. (Kltr ve Turizm B aka n l ya yn lar, 8 4 9 ) S a y n B urhan G ksel'in tesbitine gre, A ta t rk te, h a yattaki son h e m i resi M a kb u le A tad an da ocuksuz ve fat ettiklerine gre, e cere sakaln n re n ginden dolay K rm z H a fz olarak anlan am cas M e h m ed Em in E fendinin soyuyla devam etm ektedir.

dalmasndan sonra kurulan BEYLKler yerli yerinde iken Rumeliye geti ve fetihlere balad. nk Anadolu zaten T R Kt. Baz kalem sahihleri bu RUMEL tbirini RUM/YUNANla kartryorlar: Osmanl Hakanlarnn Yldrmla bera ber, yni BALKANLARn fethinden sonraki resm unvn "S u lta n klim -i Rum idi. Fetihlerle vatanlatrman beldelere Anadoludan ve merkez devlete, yni OSMANLIya, ya kendi rzalaryla veya ilhakla katlan beldelerden ye dig b ek Trk aileler, Evld- Ftihn Yasas iinde, tmr-zemet-hs er bab, yni bu yeni beldelerde d evletin hakk kendilerine veri lerek yerletirilmi vatandalar olarak iskn ediliyorlard. Onlar, her yeni fetihde, vatanlaan topraklarn snr bekileri olarak hududlar koruyorlard. Ne zaman ki yaylma-genileme-ycelme devri kapand, nce duraksama, sonra gerileme gnleri geldi, ite bu Evld- Ftihn elde kalan vatan belde lerine, bir baka deyile gittikleri yerlere dnmiye baladlar: ou zaman hereylerini yitirmi olarak... Bu sorunuza cevabm, Mustafa Kemalin 1881 ylnn hangi g n nde doduu zerinde, bilinm eyen bu gn na sl deerlendirdiini aklayarak kapatmak istiyorum: 12 Ekim 1936da Dileri Bakanlndan, Cumhurba kanl Genel Sekreterliine bir yaz geldi: Protokol Dairesi Bakanl, ngiliz Kral sekizinci Edwartn kendisine zel ve sam im bir kutlama telgraf gndermek istediini ve Ata trkn d oum g n nn ngiltere Bykelilii adna Mr. Morgan tarafndan sorulduu bildiriyordu. Mustafa Kemal, doumunu hatrlayacak yataki dostla rndan, i e k le rin at b ir bahar gn dnyaya geldiini duymu, annesi de bunu tekrarlam, fakat bu gn tarihiyle saptayamamt. Dilerine bir cevab vermek de gerekiyordu. Prof. Dr. Afet nan (A tat rk Hakknda H atralar ve B el geler, sa hife 7-8de unlar anlatr: "-Bir gn Cumhurbakanl Genel Sekreteri Haan Rza Soy ak A tatrke b ir evrak getirmiti. Bunda Atatrkn doum gnnn bildirilm esi rica ediliyordu. Atatrk bunun zerinde

dnd. Fakat bugn kendisi de tam olarak bilmiyordu. A n cak annesinden iittiine gre bir bahar mevsiminde domu olduunu hatrlad. A y ve gn iin ise, aynen yle dediini hatrlyorum: "-Bu, b ir 19 Mays gn niin olmasn?" Ve, D ile ri B akanlnn so rusuna byle cevab v e ril d i." ATATRK, Trk milletine ve devletine gzel eyler vere bilmi olan takvim yapraklarnn bile deerini bilen adamd: Kendi eseri olsa bile... Ve, 19 MAYIS bu duygu ile Doum G n olarak kucak lyordu: SORU: "-Atatrk askerlik mesleini b ir aile gelenei ola rak m tercih etmiti? CEVAP:"-Hayr... nk Atatrkn tesbit edilebildii ka dar soy k tnde tannm, yksek mevkilere erimi as kerler yoktu. Vkia babas Ali Rza Efendi, TUNA valilii yapm, bu vazifesi ile de o evreyi ok iyi tanm; Midhat Paann; 1876da Devlet ras Reisi iken, ufukta beliren Rus Harbinde orduya yardmc kuvvet olarak dnd A s k iri M illiye (Mill Kuvvetler) Taburlarnn, Selnikte te kil edilen Taburunun ikinci Blnde birinci mlzm (Te men) olarak vazife alm ve Birinci Merutiyetin iln edildii 23 Aralk 1876dan birgn sonra Orhaniye zrhls ile stan bula gelmi, Tabur trenle karlanm, Selimiye Klasnda misafir edilmiti ama, bu M ill K u vve tle r fikrinin sahibi Mid hat Paa olduu iin, vehmi ayaklanan Sultan Hamid, Midhat Paay srgne gnderdiinin ferdsnda (ertesinde) A s kiri M illiye Taburlarn kaldrmt. Mustafa Kemali askerlik mesleine iten ok kuvvetli bir baka sebeb vard: Annesinin srar ile trenle balatld m ahalle o k u lu pnu tatmin etmemiti. Olay, kendisi 10 ocak 1922 tarihli VAKT Gazetesinde yle anlatr: "- ocukluuma dair ilk hatrladm ey, hangi okula g i deceim mevzuudur. Bundan dolay annemle babam arasn

da iddetli b ir mcadele vard. Annem ilahilerle okula bala mam ve mahalle okuluna gitmemi istiyordu. Rsumatta (Ver g i Dairesinde) memur olan babam, o zaman yeni alan em si Efendi Okuluna devam etmeme ve ye n i usul zerine okumama taraftard. Nihayet babam i i mhirane surette hal letti: Evvela merasim-i (Olaan gelen trenle) mahalle okulu na baladm. Bu suretle annemin gnl yaplm oldu. Birka gn sonra da mahalle okulundan ktm, emsi Efendi Okulu na kaydedildim." Mustafa Kemal emsi Efendi Okulunun ikinci snfnda iken aile byk kayba urar: Uzun sren hastalktan sonra Ali Rza Efendi lr. Memuriyetten ayrlb balad kereste tica retinde de, Selniin evresini saran ekiyann deposunu yakmas sonucu varln yitirmitir. Gen yanda ocukla dul kalan Zbeyde Hanma balanan maa ayda iki Mecidiye (krk kuru)tur. Bu para ile ailenin geimini salamak imknszdr. Ali Fuad Cebesoy "S n f A rkadam A ta t rk " kitabnn beinci sahifesinde yle der: *- Babasnn lm ile Mustafa Kemal kendini adet yalnz hisseder: Babamn vefat bizi ayakta tutan kuvvetli bir destein yklmas gibi b ir ey oldu demiti". Bu artlar iinde aile; Zbeyde Hanmn kardei Hseyin Efendinin sahibi olduu, kaplcalar ve romatizmaya iyi gelen sular ile tannan LANGAZAdaki RAPLA itliine gelirler. Bylelikle Mustafa Kemalin emsi Efendi Okulundaki reni mi sekteye uramtr. Okulundan ayrlmya mecbur kalmas na dertlenen Mustafa Kemal, iftlik hayatnda da verilen vazifeyi baar ile yrtr. Falih Rfk Atay, konu ile ilgili ola rak, ANKAYA kitabnn 18inci sahifesinde yle der: "-D ev le t B akanl zam annda b ir m is a firin in , bu ta rla b e k ili i h ikyesine: "-Aman Efendimiz, Estafurullaha benzer b ir inanmamazlk gstermesi zerine: "-Evet yledir, ben de herkes g ib i dodum, bydm, douumda b ir ayrlk varsa Trk oluumdan ibrettir" demiti. 1893 Mustafa Kemalin yaantsnda, mizcnn temeli olan disiplinli, uurlu, gelecei belirli bir meslee, o yata, a-

Ikanlk, azim ve irdesiyle sahib olma yldr: Sivil Rtiye den (Ortaokuldan) ayrlm, Selnik Asker Rtiyesinin (Or taokulunun) ikinci snfna snavla girmitir. Okulda Daha ok matematikle ilgilidir. Snfn mzakerecisi olur. 1895de Okulu; 43 mevcudu olan snfnn drdncs olarak bitirir ve annesi ikinci evliliini yapt iin zgn ve kr gn Selnii terkedib stanbula Kuleli Asker Lisesine gitme karar alr. Fakat snavlarda onu takdr eden bir kurmay suba y Tevfik Bey: "-Bundan vazgeiniz olum, Manastr dadisini (Lisesini) tercih ediniz. Orada Harbiye ve Erkn- Harbiyeye (Kurmayla) daha iy i hazrlanrsnz" der. Ali Fuad Cebesoy "Snf Arkadam Atatrk" kitabnda, bu Erkn- Harb tbiri iin: "-Tevfik Bey gen zabit namzedinin (subay adaynn) adet kafasndaki hasreti (zlemi) okumutu" der. 1896 Mustafa Kemalin Manastr Asker Lisesinde ilk yl dr. Burada, Bursa Askeri Lisesinden tard edilerek (kovula rak) Manastra gelen, gelecein nl hatibi mer Naci ile tanr. Onun telkini ile iir ve edebiyatla ok ilgilenmeye ba lar. Fakat kitbet hocas Mehmet Asm Efendi onu uyarr: i ir ve edebiyat ne atman, seni askerlikten uzaklatrr" der. Mustafa Kemal daha sonralar Ali Fuad Cebesoya olay y le anlatr: "Eer kitbet hocamz imdadma yetim eseydi ben de air olub kacaktm. nk hevesim vard. Ne var ki g zel yaz yazmak hevesi bende bki kald . " 1897de Mustafa Kemal Manastr Askeri Lisesinde ikinci snf nc olarak bitirir. Selnie dnnce, Franszcasn ilerletmek iin Tophane semtindeki Frerler Okulunun zel s nfna kaydolur. yle der: "-ki- ay gizlice Frerleri n husus snfna devam ettim. Bylece okul derslerine nisbetle fazla derecede Franszca rendim." 1897de Osmanl-Yunan sava patlar: Yunanllar kesin ekilde yenilir ve A tina yo lu alr. Fakat bata Rusya ve n giltere Padiah II. Abdlham ide bask yaparak Osmanl iler leyiini durdururlar ve stelik bar masasnda, snr dzeltmesi forml ile Yunanistana toprak verilir.

Ali Fuad Cebesoy "S n f A rka da m A ta t rk " kitabnda bu sonucun, Mustafa Kemalde; "Bir devlet hakkn savuna cak kuvvet, azim ve karara sahib deilse, sava zaferlerinin bile meru haklarn korumaya yetmeyecei" kanaatim yer letirdiini anlatr. Tesalyadan g balamtr. Ordu birlikleri bir zaferden deil, yenilgiden dnm gibidirler. Bu dekor iinde 1898 ge lir ve Mustafa Kemal Manastrda lise renimini tamamlar. O yl snfn iki birincisi vardr: kisi de Selnikli olan Ahmet Tevfik ve Mustafa Kemal. 1899 Mustafa Kemalin stanbulda, Harbiyedeki ilk yldr. BYK EHRin hayat onu nceleri artr. Harbiyede en yakn arkada, dostluu hayatboyu devam edecek olan Ali Fuad (Cebesoy)dur. Yakn snflarda olan baz isimler ise ge lecek yllarn olaylarnda n plna geeceklerdir: kinci Me rutiyete, Osmanl mparatorluunun hayat sahnesinden ekiliine kadar alkant devrinde, midsizlikler iindeki Mill Mcadele yllarnda, zaferde ve Mill devletin kuruluunda ol duu gibi... 1900de Mustafa Kemal Harbiyenin ikinci snfn baar ile bitirir, 1901de Temen olarak mezun olur. Okulda kendisi ne gvenen, seven ve sayan bir d o st e vresi, kafasnda ise; bu sevgi ve saygy, hergn belirlenen memleket hasretlerini dindirecek emek yoluna sokabilme dncesi vardr. Harbiyeden Temen olarak mezun olan Mustafa Kemal ve yakn arkada Ali Fuad Kurmay snflarna devam hakk kazanmlardr. 1904de de bu snflarda baar ile bitirerek K urm ay yzba rtbesiyle mezun olurlar. Harbiye ve Kurm ay snflarndaki renim yllar, Sultan Hamid rejimine kar, daha ok darda kart hareketlerin tekiltlanma yllardr. mparatorluun, devaml toprak kayb na ramen hal milyonlarca kilometrekareyi bulan ve Babil Kulesi terkibi iindeki dinler, diller, rklar ve renkler karmas bnyesinde, ayaklanma ve ayrl hareketlerinin dalgaland yllardr...

BR OSMANLI KONAININ MUSTAFA KEMALN TARH/VATAN/DNYA UFKU ZERNDE SHRL TESR

SORU: "-Buraya kadar anlattklarnzda A tatrkn ahsi y e t yapsnda iz brakacak apta etkenlere rastlanmyor. Bu konuda bilinmeyen, konuulmam unsurlar, sebebler, olaylar var mdr? CEVAP: "-Sorunuza cevab vermeden nce bir duygunu zu renmek istiyorum: Yce Tanrnn insanlar iin olduun ca milletlerin de gelecekleri iin LAH TAKDRleri olduuna inanr msnz? Eer byle ise tanrsal tecellyi, Mustafa Kemalin haya tnda bulmanz mmkndr. nk Onun Harbiye ve Kurmay snflardaki renim yllarnda bylesine bir tecell vardr: Ali Fuad Cebesoyla arkadal ve de bu yaknln, ats altn da getii smail Fazl Paann Kuzguncuktaki kona... Mustafa Kemal bu sayede OSMANLInn TERKBni tan m, z yapsn kavramtr: Bir bakma kendi-soy sopunu da, milletini de... ve de deien zam ann, kapanm akta olan d e v irle rin, asl unsur olarak da GELECEKLERin yaps ze rinde rejimin yasaklad hakikatleri dnebilme ve onlara akln-mantm-an artlan iinde d o ru te h is koyabilme nin yeterlilii iinde... smail Fazl Paa, Ali Fuadla, aabeyi ve onlardan iki s nf nce Harbiyeli olan Mehmed A linin babalardr. Nizam- Cedd sonrasnn, Batda yetiebilme imkn bulmu askerle rinden birisidir. Rtbesi Mirliva (Tmgeneral)dir. Vatan iin doruluuna ve hayrna inand dncelerinin bedelini, onalt yl srm srgnde kalarak, romanlara veya film senar yolarna konu olabilecek olaylar sonu stanbula dnebilmitir: Sultan Hamidin hs yaveri iken bu kibet; memleket ve milletin hayrna hareketlerin katlanlacak feda krlklar yannda zaferinin de isbatdr: Daha, Manastr A s ker Lisesinin son snfnda iken 1897 Yunan Savann zaferine ramen, sanki yenilinmicesine toprak-haysiyet fe dakrlklarnn acsn grdkten sonra o akam okulda her

10

vnde tekrarladklar :P a d i a h m o k ya a ..." dileine ka tlmadn anlatan Mustafa Kemale, kader; bylesine inan lar urunda onaityl gurbet eken bir vatanseverin eninde-sonunda zaferini, 1899-1904 be retim ylnn ttil gnlerini ats altnda geirecei bu konan, Ali Fuad kadar evld yaparak isbat etmek istemitir. stelik Mustafa Kemal bu konakta, OSMANLI MOZAYnin enginliini-derinliini-evrensel yapsn da tanmtr. Ve de en bata, yolunun doruluuna inanm insanlarn son nefese kadar devam azminin tecellisini... nk ayn s mail Fazl Paa, Mill Mcadelenin buhran gnlerinde de on lar yalnz brakmayacak, ileri yana ve hastalna ramen taa Sivas'a gelecek, Kongreye ik in c i reis olarak katlacak, BYK ERMENSTANI kurmak iin gelen Amerikan Genera li Harborda gerekleri anlatan Mustafa Kemal ve Hseyin Rauf (Orbay)n yannda yer alacak, olaylar yaam bir emektr olarak da, RAPORun metnini hazrlyacak, LK Mill Hkmette Bayndrlk Bakan olarak vazife stlenecek ve de 1921 Nisannda Ankarada altmbe yanda hayata gzleri ni kapyacak, Hacbayram hziresinde, yeni Trk devletinin vazife banda son nefesini vermi ilk Bakan olarak topraa verilecektir. Bu idealizmin en yakn ahidi de Mustafa Kemaldir. Bu bahsin banda Size, KADERden szetmitim: Bu kader bann ilk halkas, Ali Fuadtn Harbiye rencisi ola rak okulun kapsndan girii ile balar. Ali Fuad, o devirde Bat kltrnn okul sralarndan ve rildii en itibrdaki liselerinden, yalnzca Franszca renim yapan Saint Josephde lise tahsilini temamlam ve Harbiyeye imtihanla girmitir. Okul, derslerine balyal iki ay ge mitir. Yl 1899dur. Ders Nazr Binba Refik Bey, babas smail Fazl Paay, Harbiyedeki retmenlii yllarndan ta nmaktadr. Ali Fuada lyk bir arkada arar ve Mustafa Ke mali seer. Der ki: "- Mustafa Kemal Efendi, sizden birka ay nce Manastr A sker Lisesinden geldi. alkan, halk ve zeki bir arkada mzdr. Onunla iyi anla".

11

Ali Fuad Paa bu sahneyi "S n f A rka da m A ta t rk " ki tabnda (sahife 1-2 ve 13-14) yle anlatr: "-Ksa bir sre sonra odaya onyedi-onsekiz yalarnda sar sal, parlak mavi gzl, sar bykl, pembe yanakl, za yfa bir gen girdi. Giydii k Harbiye elbisesi mevzn v cuduna pek yakmt. O tendi. nda kendisini sevmitim. Her hliyle samim ve yrek

Dershanemiz birinci katta ve Nianta istikametindeydi. nnde Zdegn D aireleri denilen ve Saraydan gnderilen ayrcalkl rencilere ait blm olduu iin az k alyordu. Mustafa Kemal bana yerimi gsterirken: -Dershanemiz biraz karanlk, fakat yreim iz aydnlktr" dedi. Bylece onunla ilk cmlesinde bile ayr man olan bir hava iinde tantk." O gnler, bask rejiminin bilhassa Harbiye, Tbbiye ve Mhendishane zerinde hissedildii gnlerdir. Bazen teker, bazen grublar halinde tevkifler yaplmaktadr. Toplananlarn kibetleri zerinde de bazen haber alnmamaktadr. Ayaklar na talar balanarak, denize atldklarndan veya, bilinmiyen yerlere srldklerine kadar kulaklara fsldanan yayntlar o gnlerde younlamtr. te bugnlerde benzer bir olay, Mustafa Kemalin artk en yakn arkada olan Ali Fuadn ve kendilerinden iki snf ileride nc snf rencisi olan aabeyisi Mehmed A linin bana geldi: Mustafa Kemal, Eyll aynn onyedinci Cumar tesi gecesi, Ali Fuad'n geceyars Yldz Sarayna gtrl mesine hid oldu. Nbeti Subay o gece, birinci snfn, st katta, binann Boaza bakan cephesinin ortasnda bulunan yatakhanesine gelir. Salacakl Ali Fuadn uyandrr ve hemen giyinib Nizami ye Kapsnda Nbeti Subayl odasna gitmesini emreder. Mustafa Kemal de uyanm, endieli, sessiz arkadann ace le giyinmesini seyreder. Bana bir kaza gelmesinden korkar. Koutan ayrlmya hazrlanan Ali Fuada ."-Merak etme kar deim, Allah byktr" der, metin olmasn tavsiye eder, fakat sabaha kadar uyumaz, ertesi sabah ilk ii, Ali Fuadn Aabe

12

yi Mehmed A liyi aramas olur, renir ki onu da ayn ekilde alb gtrmlerdir. Ali Fuad o gnn akam okula dner, Mustafa Kemal boynuna sarlr: "-Ne oldu Aabeyini de gtrmler" der. Olaya sebeb, Ali Fuadn annesi Zekiye Hanmefendinin

Avrupaya kamasdr: Geceleyin Yldz Sarayndaki sorgu s

rasnda, bu firardan iki olunun haberi olub olmadn ren mek isterler. O srada Zekiye Hanm gtren yabanc bandral gemi henz anakkale Boazndan kmamtr ve zm ire de uryacaktr. Zor kullanarak ocuklarnn elinden bir telgraf alrlar. Annelerine yalvaran, geriye dnmesini rica eden cmlelerle ... Yabanc bandral vupura Trk polisi gire mediinden, zmirde bu telgraf Zekiye Hanma ulatracak lar, bylelikle yoluna devamdan vazgemesi iin bask yapacaklardr. Bir hanmn memleketi terketmesi Padiah neden bylesine alkadar ediyordu? Ali Fuad btn bunlar o gn Mustafa Kemale anlatr: Babas, Rus-Karada-Srp savalarnda baarlar kazanm, bu sebeble Padiahn emriyle husus yaverler arasna aln m bir kurmaydr. Avrupada ihtisas yapm olmas dolaysiyle Orduyu slh iin gelen yabanc mtehassslara refakat subayl srasnda hakikatleri ekinmeden aklar. Menfaat leri zarar gren Saray Kamarillas, sk kullandklar tarzda s mail Fazl Beyi jurnal ederler ve ve Erzincandaki drdnc orduda vazifelendirerek stanbuldan uzaklamasn salarlar. Bir sre de ailesinin yanna gitmesini nlerler. Yllar geer ve sonunda refikas Zekiye Hanmn Erzincana gitmesine m saade verilir. Ksa bir sre iin... Padiaha yeni bir jurnal daha verilir: smail Fazl Beyin refikasn Trabzon dan yolcu ederken, binecei yabanc gemi ile, birlikte Avrupaya kaacaklar ihbar edilir. Saraydan veri len emirle Bayburtta yakalanrlar, smail Fazl Bey gzaltna alnr. stanbula dnen Zekiye Hanm, ailesinin geni muhiti ne ve dostlarna dayanarak bir Fransz vapuruyla gizlice ayr lr ve Parise gider. Olay, Fransz gazetelerinde yer alr, Paris

13

sefiri Salih Mnir Paa devreye girer ve terfi mddeti getii halde rtbesi ykseltilmeyen smail Fazl Beyin bu hakk da tannarak Livlk (Tm generallik)le stanbulda vazifelendiri lir, Zekiye Hanmda evine dner. Bu blmn balna "BR OSMANLI KONAININ MUS TAFA KEMALN TARH/VATAN/DNYA UFKU ZERNDE^SHRL TESR" demitik. nk bu aklama O KONAIN yaps gerei idi: Ailenin ahsiyetleri olarak Avrupadan Kafkaslara kadar uzanm bir dnya parasnn kiileriydi on lar... Yni tam anlamyla OSMANLI MOZAY... Mustafa Kemalin Harbiyeye renci olarak gelib K urm ay Yzba olarak orduya katld 1905 ylna kadar, hafta sonu ve smestr tatillerini geirdii konan; z ocuklar Ali Fuad ile Aabeyi Mehmet Ali kadar ats altnda yaad bu Os manlI konann sahibi ve nkiisi smail Fazl Paa(1) idi. E(1) sm ail F a z l, 186 Girit K A N D IY E douml.uc(ur. B ab as, beldenin n d ir T rk t cca rla rn d an brahim Efendidir. A ile, G IR IT in fethini kovalyan y lla rd a , O s m a n ln n tatbik ettii E vld - F tih an siyaseti g e re i A n a d o lu dan g e tirilerek iskn e d ilen , S A R U H A N B E Y L T R K M E N L E R N D E N C E B E C IO G L U o y m a n d an d r. Bu olay sm ail F a z l P a a dan d inleyen M u s ta fa K e m al u n u tm am tr. (C E B E ) szc onun iin y a b a n c deildir: C e n g iz H an, O rta A s y a b o zkrlarn d an Dou A vrup a'ya, kar ko nu lm az kudretle ak t z a m an , ordunun b a n d a nl C E B E N O Y N va rd . K a za n d S A L A N K A S a v a ile R u s ordusunu yoketm i, A ltn O rd a (Altn O rdu) H aka n l n n k u ru lm a sn a yol am t. 1 9 3 4 'd e S O Y A D I kanunu ile aileler, tarihten kopubgelen so yk tklerine g re s o yad alrke n , A tatrk, ya kn a rk a d a la rn a uygun grd so yad lar nerm it: A li F u a d a d a bu gem ii bildii kadar, askerlik hayatn d aki h izm e t lerini o nl C E B E N O Y A N la ky asla d iin C E B E S Q Y a d n verm i, bunu el y a z s ile bildirm iti. S K E den G irit'e g ed en aile, brahim E fendinin l m n d en so nra, G iritte asayisizliin artt ve devletin huzuru sa lam ak tak i a re s izli i ve d e aile reisi brahim E fendinin lm ze rin e 1 8 6 7 d e s ta n b u la g e d erler. D a h a so nralar, G IR IT te, A tin a nn tahrik ve y netim inde Rum e k iy a n n kanl s a ld rla rn yo u nlatrd devredir. sm ail, A s k e r R tiye ve id a d id e n so nra H a rb iy e y e girer, iki yld a E rk n - H arb iy e s n fla rn d a im a bi rincilikle bitirerek 1 8 7 7 'd e , yirm ibir y a n d a K urm ay Y zb a olarak ordu ya katlr. o c u klu u ndanb eri g zel y a z ya zm ak la, ed eb iyatn her d a ly la a l k a ldr. H a rb iy e de hocas olan A h m ed M id hat E fendinin Terc m an - H akikat G a z e te s in d e k an a m a t r y a z la rn d a k i slb ve ifdeyi ok b e en en A h m ed M id h a d E fen d i:"-B u n la r an cak F A Z IL bir ahsiyetin kalem inden kabilir" d e r v e s m a ilin so nu na F a z l ekler. K a ra d a ay akla n m as .zerinde hududa gnderilen Ikod ra T m e n i kur m a y n d a v a z ife alan ge n sm ail Fa zl, ku atm a altnd aki M U D O N kalesin e deiik k lk-k yafet iinde gizlice girm eyi baarr, dn n de h a zrla d p ln la kale ku rtarlr ve rtbesi ( n y z b a l a ) ykseltilir. K arad a , S rb istan

14

i de Zekiye Hanmefendi(2) idi. Zekiye Hanmefendi Alman Deniz Harp Okulu rencisi iken, Osmanl mparatorluuna iltica eden ve Tuna Ordular
v e R u m a n y a ile ba r g r m elerin d e F ra n s z c a , A lm a n c a ve R u m c a bilm esi d o lay siyle a s k e r m ad d eleri tesbit e d e c e k ko m isyon a ba ka n lk e d e r ve 1 8 7 7 /1 8 7 8 O s m a n l-R u s S a v a sonunda, P levn e K ah ram an G a z i O sm an P a a n n ta vsiy esiy le B in b a l a terfi ed erek Sultan H a m id in hs y v e r ka d rosuna alnr. 1881 s o n u n d a Filistin ve S u riy e de ze l bir gezi ya p an P re n s Fred erick C h a rle s e 1 8 8 4 'de B ulgar P rensi A lek san d r B a te n b e rg 'e m ih m an d arlk eder. R u s a r nc A le k s a n d r'n .Ta G iy m e Trenlerin de bulunur. 1 8 8 5 d e K a ra d a P rensi N iko lan n etin e Istan b u l- etin e se yah atin d e O s m a n l O rd u su nu te m sil ed er. D n te, d nce ve tavsiyelerim uzun bir rapo rla P a d i a h a takdim ed er. Bu ta vsiy eler iinde y e r alan A rn avu dlard an bir Toska ve bir de G e k a Milis Tm enlerinin kurulm as hakkn daki teklifi, d a h a sonra nl G o le P a a ta ra fn d a n 1 9 1 4 de"-B u tedbir aln sa yd A rn avu dlu k k a yb e d ilm ezd i hkm ile tekrarlanr. R tb es i Y a rb a y (K ay m a kam ) iken, bir m eruti id are d e im ieesin e, do rudan P a d i a h a sunduu d nceleri, etraf sarm hafiye ve is iz-g s z y a v e rle r k a la b a l n n k a rla rn a uygun d m ediind en , us tac a n a zrla n m m e tin le rle ju rn a l edilir ve bunlardan D irisindeki;''-teklif ettii A rn avu d F rk a s nn, S a ra y - H m yu n d a, H ass a O rdu sun da v a zife d r fesli A rn avu d F rk a s n daki sn r a rk a d a la ry la birlikte hafiyen (g izlice) tekiline sa rf- m esai etm ek ted ir" cm lesinden te l a den P adiah 1 8 8 3 u b atn d a, bir m d d et tir b e ra b e r a l t Von d e r G o ltz P aa'nn srar ze rin e rtbesini M ira la y l a (A lb ayl a) ykseltir, fa k a t yaverjiginden k artr ve m erkezi E rzin can d a olan D rdnc O rd u ya tyin ed e re k stanbul'dan uzaklatrr. sm ail F a z l bu srgn h a y a tn d a , 1 8 9 9 b a la rn a ka d ar on altyl kalr. A n c a k refik as Z e k iy e H an m fen d in in , a y rn tla rn y u k a rd a g rd m z e kilde g izlice P a ris e ka m a s ve B ykeli S alih M nir P a a y a kocasnn IstanbuT'daki v a z ife s in e iade ed ilm em esi hlinde hakikatleri d n y aya d u y u ra c a n bildirm esi ze rin e E rk n H arbiyei U m u m iye (G e n e lk u rm a y ) d rdnc ubesinin b a n a getirilir ve rtbesi d e M irlivala (T m g en eralli e) ykseltilir. (2) sm ail F a z l P a a nn ei Ze kiye H an m fend i, nl O sm an l Miri T u n a O rd u lar B ak u m a n d a n M e h m ed Ali P a a n n kzd r. M e h m e d A li, M a g d e b u rg (A lm a n y a )d a dom utur. A sl ad Julien de T ro ix dir. A ile u n vn C h a r les d e Troix, v e y a A lm a n c a y a z l ile C ari D ietric h dir. A lm an D e n iz .H a rp O kulu rencisi iken O ku l G em isiyle Dou lkelerin e ktklar g e zid e , s ta n bul B o a z'n d a n g e e rk e n d e n ize a tlam , sahile k m v e karlat kim s e le re O sm an l H a k a n l n n hizm etin e girm ek istediini sylem itir. T a h tta o lan S ultan A b d lm ecid S a d ra z a m Ali P aa ya, o g n le rd e 1 6 -1 7 y a n d a olan bu genci yetitirm esini irde etmitir. K sa z a m a n d a Trkeyi, H arbiye tahsili y a p a c a k ka d a r renen v e M slm an olan yeni ad y la M e h m e d Ali, k u rm ay tahsilini te m a m la d k ta n s o n ra A lm a n y a v e F ra n s a y a g n d erilerek ihti sas yapm , K rm S e fe rin d e S e rd a r- E krem O m er P aann ya verli in d e bu lunm u, B o s n a v e K a ra d a sa va la rn d a deerli h izm etler yapm , 1 8 6 8 de Ferik (K o rg en e ral) rtbesiyle Y anya, d a h a sonra B osna K u m an d an olm u, 1 8 7 6 'd a M irli e (M a re a lli e ) ykselm i, A bdlkerim P aa n n ye rin e T u n a O rd u lar b a k u m a n d a n l n a getirilm iti. S a v a ta n sonra Berlin K ongresinde K a ra Todori v e S ad u llah P a a la rla O sm an l devletini tem sil etm iti. K on greye

15

Bakomutanlna kadar ykselen, Mir Mehmet Ali Paa ile eyh amil soyundan nl Mir erkez Hafz Mehmet Paann kz Aye Sdka Hanmefendinin(3) kzyd.
b a k a n lk ed en A lm an B ab aka n P rens Bism arck, O s m a n l-R u s harbinin s a fh a la rn kendisind en dinledikten so nra h tra la rd a yle der:"-B u a p ta ku m a n d a n la r olan O sm an l ordusunun m alubiyet sebeb inin , harbin S a r a y dan O s m a n l P a d i a h n n e tra fn a to p la d kim selerle id are ed ilm esin den k a y n a k la n d hakikatine kani oldum ." M e h m e d Ali P a a Berlin Kongresi ka rarlarn a kar kan A rn avu d la r y a t trm a k iin b lg e ye gnderilm iti. B lg ed e m alum olan ahsiyeti, h izm e t leri ve te p ki gsterilen k a rarlar alm devlet tem silcisi olarak y a p t a k la m a la rla h e y e c a n ya t trm t. A ncak tahriklerin asl ka yna ta ly a idi: S m rg e c ilik te g e ka lm bu A vrup a lkesi, kendi k y la rn a yann A rn avu d luk ze rin d e nfuz kurm ya alyordu. V a z iy e tin n o rm allem e yolunda olduunu gren R o m a, Katolik A rn avu dlar el a ltn d a n tahrik etti ve silh datt. V a k o v a 'd a , dostu A bdullah P a a n n k u lesin d e m isafir ve y a n n d a yaverleri ile karargh ka drosu nd an baka kuv ve t bu lu n m y an P a a y , bu A rn avu d la r aniden m u h a s a ra altn a aldlar. M e h m ed Ali P a a zerin de M ir niform as, tek b a n a ka p la r a trara k Kuleyi k u atan isyanclarn n n e kt. A k la m a la r yapt, byk ksm sessizd i ve d a g lm y a ba lam lard . Bu srad a at zerin de olan birkayz as, ka lab a l y a ra ra k e llerin d e ki kllarla P a a y a saldrdlar. Bu beklen m edik fiil saldr K a r s n d a m ahir bir n i a n olan M ir ta b an cas n k a rd , en n d e k ile rd e n birisini vurdu, ard srad akiler m ukabele ettiler, e v vel onu ve da h a so nra ku leyi b a sarak A bd ullah P a a y ve ya verleri ldrdler. Sansr, O sm an l g a z e te le rin d e , fcian n h a lka du yu ru lm asna im kn verm em iti, fa k a t y a b an c basn su ikas ta geni yer verdi. 1 8 7 7 -1 8 7 8 O s m a n l-R u s S ava iin be cildlik bir e s e r veren G e n e ra l H alil S e d e s u c m leleri kullan r:"-K end i irdesiyle M sl m an olan ve O sm an l devletinin h izm etine girib z a fe rle r ka za n a n bu kym etli asker, T u n a O rdu lar B ak u m an d an l s ras n d a, Y ld z S a ra y n d a to p la n an ve ounun, P adiah n ahs itim adndan gayr m eziye t ve hususi yeti olm y an la rn , H arb M eclis-i Alisi ad a ltn d a m asa b a n d a verdikleri ind k a ra rla rla elikolu b a la n m asay d , a rkas n d a brakt plnlardan a n la ld n a gre, R us o rd u larn n p k a ya erim ele rin d en ev vel P levn ed eki G a z i O s m an P a a k u v v e tle r iy le birleerek salam bir m d a fa a hatt kurabilecekti. Berlin K o n g resin d e de P re n s B ism arck'n sevgi ve dostluu ile A yas tefan o s A n la m a s y la y kletilen ok a r artlar hafifletm eyi b a arm t. Bu ekildeki lm ay rc a elem vericidir." (3) A ye S d k a H a n m e f n d i, kk ta a a K a fk a s la ra u za n an bir baka m u h tee m S O Y a, E Y H A M IL 'e dayan yo rd u: A ye S d k a H an m fen d i, bu so ydan, o d a M R (M A R E A L ) olan nl e rk e z H a fz M e h m e d P aa n n k zy d : H a fz P aa , ikinci Sultan M ahm ud ve S ultan A bd lm ecid devirlerinin c e s a re tiy le n ya p m a h siyetlerin dendi. N iz a m - C e d d te kil tn d a M irala y (A lb a y )lk .yapm , K ab ak isyannda D o u'da bulunduu iin lm den kur tulm u tu . kinci M a hm udu n A sakiri M a n su re -i M u h am m ed iy esin d e Ferik (K or g e n e ra l) olm u , D iy a rb e k ir Valisi iken 1 8 3 9 'd a M s r O rd u su n a kar N izip S a v a n y netm i, o g n lerd e O sm an l Ordusu hizm etinde olan nl P ru sya k u m a n d a n M oltke'nin tavsiyesi zerine, e ref s a a t b e klem e ge len e i ile h a r bi ka ybetm iti. D a h a so nra M u su l-Y an y a-E d irn e -K o n ya-T rab zo n gibi bir ok V a lilik lerd e, B elgrad m u h a fzl n d a, Z a p tiye M irliinde bulunan e rk e z H a fz M e h m ed P a a 1 8 6 6 da M e d in ed e lmt.

16

Bu KONAKta gnlk yaant dou-bat hayat dzeninin sentezi idi. Geleneklerin ve manev kstaslarn yannda, ya anlan zamann artlar henk iinde yanyanayd: Grg ile kurallam bir servet varl, asla israfa varmyan, fakat za mann g e tird i i kltr, teknoloji ve yeni bulular benimsiyen hayat bu konakda buldu: Lks olmyan bir yeterlik armonisi iinde... Ve Mustafa Kemal bu konakta, gnlk hayat temin eden emeklerin ne lde Trk o lm ya n la rn elinde olduunu ib retle grd: Konak doktorlarndan eczacsna, hatta avukat na kadar her konu bunlara emnet idi. Her tarafa el-kol atm kapitlsyonlarn sultas altndaki Ordu da, Brokrasi de ne lde tam anlamyla m stakil olabilirdi? stelik bu KONAK ferdleri, bask rejiminin bunca kahrna ramen, yine yollarnda pervasz, umursamaz idiler: Konan evresini sarm hafiyelere ramen smail Fazl Paann asM r M e h m e d Ali P a a ile aile soykt S L E Y M A N O L U L L A R I lakabl M ir H a fz M e h m e d P aa n n kz A ye S d k a H an m e fen d in in drt k zla r olm utu. H ayriye, Leyla, Z e k iy e ve A dviye H an m fen d iler... sm ail F a zl P a a ile ev le n e n Z e k iy e H an m efen din in iki olu olmutu: M e h m ed Ali C e b e soy, Aii F u ad C eb e s o y ... M ir M e h m ed Ali P a a ile A ye S d k a H a n m fe n d inin ikinci kzlar L e yl H an m fend i, M u stafa C elledd in P a a ile evlendi. M u s ta fa C e l le d d in P a a , R u s lara kar v a ta n P olonyann istikll m c a d e le sinin b a n d ak i Kont B ro cen skynin torunuydu. P olo nyalI hrriyetiler, R us or du sunun istils ze rin e teslim olm ya m ecbur kalm lar, liderleri kont B ro cen sky O s m a n ly a s n m , itibr grm , yan n d ak ilerle b e ra b er bugn a d P O L O N E Z K Y olan B eyk o z y a k n n d a iskn edilm iti. M u sta fa C e l le d din P a a , H arb iy e'yi bitirm i, erkn h a rb (K urm ay) olarak O sm an l ordu su na ka tlm , Feriklie (K o rg en e ralli e ) kadar ykselm iti. D e erli Trkolog Yusuf A ku ra , "Trk M illiyetiliin R eh berleri" a d lse ri y a z la rn d a M u s ta fa C e l le d din P a a d a n kran la s z e d e r ve fo to rafn yaynlar, M u sta fa C elledd in P a a ile L e yla H an m e fen d in in be ocuklar olmutu. K zlarn d an birisi C elile H a n m , Dr. H ikm et Beyin refikas ve air N a zm Hikm et'in annesiydi. D ier bir k z la r M n e v v e r H an m ta rih i/ air S am ih R fa t Beyin refikas v e air/fikir a d a m O k ta y R fa tn annesiyd i. Son kzla r S a ra H an m e fen d i, M ir Fethi P aa n n olu e v k e t (M ocan) Beyin refikasyd. ilk kzla r H ayriy e H a n m e fe n d i de O tu zb ir M a rt irticaim bastran H A R E K E T O R D U S U ku m andan H seyin Hsn P aann eiydi. A ilen in bu ikinci k u a na katlan A N A S O Y U , Z a p tiye N a z r K m il B ey ile D ou e ra fn d a n H a fiz e H a n m n o cuklarnd an M e h m ed Ali (G e re d e)n in b e k z n d a n L e yla M a k b u le H an m e fen d i, sm ail F a z l P aa n n bykolu M e h m e d Ali C e b e s o y ile evlendi.

17

ker/sivil misafirleri gnleri, hatta geceleri dolduruyordu: Mus tafa Kemal, asker-sivil o gnlerin OSMANLI KADROSUnu, bu konakda tand. Ali Fuad Paa anlatr: "-Tatil gnlerim iz iin yastmzn altnda rahata elenmiye yetecek harlmz bulurduk. ou zaman Mustafa Kemal, b elli m isafirlerin kim ler olacan sorar, fikir ve kana atlerine deer verdiklerinin sohbetinde bulunabilmek iin beni de ikna eder ve evde kalrdk. Sofra ve sonras saatlerde her konuyu dilediimiz gibi konuurduk. Aabeyim, ben ve zaman-zaman davet ettiimiz snf arkadalarmz arasnda en ok Mustafa Kemal kendilerine soru sorar, dncelerini aka anlatr, hatta bazen tartmaya girerdi. Bizden yal ve mesleklerinde ileri mevkilerde olan bu zevattan M ill Mcadele gnlerinde fikir ve fealiyetlerinden is tifade ettiklerim iz ok oldu: Mesel Abdlkerim Paay byle tanmtk. M ill Mcadelenin en buhranl gnlerinde Damad Ferid Paa Hkmetinden kurtulabilmek iin delletini iste diklerim iz arasnda bize en ok onun hizm eti dokunmutu. Samsuna kabilmesinde en esasl yardm da grd, Da mad Ferid Hkmetinin ileri Bakan Ahmed A li (Gerede) Beyi de Mustafa Kemal byle tanmt. Daha sonra aabe yim Mehmed A li Beyin kaynpederi olan Mehmed A li Bey i leri Bakanlndan (Tahsisat- Mestre) rtl denein mevcut 1010 Altnndan bin Altnn, Mustafa Kemal'e Ordu M fettii olarak Samsuna hareketinden ikign evvel kiisel yetkisini kullanarak demiti. Mustafa Kemal olay hatrladk a: "-Mfettilik karargh kadrosunun ilk maan bu paradan verdik. Kalann Erzurum Kongresi sonuna kadar idare ettik derdi." imdi o bask artlar iinde nasl olub da gelecee ait tahminleri bylesine isabetle gerek olabilmi insanlarn kabilmi olmalarna hal hayret ederim. Bunlardan birisi de Osman Nizam paadr. Osman Nizam Paa, Kurmay reniminden sonra A l manya ve Fransada ihtisas yapmt. ok iyi bildii bu iki di lin yannda, ngilizcesi de eviri yapacak kadar yeterliydi.

18

Babamn ok yakn dostuydu. Bizler kendisini zevkle dinler, sorular sorar, daima tatminkr cevablar alrdk. Bir akam sofrada kendisinden baka misafir olmad iin Osman Nizam Paa memleketin hzla ktye gittiini, bu bask rejimine son verme gnnn gelib getiini syledikten sonra dediki: "-stibdad idaresi elbette birgn yklacaktr. Fakat onun yerine Batl anlamda bir idare gelip memleketi her bakmdan acaba kaldndrabilecek midir? Bu, bir kadro ve ideal mesele sidir. B en jju n a inanmyorum . " Babam, aabeyim ve ben, Osman Nizam Paann son cmlesiyle ilgili kanaatlerimizi sylemek iin dndklerimi zi derleyip toparlamak ihtiyacnda idik. nk o gnlerde bunlar sylemek deil, dinlemek bile felketlerin hatra gele bilecek en ar tecellsi ile sizi kar karya brakabilirdi. Ya nmda ve paann tam karsnda oturan Mustafa Kemalin adet yerinden frladn grdm: Heyecanl, yksek ses to nu ile u cevab verdi: "-Paa Hazretleri... Batl anlamdaki idareler de zamanla gelim iler ve tamamlanmlardr. Bugn uyur gibi grnen milletimizin byk cevher ve kabiliyeti vardr. Fakat b ir inklb vukuunda bugn ibanda olanlar yerlerini muhafaza etmiye kalkrlarsa, o vakit buyurduunuzu kabul etmek lzm gelir. Yeni nesiller ierisinde her hususta itimda lyk insanlar kacaklardr." Osman Nizam Paa Mustafa Kemali dikkatle dinledi. Ay rlaca zaman dedi ki: "- Mustafa Kemal Efendi olum, gryorum ki smail Fa z l Paa seni takdir etmek hususunda yanlmam. imdi ben de onunla ayn fikirdeyim. Sen, bizler gibi yalnz kurmay su bay olarak normal b ir hayata atlmyacaksn. Keskin zekn ve yksek kabiliyetin memleketin istikblinde messir olacak tr. Bu szlerimi b ir iltifat olarak alma. Sende memleketin ba na gelen adamlarn daha genliklerinde gsterdikleri mstesna kaabiliyet ve zek emreleri grmekteyim. nallah yanlmam olurum ."

19

Esasen mahcub olan Mustafa Kemal bu vg karsnda ban nne edi: "-Paa Hazretleri, asla lyk olmadm ilti fat esirgemediniz" dedi ve Osman Nizam Paann elini hr metle pt. ATATRKn hayat ve devrini kitablatran yerli/yabanc tarihiler, gerekletirdikleri ile yetjmesi arasnda bolukla ra, daha ok, bu OSMANLI KONAGIn daki yaantsnn uza nda olduklar iin eksik, yanl hkmler vermiler veya onun baz sahalardaki yaradl ayrcalna iaretle yetin milerdir. Ali Fuad Cebesoy Paann "S n f A rka da m A ta t rk " isimli anlarnda ise, Kuzguncuk konandan daha ok m ekn olarak sz edilir. Bu da, gerek Osmanl konaklarnda yayanlarn mte rek tercihidir: Altnda yaadklar atnn bir yaam a dzeni o k u lu olduunun inanc iinde... Sorunuza cevabm burada noktalarken bir gerei daha hatrlatmak istiyorum: "Bir Osmanl konann Mustafa Kemal in tarih/vatan/dnya ufku zerinde sihirli tesiri" el betteki, ATATRKn kiisel yapsnn ayrcalnn deeri ile birlikte ele alnmaldr. Ancak bylelikle, 622 yl srm bir Monari nin ardndan kan-kin tortusu brakmadan, bir deien zaman hkm hlinde tarih htras olmasda, Atatrkn miz ve devlet anlaynn en gzel mirslarndandr.

L E R Y H S LE D E L, M A N T IK VE A K IL D E E R LE R N D E G R E N B R C E S U R K N N 1907 M LL M S A K I. (M L L A N D I) SORU: "-Bu yetime devrinde Atatrk'n tatbik edilmesi hlinde olaylarn akn deitirecek b ir giriim i olmu m u dur? CEVAP:"-Hem de nasl... Belgeleri olmasa inanlmas g bir akl/mantk/gerekler toplam giriimi oldu Mustafa Kemalin...

20

Ve de 1907de, yni kinci Merutiyetin ilnndan bir yl evvel... Mustafa Kemalin Kurmay Yzba olarak Erknharb Okulunu bitirdii 1905, yl Harbiye ve Tbbiyenin hrriyet m cadelelerini tekiltlandrma gayretleri iinde olduklar yldr ve Erkn- Harbiye blmnde Mustafa Kemal, hareketin ba ndadr. Ali Fuad Paa "S n f A rkadam A ta t rk", sahife, 7175" yle der: "-Balca konumuz rejim meselesi idi. Memleketin kurtu luu iin merut b ir idare kurulmas artt. Hkmdar me ru t bir idareye ancak Ordu zorlyabilirdi. Arkadalar gidecekleri yerlerde bunu telkin etmeliydiler ve gizli birer te kilt kurm alydlar." Toplantlar iin Sirkeci'de bir ev tutmulard. Askerlikten tardedilmi Fethi isimli birisi de aralarna katlmt. Bunun iti bariyle hazrlk meydana kt ve Mustafa Kemal tevkif edildi. Divnharp mahkmiyete karar veremedi, fakat hepsinin, merkezi amda olan Orduya gnderilmelerini ve Drz is yanlarnda cephe vazifesi verilmesini tavsiye etti: ldkten sonra tekrar dirileceklerine inanan Drzler, bilhassa subay lara saldryorlard. Atatrk, AMda baz arkadalar ile Vatan ve H rriye t C e m iye tini kurar. 1905 ve 1906da cemiyetin Beyrut, Kuds, Yafada ubeleri kurulur. Bu gnlerde Ali Fuad vazifesini Selnie aldrmtr. Beinci Ordudaki arkadalarna Rumelide gizli kurulularn gn getike kuvvetlendiini, Makedon yadaki devletlerin kurduklar slhat heyetlerinin yaratt hava iinde hrriyeti hareketlerin taraftar bulduunu yazar. 1906 Nisannda Mustafa Kemal, Yafadan Msr-Yunanistan yolu ile Selnie gizlice gelir ve Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin ubesini kurar. Cemiyet, ksa zaman sonra Osmanl Hr riyet Cemiyetine dnr. Daha sonra da Paristen ttihad ve Terakki adna gelerek kendi adlar altnda birleilmesi teklif eden Dr. Nzm Beyin giriimi ile bu ad altnda toplanrlar: "T THAT VE TERAKK."

21

Selnikten ama dnm olan Mustafa Kemal, Kolaas (n Yzba) rtbesine ykseltilmi ve 13 Ekim 1907de merkezi Manastrda olan nc Ordu Kararghna atan mtr. Bu yer deitirme, onun hasretle bekledii sonutur: nk grmtr ki, Sultan Hamidin hafiye ve jurnal rgt, Makedonya'da kontrol kudretini devaml kaybetmektedir. ttihad ve Terakki, bilhassa gen blmnde taraftar bulmakta dr. Rumeli Trkl, Balkan unsurlarnn kendi milliyet ve din hareketleri nnde b ire yle r yapabilm e hasretini daha derinden duymaktadr. Selnikteki, byk devletler konsolos luklar yannda, mesel, Portekiz, Arjantin, Norve gibi lke ler bile Makedonyann kalbinin arpt bu beldede temsilcilikler kurmulardr. Mustafa Kemal, OsmanlInn elinde kalabilen Avrupa top raklarndaki bu manzara ile Asya-Afrika'daki Osmanl belde lerini ve buralarda yayanlar kyaslad zaman, asrlardr bu mozayiin nasl olub da kaynam adnn gerek sebeblerini arama imkn bulmutur ve asl KOPUun sebebini tesbit edebilmenin karar iinde b ir eyler dnmektedir: Asla hatrndan karmad Osman Nizam Paann Kuzguncuk konandaki tehisinin altnda: BR EYLER YAPMAK zorunludur, ama yaplacak olan OsmanlIy batrmakta olan idre-i m a sla ha ta yeni halkalar eklemek deildi: Temelden ve yaanlan devri kucaklyacak tedbirlerdir. Kafasnda bu hasretle Selnie geldi: Beraberinde has tala koydu u te h is in relerinin ana fikri ve tatbikat pln da olarak... Mustafa Kemal, 13 Ekim 1907de Selnie geldi. Ali Fu ad, Makedonyann drt yanna yaygn ve gngetike yay lan ekiya hareketlerine kar dzenlenen tedib harektnda vazife alm, gsterdii baardan dolay Kolaasla nyzbala terfi etmi, Karaferyede Hudud Kumandan olmutu. ki dost orada bulutular. Ayrlklar iki yl amt. Ali Fuad, bu ayrl sresi iinde arkadann hazrlklar n rendii zaman hayretten irkildi: Mustafa Kemal, Osmanl

22

mparatorluunun bir hayl ve nazariye olmaktan ileri gitmiyen varl zerinde ayaklanm olanlar ve ona HASTA ADAM adn vermi kudretli-kuvvetli-kalbsiz-insafsz-hukuk yoksunu emperyalizmle, sonucu malum boumya girme den, hi bir zaman TRKn olmam beldeleri asl sa hible r ine brakmak ve bu B AB L KULESnden "MLL TRK DEVLET"ni karmak yolunu aram ve bulmutu. Haritasn bile hazrlamt... Bu harita; Mill Mcadele ncesi Osmanl Meclisinin SON toplantsnda kabul ettii ve Trkiye Byk Millet Meclisinin aynen benimsedii haritadan ve zafere ramen Lozanda el de edilebilmi olan haritadan farklyd. Mustafa Kemalin 1907 Misak-t Milli Haritasnda (Milli And Haritasnda) Suriye-lrak hududlar bugnk gibi deildi: HALEP bizdeydi, MUSUL/KERKK petrolleri bizdeydi. EGEde, onikiada elimizdeydi. AKDENZde, 1878de ngiliz emnetine verdiimiz Kbrs bizimdi. Trakyay Dou-Bat diye yapm ack ikiye blmeden tabi snrlar iinde muhafaza ediyorduk. Evld- Ftihan diyr Rumeliden elimizde kalabilmi Selnik-Manastr-Kosova-Yanyay Anadolu kadar vatan say yorduk. Bugn nasl bir ban ba olduu ortada olan Irak-Suriye hudutlarnn gayr- tabiliine yol vermeden, Halep-Lzikiye-Bekkaya kadar, te yandan Kerkk-Sleymaniye-Musulu M isak- M ill iindeki vatan topra sayyordu Mustafa Ke malin haritas... Bu harita, hasta adam OsmanlInn taksimini bekleme den, kan dklmesine ve mukadder malubiyetleri bekleme den, e kil o la ra k snrlarmz iinde olmasna ramen asla ve h i b ir zaman bizim olamam topraklar asl sa h ih le rin e brakarak, TEMEL TRK OLAN BR MLL DEVLETin hududlarn gsteriyordu.

23

Yemeni, Hicaz, Filistini ve 1911de, devlete ramen g n ll le r hlinde Msr zerinden gidib talyan istilsna kar savunduumuz Trablusgarbi (Libyay) asl halkna brakyor du. Brakacamz yerlerdeki Trklerin, Trkden gayrlarla mbadelesini bile dnmt. Arad TEMEL TRK OLAN devletti. Hasta adamn mirs zerinde nasl olsa arala rnda ihtiras boumas yapacaklard. Kavgadan asl hududlara sahib ve ezilmemi kmalydk: Baka remiz yoktu. Nasl bir ruh hli ile bilinmez, Ali Fuad, 1907 tarihli olan Mustafa Kemal in bu Misak- Millisini lmnden bir yl n cesi, 1967ye kadar aklamamt.(1) Neden? 1920 Misak- Millisi ile arasndaki doldurulmaz farkn ruh larda yarataca boluun hdiselerini mi dnmt? n k 1907nin artlarn yaam nesil, handiyse dnyadan elini ayan ekmiti: 1920 Misak- Millisinin ba mimar da yine Mustafa Kemaldi. 1907de teklifi iin ancak ONUN KADAR CESARET ve YREK sahibi olmak lzmd. Mill vicdann, his-heyecan-duygu-hayl rl llerden syrlamayarak akl-mantk-gerekilik yolunu reddetmi olanlara kar gste recei hakl reaksiyondan m endie etmiti? nk o g n le rde karar mevkiinde olanlardan byk ounluk, ha yatta deildi.
(1) A li Fu ad , 1 9 6 8 yl 10 O c a n d a 86 ya n d a ha yata gzlerini kapad . Y u v a ku ra m am , evld sahibi o la m a m t. K an un vrisi ve b ir d zin e o c u u olsayd h tra la rn a ve a h siy etin e onun ka d ar a l k a ve sayg d u y a c a k la rn d a ph eli olduum yeen i A ye C eb eso y S a ra lp H an m e fen d i, a m c a s n d a n kalan h a zin e d e erin d ek i tarih belgelerini in celem em ltfunu b e n d en es irg e m e y in c e P aa n n eski harflerle el y a z s ile bir do sya buldum . B al u ydu :"-A tatrk devrim lerinin tem eli olan M is ak- M ill A tatrk ta ra fn dan ne z a m a n dnlm ve nasl tekm l ettirilmi ve nasl son eklini a l m t?" A ltm yl a kn a ra s z em e k le tarih kitap l m za y zaltm b ir telif e s er verm i, ya y a n tarih ilerin en kd em lisi o lm am a ram en, em n olunuz, eski h a rflerle 41 sahife olan bu in an lm az ihtiam daki hakikatleri okuyunca e m e k lerim den a d e t utandm ve A ye C e b e s o y S a ra lp H a n m e fe n d id e n m sa ad e a la ra k kitablatrd m ve a z iz dostum Dr. Faruk S kn B eyefen din in y a rd m y la 1 9 8 9 da 9 6 sahifelik hacm iinde bastrdm .

24

Bylesine bir muhasebenin, kendilerini savunmadan yok sun rahmetli arkadalar zerinde tarihin ac hkmnden mi rkmt? Eer tahtta olan Padiah kinci Sultan Abdlhamid; Devlet ynetimini eklen de olsa elinde tutan Babli; Biryl sonra kinci Merutiyeti iln ettirmi olan ttihad ve Terakki; OSMANLI MOZAYGnin tipik tecellisi olan Mebuslar ve Ayn meclisleri (M illet M eclisi ve Senato); lim/Kltr kurulular/Basn gibi toplum dncesini tem sil eden messeseler; Mustafa Kemal'in sergiledii hakikatleri kucaklamak cesaret-yreklilik-akliz'an-mantk yolunu kucaklam olsalard neler o la b ile c e k ti, imdi onlar sralamaya alacam: - ittihad ve Terakki devletin o hli ile yayamyacan kavryacak ve m ill b ir Trk d evleti kurm a, g e risin i o ra la rn halknn te rc ih in e brakm a ile, ne maddede, ne mnada asla bizim olmam lkeleri asl sahihlerine terk plnn zaman-mekna balyan gndemle hazrlyacak ve ihtillden hemen sonra fiile n iktidara gelecekti. - HASTA ADAMn miras zerinde emperyalist gizli/ak kavga OsmanlIdan kacak, kardaki b lo k la rn konusu olacakt. - Savunma, elde kalan m ill d evletin snrlar iine yne lecekti. - Bylelikle ne 1911 Trablusgarb (Libya) Harbi, ne 191213 Balkan Harbi ve de ok kuvvetli ihtimalle 1914-18 Dnya Harbi olmyacak veya bu harbe girilmeyecek, girilecek olsa bile hudutlar izilmi M ill Trk D evletini iine ekemiyeekti. Siz bana "Bu yetime devrinde Atatrkn tatbik edilmesi hlinde olaylarn akn deitirecek bir giriim i olmu m u dur?" sorusunu sordunuz. Ben de Size, sadece tek m isal i

le, 1907de hazrlad M isak- M illi ile cevab vermi bulunu yorum. Ferdler, ik i h a sle te dayanarak bu apta iddia sahibi olabilirler: Ya Tanrsal bir kuvvet kendilerini vazifelendirir: Peygamberlerde olduu gibi... Ya da yine Tanrnn ihsan olan normalst istidad-kaabiliyet-zek-cesaret-ileriyi grebil me meziyetlerine dayanrlar. HSlerimizi, telkinleri,pein hkmleri bir tarafa brakb, bu mstesna insan terzinin bir kefesine koyub, olm asayd sorusuna b aa rd kla rn terzi nin teki kefesine koyarak hkmlendirme emeini gsterir sek, hi olmazsa hakka sayg duygusuna sahib oluruz.

ANCAK VATANDALA KUVVET BULAN BR SYAS HAREKETN KURUCUSU OLABLECENE NANMITI...

SORU: "-Siyasi hareketlerle daha Harbiye sralarnda m egul olduu biliniyor, ittihad ve Terakkide aktif ve nde vazife alabilmesi mmkn iken neden bu yolu tercih etmedi? CEVAP:"-nce, ttihad ve Terakkininin terkibi onun kafa sndaki terkibe uygun deildi: O gnlerin OsmanlIsn temsil eden BR KADROyu kurabilme imknndan yoksun, gayr- memnunlar derlemesi halindeydi. Daha ok gen su ba yla r topluluuydu. Bu yap, bir ihtill iin dayanakt ve artt. Ama daha sonra ne olacakt? Nitekim ttihad ve Terakki, 1908deki kinci Merutiyeti iln ettiren temel kudret olmasna ramen, taaa 1917lere Osmanl mparatorluunun hayat sahnesinden ekilmesinden bir yl ncesine kadar kendisini iktidara lyk bulmad: Said Paalar, Kmil Paalar, Hseyin Hilmi Paalar Sultan Hami de defalarca Sadrazamlk (Babakanlk) yapm kiilerdi. Oysaki Mustafa Kemalin hayatnn sonuna kadar muhafaza ettii bir prensibini ttihad ve Terakkide bulamad: Yeni de v irle rin yeni in sa nla rca ta tb ik edileb ilece i prensibini ve inancn... ttihad ve Terakki BALI ve birbiriyle asgar mtere ki olmyan ayr yo lu gsteriyordu:

26

1 - ttihad Ansr (o B abil K u le s ine benziyen rklar-d ille r-d in le r-re n k le r karm asnn ayn gaye-lk-ideal e v resinde halkalanm as) 2 - ttihad slm (Osmanl Hakan ayn zam anda slm H a life si, yni Peygam berim izin (S.A.V.) v e k ili de o ld u u iin dnyann neresinde yaarsa yaasn btn M sl m anlarn O sm anl devleti etrafnda ke m e nd le nm i olm as) 3 - lkenin asl sahibi ve devletin varl iin kan dken (nk a s ke rlik devi sadece T rkle rin d i) TRKl bir gaye ve harekette toplam olan Pan-Trkzim, TRK BRL ... Atatrk, lkenin bir bakma terkibi olan ve ortaya atanla rn ( Tarz- Siyaset= P olitika Yolu) dedikleri k yol larndan ilk ikisine, yni, dilleri-dinlerirklar birbirinden farkl topluluklarn bir gaye evresinde toplanabilmelerine ve slm Birliinin gerekleeceine inanmyordu. nk iki yolu da yakndan tanmt: Nitekim, 1907 Misak- Millisini de bu inan iinde hazrlamt. Trablusgarb (Libya) Harbi, slm Birliinin nasl bir ef sne olduunu apak isbatlad: 1911de talyanlar, yirmidrt saatlik ltimatomla hibir hakl sebeb olmakszn bizim olan T rablusgarb'a saldrdlar, Meihat Makam ( eyhlislm lk) CHADn tm artlaryla tecell ettiini iln etti: slm dnya sndan ne bir ses, ne bir nefes kmad: Ne maddede, ne manda... nk o tarihte OsmanlInn ynetiminde olan Hicaz-Irak-Suriye-Filistin-Lbnan dndaki slm Dnyas ya ngiliz, ya Rusya, ya Fransz idaresindeydi, vatanlar da s m rge idi. Kald ki Mustafa Kemal, merkezi amda olan Be inci Orduda hizmet ettii 1905-1907 aras btn slm Dnyasn grmek, gereklerle yzyze gelmek imkn bul mutu. Bu halkn b ir gaye etrafnda kemendlenmesi haylin ta kendisiydi. Dini-dili-rk-kan baka olan ve asl kalabaln Rumlarn-Ermenilerin-Musevilerin tekil ettii unsurlarn merkez devlet evresinde birlemeleri ise, daha tehlikeli hayldi:

27

Bunlar, asker olmyorlar, yni Kan V ergisi vermiyorlar, Trke gre oalyorlar, lkenin ticaret-tarm-ekonomi alanlarnda asl sahibi olan bizlere gre ok ilerlemi, refaha erimi, HASTA ADAMn son nefesini vermesini bekliyen emperyalist mihraklardan birisinin koruyuculuunu temin etmi durumda idiler. Neden Trkn evresinde birleeceklerdi? Btn bu gerekler bir siy a s -fik r h areketin balama sndan nce ele alnmas ART gereklerdi: akln ve ilmin gsterdii sonuca balanmadan mevcud dzenin karsna kmak, kargaa ve knt doururdu. Nitekim Mustafa Ke mal, daha sonra Mill Mcadelede beraberinde olan arkada lar, Ali Fuad, Kzm Karabekir, Ali Fethi, Rauf Orbay, Dr. Tevfik Rd ve kendileri gibi dnenlerle, ttihad ve Terakki'nin KNC KONGRESnde bu programla ktlar ve hereyden nce O rdunun siyasetten el ekm esi ni istediler. Bu artlar iinde Mustafa Kemal ve beraberindekilerin ttihad ve Terakkide aktif ve n plnda yer almalar elbette sz konusu olamazd. Nitekim olaylar onlara hak verdi ve M ill D e vle ti kurma himmetine, ara denmi hayaller kapandktan sonra balyabildiler. "VATAN S A Y IL A N T O P R A K S O N A K A D A R S A V U N U L U R ..." SORU: "-Biraz nce esaslarn akladnz 1907 Misak- M ill Tasarsnda asl sahihlerine, yni iinde yayan halkna braklmasn savunduu topraklar arasnda olan Trablusgarb talyan istilsna uraynca Atatrk, neden gnll olarak bu raya kotu ve sonuna kadar bu topraklar savundu? CEVAP:"-nk o gnn benimsenmi artlar iinde Os manlI Sancann dalgaland her yer VATANd ve vatan sa ylan toprak sona kadar savunulurdu: Bu dalgalanan bayran, mesel Girit rneinde olduu gibi sadece nazari ye, tesell ve avunma anlamna gelmesine ramen... Ama ATATRK, burada da zelliini gstermitir: Os manlI Tekilt- Mahsusa Reisi ve Arapay her lehesiyle okiyi bilen, Arabn mizc ve karakterini ok yakndan tanryan

dostu Eref Sencer Kucubay, CABUBa eyh Snnusye gndermi, onunla dostluk kurmu, beldenin din-idar reisin den her trl yardm temin etmi ve ksa zamanda bu bir avu kahreman, kudretli-hametli talyan donanmasn kyda nbeti hline getirmi, talyan kuvvetleri bu donanmann at sahasn aamamlardr: O, bu sonucu bir bakma ANAKKALEde de almtr. italyanlar T rablusgarb kylarna asker kardklar za man, bizim donanmamz, Marmaray aacak kudrette bile deildi: Otuzyl, limanlara balanm olan harb gemilerinin dipleri yosun tutmu, kazanlar karncalanmt. Devlet resiz ve aknd. Harbiye Nazr Mahmud evket Paadan ti ze! izin alan Enver, Mustafa Kemal, Ali Fethi, Eref, Nuri, Reid, Fuad, mer Naci ve beraberlerindeki bir avu kahre man, deiik ad ve klkla Ms; snrn aarak Trablusgarbe erimiler ve gerekten destan yaratarak, Balkan sava kb ayrlma zorunluunde '^almalarna kadar talyanlar kyda kalmya mahkm etmiler, zaferlerini de basknlarla onlardan saladklar silhlarla elde etm ilerdi(l). Dnya, hi bekleme dii bu yiitlik ahlan nnde hayrette kalm, Trk ruhu h la n y o r hkmne varmlard. Hatta, daha sonra Sofya da Ataemiliterken Mustafa Kemalin ttihad ve Terakki Genel Sekreteri Midhat kr Bledaya yazd mektupta: "-Balkanl Mttefikler, bizim Trablusgarbde mcadelemizin neticesini al mamza mni olmak iin hemen sava amlar. Bu hakikati Sobranya (Bulgar Millet Meclisi) azas olan Zmre zade akir Beyin evinde tandm, o gnlerde Erkn Harbiyede vazifeli Bulgar Generali Paneff den dinledim" diyecekti. Ama bylesine emekler hi kaybolmuyor: Dnya Harbinin kzt 1916 balarnda Tekilt- Mahsusa, Osmanl eh zadesi, Sultan Beinci Muradn torunu Osman Fuad Efendiyi bir Alman denizalts ile Libya kylarna kard, italyanlara kar ayaklanma balatt ve baarlar kazand, 1918de Os(1) D a h a so nra balyan B alkan ve D n ya H arbleri ve neticede O s m a n lInn tarih sa h n e sin d en ekilm esiyle m ehul kalan bu destan iin b a kn z:"T rab lu sg arb d e bir a v u ka h rem a n , T A R H K O N U U Y O R ya yn lar 3 2 0 sahife. 19 63, ya za n : C e m a l Kutay."

29

manii mparatorluu mttefikleri Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan gibi silhlarn braktnda Osman Fuad Efendi vazifesinin banda idi ve halk, kendisini brakmak is temiyordu. 1953de Pariste kendisini rahmetli Satvet Ltfi Tozanla ziyret etmitim. Dinlediklerim bugn de beni dndrmektedir: Osmanl ehzdesi, Trablusgarblilerin (bugnk syleyi ile LibyalIlarn) kendisini asla brakmak istemediklerini, ileri gelenlerin ve bilhassa eyh Sunnusnin elindeki iktidar ve kudretleri kendisine devrederek devletin bana gemesini srarla istediini, Padiah Vahideddinin derhal geri dnmesini istediini, hatta Padiahn son mesa jnda: "-B u s ra r y zn d en Hanednm zn va rl te h lik e d e d ir" tbirini kullandn anlatarak dedi ki: "-1911de Trk subaylarnn Msr hududundan girerek, hi b ir eye sahib deilken talyanlardan elde ettikleri silhlarla onlar sahile ka dar pskrtmelerinin destan hfzalar ve yreklerde idi. D manlar, Trablusgarbin talyanlara teslimini Mondros Mtarekesine madde olarak koydurmulard. Bu neticeden duyduum kederi hal atamadm." ATATRKn Trablusgarb Harbinde nasl yldz gibi parla dn belirliyen bir baka olay da rahmetli Cell Bayardan dinlemiimdir: Bayar 1956da Trkiye Cumhurbakan olarak Libyay ziyret etti. eyh Snnsiyi Mill Mcadele yllarndan tanyordu. eyh Snnus demi ki: "-Kendisini DERNE Cephesi Kumandan iken b ir adrn iindeki kararghnda ziyret etmitim. Bu ye ri tesbit ettirdim. Burada b ir Darlfnn (niversite) yaptrmak istiyorum. smi de GAZ olacak. nk bu yaadmz asrda GAZ denilin ce hatra gelebilecek ilk isim Gazi Mustafa Kem alindir. anakkaledeki gazasyla dnyann kaderini deitirdi, M ill M cadeledeki gazasyla da dnya yznde son Trk devleti n i kurdu. Ben ikisine de hid oldum." Gryorsunuz Onun 1907 Misak- Millisi ile 1911 Trablusgarbn dman istilsna uramas karsndaki tutumu arasnda hi bir eliki yoktur ve yine gryorsunuz ki, iinde bulunduu her vatan vazifesinde, ardndan gidilmeye deer aydnlk yollar miras brakmtr.

30

D E M Z A M A N A R T L A R IN IN A T I I U F U K L A R ... SORU: "-Atatrkn yurt dndaki ilk vazifesi nedir ve bu radan nasl izlenimlerle dnmtr? CEVAP:"-Mustafa Kemalin yurd dndaki ilk vazifesi Sofya Bykelilii Ataemiliterliidir. Bu vazifeye 2 7 Ekim 1913de atand, 20 Ocak 1915de 19uncu Tmen Komutanl na tyin edilinceye kadar kald. Hizmet alanna, ksa za man sonra Karadan merkezi etine ile Srbistann baehri Belgradda eklenmiti. Onalt aya yakn sren Ataemiliterlii, onun Balkanlarla OsmanlInn arasndaki farkl lklar iin, hislerden uzak karar vermesini salad. Bykelimiz, ok yakn arkada, kendisinden bir ya byk ve rtbede bir kademe ileride olan Ali Fethi (Okyar) idi. Bazlar gibi hem askerlikte kalma, hem de sivil vazife almay istememi, Kurmay Binba iken askerlikten istifa etmi, Mil let vekillii, ttihad ve Terakki Genel Sekreterlii ve Elilik g revlerini bylece kabul etmiti. Bu yol, Mustafa Kemalin de ilkgnden benimsedii ve savunduu tarzd: Askerlikle politi kay asla badatramyordu. Onun, gerek Harbiye Nezaretine, gerek dier devlet ma kamlarna ve bu arada dostlarna yazdklar, anonim olmak tan ok uzak, zel deeri olan grlerdir ve niteliinin gereidir: Burada hemen-hemen hepsi yabanc, baz kadnla ra zel mektublar vardr ki, gelecekte Trk kadn iin ele al dklarnn iretleri gibidir. Vard sonular zerinde en nemlilerden birisi Orto doks Papazlarnn ve Ortodoks Klisesinin Hristiyan halk ze rindeki ok nemli, derin ve temelden tesirleri ve adet olaylar ynlendirmi olmasdr. Grev alanndaki btn yerleri gezmi, grmt. Balkan Savann inanlmaz yenilgisine ve yzyllarca Trklerin dil, hak tanr, hogrl tutumuna ramen, Bulgar/Srp/Karada ve Yunanllarn vahet snrn am zulmlerine ramen Balkanlarda yine de kalabalk bir Trklk vard. Mesel Bul

31

garistanda genel nfusun %de 56s Trk/Mslmand. Kar tarafn belirgin stnl, Ortodoks papazlaryla, bizim din adamlarmz arasndaki farktan kaynaklanyordu. Ortodoks Papazlar, din adam olduklarr^kadar salk-tarm-bayndrlk konularnda da teknisyen idiler. Dinlerinde ve devletlerinde yrrlkteki hkmleri mkemmel bilmekle kalmyorlar, bun lar deien zaman kurallaryla badatrm ak gibi bizim din adamlarnda zerresi olmyan zelliklere sahib bulunuyor lard. Bilhassa 1877-1878 Osmanl Rus Savandan sonra kendi rklarna m illiy e t ilik u fu kla rn amlard. Asl ret men onlard. Bizim dom uz oban tbiriyle kmsediimiz, bu emeklere kadar gerekten ilkel artlar iinde olan Balkanl Ortodokslar, ksa srede topraklarn asl sahibi olan bizimki lerden her bakmdan ileri hle gelmilerdi. Bu grdklerini Harbiye Nezaretine bir rapor konusu ya parken, Selnikten tand ve o gnlerde Evkaf Nazr olan eyhlislm Hayri Efendiye (Babakan rahm etli Suad Hayri U rg b l nn babas) uzun bir mektub yazd ve bizim HOCA larla Ortodoks Papazlar arasnda bir kyaslama yapt. Hayri Efendi, mtakereden sonra ttihad ve Terakki Hk metlerinde yer alan Nazrlarla beraber MALTA Adasna srl dnde, bu mektubdan Rauf Orbay Beye bahsedecek ve "ls l h - M edris=M ederelerin D zenlenm esi" tasarsnda Mustafa Kemalin uyarmalarndan ok faydalandn syliyecektir. Atatrkn bu Ataemiliterlik gnlerinde Ortodoks Papaz larnn, kamu dzeni, bilinci ve hayat zerindeki etkilerinden, Mill Mcadelenin buhran devrinde stanbul ile Ankara arasn daki temel meselelerin banda gelen "Fetv e kim e si" nde nasl ilham ald dnlmiye deer: Damad Ferid Paa hkmeti, Anadoluda beliren mukavemeti krmak iin en kk l tedbirin, bu hareketin Hilfet Makamnn varlna kar ayaklanma olduunu hkme balyan bir FETVAda olduu inanc ile harekete gemi ve eyhlislm Drr Zade Abdul lah Efendiden byle bir fetv almt. Bunu deersiz klacak tek yol, kar fetv idi: Mustafa Kemal Byk Millet Meclisinin al gnlerinde byle bir dayanak bulma zorunluu iin

32

de A n a d o lu lem snn vatanseverlik duygularna ba vur du: lk msbet cevablar, Karacabey Mfts (daha sonra e riyye V ekili) Haan Fehmi Gereker Efendiden ve Anka ra Mfts Mehmed Rfat Efendiden geldi ve ksa zaman da istil dnda kalan btn beldelere yayld: Anadolu Halk, is tikll ve haysiyet kavgas yapanlarn, d in d e vle t y o lu n d a ol duklarn kantlyan bu FETVAlarn ardndan gitti. Mustafa Kemal onlardan bu hizmeti istediinde, anak kale Savalarnn galibi ve stanbulu kurtarm adamd. ah siyetinin mstesn yaps, zafer iin hereyden nce milletin m id li-a zim ii-m a n e viya t yerinde olmasna dayandnn bi lincine ve tecrbesine sahibti. Atatrkle Anadolu Din Adamlar Mill Mcadele boyunca yanyana-omuzomuza- gnlgnle idiler(1). Ortodoks Papazlarnda grdn, kendi milletinin kurtu luu iin kendi din adamlarnn imn ve inancnda, eriilmesi g hikaya (dorua) kard: DN in ve BADETin ISTKLALSZ MMKN OLAMIYACAIn sbat ederek... Ortodoks Papazlar Kiliselerde, halkna kendi mill gaye lerine nasl eriilebileceklerini anlatyordu. Mustafa Kemalde, Mill Mcadeleyi zafere eritirilip dman vatan topraklarn dan kovulmadka balarn, rahat ve emniyet iinde secdeye konulamyacan halkna anlatabilme vazifesini, bu din ad a m la rna emnet etti. Bana, "Atatrk'n yurd dnda ilk vazifesi nedir ve bura dan nasl izlenimlerle dnmtr" sorusunu sormutunuz. Ksaca aklamalarm bunlar... Onun, d in adam iarnn lkeleri ve milletleri iin hayrl, tarih gereklerine dayal, a kucaklyan konularda yerleri nin neresi olabilecei mcadelesi ise bizlere bu Cumhuriyeti kazandrmtr.
(1) M u s ta fa K em al A ta t rk n ahsiyeti kadar, M ill M cad elen in kaderi ze rin d e z e l yeri olan m evzu zerin de Dkir belgelerle, rl bi| yakn g e : m iin a y rn tla r iin b a k n z :" K U R T U L U U N ve C U M H U R Y E T ^ M A N E V M M A R L A R I, byukboy 3 9 9 sahife, yazan:. C e m a l Kutay. D iy a n e t leri B a kanl C um hu riyetin ellinci yl ya yn , 1,973.

33

Konuyu bir ibret kyaslamas ile kapataym: Mill Mcadelenin en buhranl gnleri idi: stanbul ile An kara arasnda fetv kavgas tm iddetiyle devam ediyordu. Birinci Byk Millet Meclisi, kendi bnyesi iindeki din adam larndan seecei ird (aydnlatma) h e ye tle rini vatann kyne-kentine gndermek ve gerekleri vatandaa anlatmakla grevlendirirdi. Maarif Vekili (M ill E itim Bakan) Trk Ocaklar Genel Bakan olan rahmetli Hamdullah Suphi Tanrverdi. Mustafa Kemale geldi: "-Paam... Bunlar ounlukla Arapa konuacaklar. Halk ne anlyacak? Atatrk glmsedi: "-Sen zlme Hamdullah... Onlar Arapa konusalar bile TRKE dnrler" dedi.

DNYANIN KADERN DETRM ZAFERDE, K OLARAK EN BYK HAK 0 N.UNDUR.

SORU: "-anakkale Muharebelerinde aralarnda tannm Alman Generalleri ile bizim tecrbe ve rtbe olarak kendisin den daha ok daha byk Kumandanlarmz olduu halde, Muharebelerin galibinin Mustafa Kemal Paa olduu neden sylenmitir? CEVAP:"-Hakikat olduu iin... Sadece bizde deil, bata karmzda savam ngiltereFransa-Rusya olarak dnyada, mttefiklerimiz Almanya ve Avusturyada ve bu harbleri sava tarihinin eine ok az rastlanm lm-kalm cengi olarak ordularna rnek gste ren Amerika ve Japonyada da uzun aratrmalar sonu yayn lanan eserlerin istisnasz hepsinin vard sonu ayndr: Dnyann kaderini deitirmi zaferde kii olarak en byk hak Onundur. "-Size lmenizi emrediyorum" diyebilmi tek kumandan Odur.

34

Bu emrin nasl yerine getirildiini, yine kendisi, baknz nasl anlatr: "-Size Bombasrt vakasn anlatmadan geemiyeceim. Karlkl siperlerimiz arasnda mesafemiz sekiz adm, yni lm muhakkak... Birinci siperdekiler hi biri kurtulmamacasna temamen dyor, ikincidekiler onlarn yerine gidiyor. Fakat ne kadar gptaya ayn b ir itidl ve tevekklle... Biliyor musunuz? leni gryor, dakikaya kadar leceini biliyor, en ufak b ir ftr bile gstermiyor, sarslmak yok! Okumak bi lenler ellerinde Kur'an- Kerim, cennete girmiye hazrlanyor lar. Bilmiyenler, kelim e-i ehdet ekerek yryorlar. Bu, Trk askerinin ruh kuvvetini gsteren alacak ve vlecek b ir misaldir. Emin olmaslnz ki, anakkale Muharebelerini kazandran bu yksek ruhtur." (Anafartalar Kumandan Mus tafa Kemalle mlkat, Ruen Eref, sahife 48-50). anakkale Muharebelerinin kimin eseri olduunu, Trk askerini byle anlatan kumandana yaradl ve meslek yeter liinin hakk olarak tescil edilmiliini bir tarafa brakalm da, ASIL KONUya, anakkale Zaferinin dnyada neleri dei tirmi olduu gereklerine dnelim. Asl yaplmas art olan da budur. sterseniz buraya bir nokta koyalm ve Mustafa Kemalin hayatnda, bir smail Fazl Paa konann, yetimesinde nasl temellerden biri olmusa, anakkalenin de, vatann kaderini eline almasnda bylesine bir KADER TECELLS ol duunu hatrlyalm, Evet, biliyormusunuz ki Mustafa Kemali ANAKKALEye gtren alnyazsnn da mimar yine kendi sidir. Dinleyin: 1 Austos 1914de Almanyann Rusyaya harb iln etme si ile BRNC DNYA HARB balam oldu: ngiltere ve Fransa: Rusyay yanlarna alabilme gayesiyle, stanbul ve Boazlar Ruslara terketme karlnda gizli bir anlama yapmlar, ttihad ve Terakki Hkmetinin hertrl ittifak tek liflerini reddetmiler hatta silhl tarafszlmz bile garanti etmemilerdi. 2 Austos 1914de Osmanl mparatorluu, T-

35

LAF DEVLETLER adn alan ngiltere/Fransa/Rusyaya kar Almanya ile gizli bir anlama imzalad. 4 Austosta Harbiye Nazr Enver Paa, Sultan Read adna BAKUMANDAN VEKL olarak Ordunun bana getiriliyor, dolaysiyle vatann kaderini eline alyordu. Bundan sonraki gelimeler de yledir: 11 Austos 1914de ngiliz Filosu, anakkaleyi dardan kontrol altna ald. 26 Ekim 1914de de Yavuz ve midilli dahil Osmanl Do nanmasnn Alman Amirali SOUCHON komutasnda Karade nizdeki Rus limanlarn bombardman etmesi ile Osmanl mparatorluu Rusyaya kar fiilen harbe girmi oldu. 3 Kasm 1914de de ngiliz/Fransz Sava Gem ilerinin anakkale Boaz giriindeki Seddlbahir ve Kumkale tabya larn topa tutmasyla, bu devletlerde Osmanl mparatorluu na kar fiilen harbi balatm oldular. Enver Paa ile Mustafa Kemal arasnda, Ordunun aktif politikann dnda kalmas konusundaki gr ayrlna daha evvelde deinmitik. Enver Paa, inklablar yerleinceye kadar Ordunun siyasetin dnda kalamyaca, Mustafa Kemal ise, bundan sonra askerin siyaset dnda tutulamyaca grnde idiler. Balkan Harbindeki feci yenilgiler Mus tafa Kemale hak verdirmiti. Fakat artk, hi bir kuvvet, Orduyu siyaset dna ekemiyordu. Harb balaynca Mustafa Kemal, cephede fiil vazife is tedi, Enver Paa kendisine: "-Sizin Sofyadaki Ataemiliterliiniz, Bulgarlarn bizimle beraber Srp ve Yunanllara kar m uhtemel b ir savata yanmzda olmalarn temin bakmn dan daha hayatidir" cevabn verdi, Mustafa Kemal bu cevabla tatmin edilmemiti. Aralk 1914de Enver Paaya bavurusunu tazeledi: "-Vatann mdafaasna ait faal vazife lerden daha mhim ve yce vazife olamaz. Arkadalarm m u harebe cephelerinde ate hattnda bulunurken ben, S ofyada Ataem iliterlik yapamam. Eer birinci snf subay olmak liya katinden mahrumsam, kanaatiniz bu ise, ltfen ak syleyi niz. "

36

Bu sitemli bavuru zerine, nc Kolorduya bal, 19uncu Tmen Komutanlna 20 Ocak 1916 tarihinde atan d. 25 Ocak 1915de stanbula gelib Enver Paay ziyretinde anlad ki, henz byle bir Tmen yoktu ve Tekirdanda kurulacakt. Bir bakma diledii gibi bir Tmen kurabilme im knna sahib olmas onu memnunda etti, 2 ubat 1915de Tekirdaa geldi ve gece-gndz demeden, o muhteem destnn ekirdeini oluturan Tmenini kurdu. 19 ubatta ngi liz/Fransz Donanmas anakkalenin d tabyalarn topa tuttu. Bu saldr dolaysiyle Mustafa Kemalin Tmeni o gnk ad MAYDOS, bugnk ad ECEABADa alnd ve Atatrk, 19uncu Tmen Komutanl zerinde olmak zere MAYDOS BLGE KOMUTANI olarak sava hattna girmi oldu. Bundan sonras; dman karada-denizde perian ve resiz yzgeri edilinceye kadar, TRKn tek bana, dnya kudretine kar yiit mcadelesinin her safhas bilinen menkibesidir: Biz kazanmtk... Byle lm-kalm nlarnda her zaman elim izden tutan Yce TANRInn inyet ve lutfu ile... Yerli/yabanc kaynaklarda anakkale Muharebesinin t m safha-safha malum... Geni bilgi iin onlara bavurabilir siniz. Ben size asl konu olan " anakkale z a fe rin in d n ya da ve T rk n ka de rin d e n e le ri d e i tird i i "ni hatrlatmya alacam. T ki zaferin mimrnn mstesn dee rini bir kez daha hatrlayalm da ahs-gayeleri-emekleri zerindeki inkr ve saptrmalarn nasl bir hakszlk ve de g nah olduunu dnmemize bir kefret yolu olabilsin: Karmzdakiler, savan en ok bir yl sreceinin plnlarn yapmlard: anakkale, en ok iki ayda alacak, stanbul ellerine geecek, ellerindeki zaferi salyacak harb malzemesi, On Milyonluk Ordusu bunlardan mahrum Rusya ya Karadeniz limanlarndan ulatrlacak, Almanya kar ko yamayaca bu kuvvet karsnda Versayda dikte edilmi ba r kabule mecbur kalacakt, Rus arlnda balam kprdanmalar bu sonu nn de tasfiye edilecek ve Avrupada statko devam edecekti.

37

- Son nefesini vermi olan HASTA ADAM OSMANLInn ardnda, dnyada gerek manasyla mstakil bir Trk devleti olamyacakt. SEVRin metni Sen-Jan-O-Moryende l ler arasnda 1914de hazrlanmt. - Anadoluyu, Krmn veya Orta-Osya Trk beldelerinden birinin kibeti bekliyordu. Bu Rusya adna stan b ul ve Bo a z la rd: Ege sahil eridine Yunanistan yerleiyor, Karade nizde Pontus Rum devleti kuruluyor, BYK ERMENSTAN Am asyaya dayanyor, dou Anadolu bu lkeye terkediliyor, Akdenizde Konyay da iine alan topraklar talyan nfuz bl gesine veriliyordu. Adanadan Antebe kadar uzanan dzizgi, ngiltere-Fransa arasnda bllyordu. Ksacas ve tek cmle ile "M stakil Trk D evleti devri kapam yor"du. - Bu netice ile, emperyalist glerin s m rg esi hlindeki slam lem i iin kurtulu, haysiyet ve hrriyet midleri temamen yokoluyordu. Romanoff arl, Pan-lavist siyasetini zirveletiriyor, ele geirdii topraklarda Trk/slm varl iin Genocide (soykrm ), Yunan Megalo-deasnn GRT Ada sndaki tatbikat gibi, m ezarlara kadar uzanan yoketm e devri balyordu. - Dnyann be ktasndaki mazlum ve dier milletler iin kurtulu midi kknden yok oluyordu. - Dnya dengesine, Cermen Blokunun (A lm anya ve Av u s tu ry a m p a ra to rlu kla r) tasfiyesi ile Amerika katlacakt. O artlar iinde bu katl, bugnklerden ok farkl sonular douracak ve klsik Avrupa Emperyalizmi kendisine zg metod iinde ne kadar srecei mehul hegemonyasn sr drecekti. ANAKKALE Zaferi ile, bu pln temelinden ykld ve de aksi ynde ok gelimeler oldu: - Romanofflar arl ykld, Brest-Litovsk Anlamas ile, 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda elimizden alnan KarsArdahan-Batum-Sarkam ana vatanna dnd.

38

- Ksa sre de olsa, Orta-Osya ve de Kafkaslarda Trk Cumhuriyetleri kuruldu. - Mill Mcadelemizi balattk, zaferle mhrledik, TR KYE CUMHURYET'ni kurduk. - Mazlm, esir, smrgelemi dnya blmleri iin m ill k u rtu lu la r y o lu nu atk. Bu bloka, anakkalede bizimle dven Avustralya, Yeni Zelanda, yannda Hindistan, Ceza yir, Fas, Tunus, Siyah Afrika, Afganistan, hatta ikibinyldr "M evud to p ra k la rn (Vadedilen Topraklarn) bekliyen Musevlerde katld. Ksacas, Trkn anakkale Zaferi Emper yalizm in belini krd. Bu gerei anlatabilseydik, kurulan yeni d e v le tle rde kendi bayraklar yannda, bizim bayramzda gndere ekilir. Mustafa Kemalin portresi ba kelerde yer alrd. - Balkan Savanda yzmze srlen kara lekeyi sildik: Milletimizin asl cevherini; onkbayrnda, Anafartalarda, Arburnunda, Faruk Nafizin gzelim buluuyla "O A ltn Sal Z afer K a rta lfn n himmetiyle yeniden bulduk. Karsnda du rulmaz kuvvet-kudretteki bir dman dnya nnde, 19191922 yllarnda, Kurtulu Savamzda, dman denize dknciye kadar ANAKKALE bize mid dayana oldu. Bi rincisinin de, kincisinin de banda ayn vatan e vl dnn bu lunuu Sizlerce te sa d f mdr? Tanr ta k d iri mi dir? nl ngiliz tarihisi VVelIsin "Kahramanlar m Milletleri yaratr, Milletler mi barlarndan Kahremanlar kartr" sorusuna cevab mdr? Diyeceim ki bizimki, ikisinin kucaklamasdr. - anakkaleye gittiniz mi? ANZAK (A vustralya-Y enl Ze landa) llerinin topluca yatt sahay ve buradaki ATATRKn, taaa baka dnyalardan bizi vatanmzdan kovmak iin gelmi, dvm, lm-ldrm, bu olaya kadar tan madmz dm an iin kalanlara sesleniini okudunuz mu Emin olunuz, sadece bu se sle n ii d in lem ek iin bile, A NAKKALE YOLCULUU iin deer...

39

Baknz, ne diyor ATATRK bu dman llerine.. "Bu Memlekette karlarn dken ve hayatlarn kaybeden kahramanlar! im di burada b ir dost lkenin topranda yatyorsunuz. Huzur iinde uyuyunuz. Bizim iin, burada, koyun, koyuna yatan Mehmetiklerle, Johnniler arasnda b ir fark yoktur. Siz, uzak diyarlardan, evlatlarn harbe gnderen analar! Gz yalarnz siliniz. Evlatlarnz bizim barmzdadrlar. Huzur iindedirler. O nlar bu topraklarda canlarn) verdikten sonra bizim de evlatlarmz olmulardr . "

*XU'JU3 H'jS'J l i U r
U t 'J T

USJJ t i l B i i l L 'J 'jU

1 J 7 LJ~.

T ISH

'J 'J A it2

L /U

l] J i l Z U'JJL
IE 'JT

{ ilZ H Z r 'J Z

'J r A r iilE lD L / liJ V Z .V jZ .

V j'JJ'f; /.

rilHJia t'i
ahu

A J L i l r r B i t E i l ' S B U Z r J B B l

rW H

J 'J llllZ -J

-as A isiiiiarn t o u vjiis a s .-rH s /ts uus m uma

iis ts

. ru 'j o o u rr;i/ o f o 'j.v j... /' j . ran A iv riis jj , ViilO > E lf frlHt 'JT J r i t 'J u l ?;US 'j'jU ilTlH U

YJll'H .YJA/ V'JUit TH A JiV,

/ J'jil 'J 'J T J Ai 12 I'JV L /lil'J ll ' J ' j i t ' j J ' j : , I

iu v /u u t ' j j r

;\U ;\il li y Z A ' J * . r;ts;t tv s 'j fji r ; r j l ^ jd r ; s / >u \7

'JJJt J'JI'J AJ VSLt."

.U A r'j;;/.
ij j -j

40

Hatrlarsnz: 1951de, KORE SAVALARIna bir Tugay mz katld ve yiitlik destanlar yaratt: NATOya bile bu des tann glgesinde kabul edildik. Son devrede Alay Kumandan Yardmcmz Dni Karabelen Paa(1) Avustralyaya davet edildi. Kendisini, ANZAKlardan hayatta kalanlarla aile fertleri karladlar. nanlmaz sevgi-sayg gsterileri iinde... Ve, ATATRK minnetle, hayranlkla hatta krnla an dlar. Bakn Karabelen Paa ne diyor: Avustralya ve Yeni Zelandada ATATRK ad, Trkiye Cumhuriyeti ile beraber syleniyor, ama O nu, farkl olarak, sadece bizim insanmz deil, her lkede tek b ir benzeri olsa, dnyann daha mutlu, daha yce ve daha insancl olaca inan ve hasretiyle seviyorlar, sayyorlar." Bu evrensel inan da ANAKKALEde mhrlendi.

BRBR AKINTI NDE GAYE YOLUNU KAYBETMEME SANATI

SORU: "-Mondros Mtarekesinin imzasndan sonraya gem ek istiyorum: A tatrkn Samsun'a kn Padiah Vahideddin'in ahsen temin ettii iddias var. Daha sonra olub bitenlerle bu olay badatrmak mmkn m? CEVAP:1 '- Sorunuzla renmek istediklerinizi gerek ya ps ile aydnla karabilmek iin o gnlerin devlet yapsn hatrlamak zorunluu var: 1908 kinci Merutiyet Anayasas na gre Padiah, hem Devlet Bakan, hem Bakuman dand. Bu yetkiler, Birinci Merutiyetin ilnna imkn veren ve zerinde hibir deiiklik yaplmam bulunan 1876 Anayasa snn hkmyd. imdi bu artlar iinde Mustafa Kemalin Or du Miettii olarak Samsuna gnderilmesinin Saltanat Makamndaki Sultan Vahideddinin irdesi (buyruu) ile
(1) D a h a yirmi y a n d a 19 1 6 'd a H arb iy enij son sn fn d an Filistin c e p h e sin e gnll T e m en olarak giden D n i P a, Y ld rm O rdu lar G ru b K u m an d an iken M u sta fa K em al'i ta n m , a n k a y a da, m u h a fz k t'asn d a hizm etin d e bulunm utu. Y akn dostum du H aya tp "Be K ta d a Bir Trk P a a s" a d y la kitaplatrdm .

41

mmkn olabilecei kendiliinden meydana kmaktadr. nk baka trls mmkn deildir. Bu arada Padiahn kendisine olan gven ve takdirinin asl tecellisi; ancak Ha k a n la r tarafn da n ahs te rc ih le verilen Fahr Yver-i Haz ret! e h riy rlik (Yce Hakann Onursal Danmanl) gibi, zel bir gaye ve nvnn Padiah tarafndan verilmi olmas dr. nk Vahideddin, Mustafa Kemali o k yakndan tan yordu: Bilhassa, 15 Aralk 1917de balyan ve 4 Ocak 1918e kadar yirmi gn srm olan Almanya yolculuunda anakkale Savalaryla vatan kurtaran asker olma tantm yannda, onunla yapt uzun sohbetlerde kiisel deerini, bilhassa memleket meselelerindeki dncelerini hi bir en gel tanmadan apak ortaya koymas, Alman Genelkurmay Kararghnda nl Mareal Hindenburg ve Kurmay Bakan General Ludendorffa sorduu sualler ve tenkidleri ile Alman mparatoru kinci VVilhelmin: "-Gen kumandan... Sizin Bo az zafer destann nasl yarattnz im di daha iyi anlyo rum" takdr hkmne hid olmu ve dnte husus vagonunda babaa sohbetleri srasnda, kendisi iin bilme ce olan sava safhalarn apak, msbet-menfi safhalaryla dinlemiti. Nitekim, aabeyi Beinci Sultan Mehmed Readn 3 Temmuz 1918 tarihinde lm ile tahta geince, BAKU MANDANLIK selhiyetlerini nefsinde toplam ve Ordu Ku mandanlar tyinini, yabanc askerlere Osmanl ordusunda verilecek vazifeleri ahsen tesbiti, erknharbiyenin gnlk teblilerinin kendi tasvibinden geirilmesi gibi, n eler o ld u u nu b ilm e hakkn bu sohbetler sonunda kavryarak kullanmya balamt. Mustafa Kemal, ilk gnden karsnda olduu Irak-Filistin cephelerinde kar taa rruzun, ordunun elde ka lan son kudretinin de, Alman Kumandan Falkenhayn >n yan l stratejisine fed edilmemesi, aksi halde banda olduu Yedinci Ordu Kumandanlndan istifa edeceini Harbiye Na zr Enver Paaya bildiren ve b ir n evvel bar y o lla r aranm asn, aksi halde bu ya nl ta k tik le rle vatann elde kalan top a kla rnn da teh likeye g ire ce in i aklyan uyar snn da dikkate alnmadn grnce istif ederek stanbula dnmtr. Tedavi iin Karlsbada gitmesinden nce kendisi

42

ni kabul eden Vahideddin: "-Bana tavsiye ettiiniz tedbirleri tatbik ediyorum. Memleketin Size ihtiyac var" demi ve Yld rm ordular Grub Kumandanlna getirilen Liman Von Sanders Paann yerine atanmasn temin etmiti. Mustafa Kemal Padiahla ahs ilikilerini, ona vatan ha kikatlerini anlatabilmek iin sonuna kadar muhafazaya gayret etmitir. Fahr Yver-i Hazret-i ehriyri (Yce Hakann Onursal Danman) niformasn, yine ayn Padiah tarafn dan nce azil, sonra meslekten tard (kovulma) kararna kadar muhafaza etmi, iktidardaki Damad Ferid Paann Hey et i Temsiliyenin (Erzurum-Sivas Kongrelerinde, Mus

tafa Kemalin Bakanlnda kongrenin setii yetkili temsilcilerin) telgrafhanelerden bildirilerinin duyurulmasnn
yasaklanmasna kadar Padiahn ahsn ve makamn bu hakszlklarn dnda tutmu ve Sadrazama SON bavuru sunda: "- Sizler, Zt- ahane ile m illeti arasnda ikak ve nifak (ayrlk ve ikilik) yaratyorsunuz. Sizleri, m illet huzurun da Padiahmza ikyet ediyorum" cmlesiyle, son uyarsn da yapm ve stanbul la ilikilerini bundan sonra kesmitir. Size unu tavsiye edeceim: Olaylarn kronolojik akn in celemeden bu ve benzeri hdiseler iin hkm vermeyiniz ve maksadl saptrmalarn ardnda gitmeyiniz. u gerei de ltfen hatrlayn: O GNLERde lke, bin bir akmn iinde gidilecek yolu isabetle tyin edebilmenin aknl iinde idi. Mustafa Kemal in mstesn hizmeti, bu kargaay, gaye yolundan ayrlmadan selmete karabilmesidir. Elimizde Heyet-i Temsiliyenin zabtlar var: oundaki imza M Heyet-i Temsiliye nmna Mustafa Kemal"dir. Hiye rariyi zedelemeden, bu alkant gnlerindeki doru ak, Trkiye Birinci Millet Meclisinin vatann kaderini eline ald 23 Nisan 1920ye kadar saptrmalardan koruyarak, gayesi yolunda ilerlemitir. Sorunuzda: "-Daha sonra olub bitenleri bu balangla badatrmak mmkn m?" diyorsunuz. Peki ama daha sonra olub bitenleri hatrlamadan nasl hkm ve rebiliriz? Vatann istils drt bir taraftan devam ederken, dnyada gerek anlamyla mstakil bir Trk Devletinin vr olabilmesi midini yitirmeyenler parmakla saylacak kadar azalmken, millet resiz ve midsizken, btn bu karanlkla

43

r yenib kurtulu resi aryanlarn zerine K uyay- A h m e tli ye, eriad O rdusu, H ilfet O rdusu, Kuvay- nziba tiye ad la ryla ou yabanc parasyla derlenmileri saldrtanlar kimlerdir? Kuvay- Milliyecilerin vatan haini, as, ak olduu nu iln ederek idmlarna hkm, kanlarnn din-devlet iin hell olduuna fetv alanlar kimlerdir? Yalnzca Mustafa Ke mal deil, bu ar sularla itham ve mahkm edilenlerin isim lerini ve ahsiyetlerini ltfen hatrlaynz da hkmlerimizi beraberce bu gereklerin nda verelim.

OSMANLI MOZAYNDEN "MLL TERKB' O GNLERDE KURMUTUR...

SORU: "-Kongreler devrinde Atatrkn fealiyeti zerinde syliyecekleriniz var m? Ve daha ok konuulmam, yazl mam taraflaryla... CEVAP:"-Elbette var... Bir kronoloji hakk olarak burada altn izerek hatrlat mak gerek: Erzurum Kongresinden nce ve zm irin igalin den sadece drt saat on dakika sonra, Denizli'de Mft Ahmed Hulusi Efendinin is til y sadece re d d e tm e kle kalmyarak, her vatan kesinin kendi kaderine sahib kma zorunluunu ortaya koyan fetvs olarak... nk Denizli Mfts; Padiahn ve stanbul Hkmetinin igal altndaki bir ehirde esir olduklarn iln gibi, Trkiye Byk Millet Meclisinin an cak ikinci ylnda konuabildii hakikati o gn syledi ve Hey et-i M illiy e ad altnda yedi ube kurarak beldesini savunma hazrlklar yapt. Daha sonra bir BALIKESR KONGRES devri var ki, bir birini tkiben drt kongre ile Balkesir, sadece kendisi ve ev resi iin deil, DEVLETLEEN BELDE hviyeti iinde bilhassa istil altndaki EGE iin dayanak tekil etti, Celal Bayara (G alib Hoca) AKHSAR cephesini, erkez Etheme SALHL cephesini kurdurtan bu kongredir. stanbula heyet gndermi, Saray ve Babli nezdinde igali asla kabul etmiyeceini bildirmitir. Alaehir kongresi, Trakya/Paaeli Mda faan Hukuk toplants ayn gaye ile yaplm hareketlerdir. lk

44

gnlerde Erzurum Kongresi de Vilyat- arkiyye ad altnda ilk admn atmt. Bu arada, belli bir tekilt ad almadan dman istilsna uryan Marallar, Urfallar, Antepliler, Adanallar da beldelerini, blgelerini korumya balamlard. Bunlar ve benzerleri vn kaynamzdr. Hepsinin zerine kan ve eitli-yrelerde olduu iin el bette farkllklar olan bu hareketleri BR MHRAK NOKTA SINDA toplyan, ayn otoriteye balyan, tecrbeli deerli kurmay kafas ile gaye yolunda planlayan Mustafa Kemaldir. O; diller-dinler-rklar-rfler karmas OSMANLI MOZAYGni ite kalm, da vurmam zellikleriyle kavryan, en doru ve cesur tehisi koyan da yine Mustafa Kemaldir. Samsuna kndan Birinci Trkiye Byk Millet Meclis inin zafer kazanm muhteem hizmetinin sonuna kadar ki tarih devrinin gnleri ve olaylarna baknz: Bir MLL BRLK atsn ne meharetle rmtr... Bir yannda Mutki Areti Reisi Hac Musa Bey, te yannda Dersim Kokiri oyma Babuu Diyap Aa, nnde arkasnda Hacbekta eyhi Cemleddin Efendi, Mevlna Postniini Abdlhalim Efendi, en koyu ttihadclarla, yllarca onlara dibilemi tilfclar, ihneti reddetmi Ermeni/Musev/Rum vatandalar, hepsini adet sihirli bir mknats gibi evresinde toplyabilmitir. Size bir hakikati anlataym: Yirmibir gn yirmibir gece srm SA KARYA Muharebelerinin buhranl gnlerinde; Ankaradaki Hkmetin Kayseriye tanmas cidd bir konu mevzu olarak gndeme gelmi, Kayseride Byk Millet Meclisi iin bina bulunmu, hatta bakanlk krss bile yaptrlmt. Konu Meclise getirilince, o gnlerde cra Vekilleri Heyeti Reisi (yni Babakan) olan Fevzi Paa (Mareal akmak) tedbi rin zorunluunu izah iin krsye knca kyamet kopmu, sfzlerini temamlyamadan krsden inmiye mecbur kalmtr. Yerine konuan, o gfnlere kadar krsde hemen-hemen hi gzkmemi Dersim (Tunceli) Milletvekifi Diyap Aadr. Gsne kadar inen beyaz sakal ve bir doksanlk boyu ile bir destan ahsiyeti grnts iinde: "Biz buraya gerilemiye deil, ilerlemiye geldik. Bu Meclis binasn istihkm yapar, gelen dmanla dvr, lr, b ir adm geri atm ayz" demi

ve de Meclis, evrede savunma hazrlklar yaparak b ir adm geri atm am a karar almtr. Elinde kazma bu istihkmlar hazrlyanlarn banda da ite bu Diyap Aa vardr. Bugn bilmiyorum, ayrlk PKK militanlar arasnda bu Diyap Aann yaknlar var mdr? Ama bilinen udur ki, btn bunlar Mustafa Kemalin birletirici-kaynatrc-terkib edici ve ayrc faktrleri m ill b irlik potasnda almaz kale hline getirmesinin neticeleridir. Bu konuda asl hatrlanmas gereken BRNC TRKYE BYK MLLET MECLSnin yapsdr: Bir okul salonunda, okul ralar zerinde toplanan bu Meclisin isminin bandaki BYK tbiri kucaklad gayenin azametinden kopub gelen hakikattir: Dnyann olam az dediini gerekletirdii iin... Milletvekillerinin biyografilerine baknz: ou zaman asgar m terek bulamazsnz. Kiiaile-toplum olarak o k fa rk l in sanlardr, temellerde bile ayr kutublardadrlar. Ama ayrntlar dnda vatann ku rtarlm a s iin alnmasna inandklar ve RES PAA diyerek etrafnda toplandklar adamn varlnda bu ayrlklar bir tarafa itmilerdir. O da ko pu n oktasnda bile gayesinden fedakrlk yapmam ve mesel, Meclisin zerine titredii yetkilerini, aralksz otuzyedi saat srm tar tmalardan sonra BAKUMANDANLIK KANUNU ile nefsinde toplamtr ve Teklif-i M illiye (Ulusal Ykmllk) ad altnda vatandan nesi var nesi yoksa yzde krkn b or olarak alm, orduyu hazrlam, dman kahretmi, ama so nunda aldklarn kuruuna kadar demitir: Hem de za fe r den sonra denm ek kayd olan senetle... nk ZAFERe bylesine inanmt. Siz, bunlar yapabilecek veya yapabilmi bir bakasn sadece bizim tarihimizde deil, dnya tarihinde biliyorsanz ltfen syleyin...

HAYRINA VE ZORUNLULUUNA NANDIKLARINI YAPABLMEK N...

SORU: "-imdi sanyorum gerek cevabnn verilmesi h ayli g olacak b ir soru soracam: Birinci Byk Millet

46

Meclisinin nasl mutlak hrriyet ve tenkid hakk iinde oldu unu ve m ill irde ile m ill hkimiyeti eksiksiz tecell ettirerek vatan kurtardn biliyoruz. Fakat kinci Byk M illet Mecli sinde vatan kurtarm insanlardan ok byk blm yoktu. Yerlerine gelenler, isim lerini Mustafa Kemal Paann tesbit ettii Mdafaa- Hukuk adaylar idi. Bu teekkln daha son ra Halk Frkas ad aldn da biliyoruz. TEK PART OLGAR S de byle kuruldu. Buna ne diyeceksiniz? CEVAP:"-nce bu soru iin Size teekkr ederim. San rm cevabm ok ynl olacaktr. Mustafa Kemal, K MERUTYETin, rejimi nasl onarm kabul etmez yamal boha hline getirdiini ok iyi biliyordu. Cumhuriyete kadar kii ve aile hukukumuzda temel olan MECELLEnin sekin ve deerli mellifi Ahmed Cevdet Paa da, (1822-1895), ERATn muamelt, yni kii-aile-toplum-devletle alkal hkmlerinin ve deien zamanla tatbik kymeti kalmam hkmlerinin gzden geirilmesini art saymt. Tanzimattan beri, yaanlan an artlarn benimsemek yolundaki gayretlerin karsna, daima ayn engel diktiriliyor du: ERAT... Ve bu eriat anlay, sadece din ve maneviyat deil, ha yat tekil eden tm konulara el atyordu. Bu hakikati en iyi kavramlarn banda Mustafa Kemal in olduunu syle mekte asla abart yoktur, nk O, islmiyete en doru tehi si koymutu: slmiyet, plak din deildi: HAYAT DZENydi... KULu ana karnndan alyor, ebediyetine inan d ruh hayatna kadar izdii y o ldan gtryordu. Ama bu yol zamanla kapanmt: MEDRESE, bu sebeble, yeni yol lar bulamamann aczi iinde "-BAB-I THAD KAPANMI TIR" demiti. Yni dnce kaps... Bu safsatann, "lim in de ise b ile g id ib a ln z " diyen bir din teblicisinin a kucaklyan meden gr ile ne ilgisi vard? Tanrnn kuluna en byk lutfu olan dnme hakkn elinden alyorlard ve asrlarca da almlard. Mustafa Kemal, mparatorluun kaybnda, lkelerin elden knda, derleniptoparlanma giriimlerinin tkannda bu

47

banazl grm, yaamt. Trk milleti asla byle deildi. Ona musallat olan, bir ucu Arap ven milliyetiliine dayal MMETciliin, Trk insann kendi dili ile Tanrsna kulluk et mekten yoksun brakan kar dzeniydi: Hukuk ve Tedrisat (retim ) K BALI idi. lkeyi MATBAA denilen byk ni metten 237 yl mahrum brakan da bu KAFAyd. Size bu kafa yaps zerinde bir rnek vermek isterim. Bu sene 500nc yln idrak ettiimiz, spanya ve P ortekizden, Engizisyonun imha zulmnden kurtararak getirttiimiz Museviler, beraberle rinde o gnlerin yeni icad olan Matbaayda getirtmek iste milerdi. Yzylmzn byk bilginlerinden Trk Musevisi Avram Galanti Bodrumlu "K k T etebbular M e c m u a s n da; Osmanl Meihat Makamnn (eyhslamlk); bran ice de o lsa , din kita plarn n baslm am as kouluyla, matbaann getirilmesine artl izin verdiini, ancak daha sonralar Padi ah II. Selimin Bankeri Yasef NASSnin ricasyla yaynlanan Padiah Ferman ile, bu artn kaldrldn yaynlamtr. Grlyor ki Tevrat veya Zebur, matbaada baslrsa em sal olu r korkusu daha 1493lerde bile yreklerindedir. Kendi sultasn srdrmek iin maddede-manda btn yeniliklerin-bulularn-icadlarn kaplarn smsk kapatan: Bab- tih d (dnce kaps) kapanmtr diyen bir zihniye tin izlerini, kurulularn ve yetitirdii nesillerde sregelen fi zik kural tortuyu kknden silmek ve onun yerine TRK NSANI nn tabmda olan, tarihin ehdet ettii a ku cak lam u y g a rlk anlay ve y o lu nu, ona TORTULARI TE MZLENM olarak amak, vatan dmandan kurtarmakdan daha hayat ve deerliydi. te Mustafa Kemal, kinci Byk Millet Meclisinin terki binde, baarl olabilmek iin ihtiya duymu ve rnein Saltanattan sonra Hilfet devrininde tamamlandn, bundan sonraki varlnn sadece Trklk iin deil, dnya slm Ale mini sm rge halinde elinde tutan emperyalizm iin politika malzemesi olacan kavryabilecek bir Meclis istemitir. sterseniz sorunuzun asl ko n u su na, Birinci Byk Millet Meclisi ile kincisi arasndaki terkib farknn pek konuulma m g ereke lerine dnelim: Eer, 1923-1927 kinci Meclisin

48

yasama grevini yerine getirdii drt yln iine, bylesine gemiin derinliklerine dayal, iskeleti kk-budak salm d nce ve kurulular silib, yerine a kucaklyanlar koyabil mi olma himmet ve hizmetinden nelerin sabilmi olduklarn grelim. Tabi balcalarm ve de kronolojik sras ile... nk ancak bu dikkatin sonundadr ki, Mustafa Kemal in hibir eyi te s a d fe brakmadn kavryabiliriz: - 11 A u s to s 1923. kinci Byk Millet Meclisi ilk toplan tsn yapt, Bakanla yine Mustafa Kemali seti: O gnk Anayasaya gre Meclis Bakan, ayn zamanda Devlet Ba kan yd. - 13 Ekim 1923. Ankarann yeni Trk Devletinin bakenti olmas kanunu kabul edildi. - 29/30 Ekim 1923. Cumhuriyet ln edildi. (Saat 20.30) - 29/30 Ekim 1923. Gazi Mustafa Kemal, Cumhurbaka n seildi (Saat:20.44) - 7 ubat 1924. Yabanc okul binalar iindeki din ala met ve iretlerin kaldrlmasna karar verildi. - 15 ubat 1923. zmirde Harb Oyunlarnda Halifeliin Kaldrlmasna karar verildi (Saltanat daha evvel 1 Kasm 1922de kaldrlmt.) - 1 M art 1924. Mustafa Kemal Hilfetin Kaldrlmas ve retim Birliinin (Tevhid-i Tedrisatn) gerekliliini aklyan yllk a konumasn yapt. - 2 M art 1924. Hilfetin, eriyye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas, Tevhidi Tedrisat (retim Birlii) teklifleri yapl d. - 3 Mart 1924. Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan Hilfetin, Umur-u er iyye vekletinin, Evkaf vekletinin ve Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekletlerinin kaldrlmas, Tev hid-i Tedrisat (retim Birlii) ve Medreselerin kapatlmas hakkndaki kanunlar kabul edildi. - 3 Nisan 1924 (Hkimlerin Kyafetlerini dzene koyan 461 Sayl Kanun kabul edildi.

49

- 8 Nisan 1924 (eriyye Mahkemelerinin kaldrlmasna dair kanun kabul edildi. - 20 Nisan 1924. 491 Sayl Trkiye C u m h uriye ti A na ya sasnn d e i tirile re k kabul e d ild i. 21 Ocak 1921 Anaya sasndaki Saltanat ve Hilfete ait hkmlerin kaldrld ve Mill Hkimiyet (ulusal egem enlik) prensibi konuldu. - 21 Nisan 1924, stanbul niversitesine tzel kiilik ve rildi. - 23 Nisan 1924. Trk Ocaklar kuruldu. - 31 Ekim 1924. Ordunun politikadan ekildi. Asker olan milletvekillerinin askerlikte kalmalar hlinde milletvekillikle rinden ayrlmalar veya askerlikten istifa ederek siyas hayat ta kalmalar saland. - 17 ubat 1925. 556 sayl kanunun kabul ile dinin poli tik maksadlarla ktye kullanlmas yasakland. - 30 Haziran 1925. Dou illerimizde Tekkeler kapatld. - 21 A u s to s 1925. Atatrkn apka giyilmesi kararn tatbik iin Kastamonu seyahatine kt. - 30 A u sto s 1925. Dadaydaki konumas ile apka gi yilmesine balanld. - 2 E yll 1925. Trbeler, Tekkeler ve Zaviyeler kapatld. lmiye snf (din adamlar) ve devlet memurlar kyafet kararnmeleri iln edildi. (apkayla ilgili Bakanlar Kurulu karar) - 4 Eyll 1925. Taksimde verilen baloya Trk kadnlar apka ile geldi. - 11 Ekim 1925. Yeni Kyafet Tz Bakanlar Kurulunca tesbit ve kabul edildi. - 30 Kasm 1925. 677 Sayl Kanunla bir takm unvanlar kaldrld ve yetkisiz sark ve ruhan kyafet tayanlarn ceza landrlmalar karara baland (tekke, zaviye ve trbeler de bu kanunla kapatlmtr.)

50

- 26 A ra lk 1925. Uluslararas takvim ve saat kabul edil di. - 17 ubat 1926. 743 Sayl Trk Meden Kanunu kabul edildi. - 1 Mart 1926. 765 Sayl Trk Ceza Kanunu kabul edildi. - 22 Mart 1926. 789 Sayl Kanunla Trk Dil Akademisi kuruldu. - 10 Nisan 1926. 805 Sayl Kanunla ticaret leminde Trkenin kullanlmasna balanld. - 19 Nisan 1926. 818 Sayl Kabotaj Kanunu ile Trk li manlar arasnda gidigeli hakk Trk Bayrana verildi.

- 4 Ekim 1926. Meden Kanun, Borlar Kanunu, Ticaret Kanunu yrrle girdi.
- 28 Mays 1927. Sanayii Tevik Kanunu kabul edildi. - 28 Ekim 1927. lk Nfus Saym yapld. Gryorsunuz, 11 Austos 1923le, 23 Ekim 1927 arasn da (nklblar=D evrim ler) olarak adlandrlan, kiileri ve top lumu temelden ilgilendiren kanunlar birbirini kovalamtr: Bunlarn esasnda; gemiteki hicranlarn, devrini temamlam, fosillemi mevzuatn-rflerin-inanlarn-detlerin yerle rini yaanlan an gereklerine brakmasnn cesareti vardr. sterseniz Size bir rnek vereyim: 21 Nisan 1924de, da ha Cumhuriyet bir yana girmeden stanbul niversitesine tzel kiilik tannd: Msbet bilim hangi yolu gsteriyorsa onu benimsiyebilecekler ve kararlar kendi yetkili kurullar vere cekti. Bir bilim kuruluuna verilmesi doal, hatta zorunlu olan bu hak, 1868de stanbulda ilk Darlfnun (niversite) ku rulduu zaman baa gelenler hatrlandnda nelerin arkada kald deerlendirilebilirdi. Olay uydu: nl slm Bilgini ve Filozofu Cemaleddin Efgan ile, devrin tannm msbet ilim ler stad Hoca Tahsin Efendi havadan yo ksun b ir ortam da c a n lla rn yayam yaca'n isbat iin, bir fanusun iine g vercin koyarak havasn boaltma tecrbesi yaptlar. Canlla rn havasz yayamyacan isbat etmilerdi, ama,

51

MEDRESEliler ayaklanm, sebebler ne olursa olsun hayatlm gibi Tanr takdrine bal konularda deney yaplmasnn eran caiz olmadn iddia etmiler ve niversiteyi kapattrmlard. Kaplar, yirmiyedi yl kapal kald. Tekrar aldnda da ad Drlfnn, yni niversite olmadan almt. Her yksek retim kurumu, retim yapt daln sonuna bir "ahane" tabiri ekleyerek alabilmiti: Tbbye-i hane Mhendishane-i hne, Harbiye-i hne gibi... Cumhuri yete kadar da bir tzel kiilik veya zerklik dnlmemiti. nki retim K BALI idi: Maarif Nezaretlerinin kararlar nn din tedrisat (yni m e d re sele rd e n ayr dnlebilmesi mmkn deildi.

retim birlii bu ikiball kaldrmt.

Cumhuriyetin nasl iln edildiinin gerek yapsnda ise, ATATRKn hazrl ne zaman yapt ve hangi olaylarla tatbik mevkiine koyduunun gnna kmas vardr. Celal Bayarn 1955 de SEL YAYINLARInca neredilen "Atatrk den Htralar" kitabnda (sahife 62-67) yle anlatlr: "-Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tohumu atlan "Mill /rade-Mill hkimiyetMill Meclis" mefhumlar nihayet tam sem eresini vermi, 29 Ekim 1923 gecesi saat 20.30da Cum huriyet iln olunarak Trkiye'nin zaten Anadolu harektnn bandan beri fiilen cumhuriyet olan idaresi resmen de CUM HURYET olmutu. imdi size A tatrkn Cumhuriyet ilnn ne ekilde hazr ladn anlatacam ki, bu tafsilt bugne kadar hi b ir yerde neredilmi deildir. Birinci Tekilt- Esasiye Kanunu (Anayasa) kabul olun duktan sonra cra Vekillerinin teker teker Meclis tarafndan seilmesine karar verilmiti. Byk Millet Meclisi Reisi ayn zamanda Hkmete ve Devlete reislik ediyordu. Bu ekil 336 (920) de kabul edilen cra Vekillerinin seilmesine dair kanu nun getirdii esaslard. Bu kanunun ikinci maddesine gre:"cra Vekilleri Byk Millet Meclisinin salt ounluu ile seilmi oluyorlard. Drdnc maddede de: "- 'icra Vekilleri arasnda kacak anlamazl Millet Meclisinin" sonu

52

landraca belirtiyordu. Fakat tatbikat bu eklin deitirilme sin i zorunlu kld. Devaml, durluklu, belirli programlara sahib hkmetler kurulamyordu. Atatrk, ilk Anayasann h k im iy e t ka ytsz a rts z m ille tin d ir hkmn kabul ettirdikten sonra, bunun son admn atp Cumhuriyetin de ilnn tasarlamt. Bunun hazrlna da Lozan Bar grmelerinin yapld gnlerde balamt. Bunun hikyesini A tatrkn son Genel Sekreteri Haan Rza Soyakdan dinledim: 1923 yaznda Lozan Anlamasnn imzas sralarnda idi. A tatrk yannda ei Latife Hanm ve birka arkada ile an kaya kknn civarnda attrd kayalara nezaret ediyordu. Yannda eski yveri M illetvekili Cevad Abbas ve o zamanki zel Kalem Mdr Hayat Bey vard. Atatrk, Hayat Bey vastasyla o srada zel kalem ktiblerinden birisi olarak bu lunan Haan Rza Beyi artt. A z sonra Haan Rza Bey grnnce Atatrk etrafndakilerden ayrlarak onun yanna gitti. Onunla beraber kke girdi ve durdu. Yeleinin cebin den birka kk kt paras kard. Haan R zan n gz lerinin iine bakarak bunlar uzatt: "-Bunlar al, msvedde halinde beyaza ekeceksin. Yaz lar karktr. Dikkat et. Okuyamadn veya anlyamadn ye rle r olursa, beni buraya arr, sorarsn. Cmle balantla r yanllarna rastlarsan dzeltebilirsin. Ayn zamanda unu da syleyeyim k i bunlar im dilik yalnz sen ve ben bileceiz. Amirlerine dahi bahsetmiye lzum yoktur." Sonra Haan Rza Beye kendi alma masasn gsterdi ve baheye kt. Haan Rza Bey elindeki kt paralarna bakt. Bunlar A tatrkn daima kulland kk not defterlerinden koparl m sahifelerdi. Haan Rza Bey ktlar okumya balad. Daha ilk sa trlarda dehetli heyecana kapld. Bunlar o zaman mevcut bulunan ve Ocak 1921de kabul edilmi Anayasann devlet ekline a it m addesini deitiren yazlard. Devletin ekli CUMHURYET olarak tesbit olunuyordu.

53

Haan Rza Bey hakikaten pek kark ve kk harflerle yazlm yazlar temize ekerken, Atatrk b ir ik i defa salona gelip yazlanlar kontrol etti. Deitirilen ve tdil edilen mad deler unlard: "Trkiye Devletinin hkmet ekli Cumhuriyettir." "Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olu nur. Meclis hkmetin taksim ettii vazifeleri cra Vekilleri Heyeti vastasyla idare eder." "Trkiye Cumhur Reisi Byk Millet Meclisi Genel Kurulu tarafndan ve kendi azas arasndan bir seim devresi iin intihab olunur. Riyaset vazifesi yeni Cumhurreisinin intihabna kadar devam eder. Tekrar intihab olunmak caizdir." "Trkiye Reisicumhuru Devletin Reisidir. Bu sfatla lzum grdke Meclise ve Vekiller Heyetine riyaset eder." "Bavekil, Reisicumhur tarafndan ve Meclis azas ara sndan seilir. Dier vekiller Bavekil tarafndan yine Meclis azas arasndan seildikten sonra hepsi Meclisin tasvibine arzolunur. Meclis toplantda deilse tasvib Meclisin toplant sna kadar geri braklr." Grld gibi bu maddeler arasnda din ve dile ait bir kayt yoktu. Bunlar sonradan encmen ilve etmitir. A tatrk Haan Rza Beyi b ir gn daha altrarak o za m anki Anayasa ile, eski Kanunu Essiden faydalanarak tam b ir A nayasa Tasla hazrlad. Temize ekilmesinden sonra Atatrk Haan Rza Beye: "-imdi bunlar al, Adliye Vekili Seyid Beye gtr. Yarna kadar bunlar okusun, Cumhuriyet ve Halk Hkimiyeti m ef humlar ile umum hukuk kaideleri bakmndan tetkik etsin ve dncelerini bildirsin" dedi. Sonra ilve etti: "-Meselenin im dilik mz arasnda kalmasn arzu et tiim i Seyid Beye sylersin."

54

Haan Rza Bey Anayasa Taslan Seyid Beye gtrd, A tatrkn arzularn bildirdi. Seyid Bey ertesi gn msveddeyi iade ederken: "-Pek mkemmel... Esaslarda temamiyle mutabkm. Yalnz birka ayrnt zerinde dncelerimi arzettim " dedi. Haan Rza hazr vaziyetteki Anayasa Tasarsn Ata trke takdim etti. Cumhuriyetin resmen iln olan 29 Ekim 1923e kadar hi kimse bu hazrlktan szetmedi ve haberi olmad. Atatrk, daima tercih ettii stratejisi ile en elverili ve l ke adna hayrl n bekledi ve bu msaid zaman, Fethi Bey kabinesinin ekilmesi, yerine gelecek olann zlenen istikrar ve devamll salamayaca kanaatinin Mecliste hkim ol duu zamanda buldu. te, CUMHURYETN LANn bu kadar ksa zamanda, hi b ir tereddd esintisi olmadan mmkn klan hazrlk budur. ATATRKn ANAYASASI, o gn-bugn lkede, m ill ira deyi, huzuru, hak-adalezgrlk eitliini ve altyzyl am bir sre hkm sren Monariden Cumhuriyete sarsntsz geii tem sil etmitir. Ruhuna uygun kalnd mddete de bu kym etini srdrecektir." Biliyorsunuz Celal BAYARn bu tahmini 1960 Askeri m dahalesine kadar isabetini muhafaza etti.

LAKLK; ATATRKN TRK MLLETNE OLDUU KADAR SLAM DNNE EN BYK, EN HAYIRLI HZMET ve ARMAANIDIR...
SORU: "-Trke hutbe okunmas, Liklik esasnn kabul ve Anayasada bu ynde deiiklik yaplmas ve 1222 Sayl Kanunla Anayasadan dine ait maddelerin karlmas daha sonra m dr ve bunlara neden ihtiya grlmtr?

55

CEVAP:"-Elbetteki bu konular, yukarda zerinde durdu umuz emeklerin devam ve sonuca balanm as idi: Benim senen gaye ve felsefelerin mhrlenmesi iin yerine getirilmesi artt. Alnan tedbirleri kronolojik ak iinde hatrlyalm: - 3 ubat 1928. stanbulda HUTBE ve daha sonra EZANn Trke okunmasna baland. - 5 Nisan 1928. Liklik esas benimsendi ve bu kararn Anayasaya geii iin takvim hazrland. - 10 Nisan 1928. 1222 Sayl Kanunla Anayasadan dine ait maddeler karld. - 24 Mays 1928. 1288 Sayl Kanunla uluslararas ra kamlar kabul edildi. - 26 Mays 1928. Byk karar, Harf Devrimi iin kurulan uzmanlar heyeti bugn ilk toplantsn yapt. - 28 Mays 1928. Bakanlar Kurulu, ihtisas komisyonunun raporu istikametinde Millet Mekteplerinin (Okullarnn) al masna karar ald. - 9 A u s to s 1928. Atatrk Sarayburnunda harf devrimini aklyan konumasn yapt. - 23 A u s to s 1928. Atatrkn Tekirdanda Ltin kken li yeni Trk alfabesini anlatmas ve bir ky imamna yeni harf lerle v e ttin i ves-zeytun yetini yazdrarak aklamalarda bulunmas. - 25 A u s to s 1928. Trkiye retmenler Birliinin Anka rada yaplan drdnc kongresinde, Trkiye retmenlerinin yeni Trk alfabesini reterek, milletimize en byk kltr hizmetini yerine getirecei and iildi. - 1 Kasm 1928. Mustafa Kemal, 1 Kasm Byk Millet Meclisini a nutkunda harf devriminin temel gayesini akla d.

56

- 3 Kasm 1928. Byk Millet Meclisinin kabul ettii 1353 sayl Trk Harflerinin kabul kanunu resm gazetede yayn land. - 11 Kasm 1928. Millet Okullarnn illere gre alacak saylar ve yerlerinin tesbitine balanld. - 1 Ocak 1929. lk Millet Okullarnn almasna balanl mas ve Arap harfleriyle dileke yazlmamasnn ve kitap ba smnn yasaklanmas kabul edildi. - 1 Haziran 1929. Yeni Trk Alfabesinin genel olarak uy gulanmasna balanld. - 19 A u s to s 1929. Tabipler Odas, halk sal koruyu cu tedbirlerden birisi olarak penceredeki kafeslerin kaldrl masn istedi. - 1 E yll 1929. Liselerden Arabca dersler kaldrld. - 3 Nisan 1930. Kadnlara Belediye seimlerinde oy hak k tannd. - 9 A u sto s 1930. Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu. - 23 A ra lk 1930. Menemen olay. Dinin dnya ilerinden ayrlarak, vicdan hrriyetinin temini ile mmet dzeni yerinde millet yapsnn manev hayata geiini salyacak tedbirlere kar tepkinin tipik olay: retmen Yedek Subay Kubilayn Menemende ehid edilmesi ve eriat istenmesidir. nc Byk Millet Meclisi de; 1930 ylnda, kendinden ncekinin C u m h u riye ti ku ru m la trm a ve a insann ye ti tirm e tedbirlerini, 4 Mays 1931de ilk toplantsn yapan Drdnc Byk Millet Meclisine brakyordu: Onun baara ca temel hizmet, Kadn-Erkek e itli i alannda, seme-seilme hakkn getirmesiydi. Bu arada, 21 Haziran 1934de Soyad Kanunu kabul edildi, 2 Kasm 1934de tasfiye edilmi kurulular temsil eden lakab ve unvnlar kaldrld, ve de 8 Ekim 1934de TRK KADININA SEME ve SELME HAKKI verildi, Kanun 5 Aralk 1934de yrrle girdi. ki byk gerei hatrlatmak nndeyiz: Atatrk, hatta bir blm yaknlar arasna girmi baz kiilerin de direnme

57

sine ramen bu karar alrken, rnein; Meden Kanununu al dmz svirede, N o rd ik lke ler diye adalamalarn zlemle tkib ettiimiz Danimarka ve Norve gibi lkelerde bu hak yoktu. Ve, hemen unu da syliyeyim: 1935de yaplan Genel Seimlerde Byk Millet Meclisine ON SEKZ kadn Milletve kili girdi. Hepsini tandm. Meclis tuta n akla r ortadadr. A l nz, okuyunuz. Bu onsekiz aydn Trk kadnndan gelen neriler, alnm tedbirler zerinde dnceler, kiisel tutum lar hepimiz iin gurur, geleceklere inan ve kadnlarmzn bu hakka ne kadar lyk olduklarnn eref verici isbatdr. Bir de u dndrc gerei aklyaym: Atatrk, bu 1935 se imleri iin onsekiz deil KIRK kadn aday istemi, bu fikrini gnn ileri Bakan kr Kayaya sylemi. Bunu, kr Kayann htralarn derlerken, zeri ATATRK antetli bir kda el yazs ile "-Seimlerde Halk Frkas adna aday gsterilecek krk kadnn isimlerinin te s b iti " NOTunu grn ce kendisine sormutum. kr Kaya, Atatrkn lm ve smet nnnn LK kabinesinde yerini Dr. Refik Saydama brakm, kesine ekilmi veya baka seenek bulamam t. Sorum zerine u aklamay yapt: "-Atatrk, Byk M illet Meclisine kadnlarn krk sandalye ile katlmasn istiyordu. Bu NOT'u He de arzusunu tekrarl yor. Biz Hkmet olarak bu sayy fazla bulduk. lk olarak da ha dengeli b ir rakam tercih ediyorduk. Atatrk n b ir zellii de, Hkmetlerin tercihlerine deer vermesiydi. yi hatrlyo rum: Bu tercihim izi kendisine Hkmet adna arzettiim za man znts hlinden belli oluyordu. Fakat srar etmedi, hatta b ir espri yapt:"- Gelecek seimlerde kadnlar, saylar orannda Meclise girip kendi kabinelerini kurduklarnda baka lm Sen bakan olabilir misin?" dedi. 1935de Trkiye Onbe Milyondu, Onsekiz kadn Millet vekili vard, Dokuzyzbin vatandaa bir kadn milletvekili d yordu, bugn Trkiye Elli Yedi Milyon, Dokuz kadn Milletvekili var, Yedi milyona bir kadn Milletvekili... Halbuki vatan tablosuna baknz: ATATRKn baardklar ve kurdu u ye tim e dzeni ile Trk kadn, hangi alanda erkeinden

58

geri? Biz Trkler, slmiyetten evvel anavatanmzdaki a man inanlar iinde kadna deer verirdik, mirasda erkein stnl yoktu. Bir obada erkek, bir kz ocuk varsa, er kein ortancas adsz saylr, miras almazd. Kutsal saylan o ba nn ra n, erkek deil, kadn yakard. Mirasda iki er kek bir kadn, drt kadnla evlenme hep eriatn muamelt blmnn kasdl yorumlarndan sonra toplum dzeni oldu. Atatrk asrlarn ilelerinin tesell nasibi idi. Elliyedi yllk ksa mr iinde Tanrnn sevgili kulu olarak yapabileceklerini yapt. a ve deienzaman milletine gsterdi. Emn olun, en byk hizmeti de; dini, dnyadan ayrarak slmiyete ol du. Size unu sylemek isterim: LAKlik Atatrkn Trk mil letine olduu kadar slm dinine en byk, en hayrl armaandr. Bu gerek birgn mutlaka herkes tarafndan kavranacaktr.

LAKLK TRK MLLETN MMETLEME TEHLKESNDEN KURTARAN, URUBE (ARAPILIK, ARAPLAMA) FELAKETNN DIINDA TUTABLECEK T E K KURTULU YOLUDUR.
SORU: "-Ben, bu birgn kavrama dileinizi bugn yerine getirm ek istiyorum ve size soruyorum: LAKlik nedir? Tarifi nedir, gayesi nedir, terkibi nedir?
Bu bir... kincisi de, ATATRK'n yorumlar yorumu ile deil, do rudan kendi szleri ve kanaatleri ile din nedir? Maneviyat ne dir? ve yine kendi szleri ile bu yaptklarna neden ihtiya duymu, grmtr? CEVAP:"-Sorularnza elinizdeki u ksa hacm iinde ay dnlatc, gerekleri tarih kronolojisinin izgileri iinde yanyana getirici ve sonucu sizin hkmnze emnet edici aklama, ok g, ama deniyeceim. nce LAK kelimesi ve onun yaps iindeki sistemleme

(laicisme) zerinde durmak gerekiyor. nk TEK CMLE i 59

le aklama zorunlu olursa LAKlik, aralarnda g kte n in d i in e (ilham edildiine) in a nld iin SEMAV d en ile n sra syla M u s e v lik-lse vlik (Hristiyanlk) ve M uham m edlik (slmiyet) in zam anla daha o k DNYA ile rin e g irm e si, HAHAM-RUHBAN-HOCA ka drosu yla dnya i le rin e el a t m as, ege m e n lik ve bask kurm as, ZAM ANa kar km a s, z g rl k le ri kstlam asna kar, hr fik rin sa vun u lm a s ve DNin DNYA i le rin d e ayrlm as hareke tid ir. Ksaca trifi bu...(1) Din, Tanr ile kul arasnda karlkl gnl-ruh-huzur iliki lerinden baka bir ey deildir. Politika ise; insanla toplum ve devlet arasndaki mnasebetlerle urar. Onun iin her ikisi nin konusu birbirinden ayrdr ve gene onun iin vicdan hrri yeti benimsenince din ve devlet de birbirinden ayrlmtr. Yer yznde hibir demokrasi daha dorusu halk irdesinden do an hi bir devlet yoktur ki; din ve devleti birbirine kartrsn.

(1) im d i bunun, m m kn olduu kadar yakn za m a n la r'd a k i ya p s n h atrlyalm : D ini d e vletten a y rm a e s a s , O n yed inci A srda, Atlantikin br ta rafn d a, yeni d nyann bir kesinde tatbik sa h a s n a karlverd i. n giliz Kilisesi ile devletinin to leran s szl n d an kaan P u ritan lar, K uzey A m e rik a 'd a N e w E ng land kolonosini ku rm ulard. F a k a t kendileri de hogr yo ksu nu idiler, hem de y a ln z A nglikan ve K ato liklere kar deil, B ap tist ve O u a k e r'le re karda. P u ritan 'lar kolonilerinde kurduklar teokratik hk m etlere kendi m e z h e p lerin den b a k a s n so km adlar. B unlarn a ra s n d a bulunan R o g er VVlliams. H o lla n d a lI A rm in iu sun m ezh e b in e m ensub olanlard an rendii, dini d e v le t ten a y rm a k fikrini y rekten benim sem iti. Bu dncesi sapklk sa yld iin kendisini M a s s a c h u s e ts ten kardlar. O da Puritan kolonistlerinin b a s k s n a u ryan lar iin bir s nak olm ak ze re P ro vid ence ehrini kurdu. R o g e r VVlliams b u ra d a dem okratik bir C um hu riyet tesis etti ki, koyduu ku ru lu ka n u n u n a g re d e v le t kadrosu y a ln z sivil idare ileriyle u raacak, din ilerine hi k a r m y aca klard . Bylece kurulan R ho de Island C um hu riyeti b e n z e rle ri ok g e m e d e n b a k a ehirlerde de kuruldu, ve II. C h a rle s y a y n la d bir be ra tla (1 6 6 3 ) yeni C um huriyetin tekilt kanununu tasdik etti. G e r e k to le ra n s (hogr) pren sib ine d a y a n a n ve din ilerin idaresini sivil hkm etin elinden te m a m e n ekib alm ay e s a s tutan ilk m odern devleti kurm ak erefi R o g e r W illiam s'a aittir.

60

Birinci Selim zamannda, Msr Memlklerinden alnarak Osmanl Hanednna maledilen Hilfet Makam, devlet kud retli olduu srece deer ifde etmitir. Size burada, Mill Mcadelede Hindistanda olmu bir olay bamszlk olmak szn din zgrlnn hayl olduunun isbat bakmndan anlatmak isterim: Sakarya Zaferinden sonra, slm leminde Anadolunun yapt haysiyet-hrriyet-eref kavgas dikkati ekmiti. O zaman ngilterenin tam smrgesi hlindeki Hind ktasnda, Hindulardan sonra en byk kitle olan Hind Mslmanlar, Hilli Ahmere (Kzlay)a bavurarak para yar dm yapmak istemiler ve bir heyeti memleketlerine davet etmilerdi. ngiliz smrge idaresi ise; Anadolunun bin-bir yokluk iindeki dayan destnmn teki esir-mazlum lkelere rnek olmamas iin ekmek ve et baklarna bile ak boyu nu amyan kstlamalar getirmiti. Bavuru, Hkmet tarafndan Byk Millet Meclisine bil dirildi ve Antalya Milletvekili Hoca Rasih (Kaplan) Efendinin bakanlnda be kiilik bir heyet Hindistana, Hind Hilfet Komitesinin davetlisi olarak gitti. ngiliz Makamlar, bu ziyretin gsterilere yol amamas iin bir ok tedbirler ald. Bun larn iinde; Mslmanlarn kalabalk olduu ehirlerde o Cuma Namazndan sonra Hutbe yerine Anadolu mcadelesi ni anlatan bir bildiri okunacan renince CUMA NAMAZINI YASAKLAMA DA vardr. Evet, o hafta birok yerde Cuma Na maz klnmad, nk camilerin kaplarna silhl muhafzlar dikilmiti... Rasih Efendi dnte o gnn getirdi ve Bakumandan Mustafa sonra HALFElii kabul ederse, kendisine yardmc olaca vaadim Mustafa Kemal u cevab verdi: "-Bir memlekette hakik istikll ve bunu koruyacak kudret kuvvet olmazsa, Sizin hid olduunuz gibi lkeye hkim olanlar b ir emirle cm ileri kapatrlar, stelik ibdet hakkndan da yoksun kalrsnz. Ben bu teklifi kabul edersem ve HALFE olarak da benzer bir olayda mdahaleye kalkarsam ngiltere ye harb m i Hn edeceim? stanbulda hlen b ir HALFE var paras ile Beyzbin Lira Kemal Paaya zaferden Hind Hilfet Komitesinin de iletti.

61

ve dmanlarmzn igali altnda yayor. slmiyete yapla cak en byk hizmet; D N i, DEVLET ten ayrmak ve nce m stakil b ir deviete sahib olmaktr. te biz onun kavgasn yapyoruz. Zafer nasib olacak, istilclar kovacaz ve D N i DEVLET ten ayrarak, Onun sadece bir vicdan ve imn varl olarak kalmasn temin edeceiz." O gnler Hilafetin kaldrlmas kararnn verilmesi ve bu kararn uygulanmas deil, konunun dnlmesinin dahi mmkn olmad gnlerdi. Ama gryorsunuz: Mustafa Ke mal yapt her himmette olduu gibi bu konuda da tesadfle re yer vermemitir. Ltfen dnn: eriatlk taassubu bu memlekette yzyllardanberi halk adet hirete hazrlk iin yaatmtr: Ka dercilik, mid kaplarn kapamtr. Tekkeler, ounlukla miskinlik yuvalar hline gelmitir. Aslnda bir faziletler topla m olan islmi hrriyet, aksine evrilerek din ve dnya ilerin de bir bask unsuru haline dntrlmtr. Ortaa Hristiyanlnda olduu gibi islamiyette de, medreselerle, ca milerle softalar ve lem ile eklesiastic bir blok olumutur. slmdaki hogrye, dinde zorlama yoktur hrriyetine b yk darbe de bu oluumdan gelmitir. Tarihe baknz: Deien zaman temsil eden hareketle rin karsnda daima bu BLOK kmtr: OsmanlInn k yllarnda Yenierileri de yanlarna almlardr. Parlamenter sistem balad zaman da, Hrriyet ve tilfn bnyesinde grld gibi dini siyaset iinde tutmaya alarak politika yapmlardr. Mustafa Kemal ve nesli, bu felketlerin iinden gelmiler dir. Onun ayrcal, vatan ve milletini, artk kapanm ky metler kmazndan kurtarb, hakik vicdan hrriyeti iinde, dinin yceliini ve muhtevsn bir ahlk ve vicdan kymeti olarak lkesine emnet etmesidir. Trkiyenin, bugn ve yarn yetitirecei gerek ilhiyatlar; Trk Mslmanlarm Arap mmetiliinin URUBE (Araplatrma, Araba benzetme) kastlarnn dnda tutarak, Likliin nimetleriyle vicdanlar aydnlatacaklardr. Bu himmet onlarn ilim-vicdanna meslek lerinin kutsal emanetidir.

62

Yanl hkmden kanmak iin, konu hakknda u ger ek hatrda tutulmaldr. Hristiyanln bnyesinde snflar vardr. Bunlardan birisi de RUHBAN SINIFIdr. Liklik; bu ruhban snfnn dnya ilerine kararak kurduu baskya kar, dini dnya ilerinden ayrma hareketi olarak belir miti. slmiyette ise; "L Ruhbniyet-i fil slm=slmda Ruhban snf yok"tur. te Atatrkn benimsedii Liklik; aslnda mevcut olan bir DN KURALIn, Yce Tanrnn buyru unu yerine getirmekte idi. Sorunuzun son blm, Atatrkn din konusu zerinde

kendisinin neler syledikleridir. Size bunlardan baz rnek

ler vereceim: Szlerinin kaynan da veriyorum. Atatrk, her konuda sylediklerini eksiksiz uygulamaya almtr. Din konusunda da durum ayndr. Syledikleri ile gerekle tirdikleri karlatrlnca bu gerek de sergilenecektir. - Din, lzumlu b ir messesedir. Dinsiz m illetlerin devam na imkn yoktur. Yalnz uras var ki, din, Allah ile kul arasn daki ballktr. (Atatrkn Hususiyetleri, Kl Ali, Sahife: 116) - Din, vardr ve lzmdr. Temeli salam b ir dinimiz var. Malzemesi iyi, fakat binas uzun asrlar ihmale uram... (Yaknlarndan Htralar, Sahife 102, Asaf lbay) - Trk M illeti daha dindr olmaldr. Yni btn sde/ii ile dindr olmaldr demek istiyorum. Dinime, bizzat hakikate nasl inanyorsam, yle inanyorum. (1923, Sylev ve De meleri, Cild III, Sahife:70) - Bilhassa bizim dinimiz iin herkesin elinde b ir miyr vardr. Bu m iyr ile hangi eklin bu dine muvafk olub olmad n kolayca takdir edebilirsiniz. Hangi ekil akla, manta uy gun ve kamunun yararna ise, biliniz ki o bizim dinimize uygundur. B ir ey akl ve manta, milletin menfaatna, slmn menfeatna uygunsa kimseye sormaynz, O ey D N dir. Eer bizim dinim iz akl ve mantn birletii b ir din olmasayd kusursuz olamazd, son din olmazd (1923, Sylev ve Demeleri, Cild II, Sahife: 127)

63

M illetim iz DN ve DL gibi kuvvetli iki fazilete mliktir. Bu faziletlerihi b ir kuvvet milletimizin kalp ve vicdanndan ekib alam am tr ve alamaz... (1923, Sylev ve Demeleri, Cild II, Sahife 66) Elinizi vicdannza koyun: Kim yukardaki ak-seik cm lelerin aydnl iinde, Mustafa Kemal kadar slm dinini zyaps iinde anlatabilmitir? imdi de, BU Z-HALS ve CESUR MSLMANn; slm dinini yobazdan-banazdan-URUBEnin (Araplama, Araplatrma) uaklarndan, Acemin (ran) tegede art tasallutundan, dini haramlarn en kts onu kar kaps ya pan ahlkszlardan kurtarma yolunu amas ile EN MUHTE EM HMMET L A K L K konusunda kendi szlerinden kaynak gstererek bir ka rnek daha vereceim. Dinleyiniz: Seyahatlerimde bir ok gerek aydn din adammzla temas ettim. Onlar en yeni terbiye-i ilm iyyeyi alm, sanki A vrupada tahsil etmi bir seviyede grdm. Ruh ve slm gereklerine vakf olan din adamlarmzn hepsi byle stn seviyededir. phesiz ki bu gibi din adamlarmzn karsnda imnsz ve hain din adamlar vardr. Din adamlar iindeki byle hainleri himye (koruma) en (aalk) hareketlerini e ra (eriat dzenine) tatbik, din kisvesi (kl) ve eriat szleriyle m illeti izll ve ifal (kand ran ve aldatan) din adamlarnn -onlar iin bu tbiri kullan mak istemem- byle erre (ktle) let olan insanlarn yzndendir ki, DORT HALFEDEN SONRA, DN, DAMA S YASET VASITASI, MENFAAT VASITASI, BASKI VASTASI YAPILDI. A rtk bu m illetin ne yle Hkmdrlar, ne yle lim ler grmiye tahamml ve imkn yoktur. Eer onlara kar benim ahsmdan bir ey anlamak is terseniz; derim ki, ben ahsen onlarn dmanym. Onlarn m enfi istikamette (ynde) atacaklar bir hatve (adm) yalnz benim ahs (kiisel) imnma deil, o adm, benim milletimin hayatna kast, o adm, milletimin kalbine havale edilmi ze h irli b ir hanerdir. Benim ve benimle hem fikir (ayn dnce

64

de) arkadalarmn yapaca ey, mutlaka ve mutlaka o ad m atan tepelemektir. (1923, Sylev ve Demeleri, Cild II, Sahife 144-146). - "-Bunun gibi, intisap ile mutmain (arasnda olmakla g venti) ve mesut olduumuz Diynet-i Islmiyeyi (slm Dini ni) asrlardanberi mteamil olduu (benimsendii)den tenzh (temizlemek, kurtarmak) ve il etmek (yceltmek) elzem (zo runlu) olduu hakikatini mahede ediyoruz. Mukaddes (kut sal) ve lhut (tanrsal) olan itikadat ve vicdaniyatmzn (inan ve vicdan balantlarmzn) mulak ve mtelevvin olan (kark ve renkden renge giren) ve her trl m enfaat ve ihtirasata sahne-i tecelliyat olan (kar ve hrslarn ortaya d kld) siyasiyattan ve siyasetin btn uzviyatndan b ir n evvelve katiyetle tahls etmek (politikann her eid olgusun dan kurtarmak) milletin dnyev ve uhrev (dnya ve hiretle ilgili) saadetinin emrettii bir zarurettir." (1924, Sylev ve De meleri, Cild: 1, Sahife:330) -"Bunca A srlar olduu g ib i bugn de akvamn cehlinden (uluslarn bilgisizliinden) ve taassubundan (banazlndan) istifade ederek bin-bir trl siyas ve ahs menfaat ve men faat tem ini iin dini let ve vasta olarak kullanmak teebb snde bulunanlarn, dahilde ve harite (ierde ve darda) m evcudiyeti bizi, bu zeminde (konuda) sz sylemekten, m a atteessf (ne yazk ki) henz mstan (uzak) bulundurmu yor. Beeriyette (insanlk iinde) din hakkndaki ihtisas ve vukuf (uzmanlk ve bilgi), her trl hurfelerden tecerrd ederek (aslszlklardan uzak kalarak) hakik ilim ve fnn (gerek bilgi ve fenierin) nurlaryla musaffa ve mkemmel (aydnlanm) oluncya kadar, din oyunu aktrlerine her ye r de tesadf olunacaktr (1927, Nutuk, Cild II, Sahife:708) - Trkiyede esasen m rteci (gerici) yoktu ve yoktur. Ve him (kuku) vard. Bundan sonra yalnz b ir ey vrid-i hatr olabilir (akla gelebilir). O da baz d politikaclarn, hass menfaatpereslerin (karclarn) o vehim ve hayali uyandrmya almas, o yoldan hrs ve menfeatlerinin tatmini dn meleridir." (1930, Atatrkn Hususiyetleri, Kl Ali, Sahife: 116)

65

- Softa snfnn din simsarlna msaade edilmemelidir. Dinden m add menfaat temin edenler iren kimselerdir. te biz bu vaziyete muhalifiz (karyz) ve buna msaade etmiyeceiz." (1930, Atatrkn Hususiyetleri, Kl Ali, Sahife:116) - Millet, milletleraras umum mcadele sahasnda hayat ve kuvvet sebebi olacak iklim ve vastann ancak m uasr m e deniyette (ada uygarlkta) bulunabileceini b ir hakikat-i sabite (deimez gerek) olarak umde ittihaz eylemitir. (prensip kabul etmitir.) Velhasl (sonu olarak) efendiler, millet, saydm tahavvlt ve inkilbatm (deiiklik ve devrimlerin) tabi ve zarur icab olarak idare-i umumiyesini (genel ynetimini) ve btn kanunlarnn ancak dnyev ihtiyacattan mlhem (dnya ge reksinmelerinden alglanm) ve ihtiyacn tebeddl ve teem mlyle (deime ve gelimesiyle) esas olan dnyev bir zihniyetle (dnya lleriyle) idare-i mblhayat (hayat art nedeni) addeylemitir." (1925, Sylev ve Demeleri, Cild:ll, Sahife:237). - "Din bir vicdan meselesidir. HERKES VCDANIN EMR NE UYMAKTA SERBESTTR. Biz dine sayg gsteririz. D ne ve dnceye m uhalif (kar) deiliz. Biz sadece din ilerini, devlet ve m illet ileriyle kartrmamaa alyoruz: Kasde (ard dnceye) ve fiile (aktiviteye) dnen taassubkr (tutucu) hareketlerden saknyoruz" (Yaknlarndan Htralar, Asaf lbay, Sahife:103). - Efkr ve itikad- diniyeye hrmetkr (dinsel dnce inanlara saygl) olmak, tedenberi tabi ve umum telkkidir (normal ve genel ldr). Bunun aksini dnmiye sebeb yoktur. (1925, Sylev ve Demeleri, Cild III, Sahife:78) - Din ve mezhep, herkesin vicdanna kalm b ir itir. H BR KMSE, H BR KMSEY; NE BR DN, NE BR MEZ HEP KABULNE CBAR EDEBLR (zorlyabilir). Din ve mezhep hi b ir zaman politika leti olarak kullanlam az." (Atatrkn Hususiyetleri, Kl Ali, Sahife:57). - "Trkiye Cumhuriyetinde her reid (ya yeterliine eri mi kii) dinini intihabda (semede) hr olduu gibi, b ir dinin

66

merasimi de serbesttir. Yni yin hrriyeti masndur (doku nulamaz). Tabi yinler asyi ve umum adba (huzur ve ge nel yaama) mugayir otamaz (ters demez), siyas nmyi (gsteri) eklinde yaplamaz. " (1930, Mustafa Kemal Atatr kden yazdklarm, Prof. Afet nan, Sahife:86). - "Trkiye Cumhuriyetinde herkes A llaha istedii gibi ib det eder. Hi kimseye din fikirlerinden dolay birey yapla maz. TRKYE CUMHURYETNDE RESM DN YOKTUR" (1930, Mustafa Kemal Atatrkden yazdklarm, Prof. Afet nan, Sahife:98). - "Bizde ruhbanlk yoktur. Hepimiz msaviyiz (eitiz) ve dinimizin ahkmn mtesviyen (kurallarn eite) renmiye mecburuz. HER FERD DNN, DYANETN, MANINI RENMEK N BR YERE MUHTATIR. ORASI DA MEKTEPTR. Milletimizin, memleketimizin Drlirfanlar ( retim Kurulular) b ir olmaldr. Btn memleket evld, kadn ve erkek, ayn srette oradan kmaldr. Fakat nasl k i her hususta li (yksek) mektep ve ihtisas sahihlerini yetitirmek lzm ise, DNMZN HAKKAT FELSEFYESN (z dn cesini) TETKK, TETEBBU VE TELKN KUDRET LMYYE VE FENNYESNDE (aratracak, retecek, bilim sel ve fen ne uygun) tesahb edecek (sahib olacak) gzide ve hakik ulemay- kirm (sekin ve gerek saygdeer din adamlar)da yetitirecek Messesat- Aliyeye (Yksek Kurululara) mlik olmalyz." (1923 SyleVve Demeleri, Cild II, Sahife:90) - "Efendiler, hi b ir m illet milletimizinden ziyade ecneb (yabanc) unsurlarn itikadt ve adtna (inan ve detlerine) riyet etmemitir. Hatta denilebilir ki Edyn- Saire Erbabnn (baka dinlerden olanlarn) dinine ve milletine riyetkr olan yegne (saygl olan tek) m illet bizim milletimizdir." (1937, NUTUK, Cild III, Sahife:1183) - "Bizi yanl yola sevkeden habisler (kt kiiler) biliniz k i ok kerre din perdesine brnmlerdir. S af ve nezih (te miz) halkm z hep eriat szleriyle aldatabilmi/erdir. Tarihi m izi okuyunuz, dinleyiniz, grrsnz ki m ileti mahveden, esir eden, harab eden fenalklar, hep din kisvesi (grnm) altndaki kfr ve m e lanetten gelmitir. Onlar her hayrl ha

67

re ket i elinle karlarlar. Halbuki hamdolsun hepimiz Mslmanz, hepimiz dindarz, artk bizim dinin icablarn renmek iin undan bundan derse ve akl hocalna ihtiyacm z yoktur. Analarmzn, babalarmzn kucaklarnda verdikleri dersler bile bize dinimizin esaslarn anlatmya kfidir . " (Ata trkn Adana Seyahatleri, Taha Toros, Sahife:24/25). Milletleraras umum (genel) tarihin cereyannda (ak nda) Trklerin 1453 zaferini, yni stanbulun fethini tasav vur buyurunuz (dnnz). Btn bir cihana kar stanbulu ebediyen (sonadek) Trk topluluuna maletmi olan kuvvet ve kudret, takriben (aa yukar) ay m senelerde icad edilmi Matbaay Trkiyey e kabul iin hukuk adamlarnn uursuz mukavemetini (karkoymasn) yenmiye muktedir olamam tr (gc yetmemitir). Khne hukukun ve mntehiblerinin (devrini temamlam hukuk ve hukukularn, yni medreseler ve din kadrosunun) matbaann memleketimize girmesine m saade etmeleri iin yz sene beklemek gerekm itir." (An kara Hukuk Mektebini (Fakltesini) A Konumasndan, 1925). Verdiim rnekler yeterli midir bilemiyorum, ama gerek leri kasdl yayntlardan ayrmak iin akl-mantk-ahlk yaps yannda, gsterdiim kaynaklarn tam metinlerini nnze alnz, okuyunuz, kyaslaynz, aramzdan ayrlnn ellibeinci ylnda bir vicdan muhasebesi yapnz: md ediyorum ki, "slmiyetin tem el yapsn en doru, en sahih, en cesur ller iinde kavryan ve m illetini din smrclerinden kurtarm adam o im i... "diyeceksiniz.

OLGAR, ONUN TAHMNLERN DE AARAK KEMKLEMT: 1930 SERBEST LAK CUM HURYET FIRKASI GRM BAARIYA ULAAMADI... AM A BR BAKA MRAS BIRAKTI.
SORU:"-Da/7a ok din-maneviyat sahasnda ve de reji min tem el yapsnda hedefledii neticeler iin, m uhalefetsiztenkidsiz bir Parlmento artn, grlyor ki ikinci ve nc Byk Millet Meclislerinde buldu ve gayesine eriti. Peki...

68

Bundan sonra tarihin kendisine diktatr tescilinden kaygla narak ok p artili parlam enter demokrasiye dn iin hi giri im i olmad m? CEVAP:"-Oldu ve de, ayrcal olan bir cesaret yaps iinde oldu. Fakat baarya ulaamad. Bu, 1930de, en yakn fikir-dava arkadalarndan birisi olan Ali Fethi Okyar n liderliinde kurulan SERBEST LAK CUMHURYET FIRKASI denemesidir. Yeni partinin adn da Mustafa Kemal bulmutu. Serbest kelimesi lib e ra l karl alnmt. Laik kelimesi ise, temamlanma yolundaki devrimlerin inancas olarak kullanlmtr. Kuruluun zorunlu madd im knn da ahsen Mustafa Kemal salamt. Yeni partinin ku ruluunun ikinci gn, 11 Austos 1930da Atatrk, Anadolu Ajansna u aklamay yapyordu ."-Memnuniyetle tekrar gryorum ki Lik Cumhuriyet esasnda beraberiz. Zaten benim siyas hayatta bir tarafl olarak daima aradm ve arayaca m tem el budur" diyordu. Bu giriim, Cumhuriyet devrinde iktidardaki Halk Frkas karsnda, ikinci deneme idi: LK, Mustafa Kemalle birlikte Mill Mcadeleye kronolojik kdemle baladklar iin LK BELER olarak anlanlardan drd tarafndan; Kzm Karabekir Paa-Ali Fuad Paa-Hseyin Rauf Bey-Refet Paann bulunduu, sadece Mustafa Kemalin karda olduu TERAK KPERVER CUMHURYET FIRKASI idi: Kurulu tarihi 24 Ka sm 1924t. Ksa zaman sonra eyh Said ayaklanmasnn balamas, Halk Frkas kktencileri iin muhalefeti tasfiye yolunda daya nak oldu: Babakan olan Ali Fethi Bey Cumhuriyetin ilk g vensizlik oyu ile drlm, yerine smet Paa gelmi, Takrir-i Skn (Huzuru Koruma) Kanunuyla Douya stikll Mahkemeleri gnderilmi, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasda kapatlmt. Demokratik ve Anayasal zgrlkleri askya alan bu Takrir-i Skn Kanunu, oligarinin tmden yerleme sine yol aan bask unsuru olarak, srb gidecek ve Mustafa Kemalin adn da koyub, programnn temel prensiblerini Ali

69

Fethiye ilham ettii SERBEST LAK CUMHURYET FIRKAnn da kendi kendisini feshe mecbur brakacakt(l). Burada henz, sisler arasndan aydnla kartlmam K gerek var: Birincisi, balarnda, Mill Mcadelede Mustafa Kemal kadar kdemleri ve de emekleri olan LK BELERden drdnn kurucular arasnda olduu Terakkiperver Cumhuri yet Frkasnn, mevcud dzeni huzursuzlatrm olmakla sulanarak kapatlmas... Aradan yllar geecek, Terakkiper ver Cumhuriyet Frkasnn kurucular arasnda olan Dr. Ad nan A dvarn ei, Trk edebiyatnn rakipsiz nl ismi ei Halide Edib Advarn yeni partinin programn, yakndan bil dii Anglo-Sakson demokrasisinde K PARTL SYAS HAYAT lkede tatbik iin hazrlad anlalacaktr. Esas fikir yaps bu olan hareketin yarda braklmasndan alt yl sonra kurulan SERBEST LAK CUMHURYET FIRKASInn kibeti de, A tatrkn en yaknlarn, bu arada hemiresini de saflar iine verdii ve mesel kinci Merutiyetin ilk senelerinde Or dunun siyasetin dnda olmas temel dncesini kendisi ile birlikte yrtt, Sofya Bykelilii srasnda Ataemiliter olarak beraberinde olduu Ali Fethiye ahs srar ve sala d imknlarla kurdurduu Serbest Laik Cumhuriyet Frkasnn da, o gnlerde de yrrlkte olan T a krir-i Skn ad anlmadan ayn gerekelerin ykletilmesi ile, kendi kendisini feshe mecbur braklmasdr. Peki ATATRK bu kibete nasl tahamml edebilmitir? 1930 yl Dnya E konom ik B uhram mn zirveletii ve o zamanki Trkiyenin zayf ekonomisinin darboaza itildii yl dr. Dnyada byk bir sarsnt olmaktadr. Halkn muhalefete geni ilgi gstermesi daha ok bu sebebledir: 1925-1930 ara snda ise Halk Frkas TEK PART OLGARSni, alternatifi olmyan bir zihniyet iinde kylere kadar yaymtr. Bunlarn
(1) S E R B E S T LA K C U M H U R Y E T F IR K A S Inn ay srm m r ve k ib eti iin b akn z: " D E V R D E BR A D A M , Ali Fethi O ky ar'n h a y a t ve h tra la r. Y azan : C e m a l Kutay. 19 80. T E R C M A N g a ze te s i ya yn lar. 6 0 6 sahife. O lig arinin hkim olduu lkelerd e, gereklerin d a im a sisler iinde k a la ca n n d e i m ez ka d er o laca n kavra m a b a km nd an in cele m ey e d e er...

70

asl kadrosu da, Mill Mcadeleye stanbulun igalinden son ra katlanlardr. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulu unda ise LKlerle SONRAKler arasnda hiyerari ekimesinin byk tesiri vardr. Daha yapacaklar temamlanmamt ve yolun ortasnda idi. Yapmas kadar beklem esini de bilen strateji ustas ola rak, Ali Fethi Beyi hareketlerinde serbest brakt. Hatta buna mecbur oldu. Genel Sekreteri Haan Rza Soyakn anlarn da da zikredildii zere, o lig a r in in bu kadar ke m ikle m i o ld u u n u tahmin etmemiti. Yapacaklarn -m esel kadnlarn M ille tve kili sem e/seilm e hakk g ib i- tamamlayabilmek iin m evcud stat k o yu korumay tercih etti: Deitirmeye kalktklarnn derinliini, irsiyyet kudretini ve kalnln bilmi olarak... Ama beri taraftan szleri, tutumu, yaptklar ile lkesinde hayli ve gayesi olan gerek demokrasinin kurulmas iin elin d en geleni yapt: lkesini ada uygarlk dzeyine eri tirmek, vatannn bkir kymetlerini deerlendirmek, hrriyet ve istiklli iin kendileriyle dvt dnk dmanlarla ba r iinde yaanacak bir dayanma kurdu. sterseniz ok ksa, temel batlaryla bunlarn zerinde du ralm ve 1938de hayata gzlerini kapatrken Trkiye Cumhu riyetinin manzarasn hatrlyalm. nce, yaanlan a tanyabilme imknna sahib ve sa lad yaam huzurunu teo ri olarak deil, yayarak bilen bir nesil yaratmak iin kltr hamlesine giriti. mparatorluktan alnan mirs acnacak tabloydu. Devlet btesi yetersizdi. Sanayi hemen-hemen sfrd. lkeyi terkeden aznlklar, deil mevcud sanayii, zenaat dediimiz en basit hizmetleri bile be raberlerinde almlar, gtrmlerdi. Mill Mcadelede kyler den derlenmi atlar nallyacak nalband yoktu: 1921de Konya'da Baaral Hannn ahr blmnde alan Nalband O ku lu nun retmenleri, birisi yar felli yal usta idi. Kzm Karabekir Paann aracl ile Azerbaycandan getirtil milerdi. lk d ip lom a trenine BAKUMANDAN olarak ATA-

71

TRKde katld. Burada yapt ve adet kendi nefsine hitb eden uzun konumada; O sm anlI o rd u su n u n , g e tirilm i ya banc m teh a ssslarn te lk in i ile Nizam- Cedd d evrind e O rdunun e m rindeki a skerlikle alkal sanat (zenaat) te kil tn ka ld ra ra k vatan savunm asn ya banclara em net hatas n e tice si y k ld n rnekleriyle anlatt ve zaferden sonra ie oradan balad: STKBAL GKLERDEDR hkm n ilk veren O dur. Kylnn ayanda hal ark varken Kayserideki hangar deitirmesi montaj atlyesini Tayyare Fabrikas adyla kurdururken, bir ye te rsizlik ya ra sna if aryordu. BANKASI kurulurken, Halk Frkasnn gizli grup top lantsnda yaplan tenkidlere de, ilk eker Fabrikas kurulur ken " Gmrk Gelirleri Azalyor " diyen Gmrk ve Tekel Bakanna de tahamml etti. Sanayilemenin ilk kademesi olarak d e v le t ili i mdafaa tedbiri olarak benimsedi. Ama hi kimsenin bir sosyalist komnist sistemi hayl etmemesi iin de uyard: ''-Trkiye'nin tatbik ettii devletilik sistemi, ondokuzuncu asrdanberi sosyalizm nazariyecilerinin ileri srdkleri fikirler den alnarak tercme edilmi bir sistem deildir. Bu, Trkiye nin ihtiyalarndan domu, Trkiyeye hs bir sistemdir." (1935, Smerbank Dergisi, say 29, sahife:138) Daha Cumhuriyet iln edilmeden, 17 ubat 1923de zmir Birinci ktisad Kongresinde, "ktisadsz istikll olmaz." de mitir. Devrinin ekonomi varlnn temeli sanayilemeyi plnlara balamak, Birinci-ikinci-nc Be Yllk Kalknma Plnlarnn tatbikat ile, Prof. Hrschin tbiriyle "Sava mey

danlarnda yaptn tten bacalar mucizesi olarak ger ekletirmek" onun devrinin nasiblerindendir.
lmnden otuzalt gn nce, birinci komadan sonra Bavekil Celal Bayar, hastal sresince yapt hafta sonu ziyretinde, beraberinde hazrl tamamlanm nc Be Yllk Pln dosyasyla gelir. Hekimler, zaman alan cidd mevzularla megul olmasn kesinlikle yasaklamlardr. Bavekil, bir-iki temel konuda fikrini renme ihtiyacndadr. En ok be dakika iin evet derler.

72

Bundan sonrasn Cell Bayar yle anlatr: "-Sanki hasta deil, rahat b ir uykudan yeni kalkm gibiy di. Elimdeki dosyann ne olduunu sordu: "- nc Be Yllk Plnn son ekli Atatrk" dedim. Eliyle iret etti: yle, yanma otur da anlat" ezlongunu ykseltmelerini ve arkasna bir yasdk konul masn istedi. Grecei yaknlkta oturdum. Dinledike alka s artyordu. Verilen be dakika gemiti. Genel Sekreteri Haan Rzann bana bunu hatrlatmak iin ieri girdiini his setti: Gel Soyak, sen de dinle, Babakan ok gzel eyler anlatyor" dedi. Sadece balklar okuyor, birka cmle ile o bahsi temamlyordum. renmek istediklerimi de renmitim. Yakn gelecekleri okurcasna: "-Ufukta yeni b ir dnya harbinin bulutlar var. Acele edin. Bunlarn ou ordu ve halk ihtiyalar iin art olan tesisler. Allah muvaffak etsin. Acele edin" dedi. Bunlar syliyen insan birka gn nce komadan km t. Sal ile ilgili bir tek kelime etmedi. Bir hafta sonraki ziyretimde, yaklaan Cumhuriyet Bay ram kutlamas ve Bir Kasmda toplanacak Meclisi a ko numas zerinde grt, direktiflerini verdi. Bu SON dilekler, LKGNler ile tam bir henk hlindeydi. Bunun iin nefsini asla zorlamyordu. Hadiseleri tadklar ehemmiyet derecesine gre tasnif etme bahsindeki o emsalsiz kudretiyle millet ve vatan iin, hayata ved nna kadar hizmetine de vam etti." (Celal Bayar, Atatrkden Htralar, SEL yaynlar,
1955).

73

Hayata gzlerini kaparken, inanlmaz bir irde ve haysi yet kudreti ile, Sanayilem e Plann dinliyebilmi ve konu i zerinde sorulanlar cevablandrm olmak, kiisel yap snrn aan, tm hayat boyu srm hasretinin mhr idi. imdi size milletinin kaderinde sz sahibi olduu gnler den balyarak, deeri hal yerinde ve de yle kalacak z deyilerinden bir tutam sunacam. Dinleyin: - "Fakat arkadalar, iktisadiyat (ekonomi) demek her ey demektir. Yaamak iin, mesud olmak iin, mevcudiyet-i insniye (insan varl) iin ne lzmsa onlarn kffesi (tm) demektir. Ziraat demektir, ticaret demektir, sy (alma) de mektir. " (1923, Sylev ve Demeleri, Cild II, Sahife:111) - "Memleketimiz ziraat memleketidir. Fakat ayn zamanda sanayiim izi tezyid ve tevsi (arttrmak ve geniletmek) mecbu riyetindeyiz. Eer sanayi hususunda yine msamahakr (al drmaz) olursak, yine haricin haragzr (darnn esiri) oluruz." { 1923, Sylev ve Demeleri, Cild:ll, Sahife: 111) - "Trkiyenin sahibi hakikisi ve efendisi, hakiki mstahsil (retmen) olan kyldr. O halde herkesten daha ok refah, saadet ve servete mstahak olan (hakk olan) kyldr" (1922, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife:225) - "Her Trk ifti ailesinin geinecei ve alaca topra a m lik olmas behemahl (ne olursa olsun) lzmdr. Vata nn salam tem eli ve imr iin bu esastr. Bundan fazla olarak byk araziyi modern vastalarla iletip vatana fazla istihsal (retim) temin edilmesini tevik etmek isteriz"( 1) (1936, Sylev ve Demeleri Cild I, Sah.389) - "Orman servetimizin korunmas lzumuna ayrca iaret etmek isterim. Ancak bunda mhim olan koruma esaslarn memleketin trl trl aa ihtiyacn devaml karlarken, or man kylsnn yaama hakkyla telif etmek mecburiyetimiz vardr." (1937, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife 394).
(1) A tatrk, v a ta n n eidli b lgelerinde, ayr iklim lerde iftliklerini bu g a ye ile kurdu, h e d eflerin e ulatrd, rnek hle getirdi, reel ve g zler n n ce birec rnek y a p t ve bu s zleri syledii 19 3 6 'a a n bir yl sonra, hepsini M L LE T a d n a H z in e y e hibe etti. Kendisini kutlayan M illet M eclisine d e . ok a n lam l iki kelim ecik cevab verd i:'-Y ap lan vazifedir" dedi.

74

- "Asl nde tuttuumuz i, geni b ir endstri programn gerekletirm iye balamak olmutur. Endstrilemek en b yk m ill davalarmz arasnda ye r almaktadr. En bata vatan mdafaas olmak zere byk kk her trl sanayii kura caz ve ileteceiz." (1937, Sylev ve Demeleri I, Sahife 396). - Trkiyede madencilik, M ill Kalknma hareketleriyle ya kndan alkal, mhim mevzulardan biridir. (1937, Sylev ve Demeleri, cild I, sahife:397) - "Ticaretin ayar (yabanclar) elinde kalmas memleketi m iz servetinden lzumlu kadar faydalanamamza sebeb olur (1923, Sylev ve Demeleri, Cild II, Sahife: 111) - "Tccar, milletin emei ve retimini kymetlendirmek iin eline ve zeksna emniyet edilen ve bu emniyete liyakat gsterm esi (lyk olabilmesi) gereken adamdr" (1937, Sy lev ve Demeleri, Cild.l, Sahife:396) - "D ticaret politikamzn hususiyeti udur: ve d va ziyet icablarn daima karlamak suretiyle seyirlerine intibak etmek (gidilerine yn vermek). ticarete gelince bunda en nde grdmz esas tekiltlandrma ve muayyen tipler zerinde ileme ve rasyonel almasdr. KESN ZARURET OLMADIKA PYASALARA KARIILAMAZ. Bununla beraber hibir piyasa BAIBO deildir. hra mallarmzn hkme tin yakn kontrol altnda satlarnn tekiltlandrlmas m himdir." (1937, Sylev ve Demeleri, cild I, sahife:396) - "Sermayesinin tamam veya byk ksm devlete a it ti car, sna kurumlarn m al kontrol eklini, bu kurumlarn bn yelerine ve kendilerinden istediimiz TCAR USUL VE ZLNYETLE alma icablarna sretle tevfik etmek (hzla uydurmak). Bu gibi kurumlarn bugnk usullerle alabilme lerine ve inkiaf etmelerine (gelimelerine) imkn yoktur." (1937, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife:397)
NOT: Ltfen dikkat edjn: N e z a m a n sylem i A tatrk bu szleri? 1 9 3 7 'd e ,.. Y.ni .lmnden B R Y IL n ce... Bugn 19 93, a ra m zd a n a y rl nn E L L B E IN C I y l.,. Bugn Trk ekonom isinin ve ha tta ge n el h a yatnn b a lc a sorunu ne? KIT'ler, yni Kamu ktisadi Tekilt deil mi? k m r h a v za s n d a n E tib an k -S m erb an k ve eidli ad larla a kurm u olan K IT ler ve onlarn h zin e ye, yni m illete ykledikleri...

75

imdi izin verirseniz, ATATRKn, Maliye-Eitim-retim-Kltr-lim-eknik-l ve D Politika zerinde temel d ncelerinden bir-iki cmle hatrlatacam: Tabidir ki bunlar bln m e z b t n lerdir. bretli yaplar, aradan geen zama na ramen, deerlerinden zerre kaybetmemi olmalardr. Oysaki dnyann akn deitren kinci Dnya Harbi olmu, etin bir souk sava devresi yapanm, klsik diktatrlkler yklm, yerine dnya egemenlii iin gizli/ak kriteryumlar gelmitir. Ama, O, ne dediyse zamana hkmeden gerekler hlin de nmzdedir: Ben birer-ikier cmle hlinde hatrlatmya alacam, Kaynaklarn gstererek... Sizler, konularna g re deerlendiriniz: - "Ak b ir btenin, hesabsz mahzurlarn (ktlklerini) iy i bilen M illet Meclisinin MUVAZENE (denge) yolunda k a t karar sahibi bulunmas, devletin m al ve hatta um um siyaseti iin byk teminattr." (1933, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife:374). - "Herhangi bir m al karar alrken, ilk gznne getirece im iz ey, m ill fealiyet ve m ill istihsal (retim), yni verginin bizzat (dorudan) ANA MENBAI (kayna) zerine yapaca tesirler olmaldr." (1937, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahi fe: 400) - "Halkmzn bedi kabiliyetlerine mkes olan (Gzel San'atlar yeterliklerini ortaya koyan) ve hergnk ihtiyalar mzn byk ksmn karlayan EL ve EV KK S AN ATLARININ Cumhuriyet rejiminde lyk olduu mertebeye (dzeye) ykseltilm esi icab eder. Bunun iin tevikler yapl masn tavsiyeye ayn (deer) bulurum. (1938, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife.408.) - Bizim tkib ettiim iz M aarif siyasetinin (M illi Eitim Poli tikasnn) temeli evvel mevcud cehli (cahillii) izle etm ektir (ortadan kaldrmaktr) Orta tahsilin gayesi memleketin m uh ta olduu hizm et ve sanat erbabn yetitirmek ve yksek tahsile (renime) namzed (aday) hazrlamaktr. Yetiecek ocuklarmza ve genlerimize grecekleri tahsilin hududu

76

(renimin snr) ne olursa olsun, en evvel ve hereyden ev vel TRKYENN STKLALNE, KEND BENLNE, ANANATI MLLYESNE (Ulusal geleneklerine) dman olan btn unsurlarla mcadele etmek lzumunun retilmesidir". (1922, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife:230) - Trkiyenin Terbiye ve M aarif siyasetinin her derecesini tam b ir vuzuh (aklk) ve hi bir tereddde mahal vermiyen sarahati ile (aklyla) ifade ve tatbik etmek lzmdr. Bu si yaset her manasyla MLL MAHYETTE (yapda) gsterilebi lir. Yksek tahsilin de, adette olduu kadar kymette de bu asrn ihtiyalarna kifyetini (yeterliini) esas tutmaktr. B yk davamz en meden m illet olarak varlmz ykseltm ek tir." (1928, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife 359) - "Efendiler... Terbiye ve Tedriste (Yetitirme ve retim de) tatbik edilecek usul; malumat (bilgiyi) insan iin fazla bir ss, b ir vasta- tahakkm (bask arac), yahud meden bir zevkden ziyde MADD HAYATTA MUVAFFAK OLMAYI TE MN EDEN AM EL (pratik) ve kabili istim al (kullanlmas mmkn) b ir cihaz hline getirmektir." (1923 Sylev ve De meleri, Cild I, Sahife:298) - "Mill kltrmz m uasr medeniyet (ada uygarlk) seviyesinin (dzeyinin) stne karacam." (1933, Sylev ve Demeleri, Cild II, Sahife:275) - "M ill kltrn her rda alarak ykselm esini Trkiye Cumhuriyetinin tem el direi olarak temin edeceiz." (1932, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife:372). - "Bir milletin kltr seviyesi (dzeyi) sahada; DEV LET, FKR ve EKONOM sahalarnda faaliyet ve baarsnn neticelerinin hslasyla (sonucuyla) llr. (1937, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife:394). - "Trk m illetinin yrmekte olduu terakki ve medeniyet yolunda elinde ve kafasnda tuttuu m eale MSBET LIM dir." (1933, Sylev ve Demeleri, Cild II S.275). - "Btn ilerlem eler insan fikrinin eseridir. Fikri harekete getirm ek birinci iim iz olmaldr." (Atatrkn Hususiyetleri, Kl Ali, Sahife:64)

77

"Biz daima hakikat ariyan onu bulduka ve bulduuna kani olduka ifdeye cr'et gsteren (yrekliliine sahib) adam lar olmalyz" (1931, Smerbank Dergisi, Say 29, Sahi fe: 184). - " K ltr ilerim iz zerine, ulusa gnllerimizin titrediini bilirsiniz. Bu ilerin banda da TRK TARHN DORU TE MELLER STNE KURMAK; Z TRK DLNE, DEER OLAN GENL VERMEK iin candan almakta olduunu sylemeliyiz. Trk Tarih Kurumunun Alacahykte yapt kazlarn ne ticesinde meydana kard BEBN BEYZ SENELK madd tarih belgeleri, cihan (dnya) kltr tarihini yeni ba tan tetkik ve tamik ettirecek (aratracak ve d e rin le tire ce k) mhiyettedir.(1) (Sylev ve Demeleri, 1936, I, Sahife:388)

(1) Bu o layn , A tatrk'n m illetinin tarih gem ii b a k m n d a n be n im sed i i d n ce ile sm sk ilikisi vardr: A TA T R K , A nadolu'da, Yunan (H e le n ) v a rl n d a n oook n ce, m e d e n iy e t kurm u kavim lerin ve T R K V A R L I I'n n ol duu in an c n d a yd ve E T (H T T ), A K A D , S M E R uygarlklar ze rin d e d u ru lm a s n istem iti. Dil, Tarih ve C o rafya F a kltesine S m erolo ji dersini ko ydu rm u, d n y an n en ta n n m ilim ad am larn to p ly arak, ko ng reler y a p trm t. Bu a ra d a , m asrafn ahsen v e re re k A rkeolog Prof. Dr. R e m zi O u z A rk (1 8 9 9 -1 9 5 4 ) B ak an l n d a A lac ah y k d ek i ka zlar ya p trm , as ln yi tirm ed e n kan eserleri, d a h a sonra kendisinin kurtard v a ta n d a on be s e ne (M u v a k k a t Kabir) a d y la bekletildii E tno rafya m zesind e sergilenm iti. 1 9 3 6 y l 2 7 E yllyd. A tatrk sergiye, bera b erin d e Prof. em sed din G n a ltay, Prof. A fe t in an , Prof. Y usu f Z iy a zer, isvireli nl tarihi Prof. Dr. Pittard olarak geldi. Tesbit ed ileb ilen tarih s ra la ry la yerletirilm i, v a zo , kandil, ibrik, zeri rlyefli m utfak e y a la rn , kadn ss v e ta klarn bir-bir tetkik etti. S orbon m ezu n u , d nyann balca Trkoloji Enstit ve D ern ek lerin d e ye, bi lim sel d e e ri d n y a c a m alum , k a z y ya p tran Prof. R e m zi O u z A rk tan a y rn tl bilgi ald . S o n ra onu d a h a y a k n n a ard: h e y e c a n n s a k la m a y a lzum grm e'dii bir sesle:"- o cu u m ... S en i aln nd an pm ek isterim . Bir in a n c m a , ilim tasdiki getirdin, A n a d o lu d a Trk v a rl n n EN E S K U Y G A R LIK olduunu isbat ettin." dedi. O ra d a y d m ve olayn grg hidlerinden birisiyim. 1 9 5 0 seim lerin d e A d a n a ' dan M illetv ekili olan yakn dostum R e m zi O u z A rk, 1 9 5 4 'd e bir uak k a z a s n d a ld. O la y la ilgililenenlere, Prof. Y usu f Z iy a z e r in (1 8 6 4 -1 9 4 7 ) A lm a n y a 'd a A rap harfleriyle b a slm olan A N A D O L J D A LK M E D E N Y E T L E R a d l eserini o k u m alarn tlerim . M u sta fa K em al, H S -D U Y G U d a oldu u n c a ve hatta d a h a ok T A R H G E R E K L E R -L M d e d e eriilm ez Trk m illiyetisi idi.

78

-"Trkiye EYHLER-DERVLER memleketi olamaz. llerden yardm ummak meden b ir topluluk iin lekedir. Mev cut TARKATLERin gayesi kendilerine tbi (bal) olan kim seleri dnyev ve m anev hayatta m es'ut etmekten baka ne olabilir? Bugn ilmin, fennin btn mlyle (kapsam ile) medeniyetin (uygarln) gz-kamatrc karsnda FLAN VEYA FALAN EYHN iradyla (aydnlatmas, tle riyle) m add veya m anev saadeti aryacak kadar iptida (il kel) insanlarn Trkiye meden topluluunda mevcud olabileceini asla kabul etmiyorum. Arkadalar... Efendiler... Ey Milleti.. yi biliniz ki Trkiye Cumhuriyeti EYHLER, DERVLER, MRTLER, MENSUP LAR m em leketi olamaz. EN DORU, EN HAKK TARKAT MEDENYET (UYGARLIK) tarikatdr. Medeniyetin emir ve taleb ettiini yapm ak insan olmak iin kfidir." (1 Eyll 1925, KDAM Gazetesi, stanbul) "Btn slm Aleminin medr- iftihar (vnme kayna) olan bni Rtler, bni Snalar, mam Gazaller, Farabl er g ib i yksek dnceli simalarn milletimizin snf- lems (din bilginleri) iinde nurlu dimalaryla arz mevcudiyet ede ceklerine (ortaya kacaklarna) emnim." (1923, Sylev ve Demeleri, Cildll, Sahife: 155)(1).

(1) 1 9 2 3 'd e O 'nun Islm dini e kleri k a v ra m cei bir hakikati, tesbitidir.

d a h a C um hu riyet iln ed ilm ed en n ce A ta t rk n bu tesbiti, z e rin d e , ne o g n le rd e -n e b u g n lerd e -n e ya rn lard a, g e r o lsala rd a, hi bir din bilginimizin C E S A R E T L E s yley em yeap a k o rta ya dkm olm asnn hayranlk veren tehis ve

N e d e n a d la rn slm lem ip in vn d a y a n a o larak s a yd din bilgile rini sra la rk e n G a z a li'n in a d n , bni S in a ile F a rab'nin isim leri a ra s n a a lm tr? N ed en ? . n k B N S N A da, F A R A B de yedig bek T R K trler v e e e r bu gn slm iyet, z a m a n n te g ay y r (b ak a yap alm a s ) ile a h k m n tebeddl (kurall.arjn d e i e e i). gib.i O N D N olm asnn te m elin d en sklm em ise bunu K T R K D N B IL G IN I'n e borludur: G a z a li ise, n celeri benim sedii bu A K IL Y O L U 'n d a n d a h a sonra ayrla ra k stat koculu a dnm ve ilk g n le rinin a d e t kefreti gibi bu nakilcilk-kelm clk-statko culu u 'nu T E K Y O L olarak gsterib, e r ia tn m u a m e l t blm n e b e d sa y m a yolunu tu tm asy la Is l m a a R U H B A N L I I g e e r yol olarak o rta ya srm ve "B ab itihad ka panm tr" gibi s a fs a ta y a fe tv ve ren kii olmutur.

79

- "Artk bugn hayat ve insanlk icablar btn hakikatiyle tecell edince safsatalar, hurafeler kafalardan kmaldr. Hergn ykselmiye ve gelimiye istidatl olan milletimizin tima (sosyal) ve ftr (kaltsal) inklp admlarn krmak istiyen en geller mutlaka ortadan kaldrlmaldr." (1 Eyll 1924, KDAM Gazetesi) - "Trk m illeti uurla ve bunca bin senelerin at deva sz yaralar acele tedavi etmek strabyla, hakikat denilen cevheri bulmu olduuna inanarak uzun admlarla kurtulu aramya karar vermitir. Bunun nne sed ekmek istiyeceklerin kibeti Trkn kuvvetli ayaklar altnda ezilecektir. E er bu m illet yalnz bu hususta herhangi b ir gle rastlarsa ben ve arkadalarm tereddtsz bu kuvvetli ayak ve penelerin nnde niz bir millet fedaisi oluruz . " (9 eyll 1928, Cumhuriyet Gazetesi) - "Dnyada herey iin, maddiyat iin, mneviyat iin, ha yat iin, muvaffakiyet iin hakik mrit ilimdir, fendir. lim ve fennin dnda m rit aramak gaflettir, cehalettir, dellattir. Yalnz ilm in ve fennin yaadm z her dakikadaki safhalar nn tekmln idrk etmek ve ilerlem elerini zamanla tkib eylemek arttr. Bin, ik i bin sene evvelki dstrlar, u kadar
M u s ta fa K em al'in O 'nun ad n , za m a n n tagayyr ile ah km n te b e d d l gibi, d a h a s o n ra M E C E L L E yi, d zen liyen A hm ed C e v d e t P aa 'n n st k a pal ifde ettii e b e d gerein K byk savunucusu Trk ibni S in a ile Trk Fa ra b 'n in ad larn n a ra s n a yerletirm esini te sad f s a y m a y n z!.. O S M A N L Ida, F a ra b /ib n i S in a felsefesinin a k l-m a n tk yolu ile G a z a li tu tuculuu uzun z a m a n a rp m tr: S e m n iy e ve S le y m a n iy e gibi din/d nya ilim lerind e, B at'nn ne S o rb o n u, ne C o lleg e d e F ran ce' yokken d n y aya m s b e t ilm in d e klarn saan niversitelerim iz varken itibrda olan Fara b /b n i S in a felsefesi, m edreselerin bb itihad (dnce kaps) k a p a n m tr b a h ts z l n a ve res izlik-yetersizlik u kuruna dm esiyle terkedilm i, G a z a l'n in tutuculuu ne geince, in anm z, d e vlet batm tr: A sl unsur budu r ve bu g e r e i M u s ta fa K em al O K Y bilm ektedir. O nun iindir ki, M A L T A 'd a siy as m a h k m lar a ra s n d a olan, Islh - M e d ris (M ed rese lerin D z e n le n m e s i) fikrinin sahibi e y h u lis l m -E v k a f N a zr, rgbl H ayri E fe n diyi e r iyye Vekillii iin A n k a ra y a beklem i, fa kat H ayri E fendi es are tte n ku rtu lm asn d a n h em en sonra v e fa t etm i, gelem em itir. K onu zerin de S izle re, de erli dostum B u rh a n ed d in U lu ta n n es eri "S L A M D A K N T ve K U R T U L U U N A N A H T A R L A R I" , bykboy 6 5 8 sahifelik eserini o k u m a n z tavsiye ederim .

80

bin sene sonra aynen tatbike kalkmak ilim ve fennin iinde bulunmak, elbette deildir." (1925 Mill Eitimle lgili Sylev ve Demeleri Sahife:21) ATATRKn bize yaamn her alannda, madde-mnada izlenecek yol olarak brakt ana fikirlerin sralanmas c ild le r doldurur. Anlyorum ki daha deiik konularda soracaklarnz var. O ndan dinlediklerimizi, ve DI politika ile ilgili bir ka temel dncesini aktararak bahsi kapatacam: Herbirinin kayna cmlelerin sonundadr. Daha geni bilgi almak ister seniz onlara bavurursunuz.

POLTKADA:
- "Cumhuriyetin dahil (i) siyaseti, vatandan yaayn hi b ir nfuz ve tasallutun (bask ve saldrnn) tesirinde (etki sinde) brakmakszn temin etmektir." (1925 Sylev ve De meleri, Cild II, Sahife:360). - "Memleket mtesanid b ir vahdete (salam birlie) muh tatr. Alelde (rastgele) politikaclkla m illeti paralamak hiynettir. "(1925, Sylev ve Demeleri, Cild:ll Sahife:224). - "Trk ulusunun idaresinde ve korunmasnda ulusal (mil l) birlik, ulusal duygu, ulusal kltr en yksekte gz diktii m iz idealdir." (1936, Sylev ve Demeleri, Cild:l, Sahife:387). - ... nk biz esasen m ill mevcudiyetin temelini, m ill uurda ve m ill birlikte grmekteyiz." (1936, Sylev ve De meleri, Cild:l, Sahife:387).

DI POLTKADA:
phesiz haklarmza, eref ve haysiyetimize hrmet edildike m tekabil (karlkl) hrmette kusur etmiyeceiz. Fakat ne reki z a yf olanlarn haklarna hrmetin noksan ol duunu veya hi hrmet edilmediini ok ac tecrbelerle rendik" (1923, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife:319).

81

- "Efendiler, d siyasetimiz drstlk, memleketimizin emniyetine ve inkiafnn masuniyeti (gelimesinin gvence sine) dikkat iar (prensibi) hareketlerimize klavuz olmakta dr." (1928, Sylev ve Demeleri, Cild I, Sahife:356) - "Trkiyenin emniyetini gaye tutan, hi b ir milletin aley hinde olmyan b ir sulh istikameti bizim daima dsturumuz olacaktr." (1931, Sylev ve Demeleri, C.l, Sahife:370). - "Yurtta sulh, cihanda sulh iin alyoruz." (1931, Ata trkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Sahife 551). - "Ben toprak bytmek dileklisi deilim, bar bozma alkanlm yoktur. Ancak antlamaya dayanan hakkmzn isteyicisiyim, onu almazsam edemem" (1937, Ruen Eref Onaydn, Hatralar, Sahife:5) - "MLLETLERN SYASETNDE ANCAK MENFAETLER VARDIR. Kimsenin kimseye dost olamyacan bilelim ." (1933, Atatrkn Hususiyetleri, Kl Ali, Sahife:110) - "Trkiye Byk Millet M eclisi ve onun Hkmetinin m il letten ald vehe, (art): stikll- tm (Bamszl tam) ve bil kaydart (kaytsz artsz) hkim iyeti m illiye (ulusal egemenlik) umdelerine istinaden (dayanarak) memleketi m a m ur (bayndr) ve m illeti zengin, mesut etmekten ibrettir." (1923, Sylev ve Demeleri, C.ll, S .106) - "Biz sulh istiyoruz dediimiz zaman TAM STKLAL (Ba mszlk) istiyoruz dediimizi herkesin anlamas lzm dr" (1923, Sylev ve Demeleri, C.ll, S.89) - "Trkiye devletinin istiklli mukaddestir (bamszl kutsaldr). O, ebediyen (sonadek) memmen ve masun (inanl ve korunmas salanm) olmaldr." (1923, Sylev ve Demeleri, C.l, S.319). - "Byk hayaller peinde koan, yapamyacamz ey le ri yapar g ib i grnen insanlardan deiliz." (1921, Sylev ve Demeleri, C.l, S .196). Drt taraf dmanlarla sarl kurtard vatanda gzlerini kaparken "Y u rtta Sulh'-Cihanda S ulh" idealinin tablosunu

82

hatrlyalm: Gnmzde sekizyl kyasya boumu olan ran ile Irak, bugn de oluk gibi karde kan dkmekte olan Af ganistan, Trkiyenin rehberliinde SABADAD PAKTI ile huzur ve emniyet iinde idiler. te yandan, ardna bin-bir sahtekrlkla takt dnyay alarak vatanmza saldrm Yu nanistan, nce dize getirmi, tilki mizl Venizelosun zr n Ankarada kabul etmi, nce O hayatta iken bir daha Megalo-dea mcerasna dnemiyeceini anlatarak ona d o st e lini uzatm, Rumanya ve Yugoslavyay ynetenlere ancak T rkiye n in evresinde toplanrlarsa ihtiras selinden uzak kalabileceklerini kabul ettirmi ve bylece, yine Trkiye nin rehberliinde BALKAN ANTANTI (Paktn) gereklemiti. Trkiyenin ban setii iki paktn kapsad saha, Hayber geitlerinden balyor, Balkanlar ayor, Rumanya ve Yu goslavyann ye olduu Kk Antant ile Viyana kaplarna kadar uzanyordu. Denilebilir ki bu tablonun mant karsn da ngiliz Babakan Churchill, Atatrkn ardndan: "-O ha yatta olsayd ikinci dnya harbi kmazd" diyecekti. Bu K PAKTn gnmzdeki hli de ortada...

EVET!.. ATATRK, KADIN HAKLARI ZERNDEK ZLEMLERNDEN GEREKLETREMEDKLERN YNE TRK KADININA EMANET ETMT..."
SO RU:"- Son zamanlarda Kadn Haklar lkemizde yeni den gndeme geldi. Bu konuda ATATRKn yaptklar eksik ve yarm m kald? CEVAP:"-Bir bakma ATATRK, Trk kadnna Milletvekili seme-seilmeye kadar uzanan ve hal bugn de baz Bat lkelerinde bile olmyan haklar salyarak dnya tarihinde grlmemi haktanrln sahibi oldu ama, unutmaynz ki, s lm eriatnn TRK VARLII zerindeki en etkin ve kstla yc mdahalesi de, KADIN ZERNDE olmutu. nk, Trklerin slmiyetten nceki inanlarnda oldu unca oba-toplum yaantlarnda kadnn stn ye ri vard.

83

Trk milleti iin en byk talihsizlik, slmiyetin ARABSTANda kdr: Cahiliyet devrinde Araplarda kadnn kedi kadar deeri yoktu. slmiyeti kabulden sonra, adalet ve hakkn antlarndan biri hline gelmi Hazreti mer bile, kendi z kz n kuma gmmemi miydi? Oysa Trk obasnda kz ocuunun, erkeinden zerrece fark yoktu ve hatta kz, daha ok korunmas art insan ferdi olarak, mirasn byk payn alr, erkek evld adsz adyla obay terkederdi. Atalarmzda ok e v lilik de yoktu. slm eriatnda ise, drde kadar hk m getirilirken, fuhua ve ahlkszla yol aan poligamiye de snr ekilmek istenmiti. Size ksaca hatrlataym: Trk tre ve gelenekleriyle slm eriat arasnda gizli/ak sregelmi ekime, en ok, aile hayat zerinde olmutur. Atatrk bu gerei ok iyi bili yordu. Daha Cumhuriyetin ilnndan nce, 30 Mart 1923 ta rihli VAKT gazetesinde unlar aklyordu: "-nsan topluluu kadn ve erkek denilen ik i cins insan dan mrekkeptir. Kabilm idir ki bu ktlenin bir parasn ilerle telim, tekini ihmal edelim de ktlenin btnl ilerliyebilsin? Mmknmdr ki bir cismin yans topraa zin cirlerle bal kaldka, teki ksm gklere ykselebilsin?" Arapta da, Acemde de (randada) PEDERAH (erkek egemenliinde) aile toplumu vard. Trkler, slm eriat ile perinlenen bu benimseyii tarih boyunca gnllerine yerletirememilerdir. Atatrk, milletinin gemiinde ve mizcnda olan bu duyguyu devlet varlna geirmitir. Gerekte yap lan budur ve bunu baknz, ne gzel, ne muhteem ifade et mitir: "-Ey kahreman Trk kadn... Sen yerde srnmiye deil, om uzlar zerinde gklere ykselmiye lyksn." (Atatrke ait hatralar Ergun Tuna, sahife: 13). Size unu soracam: Peygamberimiz (S.A.V.) zamann da kadn rtl ve evinin duvarlar ardnda m idi? Savalar da, yarallara bakm, ihtiya maddelerini getirme, hatta kahremanlk ark ve nameleriyle moral yksekliini sala mak iin cephede deil miydi? TESETTR (rtnme) denen

84

emir, hangi olaylarn ardndan geldi? O gnlerde kadnlar er keklerinin saflarnda beraberce namaz klmyorlar myd? Elayak bileklerindeki h lh llerin krdyarak dikkatleri datmas, iklim dolayisiyle giydikleri ince elbiselerin bedene yapmas gibi ancak zamanla meydana kan sonulardan sonraki tesettr (rtnme) ile, Trk kadnnn veya Arab det ve iklimi dndaki slm dnyasnn din nas olarak ne lakas var? Bunlar aslnda eriatn muamelt blm deil de nedir? Yine ATATRK dinliyelim: "-Baz yerlerde kadnlar gr yorum k i banda b ir bez veya petem al veya buna benzer bireyler alarak yzn-gzn gizler ve yanndan geen er keklere kar arkasn evirir veya yere oturarak yumulur. Bu tavrn mans neye dellet eder? Meden b ir m illet anas, bir m illet kz iin bu garib ekiller, bu vah vaziyet nedir? Bu hl m illeti ok gln gsterir ve derhal tashihi lzm dr (1 /Eyll/1925, KDAM gazetesi). Sorunuzun ba "lkemizde Kadn Haklarnn yeniden gndeme g e ld i id ir: Dorudur, ok ge kalnmtr. Atatrk n ruhu, okuma-renme-uygarlama nimetlerinin kapsn at bugnk okumu-yazm Trk kadnna krgndr: 0, 16 Milyonluk Trkiyede 1935 seimlerinde Byk Millet Meclisi ne 18 kadn Milletvekiline yer buldu, bugn Elliyedi Milyonluk Trkiyeyi Millet Meclisinde sadece 9 kadn Milletvekili temsil ediyor. Ancak lkemiz adna mutlu bir olay bu 9 kadn M illet vekilinden birisinin sayn TANSU LLERin mensubu olduu siyasi parti delegelerinin % 92sinin oyu ile Parti Genel Ba kan seilmesi ve Babakan olarak atanarak Cumhuriyet h kmetlerinin ilk Kadn Babakan olarak tarihe gemesidir. Bu olay, btn dnyann dikkatini zerimize ekmi, Kadn Milletvekili saysnn azlnn yaratt znty ksmen azaltm, gelecek iin mid vermitir. Baarl olmas en hali sane dileimizdir. Size, "OsmanlInn neden batt" sorusunun en net ve doru cevabn; hastala doru tehis koyabilmi bir Os manlI Padiahnn, kinci Sultan Mahmudla (1874-1839), ba n cellda teslim bahasna gerekleri syliyebilen bir

85

OsmanlI Paasnn, Kaptan Dery (Deniz Kuvvetleri Ko mutan) Halil Rfat Paann (1781-1855) bir soruya verdii cevabnda olduunu hatrlatmak isterim: 1827 Osmanl-Rus Savanda dman zafer kazanm, Edirneyi de alm, ar artl bar anlamas imzalanmt. ok zaman nce deil, gemite Karadenizde balk avlamak iin bile OsmanlIdan izin almya mecbur olan Moskofun bu g-kudretinin asl sebebi neydi? Sultan II. Mahmud, sorusuna ekinmeden doru cevab verecek yree sahib bir devlet adam arad ve Halil Rfat Paay buldu. Onu Dostluu Gelitirmek gibi, ona aratrma kaplarn aacak bir sebeble Rus arna gnderdi. ki aya yakn sren yolculuundan dnnce de halvet oldu ve me rakla bekledii cevab renmek istedi. Kaptan Derynm cevab ibrettir, derstir. "evketmeb... MOSKOFta kadn-erkek TEK M LLETtir. Hayatn btn sahalarnda kadn-erkek beraber alyorlar. Edirne muhasarasnda bunlar gzlerimle grdm. Ordularn da shhat, iae, muhaberat mevzularnda kadnlar da al yorlar. Memleketlerin de bu birlik-beraberlik her sahada grlyor. Memliki Mahsusa- ahanelerinde ise, kylerde kadnlar tarlada, erkekler kahvededir. ehirlerde ise, kadnlar evlerinin iinde erkekler ortalktadr. Devletlerin kudretleri n fusun yekunu (toplam) ile hesab ediliyor. Memlik-i ahane lerinde ise bu sebeble temamiyet nazardir (toplam nfus teoriktir)." Daha yakn gemiten bir baka ibret hakikati daha vere yim: kinci Sultan Hamidin son ocuu Fatma Sultandr. Drt yandayken kupalaz (difteri)den ld. Halbuki o tarihte bu felket hastaln serumu bulunmutu. Hastaln arlat gnlerde Padiaha, Saray doktorlar arasnda olan Cemil (Topuzlu) Paa, Almanyadan bakteriyoloji dalnda ihtisas yaparak yeni dnen Deniz Binbas Halil brahim Beyin de hastay muayene etmesi dncesini arzetti. Geceyars skdardaki evinden getirilen Doktor, doru tehisi koydu, Tedvi temamen aksi ynde idi. Yksek sesle bunu syleme

86

sini, paravann arkasndaki Sultan Hamid de duydu. Doktoru huzuruna artt ve ayrntl bilgiler ald. z-sz bir olan gen Doktor: "-Vaktiyle doru tedavi edilseydi. Allahn izniyle yavru kurtarlabilirdi Hnkrm" dedi. te bugnk ili o cuk Hastanesi, daha sonra kz adna bir cmi yaptrmak istiyen Sultan Hamide: "-stanbulda bir ok Seltin cam ii var, ama b ir ocuk hastahanesi yok, hergn b ir ok yavru bu yo k luk dolaysiyle lyor" diyebilen ye 1910a kadar kurduu hastahanenin banda olan Halil brahim Paann bu akszlln lkeye lutfudur(1). Bugn de hizmetine devam eden bu kdemli ocuk Has tahanesi (ili Etfal Hastahanesi) Padiahn gvenine sahib olarak ahsen temin ettii madd imknla hastahanesini onyedi ayda temamlyan ve husus hekimleri arasna girerek rtbesi Bahriye Tabib Feriklii (K oram irallie)ne kadar yk seltilen Halil brahim Paa, hastahane iin Almanyadan La borantlarla beraber uvester (Hem ireler)de getirmiti. Birgn Padiaha u gerei arzetti: "-evketmeb... Dnyann heryerinde Hemirelik-Hastabakclk kadnlar tarafndan if edir. Bugn hastahanemizde Alman kadnlarn if ettii gibi... Yarn bir harb vukunda vazi yet ne olacaktr? Bylesine ulv ve beer vazifeyi if iin dnen ve er'an bir mahzur olduu kanaatinde deilim. Alka l makamlara Fermn- hanelerini istirhama cr'etim i a f bu yurun Hnkrm" Sultan Hamid, istenen delleti yerine getirmi, eyhlislm Cemaleddin Efendiye mevzuu tetkik et tirmi, netice alamamt: Fetv Makam, sadece sava deil, tbii fetler hlinde de insanlarn hayat iin varl art Hemire lik-H a sta b akclk hizmetini Mslman kadnlar iin mmkn grememiti: Almanyadan gelen uvester ve Dok torlar, sadece Rum -Erm eni-M usev-Levanten gibi gayrims lim kadnlarna insan hayatnn nasl kurtarlacan retmilerdi. EHBAL mecmuasnn 17 inci saysnda, bun lar retmenleriyle bir arada gsteren resmin altnda u Le(1 ) Kiisel yeterliklerin , va tan m en feat vq m eru g a y e le r yo lun da c e s a retin g z e l n e tic e le rin e rnek olarak Dr. H alil brahim P aa 'n n a n la rn Son H a v a d is g a z e te s in d e y a y n la d m . O devrin ok o layn n gerek y z n de g sterm esi b a k m n d a n ...

87

jand vard: "-Etfal Hastahane-i Hmyununda Hemirelik ihti sas gren baz Osman!i Madamalar..." Beendiniz mi? Daha sonra Balkan ve Birinci Dnya Savalarnda bu yokluun bamza at felketleri, yreiniz elverirse re nebilirsiniz: Devrini kapam tedbir ve dncelerin din nass- kat (dogma) hlinde benimsenmiye devam banaz lnn bin-bir rneinden sadece bir tanesi olarak... Bu bahsi kapatrken Sizlere bir tavsiyede bulunacam: A nadolunun belli yrelerinde, hal, TRK GELENEKLER iinde yayan gerleri, oymak kalntlarn, yrkleri gidib grn: Kadnlar mesture olma aybndan uzak, ama, iffet-ismet-ahlklarna rnek yap iinde onlara sahibler.

TRKE EZANDA GEREKLER ve CENAZE NAMAZI HAKKAT

SORU: "-Biliyorsunuz, Atatrk devrinde Hutbe ve Ezn Trkeletirilmiti. 1950de iktidar deiiklii olunca iktidarda ki Demokrat Parti'ye muhalefetteki Cumhuriyet Halk Partisi de katlarak ezn, Meclisin oybirlii ile aslna iade edildi. Bunun gerek sebebi nedir? kinci de u: Mslmanln byfesine izaha altnz A tat rkn cenaze namaznn klnmad srarla syleniyor. Doru mudur? CEVAP:"-nce u hakikati hatrlatmak isterim: Trke HUTBE ve EZAN, Atatrk^ n SLAM DN ZERNDE ZA MANLARDIR TASARLADII ve gzlerini kapayncaya kadar gerekliliine inand bir hasret ve gayesinin LK BASAMAI idi. Ve, asl bilinmesi gereken udur ki., Atatrk HUTBELER ve EZANI Trkeletirirken ESAS METNlere, asla ve zerre ce dokunmad: EZANn Trke metni zerinde kimlerden yardm rica etmitir, daha doru syleyile kimlerden yardm rica etmemitir, sahifeler doldurur.

88

A tatrkn din adamlarna mutlak saygs vard: Mill M cadele balarken Ankara Mfts, sonra da LK Diynet leri Bakan olan rahmetli Rfat Breki: "-Buraya gelmesinden ez duyuyorum. Benim yerimden kalkb kendisini kapda kar lamama k a tiyetle m ni oluyor, fakat ben ankayay a g itti im zaman kapdan karlyor" demiti. EZANn Trke metninin nazm olarak deil, nesir (dzyaz) olarak evirisini rica ettii din bilginleri arasnda Buhar tercmesiyle lmnnefis mellifi Babanzade Ahmed Naim Beyde vard. niver sitede Dinler Tarihi Profesr emseddin Gnaltay, Naim Beyin, Paul Janetin "Felsefe lim midir?" isimli nl eserini tercme edecek kadar Bat kltrne sahib olmasna ra men, taassubundan sz edince, Mustafa Kemal u cevab vermiti: "-te onun iindir ki kendisinin fikrini almak istiyo rum. nk ben TRKE EZAN la, D N deil D L zerine eilmek istiyorum: nanyorum ki Trk inam Ezan ve K u ra n kendi anadili ile okursa daha dindr ve de asl benimsedii dinin yceliini derinden ve uurla kavram olacaktr." Nitekim, bu hakikatler halka yeterli aklanmad iin, Bursada Arapa ezn lehinde gsteri olunca, Anadolu Ajans aracl ile milletine u aklamay yapmt: "-Su hdiseye dikkatinizi bilhassa evirmemizin sebebi, d ini siyaset veya herhangi b ir tahrike vesile etmiye asla msamaha etmiyece: imizin b ir daha anlalmasdr. KAT OLARAK BLNMEL DR K TRK MLLETNN M L L DL VE M L L BENL BTN HAYATINDA HAKM VE ESAS KALACAK TIR. "(7 ubat 1933) Ltfen dikkat ediniz: zerinde altn izerek durduu gerek, DN deil DL dir: Yakn dostum ve Ataya Trke Eznn makam bahsinde, rahmetli Sadeddin Kaynakla bir likte yardmc olan Hafz Ali Rza Saman, "ATATRK TRKE EZANI NEDEN STED?" bal altnda hakikatleri kitaplatrmak istemiti. Hastayd. Salk sebeblerine baka unsurlar katld m bilmiyorum. Tamamlyabilmi olsayd ok hakikati renfhi olurduk. Bu arada, Atatrkle Mill Mcadeleye ilk balyanlardan ve ATAnn zaferden sonra Mareal niformal resmini kendi

89

sine: "-Benim ok muhterem kardeim ve Trkiyey i kurtar makta hakik muin ve mzahir kardeim Rauf'a'' hitab ile im zalad Mill Mcadele Bavekili rahmetli Rauf Orbay, siyas sebeplerle memleketi terketmi, Hindistanda iken, EZANn Trke okunmasna balanmt. Bundan yakman Hind Mslmanlardan bir gruba unlar sylemitir: "-Sizler, ALLAH (C.C.)'n, yalnzca Arapa anladn sanmak gibi b ir gnaha giriyorsunuz (1). A tatrk dine deil, yobazla ve kr kr ne inana kar dr. Bundan otuzyl sonra slm dinini bo inanlardan kur taran, a sl yce ruhunu yaatmya alan b ir nc olarak btn Mslmanlardan sayg ve anlay grecektir " (Bombay, 7 Mays 1935) Bu arada bir yanlda dzelteyim: Sorunuzdaki "Ezan aslna iade edildi" hkm yanltr: Hayr... Sadece TRKE OKUNMASI ZORUNLULUU kaldrld, serbest brakld. stiyen Trke, istiyen Arapa okuyabilirdi. Biliyorsunuz: EZANn Trke okunmas zorunluluunun kaldrlmas, rahmetli Celal Bayarn Cumhurbakanlnn ilk gnlerindedir: 1960 Asker mdahalesinden sonra bu karar, bazlarnca, Atatrk Devrimlerine kar bir hareket olarak sa ylmtr. Konu zerinde bizzat Celal Bayarn aklamas u dur: "- Atatrk, prensib sahibi bir insand. zerinde kesin inanca vard dncelerini - ne kadar g ve tehlikeli olursa olsun - tereddtsz kanunlatrr ve baarya ulancaya ka dar p eini brakmazd. (apka ve Kyafet Kanunu gibi...) Bu na karlk baz kesinlememi dnceleri zerinde de deneylere giriirdi. Dil-Tarih zerindeki almalar ile ezann Trke okunmas zerindeki dncelerine tecrbe niteliin de balamtr. Hatrladma gre, 1934 ylnda Hkmetin
(1) S a d e c e d in -m a n e v iy a t m evzu lar deil, son y zyln gerek tarih s a f h a la rn n i y a p s iin okuyabilirsiniz: O sm an lId a n C u m h u riy ete y z y lm z d a bir in san m z: H S E Y N R A U F O R B A Y (1 8 8 1 -1 9 6 4 ). B e cildde 3 5 7 7 sahife. Y azan : C e m a l Kutay, Y ayn lya n K A Z A N C I K T A P A . . tel: 5 1 6 8 4 0 7 - 51 6 84 08.

90

vilyetlere ve Diyanet leri Bakanlna gnderdii b ir emir le ezann bundan byle Trke okunmas istenmitir. Baz yerlerde ezam Arapa okumaya devam edenler km, bun la r hakknda Cumhuriyet Savclar kovuturma yapm lar ve Mahkemeler, Trk Ceza Kanununun 526 nc Maddesi He bu sanklar mahkm etmiti. Fakat Temyiz Mahkemesi ( Yarg tay) devrimleri korumak iin konmu bu 526. Maddenin A rap a ezan okuma konusunda gerektii kadar ak-seik olmad gerekesiyle, Mahkemelerin verdii kararlar boz mutur. Bunun zerine, ok sonralar smet nn'nn ireti ile bu 526. Maddeye b ir Ek yaplm ve bylece Arapa ezan okumak su hline gelmitir. Atatrk daha 1935-36'larda, slm dinine getirmek istedii reformla, lik devlet fikrini zih ninde badatramad iin, ii bu noktada brakm, daha ileriye gtrmemitir. Ceza Kanununa konuyla ilg ili maddelerin girm esi de, o yllardaki Hkmetin tasarrufu so nucudur. 1950 ylnda Demokrat Parti Meclis Grubunda bu konu ele alnd ve byk oklukla, ezan zerindeki yasan kaldrlmas kararlat. Gerekesi de udur:"Mezzin camiin iinde ALLAHEKBER dedii zaman su deil, fakat camiin bir paras olan minrede ALLAHEKBER dedii zaman su... Belliki bu yasaklama, ileriye gtrlm esi uygun bulun mam b ir devrim giriiminin ilk basamandan ibrettir. Ne lik devlet anlaymz, ne demokratik devlet anlaymz bizi bir slm reformuna gtrmediine gre bu tezadl durumu dzeltmede bir beis grlmemitir. Nitekim, Arapa ezan okumay yasaklyan kanun maddesini Ceza Kanunumuza ko yan CHP bile, Byk M illet Meclisinde bu teklifi desteklemi ve o gnlerde p arti szcs Cemal Reit Eybolu krsye gelerek "Arapa ezan meselesinin b ir ceza konusu olmaktan karlmasna aleyhdar olmyacaz. Bylece tasar partilerin mterek mal olarak kabul edilmelidir" demitir. Bu kanun btn partilerin ittifak ile Meclisten geti . " (Celal Bayar Ter cman yaynlar, smet Bozda, sahife: 108-109) Bu aklamalarn kayna , rahmetli Celal Bayarn yz yanda, uzun mrnn SON yllarndaki temel konular ze rindeki izahlarndan konu ile ilgili blmdr... Beri yanda, ATAnn mevzuun DN deil, DL olduunu aklamas var...

91

Gerek u: Kendinden sonrakilerin kaderine terkettikleri bu konu; Onun apnda bir nc bekliyor. imdi sorunuzun ikinci blmne geiyorum: ATATRKn cenaze namazna... Hemen ve kesinlikle cevab vereyim: ATATRKn Cena ze Namaz Dolmabahe Saraynda Muayede Salonu olarak adlandrlan ve bilinen salonda, klnmtr. Bu kadar kesinlikle syliyebiliyorum: nk ORADA idim. Size, konuyu, ATAnn aramzdan ayrlmasnn ellinci yl dnmnde 1988de yaynlanan ARDINDA KALANLAR kita bmn 192inci sahifesinden aynen okuyorum: "-Son vazifeler yerine getirilirken, din art ve rflerin m utlak itin ve hassasiyetle yerine getirildii hakikattir. Cenaze namaznn b ir camide klnb klnmama yolunda e r hkmn ne olduu, hemiresi Makbule Atadan Hanme fendi tarafndan Genel Sekreteri Haan Rza Soyaka sorul mu, mevzu zerinde mutlak selhiyeti olan lhiyat Fakltesi Kelm lm i ve slm Felsefesi Ordinarys Profesrlerinden Mehmed erafeddin Yaltkaya'nn fikri alnmtr. Din limi, cenaze namaznn muhakkak camilerde klnmas yolunda k a t' nass olmadn bildirmi ve daha ok kdem ve selhiy e tli olarak b ir kerre de Diyanet leri Bakanlnn mtala snn alnmasn tavsiye etmitir. Bunun zerine Diyanet leri Bakan Mehmed Rfat Bre kin in fikri sorulmutur. stikll Harbinde M ill Mcadelenin meruiyyetine dair Anadolu lemsnn fetvsnda ilk imza olan bu mubrek din adam: "-Onun cenaze namaz tertemiz hle getirdii btn va tanda, bu farizann yerine getirilebilecei her yerde klnabilir" tarihi ve hakikat fetvsn vermitir. "Cenaze Namaz klnmad" iftirasnn sahihleri, keke, Onun milyonda biri kadar himmet-hizmetin sahibi olarak Tan r huzuruna kabilseler...

92

LKES VE MLLET N EN GZEL-EN YEN LERY HEDEFLEM BR KNN BERABERNDE BAZI HASRETLER GTRMEM OLMASI MMKN MDR?
SORU: "-Atatrkn beraberinde hasret olarak gtrd mevzu var mdr? Byle b ir mevzu varsa temamlyamam ol masnn gerek sebebleri nedir? CEVAP:"-Atatrk apnda bir ahsiyetin hzla akan bir dnyada vazifelerini temamlam olduunu dnmek, Onu kavryamamak anlamna gelir. lkesi ve milleti iin en gzeli-en iyiyi-en ileriyi hedefle mi bir kiinin beraberinde baz h asretleri gtrmemi olma s mmkn mdr? Bu sorunun gerek cevab; ATATRKn salna ve o inanlmas g alma temposuna tam sahib olduu son dev rede nelerle m egul o ld u u nu tesbit emeindedir. Biliniyor ki Atatrk, daha ok son yllarnn yaz mevsimi ni, stanbulda veya devaml meguliyeti varsa Yalova Termalde geirir, ele ald konuda ihtisas sahibi davetlileride kendisi ile beraber bulunurdu. 1935 yaz mevsiminin uzun bir sresini Termalde Trke bdet gibi gerekletirme arzusunu ok ncesinden tasarla d TEMEL BR KONUYA ayrmt. Dncelerini, daima tercih ettii ekilde ayr ktlara nce kendisi not etmi, son ra bunlar refakatinde olan Prof. Afet nan'a yazdrmt. Bir asker olarak, pedagoji zerinde devrin tannm bilim adamlarndan ilk evirileri yapan, rahmetli Kzm Nami Duru (1877-1967) Mustafa Kemalin Selnik gnlerinden yakn dostu idi. Ordu Kumandan Mr brahim Paann Bayaveri olarak da, Selnie tayinini (1907) ve Ordu merkezinde kal masn temin etmiti. Mtarekede Drleytamlar Mdr olan arkadan zaferden sonra Maarif Vekleti Tlim Terbiye Dai resine alm, Kbrstaki Trk Lisesine Mdr olarak gnder mi, V. ve VI. devrelerde de Manisadan Milletvekili seilmesini salamt.

93

Konu ile ilgili olaylar Kzm Nami Durudan dinliyelim (1947, Millet Mecmuas, Cild II.) "-HUTBEnin ve daha sonra EZAN'n Trj<eletirilmesinin, G AZnin din zerindeki asl dncesi'nin ilk tatbik saf has olduunu biliyordum. Bana, o yaz mevsimi (1935) konuyu derinlenmesine ele alacan syledi. Ve nce byle b ir konusu kendilerine aacak ahsiyetler arasnda dostum olub olmadklarn rendi. Verdiim isimlerin tercihini bana brakt ve kendisinden ve arzusundan bahsetmeden dn celerini renmemi istedi. Bunlardan tatm inkr ve ilm cevablar alabildiklerim ara snda Ord. Prof. smail Hakk zmirli'nin aklamalar kendisi n i ok alkadar etti: "-Bu vasat (ortam) iinde byle ahsiyetlerim izin olmas, dndklerim iin bana md ve cesaret veriyor" dedi (1). ahs dncemi de sordu: Trk milletinin Tanrsna kul luk vazifesini kendi dili ile yapmas, yerine getirmesi mmkn deil miydi? Bu konu ANCAK ONUN ELE ALABLECE ve ahs inancma gre de milletine yapabilecei en muhteem hiz metti. Dncelerimi dikkat ve alka ile dinledi: "Bu

(1 ) O rd. Prof. sm ail H akk zm irli (1 8 6 9 -1 9 4 4 ) D in ve fe ls e f ilim lere ait es e rle riy le ta n n m bilginlerim izdendir. zm ir'd e dodu. 1 8 6 4 d e D rlm uallim ini liye (yksek re tm en okulu)nu birincilikle bitirdi, m ed rese d en ic zet a ld ve fen fakltesin i d e ta m a m la d . H ukuk, m lkiye, m uallim m ekte p le rin d e fe ls e fe tarihi, dinler tarihi okuttu. E d eb iya t ve lahiyat fa kltelerin de m drlk y a p t. D r lh ikm eti islm iye a z a l n d a , e riyye vekleti tetkikat ve telifat islm iy e reisliind e bulundu. D arlfnu n yerine kurulan stanbul n iv e rs ite s in d e ord in as y s profesr olarak s a h a s n d a h izm et verdi. O tu zd rt eseri y a y n la n m tr. T rke m eteoroloji, m etafizik ve sl m ilim lerden hikm et-i te ri bahislerini LK y a zan odur. A nglikan klisesinin so ru larn a verdii c e v a p lar B at ilim evrelerind e akisler yapm , konferanslar ve rm ek ze re d a v e t edilm iti. slm fe lsefesin i bir ilim hline koyan bni R d, F a ra b gibi byk bilgin ler h a k k n d a en cidd aratrm ala rn sahibidir. ok deerli ve sa ys drt bini bulan k t p h a n es in i S le ym a n iy e k tp hanesinde a d n a ayrlan blm e vakfetm i ti. Hicretin drdnc y zyln d a B asrad a gizli olarak kurulan v e g a y e s i slm e ria tn F e ls e fe ile b a d atrm ak olan ve ku ru cularnn byk b lm T rk asll H V A N -I S A FA (m utlu dostlar) kuruluunun fe lsefesin i ilk a ra tra n ve kitablatran odur.

94

anlattklarn daha geni ve dayandn kaynaklarn da ak layarak bana en ksa zaman iinde gnder" dedi. Meclis tatildeydi ve ben Makedonya Htralarm bu tatilsresince stanbul da tamamlamak istiyordum. Atatrkn is tedikleri zerinde fikirlerinden istifade edeceklerim arasnda yakn dostlarm Veled Celebi (zbudak) ile Ahmed Hamdi (Akseki) Ankara'da idiler. Bakente dndm ve almya baladm. Birka gn sonra ileri Bakan kr Kayann telefon daveti zerine makamna gittim. Kendisi ile ttihad ve Terakki gnlerinde dosttuk ve ya-kdem olarak nnde olduum iinde bana "Aabey" derdi. Doruca mevzua girdi ve Atatrkn meguliyetinin ne safhada olduunu sordu. ileri Bakan olarak olaylar admadm tkib edecei tabii idi ama, sorusunu yadrgadm. Gle rek: "-Bu benim vazifem" dedi ve unlar ilve etti: "-Ezann Trke okunmasnn sebeb olduu olaylar, mev z ii de olsa Hkmeti tedirgin ediyor. Benim endiem u: Bi zim bilhassa Ky mamlarnn doru-yanl ezberledikleri Arapa namaz surelerinin Trke karln zamanla ren meden ve de ky-kasaba mekteblerinde ayn gei alma dan, aniden dn zorluk yaratr. Bir de Dileri Bakan Tevfik Rt slm dnyasndaki reaksiyondan ve Ezanda grlen m enfi ve haksz tefsirlerden endie ediyor. Senin ahs kanaatin ne aabey?" sorusuna u karl verdim: "-Sen Fransada okudun. Cizvitlere kar 1789 ncesinde balyan mcadele ne kadar srd, bilirsin. Kald ki Katolik Fransa, ok zaman nce Protestan Luther'in mcadelesinin neticelerini de yaamt. Bizimkisinin esas konusu dinin tef siri deil. DL meselesi... Atatrk, milletinin kendi dili ile ib detini istiyor ve bu ancak O nun baaraca hizmet... Sen a k tif siyaset iindesin, Bakansn, bunlar dnmek vazi fen..." Aradan zaman geti, konu zerinde fiil bir gelime olma d. Tahminime gre Hkmetin endieleri Atatrk', b ir hazr lk devresi gereklilii zerinde dndrmt ve ancak

95

O'nun baarabilecei bu byk hizmet te bylelikle olduu yerde kald". te yandaki gerek uydu: ATATRK Dinin yorumunu yapmyordu, aslna tam sedaketle TRKEye evrilerek an lalmasn istiyordu. Bunun iindir ki, EZAN dolaysyle 7 u bat 1933 tarihinde ANADOLU AJANSIna yapt aklamada "Mesele'nin tem eli DN deil DLdir." demitir. Bu apta bir hasretin dolayl da olsa takibciler bulmamas mmkn deildi: Esas meslekleri ilhiyatlk olsun olmasn, milletinin z dilinin, Tanrsna kulluuna yeterli olduunu gs termek iin gzel rnekler verenler de kmtr. Ama inanyo rum ki, gnn birinde Trk insanna, Tanrsna kulluk grevini zdili ile yerine getirme yoluna aacak, Mustafa Kemale la yk bir halef, hem de yce milletimizin oyu ile "Haydi Baka lm " diyecek halef mutlaka kacaktr. SORU: "-Sorularma verdiiniz yantlar bende, ATATRK ' gerek yaps ile tanyabilmede yeni ufuklar ayor. nce bu gerei aklamak isterim. B ir sorum daha var ki, bunun cevabn verib veremiyeceinizi de merak ediyorum. Kiiliini, kendi anlat ile ortaya koyan, hatta bu kadarla da kalmyarak, kendi apnda lkeye hizmet etmek istiyenlerin sahib olmalar art nitelikleri ve tutacaklar yolu ak-seik sergileyen artlar var m dr ve nelerdir? CEVAP:"-Hemen syliyeyim: Atatrkn temel hasreti, kendi dndan-emeklerinden szetmekten, yaptklarn yapa bileceklerden vatann yoksun kalmamasyd. Dncelerini, daha ok zel sohbetlerde ve daha ok genlik nndeyken dile getirmitir. Sadece birini, sorunuzun cevab olarak hatrlyorum: "-BYK OLMAK N H KMSEYE LTFAT ETMYECEKSN; H KMSEY ALDATMIYACAKSIN; MEMLEKET N HAKK (gerek) MEFKURE (ideal-lk) NE SE ONU GRECEK, O HEDEFE YRYECEKSN. HERKES SENN

96

ALEYHNDE BULUNACAKTIR; FAKAT SEN BUNA MTE HAMML (dayanr) OLACAKSIN. NNE NHAYETSZ MA NALAR (engeller) YIACAKLARDIR. KENDN BYK DEL, KK ZAYIF, VASITASIZ, H TELAKK EDEREK (sayarak) KMSEDEN YARDIM GELMYECENE KAN OLARAK (inanarak) BU MANALARI (engelleri) AACAKSIN. BUNDAN SONRA DA SANA "BYKSN" DERLERSE BU NU SYLYENLERE GLECEKSN..." (Ycel, 1939, say 57).

"ATATRK OLMASAY'DI? BU GNLERMZE ZLEMLE UZAKTAN BAKAN BR LKENN BAHTSIZ NSANLARI OLURDUK..."
SORU: "-imdi Size, en SON sorumu soracam: Bu akiamalarnza bakarak beni tatmin edecek cevab verebile ceinizi md ediyorum. Sorum u: ATATRK OLMASAYDI bugn lkemiz nasl olurdu? Ve, mmknse sualime, olaylarn ayrntlarna girmeden ve hatta beni; kesin olacana inandm aklamalarnzn tasdik veya red'lerini aratrma-inceleme-kyaslamaya ynel tecek yapda olmasn istiyeceim. Bu sadece benim kendim iin deil, benim durumumdaki on, yz, bin, onbin, hatta yzbinlerce gencin bize telkin edilmi PUTLATIRILMI b ir var ln klie hlinde benimsenmesi deil, fni hayata vedmn ellibeinci ylnda, O'nu asl yaps ve daha ok yaptklar ile deil de yapmay hedefledikleri ile belirtebilirse mutlu olurum. Zannedersem O nun gnlerinden kalabilmi, ahsiyet ve gayeleri zerinde bunca eser verebilmi emektr olarak da bu tercihim Sizi de tatmin eder. CEVAP:''-Hem de nasl... Ve de benden istediklerinizin zorluunu, gln, helehele belirli bir hacm iinde kalmak zorunda olan bir kitap n son b l m ne sdrabilmenin kstlklar iinde...

97

YA HEP, YA H aydnln Onunla bulduk. ATATRK OLMASAYDI, Milliyetilik duygusund_an yok sun kalmya devam edecek ve eiinde olduumuz m m et ilik kazanna decektik. ok farkl grler iinde, hi bir zaman salam bir ba olamam ekl d in ka rd e li i perdesi ardnda ya Arap, ya Acem (ran) oven milliyetiliinin pota snda kaynyacaktk: Bilhassa URUBE (Araplama-Arablatrma dzeni) nin hammadesi olacaktk. Atatrk bizi Trklmze iade etti. Bu emeini gereklemiyecek topyalar iinde deil a n artlar iinde baard. nce nmze gerekleri kard: Biz Araba "-K avm -i Necb=stn Irk" derken o bize E trk-i b drk=D zey Yoksunu Trk" diyordu. "B ir Trk Dnyaya B edeldir" inancn getirirken, "Ne M u tlu Trkm D iyene" gururunu bayraklatrrken ta rih g e r e k le rine dayand. Bunu, ATATRKn milletini nasl an ladnn kendi el yazl belgesinde de greceksiniz. Olay u: A tann manev kzlarndan Afet nan, Tarih Doktoras tezini svireli Prof. Eugene Pittarddan "TRKN TARF" olarak almt. Milletinin niteliklerini tarih aynasndan okuyacakt. Uzun zaman urat ve tezini hazrlad. Atatrke "Ltfen b ir gzatarmsnz?" ricasyla sundu. ATA bir n dnd, sonra birden:''-Dua... imdi kendi inanlarm iinde ben "TRK TARF"e alaym, sen kendininki ile kyasla" dedi ve ou zaman kulland kurun kalemle, milletini yle anlatt:

100

^ y t t
e l^ e U ft(ty e 4 * ~ A U < $ X $ A cJm ^ V A a M

c/)

'1* * -

t tc

s -

,^ ^

^ /J a g j- j

e ^- o M

X ?

{ ffe a js & h -

(J

lt u

I M c J ^ fl+cpjjJUzJ-&s^ '* Jl&lt^

Q c p ^
T n L o lu ^
Ot ( L C A < J v

^ io j *
^ ^ ^ 2 - ^ C {Jh^ L

e & C tc /^

" ^ L s ( / < . t d ~ * ' s j / V I U- L / J 6

,

C ^ ^ ~ & it ''1

c fj* ~ - J

<< . (& ,< . ^ l/ c J ^ i 6 j< ^

pCcc J /](fyuywt OfuJbi/UK t(/y ^

O /d o *- / t t 4 &

<
<-O Co ({

o U

t<^~

J-~Ct*L~<*~
j fi / v js - S s ^ - - '

C o d ^C ^ o J ll^
'j^ J * + * 4 o (
m j i^

jU t

o S o tu -

O -lllA ^ L s t/J -L

/? ' ' ] j y(-/ C 'b -1-.' t-

Q ttj^ d' L < -

lx-

102

ATAnn el yazs ok rahat okunmakla beraber, isterseniz metni kitab harfleriyle de okuyalm: "-Bu memleket dnyann beklemedii, asla md etmedi i b ir mstesn mevcudiyetin yksek tecellisine yksek sah ne oldu. Bu sahne 7 bin senelik, en aa b ir Trk beiidir. Beik tabiatn rzgrlaryla salland; beiin iindeki ocuk tabiatn yamurlaryla ykand, o ocuk tabiatn imeklerin den, yldrmlarndan, kasrgalarndan evvel korkar g ib i ol du, sonra onlara alt; Onlarn olu oldu. Birgn o Tabiat ocuu, Tabiat oldu; imek, yldrm, gne oldu; Trk oldu. Trk budur. Yldrmdr, kasrgadr, dnyay aydnlatan g netir. " Hatrlyalm: ATATRK milleti iin bu inancn satrlatrrken, aralarnda Osmanl snrlar iindeki teba kavimler dahil, dnya TRK sadece slm mmetinin bir paras olarak gryordu. O kadar!.. Oysaki biz, slmiyetten ok evvel de bir M L L E T trifinin btn artlarna eksiksiz sahibtik: te Atatrk, bu unutulmu-unutturulmu gerei milletine sunuyordu. O kadar...

ATATRK OLMASAYDI, Trkiye, (Bolevik) Komnist

rejimini kabul edebilirdi... Mill Mcadelenin LK gnlerini hatrlayn: Drt taraftan igal altnda, silhlar alnm, hzinesi onparasz, mer sa ylan hkmeti karkoymann vatan ihneti olduunu iln et mi, 1908-1918 hepsi yenilgi ile sonulanm savata erkek nfusunu yitirmi, yorgun, btab bir millet ve harb bir vatan... Ve karsndakiler, dnyaya asgar YZYIL dzen ver

mek iddiasndaki galibler bloku...

Bir tek mid kaps var: arln ykb (Bolevik) Kom nist rejimini kuran Soyvet Rusya... O da. Emperyalizme kar olduu iddiasnda... Ve de, arlk Ordularn, yardm ile yen

103

dii Orta-Asya ve Kafkasya Trk dnyasna bamszlklarn vermek kararn iln eden, kendi yandalaryla otonom hk metler kurma hazrlnda... Byk Millet Meclisinin kuruluundan 26 gn sonra, Mos kovaya Dileri Bakan Bekir Sami Bey Bakanlnda bir heyet gider. Ruslar Anadolunun skntsn iyi bilmektedirler. Hariciye Komiseri ierin aklar: "-Safmza gein, elimizden geleni yapalm ." Ankarada Byk Millet Meclisinde bile YE L ORDU haylleri yaygnlatrlmtr. Daha sonra Yusuf Kemal Bey, sonunda da byk koz olarak Ali Fuad Paa Moskova yolcusudurlar. Mustafa Kemal, yannda ellialt kiilik yoldala yola kan ve Stalinin yakn olan Mustafa Suphi Trkiyeye ulamadan "Trkiye Komnist Partisi"ni kendi kurar ve yolda hitabl mektublar yazar! Bu sisli gnlerin ak tarihi henz yazlmamtr; Ama ne tice ibrete deer: Herey, ok rneinde olduu gibi Mustafa Kemalin istedii ynde sonulanr: Mustafa Suphi denizde kaybolur, Ali Fuad Paa kendinden ncekilerinin baarama dklarn halleder: Hem silh, hem altn Rubleler gelir. Sonra dan anlalr ki bu Rublelerin altn karde BUHARAnn Ankaraya armaandr. Byk Millet Meclisinin gizil zabtlarnda bugn de ibret le okunacak blmler vardr: MMET KAFA, Uhuvvet-i

Beeriye Fikrine (nsanolunun Kardelii, Komnist Arap B.A.A.S.clnn ana fikri) Millet Meclisinde eyhler-hoca lardan destekiler bulur. Sonuta alkantlarn durulmasyla Mustafa Kemal Byk Millet Meclisinin gizli celsesinde aklar: "-Trkiyede Boleviklik (Komnizm) olmayacaktr. nk Trk Hkmetinin ilk gayesi, halka hrriyet ve saadet ver mek, askerlerimize olduu kadar sivil halkmza da iy i bak maktr. " Daha sonra da bu gerei (Byk Nutuk, sahife 276) yle anlatr:

104

"-Bizim vuzuh ve tatbik kaabiliyeti grdmz siyas meslek m ill siyaset' tir. Dnyann bugnk umum artlan ve asrlarn dimalarda ve karakterlerde toplad hakikatler kar snda hayle kaplmak kadar byk hata olamaz. Tarihin if desi budur; ilmin, akln, mantn ifdesi byledir. M illetimizin kuvvetli, mesud ve m stakar yayabilm esi /in, devletin temamiyle m ill b ir siyaset takib etm esi ve bu si yasetin i tekiltmza temamiyle uygun olmas ve ona dayanmas lzmdr." Ve bu dediklerini eksiksiz gerekletirdi: Btn atlaklklar, O ndan sonra olmutur.

ATATRK OLMASAYDI, Kadn hak ve hrriyetleri, teki slm lkelerinin artlar iinde kalacakt. ERATn, mesel Suud Arabistanda olduu gibi dorudan hkim olduu lke lerde kadnn nasl dland gzler nndedir. Bu arada, mesel ikiyzyla yakm ngilterenin egemenliinde kalm, resm dilleri arasnda ngilizcenin bulunmas kadar, Bat ha yat ile ilgisi olmu Pkistanda, ERATn dolayl tatbik edil dii bu lkede, oy sandndan milletinin bir md halinde kard Benazir Buttoya(1) sadece ve yalnz kadn olduu in rev grlenler gzler nndedir. te ATATRKn ken dinden ncekilerden, adalarndan ve hatta yarnkilerden fark buradadr: aa kar olmak yaplar gerei olan gr nr/grnmez mihraklara doru tehis koyabilmesi ve onlar milletin vicdannda gerek hviyetleri ile mhrlemesi...
svire Meden Kanununu alrken, aile hukuku-siyas haklar-vatan kaderi zerine etkenliklerde istediklerinin ou nun, bata svire, bir ok batl lkede olmadn syliyen, samimiyetine inand bir dostuna:"-/// ama bizdeki kar KK, bin yan am derinliklerde... Birka nesi! sonrasna kadar tedbir almak gerek" demitir.

(1) In g ilte re ve A m e rik a 'd a renim gren, b a b as dem o krasi ehidi A ta trk h a yran Z lfik a r Ali B uttonun fikir m irasnn sahibi bu ay d n kadn n asl ad B inazr, yni esiz, em slsiz'dir.

105

Bu On Kasm, Atatrkn aramzdan ayrlnn Ellibeinci Yldnm. Atatrk apndaki kiiler, tesadflerin rn de ildir: Milletlerin ilelerinin-hicranlarnn-urad hakszlkla rn yarattklar hava iinden, ulusal yaplarnn niteliine gre karlar. OsmanlInn asl unsuru olan Trklk, onaltnc yz yln ikinci yarsnda duraksama ve ondokuzuncu yzyln balangcna kadar gerileme devrine girdi ve bunun bedelini o OSMANLI KARMASI iinde kendisi dedi. Siz isterseniz ATATRK Tanr ihsan saynz, isterseniz ekilenlerin kefreti...

AJATRK OLMASAYDI, devlet hayatnda, BabIlinin mirs dare-i Maslahat (Yaanlan Gn Dnme) Drugu Maslahat-mz (Nabza Gre erbet) illetinden imkn yok kurtulumazdk: BR BYK DEVLETE DAYANARAK AVUN MA ve durmadan bu ikibklmln ceremesini demeye de vam eder dururdu.
Karsnda kim olursa olsun, milletinin-devletinin haysiyet ve itibrn alkadar eden mevzularda seremoniyi aarak ha kikatleri ders verir gibi konumak yiitlii Atatrk'le devlet literatrne girmitir. Size bin-bir rnekden bir tekini anlataym: 4 Ekim 1933de Dolmabahe Saraynda, stanbula gelen Yugoslavya Kral kinci Aleksandr ile Kralie Maryyi kabul etmi ayn ak am ereflerine ziyafet vermiti. Babaa kaldklarnda Yu goslav Kral: "-Size b ir hakikati anlatmak isterim: 1919'da Ingilizler, Ege sahillerinizin igali iin Yunanllardan evvel ba na mracaat ettiler. ok czib teklifler de yaptlar. Fakat ben reddettim. Ekselansnz tandktan sonra bu kararmn do ruluunu bir daha anladm" dedi. Bir bakas olsa ne yapard? Teekkr ederdi deil mi? Hayr!.. Yugoslav Kral cmlesini temamlayb cevab bek ler gibi tavr alnca Atatrk ayaa kalkt, bunun zerine Kral da kalkmt. Ona bir-iki adm att ve dudaklarnda kendisine ok yakan anlaml tebessm ile elini uzatt:

106

"-Gemi olsun Majeste..." dedi! nk, Mustafa Kemalin, kendisine stanbul Rumlar i vesiyle KOST dedii Yunan Kral Konstantin, ordusu denize dkldkten sonra tc ve tahtn kaybetmiti? Onun bylesine nkte iinde ibret dersleri cildier tutar(1).

ATATRK OLMASAYDI: Bizi benliimize kavuturan gerek tarihimizden de, cehleti yenmek yolunda balca dayancmz olan Trk alfabesinden de sona kadar mahrum ka lrdk. Dilimiz, Arap/Farsann yannda, salgn hline gelmesi onun aramzdan ayrlmasndan sonra balyan, her dilde ya banc kelimelerin istilsyla eriyib giderdi.
HYVE Emiri Bahadr Hann TRK ECERESnin basl mas ancak kinci Merutiyetten sonra mmkn olabilmiti. Mill Tarih ve Dilimizin ASIL gereine yol aabilmek iin

Gne-Dil Teorisine uzanan dikkatleri ekebilme yollar

denedi. Bu arada, ASIL GAYESni aklyamad: Yusuf Akura-Aaolu Ahmed-Sadri Maksud Arsal-brahim Necmi Dilmen-Dr. Saim Dilemre ve bilhassa Trk leheleri zerinde oser sahibi Veled elebi zbudak gibi konunun uzmanlarn dan unu istedi: "-Bana b ir konuulan Trke yapacaksnz ki, dnyann neresinde olursa olsun btn Trkler, temelde bu dili anlyabilecekler. Bugn Trk Ana Vatan, Rus igali altndadr. Ko mnizm, her yolu denemekte olan bir asimilasyon veya jenosit tatbikat iindedir. Birgn yklacaklardr. Fakat o gn hekliyemeyiz. nk ardlarnda kalanlar dillerini kkten kay betmiler ve biz onlara hep birlikte anlyabileceim iz bir dili veremezsek boluk doldurulamaz. Sizden bunu istiyorum "(Veled zbudakn Prof. Feridun Nfiz Uzlua verdii htra larndan)."
(1) B e n z e r fk ra la r-n k te le ri-ta rih , insanlk, bilim, m antk, ibret dersleri iVin bflknz: B E K L E N E N A D A M (A ta t rkn lm nn 5 0 inci yl 1 9 8 8 u b alm ln , C E M O F S E T ce ya yn lan a n 4 9 6 byk sahifeli an kitab) Y azan : <;nmnl Kutay.

107

Eitimin birletirilmesi (Tevhid-i Tedrist), Medreselerin yerlerini a okullarna brakmasnn yrtlmesi gnlerinde Mill Eitim Bakan Vasf nar, 1934de Moskova Bykel isi olarak Rusyaya gndermesinin gerek sebebleri arasn da Rus egemenliindeki TRK DNYASIndan haberler alabil vard. Ankaraya gelmekte olan bir kuryemizin yolda uyutularak, iinde Bykelinin Atatrke zel raporunun ele gemesinden sonra Vasf nar, ni a p a n d ist krizi sonucu olduu bildirilen bir hastalk sonucu krk yanda Moskovada ld. Eer MLLET MEKTEPLERnin TRK ALFABESne da yal almalar, lmnden sonrada devam etseydi bugn lkede okuma-yazma oran yzdeyzd ve bugn, snrlar mz iinde Trke b ilm iyen ve ana d ili ile yazb okum a yo ksu n u kimse kalmayacakt. Mustafa Kemalden nce de, renilmesi ve okunmas g olan Arap kkenli Alfabe (Elifb)nn kolaylatrlmas iin baz giriimlerde bulunulmutu. Enver Paa, Harbiye Nazrl zamannda "H uruf-u M unfasla=Ayrk H arfler"! denemi, baarya ulaamamt. Mustafa Kemal ise, 1915de anak kaleden Ltin alfabesi ile Madam Corinnee Trke mektub yazyordu. (A ltan D eliorm an, A ta t rk n Hayatnda Kadn lar.) Aramzdan ayrlmasndan sonra, brakt adalam a mirasndan en ok eletiriye uryanlarn banda Tarih ve Dil amekleri geljrj nk Ondan nce bu ikisi MMETLN-ERATLN ve URUBE (A rablam a-A raplatrma)nn gvenilen temelleri idi. ATATRK ve ATATRKL yoketme yolundakilerin bugn de temel hedefi onlar... Niin amal? ATATRK OLMASAYDI: Bugn lkemizdeki humanizma (beerlik, in sa ncllk) kurulular ya hi olmaz, olsalar bile yasal statye kavuamaz, ie ak, dar kapal kalmya mahkum ve mecbur olurduk.

108

ATATRK, Trk insannn dnyada itibrl ve saygl ol masn, nde yer almasn tm yreiyle istemi, bu zlemini ok zaman ve yerde aklamtr. Birka rnek vereyim. 1933de kendisini ziyrete gelen nl Fransz fikir-politika adam Babakan Eduard Herriot, baknz, ne diyor: "-Mem leketinin Bat hayatna eriebilmesi iin yapaca ok iler vard. Bunun idrki iindeydi. Bu yeterliinin asl unsuru da Trk insannn medeniyetler kurmu, alar am-kapam, kar konulmaz kudret devrinde temsil ettii hogr, btn dnyay kucaklyacak b ir humanizmay, adn anmadan ve m etnini yazmadan tatbik etmi olmasyd. nsanlk idealinin, msamaha (tolerans) ve her dnceye saygs ile rehberi olaca inancyd. Mustafa Kemaldeki bu humanizmann m ille ti iin vazgeilmez uur olmas hasretini, b ir baka liderde bulmak mmkn deildir. (Yabanc gz ile Cumhuriyet Tr kiyesi, 1938, sahife 92). imdi de konuyla ilgili u szlerini hatrlaynz: -nsanlar daima yksek, necp ve mukaddes hedeflere yrmelidirler. Bu hareket tarzdr ki, insan olann vicdann, diman btn insanlk mefhumunu tatmin eder. Bu tarzda yryenler ne ka dar byk fedakrlk yaparlarsa o kadar ykselirler." (Atatrk Diktatr mdr? Ahmet Muhtar Kumral, sahife 55). Baknz, daha Cumhuriyet, hatta zafer yokken ne demi tir: "-nsanlar, detlerini, ahlklarn, hislerini, temyllerini, hatta fikirlerini alarak beslenib, yetimekle iinden ktklar, iinde yetitirildikleri topluluun umum temyllerinden kur tulamazlar. Fakat baz byk yaradllar vardr ki, onlar ya l nz mensub olduklar toplulua deil, btn insanla kar kalblerinin ve ruhlarnn hassasiyetini ayn derecede tutarlar." (Vakit gazetesi, 21 haziran 1922) Konu zerinde bilim-kltr iin baka lkelere gidecek bugnn-yarnn Trk genlerinin her n hatrlamalar art d var:

109

Atatrk, arkada Nuri Conkerin (l) kz Kymet Conker, Ankara Kz Lisesini bitirdiinde kendisine gelecei iin ne d ndn sormu, "-ngilterede Edebiyat" cevabn aln ca, Behet Kemal alar gibi onu da ngiltereye gndermiti. Teekkr ve ved iin geldiinde ona unlar syledi: "-Orada her n b ir Trk kz olduunu unutma. ok al. reneceklerin sadece senin iin deil, burada bu imkn bulam yanlar iin de gereklidir. Derslerinin dnda, onlarn ce m iyet mnasebetleri, bu arada bilhassa insanlk zerindeki dnceleri, kurulular, yaymya altklar fikirler konula rnda b ilg i sahibi ol. cabnda beer mnasebetleri tanzim eden (nsan ilikileri dzenleyen) kurulularna gir. Bunlar bugn senin memleketinde olmyabilirler. Ama birgn muhak kak olacaklardr. Dnnde rehberlik edebilirsen byk hiz m et baarm olursun." (Orhan Conkerin Atatrkle ilgili dosyasndan). una inanyorum: Halefleri arasnda milletleraras iliki lerde, ad-san anlmadan en etkin faktr olan hmanist kuru lular, Onun gibi kavryan kabilmi olsayd, aslnda hakl olduunuz nice meselelerde bylesine resiz kalmazdk. nk hepsi ile ilgilenir, aralarna katlr, hizmet ve lk lerini yurt sathna yayar, yn verirdi: apna, niteliklerine uy gun yn... Milletinin evrensel grne ykseklik-derinlik getirece ine inanm NSAN olarak...

ATATRK OLMASAYDI: O gnlerin artlar iinde ger ek hrriyet ve istikllimizi imknsz klan, tatbik safhasndaki bir dnya kararmn, hak-adalet-tarih hakikatleri iinde so nulanmas asla mmkn deildi.
Sadece bir rnek vereceim: nceleri Rusya-ingiltere-Fransann krkledii Ermenilere dnk tahriklere, daha son(1) N uri C o n k e r (1 8 8 1 1 9 3 7 ) A tat rkn S elan ik A s k e r R tiyesind en (O rta o ku lu n d an ) M a n a s tr id adisind en (Lisesind en) H arb iy ed e n a rkad a idi. Trab lu s , D n ya, istikll m u h a re b e le rin d e b eraberdiler. Y akn dostluklar, Nuri C o n k e r' in 11 O cak 1 9 37'd eki lm ne ka d ar a ra s z devam etti.

110

ra Amerikada katld ve Birinci Dnya Harbinde Ermeni ihtill komiteleri, harb sahalar dahil, lkenin her tarafnda her trl sabotajlara bavurdu, daha ok Rus ordularnn nlerinde Trk topraklarnda, izleri bu gnlerde de dehet uyandran vahetler ilendi. teyandan, Osmanl Ayn Meclisinde (senatosunda) ye Bogos Nubar Paa (!)nn Bakanlnda Pariste kurulan ERMEN DEVLETnin, Karstan balayan ve Sivas da iine alan dz izgi hlindeki topraklarn, icabnda zor kullanarak kendilerine teslim karar alan Sulh Meclis-i Alisi (Yce Bar Kurulu)nun hkmn Amerika da tasdik etti ve gereini yeri ne getirmekle General James H. Harbord vazifelendirildi. Emrindeki dokuz sava gemisi ile 17 Austos 1919da stan bula geldi. Doruca BATUMa gidecek, burada kendisini bekliyen Ermeni Delegasyonu ile buluacakt. Balarnda da, Balkan Savanda Kmil Paa kabinesinde Osmanl mparatorluunun Dileri Bakan olan Kapriyel Nuradungyan Efendi (!) vard... Anadolu; Erzurum Kongresini toplam, Sivas Kongresi hazrlklar iindeydi. stanbuldaki milliyeti Trk aydnlar, balarnda Halide Edib (Advar), Amerikal Generale hakikat leri anlatmya altlar ve nihayet onu, yolunu Sivas zerine evirterek Mustafa Kemalle konumya raz ettiler. 1-3 Eyll 1919 aras toplant hlinde Mustafa Kemal ve Rauf Orbay, reddi imknsz tarih gerekleri ile Amerikan Generaline hakikatleri anlattlar. Sivastan Erzuruma geerek Kzm Karabekirle bulumasn saladlar. Olaylar bizzat yerlerinde gren General Harbord, Paristeki Amerikan Mis yonu Bakan ve gelecein A.B.D. Devlet Bakan Herbert Hoovere u ifreyi gnderiyordu: "-Byk b ir hata yapyoruz. Ermeni Meselesini, ben dnnceye kadar olduu noktada b rakmak mecburiyetindeyiz. "(1).

(1 ) S a d e c e bu konu ze rin d e deil, A m e rik an M a n d a s v e C u m h u riy ete ka d ar T rk -A m e rik an m n a seb etle ri iin bakn z: Trk M ill M cad eles in d e A m orika. 2 8 8 sahife, ya zan : C e m a l Kutay, 19 70, B oazii Y ay n la r-C a a lo lu , stanbul.

111

Amerikal General daha sonra yaynlad anlarnda y le der: "-Mustafa Kemal ve Hseyin Rauf, Douda mevcudi yetleri bizim tahminlerimizin ok stne kan devlet adaml-asker-diplom at vasflaryla ve Ermenilerle onlara yardm c Avrupa devletlerinin ortaya koyamadklar otantik vesikalarla, byk b ir hatamz son dakikada nlediler." Hatrlanmaldr ki, bu netice alnmasayd Mill Mcadele ye devam, ok daha g olacakt. ATATRK OLMASAYDI: Milletin imknlarnn devlet hayatnda daima gznnde tutulma, lks-gsteri-atafattan uzak, ayn zamanda vekarl-haysiyetli-zevkli ve ada ks taslar iinde gzel-asl-czib olabilm e yaps, devlet varl na Onunla beraber gelmitir. Sivas Kongresi sonras, Heyeti Temsiliyenin Ankaraya gelmesi kararlatrldktan sonra Mustafa Kemal ve Hseyin Rauf, beraberlerindeki sekreterya ile Ankaraya geldiklerinde, Keiren yolu zerindeki Ziraat Mektebine misafir edilm iler di. lk kat, almalarna ayrlmt. Rauf son Osmanl Mebus lar Meclisinin toplantsnda bulunmak zere stanbula gidince Mustafa Kemal, Ankara istasyonundaki Gar Mdrl binasna yerleti. Buras, hem evi, hem alma yeriydi. O tarihlerde Ankara vilyetinin ehir merkezi Kale ve onun hemen evresiydi. Keiren, Etlik, Dikmen, Ayrancda ba evleri vard. Ancak, bu blgenin en yksek yeri olan ankayada, yksek karakavak aalar arasndaki evler, ay rcalk tayordu. Bunlar arasnda, bir Protestan papaz tara fndan yaptrld iin Papazn Ba olarak adlandrlan iki katl ev, o gnlerde Bulgurlu zade Mehmed ve Rfat Efendile rin mlkiyetinde idi. Ankara Mfts Breki Zade Mehmed Rfat Efendinin ncl ile ehrin eraf aralarnda para top ladlar ve bu ba evini ehir adna Mustafa Kemale armaan ettiler. O da binay Ordu adna devir ve fera etti, ad da OR DU KK oldu. ki katl binaya, 1924de Mimar Vedat Bey tarafndan, Mustafa Kemalin arzusu ynnde ilveler yapld. Fakat bina stlamyordu.

112

Zafer, inklblar, cumhuriyet dnyann zerimizde topla nan gzleri, Mustafa Kemalin mstesn ahsiyeti mtevz da olsa yeni bir DEVLET BAKANLII konutunu zorunlu kl yordu. Mustafa Kemal yeri kendi seti, kayalar dzenlendi, d cephe pembe rengin hakimiyetinde, ierde yeilin her tonu ile ve plnnn esas Mustafa Kemalin olan yap 1932de temamland ve ayn yln Haziran aynda da tanld. PEMBE KKn denmesi iin btede pek mtevz para vard. Gazi, gerekli olan, ahs imknlaryla karlama karar ald ve kendisine tavsiye edilen, o gnlerde Beyolu stikll Caddesinde, konusunda bir Trkn LK at mes sese olan Dekorasyonun sahibi Selhattin Refik Beyi Anka raya davet etti, binay gezdirdi, arzularn aklad ve kendisinden teklif istedi. Ayrca hi bir uyarda bulunmad. Ksa sre sonra kendisine sunulan tasary inceledi, mu hatab konuyu gerekten biliyordu ve anlad ki, kendisini tanyanlarcada uyarlmt: atafat-lks ve gsteriten ok uzak ve lkesinin mtevz imknlarnn idrkinde olduu bahsin de... Buna ramen teklifleri, hazrlayan krmadan, lkenin mtevz imknlarn izah edebilmi olmann rahatl iinde feragatler istedi. O srada Atann yannda olan Ankara Bele diye Bakan Asaf lbay Bey Ata nn u aklamasn kayde der (Atatrkn hususiyetleri, Asaf lbay, sahife 56). "-Biliyorsunuz, buras Cumhurbakanl Kk... Mlki yeti d e v le tin B e n d e n sonra buraya Meclisin veya belki m il letin dorudan seecei zatlar gelecek. Bu eyalarn parasn benim ahsen verdiim i Sizler biliyorsunuz ama, yarn bunu bilm iyenler iinde yanl hkmler veren olmaz m? Memle kete en za ru r hizmetlerin yaplamad bte darl iinde isra f yapldn dnenler bulunmaz m? Bir endiem de karar mevkiinde olanlarn ahs arzularn devlete ykleme mevzuunda beni emsl gstermeleridir. Bunu hi istem em ." Sonra Selhaddin Refik Beye dner:

113

"-ahs imknlarm olsa bile, byle meknlara asgar masraflarla rahat ve zevkli tefrii tercih etme tercihindeyim. Beni anlyorsunuz zannederim" der. - ATATRK OLMASAYDI: Osmanl mparatorluumun kaybettii topraklar zerinde bamsz veya mandaterlii ka bullenmi On Devlet kuruldu. hnetler, vefaszlklar, ah lka dayal siyasetlerin reddinde olan nice olaylar iinde... Atatrk, bunlarn hepsini olm am sayd ve drt yanmz da kurulan bu yeni devletlerle dostluu baard. yle rnekler verdi ki g inanlr... Mekke erifi Hseyin, 1916da devletine yani OsmanlIya isyan etmi, Hicaz, Irak, Suriye ve Filistinin, kaybna temel sebeblerden birisi olmutu: olundan biri rdn, biri Irak, biri Hicazn bana gelmiti. Mustafa Kemal Kolordu, Ordu, daha sonra da Yldrm Ordular Grubu Kumandan olarak on larla dvmt. Onlar ve Balkanllar, Birinci Dnya Harbinde savatkla rmz hibir ey olmamasna HEPSN Ankarada karla d. Ne lde bret ve hatta kardakiler iin yz kzartc olaylara sahne olmu olsa dahi, gemiin unutulmasnn, kin yollarnn almamasnn, devlet ve milletlerin huzuru iin ge rekiyorsa ayn safta yer almann akl-mantk yolu olduunu isbatlad. Sadabt P aktyla ran-Irak-Afganistan ayn safta toplad. Yunanistan-Yugoslavya-Rumanyayla Balkan A ntant na rehberlik etti Yurtta S ulh-C ihanda S u lh " dedi. Hem zafer ilh, hem bar mimr olabilmek... ATATRKde ikisi de vard. - ATATRK OLMASAYDI: Sanat ve sanatnn deeri bugnk dzeyine gelemezdi. Toplum iinde sanatkr zle nen mevki-makamlarn stnde grmek ve bunu tescil ettir mek o g n le rde ancak Ona hs zellikti:"-H epiniz Mebus (Milletvekili) olabilirsiniz, Vekil (Bakan) olabilirsiniz. Hatta Cumhurreisi olabilirsiniz. Fakat sanatkr olamazsnz. Hayat larn byk bir sanata vakfeden bu ocuklar sevelim (1927de ankaya K knde e h ir tiy a tro s u sa n a tk rla r nn da arld ziyafet sofrasnda).

114

- ATATRK OLMASAYDI: Yaanlan artlar ne olursa ol sun, istikll ve hrriyet iin aka ifdesi art gayeleri, devlet literatrne O soktu: Sakarya Zaferi ncesinde dman top larnn Polatldan duyulduu ve devlet merkezinin Ankaradan Kayseriye tanmas hazrlklarnn yapld buhran gnle rinde Teklif-I Milliye ad altnda vatandan nesi var nesi yoksa yzde krkna el koyarken verilen senedlerle ZAFER DEN SONRA AYNEN ADE tbirini Maliye Vekili Haan Bey: "-ZAFERN ELDE EDLMES HALNDE" eklinde dei tirmek isteyince, yerinden frlam: "-Ne demek zaferin elde edilm esi hlinde... Zafer ELBETTE elde edilecektir. phe mi ediyorsun?" diye barmt.
Zaferden sonra da, her yola bavurarak bu senedlerin sahihlerini bulunduklar yerlerde mlk-asker makamlarla aratm, verdiklerinin bedelini geri almalarn temin etmiti. Senetlerde "Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Baku mandan" olarak kendi imzas vard.

- ATATRK OLMASAYDI: Bizler ve bizden sonrakiler, bir ahs tercihini bir tarafa iterek, milleti iin deimesi art bir a sanat anlay adna fedakrlk rnei bulamazdk.
Aklayaym: Atatrk, Trk Musikisinin her dal zerinde bilgi sahibi idi. ANKAYAda uzun seneler, sahalarnda ihti saslam ses-sa* sanatlarndan sekin topluluklar bulun durmutur. Bu, Onun kiisel zevki, tercihi idi. Fakat dnyann deer verdii evrensel kymeti olan sanat alanlarnda Trk in sannn yetimesini, kitlenin sanat zevkinin bu miyr ve mik yaslara uygun olmasn srarla istemitir. Baknz: Harf devrimi gnlerinde, stanbulda Sarayburnu Parknda vatan dalaryla sohbet ederken, Dou-Bat Musikisi zerinde neler sylyordu: "-Su gece burada gzel bir tesadf eseri olarak arkn en mmtz (sekin) ik i musiki hey'etini dinledim. Bil hassa sahneyi birinci olarak ssliyen Mnire-tl-Mehdiye Ha nm, sana tkrlnda muvaffak oldu. Fakat benim Trk duygular zerindeki mahedem (izle nimlerim) udur ki, artk bu Musiki, bu basit Musiki, Trk'n ok gelimi ruh ve hissini tatmine kfi gelemez.

115

im di karda meden dnyann musikisi de iitildi. Bu na kadar ark (dou) Musikisi denilen terennmler (sesle niler) karsnda cansz gibi grnen halk derhal harekete ve fealiyete geti (Mill Eitimle ilgili Sylev ve Demeleri, sahife:373). Burada ad geen Mnire-tl-Mehdiye Hanm, Msrn nl arkclarndand. O sahnede iken kar gazinoda da Peteden gelmi Macar orkestras, Straussn eserlerini icra ediyordu. Konservatuvar kurmak iin gelen Cari Eberte u syle dikleri hatrlanmya deer: "-Siz, bir Nordik (Kuzey Avrupa) l kesinde g ib i kararlar aln. Trk insannn ruhunda her sahada muasrlk (adalk) vardr."

ATATRK OLMASAYDI: Din ve Maneviyat akl ve mantkla bylesine badatran bir baka insan bulamazdk.
O, d in in dn ya dan ayrlmasn bunun iin katiyetle iste di. Fakat, slm dininin kural ve telkinlerini deerlendirirken, Onun dayand akl-mantk-halk psikolojisi terkibine, hi bir nl ilhiyat yetiemedi. Sizlere bir Zekeriya Sofras misli vereceim. Ben bunu, hemiresi Makbule Boysan Atadan Hanmfendiden bizzat dinledim.

Zekeriye Sofras, daha ok Ramazan ve sonrasi gnler de, yalnzca i yeillik yenilen sofraya verilen isimdi. Du adan sonra yce Tanrdan istenecek dileklerin yerine getirilecei inanc vard.
ANKAYA Kknn biraz ilerisinde, Aabeyi Atatrkn yaptrd evde oturan Makbule Hanmfendi, birgn kke geldiinde Ata kendisine: "-Canm ibrek istedi. Hazrlarsan sana akam yemeine gelirim " der. O akam Makbule Ha nmefendiye arkadalar Zekeriya Sofrasna davetlidirler. Durumu Ataya anlatr ve ertesi gn iin rica eder. Atatrk merakla sorar: "-Nedir bu Zekeriya Sofras?" ald cevab zerine "-Pek i" der ama, beraberine Salih Bozok-Cevad Abbas-Nuri Con-

116

ker-Fuat Bulca gibi hemiresinin Selanik ten tand eski ar kadalarna, Prof. Dr. Neet mer rdelple, lhiyat-Dinler Tarihi Prof. emseddin Gnaltay da katarak hemiresinin evine gider. Orada, Mareal Fevzi akmakn refikas Fitnat Hanme fendi, smet nnnn refikas Mevhibe Hanmefendi, Celal Bayarn refikas Reide Hanmefendi ve evrede oturan ah siyetlerin eleri vardr. Atay grnce aran hemiresi, n ce kar kar: "-Su sofraya oturmak iin ik i rekt namaz klmak, niyet tutmak gerekir." der. ATA glerek: "-Namazmza sen karamazsn. O, Allah'la kullar arasndaki mevzu. Niye te gelince: Merak etme, hepimizin lkesi ve ahs iin niyetle ri vardr" der arkadalaryla yemek salonuna girer, hepsini selmlar ve kendilerine ayrlan yerlere otururlar.

Sofrada sadece ve yalnzca i sebzeler vardr: Yenebi leceklerin tm byledir. Atatrk, onlardan itahla yerken, niversitede D in le r Ta rihi hocas olan emseddin Gnaltaya sorar: "-Acaba bu ZEKERYE SOFRASIn n asl sebebi nedir? Ald cevab dinler, sorusunu Tp Profesr Neet mer lieye sorar, onu da dinler. Sonunda der ki: ''-Ben biraz farkl dnyorum. Dinlerin det-geleneklerinin daha reel, gereki sebebleri olmak lzm. Bu ZEKER YA SOFRASI, adndan da anlalaca zere sanrm M usevlikten kalm. Onlarda da oru var bilirsiniz. Bizde Ramazan aynda sahur ve iftarda bol yal-ekerli-unlu mad deler ile bol et yenilir, bunlar da mide rahatszlklarna yo l aabilir. En iyisi ifals da sebze ve tercihen i sebze yonilmesidir. Bu kuru tavsiye olarak telkin edilse kimse aldr maz, ama bir niyet ve o niyetlerin gerekleecei sylenirse czib gelir. te bizim hemirenin u sofras gibi... Bence dinleri ve dinlerin tavsiyelerinin bu istikamette (ynde) ele alnmas onlarn geen zamana ramen deerle

117

rini kaybetmemi olanlarn tekilerden ayrmaya yarar: u Zekeriya Sofrasnda olduu g ibi..." Ne dersiniz? ATATRK OLMASAYDI: Trk Milleti iin kusur (e ksik lik, n a s ib s iz lik ) olarak gsterilen haksz-yersiz-kasdl-mantksz iddia ve kanaatler sona kadar yerinde kalacakt. Bunlardan birisini, iki defa Postnii-i Hazret-i Mevlna olan Veled zbudak (1) elebi anlatr. (Bilinmiyen Atatrkten Htralar, Mnir Hayri Egeli) "-Tarih-Dil mevzularyla yakndan megul olduu devrey di. Zaman-zaman ankayadaki toplantlarnda davetli olarak bulunuyordum ve arzusu zerine D il Kurumunda a ktif vazife almtm. Din ve Tasavvuf mevzular zerindeki hizmetlerim de malumu idi. Byle bir aratrma toplantsnda birden bana hitab etti: "-Sizden b ir ricam olacak, dedi, b ir lkeye ve millete A L LAH katndan bir Peygamber neden gnderilir?" u cevab verdim: O lke ve m illet veya kavim bilinen ve benimsenen ila h i emirler, ahlk nizam ve imn artlarn klliyen inkr ve dnya iin m enfi m isl olursa, onlar doru yola sevk iin Cenab- Hak tarafndan vazifelendirilir. Btn sem av kitablarn birletii hakikat budur."

(1) V eled e le b i izb u d a k (1 8 6 9 -1 9 5 3 ) son devir Trk bilim d nyasn n te m e l a h siy etle rin d e n d ir. Trk Tarihi ve Dili zerin de te m e l es e rle r verd i. A z e rc e , U yg urca, K p ak a, T rk m e n e , T a ta rc a nn y a n n d a F a rs a -A ra p a U rdu dillerini biliyordu. M e v l n a C e l le d d in in onsekizinci g bekten toru nu ydu . Trk O c a k la rn n m a n e v m im arlar a ra s n d a d r. M illet M eclisinin II, III, IV, V ' inci d e v re le rin d e K astam onu , V I d e vresin d e Y o zg at m illetvekili idi. B a lc a e s e rle ri arasn d a , F u z u lnin Soykk ve Su K asidesini yorum u, M e v l n a 'n n V asiyetinin yorum u, M e n kib e ve R u b iy a t (drtlkleriyle) M e v lna, Trk D iline M e th a l (giri) Byk Trk Lgati, Trk A taszleri yorum u vard r. T R K Y U R D U d e rg is i v e g a ze te le rd e km y a zla r s a h a la rn d a te m e l kaynak nitelii tar. ki d e fa M e v l n a P ostninli ine seilm i, Birinci D n ya H arb in d e kurdu u M e vlev M cah itler A lay ile H icaz-Filistin cephelerind e s a v a a katlm t.

118

Nasl derinden bir nefes ald, yzndeki memnuniyet hatlar, bayla tasvibkr hareketleri hal gzlerim nndedir. Dedi ki: Evet... ok haklsnz. te bu sebebledirki Yce Tanr, Trk lkelerine ve milletine, b ir Peygamber gndermek ihti yac duymamtr. nk Trk milleti, slmiyetten ok ok zaman nce VAHDANYET (TEK TANRI) inancna sahibti ve ahlk yapsn b ir Peygambere muhta olacak kadar hibir devirde kaybetmedi. nsanolunun yapt putlara tapmad." Sonra da u aklamada bulundu: "-Geenlerde rdn Em ir Abdullah memleketimizde idi. Sohbet srasnda mevzu, slm A lem i iin mukaddes saylan beldelere intikal etmiti. Biliyorsunuz, bu zatn babas Mekke Em ir erif Hseyin Paa, I. Dnya Harbinin en buhranl dev rinde, devleti Osmanl Hakanlna, ngilizlerle ibirlii yapa rak isyan etmi ve Hicaz-Filistin cephesinin dmesine asl sebeb olmutu. Emr Aptullah, Peygamber Hz. Musa, Hz. sa ve Hazret-i Muhammedin ayn mntkada ve ayn kavim ler, yni Sam akvam, Musevler ve Araplara gnderildiini, bu sebeble bu beldelerin Musevlik-sevlik-Muhammedlik iin Mukaddes olduunu, bu kudsiyetin de devam ettiini ha trlatt. Biliyorsunuz biz Trkier, slmiyet'i VAHDANYET (TEK TANRI) inancn getirdii iin kabul ettik ve onun cihan hare keti olabilm esini kafa ve klcmzla biz temin ettik. Eer Trkler Mslman olmasayd slmiyet, Musevlik gibi m evzii bir din olarak kalrd. slm lemine bu hakikati anlatmak lzm dr. Araplar topraklarnda semav din peygamberinin g el mesiyle iftihar ederler ve stnlk iddia ederler. Bizi de byle bir nasibden mahrum olduumuz iin kmserler. Aslnda bu bizim ahlk ve insanlk benliimizi, hi b ir devirde b ir Pey gambere muhta olacak kadar kaybetmemi olmamzn lah takdir ve tasdikidir. nk hangi Peygamberin nerede ird vazifesi if edecei, Tanrnn takdiridir. Bu hakikatleri idrk edebilmi din adamlarmzn m illeti mize bu gerekleri anlatarak o topraklarda aradklarnn asl

119

ilham ve kudret kaynann kendi vatan olduunu, kardakilerin cedlerinin aybn kapatmak iin uydurduklarna inanma malarn temin etmeleri asl vazifedir."

ATATRK OLMASAYDI: "-lkemiz ve milletimiz zerin de asrlarca oynanm haksz-ahlksz senaryolarn tortula rndan kurtulamazdk. Onun mstesn kiiliinin yaratt hayranlk Trk miletinin gerek yapsn kavrama yolunu at.
Ne yazk ki bugn unutulma eiinde olan gerein tipik isbatlar arasnda, Trk Mill Mcadelesinin zaferiyle devril mi nl ngiliz devlet adam Lloyd Georgeun u itirf var dr: "-Mevcud unsurlar, devleti idare-askerlik-madd hatta m anev kstaslar, Trklerin Sevr artlarn kabul etmekten baka yollar olmadn gsteriyordu. Trkler, onyl iinde harbe girmiler, n dekaybetmilerdi. Ordular silhlarn brakm, limanlar, demiryollar,balca beldeleri igal edil miti. Elle tutulur, gzle grlr hi b ir imkna sahib deildi ler. Sadece ben deil, Sulh Meclis-i Alisinin (Yksek Bar Kurulunun) Fransz, talyan, Amerikan devlet adamlar da ay n dncede idiler. Fakat karmza, tarihin ancak b ir tarafla rnn dehsna ehadet ettii fevkalde insanlarn meziyet ve yaratclk vasfnn hepsine sahib bir insan kt. Byle b ir in sana malub olmak dahi mazhariyettir. O nun ahsnda Trk m illetinin hakik muhtevsn grebilmi olmamz da istikbl de bizden sonrakilerin hatrlamas art vazifedir." Yunanistann son Anadolu macerasnn mimrlarnn ba nda gelen bu ngiliz devlet adamnkine benzer ve O nun ki isel stnlklerini milletinin yaps olarak grenlerin szleri ve tesbitleri cildler tutar. Bu tesbitler zerinde kendisi ne dnmtr? Zamannn nl Biyorafi stad Alman Emil Ludvvig 1934de Atatrkn hayatn yazmak iin Ankaraya gelmiti. Eserleri arasnda gemiin ve yaanlan devrin iz brakm nice ahsiyeti vard. O gnlerde Polonya Cumhurbakan, ok nl bir piya nist, bir virtz olan gnas Jan Paderevskynin hayatn yaz yordu. Mustafa Kemal kendisini kabul ettiinde, nce beden

120

hususiyetlerini uzun-uzun tetkik etmesi Genel Sekreteri Hik met Bayurun dikkatini ekmiti. Nitekim soysopu zerinde bilgiler edindikten sonra Hikmet Bayura ATAnn musiki ve bilhassa keman-piyano ile megul olub olmadn sormu, Bayurun bu soru zerine aknln grnce u aklamay yapmt: "-zah edeyim: Atatrk'n parmaklar daha ok bu m zik letleriyle megul olanlatn bariz hususiyetleridir. Mesel Paderavskyninki byledir. Size rica edeceim: Bana b ir elinin parmaklarn bir kda izer, verir misiniz?" Atatrk, bu istee tebessm etmi, daima nzik ev sahibi olarak arzuyu yerine getirmi, fakat tarihinin yanl hkm vormemesi iin u aklamay yapmt: "-Bana ailemde zafer kazanm byk kumandanlar olub olmadn sormutunuz. Size yoktur cevabn vermitim. imdi parmaklarm mr sava meydanlarnda gemi b ir nskerde yadrgadnz seziyor gibiyim. Size kestirmeden bir aklama yapacam: Eer bende baz fevkaldelikler gryor-buluyorsanz bunlar sadece ve yalnz TRK OLMAMA, TRKLME balaynz. Bu lkenin btn insanlar temel(lu benzer yap iindedir. Hatta kusurlarmzda bile... Biz bu nyn kaynan kk salaml ile m illiyet ve devlet yapsn muhafaza edebilmi mstesna milletiz. Sadece ben deil, ta lihte bu byk m illete sahalarnda hizmet edebilmiler varsa, hapsinin ilham kayna ayndr . " ATATRK OLMASAYDI: Hayatnda olduu gibi l mnde de barndan kt milletini o gnlerden-bugnlere lunya gndeminde tutabilmi bir baka insana sahib olamaz dk... Atatrkn naa, tahnit edilmi olarak, 19 Kasm 1938 tbah Saat 08.21de top arabasna konularak Ankaraya glrulmek zere Dolmabahe Sarayndan alnd. Hkmetin P rotokol Heyeti olarak tesbitledii yirmiyedi kii arasnda, ( iu/otesini ve Anadolu Ajansn temsil etmi olan bir ben buuun hayattaym.

121

Tarih ortadadr: Deil sadece yirminci yzylda, gemi devirlerde de bir fninin hayata veda, ATATRKnk kadar cihanda alka grmemitir. Hayatnda olduu gibi, lmnde de bu topraklarda ya ayan dilleri-dinleri-rklar ayr insanlar ideallerinin evre sinde toplamt: Dolmabaheyi Galata kprsne balyan yol zerindeki caddenin iki tarafndan Trk olmyan cumhuri yet vatandalar, ounlukla Rumlar-Ermeniler-Musevler oturuyorlard. Kortejimiz geerken tklm-tklm insan ba sarkan pencerelerden yrekten feryatlar ykseliyor: "-Atatrk, bizleri brakp nereye gidiyorsun?" feryatlar ayyuka kyor du. O tarihlerde birbiriyle bitiik bu dar cepheli evlerin pence relerini ssliyen saks iekleri kortejin stne adet yayordu. Trenimiz ertesi sabah afaa yakn PolatlIya doru iler lerken ellerinde me aleler kadnl-erkekli Trk insan adet trenin yolunu kesmek istercesine yollara dklm t: "-Ata... Ata... Bizleri Gimlere Goyun da G idiyon?" feryatlar yeri g inletiyordu. Ben, mesel Erzincan byk zelzelesi gibi fela ketleri grmmdr: Ana-babalarn, elerini, evltlarn top raa "Allah verdi, Allah ald" tevekkl iinde gzyalarn kalbine aktarak skin durmya alan Trk halk, Onun bu ebediyet yolculuuna adet isyan etmiti, havsalas almyor du. Dolmabahe yolu zerindeki evlerin sakinleri M usevlerRumlar-Ermeniler ile bu Anadolu kyls; altyz yl akn komu yaamlar, ama din-dil-rk farkllklarn korumulard. ATATRK uurlarken ayn acnn elemini blyorlard. Buna hidimdir. Hayatnda olduu gibi, ls ile de bu topraklarn istisnsz btn insanlar n kementlemiti. Onun devrinde Byk Millet Meclisinde yer alan MusevRum-Ermeni Milletvekillerini tasfiye edenler inanlmas g bir hat irtikb etmilerdir: "-Birimiz, hepimiz, hepimiz birim iz iin" demiti ama, bu tehisinin btn artlarn esiz Humanizmas iinde devlet siyaseti yapmt. Dnya nasl ayaa kalkmt?

122

Almanlar, Birinci Dnya Harbinin destan gemisi Emden Kruvazrnn apasn tayan sekin denizci, havac, kara clarn gndermilerdi. anakkalede dvp yendiklerin den hayatta kalan ngiliz Mareali Birdvvood, ktrm ayaklaryla elinde Mr ass ile gelmiti. Kap cann kur tarabilen Yunan Kumandanlarnn kdemlisi Plstras oraday d. Hayatnda olduu gibi lmnde de kinleri-dmanlklar-nefretleri sevgi-saygya dntrmeyi baarmt. Amerikan Bakan Roosevelt :"-En byk arzumu berabe rimde gtrmek acs iindeyim: Hasretim, Beyaz E vde vazi fem temamlandnda bu ok byk insan memleketinde ziyret etmekti" demiti. Macar Peti Hirlap Gazetesi yle yazyordu: -Dnya O nun lm ile fakir dmtr." Ya spanyol ARRBAdaki satrlar bir ap kyaslamasdr -."-nsanlar Everest tepesine eritiler. Fakat Mustafa Ke m ale erimezsiniz: Siz ona yaklatka o irtifa (ykseklik) kazanr ve aradaki mesafe ebediyen bki kalr." Aramzdan ayrl zerinden ELLBE yl geti: Syler misiniz? Gnmzde de Trkiyenin dnya dilinde yer bula bildii herhangi bir olayda, adn, milletinden skb almak mmkn m?

OLMASAYDI bunlarn hangisi olabilirdi? ATATRK OLMASAYDI: lkelerine ve milletlerine hiz met etmi insanlar, emeklerinin krn olarak kendilerinin hatrlanmasn istemilerdir. Atatrk se ancak, gsterdii he deflere eriildii zaman hatrlanmasn istemitir. OLMASAYd bu muhteem gaye feragati asaletinden mahrum kalacaktk.
Cumhuriyetin ONUNCU YIL KONUMASI siyas vasiye

ti yapsndadr.
El yazl aslnn beinci sahifesinde, anlatmak istedikleri ni u cmlelerle temamlamt: "-Bugn ayn imn ve katiyetle syliyorumki, M ill lky tam b ir btnlkle yrtmekte olan Trk M illeti az zamanda

123

btn meden leme byk m ilet olduunu b ir kerre daha ta ntacaktr. Ne Mutlu Trkm Diyene..." Sonra, bilinmez nasl bir duygu ile, bu son satr izmi, bana 5/1 ve 5/2 iaretlerini koyduu ik i sa hife daha ilve etmitir. "-Asla phem yoktur k i Trkln unutulmu byk m e den vasf ve kabiliyeti bundan sonra ki inkiaf ile, tinin yk sek medeniyet ufkundan yeni bir gne gibi doacaktr. Bu sylediklerim hakikat olduu gn senden ve btn meden beeriyetten dileim udur: Beni hatrlaynz. Trk milleti; Ebediyete akb giden her on senede, bu byk m illet bayramn, daha byk erefler, saadetler, huzur ve refah iinde kutlaman gnlden dilerim. "Ne Mutlu Trkm diyene." Ve, metni temamladktan sonra ATATRKN KEND EL YAZILI ASLInn foto-kopisinde grdnz zere, 5/1inci sahifede grld gibi.

124

^ K /V > *^
\f O t^ l. l t /c , S-f- A < A < ^ /-C *odb- < ^ y^ -e f

Cf .

c /^

Q < *

St *Tr\/o^ I ^

s f / t A s L . * < V v -v

126

"-Bu sylediklerin hakikat olduu gn senden ve btn meden beeriyetten dileim udur: Beni hatrlaynz." Cmlelerini eliyle izmitir. Bu izmenin de ibretli safhas vardr. Hazrlad konumay, eski Genel Sekreteri, Maarif Ve kili ve Afgan Kral Emanullah Hana Trkiyede grd dei iklikleri lkesinde tatbik ederken artlar tetkik ve fikir vermek iin gnderecek kadar dncelerine deer verdii rahmetli Hikmet Bayurdan okumasn istemitir. Bayur, gs terdii hedefler gerekletiinde kendisinin hatrlanmas artn, eninde-sonunda mukadder ved dndrdn, milletini bu emslsiz bayramda, onu kendisine kazandrm ovldnn ayrl hzn ile dertlendirmemesini istemitir. ATA, bu dnceyi dinleyince tereddd etmi, sonra glmsiyerek kendisine: "-leride bu tavsiyeden ndim olmaman temenni ederim" demi ve burada grdnz gibi izmitir. Hereyi; milletinin vefsna, kadirbilirliine ve esirgenme mi emekleri kalbinde ve hfzasnda koruyaca inancna omnet ederek... Emnet olduu yerdedir. Ona lyk olub olamamlk da bizlerden cevab bekliyen norudur. ATATRK OLMASAYDIy bu soru ile noktalyorum.

Cemal Kutay
Bursa, Mays, 1993

127

KAYNAKA
- ATATRK DEVR ile alkal kendi eserlerim: (Cumhuriyetin onbeinci yl kitab-Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi (yirmi cild)Kurtulu ve Cumhuriyetin manev mimarlar-Bilinmiyen Tarihimiz (drt cild)-rtl Tarihimiz (iki cild)-Sizli Tarihimiz (ik cild)-Beklenen Adam (A tatrkn yarda braktklarn temamlyacak olann not defteri)-Atatrkn son gnleri-Ardnda kalanlar-MLLET ve TARH KONUUYOR mecmualar cildleri.) - Kaynakal A tatrk gnl (Prof. Dr. Utkan Kocatrk) - Snf arkadam A tatrk (Ali Fuad Cebesoy) - NUTUK (Gazi Mustafa Kemal) - A tat rk n Almanya gezisi (Mehmed nder) - Trkiye Byk Millet Meclisi zabt (tutanak) dergileri. A tatrkden H atralar (Haan Rza Soyak) A nafartalar m uharebatm a ait tarihe (Mustafa Kemal) - A nafartalar kum andan M ustafa Kemal ile m lakat (Ruen Eref) - A tatrkn sylev ve demeleri ( cild) Tarih Kurumu - A tatrk ve T rk Kadn haklarnn kazanlmas (Afet nan) - Byk kardeim A tatrk - anlatan: Makbule Atadan stikll Harbimiz (Kzm Karabekir) E rzurum dan lmne kadar A tatrkle beraber (Mazhar Mfit Kansu) - slm Ansiklopedisi (Atatrk maddesi) - Kemal A tat rk ve Mill Mcadele Tarihi (Enver Behnan apolyo) - Diyanet cephesinden A tatrk inklblar (M. Celal Saygn) - A tatrk sevgisi (Tark Yolaan) - A tatrkn hayatnda kadnlar (Altan Deliorman) - A tatrkden bize (M. Sunullah Bayar) - Din, toplum ve Kemal A tatrk (Ercmend Demirer) - Din ve insan psikolojisi (Dr. Niyazi Kymen) K urann nasih ve mensuh yetleri (Ahmed Grkan) - Manzum D ualar (Enver Tuncalp) ankaya (Falih Rfk Atay) K uran- Kermden lham lar (Behet Kemal alar) - A tatrklk nedir? (Falih Rfk Atay)

129

ATATRK

OLMASAYDI

simli eserin yaynlanmasna katkda bulunan kiiler

A TZEL KLER
1. DARDANEL Gda Sanayii A. 2. MERTKM Kimya Sanayii A. 3. MOBL OIL T.A. 4. NETA Northern Elektrik ve Telekomnkasyon A. 5. PEKNTA naat Sanayii A. 6. SURTEL Kablo A. 7. TEKFEN Holding A. 8. TEKFEN naat ve Tesisat A. 9. TRK YTONG Sanayii A. 10. YNET Yeminli Mali Mavirlik ve Denetim A. B - GEREK KLER 11. Reat ALATALI 12. D. Fikret AYKAN 13. Sema BACI 14. Ahmet BERKER 15. Toni CAUK 16. Kutlu UBUKUOLU 17. Osman DRAMAN 18. Naci ENDEM 19. Subutay GENCEL 20. Metin GKER 21. Tark GCYENER 22. Erol GNER 23. Haan GRAY 24. Cemal HASDEMR 25. Ahmet HATPOLU 26. Adem KALABAK

27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42.

na KANAN Nejat KPER Kutlu MEMOLU Tmer MFTOLU Enver ZSOY Erol PELSTER zcan SAM Abdullah SAR KAYA mer SUNMAN Erol TEZCAN Alp TRYAKOLU Kazm TURGAY Arto VARTANYAN Nami YALIN Aren YARMAN Smer ZEYBEKOLU

Ncl : Bu liste, katkda bulunupta adnn aklanmasn istemiyen kiileri kapsamamaktadr.

Bu be kitap okunmadan Trkiyenin son yz senesi iin doru hkm verm ek mmkn deildir.

OSMANLIDAN CUMHURYETE YZYILIMIZDA BR NSANIMIZ:

HSEYN RAUF ORBAY (1881-1964)

Tek bir kiinin yaantsnm, Sultan Hamidin son onylndan balyarak mparatorluumuzun hayat sahnesinden ekilii, yokolmann dnya karar hlinde karmza dikildii kapkaranlk gnlerden mill mcadele mucizesi, cumhuriyetin ilk md yllar nn iine nasl yerlemi olduunu, cevab ariyan sualleri, sislere itilmi hakikatleri ve gnmzdeki miras ile be cilde sdrlabilmi kitab'da bulacanz aklamakla kalmyor, isbat hakkm sakl olarak: "-Bu kitab okunmadan Trkiyenin son yzyln kavramak mmkn deildir" diyorum: lkenin yaama ortala masnn, yzaltmbir telif eserin insanboylarn aan emein sa hibi kdemli tarihisi olarak...
Evet... G inanlr, ama gerek... RAUF, hayatnn ok yan ile gayrda yaanmam olaylarn orijinal ahsiyetidir: Yirmidrt yanda deniz kurmayyzba ola rak, Amerikada ina ettirilen MECDYE kruvazrn getiren ve Padiah Abdlhamid tarafndan, OsmanlI donanmas umum m fettiliine Ferik (Or) Amiral rtbesiyle vazifelendirilen Kaptan Bagnam Paa ile Amerikaya gidiinde, bakan Theodor Roosvelt tarafndan, bakann ahsna elyazs ile gnderdii bir mektub

sonucu protokold kabul ve ancak Amerikann bakannn hu sus ile izni dnyann yeni buluu denizaltlar zerinde incele me izni alm LK ve SON yabanc ahsiyet olmasyla balyan bu zellii, diyeceimki, gzlerini kapamasna kadar hatra gele bilecek eidli sahalarda devam etmitir: ok zaman gerilerde, ama olaylara yn vererek... Hakik yaps ile hal bilmece olan Sultan Hamidi, 1904-1906 Japon-Rus savanda harbin kaderini izen deniz muharebelerinin gelimelerini geceleri muharib do nanmalarnn flmalaryla tkib eden Osmanl Hakanna Bagnam Paann aklamalarn eviren Odur. Otuz yl, Sultan Azizin tahttan indirilmesinde donanmann roln adet cezalandrmcasna harb gemilerini limanlara balayb rten ayn Padiahn, Avrupaya LK denizalty lkesine getirme giriiminin bu elikiyle yaam tek hidi de Odur. ngiltere monarisinin demokrasi ya psn, Ltin tipi Fransannki ile grerek ve yayarak kyaslyabilen ve bu sebeble 1925de temel gayesi Cumhuriyeti daha sonra itildii oligari diktasnn uzanda tutabilmek abas TERAKK PERVER CUMHURYET FIRKASI bu kyaslamann bahtsz dene mesi oldu. Giriimin fikir mimrnn da, yeri bo ada Trk kadn ahsiyeti Halide Edib Advar olduunu da, be cildin bin-bir hakikatinden sadece birisi olarak belgeleriyle beraber o sahifelerde bulacaksnz. Ve, Tekrar ediyorum: Misaller vermiye kalktnzda, mstakil kitapk hacmna samyacak nice-nice sisler iindeki son yz yl tarih aydnlnn nda doruyu belgeleriyle sralam tarafsz-karsz-arddncesiz-politikasz ve sadece gerekleri aram-derlemi bir emei alkaya lyk gryorsanz edinin... ok sk, ve sadece siyas rejim olarak deil, ahs haysiyetimiz hcceti olarak kullandmz ZGRLK szcnn gerek ya psna da belki daha ok sayg duyarsnz... ** *** ***

FYATI : 5 Cilt 500.000 TL. steme A dresi: Kazanc Kitap Ticaret A.. sakpaa Mah. ayrolu Sk. No: 14 34400 Sultanahmet - STANBUL Tel : 516 84 07 - 516 84 08 Fax : 517 02 18

OTUZBR MART 85. yanda

b ir "GERDN"n m iras (1 9 0 9 -1 9 9 4 ve ?)

23 temmuz 1908de iln edilen KNC MERUTYET, sekizay yirmign sonra, 13 nisan 1909da, kanl-kinli "b ir GERDN ayaklanm as" ile karkarya kald. Tarihlerimiz, eski takvim ifdesiyle ksaca OTUZBRMART RTCA derler. Aradan seksenbeyl geti. Ayaklanmann temel gerekesi eriat-kadn haklarna kar km a - batl yaam a d zeninin reddi esaslarna da yanyordu. Seksenbeyl nceki ihtill asker ayaklanmas ile bala d, baarya ulat sanld, daha ku d re tli bir asker karkoymasyla bastrld. Bugn 1994... 1994 Trkiyesinde AYNI HEDEFLERE dnk LKnin mimBclar var.

Bugnkler, siyas partileri-gizli/ak tarikatleri-niversitelor dahil her kademe ve yapda okullar-kurslar-vakflar-dermklori-yaynlar-radyo/televizyonlar, i/d tekiltlar, kumcu TAM KADRO ile geliyorlar:LKnin gaye ve hedefleri ni, deien zamann artlarna mehretle klflyarak: MLL I ADE diyorlar ve diyecekler, S A N D I Ktan kacaklar...

Ve, bu tempo ile ON YIL sonra iktidardalar. O GNLERE kadar kopkoyu ilkel bir Arap-Acem mmet iliinin ideolojide-tatbikatta; zaman-mekn plnn takvim yapraklar hassasiyetiyle kronojiye balam olarak... "b ir GERDNn m iras nda NCEKnin bilmeceler rl iyapsn, bkir belgeler-htralar, i/d tesbitlerle beyzelli sahifeye ulam bir cild hlinde Kazanc Messesesi, umuyor ve temenni ediyo rum, kanl-kinli GERDNN seksenbeinci yldnm 1994 yl iinde ibretinize sunmu olacak... Belki hayl ama kapal gzleri bir lahzack da olsa aabilecei midini bera berinde getirerek. Sanyorumki son s a tra geldiinizde, bugnedek re jim in g a ra n tis i saylan varlklarn, GERDNn bugnk mirsclarnn iden- dtan beslenen taktikleri nnde nasl akn ve resiz kalacaklarn ister-istemez dnecek, gaf let yasdnzda umursamaz banz rahatsz hissedeceksi niz. *** **

FYATI : 125.000 TL. steme A dresi: Kazanc Kitap Ticaret A.. sakpaa Mah. ayrolu Sk. No: 14 34400 Sultanahmet - STANBUL Tel : 516 84 07 - 516 84 08 Fax : 517 02 18