Antro Polo Ji

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1761 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 912
ANTROPOLOJ
Yazarlar Prof.Dr. Suavi AYDIN (nite 1-3, 6-10) Prof.Dr. Ylmaz Selim ERDAL (nite 4, 5) Editr Do.Dr. Handan STNDA
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2007 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Jale Balaban-Sal Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Televizyon Programlar Yneticisi Prof.Dr. Naci Ghan Dil ve Yazm Danman Okt. Sebahat Yaar lme Deerlendirme Sorumlusu Uzm. Blent Gezen Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Antropoloji ISBN 978-975-06-0461-4 7. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet baslmtr. ESKEHR, Temmuz 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ Kullanm Klavuzu........................................................................................ ix x
Antropoloji Nedir?...................................................................
GR .............................................................................................................. ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAIMI VE LKELER ............................. Antropolojinin Tanm................................................................................... Antropolojinin Yaklam ve lkeleri ............................................................ ANTROPOLOJNN DALLARI ....................................................................... Sosyal-Kltrel Antropoloji........................................................................... Biyolojik Antropoloji ..................................................................................... Arkeoloji ....................................................................................................... Dil Antropolojisi ........................................................................................... ANTROPOLOJNN TARH .......................................................................... ANTROPOLOJNN DER NSAN VE TOPLUM BLMLER NDEK YER.............................................................................................. ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARATIRMA TEKNKLER.................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
1
3 3 3 4 6 6 6 7 8 9 11 14 17 18 19 19 21 21 22
NTE 1
Kltr Kavram ......................................................................... 23

GR .............................................................................................................. KLTR NEDR?............................................................................................ KLTRN ZELLKLER ............................................................................ KLTREL SRELER .................................................................................. Kltrleme (Enculturation) ........................................................................... Kltrleme (Acculturation).......................................................................... Kltrel Yaylma (Diffusion) ........................................................................ Kltrlenme (Culturation)............................................................................. Kltr oku (Culture Shock) ........................................................................ Kltrel Gecikme (Cultural Lag) .................................................................. Kltrel zmseme (Assimilation) .............................................................. Kltrel Btnleme (Integration) ............................................................... Zorla Kltrleme (Trans-Culturation)........................................................... Kltrel Deime ve Gelenek ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 25 25 30 38 38 38 39 39 40 40 40 41 41 41 42 43 44 45 45
NTE 2
iv
indekiler
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
46 46
NTE 3
Kltre Yaklamlar: Temel Antropoloji Kuramlar ........... 47

GR .............................................................................................................. EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR ........................................................ 19. Yzyl Evrimcilii .................................................................................... Difzyonizm .................................................................................................. Tarihsel zgclk (Amerikan Tarih Okulu) ............................................. LEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR ...................................................... ngiliz levcilii ........................................................................................... Yapsal-levselcilik ....................................................................................... Yapsalclk..................................................................................................... PSKOLOJ VE BYOLOJ YNELML KURAMLAR .................................. Kltr-Kiilik Kuram .................................................................................... Sosyobiyoloji Kuram .................................................................................... ATIMACI VE UYARLANMACI KURAMLAR.............................................. Yeni Evrimcilik .............................................................................................. Kltrel Ekoloji Yaklam ............................................................................ Yeni levcilik ................................................................................................ Marks Antropoloji ...................................................................................... Kltrel Maddecilik ....................................................................................... ZGC KURAMLAR................................................................................... Etnobilim ya da Bilisel Antropoloji Yaklam ........................................... Simgeci/Yorumcu Antropoloji Yaklam..................................................... Feminist Antropoloji...................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 49 49 49 50 51 52 52 52 53 54 54 54 55 55 55 56 56 57 57 57 57 57 59 60 61 62 63 63 64
NTE 4
nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eitlilii.. 65

GR .............................................................................................................. NSANIN CANLILAR DNYASINDAK YER ............................................... PRMATLAR.................................................................................................... Primatlarn zellikleri ................................................................................... Prosimiyenler ................................................................................................ Antropoidler................................................................................................... Yeni Dnya Maymunlar............................................................................... Eski Dnya Maymunlar................................................................................ Hominoidler ................................................................................................. nsan ............................................................................................................. NSANIN BYOLOJK ETLL............................................................... Irk m? Biyolojik eitlilik mi? ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... 67 67 70 70 72 73 73 74 75 78 79 79 87 88 89
indekiler
Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
89 90 91 92
nsann Evrimi .......................................................................... 93

GR .............................................................................................................. EVRM DNCESNN GELM .............................................................. PRMATLARIN EVRM.................................................................................. LK HOMNDLER ......................................................................................... LK NSANLAR ............................................................................................... Homo habilis ve Homo rudolfensis............................................................. Homo ergaster ve Homo erectuslar............................................................. Neandertal nsan (Homo neanderthalensis)............................................... Homo Sapiens ......................................................................................... zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm .................................................................................... Yaamn inden .......................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 95 95 99 100 103 104 105 106 108 112 113 114 114 115 116
NTE 5
Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm...................................................... 117

GR .............................................................................................................. AVCI-TOPLAYICILIK ..................................................................................... Tarih ve Tanmlama ...................................................................................... Ekoloji, Teknoloji ve Nfus .......................................................................... Ekonomi, rgtlenme ve Siyaset................................................................. Uyarlanma...................................................................................................... Beslenme ve Salk ....................................................................................... TARIM VE HAYVANCI UYARLANMA .......................................................... Tarih ve Tanmlama: Besin reticiliine Gei ........................................... Nfus ve Tarmn Yaylmas ......................................................................... Temel Tarm ve Toplumsal rgtlenme Biimleri ..................................... Gebe-Hayvanclk (Pastoralistler) ....................................................... Kaba Tarm Biimleri .............................................................................. Youn Tarm Biimleri............................................................................ Enerji ve evre .............................................................................................. Toplumsal rgtlenme ve Siyaset ............................................................... Beslenme ve Salk ....................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 119 119 119 120 122 124 126 126 126 132 133 134 135 136 138 139 142 145 146 147 147 148 148 149
NTE 6
vi
indekiler
NTE 7
Kent, Devlet ve Endstri ....................................................... 151

GR .............................................................................................................. KENTLEME VE TARIM DII TABAKALAMANIN .................................... DOUU........................................................................................................ DEVLETN GELM ..................................................................................... lk Devlet ....................................................................................................... Tarm Dneminde Devletin Evrimi .............................................................. ENDSTR TOPLUMU VE YEN YAAM BM........................................ Toplumsal Tabakalama ve Siyaset.............................................................. Modern Devlet Biimleri ve Ulus-Devlet..................................................... Etnisite, Milliyetilik ve Irklk .................................................................... Enerji, Teknoloji ve Nfus ............................................................................ Yeni Kent ve Kent Yoksullar....................................................................... Youn Endstriyel Tarm.............................................................................. KTSAD ETSZLN YAYILMASI, AZ GELMLK VE NC DNYA ......................................................................................... Kreselleme.................................................................................................. retim Kltrnden Tketim Kltrne ..................................................... Popler Kltr ve Moda ............................................................................... Beslenme ve Salk ....................................................................................... OKKLTRLLK, OKKLTRCLK VE ANTROPOLOJDE YEN YNELMLER ....................................................... okkltrllk ve okkltrclk............................................................... Kltrel almalar Okulu ............................................................................ Uygulamal Antropoloji ................................................................................. Endstriyel Antropoloji ................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 153 153 153 155 155 158 161 161 162 162 164 165 166 167 168 169 169 170 170 170 170 171 171 172 173 174 174 175 176
NTE 8
Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet .......................................... 177

GR .............................................................................................................. EVLLK VE ALE ........................................................................................... Evlilik ve Uyarlanma ..................................................................................... Evlilik Yoluyla Oluan Toplumsal Alar ve Mbadele likileri ................ ve Devlilik Biimleri............................................................................... Tekli ve oklu Evlilik Biimleri ................................................................... Yerleme ve Evlilik ....................................................................................... Evlilik Sreleri.............................................................................................. E Seme Biimleri ...................................................................................... Yeniden Evlenme rntleri........................................................................ Evlilikte ktisad Mbadele Biimleri ........................................................... Evlilik Prosedr ve Tren........................................................................... Aile ve Hane.................................................................................................. AKRABALIK VE SOY..................................................................................... 179 179 179 181 182 182 184 184 184 186 187 187 188 189
indekiler
vii
Akrabalk Kategorileri ................................................................................... Ebeveyn, Karde ve Yeenler ...................................................................... Akraba Adlandrma Sistemleri ...................................................................... Akrabalk Temelli Gruplar ve Soy................................................................ Soy ................................................................................................................. CNSYET VE TOPLUMSAL CNSYET ......................................................... Cinsellik ve Cinsellik Karsndaki Kltrel Tutumlar................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
190 190 190 191 192 193 193 195 196 197 198 198 199 199
Din ve Kutsal ........................................................................... 201

GR .............................................................................................................. DN: NANCIN KURUMSALLAMASI ........................................................... Dinin Boyutlar .............................................................................................. NAN SSTEMLERNN ETLL........................................................... Din ve Uyarlanma ......................................................................................... Dinin Somutlamas: badet ve Ayinler........................................................ Dinsel Uzmanlar ve Kutsal Kiiler ............................................................... Temel nan Sistemleri.................................................................................. Animizm, Animatizm ve Animalizm....................................................... amanizm................................................................................................. Teizm ....................................................................................................... Dou Mistisizmi ve Yeniden Dou nanc........................................... Badatrmaclk (Senkretizm) ................................................................ TABULAR, KLTLER VE DNSEL SMGELER .............................................. Tabular ........................................................................................................... Kltler ............................................................................................................ Dinsel Simgeler ............................................................................................. Kltre zg Simgeler ........................................................................... Besin Simgecilii ..................................................................................... Totemler......................................................................................................... Sanat Simgecilii...................................................................................... MTOLOJ VE MTOSLAR ............................................................................. Mitos............................................................................................................... Mitoslarn levleri ................................................................................... Mitoloji ........................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 203 204 204 206 206 207 207 208 208 208 209 210 212 212 212 212 213 213 213 213 214 215 215 215 215 216 217 218 220 220 221
NTE 9
viii
indekiler
NTE 10
Dil ve letiim .......................................................................... 223

GR .............................................................................................................. KONUMA DL............................................................................................. Dil Nedir? ....................................................................................................... Dillerin Grelilii ......................................................................................... Dilin Unsurlar ............................................................................................... DLLERN ETLL .................................................................................. Diller Nasl eitlendi? .................................................................................. Bu eitlilik Nasl Snflandrmaktadr? ........................................................ Dil bekleri (Byk Dil Aileleri)................................................................. Dillerin Yaylmas, Temas, Karmas ve Kresellemenin Etkisi.............. Lingua Franca .......................................................................................... Pidgin Dil................................................................................................. Kreol Dil .................................................................................................. Planl Dil Deiiklikleri ........................................................................... Kresellemenin Dil zerinde Etkisi ..................................................... LETM SRELER VE LETM ORTAMLARI ........................................ letiim ve Toplumsal likiler ...................................................................... aretler ve Simgeler................................................................................ Konuma D letiim ................................................................................... Yaz Dili ......................................................................................................... aret Dili ....................................................................................................... DL VE KLTR ............................................................................................ Kltrn Dile Etkisi....................................................................................... Dilin Kltre Etkisi........................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 225 226 226 227 228 229 229 231 232 234 235 235 235 236 236 237 237 238 238 239 241 242 242 243 244 245 246 246 247 247 248
Szlk ................................................................................... 249 Dizin ...................................................................................... 255
nsz
ix
nsz
Antropoloji, insan trnn ortaya kndan bu yana geirdii biyolojik ve kltrel uyarlanma srelerini inceleyen ve buna bal olarak ortaya kan insan eitliliini irdeleyen bir disiplindir. Bu bakmdan, insan ele alan ya da odanda insann veya onun yaratt kurumlarn bulunduu her disiplinin antropolojiden renecei ok ey vardr. Antropoloji ayn zamanda insana dnyann kendi evresinden, alkanlklarndan ve normal bulduu yaam biiminden ibaret olmadn, en az kendisininki kadar deerli ve ilevli pek ok baka yaam biiminin olduunu da gsterir. Bu zelliklerine bakldnda bu disiplinin btn sosyal bilim alanlar, hatta hayat anlamlandrma abas iinde olan her birey iin nemli bir hareket noktas olduu hemen grlecektir. Antropolojinin bu ilev ve rolnn bilincinde olarak, elinizdeki kitap antropoloji alanna ilikin ana konular olabildiince iermek ve bu konuda okuyucuya olabildiince geni bir perspektif amak kaygsyla kaleme alnmtr. Ayn zamanda bu kitap uzaktan renme ilkelerine gre tasarlanm olmasyla, okuyucuyu alann iine interaktif bir biimde dahil etmeye almaktadr. Bizim bu abamza karlk, kitap okuyucunun etkin katlmc katks olmadan hedefledii amalara ulamakta zorlanacaktr. Bu nedenle okuyucularn kitab daha iyi zmseyebilmek iin konulara ilikin aratrmac abalara girimelerini ve Akretim televizyon programlarn izlemelerini neririm. Kitap okuyucunun katlmn ve paylamn salamak iin, her nitede yer alan yaamn iinden ve rnek olay blmleriyle zenginletirilmitir. Ayrca kitabn sonuna bir kk szlk ve okuyucunun merak ettii anahtar szcklere ulaabilecei bir dizin eklenmitir. Her nitenin sonunda da snavlara hazrlk iin yararl olacan umduum oktan semeli bir kendimizi snayalm blm bulunmaktadr. nitelerin iine serpitirilmi sra sizde almalarnn da zihin gelitirmek ve daha ileri dzeyde dnebilmek iin yararl olacan umuyoruz. Bu kitabn sosyal antropolojiyi ilgilendiren sekiz nitesi Prof.Dr. Suavi Aydn, biyolojik antropolojiyi konu alan drdnc ve beinci niteleri de Prof.Dr. Ylmaz Selim Erdal tarafndan kaleme alnmtr. Ksa zamanda byle youn bir metni ortaya kardklar iin her iki yazara da ok teekkr ederim. Ayrca kitabn hazrlanmas iin gerekli ortam salayan bata rektrmz olmak zere tm uzaktan retim birimi alanlarna yrekten teekkr ederim.
Editr Do.Dr. Handan STNDA
Kullanm Klavuzu
endi kendine renme ilkelerine gre hazrlanm olan bu kitabn ilevlerini renmek iin hazrlanan Kullanm Klavuzu, konular anlamanzda ve snavlara hazrlanmanzda sizlere fayda salayacaktr.
Giri: nitede ilenen konulara ilikin bilgi veren, konuya balamadan nce sizi dnmeye iten, gerektiinde konular daha iyi kavrayabilmeniz iin yapmanz gerekenleri belirten ksa aklamalardr.
Amalarmz: niteyi tamamladnzda kazanacanz bilgi ve becerilerdir.
rnek Olay: nitede ilenen konularn gnlk yaama yansmalarn ieren, kuramsal aklamalarla evrenizde yaanan olaylar arasnda ba kurmanza yardmc olmay hedefleyen rnek olaylar, anektodlar, alntlar ya da gazete haberleridir.
Yana kma: Metin iinde yer alan nemli kavram ve ifadelere ilikin tanm ya da aklamalardr. nemsemeniz gereken noktalar gsterir. Metin iinde yaplan aklamalarn bir tr ok ksa zeti gibi dnlebilir.
Anahtar Kavramlar: nitede amlanan temel kavramlardr. nitedeki nemli noktalara ilikin ipular verir.
SIRA SZDE
indekiler: nite iinde hangi konularn ileneceini gsterir. Ana konularn balklarn ierir.
DNELM S O R U
Sra Sizde: lenen konular SIRA SZDE kavrayp kavramadnz kendi kendinize lmenize yardmc olmaya amalayan, dnmeye ve DNEL M uygulamaya ynlendiren sorulardr.
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kullanm Klavuzu
xi
zet: nitede ayrntl ilenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.
Kendimizi Snayalm: nitede ilenen konular renip renmediinizi kendi kendinize lmenizi salayacak, bir tr snava hazrlk testidir. Snavlarda kabilecek trde sorular ierir.
Okuma Paras: Bu blmde, baz dorudan ilikili bilimsel bir almadan alnan okuma paralarna yer verilmektedir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar: "Kendimizi Snayalm" blmndeki sorularn cevaplarn ve ilgili olduklar konular ierir. Yanl cevapladnz sorularla ilgili konular tekrar etmeniz snavdaki baarnz artrabilir.
Yaamn inden: nitede aktarlan kuramsal aklamalar ile gnlk yaammzda karlatmz olaylar arasnda iliki kurmanz salamak iin verilmi haber ve alntlardr.
Sra Sizde Yant Anahtar: Sra Sizdelerde yer alan sorularn cevaplarn ierir. Her hangi bir Sra Sizde sorusuna verdiiniz cevap ile bu blmdeki cevab karlatrarak, ilgili konuyu ne lde rendiinizi belirleyebilirsiniz.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar: lenen konulara ilikin daha geni bilgi edinmek isterseniz bu blmde yer alan kaynaklar inceleyebilirsiniz.
Antropoloji Nedir?
Kaynak: G.B.R. Poster Magazines
nsan, biyolojik ve kltrel olarak eitlenerek ve coraf ve ekolojik koullarn dayatt deiimleri geirerek dnyann btn blgelerine yaylm bir trdr. Antropoloji bu eitliliin anlalmas abasdr.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Antropoloji nasl bir bilimdir, neyi inceler ve nasl bir yaklam vardr? Antropoloji hangi dallara ayrlr? Bu dallarn geliimi nasl nasl olmutur? Antropolojinin bilimsel gelime iindeki yeri nedir? Antropolojinin dier insan ve toplum bilimleri iindeki yeri nedir? Antropolojinin alma yntem ve teknikleri nelerdir? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
Antropoloji
rnek Olay
2002 ylnda Kafkasya petrollerini Ceyhan limanna tayacak byk bir ham petrol boru hatt projesi hayata geirildi. Bu projenin zellii evresel, insan ve kltrel deerlere saygl bir proje olaca iddias idi. Bu nedenle projede antropologlara grev verildi. Daha nce uygulanan boru hatt projelerinde gzergh mhendislik ilkelerine gre nceden belirleniyor ve o blgede yaayanlarn fikir ve itirazlar dikkate alnmadan, evlerinden, kylerinden, tarlalarndan geip uygulanyordu. Oysa buradaki mantk tamamen farkl olacakt. Tpk evresel deerleri gz nnde tutacak doa bilimcilerin gzergh zerindeki doal hayatn korunmas iin alaca nlemler gibi, antropologlar da gzerghn getii yerleimlerdeki insanlarla konuacak, onlarn talep, beklenti ve deerleri ile projenin hedeflerini uyuturmaya alacakt. Nitekim alma bu ekilde yrd. rnein Toroslarn yksek blgelerinde bir yerde projede alan antropolog, inaat antiyesi olmas planlanan bir yerde yre kyllerinin yazlar adrl yayla kurduklarn, bir ksmnn da arclk yaptklarn belirledi. Bu durumda antiyenin orada kurulmas, geici bir sre iin de olsa, blge insanlarnn yllk geim etkinliini ve iklim koullarnn zorunlu kld geleneksellemi bir mevsimlik yer deitirme davrann sekteye uratacakt. Bunun zerine yaylaclarla grmeler yapld; geici olarak, bir yazlna yaylalarn antiyeye terk etmeye raz oldular ama bunun karlnda inaat firma yaylada birka su kuyusu amay, kanallarla suyu belli yerlere tamay ve yaylada antiyeden hibir iz brakmamay taahht etti. Bylelikle blgeyi gemiten beri kullanan insanlarn yaam biimine zarar vermeden bir kalknma yatrm gerekletirilmi oldu, herkes memnundu; bu Trkiyede bir ilkti.
Anahtar Kavramlar
Antropoloji Biyolojik Antropoloji Sosyal/Kltrel Antropoloji Etnoloji Etnografya Alan Aratrmas Katlarak Gzlem Katlmcnn Gzlemi
indekiler
GR ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAIMI VE LKELER ANTROPOLOJNN DALLARI ANTROPOLOJNN TARH ANTROPOLOJNN DER NSAN VE TOPLUM BLMLER NDEK YER ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARATIRMA TEKNKLER
nite 1 - Antropoloji Nedir?
GR
Neden insanlar yaadklar farkl corafyalarda farkl konutlar yapmlar, farkl yerleim dzenleri kurmulardr? Neden belli bir yerde yaayan insanlar bir tr besini zevkle, itahla tketirken baka yerde yaayanlar onu en a hallerinde bile azlarna koymaktan kanrlar? nsanlar dnyann belli blgesinde belli fiziksel zelliklere sahipken, baka yerlerde biz bu zellikleri tamayan bireylerle karlarz? Biz, yani insan tr, ortaya ktmz anda da byle miydik? Fiziksel ve toplumsal olarak nasl deitik? Bizden nce yaayan insanlar neyle geindiler, ne yiyip itiler, llerini nasl gmdler, ya da gmmeyip baka trl m uurladlar? Ne tr aletler kullandlar? Dilleri nasld, bugnk dillerle eski diller arasnda nasl ilikiler mevcuttur? Bugn yaayan diller, eitli etkilerle nasl deiiyorlar, biz bu yeni biimleri nasl adlandrp tanmlayabiliriz? nsanlar doastne ve doa dndan gelen bir kudretin varlna hep inandlar. Bu inanlar nasl biimlendi, farkllat ve eitlendi? nsanlar topluluklar halinde yaarlar; yleyse bu topluluk halinin srekliliini ve istikrarn salayacak birtakm mekanizmalar, kurumlar da gelitirmi olmallar. Bar nasl salyorlar, iddet nasl nleniyor, topluluun karlar nasl savunuluyor ve en nemlisi kararlar nasl alnp uygulanyor? Kararlara uymayanlara ne yaplyor ya da uymalar nasl salanyor? Topluluk halinde yaayan insanlar cinsel ihtiyalarn gidermek iin ne tr kurumlar icat etmiler? Topluluun salkl bir biimde devamn ve beksn salayacak reme faaliyeti nasl dzenlenmi? Bu devamllk ve bek iin kanlmaz olarak icat edilmi deerler neler? Bu deerler hangi toplumsal srelerle, simge ve trenlerle aktarlp yaatlyor? Duygularmza ve davranlarmza yn veren toplumsal durumlar ve sreler nelerdir? Belirli deerler iin insann cann bile fed etmesini salayan uyarlayclar nasl bilebilir ve tehis edebiliriz? te btn bu sorularn cevabn bulabileceiniz bir bilim dal var: Antropoloji. Bu blmde antropolojinin nasl bir bilim olduunu, nasl gelitiini, temel kavramlarn, yntemini, dallarn ve iinde yer alan eitli yaklam biimlerini greceiz.
ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAIMI VE LKELER Antropolojinin Tanm

Antropoloji en ksa tanmyla insan eitliliinin bilimidir. nsan kltrel, toplumsal ve biyolojik eitlilii iinde anlamaya; insanlarn balangcndan beri eitli koullara nasl uyarlandn, bu uyarlanma biimlerinin nasl geliip deitiini, eitli kresel olaylarn bu uyarlanmalar nasl dntrdn grmeye ve gstermeye alr. Bu nedenle yerkreyi bir btn olarak ele alr ve insanl btnl iinde grmeye alr. Bu ynyle antropoloji hem btnc hem de farkllklar vurgulayc bir doaya sahiptir. Bu adan bakldnda, antropoloji iin insan hem yerkreyi dzenleyen, tasarlayan hem de yerkrenin koullar tarafndan dzenlenen, biimlendirilen bir varlktr. Yerkrenin koullar onu hem kltrel, toplumsal ve biyolojik bakmdan eitlendirmi; hem de yerkre kltrel, toplumsal ve biyolojik olarak eitlenmi, insann mdahaleleriyle bu uzun srete dnmtr. Belki de bu dnmn en yakn ve yakc sonucu bugnk kresel snma sorunu olmutur. Bu geni ele al biimi antropolojiyi farkl bir yaklama sahip klmtr. Bu yaklam yine insana eilen dier bilimlerle antropoloji arasndaki fark da aklar.
Antropoloji
Antropolojinin Yaklam ve lkeleri

Btnc kltr kuram: Bir topluluu btn biyolojik, toplumsal ve kltrel ynleriyle bir btn olarak anlamaya ve buradan yola karak, kltrlerin farkllklar kadar btn kltrleri iine alacak evrensel bir kltr bilgisine ulamaya alan kuramsal ynelimdir
Fiziksel evre: nsan ve dier canllar kuatan, onlarn yaamnn temeli olan iklimsel, meteorolojik, atmosferik ve yersel evre koullar btndr. Yaamsal evre: nsann birlikte yaad, zaman zaman sembiyotik iliki iine girdii, zaman zaman evcilletirerek ya da yaban olarak dorudan yararland ya da yaamn tehdit altnda tutan bitki ve hayvan varldr. Meknsal evre: nsan eliyle doann sunduu olanaklar deerlendirilerek ya da teknolojik olanaklarla yaratlan kltrel-yapay evredir.
Yukardaki tanmlama denemesine dayanarak antropolojinin yaklamn oluturan alt temel ilkeyi karabiliriz. Btnclk: Antropoloji btn insan olgular btnl iinde grmeye alr. Dier insan bilimler ve biyolojik bilimler ise insann bir yn zerine younlar. Siyaset bilimciler toplumsal dzeni kuran iktidar, otorite, kar gruplar ve onlarn siyasal organlar ve bunlarn kar karya geldikleri atmac ortamlar zerinde durur. ktisatlar, toplumsal dzenler iindeki retim ve tketim kurumlaryla, datm sorunlaryla urar. nsan biyologlar, insann biyolojik varlna ynelir. Oysa antropologlar, inceledikleri toplumun iktisad kurumlaryla siyasal rgtlenmeleri, dinleriyle kimlik sorunlar, stat sistemleriyle dilleri, teknolojileriyle sanatlar, ocuk yetitirme uygulamalaryla fiziksel evreleri, evrimiyle biyolojik farkllklar arasndaki btn varolu biimlerini, bir ncelik-sonralk ilikisi kurmadan bir btn iinde grmeye alr. Bu btnlk iinde kapsayc bir insanlk tarihi kurmaya urar ve btn bu olgularn birbiriyle ilikilerini anlamaya alarak btnc bir kltr kuramna ynelmeyi amalar. Evrensellik: Antropoloji insann evrenselliini savunur. Bu bak asna gre btn toplumlar ve kltrler tmyle ve eit biimde insandir. Buna gre hibir insan grubu maymuna daha yakn saylamaz ya da hibir halk geri bir kltre sahip ya da kltrsz deildir. Bylelikle Kalahari lnde avc-toplayc bir yaam sren Kung! halkyla sanayi toplumu eiinde yaayan Kuzey Amerikallar arasnda insan yaratm ve deerler bakmndan tam bir eitlii ve incelemeye deer olmay ngrr. Antropolog iin hibir insan topluluu ok kk, ok uzak, ok byk, ok gelimi, ok geri, ok eski deildir. Btn toplumlar, insan eitliliinin farkl ynlerini ve grnmlerini sunarlar. Bu bakmdan btn toplumlar insanlk mirasnn deerli rnekleridir ve bu eitlilii yanstan her yaam biiminden renecek ok ey vardr. ok ey renirken, bir taraftan da insan trnn olanaklarn, yeteneklerini, neleri yapp-yapamayacan ve snrllklarn da reniriz. Hatta canllar dnyasndaki yakn akrabalarmz olan iri maymunlardan bile kendimiz hakknda hl reneceimiz ok ey vardr. Uyarlanma: nsan tpk dier hayvanlar gibi iinde bulunduklar evrenin basks altndadr. klim, ya miktar, toprak gibi fiziksel evre etkenleri ile yaadklar yere zg bitki ve hayvan varl gibi yaamsal evre etkenleri onlarn yaam biimlerini belirler. Bu etkenlere bir de kendi yarattklar meknsal evrenin etkisi eklenir. Dolaysyla belirli bir yaam biiminin olumasnda bu evresel etkenlerin basks birincil derecede rol oynar. Belirli bir insan topluluunun devamll ve istikrar, bu evresel etkenlere uyarlanabilme yeteneine baldr. Bu adan baarl olanlar, yani evresel etkenlere baaryla uyarlanabilenler kararl, srekli ve gvenli bir yaam biimi olutururlar. Bu yzden insan topluluklarnn zgl kltrleri, byk lde bu uyarlanmann sonucu olarak grlr. Btnleme: Belirli bir kltrn gelerinin birbiriyle btnlemesi, o kltrn ayakta kalmasnda, istikrarnda ve srekliliinde belirleyici bir rol oynar. Din, akrabalk, iktisad yaam, siyasal rgtlenme gibi gelerin birbirlerini destekleyici bir btn oluturmas, kltrlere bu adan yarar salar. te yandan bu btnlkl kltr anlay, belirli bir topluluu inceleyen antropoloa o topluluu anlamasnda yardmc olur. Ayrca antropolog, bir topluluk iin bu btnl varsaydnda kltrel geler arasndaki uyumsuzluklar, deime karsndaki uyum glklerini ve yine deime srasnda ortaya kan atmalar daha kolay gzlemleyebilir.
5
Kk lekli topluluklar: Ky, airet, kabile ve cemaat gibi dk nfusuyla ve igal ve istismar ettii evrenin greli kklyle dikkat eken, byk lde kapal bir ekonomi iinde yaayan, dier topluluklarla toplumsal, kltrel ve iktisad ilikisi olmayan ya da ok snrl olan topluluklardr. Byk lekli toplumlar: Karmak iktisad toplumsal ve kltrel ilikilerin hkim olduu, nfusu grece kalabalk olan ve igal ve istismar ettii evre bakmndan geni bir alana yaylan, yatay ve dikey toplumsal hareketlilii olan, yerleim rnts bakmndan belirli bir iktisad ve toplumsal kademelenmeye sahip, bu kademelenme erevesinde baka toplumlarla da iliki kuran toplumlardr. Etnikmerkezcilik: Kiinin ve toplumun kendi toplumunu ve onun deerlerinin merkeze alarak ve ycelterek dnyay ve baka insan ve toplumlar anlamlandrmas, onlara deer bimesidir.
Ancak bu btnlk varsaym grece kk lekli topluluklar iin geerli bir varsaymdr. Toplumun lei bydke ve toplum karmaklatka atmal geler artar, toplumun katmanlar arasnda kar ayrlklar ortaya kar, bu katmanlar toplumu kendi istekleri dorultusunda dntrmeye alrlar. Dolaysyla byk lekli toplumlarda antropolog iin o toplumu btnl iinde grmek zorlar. Antropolog bu durumu da gz nnde tutarak alr ve alma alanlarn, sorun ve sorularn bu duruma gre tasarlar. Kltrel Grecilik: Antropolog toplumlarn kltrel bakmdan farkl olduunu bilir. Antropoloun inceleyecei topluluk, yaam biimi bakmndan antropoloun yaad toplumdan farkl olduu kadar, farkl bir deerler dnyasna da sahip olacaktr. Dolaysyla antropolog, salkl bir aratrma yapabilmek iin, inceleyecei topluma kendi deer sisteminin iinden bakmaktan kanmak durumundadr. Biz, kiinin kendi toplumunun deerlerini ve geleneini yceltmesini, onu benzersiz ve dierlerinin zerinde bir toplum olarak dnmesini ve baka toplumlar bu adan deerlendirmesini etnikmerkezcilik kavramyla karlyoruz. te antropoloun ve antropolojinin aratrmaya ve incelemeye balamadan nce yapmas gereken ilk i etnikmerkezcilikten kurtulmak olmaldr. Zira etnikmerkezcilik, anlamaya deil yarglamaya yol aacaktr. tekileri gerek anlamda anlamak ancak kltrel grecilik yaklamyla mmkndr. Kltrel grecilik, ksaca, bakalarnn inan ve davranlarn onlarn kendi gelenek ve deneyimleri iinde deerlendirmek ve yorumlamaktr. Doal olarak bir toplum iin doru olan bir bakas iin de doru olmak zorunda deildir. O nedenle antropoloun kendi deneyimlerinden ve iinden geldii toplumdan kaynaklanan dorular bir kenara brakarak aratrma yapmas gerekecektir. Bylelikle bu dzeyde kltrler arasnda ncelik-sonralk, stnlk-gerilik, acayiplik-normallik gibi sralamalar anlamszlar ve her kltr, kendi znel varoluuyla, en az dierleri kadar deerli, sorun zc ve benzersiz hale gelir. Karlatrmaclk: Antropoloji tek bir toplumu ya da kltr ele almakla yetinmez, genel bir kltr kuramna ynelir. Bu nedenle belirli olgular bakmndan farkl toplum ve kltrleri karlatrmaya eilimlidir. Genel bir kltr kuramna ynelmeyen antropolojiler bile, byle bir genel kuramn olamayacan gstermek iin, kltrleri karlatrmaya ve bu karlatrma abas iinde onlarn zgllklerini gstermeye girimilerdir. rnein antropolog namus adna ilenen cinayetleri belli bir blgenin ya da topluluun sorunu olarak grmekten kanacak ve bu tr olaylarn yaand btn corafyalarda ve tarihsel sreklilik iinde bu eylemi douran etkenleri anlama abasna girerek, inceledii alan zmlemeye alacaktr. Bylelikle tek bir yere bakacak ama ok geni bir balantlar a kurmaya uraacaktr. Byle bir yntemsel abann bilimsel ad karlatrmaclktr. Btn bu ilkeler gz nnde tutulduunda antropolojinin sorduu temel sorular ak-seik hale gelmektedir. Bu erevede antropolojinin temel sorusu vardr: 1. nsanlar, toplumlar ve kltrler neden farkldrlar, nasl farkllarlar? 2. nsanlar, toplumlar ve kltrler neden ve nasl benzeirler? 3. nsanlar, toplumlar ve kltrler neden ve nasl deiirler? Dnyadaki farkl kltrleri birbirinden farkllatran ey sizce onlarn dzeySIRAgelimilik SZDE leri midir? Yoksa burada baka nedenler mi aramak gerekir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Antropoloji
ANTROPOLOJNN DALLARI
nsan bir btn olarak grmeye ve anlamaya alan antropoloji, insann btn ynlerini kavrayacak genilikte bir dallanmaya uramtr. Bu dallanmaya bakldnda drt temel alan grrz:
Sosyal-Kltrel Antropoloji
nsann, biyolojik varlnn dnda yaratt toplumsal-kltrel alan, btn eitlilii ve benzerlikleri iinde kavramaya ve anlamaya ynelmi olan antropoloji dal sosyal-kltrel antropolojidir. Toplumsallamadan balayarak kiiliin olumasnda rol oynayan kltrel srelere, kltrn belirledii cinsiyet rollerinden trn devamnn salanmasna ve geim etkinliklerinin yrtlmesine esasl bir zemin sunan aile-akrabalk sistemlerine, toplumlarn i dzen ve istikrarna ynelik hukuksal ve siyasal mekanizmalardan gelenek-grenek ve alkanlklara, farkl geim etkinliklerinden evreye uyarlanma biimlerine, inan sistemlerinden beslenme ve salk uygulamalarna kadar yaylan geni bir toplumsal-kltrel olgu btnl bu alann ilgisine girmektedir. Bu alann temel malzemesi, belirli bir topluluun btn kltrel rntsn gzler nne sermeye ynelen etnografya almalardr. Etnografya almalar, bir topluluu btn toplumsal-kltrel zellikleriyle betimleyen bir klavuz gibi dnlmelidir. Sosyal-kltrel antropoloji gnmzde uygulamal antropoloji alanlaryla gndelik sorunlara da zmler aramaktadr. Tbb antropoloji, kent antropolojisi ve kalknma antropolojisi gibi alt alanlar, modernleen ve karmaklaan insan toplum ve kltrnn bu yeni srete karlat yeni olgulara uyarlanma zorluklarn, bu uyarlanma abasnda bulduklar yeni zmleri ya da topluluklarn dndaki ulusal ve uluslararas glerin n ayak olduu dnmler karsnda nasl tavrlar ve savunmalar gelitirip bu dnmlerle nasl uzlatklarn anlamaya almakta, antropoloji bu srelerde yerlinin bak asn yanstmakta ve bu anlamda projelere yn veren bir rol oynamaktadr.
Etnografya: Alanda gzleme dayal olarak bir topluluun btn kltrel ynlerinin kaydedilmesidir.
Biyolojik Antropoloji
nsann biyolojik eitliliini, canllar dnyas iindeki yerini ve evrimini, eski insan topluluklarnn karlatklar salk sorunlarn ve onlarn demografik zelliklerini inceleyen geni bir alandr. Belirli alt dallar vardr: Primatoloji: nsanlarn canllar dnyasndaki en yakn akrabalar olan iri maymunlarn, maymunlarn ve dier primatlarn toplumsal yaamn ve biyolojisini inceler. Paleoantropoloji (nsan Paleontolojisi): nsan atalarnn ve ilk insan trlerinin fosil kalntlarn inceleyerek insan evriminin genel bir manzarasn ortaya koymaya alr. Biyoarkeoloji: Eski insan topluluklarnn iskelet kalntlarna bakarak onlarn yaadklar salk sorularn, demografik zelliklerini, belirlenebildii lde lm nedenlerini, mr beklentilerini, byme ve gelime durumlarn, geim etkinliklerine ve yaam koullarna bal fiziksel deimelerini ele alr (Fotoraf 1.1 Bir biyoarkeoloji laboratuar).
7
Fotoraf 1.1 Bir Biyoarkeoloji Laboratuarnda skelet Kalntlarn nceleyen Antropologlar Kaynak: Handan stnda Aydn Arivi
Fiziksel antropoloji: Yaayan insan topluluklarnn biyolojik eitliliini, byme ve gelime sorunlarn inceleyen antropoloji daldr. Adl Antropoloji: Cinayete, kazaya ya da katliama kurban gidenlerin ya da doal felketler sonucu hayatlarn kaybedenlerin iskelet kalntlar zerinden kimliklerinin ve lm biimlerinin belirlenmesini, elde edilen kantlarn mahkemelerde kullanlmasn salayan bir alandr. Poplasyon Genetii: nsan topluluklar arasndaki kaltmsal ilikileri, fark ve benzerlikleri inceler.
Arkeoloji
Eski insan topluluklarnn braktklar ve bugne kadar ulaan, genellikle toprak altndan karlan madd kltr varlklarnn saptanmasn, bunlarn incelenmesiyle gemi kltrlere, yaam ve geim biimlerine ilikin bilgilerin elde edilmesini amalayan geni bir alma alandr (Fotoraf 1.2 Bir kaz almas yapan arkeologlar). Dnyada arkeoloji yaklam iki ana izgiyi izler. Bunlardan birincisi antropolojik arkeoloji olup, madd buluntular arasnda hibir ayrm yapmadan insan toplumlarnn ve kltrlerinin o madd kalntlar zerinden zgn zamanlarndaki hallerini ve deiimini izlemeyi ngrr. Dier izgi daha ok eski toplumlarn yarattklar yksek kltr rnlerine odaklanarak bir tr sanat tarihi gibi alr. Bu yaklam deerli kalntlar aramak ve sergilemek, ayrca siyas tarihin yazl belgelerini bulmak ve siyas tarihin anlalmasna hizmet etmek kaygsn tar. Dolaysyla deerli olan ile olmayan, yksek kltr ile halk kltr ve yazl olanla olmayan arasnda kurduu ayrma dayanan seicilii yznden antropolojinin evrensellik, btnclk ve kltrel grecilik ilkeleriyle eliir. O nedenle antropoloji, arkeolojinin belirli bir yaklamn iermektedir. Bu yaklama bal alanlar unlardr: Prehistorya: Kazlar ve yzey aratrmalar yoluyla insanlarn yaz ncesi alardaki yaam ve geim biimlerini, bu kaz ve yzey aratrmalarndan elde edilen retim aralarna, barnaklarna, rettikleri kk ara-gerelere bakarak anlamaya alan, bu yolla insann biyolojik evrim tarihine elik eden kltrel deime tarzn gstermeye alan bir arkeoloji alandr. Tarihsel Arkeoloji: Yazl kaytlar ve arkeolojik kazlarla balants iinde yakn gemie ait toplumlarn ve kltrlerin yaam ve geim biimlerine, kltrel hayatlarna k tutmaya alr.
Yksek kltr: Toplumun yneten, eitimli ve varlkl katmanlarnca retilen, ounlukla sanatsal ve tketilen deer tayan ve bu nedenle popler olann kart olarak alglanan, genellikle yazl kltrdr.
Antropoloji
Etnoarkeoloji: Eski toplumlarn yaam ve geim biimlerini anlamak, kullandklar simgeleri ve aletlerin ilevlerini zmlemek iin, o toplumlara benzedii dnlen ada toplumlardan veri devirmeyi amalayan, bunun yansra bugn hl geleneksel yaam srdren topluluklarn bugnk yaamlarn izleyerek onlara ait daha eski madd kltr varlklarn anlamlandrmaya alan yeni bir alandr. Endstriyel ve Kentsel Arkeoloji: Sanayi toplumlarna zg olan ancak imdi kullanlmayan iliklerin, fabrikalarn, alma alanlarnn, ii konutlarnn vs. incelenmesi yoluyla sanayi toplumunun deiimini ve bu toplumsal tarzn balang durumunu tasvir etmeye ve kurgulamaya alan; bir yandan da kentsel artklar gibi kentsel yaamn rn ve belirtisi olan eyleri inceleyerek arda etnografyaya yardmc olmaya alan arkeoloji alandr.
Fotoraf 1.2 Bir Kaz almas Yapan Arkeologlar Kaynak: Handan stnda Aydn Arivi
Dil Antropolojisi
Canllar dnyasnda sadece insana zg bir yetenek olan konuma dili, kltr iinde merkez bir role sahiptir. Bu nedenle kltrlere yaklamann en kestirme ve zorunlu yolu dil incelemelerinden geer. En azndan bir antropolog, kendi kltr dndaki bir alanda almaya karar verdiinde ilk ii o kltrn dilini renmek, renmenin de tesinde onu kavramak ve o dilin penceresinden dnyaya bakmay becermek olacaktr. Hatta baz antropoloji yaklamlar sadece dil zmlemelerine yaslanmay etnografyadan daha nemli bir kltr zmlemesi yntemi olarak benimsemitir. Bu nedenle dil almalar, antropolojinin geni yelpazesi iinde kendisine nemli bir yer bulmutur. Dilbilimin daha teknik alanlar olan ve dil ailelerine mensup dillerin birbirleriyle tarihsel ilikilerini inceleyen tarihsel dilbilim ile dilin gramer yaps ve anlam ve biim bilgisini ieren betimsel dilbilimin dnda kalan toplumsal dilbilim, dorudan doruya bir antropoloji alan olarak tanmlanabilir. Toplumsal dilbilim gnlk yaamdaki iletiim ortamnda, farkl toplumsal katmanlarda ve kltrel eiklerde dilin kullanm biimlerini inceler. Dil ayn zamanda bir kltrn dnya grn yanstr. Dil antropolojisi bu balamda dilkltr ilikisini ele alr.
ANTROPOLOJNN TARH
Antropolojik ilginin douu, insan eitliliine, farkl yaam ve geim biimlerine dnk meraklarn ve bu eitlilii sergileyen yaznn ortaya kmasyla balar. Genellikle Akdeniz ve Karadeniz dnyasndaki kltrel eitlilii tarihinde anlatan Herodotos, bu bakmdan antropolojinin babas saylmtr. Bu adan bakldnda Marco Poloyu ve Evliya elebiyi de ilk antropologlar olarak selamlayabiliriz. Ancak bilimsel antropoloji, 19. yzylda bugnn modern sosyal bilimleri ekillenirken, Bat dnda kalan toplum ve kltrlerin inceleme alan olarak dierlerinden ayrarak ortaya kmtr. Kuzey Amerika ve Britanyada yetien ilk antropologlar, zellikle Amerikann modern ncesi kabile toplumlar ile Afrikada ve AvustralyaOkyanusya adalarnn sanayi toplumuna adm atmam kk-lekli topluluklar zerinde alarak ilk etnografyalar yaptlar. Dier sosyal bilimcilerin aksine antropologlar, kk-lekli topluluklar zerinde altklar iin kltr ve toplumsal rntleri bir btn halinde betimleyebilen ve bu betimlemelerden kuramsal sonular karabilen kapsayc aratrmalara imza attlar. Bu srete antropolojinin yntemi ve ilkeleri ortaya kt. lk antropoloji, oryantalizmle birlikte smrgeciliin bilimi olarak yaftalanmtr. Gerekten de zellikle Britanya ynetimi altndaki lkelerde antropologlar, burada yaayan insanlarn kltrlerini, yaam ve geim biimlerinin esaslarn renerek, smrge ynetimleri tarafndan bu toplumlarn nasl daha iyi ynetilebileceine ilikin esiz bilgiler sunmulardr. Bu adan da o zamanlarn hkmetlerince desteklenmilerdir. Benzer biimde Kuzey Amerikada da bu almalar rezervasyon kamplarna kapatlm yerli topluluklar zerinde yrtlmtr. Ele aldklar insan topluluklar bakmndan birbirine benzeyen bu iki lke antropolojisi, kuramsal bak alarnn farkllamas yznden iki farkl antropoloji gelenei halinde gelimitir. Amerikan antropolojisi, zellikle Franz Boasn etkisiyle, kltr kavramn esas alan bir antropoloji olarak geliti. ngiliz antropolojisi ise zellikle Radcliffe-Brownn etkisi altnda her topluluun karlkl etkileim iinde bulunan farkl toplumsal kurumlardan oluan bir toplumsal yapya sahip olduunu dnen ve yapsal-ilevselci ad verilen bir izgide geliti. Kta Avrupasnda ise farkl bir gelenek, etnoloji gelenei gelimitir. Etnoloji gelenei, eski toplumlarn olduu kadar ada toplumlarn da gndelik hayatn ve kltrn karlatrmal olarak incelemeye ynelik Kta Avrupas yaklamdr. Kta Avrupasnda antropoloji denilince, daha ok fiziksel ya da biyolojik antropoloji anlalmtr. O nedenle, Amerikan yaklamnn biyolojik ve toplumsal varl birarada inceleme eilimini getiren btnc kurgusunun yerine, Avrupada bu ikisi ayrm ve Amerikan bak asnn kltrel antropoloji ya da ngiliz bak asnn sosyal antropoloji olarak adlandrd disiplin burada etnoloji adyla kk salmtr. Etnoloji gelenei, Almanca konuulan lkelerde, onlarn Slav komularnda ve Fransada, toplumun kendi ulusal kltrnn incelenerek sergilenmesi iin gelitirilen folklor ya da halkbilimin aksine, tekinin gzlenmesi ve incelenmesi iin rgtlenmi ve bu kurgusuyla Anglo-Sakson antropolojisinin Kta Avrupasndaki karl olmutur. Bugn bu ayrm ve geleneklerin etkilerini ve glerini yitirmekte olduunu ve genel bir antropoloji anlay ve yntem birlii iinde birleme eilimine girdiini syleyebiliriz. Ancak Amerikan antropolojisinin hl daha kltralist ve bu yzden biyolojik antropolojiyi ile arkeolojiyi de ieren btnc kltrel ina yaklamn koruduu, ngiliz antropolojisinin sosyolojiye yaknln srdrd ve daha ok bugn kltrel almalar ad verilen akma doru evrildii; Kta Avrupas antropolojisinin ise yapsalc ve Marks modellere daha yakn olduu
Oryantalizm: Batl gzyle douya bakmaktr.
Yapsal-ilevselcilik: Kta Avrupas antropoloji geleneinin aksine, toplumsal ve kltrel sistemi yapsal bir btn halinde, gelerinin birbiriyle ilikisi balamnda ileyen bir organizma gibi gren, bu nedenle de alan aratrmasn tek yntem olarak ne karan yaklamdr.
10
Postmodernizm ve postyapsalclk: Byk anlatlara, zcle, nesnelcilie, kat nedensellie, evrenselcilie ve Aydnlanma dnemiyle birlikte merkeze oturan insanlk ideallerine kar, yereli, greli olan, tikeli ve okseslilii savunan, kk anlatlar, baka deyimle herkesin kendince doru olan hikayesini esas alan ve bu yolla tek bir hakikat yerine hakikatlerin oulluu ilkesini getiren yeni -modernizm sonras- dnya tasarmdr. Doa tarihi yntemi: Doadan elde edilen gzlemlerden yola karak doa ve onun tarihi hakknda genellemelereyasalara varma yntemidir. Yalandrma: Doa veya insanlk tarihinde belli bir dnemde yaam belli bir nesnenin veya znenin eitli biimlerde elde edilen kantlar veya bulgular zerinden bugne gre yann tahmin edilmesidir.
Antropoloji
Homosantrizm: nsan btn canllar ve canszlar dnyas iinde merkez bir deer olarak alan, insann bu varsaylan deeri zerinden dier canl ve cansz dnya zerindeki tahakkmn ve denetimini merulatran gr; herey insan iin ilkesidir.
grlmektedir. Bu bakmdan Amerikan ve ngiliz antropolojileri bugn postmodernist ve postyapsalc etkilere daha ak grlmektedir. te yandan 17. yzylda temelleri atlan bilimsel devrimin ana salad yenilikler, pek ok tabunun sarslmasna, tartlmasna ve dncenin geliimi nnde engel olmaktan kmasna yol amt. Bunlardan ilki Galileo Galileinin ve Kopernikin gk gzlemleri sonucunda kantlad evren kuramdr. Bu bilimsel gelime, kilisenin tand Aristotelesi evren kurgusunu, yani gnein dnya evresinde dnd, dnyann evrenin merkezi olduu grn (geosantrizmi) yerle bir etmitir. Ardndan jeologlar, zellikle Charles Lyelln bulgular, dnyann yann geleneksel bilginin kabul ettiinden ok daha gerilere gittiini, doa tarihi yntemiyle gstermi, bylelikle Eski Ahit merkezli olan ve oradaki Yaratl bahsinin sunduu yalandrma yntemiyle dnyann ve insanln yan hesaplayan gelenek byk bir darbe almtr. Oysa jeolojinin bilimsel yalardrma yntemi, Kutsal Kitapa dayanarak yaplan ve birka bin yla san dnyann ya bulgusu yerine, birka milyar yllk bir dnya tarihi ngryor; bununla da kalmayp dnyann yayla insanln yan eitleyen bu bak asnn yerine insann ortaya kmasndan ok ncelere giden bir yerkre jeolojik tarihi ina ediyordu. 16. yzyldan itibaren Avrupallarn, Eski Dnya dna karak teki ktalar fethe balamalar, Eski Dnyann bilinen halklar dnda pek ok halkn ve tandk olmayan pek ok kltrn varln gsterdi. 18. yzyldan balayarak balangta baz hmanist ve misyonerlerin ve ardndan antropologlarn bu halklar ve kltrleri tantmasyla, bilinen dnyann dnda byk bir kltrel ve biyolojik eitliliin farkna varld. zellikle antropolojinin kltrel greci yaklam ile Avrupa merkezli dnya algs (Avrosantrizm) ykld; bununla da kalmad, farkl kltrlerin ve yaam biimlerinin, daha dorusu insanln tarihsel serveni iinde dnyann farkl corafyalarnda farkl uyarlanma biimleriyle farkl yaam biimleri yarattklarnn grlmesi, insanlarn yegne ve en doru yaam biiminin ve deerler dnyasnn kendilerininki olmayabileceine dair kukular kamlad. Bylelikle, insanlarn kendi toplum ve kltrlerini merkeze koyarak dnyaya bu pencereden baktklar etnikmerkezci bak as (etnosantrizm) krld. Son olarak antropolojinin, balangta paleoantropolojik fosil kaytlarna, yakn zamanlarda da genetik kantlara dayanarak ina ettikleri insann biyolojik evrim tarihi, insann nceleri bugnk haliyle deil, farkl formlarda varolduunu ve bu formlar izleyen bir evrim sreci yoluyla bugnk halini aldn ortaya koydu. Bylelikle zellikle byk dinlerin, insan merkeze koyduklar ve dnyann insann mutluluu ve snanmas iin yaratlm bir sahne olduunu vaz eden insanmerkezci dnya gr de (homosantrizm) sarsld. Tarihin eitli dnemlerinde insan dncesinin ve bilimsel gelimenin nnde birer engel olarak duran bu dogmalarn birer birer yklmasnda antropolojik bulgularn byk bir katks oldu. nsanerkezci dnya grn ve dnya algsn dntren en nemli etki, hi kukusuz jeolojinin yerkrenin tarihini aratrrken bavurduu fosil kaytlar bilgisi; yani paleontoloji olmutur. Paleontoloji eitli katmanlarn arasndan talam olarak kan, eitli dnemlerde yaam canl kalntlarnn incelenmesi yoluyla canllara ait evrimlemenin evrelerini gstermeye alan aratrma alandr. eitli tekniklerle yalar tespit edilen toprak ve kaya katmanlarnn arasnda kalan canllara ait talam buluntular, doal olarak o katmanlarla yatt ve bu bilgilerin birikimi bize hangi canl trlerinin hangi zamanlarda yaayp hangi zamanlarda yok olduklarna, nasl deiip dntklerine ilikin bilgi veriyordu. Bylelikle felsef temelleri bulunan evrim gr, bilimsel kantlarla destekleniyor ve hem yerkre-
11
nin hem de canllarn skolastik dnce iinde kesinlemi ya bilgisi yerle bir oluyordu. Canllarn evrimine ilikin gzlemlere dayanan ilk bilimsel aklama Charles Darwin tarafndan yapld. Darwin 1859 ylnda yaymlad Trlerin Kkeni balkl kitabnda gzlemlerine dayanarak bir biyolojik evrim kuram ortaya koydu. Bu kurama gre evrim geirmemi, yani ilk balangcndan bugne kadar deimeden gelmi bir canl yoktu; zira doadaki deiimler trlerin de deierek yeni koullara uyarlanmasna ya da deiemeyerek yok olmalarna neden olan bir bask oluturuyordu. nsan da bunun istisnas deildi. nsana ilikin bu kuramsal biyolojik evrim gr, zamanla ortaya kan insan fosil kaytlar araclyla somut olarak izlenebilen bir bilgiye dnt. 1856 ylnda Dsseldorf yaknlarndaki Neander vadisindeki bir maarada bulunan yaayan insana benzemeyen ilk insan fosilinden (Neandertal insanndan) balayarak, zellikle 20. yzyln balarnda Afrikadaki almalarla younlaan bu bilgi birikimi biyolojik antropolojinin temeli oldu. te yandan 19. yzylda Avrupada antropoloji geliirken, onu etkileyen en nemli kavramlardan birisi rk kavramyd. Zira baka ktalarda yaayan insanlar sadece kltrel farkllklaryla deil Avrupallardan fiziksel farklaryla da dikkat ekmi ve 18. yzyldan itibaren bu morfolojik farklar, rk kavram altnda snflandrlmaya balanmt. Bugn de kullanlan kaba rk snflandrmas, yani Beyazlar, Siyahlar, Sarlar gibi sadece deri rengine dayanarak insanlar ayran gr, o balang yllarnn eseridir. 19. yzylda bu rk snflandrmas, ykselen smrgeciliin smrge lkelerdeki insanlar zerindeki tahakkmn merulatracak bir ara haline getirildi ve Avrupa dncesinde, varsaylan rksal farkn kltrel farkn, yani Batnn gelimiliine karn dierlerinin geri kalmlnn nedeni olduunu temellendirmeye alan ideoloji, rklk, ortaya kt. zellikle 20. yzyln balarndan itibaren II. Dnya Savann sonuna kadar devam eden srete antropoloji, bu ideoloji iin kullanld ve bir yanl bilin ortaya kt. Bu yanl bilin, antropolojiyi bir rk bilimi gibi kurgulad ve zellikle bizim gibi lkelerde bu bilim dalnn, sosyal-kltrel yan ve dier hmanist gndermeleri ve yine kendi tarihi iinde rkla kar gelitirdii gl damar dikkate alnmakszn sadece bir rk bilimi olarak alglanmasna yol at. Bugnk bilgimiz, zellikle genetik aratrmalara dayanan geni birikim, insan tr iin geerli bir rk snflandrmasnn mmkn olmadn gsterdiinden antropolojinin byle alglanmasn salayacak bir temel de ortada kalmad. Aksine insan haklar yaklamnn gl dayanaklarndan ve destekilerinden biri haline gelen antropoloji, rk kavram ve rklk karsnda en gl bilimsel sesi karan bir disiplin olarak yerleikleti. Antropolojinin geliiminin etnikmerkezcilii ve insanmerkezcilii amakta ne tr katklaSIRA SZDE r olmu olabilir?
DNELM ANTROPOLOJNN DER NSAN VE TOPLUM BLMLER NDEK YER
Irk: Morfolojik farkllklara dayanarak insanlarn snflandrlmas sonucunda ortaya kan biyolojik gruplar, bu ltlere gre insan trnn alt deikeleridir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Antropoloji, zellikle alma alannn dnya leindeki genilii (evrensellii), S O R U btncl, karlatrmac doas, kltrel grecilii nedeniyle ve alan almas yntemi erevesinde uygulad tekniklerle dier sosyal bilimlerden farkllaDKKAT mtr. Sosyal bilimler, esas olarak, 19. yzyln balarndan itibaren gelien ve felsefenin iinden karak bamsz disiplinler ve uzmanlk alanlar halinde zelleen SIRA SZDE bilimlerdir. Bu zelleme iinde bugnk klasik sosyal bilimler (sosyoloji, iktisat, psikoloji, siyaset bilimi ve tarih), esas olarak modernlemi Bat toplumunu meydana getiren kurumlarn incelendii alanlar olarak ayrrken, antropoloji Batnn
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
12
Antropoloji
kartnn ya da Bat dnda kalann, yani modern olmayann ya da o zamanlarn deyimiyle ilkelin incelenmesine ynelmitir. nl Amerikal sosyal kuramc Immanuel Wallerstein uzmanlaan toplumsal bilimlerin akademik farkllamas iinde, antropolojinin Batnn kartn (alana karak) aratrmaya yneldiini; dier sosyal bilimler iinse temel verileri tarihin (arivin) saladn belirtir. u halde, tarih temel olmak kaydyla, iktisat, siyaset bilimi ve sosyoloji Bat dnyasnda kolektif insan etkinliinin karlk geldii ayr dzlemi ya da alan, tarihsel veriyi esas alarak, alma konusu haline getirmitir. Birinci alan ekonomi alandr ve iktisat bilimi piyasann bir ilevi olarak bu alan ele alr. kinci alan devlet alandr ve siyaset bilimi bu alan siyasal sre ve kurumlarn bir ilevi olara grme eilimindedir. nc alan toplum ya da kltr alandr ve sosyoloji bu alan eitli alt kurumlar zerinden ele alr. Sosyal bilimlerin ortaya k paradigmasna gre bu alanlar Batdaki tarihsel geliimin (deiimin) yani tarihin bir sonucudur ve bugn kararllk kazanarak toplumu meydana getiren olmazsa olmaz alanlar olarak hayat btnletirmektedir. Ancak bu ilerlemeci paradigmaya gre Batdaki toplumsal ve kltrel hayat bu btnl iinde kavramak, tarihsel gelimenin sonucunda ortaya kan karmaklk yznden mmkn deildir ve bu yzden bu hayat sz edilen bu ilevsel alanlara blnerek incelenmek zorundadr. Zira bu alanlar ilevsel bir btnlk halinde toplumsal hayatn paralardr. Antropoloji ise dier (Batnn dnda kalan) dnyaya ynelmi bir disiplin olarak, hem tarihin hem dier sosyal bilimlerin Baty incelerken paralara ayrdklar olgularn (ilevlerin) tmn birarada grmek ve incelemek durumundadr. Zira yine ayn paradigmaya gre, Bat dnda kalan, tarihsel sre iinde benzer bir karmakla uramad iin, btn toplumsal ve kltrel ileyilerin birarada grlebilecei ve incelenebilecei basit btnlkler halindedir. Dolaysyla antropologlara braklan alan otantik, el dememi, hatta vahi yerlilerin bulunduu bir yerdir. Bu yer, ayn zamanda tarihin olmad ya da tarihsel dinamiklerin ilemedii bir yer olarak tanmlanmtr. Zira 19. yzyln ilerlemeci emasnda tarih, yaznn icadndan balayp o gnn modern Bat dnyasna uzanan bir gelime hikyesi olarak kurgulanmaktayd ve Bat dnda kalan bu tarihsel ilerlemenin dnda kalm, ona katlamam, dolaysyla duraan ve bu halleriyle Batnn aksi olarak grlmekteydi. Bu yzden ilk antropoloji tarihsel olguyu inkr etmek eilimdeydi; Cohnun (1990) ifadesiyle onlarn alan tarihin ve zamann dndaki bir yerlerdeydi. Antropologlar uzunca bir zaman, byle deimemi kltrleri bulup incelemek ve tantmakla uramlard. zellikle alan almasnn konusu, antropologlarn aralarnda alt insanlarn, etnografik bir sunu iinde ve kltr kavram erevesinde kurulan deimemilii olmaktayd. Dolaysyle sosyal ve kltrel antropolojinin alan almalar, tarihinin byk bir blmnde ister istemez smrgeci kurulu iinde yaplm ve antropoloji zmnen smrgeletirilmi halklarn aratrld bir alan olarak kabul edilmitir. Bu erevede antropoloji, alma alannn zellikleri gerei, yukardaki btn alanlar (ilevleri) biraraya getiren btnc bir kltr kuramna ynelmitir. Ayrca antropolojinin balangta tanmlad kltr kavramnn ierii, ancak bu gibi kk lekli, hatta yaltlm topluluklarda grlebilecek bir ierik olmak bakmndan ilevseldi de. Bu nedenle antropoloji, oluum yllarnda, tarihsel baka ve karmak retim-snf ilikilerine ynelmemi ve bunlar iermemitir. Zaman iinde bu bak as, antropoloji iin bir avantaj haline gelmitir. Zira btn grmek ve bunun iin teknikler gelitirmek, 20. yzylda gndeme giren yorumlamac ve anlamac sosyal bilim yntemlerinin de temeli olmutur. Batl sosyal bilim paradigmas, ister istemez pozitivist bir yntemi benimsemiti. Onlar toplumsal b-
13
tnl ilevlere blyor ve bu paralar zerinde, daha ok niceliksel tekniklerle alarak, neden-sonu ilikileri kuruyorlard. Oysa daha 18. yzylda insan grngsne bakta farkl bir yaklam gelimeye balamt. talyan filozofu Vico (16681744), Yeni Bilim balkl eserinde, medeni toplum dnyasnn tamamen insan eliyle yaratlm olduunu ve insann kendi yaratt bu dnyay bilmek ve tanmak isteyeceini syleyerek, sosyal bilimler iin bir hareket noktas salamt. Bu hareket noktasna gre, beer dnya ile fiziksel dnya arasnda fark vard. Dolaysyla fiziksel dnyay bilmek ve tanmak iin gelitirilecek yntem ve tekniklerle beer dnyay bilmek ve tanmak iin gelitirilecek yntem ve teknikler, ister istemez birbirinden farkl olacakt. Alman filozofu Herder (1744-1803) bu vurguyu gelitirdi. Herder, insann trsel ortaklna karn, onun yaratt kltrlerin kendine zgln vurgulad ve tarihin iinde ayr ayr ve kendi dinamii iinde ina olan kltrlerin farkl insanlar yarattn temellendirdi. Dolaysyla bu insanlarn iinde yaad kltrn, o kltr yaratan tarihin ve evrenin bilgisi olmadan o insan anlamak da imknszd. Bu nedenle, fiziksel dnyaya ilikin bilimlerin aksine, btn kltrlere uygulanabilecek tek bir yntem ve hepsi hakknda ortak bir ey syleyebilecek bir bilimsel anlat mmkn deildi. Bu gr Alman filozof Wilhelm Diltheyn (1833-1911) bilim felsefesi iinde aklk kazand. Dilthey, bilimleri yntemsel bakmdan ikiye ayrm ve tin bilimleri-fen bilimleri ayrmn metodolojik adan temellendirmitir. Diltheyn tin bilimleri diye snflandrd bilimler, kltr bilimleri olarak da adlandrlmtr. Diltheya gre kltr bilimleri alannda alanlar, zorunlu olarak insan yaratlar zerinde alacaktr. nsan yaratlarn gzlemlemek ise, inceleyenin aslnda zorunlu olarak kendisinin de katld ve kendisinin iinde yer ald sreleri gzlemlemek anlamna gelmektedir. Dolaysyla tin ya da kltr bilimleri betimleyici ya da aklayc olamazlar. Zihnin iine girdii bir srecin gzlemlenmesi, o zihnin o srece nasl baktn, onu nasl grp anlamlandrdn bilebilmekle mmkndr. Bu nedenle Dilthey, neden-sonu ilikilerinin gzlemine dayanan genel aklama ya da betimleme yerine, beer faaliyeti anlamay esas alan bir yntem nerir. Anlama, Diltheya gre toplumsal ve kltrel yaratlara sempatik (ieriden) yaklama ve sezgiyle kavrama gibi zor metodolojik sreleri ierir. Anlamak iin o yarat alannn zel tarihini bilmek ve znenin zihninden bakabilmek gerekir. Hem zel tarihe ve her zne iin ayr tarihselliklere yapt vurgu hem de metodolojik olarak merkeze anlama etkinliini koymasyla Diltheyc yntem, dier sosyal bilimlerin uzana der. Zira dier sosyal bilimler, hem genel aklamaya (kurama hatta yasalara) ynelen hem de ilerlemeci ve tek hatl tarih grn esas alan bir metodolojik gelenei benimsemitir. Ancak aksine Diltheyc yntem hemen antropolojinin alma tarzyla uzlam ve antropolojiye ierilmitir. Bu ierilmeyi temsil eden en nemli isim Amerikan antropolojisinin kurucusu sayabileceimiz Franz Boastr. Boas (1858-1942), tpk Dilthey gibi, bilme etkinliinin kltrden kaynaklandn, bu yzden evrimcilerin karlatrma yaklamnn geersiz olduunu ne srmekteydi. Boas ve rencileri zellikle Amerikan yerlilerinin kapatld rezervasyon kamplarnda, onlarn kltrel hayatnn yitip gittiini dnerek uzun sren alan aratrmalar gerekletirmiler ve bu aratrmalarn katlarak gzlem teknii ile srdrmlerdir. Bylelikle tekil kltrlerin anlalmas iin geerli teknik de belirginlemi oldu. Bu, aratrmacnn anlamak istedii topluma katlarak gerekletirdii gzlem tekniiydi. Bu teknikle almak ve anlamac bak as, antropolojiyi dier sosyal bilimlerin yntem ve tekniklerinden iyice ayrtrd.
14
Antropoloji
Nomotetik yaklam: Genel bir ilkeye ya da yasaya ynelik bilgi retimi ya da verilerin ve bulgularn bu amala deerlendirildii yaklamdr. dyografik yaklam: nsan gerekliin eitli ynlerini her birinin kendi zel tarihsel geliimi ve konumu asndan deerlendirerek, her biri iin benzersiz, birbirine kyas edilemeyecek ve ortak bir ilkeye varlamayacak bir bilgi alan ama yaklamdr.
Oysa antropoloji dndaki dier sosyal bilimler, kaynan Diltheydan alan bu gelenee deil, pozitivizmin kurucusu Auguste Comteun (1798-1857), fen bilimlerinin fiziksel dnyay aklamak ve onu dntrmek konusundaki baarsndan ilhamla, ayn yntemin, yani pozitivizmin beer dnyaya da uygulanabileceini ve bu yolla beer-toplumsal dnyann da aklanp dntrlebileceini ne srd pozitivist gelenee dayanmlardr. te yandan antropoloji, Bat d dnyaya odaklanm bir disiplin olarak, dier sosyal bilimlerin esas aratrma alan olan Batl toplumu ok aan bir corafyaya yaygn bir bilim haline geldi. Dolaysyla antropoloji kltrel eitlilii kavramak bakmndan ok avantajl bir konuma sahip oldu ve yukarda akladmz ilkeleri gelitirdi. Bunun yansra antropoloji, insan btn olarak ele alma yaklamyla, insann biyolojik yann ve biyolojik evrimini de gz nnde tutan bir insan anlay gelitirmitir. nsann biyolojik adan incelenmesi ve biyolojik evriminin aratrlmas, yukardaki anlamac yntemin aksine, antropolojinin bu alanlarda doa tarihi yntemiyle almasn zorunlu klmtr. Doa tarihi yntemi, tam anlamyla pozitivist bir ynelimin eseridir. Bu yntem, doadaki en gvenilir ve geerli bilgi kaynann bizatihi doann kendisi olduunu kabul ettikten sonra, doadan nesnel gzlem yoluyla bilgi toplayarak bu bilgiyi snflandrmay ve oradan genellemelere varmay ngren bir yntemdir. Varlan bu genel nitelikler ve ilikiler, incelenen konuya ilikin bir bilimsel yasayla, yani o konu hakknda zaman ve mekn bakmndan genel-geerlii olan bir nermeyle talanr. Antropoloji bu tarihsel konumlanna bal olarak bir yanyla sosyolojiye, bir yanyla biyolojiye ve bir yanyla tarihe dayanan; hem btnc yaklam gerei sosyal bilimlerin tamamyla alveri iinde bulunan hem de sosyal bilimlerle biyoloji arasnda kpr kuran bir bilim olarak tanmlanabilir. Buna bal olarak antropoloji, bir yandan pozitif bilimlerin pozitivist yntemlerini (doa tarihi yntemini) kullanan nomotetik bir bilimsel eilim iindeyken; te yandan kltre anlamac yaklamn zorunlu bir sonucu olarak her kltr ieriden, zgl kuruluu ve kendine zgl asndan anlamaya yarayacak idyografik bir bilimsel ina giriimini de birarada barndrabilen zel bir bilimsel konuma sahiptir.
ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARATIRMA TEKNKLER

Btn bu tarih ve uzmanlama serveninden hareketle, antropoloji alannda iki byk yntemsel eilimin geerli olduunu syleyebiliriz. Biyolojik antropoloji disiplini temelde doa tarihi yntemiyle ya da pozitivist yntemle almaktadr. te yandan sosyal-kltrel antropoloji, iki bilimsel eilimin etkisi altnda kalmtr. Bunlardan birincisi yapsalc ve yapsal-ilevselci eilimdir. Bu eilim de, tpk doa tarihi ynteminde olduu gibi, btn kltrleri, daha dorusu insan grngsn kuatacak genel varglara ulamaya alr. zellikle 20. yzyln ilk yarsnda, kinci Dnya Savana kadar, genel bir kltr kuramna ulamak balca idealdi ve Bronislaw Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi dnemin byk antropologlar bu idealin peindeydi. Ayn ekilde 20. yzyln byk antropologlarndan Claude Lvi-Strauss kltrel evrenselleri aratrmt. Ancak, Wilhelm Diltheyn tin bilimleri ya da kltr bilimleri iin nerdii yntemin, yani yorumlamacln (hermeneutikin) izinden giden antropologlar bylesi genel-geer nermeler aramay brakarak, her kltrn kendi zel hikyesini yazmaya giritiler. Bylelikle
Yorumlamaclk: Her trden yazl ve szl metnin, tarihsel olaylarn, doadaki srelerin ve btn yaam deneyimlerinin en iyi nasl anlalabileceine dair anlamac giriim; olan ve olmu hereyin izleyenin gznden, onun yorumuyla grlebilmesini amalayan yntemsel araytr.
15
alan aratrmasna dayanan her etnografya ayr birer insan gereklii olarak, insan eitliliinin farkl bir ynn gzler nne seriyordu. Alan aratrmas en az drt mevsim srmeliydi, nk bir topluluu sadece belli bir mevsime ya da dneme zg etkinlikleri iinde gzlemlemek, onlar btncl olarak kavramak bakmndan yetersiz kalacakt. Bu bakmdan antropolojinin alan aratrmas, aratrmacnn btn duyularyla aratrd topluluun iinde yaayarak ve bylelikle o kltr dorudan deneyimleyerek o toplulukla dorudan iliki kurmasnn ve bu yolla mmkn olan en ok bilgiye ulamasnn en uygun yolu olarak grlmtr (Fotoraf 1.3 Alan aratrmasnda bir antropolog).
Fotoraf 1.3 Alan Aratrmasnda Bir Antropolog Kaynak: Abdurrahim zmen Arivi
Bu yntemsel ayrlklarn yansra dier sosyal bilimcilerin kullandklar eitli teknikler yerine, btn sosyal-kltrel antropologlar genellikle alan aratrmas yaparlar ve alanda katlarak gzlem tekniini kullanrlar. Katlarak gzlem tekniinde esas, topluluun iine girilerek dnyaya onlarn gzleriyle bakabilme, doal ve toplumsal dnyay onlarn kltrel penceresinden anlamlandrmaya alma yetisini kazanmaktr. Topluluun gznden dnyay ve evreyi anlamlandrma giriimine emik, ancak btn almann sonucunda bu znel konumun dna karak genel antropoloji bilgisiyle o toplulua bakabilme becerisine ise etik yaklam diyoruz. Ancak zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren dnyann klmesi ve aratrlan Bat-d toplumlarn bilinlenmesi, bu yntem ve tekniin uygulanmasnda antropologlara eitli glkler karmaya balamtr. Bu glkler dolaymyla antropologlar, aratrlan topluluklarn sandklar kadar etnografik ve egzotik, el dememi hatta bozulmam bir aratrma nesnesi olmadklarn, tarihli birer toplumsallk olduklarnn farkna vardlar ve alan aratrmasnn yanna kltr tarihi yntemini de kattlar. Bu yntem uyarnca gzledikleri topluluun o gnk halini alana kadar geirdii deiimi ve bu deiimin isel ve dsal etkenlerini de dikkate almaya baladlar ve bylelikle tarihsel derinlii olan, o topluluu tarihsel olarak da kuran alan aratrmalar ortaya kmaya balad. Zamanla, postmodern dncenin etkisi altnda, alan aratrmasndaki antropoloun konumu da sorgulanr hale geldi ve aratrlan topluluun bir aratrma nesnesi olarak konumlandrlmas sorunlu bir durum olarak grlmeye baland. Zira
Emik yaklam: Topluluun znel deerleriyle fiziksel ve toplumsal dnyay, onlarn doast ile girdii ilikiyi anlama ve anlamlandrma becerisidir. Etik yaklam: Genel antropoloji bilgisinin bize rettikleriyle ve farkl deneyimlerin birikimi olan bir genel kltr bilgisiyle bir topluluun deerlerine ve yaam tarzna eilme pratiidir.
16
Yeni etnografya ya da hikyeci etnografya: Aratrmacnn alan aratrmas yaparken gzlemi kendisine yneltmesi ve alanda gzlenenlerin bak asndan kendi hikyesini ve deneyimini yanstma giriimidir.
Antropoloji
aratrmac da bir insand ve aratrmaya kendi kltrel deneyiminin ykleriyle balyordu. Dolaysyla aratrlan objektif olarak grmek aslnda mmkn bir durum deildi. O yzden aratrmac, aratrma deneyimlerini de btn aklyla yazmalyd. Bylelikle antropolojinin yntemine katlarak gzlem tekniinin yansra bir de katlann gzlemi eklendi. Hatta bu konuda yle u noktalara gidildi ki, btn aratrmay sadece aratrmacnn kendi deneyimi olarak anlatan aratrmalar ortaya kt. Bu yeni yaklama yeni etnografya ya da hikyeci etnografya ad verilmektedir (Fotoraf 1.4 Alan aratrmas srasnda fotoraf eken bir antropolog).
Fotoraf 1.4 Alan Aratrmas Srasnda Fotoraf eken Bir Antropolog Kaynak: Aye Yldrm Arivi
Soru kad: nceden hazrlanm ve genellikle seenekli cevaplar da verilen soru listesidir.
Kltr-ar alma: Aratrmacnn kendi kltr dna karak baka kltrleri almasdr.
Antropolog, aratrd toplulukla kurduu ilikinin bu nitelikleri gerei soru kad trnden yoklama ve sorgulama yollarna pek itibar etmez. nk antropoloa gre soru kadna alnacak cevaplar, cevap verenin deerlerini yanstr, biz bu cevaplardan kiinin gerek tutum ve davranlar anlayamayz. O yzden antropologlar, derinlemesine grmeyi ve topluluun uzun sreli gzlemini yelerler. Soru kad yoluyla yaplan yoklamalar ancak, esas aratrma tekniklerinin yannda, yan amalar iin ya da hane halklarnn madd durumunu anlamak iin yaplr. Antropologlar ilkesel olarak kltr ar (cross-cultural) alrlar. Antropolojinin tarihsel temelleri, bu disiplinin bu tr aratrmalar zerine gelimesine yol amtr. O nedenle antropologlar, geleneksel olarak, kendi kltrlerinin dna karak almak zere eitilirler. Ancak gnmz toplumlar, zellikle younlaan g ve kentleme nedeniyle kendi ilerinde ok kltrl hale geldiklerinden, bugn antropologlarn baka lkelere gitmesi gerei de ortadan kalkmtr. Antropologlar artk kendi lkelerinin iinde de yeterince aratracak konu ve sorun bulabilmektedir. Btn bu bilgilerden SIRA SZDE hareketle antropoloji ile sosyoloji arasnda ne tr temel farklar belirleyebiliriz?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
17
zet
A M A
Antropoloji nasl bir bilimdir, neyi inceler ve nasl bir yaklam vardr? Antropoloji insan eitliliinin btn ynlerini aratran bir bilimdir. Biyolojik ve sosyal/kltrel ynleriyle insan bir btn olarak kavramaya almasyla dier sosyal bilimlerden ve doa bilimlerinden ayrlr. Antropoloji insana ve insann yaratt hereye bir btn olarak yaklaan, evrensel, doal ve toplumsal evreye uyarlanmay esas alan, kltrel greci ve karlatrmac bir bilimdir. Kltrleri, o kltrn iinden bir gzle bakarak anlamaya alrken, dardan alglamaya da zen gsterir. Antropoloji hangi dallara ayrlr? Bu dallarn geliimi nasl nasl olmutur? 19. yzyldan balayarak antropoloji farkl ktalarda farkl gelenekler halinde geliti. Britanyada daha ok sosyal yap aratrmasn esas alan bir antropoloji geliirken Amerikan antropolojisi kltr kavramn merkeze alan bir antropolojiyi benimsedi. Kta Avrupasnda ise tekilere ilikin kltr bilgisinin aratrlmas etnoloji adn ald. Buna karlk Kta Avrupasnda insann fiziksel ynnn incelenmesine antropoloji ad verildi. Ancak bugn modern antropoloji, daha ok Amerikada gelien gelenekte buluarak iki ana dal halinde almay benimsemitir: Biyolojik ve sosyal/kltrel antropoloji. Biyolojik ve sosyal/kltrel antropolojinin de kendi iinde baka alt dallar ve uzmanlama alanlar vardr. Antropolojinin bilimsel gelime iindeki yeri nedir? Antropoloji 19. yzylda sosyal bilimlerin geliimi iinde zel bir yere sahiptir. Dier sosyal bilimler esas olarak Bat toplumlarnn modernlemesini anlamaya ve aklamaya alrken antropoloji dnyann geri kalannn aratrlmasna tahsis edilmiti. Bu yzden sosyal bilimler, aratrma alanlarn paral biimde gzlemlemeye alan ve bu alanlar arasnda ilevsel ilikiler kuran bilimler halinde geliirken, dier sosyal bilimlerden yaklam, yntem ve teknikler bakmndan giderek farkllaan antropoloji btnc bir tarza sahip oldu.
A M A
Antropolojinin dier insan ve toplum bilimleri iindeki yeri nedir? Antropoloji, dnyadaki btn kltrleri kapsayan ilgi alan, kltrel greci yaklam ve alan almas yntemi erevesinde uygulad tekniklerle dier sosyal bilimlerden farkllamtr. Antropoloji daha ziyade Batnn kartnn ya da Bat dnda kalann, yani modern olmayann ya da eski deyimle ilkelin incelenmesine ynelmitir. Antropolojinin alma yntem ve teknikleri nelerdir? Antropoloji alan aratrmasn esas almaktadr. Bir antropologdan alanda, incelenen topluluk iinde, en az drt mevsim geirmesi beklenir. Bu srada antropolog iine girdii toplumun bir paras haline gelmeye alr ve bu yoldan dnyay onlarn kltrnn gznden grmeye ve anlamlandrmaya alr. Bu alma tarzna katlarak gzlem teknii diyoruz. Antropologlar son zamanlarda buna alanda alan antropoloun kendini gzlemesini, yani kendi deneyimlerini ya da hikyesini de bir alan gzlemi olarak yanstmay eklemilerdir.
A M A
A M A
A M A
18
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi antropolojinin temel yaklamn oluturan ilkelerden biri deildir? a. Etnikmerkezcilik b. Kltrel grecilik c. Btnclk d. Karlatrmaclk e. Evrensellik 2. Aadakilerden hangisi antropolojinin sorduu ve cevap arad sorulardan biri deildir? a. Toplumlar ve kltrler neden farkldr? b. Baz toplumlar ve kltrler neden benzer? c. Baz toplumlar ve kltrler neden dierlerinden daha stndr? d. Toplumlar ve kltrler neden deiir? e. Toplumlar ve kltrlerin deimesinde rol oynayan etkenler nelerdir? 3. Nesilden nesile aktarlan gelenek-grenek ve alkanlklarmz ve bunlarda meydana gelen deiimleri bilimsel bir bak asyla ele alp inceleyen antropolojinin alt dal aadakilerden hangisidir? a. Paleoantropoloji b. Sosyal-kltrel antropoloji c. Fiziksel antropoloji d. Primatoloji e. Dil antropolojisi 4. Yaayan insan topluluklarnn biyolojik eitliliini, byme ve gelime sorunlarn inceleyen antropolojinin alt dal aadakilerden hangisidir? a. Biyoarkeoloji b. Paleoantropoloji c. Primatoloji d. Fiziksel antropoloji e. Sosyal-kltrel antropoloji 5. Etnoarkeoloji nasl bir bilim daldr? a. Bir toplumun veya kltrn etnik tarihini aratran bir bilim daldr. b. Sadece bir etnik grubun tarihini aratran bir bilim daldr. c. Dnyadaki tm etnik gruplarn kkenini aratran bir bilim daldr. d. Etnikmerkezci yaklama sahip arkeoloji trdr. e. Eski toplumlarn yaam biimini anlamak iin o toplumlara benzeyen ada toplumlar aratran bir bilim daldr. 6. Aadakilerden hangisi yazdklarnda deindii konular nedeniyle antropolojinin babas olarak kabul edilir? a. Aristoteles b. Platon c. Cicero d. Strabon e. Herodotos 7. Dnyay gne sisteminin ve evrenin merkezi olarak gren bak asna ne ad verilir? a. Homosantrizm b. Etnosantrizm c. Heliosantrizm d. Geosantrizm e. Avrosantrizm 8. Doadan elde edilen gzlemlerden yola karak doa ve onun tarihi hakknda genellemelere varma yntemine ne ad verilir? a. Bilimsel yntem b. Paleontolojik yntem c. Doa tarihi yntemi d. Doa bilimleri yntemi e. Biyolojik yntem 9. Aadaki aratrma tekniklerinden hangisi antropolojiyi dier sosyal bilimlerden ayrr? a. Deney yapma b. Katlarak gzlem c. Yorumlamaclk d. Anket e. statistik 10. Antropoloun alan aratrmas yaparken kendini de gzlemlemesi ve kendi deneyimlerini de yazmasna ne ad verilir? a. Hikayeci etnorafya b. Katlmc gzlem c. Kart gzlem d. Tersine evrilmi etnorafya e. e dnk antropoloji
19
Yaamn inden
Tketimi Ne Deitirdi? Prof.Dr.Akile Grsoy, Yeditepe niversitesi Sosyal Antropoloji Blm Bakan... Trkiyede antropolog istihdam eden irket saysnn giderek arttna dikkat ekiyor. Dnyada ykselen bu trendin Trkiyeye yeni geldiini sylyor. zellikle tketime ynelik irketlerin ilgi gsterdiine dikkat ekiyor. Deiimi ve tketiciyi anlamak iin, bunun zorunlu olduunu belirtiyor. Ardndan da antropolog gzyle, son yllarda yaananlar analiz ediyor, nemli mesajlar veriyor. Srekli duyuyoruz, okuyoruz, gryoruz: i dnyas her geen gn daha dijital, daha elektronik bir hal alyor diye... Bu dnce insann aklnda itici imajlar oluturuyor. Gzlerimizi kapatyoruz: nsanlar ofislerinde oturuyor, her yerde elektronik paneller, kablolar, devreler. Herkes bana bir eit elektronik balk takm ve birbirleriyle bu balklar vastasyla iletiim kuruyor. Konumuyorlar. Sadece bilgisayar dili kullanyorlar. Her ey her ey elektronik. nsan bile... Gzlerimizi hzla ayoruz! Etrafmza bakp derin bir nefes alyoruz. Asla byle olamayacann yle ok kant var ki evremizde, bu sadece bir kabus olarak kalyor. Kantlardan biri de yan masanzda oturan antropolog. irketinizde yeni ie balad. nk, irketiniz insann nemini bir kez daha hatrlad. Dier pek ok irket gibi. Evet, son dnemde pek ok firmann antropologlar ie aldn gzlemliyoruz. Hem de Trkiyenin nde gelen firmalarnda. Yeditepe niversitesi Sosyal Antropoloji Blm Bakan Prof. Dr. Akile Grsoy, konu ile ilgili sorularmz yantlad: Antropoloji i dnyasna ynelik ne tr almalar ieriyor? Antropoloji, zellikle sosyal antropoloji, farkl kltrlerde farkl insan davranlarn incelemeye koyulduu iin irketlerin ok ilgilendii konulara eiliyor. Tketici davran, i ahlak veya i anlay, hiyerariden ne anlyoruz? Bizlere bu konularda antropologlarn syleyebilecei ok eyler olabiliyor. Derin gzlemleri bulunuyor. Ayrca, antropologlarn eitimlerinin bir paras da, davranlara yzeysel bir ekilde deil de, ok derinlemesine ve belirli bir kltr sistemi ierisinde bakmas. Bunlar nasl oluuyor? Neye bal geliiyor? Neden farkl gruplarn farkl ahlak anlaylar var? Bu gibi konular ok derinlemesine inceledii iin deerli bilgiler sunuyor. nsanlar iin, hangi semboln ne anlama geldiini, dil yapsndaki anlam katmanlarn inceleyebiliyorlar. Tm bunlar birleince iyi bir antropolog irketler iin de yararl olabiliyor. Hem farkl sosyal snflar, farkl ya gruplar, deiik kltrlerin, davranlarn arkasndaki sistemleri incelemede ok baarl olabiliyorlar. Sosyal deiimleri de yorumlayacak donanma sahip yetiiyorlar. Son dnemde antropologlarn irketler tarafndan ie alnd, bu ekilde bir talep art olduu doru mu? Yurt dnda uzun zamandr byle bir talep var. Trkiyede de yeni yeni birok irketin, zel sektrn, devletin, mzelerin kaplar giderek daha ok alyor. Antropologlarn ie alnmas, i dnyasnn mekaniinin deitiini mi gsteriyor? Trkiyede deitiini gsteriyor. Aslnda ok uluslu irketler ya da daha emperyalist lkeler antropologlarn becerilerine ok nce ihtiya duydular ve onlar istihdam ettiler. Ama bizde byle bir alm yeni yeni sz konusu. Bu da elbette ok olumlu bir gelime. Antropolojinin bak as bir toplumu btnyle ele almay gerektirir. Yani sadece ekonomiyi deil, ekonomi ile birlikte siyasete corafyaya, inanlara, eitime btnyle bakmay retiyor. kinci bir unsur da dier toplumlarla kyaslamal olarak bakmay retiyor. Bir tek bizde bu tr bir ey olabilir diyorsanz, antropologlar sizden baka ka toplumun daha byle davranabilecei hakknda bilgi veriyor. Bu bakmdan da dnyaya almak iin avantaj salyor. Trkiyenin gelecek planlar dnlrse bu ok nemli. Kaynak: Capital Dergisi, 1 Ekim 2001, Ahu Parlarn Prof. Dr. Akile Grsoyla yapt rportajdan ksaltlarak alnmtr.
Okuma Paras
Duygu ve Davranlarmzn Kltrel Kkeni Psikolojide, duygu ve davranlarmzn fizyolojisine teden beri ilgi duyulagelmitir. Acaba fizyolojik deimelerin kkenleri, ruhsal durumlarmzda m aranmaldr? Yoksa duygu dediimizde, iimizdeki fizyolojik deimelerin bilincimize ulaan etkilerini mi dile getirmi oluyoruz? Dikkatler bu gibi sorular zerinde younlamtr. te yandan fizyolojide ise, korku, ac, fke, ve benzeri duygularmzn vcuttaki eitli belirtileri ayrntlaryla incelenmi ve tanmlanmtr... Oysa duygularmzn aklanmasnda nemli bir aratrma alan daha vardr ki, bugne kadar gerektii lde deerlendirilmemi olduu grlyor. Bu, duygularmzn kltrel boyutudur.
20
Antropoloji
Antropologlar, insan davranlarndan sz ederken igdlerimiz kavramn ok dikkatli kullanmay renmilerdir. Alan aratrmalarn kendi kltr grubundan ok farkl kltr topluluklar arasnda srdrmek durumunda olan bir antropolog, insan davranlarnn anlam eitlilii konusunda ok boyutlu bir duyarllk gelitirmek gereini her zaman hissetmitir. yle durumlar olmutur ki, byle bir duyarllk, iine girdii toplulukta nce kendi gvenliini salayabilmesi iin hayat nem tamtr. Byle zor durumlarda ii kk bir mahcubiyetle atlatmak, talihin ltfu saylabilir. Yabanc kltr topluluklar ile iliki kuracak bir aratrmac iin, karlaabilecei davranlarn sembolizmi konusundaki bilgi eksiklii, iletiim ve analaabilirlik asndan en zayf noktasdr. Bu konuda kiinin kendi kltr iindeki allm duygu aktarm davranlar rehberlik edemez. Duygularn anlatmnda bavurulan sembolik davranlarn kltrden kltre farkllklar gstereceini unutmamak ve iine girilen topluluktaki bu tr davranlarn tayabilecei anlamlar iin tetikte olmak temel arttr. Kltrden gelen davranlarn igdlere dayal evrensel davranlar olmayp renme yoluyla sonradan kazanlan, geleneksel sembolik davranlar olduklar akldan karlmamaldr. Bu grlerimizi bir dizi rnekle belgelemek yerinde olacaktr. Mesel eksen omuru dikensi knts balantlar zerinde kafann ne ve arkaya sallanmasnn, olumluluk ve olumsuzluk ifadelerinin doal ya da igdlere dayal anlatm olduunu syleyenler olmutur. 1930larda yazan, Davran ekolden Holt, bu szde evrensel evet ve hayr iaretlerinin kkenini, bebein anne gsn aramas ya da reddetmesi davranlarnda aramak gerektiini savunuyordu. nsann memeli trlerden olduu gereine dayandrlmak istenen bu tez, ilk bakta pek parlak bir aklama gibi grnyor. Ama ne yazk ki, kltrler zerine sahada yaplan gzlemlerle dorulanmyor. Yalnzca Uzakdou yrelerini ele alsak dahi, olumluluk ve olumsuzluk belirten iaretlerin kltrden kltre ne kadar byk bir eitlilik tamakta olduklarn hemen grrz. Bir kere, Japonyann kuzey blgelerinde yaayan Ainular arasnda bu tr kafa iaretleri bulunmamaktadr. Ainularda, olumsuzluk iareti iin genellikle sa el kullanlr. Sa eline sadan sola sallandktan sonra gs hizasna getirilmesiyle olumsuzluk iareti verilmi olur. Her iki elin de zarif bir hareketle gs hizasna kaldrlarak, avu ileri yukar bakacak ekilde aa doru salverilmeleri ise olumluluk ifadesi tar...
Zenci Pigme topluluklarndan Semanglar arasnda, evet anlamnda ba sert bir hareketle ne uzatlr; hayr anlamnda baklar yere indirilir... Habeler, hayr anlamnda balarn sa omuza doru sert bir hareketle evirir; evet demek iin ba geriye atarken kalarn da kaldrrlar. Borneolu Dyaklar in kalarn kaldrlmas evet, hafife atlmas hayr anlamna gelir. Mauriler kafay ve eneyi kaldrmak suretiyle evet derler; Sicilyada ise ayn hareket hayr anlamn tar. Kalktadaki Bengalli...evet anlamnda ban omuzdan omuza bir ember izecek ekilde hzla evirecek ve bunu genellikle drt defa tekrarlayacaktr. Delhili bir Mslman ise, ayn anlamda ban aprazlamasna geriye atarken boynunu da hafife arptacaktr. te yandan Kandiyanl Singalliler, balarn ne ve aprazlamasna saa doru eecek, eneyi tarifi imknsz lde zarif bir hareketle hafife ie bkecek, ou zaman kollar ksmen apraz ve avu ileri yukar bakar durumda ayaklarn da apazlayarak eileceklerdir. Bu, karsndakini fevkalde honut brakan, inanlmaz gzellikte bir harekettir. Singallilere birey uzattnzda, sol avu iiyle sa kolu dirsekten destekleyerek, sa elleriyle alacaklardr. Byle bir davrann igdlere dayanmad sonucuna varmak herhalde zor olmasa gerek. Bir keresinde annesinin kk bir ocua, kendisine uzattm ekerlemeyi nasl almas lzm geldiini rettiini kendi gzlerimle grdm. Kimbilir o srada benim davranlarm onlara ne denli kaba ve grgsz grnmtr. nk kibar bir Singallinin yapaca gibi, verdiim eyi iki elimle birden uzatacam yerde, yalnz sa elimle uzatvermitim. Ayn eyi Pencap veya Sinddeki Mslman bir dilenciye bu defa sol elimle uzatm olsaydm, muhakkak ki ald gibi yere frlatr, zerine iddetle tkrr ve bana etinden nefret etmeyi yine kendi kltrnden renmi olduu o mendebur hayvann adyla kfrederdi. Onun yesi bulunduu kltrde, sol el sadece belirli zel kiisel maksatlar iin kullanlabilir. Yiyecek maddeleri iin asla... Kaynak: Weston, L. B. (1947). Duygu ve Davranlarmzn Kltrel Kkeni. (eviren: Y. zbul). Ders notu.
21
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz doru deilse Antropolojinin Tanm, Yaklam ve lkeleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Antropolojinin Tanm, Yaklam ve lkeleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Antropolojinin Dallar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Antropolojinin Dallar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Antropolojinin Dallar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Antropolojinin Tarihi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Antropolojinin Tarihi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Antropolojinin Tarihi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Antropolojinin Dier nsan ve Toplum Bilimleri indeki Yeri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Antropolojinin Yntemi ve Aratrma Teknikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. sel bask Avrupada insan hayatn tehdit eder hale gelmeseydi, Avrupal yneticiler ve denizciler byk ihtimalle ok zorlu okyanus yolculuklarna karak dier ktalar Avrupallarn yerleimine ve yamasna amayacakt. Avrupa dillerindeki risk kavramnn Arapa errzk kavramndan trediini ama farkl bir anlama evrildiini unutmayalm. Rzk, bir kiinin payna den, yaamas iin gerekli tketime iaret ederken ve Dou kltrlerinde her doann rzknn Tanr tarafndan verilecei inanc yaygnken, Bat dillerinde bu szck kazan iin tehlikeye atlma anlamn kazanmtr. Sra Sizde 2 Antropolojik aratrmalarn insann da tpk dier canllar gibi bir biyolojik evriminin olduu, insann bu evrimsel emada iri primatlar ya da kuyruksuz byk maymunlar olarak adlandrdmz empanze, goril ve orangutan ile ayn atadan evrildii bilgisi insann seilmilii fikrine byk bir darbe oldu. Aksine insan seilmi ve bugnk grnmnde zel olarak yaratlm bir tr deildi. Ayrca son yaplan primatoloji aratrmalar empanzenin de alet yapma yetisinin bulunduunu gstermiti. Dolaysyla insan merkeze alarak dnyay ve dier canllar deerlendiren, belirli yetilerin sadece insana zg olduunu syleyen insanmerkezci bak as bu bilimsel gelimelerden byk yara ald. Ayrca antropoloji dnyada mevcut pek ok farkl yaam biimi, yani farkl yaam yollar bulunduunu bize retti. Dolaysyla biricik ve doru bir yaam biimi, yani kltr yoktu; pek ok uyarlanma stratejisinin yaratt farkl kltrler ve onlarn dnyay anlama-anlamlandrma stratejileri vard. Bunlar arasnda bir doruluk-yanllk sralamas yaplamazd. nk hepsinden renilebilecek ok ey bulunmaktayd. Sra Sizde 3 Antropoloji alan aratrmas yntemini benimseyen ve alanda katlarak gzlem tekniini yeleyen bir bilim olup, aratrmasn dnyann btn blgelerine yaymtr. Sosyoloji ise daha ok Bat toplumlarnda ya da belirli bir toplum zerinde almak biiminde gelimitir. Sosyoloji alana ktnda ounlukla soru kad tekniiyle bilgi toplamaya ynelir, ama antropoloji daha kk topluluklar zerinde btn topluluu kuatacak bir gzlem imknn aratrr. Bu yzden uygulad teknikler sosyolojiden farkldr.
2. c
3. b 4. d 5. e 6. e 7. d 8. c 9. b
10. a
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Dnya zerinde var olan gemi ve yaayan btn kltrleri birbirinden farkllatran ey, onlarn farkl uyarlanma stratejileridir. Kimi toplumlar yaadklar evrenin zellikleri nedeniyle avc-toplayc, kimisi yaamn srekliliini gvenceye alacak biimde tarmc ya da hayvanc, kimisi de teknolojik gelimelerin kazandrd ivmeyle endstriyel bir toplumsal hayat srdrmler; kltrlerin arasndaki etkileim, g ya da doal felaketler gibi etkiler onlarn deimesine, ya da baka formlara evrilmesine yol amtr. Her geim biimi kendisine zg bir toplumsal rgtlenme ve kltr yaratm, zaman iinde bunlar zelleerek tek tek kltrleri meydana getirmitir. Bu deiimlerin gelimeyle ilgisi yoktur. Romallarn dedii gibi ihtiyalar bulularn anasdr. htiyalar ve uyarlanma basks olmadan farkl tarzlarn ortaya kmas da olanaksz olurdu. rnein eer byk veba salgnlar ve yksek nfus artnn getirdii evre-
22
Antropoloji
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Bates, D. G. (1996). Cultural Anthropology. Boston: Allyn and Bacon. Cohn, B. S. (1990). An Anthropologist among the Historians and Other Essays. Oxford ve New York: Delhi Oxford University Press. Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Gven, B. (1999). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar. Harris, M. (1993). Cultural Anthropology. New York: Harper Collins College Publ. Howard, M. C. (1991). Contemporary Cultural Anthropology. New York: Harper Collins College Publ. Kottak, C. P. (2001). Antropoloji: nsan eitliliine Bir Bak. Ankara: topya Yaynlar. Wallerstein, I. (1988). Should we Unthink nineteenthCentury Social Science? International Social Science Journal, 118, 525-531. Williams, R. (1993). Kltr. (ev. S. Aydn). Ankara: mge Kitabevi Yaynlar.
Kltr Kavram
23
Toplum iinde nasl davranacamz, hangi yer ve zamanda nasl hareket edeceimizi kltrmzden reniriz. Bu yzden pek ok kltrde erkek ocuk ile kz ocuk arasnda toplumsal cinsiyete bal roller bakmndan bir fark ortaya kar.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Kltr kavramnn ierii ve kapsam nedir? Kltr kavramn geirdii evrim ve bugnk farkl ele aln biimleri nelerdir? Kltrn zellikleri nelerdir? Kltrn aktarlma sreleri nelerdir? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
24
Antropoloji
rnek Olay
Kapadokya blgesinde rastladmz peri bacalar, blgede yer alan Erciyes Da, Hasan Da, Gllda ve Karacada gibi volkanlarn etkin halde bulunduu st Miyosen devrinde (gnmzden yaklak olarak 10 milyon yl nce) vuku bulan lav pskrmeleri sonucunda, yani bir doa olay sonucunda, olumulard. Ancak bu doal oluumlar insan eliyle deiime uratlmtr. leri insanlar tarafndan oyularak, blgede kaya dam denilen konutlar ortaya km, peri bacalarnn bir ksm da ileri oyularak birer ibadet mekn, kilise, haline getirilmi ve Hristiyan dinsel hayatn yanstan pek ok duvar resmiyle bezenmitir. te peri bacalar, doann yaratt eylerin insann mdahalesiyle dntrlmesine, yani kltre gzel bir rnektir. nsanlar bu yolla temel ihtiyalarndan birini, yani barnma ihtiyacn karlamlard ama onunla da yetinmediler ve bu kaya damlara dinsel ilevler de verdiler. Biz bu insan elinden kma oluumlar doada bulamayz. stelik bu doal oluumlar insann imgelem dnyasnda da pek ok baka trl etki meydana getirerek yeni yaratmlara dnmtr. Peri bacas ad bile ona rnektir. nsanlar izledikleri bu doal oluumlarla kltrel olarak dnce dnyalarnda ve somut olarak yaratm olduklar baka imgeler arasnda iliki kurmular; doast bir varlk olarak tasarladklar periler ve snma ve yemek piirme ihtiyacn giderirken icat ettikleri baca kavramlarn bu doal oluumlara ykleyerek onlara anlam kazandrmlar onlara ad vermilerdir. Grlecei gibi bir doa oluumu, en temel bir ihtiyacmzdan balayarak dnce dnyamzn ularna uzanan geni bir yelpazede insann kullanm ve anlamlandrmasna konu olmu ve kltrel olarak insan tarafndan dntrlmtr; o artk sadece doal halinde bir ey deil insann madd ve manev mdahalesiyle kltrel bir yaratmdr da ayn zamanda... te bu yaratmlarn tamamna ve doann sunduu zemin zerine kurduumuz beer dnyaya kltr diyoruz.
Anahtar Kavramlar
Kltr Kltrleme Kltrleme Kltrel Yaylma Kltrlenme Kltr oku Kltrel Gecikme Kltrel zmseme Kltrel Btnleme Zorla Kltrleme Kltrel Deime
indekiler
GR KLTR NEDR? KLTRN ZELLKLER KLTREL SRELER
nite 2 - Kltr Kavram
25
GR
Btn canllarn temel amac hayatta kalmaktr. Milyonlarca yl sren biyolojik evrim sreci, bugn yaayan pek ok canlnn deien koullara uyarlanarak ve buna gre deiim geirerek bugne kadar hayatta kaldn ve trn devam ettirdiini gstermektedir. Ne var ki evrim sreci, canllarn hayatta kalmasnda temel mekanizmann biyolojik uyarlanma yetenei olduunu iaret etmektedir. Oysa insann biyolojik evrim sreci boyunca geirdii deiim, onun uyarlanmasn tam olarak aklamak bakmndan yetersizdir. Zira insan tr, evresel basklara kendi yaratt bir arala, kltrle uyarlanma yolunu seerek ayakta kalm ve trnn devamn salamtr.
KLTR NEDR?
Kltr insan dier canllardan ayran en nemli olgudur. nsan, dier pek ok canl tryle karlatrldnda, doada kendi biyolojik donanmyla hayatta kalmay baarmak asndan zayf ve yetersiz bir varlk olarak grlr. rnein avn yakalamak ya da bir avcdan kamak iin gelimi bir hz yetenei veya avn yakaladnda onu kolaylkla etkisiz hale getirip paralayabilecek peneleri ya da dileri trnden biyolojik avantajlar yoktur. nsann hayatta kalmasn ve trn devamn salayan yegne avantaj, onun kltrdr. Kltr, en genel tanmyla, insann doa dnda yaratt ve ona ekledii madd ve manev hereydir. Bunun iine, zerine giydii giysiden beslenme sistemine, barnma tarzndan dinsel inanna, toplumsal rgtlenmesinden hayat anlamlandrd ideolojik erevelere kadar pek ok ey girer. Ksacas, aslnda teknoloji ile ayin ya da konuma diliyle yemek piirme ayn gerekliin paralardr. Btn canllar, evrim tarihi iinde farkllamtr. nsan tr de bunun dnda deildir. nsan da, tpk dier hayvanlar gibi doal seilim ve uyarlanma srelerinin etkisi altnda biyolojik deiime uram, ancak evriminde asl sramay biyolojik donanmnn yetersiz kald noktalarda, kendisinin rettii bir takm ara-gereler ve kurumlar yoluyla sorun zerek, yani kltrel olarak gerekletirmitir. Bu yzden insan zerine dnenler, hayvanlar dnyasnda insann farklln nce Homo faber, yani alet yapan kavramyla anlatmaya almlar, ancak felsefe ve dnce tarihinde bu olguyu aklamak iin pek ok baka kavram insan tanmlayan sfatlar arasna katlmtr. Btn bu sfatlarn iaret ettii ortak yer kltr olgusudur. Zira bu sfatlarn tanmlad zellikler doada bulunmaz; bunlar insan kendi zeksnn ve el becerisinin rn olarak, doa dnda, yaratmtr. Bu yzden insan tr, dier hibir trn baaramad bir eyi, yani dnyann btn iklim ve corafyalarnda yaamay ve yerlemeyi baarabilmitir. Dnya zerinde insann uyarlanarak yurt haline getirmedii hibir corafya yoktur. En scak llerden en souk kutup blgelerine, en kurak bozkrlardan en nemli tropikal alanlara kadar btn coraf ve ekolojik eikler insan tarafndan iskn edilmitir. Bunu salayan yegne silah toplu olarak kltr kavramyla aklamaya altmz sreler ve uyarlanma stratejileridir. Gne nlarnn dik olarak geldii ekvator izgisi evresinde yaayan insanlar, bu ekolojik koullara uygun bir biyolojik uyarlanma geirmiler ve deri renkleri koyulamtr. Bylece ekolojik koullarn yaratt risklere kar biyolojik bir tepki vererek uyarlanmlardr; ancak bugn ayn evrede deri rengi koyu olmayan insanlar da yaamaktadr. Bu nasl mmkn olmaktadr? nk ak tenli insanlar, gnein dik gelen nlarna kar kendilerini gneten koruyacak ara ve gereler yaparak, yeni giyinme biimleri icat ederek ve en nihayet bugnk teknolojik gelimeyle ar scak ve neme kar iklim dzenleyiciler yaparak hava koullarn kendileri asn-
Ekolojik eik: Canllarn yaadklar ortam ve onlarn bu ortama yaptklar uyarlanmalarn btndr.
26
Antropoloji
dan yaanabilir hatta konforlu klarak yaam srdrmektedirler. Bunun tersi de geerlidir: Kuzey Kutbuna yakn blgelerde yaayan Eskimolar, souk ve buzlarla kapl bu corafyaya mikro evrim geirerek uyarlanmlar; sy vcutta muhafaza etmeye yarayacak morfolojik ve fizyolojik deiiklikler geirmilerdir. Tabii bu uyarlanmann tek yn biyolojik olan deildir; bunun yansra kltrel uyarlanma ile, o evrenin olanaklarndan yararlanarak buzdan kulbeler ( igloolar) yapmlar, avladklar kutup aylarnn derilerinden giysiler dikmiler, kpekleri evcilletirerek onlarn ektii kzaklarla ulam salamlar; o evreye uygun bir beslenme ve geim rejimi gelitirmilerdir (Fotoraf 2.1).
Fotoraf 2.1 Eskimolar
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image: Eskimo Family-NGM-v31-p564-2.jpg
Deime rnts: Deimenin belirli bir denge iinde ve deien elerin karlkl ilikisi bozulmadan yrmesi durumudur.
in biyolojik yn asndan bakldnda, ayn evre koullarnda benzer biyolojik uyarlanmay hi yaamam baka tipte binlerce insan yaamaktadr. stelik sanayi devriminin olanaklar da bu blgelere aktarlarak (kpeklerin ektii kzaklar yerine motorlu kzaklar, kmr, petrol rnleri gibi yeni yaktlar araclyla yeni snma olanaklar, gorateks gibi sy muhafaza eden yeni malzemelerden giysiler, adrlar vs. retmek gibi) bu blgedeki kltrel uyarlanma daha ileri bir noktaya gtrlmtr. Btn bu gelimeler, insann tarihncesinden balayp bugnlere kadar ulaan sorun zme yntemlerine, bunlarn birikimine ve deiip yeni koullara uyarlayabilme yeteneiyle ilikilidir. Biz bu deimeyi bir kltr tarihi olarak, yani insann ara-gerelerindeki (madd) deimeyi izleyebileceimiz, bunun yan sra dnya grlerinde ve alglarndaki deimeyi (zihniyet deiimini) de grebileceimiz bir deime rnts iinde tespit edebilmekteyiz. yiyi-kty de, doru davranla yanl davran arasndaki fark da kltrmzden reniriz. Doal ihtiyalarmz giderirken de onlar doal halleriyle deil kltr tarafndan giydirilmi biimde, belirli normlara ve kurallara uygun olarak yerine getiririz. O yzden bir kltr iin doru olan bir bakas iin yanl olabilir ya da bir kltr iin olaan olan bir bakas iin anormal olabilir. zetle sadece yaanabilir bir ortama deil, ayn zamanda bir kltrn iine doarz. O kltr bizi biimlendirir, nasl davranacamz, hatta nasl dneceimizi o kltrden reniriz. Adeta kltr
27
elimize yaamda karlaacamz durumlar, zorluklar ve sorunlar iin bir harita ya da bir rehber tututurur. Yolumuzu onunla bulur, sorunlarla karlatmzda zmek iin bu rehbere bavururuz. Ancak bu harita ya da rehber duraan deildir, srekli deiir. Deiimin hz kltrden kltre, zamandan zamana deiebilir, ama deiim her yerde ve her zaman esastr. Hibir toplum ya da kltr balangcndaki durumunda deildir. rnein 1910larn Trkiyesinde Alman mparatoru II. Kaiser Wilhelmden zenilerek yaylan yukarya kvrlm byklar bir tr ilericilii ya da o zamann iktidar partisi ttihat-Terakkiye mensubiyeti gsterirdi, bugn bu tr bya atfedilen anlam deimi ve farkl olmann bir gstergesi ya da bir delikanllk timsali olarak alglanr hale gelmitir. 1930 ve 40larda badem byk modas yaylmt; Trkiyede badem bykllk bir tr Batllama gstergesiydi ve bu byk biimini byk lde brokratlar benimsemiti. Bugnse bu byk bir tr geleneksellii iaret eder. Bu rnekler bize sadece kltrn deitiini deil, yansra bizim doal ya da kiisel sandmz veya yaantmz iinde sradanlap otomatikman yaptmz birtakm davran ve seimlerimizin kltrel anlamlarla ykl olduunu gstermektedir. Biz Trkler byklerin elini periz, ama bu bir Batl iin garip bireydir. Dou toplumlarnda erkein erkekle pmesi normal bir davranken, yine Batllar iin bunun cinsel armlar vardr. Tpk yanak yanaa pmekle kafann aln kemiklerini birbirine vurarak selamlamak arasnda, yklenen siyasal anlamlar bakmndan fark grlmesi gibi... Biz kiilerin bu davranlarna gre kimi zaman onlarn kimliklerini, kimi zaman dnya grlerini karsarz. Kii kentli mi kyl m, solcu mu sac m, dindar m dindar deil mi, u yreli mi bu yreli mi? gibi... Dolaysyla hibir davran doal ya da tarafsz deildir; kltr tarafndan biimlendirildii gibi, onlara kltr iinde eitli anlamlar da yklenmitir. Biz onlar bu kltrel szge olmadan anlamlandramayz. Bu szgeci kafamzn iine yerletiren de genellikle iine doduumuz kltrdr. Size farkl ya da garip gelen bir davran, farkl ya da garip olarak alglamanzn SIRA SZDE temel nedeni ne olabilir? Tartnz.
D N E Lbulunan M nsan hayatnn btn ynlerini kapsayan ve tarihsel bir derinlii kltr kavramn tanmlamak pek kolay bir i deildir. Bu yzden kavram genellikle ok eitli ynlerine baklarak tanmlanm, antropolojinin tarihi iinde, eitli dS O R U nemlerde pek ok tanmlama denemesi ortaya kmtr. Antropolog A. L. Kroeber ve C. Kluckhohn, 1952 ylnda yaymladklar Kltr: Kavramlarn ve Tanmlarn DKKAT Eletirisi balkl derlemede kavramn 164 farkl kltr tanmna yer vermilerdi. Ancak u aktr ki, eskilerin deyimiyle ayarn mni, efradn cmi (yani, ieriSIRA SZDE inde olmayanlar dlayan ama elerini iinde toplayan) bir tanm yapabilmek iin, kavramn ieriini belirleyen eleri tam olarak anlamamz gerekir. Kltrn tanmlanmasna ilikin balangtaki eilimler, kavramla alet yapmak AMALARIMIZ arasnda iliki kurmak biiminde geliti. nsan alet yaparak dier hayvanlardan ayrmt ve biz ilk kltrleri bu aletlere bakarak tanmlyorduk. Oysa hayatta kalmak iin sadece alet yapmak yetmeyecektir. Zira bugn insana yakn primat trleK T A P rinin (rnein empanzelerin) basit aletler yapabildiini ve onlar kullandn biliyoruz. Hatta baz aratrmaclar buna n-kltr (pre-culture) adn veriyorlar. O zaman insan farkllatran, yani n-kltrle kltr kavramn birbirinden ayrtran TELEVZYON baka zelliklere bakmamz gerekecektir. Byle bir araya giritiimizde karmza iki alan kmaktadr: Toplumsallk ve iletiim. nsann hayatta kalma ve doay dntrme baarsnn altnda sadece alet yapma yetenei bulunmamakta, bunun
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
28
Antropoloji
lksel topluluk: nsan toplumlarnn ve toplumsal zelliklerin ilk halini temsil eden topluluktur.
yansra yaratt karmak bir toplumsallk ve gelitirdii yksek iletiim olanak ve yollar da yatmaktadr. nsan tr, daha nce de deindiimiz gibi, biyolojik donanmnda var olan olanaklarla, doal haliyle, prematre yani olgunlamam bir canl grnts arz eder. Doada onu stn klan yegne yetisi, dier canllarla kyaslandnda sahip olduu stn zek gcdr. Bu zek onun giderek gelien aletler yaparak bu olgunlamam doal halinin dezavantajlarn avantaja evirmesini salad gibi, gelimi bir toplumsallk kurmasn da salamtr. Zira insan tr bu toplumsall sayesinde doann zorlu koullarna direnebilmi, doay istismar ve kontrol etmeyi baararak doa-d bir hayat kurabilmitir. Deindiimiz gibi tek bir insan, baka insanlar olmadan doada yalnz bana var olamaz. Doann bahettii olanaklar onun tek bana hayatn srdrmesine yardm etmez. Ya ksa zamanda yok olur ya da belirli tesadflerin yardmyla hayatta kalsa bile hayvansallar. Bunun eitli rneklerini grmek mmkndr. rnein Judie Fostern rol ald, Michael Aptedin ynettii ve gerek bir olay yanstan Nell filminde (1994), ok kk yata toplumdan koparak tesadfen hayatta kalan ve ergenlik andayken bulunan bylesi hayvanlemi bir ocuun yks, insan yapan eyin toplumsallk olduuna ilikin arpc kantlar sunar. Toplumsallktan kopan birey burada btn insan deer, kural ve normlardan kopmu olduundan ve tamamen kendi yaratt tuhaf bir dille konutuundan toplumsal iletiim kuramayan bir varlk haline gelmitir. Hibir simgeyi zemez, hibir isteini bildiremez; ihtiya duyduu eylere sadece saldrarak ulamaya alr. Bu bireyde iki duygu hkimdir: Saldrganlk ve korku. stelik ne denli uralsa da ona dil retilemez. te yandan insanln balangcndan beri insanlarn takmlar ve giderek daha karmak topluluklar halinde yaad bilinmektedir. nk prematre haliyle bir insann hayatn gerektirdii btn etkinlikleri gerekletirmesi olanakszdr. Bu yzden baka insanlara ihtiya duyar. En temelde insan yavrusunun uzun sreli bakma ihtiya duymas, onu koruyup kollayacak, bakmn yapacak ve hayata hazrlayacak bir kurumu zorunlu klmtr. Anne ile ocuk arasndaki bu zorunlu bamllk ilikisi, sadece ocuu balayan bir sre de deildir. Anne de ocua baml haldedir ve bu yzden hayat srdrmesi iin zorunlu etkinliklere vakit ayramayacaktr. O nedenle baba veya annenin mensup olduu bir tr topluluk onun da ihtiyalarn karlayacak ykmllkleri paylamak zorundadr. Bu, topluluun devam iin kanlmaz bir zorunluluktur. Dolaysyla paylama ve topluluun korunmas temelinde bir birlik ina edilir. lk toplumsallk biimi bu olmaldr. Balangtaki avc-toplayc insan, sadece bu nedenle deil, yaamnn temeli olan av etkinlii iin de rgtlenmek zorundadr. Tek bana av, insann doal olanaklarn aan bir etkinlik olduundan bir takm gerektirir. Bu takm nce rgtlenmek, av srasnda egdml davranmak ve av sonunda elde edileni paylamak durumunda kalmtr. rgtlenmek ve egdm, belirli dzeyde etkileimi gerektirir. Etkileim gerei, eitli iletiim biimlerinin, en bata da konuma dilinin gelimesini salamtr. Konuma dilinin zerine iinde simgelerin ve soyutlamalarn yer ald byk bir iletiim dnyas ortaya kmtr. Dil, simgeler ve soyutlamalar, bu ilksel topluluk iinde topluluun yeni yelerine aktarlr ve kltr bylelikle ina edilir, giderek kararllk ve sreklilik kazanr. Zorunlu toplumsallk hali, insann yabanl rekabet duygusunu da trpler, ehliletirir ve rekabetten ziyade dayanmay ne karr. Bu toplumsallk kltrn iinde kararllk kazanan belirli deerler, normlar ve kurallarla yrr. Evlilik ve akrabalk kurallar, toplumsal cinsiyet rolleri, iddeti kullanma biimleri, hak ve adalet duygusu, geim biimine ilikin ilke-
29
ler, serveti biriktirme ve tketme tarzlar, topluluun dlama ve ierme mekanizmalar bylelikle ortaya kar. Sizce toplumsallk sadece insana zg mdr yoksa baka canllar iin de sz konusu SIRA SZDE mudur?
D N E L dnmek M Bu noktada kavramn genel-geerlik kazanm tanmlarna geri ve yukarda amlamaya altmz zelliklere dayanarak bir tanm nermek artk mmkndr. Kavramn ounlukla bavurulan ve geni kabul grm tanmn S O R U 1871 ylnda Amerikal antropolog Edward Tylor yapmt. Tylora gre kltr ya da uygarlk; DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
bir toplumun yesi olarak, insanolunun rendii (edindii) bilgi, sanat, gelenek-grenek ve benzeri yetenek, beceri ve alkanlklar iine SIRA alanSZDE karmak bir btndr.
SIRA SZDE
Bu tanmlama denemesinde vurgu ne kmaktadr. Birincisi bir toplumun AMALARIMIZ yesi olarak tanmlanan insann toplumsallna yaplan vurgudur. kincisi renme edimine yaplan vurgudur. ncs ise kltrn karmak bir btn olarak nitelendirilmesidir. Toplumsallk, kltrn var olmas iin birinci K T Agerektirendir. P Toplumsal bir hayat yoksa kltr de ortaya kmaz, zaten byle bir durumda kltre gerek de yoktur. renme edimi yine kltrn bir zorunluluudur. Zira yeni ortaya kan her insan kua yeni bir kltr icat etmez, edemez. olaT E L E V Kanlmaz ZYON rak nceki kuaklar, kiinin iine doduu kltr ona aktaracak, bu aktarm sreci kuaktan kuaa yava ya da hzl deiimlere maruz kalarak srp gidecektir. Dolaysyla kltr, kiinin genetik olarak getirdii doal birey deildir. Bir kiNTERN E T belirlemekinin iine doduu kltr onun yaamdaki btn kltrel hayatn da tedir. Bu toplumda doduumuz iin Trke konuuyoruz ve burada geerli kltrel norm, deer ve kurallara gre yayoruz. Eer baka bir toplumda dosaydk, baka bir dil konuacak ve o toplumun merebince yaayacaktk. Yani kimse etnik, kltrel ya da dinsel kimliini ve aidiyetini doutan getirmez; doduktan sonra kltr araclyla kazanr. Bu tanm, kltr karmak bir btn olarak grr. Bu ele al biimi tanm ne sren antropoloun yapsal-ilevselci bir bak asna sahip olmasndandr. Bu bak as kltr atma yaratc bir referans olarak dnmez. Kltrn btn eleri atmay nleyecek biimde birbiriyle destekleyici ve tamamlayc bir etkileim ve iliki iindedir. Ancak bu iliki pek ok enin birbiriyle karlklln gerektirdiinden, iliki basit bir iliki deildir; daha ok matematikteki matris sistemine benzer bir karmaklk ierir. Bu tanm biraz daha ileri gtrldnde Yaln zbulun (1983) yapt tanma yaklarz:
Kltr, belirli bir topluluun, sosyal etkileim yoluyla srdrd ve bireylere kazandrd madd-manev yaam tarz ve dnya gr bileimi, onlarn bir btnlemesi olup, varlk nedeni ve sonucu ise evreye uyarlanma, giderek evreyi kendi kuramsal amalar dorultusunda deitirme dinamiidir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bu tanm, Tylorun tanmnn yanna toplumsal etkileimi, yaam tarznn hem madd hem de manev yanlarn, dnya gr kavramn ve uyarlanmay eklemekte, kltr bir dinamik olarak ele alarak kltrel deimenin evrenselliine vurgu yapmaktadr. Burada toplumsal etkileimi kuran ey iletiimdir ve iletiimin
30
Antropoloji
merkezinde de konuma dili yer alr. Konuma dilinden balayarak geni bir tahayyl dnyasna ve simgeler sistemine uzanan byk bir iletiim alan, toplumsal etkileimin kurucu esidir. Bu kurucu e zerine, o toplulua mensup bireylerin kabul ettii ve uyduu ya da uymas beklenen bir deerler, normlar, kurallar alan ina edilmitir. Ancak bunlarn hepsinin zemininde o topluluun iinde yaad evreye uyarlanma zorunluluu yatar ve bu uyarlanma etkinlii bir kerede olup bitecek birey olmayp sreklilik arz eder. Bu sreklilik kltrn dinamizmini, yani kltrel deimeyi ortaya karr. Bu zeminden hareket ederek imdi kltrn zelliklerine geebiliriz.
KLTRN ZELLKLER
1) Kltr hem evrenseldir hem de zeldir Kltr olgusunun dnda bir insanlk tanmlanamaz. O yzden kltr btn insanla ait belirleyici, ortak bir olgudur. Dolaysyla eitimsiz ya da grgsz insan yerine kullanlan kltrsz insan sz samadr. nsann dnyay anlamlandrmak, onun iinde var olmak ve yaad evreye uyarlanmak bakmndan kltr dnda sahip olduu bir olanak yoktur. O nedenle kltrsz insan da olamaz. Ancak kltr bir uyarlanma olarak ele alndnda, farkl zaman ve meknlarda olumu ve oluagelen byk bir uyarlanma eitlilii ile, dolaysyla byk bir kltr eitlilii ile karlarz. Bu nedenle her insan kltrldr ama her insann mensup olduu topluluklarn kltr birbirinden farkl olabilir. Bu noktada, antropolojinin sorduu temel sorulardan ikisine gnderme yaparak kltrler hem birbirlerine benziyorlar hem de birbirlerinden farkllar nermesini kurabiliriz. Zira btn kltrler baz zellikleriyle benzetikleri gibi, kltrel kimlikler bu farkllklara bal olarak kazanlyor. stelik dnyann btn corafyalarna dalarak bu farkl yrelerde farkl uyarlanma sreleri geirmi olan kltrler, glerle ya da kendilerine yaknlaan ya da yer deitiren kltrlerle temaslar sonucunda yeniden farkllayorlar; onlara gelen ya da o kltrn iinden doan yeniliklerle kltrler yeni biimler alyorlar. Dolaysyla kltrler arasnda bir sarmama ve ayrma dinamiinden ve bu dinamiin srekliliinden sz edebiliriz. Kltrler zaman zaman yakn olduklar kltrlerden farkllap bakasyla ilikiye geebiliyor, yani sarmayor; kimi zaman da alan veya uyarlanma stratejisi deitirerek yakn olduklar ya da daha nce etkilendikleri kltrlerden ayryorlar. stelik bu srekli oluyor. Bu nedenle herhangi bir z kltr tanmlamak, yani tarihin derinliklerinden bugne kadar fazlaca ya da hi deimeden ve ortaya kmasna yol aan dinamiklerle ban hi kopartmadan bugne kadar gelen bir kltr bulmak olanakszdr. Bunun gibi, bu deime ve uyarlanma basks altnda, belirli bir kltrn esas zellikleri unlardr gibi bir liste vermek de mmkn deildir. Vereceimiz her liste o ana, o zamana ait olacak ve tanmlamamz dnya grmzle balantl, yani greli olacaktr. Byle abalara biz zclk diyoruz. Eer deime esas ise, zclk hem mantk hem de bilim d demektir. 2) Kltr kapsaycdr nsan yaratm olan hibir ey kltrn dnda deildir. Ta alarnda atalarmzn yapt basit aletlerden uzaya yolladmz mekiklere kadar herey karmakl ve teknolojisi ne olursa olsun, birer kltr rndr. Bunun gibi, basit bir halk masalndan en karmak matematik sistemine, birer dizelik manilerden en etrefilli mitolojilere, dinsel sistemlere, eit eit dillere kadar zihinsel ve manev alana ait herey de kltrn kapsam iindedir.
zclk: Varlklarn tarihsel deimesi ve onlarn meknsal farkllamalarn dikkate almadan onlarn zn aratrmaya ynelen bak asdr.
31
3) Kltr toplumsaldr Bir bireye ait kltrden sz edilemez. Kltr toplumsal olarak kazanlr, yaanr ve aktarlr. nsan tek bana da kendince bir kltr icat edebilir ama bu icadn iinde yaad kltre aykrl onun dlanmasna, marjinalize edilmesine hatta yaamnn tehlikeye girmesine yol aabilir. Her bireyin farkllklar elbette vardr; ancak bu farkllklar toplumsal hayatn koyduu snrlar iinde mmkndr. O yzden bu snrlarn ihlal edilmesi bile toplumsal bir etkinlii gerektirir. Bu yeni toplumsallk, yeni koullarn veya yeni dnya grlerinin besledii bir zeminde hayat bulabilir ve belki zaman iinde kabul de grebilir. te yandan insann herhangi bir baka canl tr gibi kendi bana hayatta kalmas da mmkn deildir; yaamak iin her zaman baka insanlarn etkinliklerine ve desteine ihtiya duyacak, hayatta nasl davranmas, hatta nasl dnmesi gerektiini bu toplumsalln kurduu birlikler iinde renecektir. Bu nedenle toplumsallk, kltrn gerektireni, zorunlu kouludur. 4) Kltr bir soyutlamadr Kltr ortak ve btnletirici bir yaklamla tanmland iin somut olarak gsterilebilen bir ey deil, bir soyutlamadr. Kltr hayatn iinde somut olarak iaret edemeyiz. Onu belirli davranlar, tutumlar, deer yarglar araclyla hisseder ve anlarz. Kltr aratrmak belirli davran ve tutumlarn arkasnda yatan ana metni grebilmekle mmkndr. nk btn davran ve tutumlarn bir kltrel referans vardr. Bir baka deyile kltr aratrmas bu referanslarn ortaya karlmas abasdr. Bir kltrden bahsetmek, aslnda belirli bir topluluun gnlk yaamna hkmeden, ona yn veren deerlerden, norm ve kurallardan bahsetmektir. Gnlk yaamn gzlemlenmesi, bu yaama yaylan davran ve tutumlarn arkasnda yatan tutarl btnle, yani soyut dzleme ulamak iin bir aratr. 5) Kltr tarihsel ve sreklilik iinde bir olgudur, dinamiktir, deimeye tbidir Daha nce de belirtildii gibi, kltr bir kuak tarafndan icat edilebilecek veya yklabilecek bir olgu deildir. Kuaktan kuaa aktarlarak sreklilik kazanan, uyarlanma srecinin ve pek ok toplumsal etkileimin etkisi altnda deierek varln srdren bir btndr. Ancak kltrn aktarlarak insan yaamnn snrlarn ok aan bir hayatiyetinin bulunmas onun deimesi nnde bir engel deildir. Kltrler zaman zaman yava, zaman zaman da hzl deiirler. rnein tarm toplumundan sanayi toplumuna gei, bu dnme maruz kalan toplumlarn kltrn de deimeye zorlamtr. Yalnz unu da belirtmek gerekir ki, teknoloji ve ekonomideki bu kkl dnm, yansmasn kltrde birebir bulamaz. Kltr, madd deimeler yannda daha yava deiir. nceki kltrel zellikler kalntlar halinde devam eder ve ancak zaman iinde etkisini azaltarak ortadan kalkabilir. Bu nedenle, eer bir kltrden dierine hzl bir biimde gemek kast ediliyorsa, kltr devrimi olanakl bir toplumsal dnm biimi deildir. rnein 1917 Ekim Devrimi ile mlkiyeti ortadan kaldran ve dinsel kurumlar yasaklayan Sovyet rejimi, bu yasaklamayla dini ortadan kaldrabilmi deildir. 1985te Sovyetler Birliinde uygulanmaya balayan Perestroyka (yeniden yaplanma) ile birlikte Rus Ortodoks kilisesi eski gcne yeniden kavumutur. Ayn durum inde de yaanmtr. Ne 1949da iktidara gelen Komnist Partinin eski kltr yasaklamasyla eski kltr btn btne yok olmu, ne de Kltr Devrimi ile Bat kltrnn btn yansmalarnn yasaklanmasyla indeki Bat kltr etkisi ortadan kalkmtr. Ayrca ekonomik ve teknolojik etkiler, iine girdii kltr belli llerde etkilese de kltrler bu etkilere kendi damgasn vurmakta gecikmezler. rnein kapitalist pazar ekonomisinin geerli olduu Trkiyede parann ekonomik anlam dier ka-
Kltr devrimi: Bir halkn yaam tarzn, gelenek grenek ve inan biimlerini kkten deitirmeye ynelik siyasal mdahaledir.
32
Antropoloji
pitalist lkelerden farkl deildir; ama rnein Almanya ile Trkiyede paraya atfedilen kltrel anlam hl farkldr. Bir Alman iin birine birey smarlamak kltrel olarak anlamsz bir israftr; ancak Trkiyede ve pek ok dou lkesinde birisi iin para harcamak bir eref hatta bir stat gstergesidir. Kltrn srekliliini ve tarihselliini salayan en nemli etken, belki de kltrn renilen ve retilen bir ey olmasdr. 6) Kltr renilir Kltr, insann doutan getirdii, kaltsal bir olgu deildir. Her birey, bata ailesi olmak zere iine doduu kltrn mekanizmalar araclyla, doduktan sonra eitli balamlarda kurduu toplumsal ilikiler yoluyla, toplumsal etkileim iinde bu kltr renir. renme sreklilik arz eder, insan hayatnn belli bir
Fotoraf 2.2 renme Srecine Bir rnek: Okul Eitimi
blmyle snrl deildir ve renilenler renen tarafndan bakalarna, zellikle de bir sonraki kuaa aktarlr (Fotoraf 2.2). renme srecine bir rnek: okul eitimi). Bu zellik insan dier canllar arasnda benzersiz yapar. Zira baka canllarn, zellike memeli hayvanlarn belli seviyelerde renme yetenei vardr. Ancak bir sirk iin eitilip belli komutlarla veya uyarclarla belli davranlar yapmay renen bir hayvan, bu rendiklerini kendi yavrusuna aktaramaz. Eer ayn davranlar tekrarlamas istenirse o yavrunun da ayn dorultuda yine insanlar tarafndan eitilmesi gerekir.
SIRA SZDE
Sizce kltr nerede reniriz? SIRA SZDE 7) Kltr ihtiyalar giderici ve doyum salamaya ynelik bir yapdr D dier N E L M canllarn aksine iinde yaadklar evreye uyarlanmalarnda nsanlarn, kullandklar temel ara kltrdr. evreye uyarlanmann birinci koulu, temel biyolojik ihtiyalarmzn giderilmesi gereidir. Temel ihtiyalarmz, yani yeme-iS O R U me, soluk alma, barnma, giyinme, reme gereini kltrn kurumlar araclyla yerine getiririz. Dolaysyla bir kltrn birincil ilevi bu ihtiyalarn doyurulmasDKKAT dr. Temel ihtiyalarn giderilmesinde ilev grmeyen ya da bu anlamda doyum salamaya ynelik olmayan bir kltr dnlemez ya da var olamaz. nk vaSIRA SZDE rolu nedeninin aksine byle bir kltr insan hayatnn srdrlmesini ve srekliliini tehlikeye sokacaktr. Aksine kltr bir yandan bu ihtiyalarn giderilmesine
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
33
ynelik mekanizmalarn ve srelerin icat edilmesi ve bu ihtiyalarn giderilmesinin nndeki sorunlarn almasnda bulunan yollar anlamna geldii gibi, bu ihtiyalar en st dzeyde doyuma ulatrmakla ykmldr. Zira bu doyum, kltre ikin davran, tutum ve alkanlklar pekitirecek, glendirecek ve onlarn srekliliini salayacaktr. Bu nedenle, eer ilk bata kltr yoluyla temel ihtiyalarn giderilmesi sz konusuysa, btn kltrlerde bu ihtiyalarn giderilmesine ynelik yollar bakmndan ortaklklar bulmak mmkn olacaktr. Hayat bu anlamda zorlatran kltr elerinin yaamas olanakszdr. Ancak ok zel durumlarda ve geici sreler iin bu tr eler varolabilmektedir. rnein slmda ibadet iin oru tutma davran bir ayla ve gnn aydnlk saatleriyle snrlanmtr; Hristiyanlkta da oru sadece hayvansal rnlerin yenmesinin yasak olduu bir ayla snrldr. Sadece ok kk bir grup, yani rahipler mr boyunca hayvansal rn tketmekten kanrlar. Kltrler neden birbirlerine benzerler? sorusununu cevab da burada yatmaktadr. Kltrn bu zellii, Britanyal antropolog Bronislaw Malinowskinin ilevselci kltr kuramnn ilham kayna olmutur. (Bkz. Blm 3). 8) Kltr bir btndr ve btnletiricidir Kltr atmaya deil, btnletirmeye yneliktir. Toplumsal hayat atma yaratcdr. Snf, tabaka, cinsiyet, ya gibi farkllklara dayanarak toplumlarda stat ve servet farklar olumu ve bu farklar toplum iinde atma riskini her zaman arttrmtr. Oysa kltr bu atma riskini azaltc bir ekilde farklara ilikin atmac yorumu grmezden gelmemizi salayan ve belirli dayanma modelleriyle bu farklar nemsizletiren bir btnlk duygusu sunar. Hatta baz kltrler, servet farknn yaratabilecei atma riskini tamamen ortadan kaldracak biimde, serveti yok eden, eitleyici mekanizmalar icat etmilerdir. Bunun en tipik rnei Kuzey Amerikal Kwakiutl kzlderililerinin uygulad potla geleneidir. Ylda bir kez yaplan potla treninde kzlderililer ardklar konuklara btn bir yla yaylan emeklerinin karl olan serveti sunarlar, hediyeler verirler, onlar yedirir iirirler. Bu bir yarma havasnda srer gider ve arlan her konuk bu leni dzenleyenlere kar benzer ve belki de daha grkemli bir lenle karlk vermek konusunda ykmllk altna girer. Potlaa karlk veremeyenler intihara bile srklenebilir. lenin bittii kylerde arta kalan servetin yaklp yklmasna giriilir, bylelikle birilerinin birikmi olan servete dayanarak g ve iktidar elde etmesinin de nne geilmi olur. Zira leni dzenleyenler, len sonunda ne denli yoksullamlarsa o denli onur sahibi olurlar. Potlaa benzer gelenekler pek ok toplumda grlr; birikmi olan servetin Kwakiutlarda grld gibi btnyle datlp tahrip edilmesi biiminde olmasa bile simgesel bir datm dzenlenmitir. slm toplumlarndaki zekt kurumunu bunun bir rnei olarak verebiliriz. Burada servet tam olarak datlmasa bile simgesel olarak onun belli bir blmnn yoksullara aktarlmas bu btnlk ve dayanma duygusunu yaratmaya yneliktir. Kurban bayramlarnda kurban etinin datlmas da benzer biimde yorumlanabilir. Yavuz Turgulun Zrt Aa filminde (1985) trajikomik bir biimde anlatlan aa tipi, ne kadar yoksullam olsa da dzenlenen gre msabakalarnn ardndan btn kylsne ziyafet vermeyi bir ykmllk sayar. Zira aalk, sadece ekonomik bir tahakkm biimi deil, ayn zamanda belirli toplumsal/kltrel grevlerin bulunduu ve otoriteye kar ballk ve rzann bu grevlere bal ve kltrel olarak zaman ve mekn belirlenmi karlksz vericilik davran ve ykmllkler araclyla temin edildii bir kurumdur. te yandan kltrn farkl eleri de birbiriyle atma iinde birlikte var olamaz; eer byle bir durum ortaya karsa bu elerden biri tasfiye olacak ya da dnecek veya iki farkl kltrel eilim olarak bir-
34
Antropoloji
Fotoraf 2.3 Yal Bir Kiiye Gsterilen Saygnn fadesi Olarak El pme Adeti
birinden ayracaktr. Dolaysyla kltrel hayatn bir alannda meydana gelen deiiklikler dier eleri de deimeye zorlamaktadr. rnein Trkiyede Medeni Kanunun kabulyle tek elilik bir zorunluluk haline getirilince, din iinde ok eliliin ancak zorunlu hallerde geerli bir kurum olduunu dile getiren yorumlar oalmaya ve geerlilik kazanmaya balamtr. Modernlemeyle birlikte ok elilik ise, modern kent hayatnda uygulanabilir bir gelenek olmaktan uzaklam, ancak airet yapsnn hkim olduu corafyalarda, varoluunu meru ve gerekli klan eski koullarn grece devam ettii hallerde varln koruyabilmitir. rnein bu gerekliliin en nemli unsuru, bu tr yaplarda g ve iktidar anlamna gelen ok sayda erkek ocua sahip olma ihtiyacdr. Kadnlarn giderek i hayatnda rollerinin artmas, alan kadn profilinin ykselmesi, evde ocuunun bakmyla megul geleneksel kadn tipini ve onun rollerini de deimeye zorlamaktadr. Kreler, anaokullar ya da bakc kadnlar gibi yeni aktrler devreye girmekte, alan kadnn i gerilimine maruz kalmas aile hayat zerinde de yeni etkiler yaratmaktadr. rnein son yllarda boanmalarn bu denli artmas kendiliinden bir durum olarak deil, ekonomik ve kltrel deimenin bir kts olarak grlmelidir. 9) Kltr bir simgeler sistemidir Kltr bize pek ok simgeyi ve onlarn anlamlarn retir. Bu simgeleri zer ve ona gre davranrz. Doal olarak bu simgeler kltrden kltre, zamandan zamana deiir. Simgeler ayn zamanda davran gstergeleridir. Simgeyi zersek arkasndan gelecek davran da bilebiliriz. rnein pazar gn alan an sesi, mmin bir Hristiyana kiliseye gitmesi gerektiini syler; tpk ezan sesinin mmin bir Mslmann biraz sonra namaz klmas gerektiini bildirmesi gibi... Biz o kltre yabancysak, yani simgeyi ve anlamn bilmiyorsak bu simge ve iaretlerin gerektirdii davranlar da bilemez ve bunlara uyamayz. nsan srekli bir simge yaratcsdr; bu simgeleri yaratr ve ona gre davranr. rnein takvim bir insan yaratmdr; doann kendisinde olan bir evrimi yapay blmlere ayrarak ve onlara adlar vererek anlaml klmtr. Artk o takvimin her gn ayr bir anlama sahip hale gelecek ya da belirli gnlere ilikin iaretler bize o gnlerde ne yapmamz gerektiini syleyecektir. 29 Ekim tarihi Trkiyede yaayan biri iin anlamldr, zira o kii o gn cumhuriyetin iln edildiini ve o gnn resm bayram ve tatil gn olduunu bilir; bu olaylarn simgesi olan tarihi iittii ya da grd zaman bu armlar onun hatrna gelir. Trkiyeli olmayan ya da Trkiye ile ilikisi olmayan bir kiide bu armlar elbette olumayacaktr. Tpk bunun gibi baka doal durumlar da simgeselleebilir. Yallk canllar iin doal ve kanlmaz bir durumdur. Yaam sresinin ileri dnemlerinde kiiler yallk nedeniyle fiziksel deiimlere urarlar. Ancak bu fiziksel deiim, yalln kiiye stat kazandrd toplumlarda onun karsnda bir dizi davrann benimsenmesi gerektiini hatrlatr ve bu andan itibaren yal bir otorite ve saygnlk simgesi haline gelir (Fotoraf 2.3). Yal bir kiiye gsterilen saygnn ifadesi olarak el p-
35
me adeti). Dil yoluyla rettiimiz herey de birer simgedir aslnda. Simge ile iaret ettii ey arasnda dorudan, zorunlu ve apak bir balant yoktur. Bizim ev olarak imlediimiz nesneye, ngilizler home, Almanlar haus, Araplar hane, ranllar dr diyor. Bu farkl dilleri konuanlarn tmnn zihninde, bu kelime sylenince ayn ey canlanyor. Ama bu kelimeleri birbirimize sylediimizde hibir ey anlamyoruz. Dolaysyla nesneler dnyasn dil zerinden simgelere evirip zihinsel bir dnya yaratyoruz ve bu zihinsel dnya her kltr iin ayr bir dnya oluyor. Sosyal bilimci Kastoriadis simgelerin ikonografik anlamna dikkat ekmitir. Her simge ayn zamanda bir ikondur; biz bu ikonlar kavrar ve onlar grdmzde onlarla ilikilendirdiimiz toplumsal/kltrel deer ve tutumlarmza bavururuz. rnein bir tuvaletin kapsndaki pipo iareti o tuvaletin erkeklere ait olduunu gsterir. (Fotoraf 2.4). Dolaysyla erkeklik kategorisi ile ilikili saylan bir dizi ikon (bunlara pantolon, silindir apka, bastonemsiye, silah, kraathane, asker vs. eklenebilir) erkeklie dair toplumsal/kltrel gerekleri artracak, davran ve tutumlarmz belirleyecektir. Bunun gibi rnein armha gerilmi bir sa ikonu grdnde, Hristiyan olmayanlar iin bir anlam ifade etmeyen ve sayg davrann artrmayan bu ikon karsnda, mmin bir Hristiyan hemen istavroz karma davranna bavuracaktr. Kltr iinde simgelerin bu zel yerine dayanarak Leslie White kltr madd elerin, davranlarn, dnce ve duygularn, simgelerden oluan ve simgelere dayanan bir rgtlenmesi olarak tanmlar. Clifford Geertz kltr rgtlenmi bir simgesel sistemler toplam olarak deerlendirir. Geertze gre kltr, yapsalc Lvi-Straussun dnd gibi insanlarn kafasnda yer alan bir model deildir, aksine kltr kamusal simge ve eylemlerde somutlamaktadr. 10) Kltrn hem madd hem de manev yn vardr, bu iki yn arasnda bir ikilik yoktur Kltrn madd varlklar halinde grdmz rnleri yannda deerler, tutumlar, davranlar ve alkanlklar biiminde, grlemeyen ama uyulan ve izlenebilen eleri vardr. Ancak bu iki yn arasnda karlkl bir etkileim vardr. O nedenle Kta Avrupasnda ortaya kan ilk kltr tanmlarnda olduu gibi madd kltr-manev kltr ayrm yapay bir ayrmdr. zellikle Japon toplumu zerinden yinelenip duran bu klie, yani madd olarak Batllaan ama manev olarak kendi deerlerini koruyan Japonya imgesi, doru bir imge deildir. Zira sanayilemeye ve kapitalistlemeye bal olarak Japonya, sanldnn aksine deerler ve tutumlar bakmndan da olduka deimitir ve deimeye devam etmektedir. Benzer durum bugnn ini iin de sylenebilir. rnein buzdolabnn ya da televizyonun Trkiyeye girii bir madd kltr deiimi olarak dnlebilir. Ancak bunlarn girii deerler, tutumlar ve alkanlklar zerinde nemli etkiler yaratmtr. En azndan, buzdolabnn giriiyle birlikte yeme-ime alkanlklarmzda belirli deiiklikler ortaya km; daha nce tanmadmz hazr gdalar, onlarla birlikte gelen kltrel imgeleri de tketir hale gelmiizdir. zellikle reklamlarla bize o gdalarn gerek karl deil, kar geldikleri kltrel imge aktarlmaktadr. O
Fotoraf 2.4 Tuvalet kapsnda pipo iareti buraya sadece erkeklerin girebileceini gstermektedir.
36
Antropoloji
nedenle biz onlar tketirken sadece bir gday tketmeyiz, onu tketirken ayn zamanda onun kltrel imgesini de yanstrz. Televizyon da yledir. Belki hl eski bir alkanln devam olarak televizyonun zerine beyaz bir rt rtyor ve stne sevdiklerimizin fotorafn koyuyoruz ama beyaz camn iinden daha nce bilemediimiz dnyalara ilikin pek ok haber ve imge srekli olarak bizlere akyor; onlar zerinden yeni tutumlar, davranlar ve alkanlklar, hatta deerler kazanyoruz, ya da eskilerinden bazlarn terk ediyoruz. u anda Trk mutfana bakan biri, domates ve patlcann bu mutfan vazgeilmez ve en eski unsurlarndan olduunu dnebilir. Ama eer Kristof Kolomb, Amerika ktasna gidip Avrupallarn oralar koloniletirmesini balatmasayd, biz Trkler ne domatesi ne de patlcan tanyacak ne bunlarn ayrlmaz paras olan bir mutfak ve lezzet algs evrimleecek ne de iinde bu sebzelerin adnn getii trk ve deyiler olacakt. te yandan manev kltr kavram iinde deerlendirilen elerin madd kltr rnlerinin biimlenmesi ve kullanm zerinde yaratt bir etkiden de sz edebiliriz. Kamyon kamyondur, ama Kuzey Amerikada sadece ait olduu firmann adnn yazlmas yeterli grlen bir kamyonla, Pakistann veya Hindistann rengrenk boyanm, eitli yaz ve motiflerle sslenmi kamyonu arasndaki kltrel fark grmezden gelemeyiz. 11) Kltr doal ve toplumsal dnya ile aramzdaki evirmendir Kltr doal ve toplumsal dnyay alglamamza ve anlamlandrmamza yarayan ereveleri sunar. Dnyay bu ereveler olmadan alglayamaz ve anlamlandramayz. Bir deyile, doduumuz andan itibaren gzlerimize kaln bir mercek yerletirilmitir, ama biz bu mercekle dnyaya bakmay, dnyaya bakmann en doal, en olaan ve en doru hali sayyoruz. Antropolog Ruth Benedict, bu yzden, gzmzdeki merceklerin farkna varmakszn dnyaya bakyoruz diyor. Karn yamas doal bir olaydr ama biz Trkler iin kar drt trl yaar: Lapa lapa, tipi halinde, sulu sepken ve attrarak... Oysa bir Eskimo iin karn yamasnn yz trl ismi (yani yz trl hali, dolaysyla yz trl anlam) vardr. Bu anlamlarn her biri Eskimonun o durumda ne yapmas gerektiini bildirir. Pek ok halk gibi Trkler de mavi ile yeili ayrt eder; ama Japonlar iin bu iki renk birdir ve tek bir kelimeyle ifade edilir. Bir Yrk ocuu muhtemelen zehirli mantarla zehirli olmayan ayrt edebilecektir; ama bu bizim iin imknszdr, zira bizim kltrel kodlarmzda bu doal durumu anlaml hale evirecek bir veri, bir bilgi yoktur. Dolaysyla grdklerimizi, duyduklarmz ve yaadklarmz nce kendi kltrmzn diline evirir ve onlar o yolla anlamaya alrz. Eer kendi kltrmzn anlamlandrma dnyasyla ahit olduklarmzn ait olduu kltrn anlamlandrma dnyas birbirine uymuyorsa tanmadmz kltrn kodlar bakmndan hata yapmamz an meselesi demektir. 12) Kltr doaya el koyar Kltr yoluyla doay insanletiririz, onun zerinde kurallar koyar, onu snflandrr ve dntrrz. rnein orman yangnlarnn artt aylarda insanlarn ormanlara girmesini yasaklayan doal bir engel yoktur ama hkmet orman yangnlarn nlemek amacyla, insanlarn ormanlara giriini yasaklayabilir. Doa zerindeki bu yasak doann kendisinden deil, onun zerinde hkm kuran insanlardan kaynaklanr. Avlanma yasa da benzer bir durumdur. Belirli trlerin belirli zamanlarda avlanmas otorite tarafndan yasaklanmtr. Bunda ama o trlerin neslinin tkenmesinin nlenmesidir. Oysa doada byle irad bir mekanizma yoktur. Trler doa karsnda sadece doa yasalarna tbidir, oysa biz insanlar onlarn bazsnn korunmasna karar verebilir ve bunun iin nlemler ngrebiliriz. Bir baraj yaps da insann doaya el koymas olarak yorumlanabilir. Kendiliinden akp gi-
37
den bir rman nne toprak veya beton bir set yaparak ondaki suyu tutmak; insan eliyle biriktirilmi bu sudan sulama, kullanma, ime, elektrik retme gibi amalar iin yararlanma davran tamamen insana zgdr ve doaya insann rettii aralarla (zihinde planlayarak, hesaplayarak, kazma-krek veya ileri i makineleri kullanarak) yaplan kltrel bir mdahaledir. 13) Kltr ayn zamanda bir idealler sistemidir Kltr tad kurallar, normlar ve deerler araclyla bize ne yapmamz, nasl davranmamz gerektiini syler. Ancak bizler her zaman bu deer, kural ve normlara uygun davranmayz. Dolaysyla olmas gerekenlerin toplam olan ideal kltr, pek ok zaman bize kltrn gerekte nasl yaandn syleyemez. O nedenle baz antropologlar ideal kltr-gerek kltr ayrm yaparlar ve gerek kltr gzlemlemek iin alan aratrmasna karlar. Kltr ideal bavuru erevelerinden olusa da, her zaman bu erevelere uyulmaz. rnein bir antropolog slm anlamak iin Kuran okumak ve yorumlamakla yetinmez; slmn nasl yaandn grmek zere alana kar. Kuran ve slmn temel metinleri bize ideal slm sunar; yaanan slm deil. Oysa 18. yzyldan itibaren arkiyatlar (oryantalistler) slm bize ve Bat dnyasna bu metinler zerinden anlattlar; 20. yzyln antropologlar ise alan aratrmalar yaparak bize bu metinlere yansyandan farkl pek ok slmn (slmlarn) varln gsterdiler. Kltre yeni giren kurallar da benzer biimde eski alkanlklar nedeniyle ideal halleriyle uygulanmazlar. rnein trafik nn ilk kez kurulduu bir yerde bu src ve yayalarn bu a uymakta zorlandklar ve eski trafik alkanlklarn srdrdkleri grlr. Ya da yasak olduunu bildiimiz halde trafikteki hz snrn sklkla ihll ederiz. Trkiyede en ok grdmz bir ihll, emniyet eridi ihllidir. Emniyet eridi, acil gei hakk olan ve arza halinde ekilmesi gereken aralara ayrld halde, trafik sktnda srclerimiz bu eridi kullanmaktan kanmazlar. Buradaki davran biimi de kltreldir, ama ideal kltre ait bir davran deil gerek kltre ait bir davrantr. 14) Kltr bir uyarlanma tarzdr Daha nce de vurguladmz gibi kltr, insan trnn biyolojik olanaklarn deil, kendi zihninin ve el becerisinin rn olan yaratlar kullanarak evreye uyarlanmasdr. Kltrn geliimi evre koullaryla bir uzlama giriimi olduu kadar, yeniliklerden ve yaratlardan doan yeni durumlara uyum salama ynnde ya da yeniliklere ve yaratlara yol aan kendi i gerilimleri amak iin bavurulan yeni uyarlanmalar biiminde akar gider. rnein Karadeniz blgesindeki yerleim rntsne baktmzda, dank, dere yataklarndan uzak ve seyrek nfuslu bir yerleme tarzyla karlarz. Bu yerleme tarz sk sk kabaran derelerin verecei zararlardan uzaklaacak ve kstl geim imknlarndan en yksek biimde yararlanacak bir evreye uyarlanma biimi olarak grlebilir. te yandan nfusun artyla birlikte daha ok kylara ylan ve yksek konutlar yapma eilimine giren nfus, bu kez nfus artna bal yeni bir uyarlanma arayna girmitir. Ancak kylar bu nfusu kaldramamakta, bu yzden g giderek artmaktadr. Burada g de bir toplumsal uyarlanma biimi olarak okunabilir. 15) Kltr hem uyarlayc hem de uyum bozucudur Kltr yoluyla uyarlanma, balca bir insan davrandr. Ancak her uyarlanmann ayn zamanda geici bir uyarlanma olduunu da kabul etmek gerekir. Ksa insan hayat bakmndan elverili ve verimli grnen bir uyarlanma tarz, uzun vadede tersine alabilir ve insan hayatnn srekliliine zarar verebilir. rnein denize yaknl ve eitli olanaklara eriimi bakmndan elverili oluu nedeniyle sanayinin stanbul-zmit hattnda gelimesi Trkiyenin sanayi toplumu yolunda geir-
38
Antropoloji
dii yeni uyarlanmann bir sonucuydu. Ancak i alanlarnn ve sermayenin bu blgede younlamas, blgenin sunduu i olanaklarnn ok zerinde bir nfusun buraya akmasna yol at. Bu nfus artna bal olarak bu hatta arpk yaplama biiminde skk ve kalitesiz konutlardan oluan bir kentleme ortaya kt. Bu kentleme biimi mevcut duruma kltrel bir uyarlanmayd. Ancak bir kltrel uyarlanma olarak okunabilecek bu arpk kentlemenin Kuzey Anadolu deprem fay zerinde gelimesi, 1999 Krfez Depremi ve onu izleyen Dzce Depremi ile bu uyarlanmann ksa sreli uyum salayc rolnn hemen ardndan uyum bozucu-sorun yaratc bir gelime olduunu bize gsterdi. Benzer biimde belirli hayvan trlerinin youn avlanmas da belirli dnemler iin bu avla geinen topluluklar bakmndan kendi evrelerine kltrel bir uyarlanmadr. Ancak youn avlanmann avlanan hayvan trnn neslinin tkenmesine yol amas bu uyarlanmay insan hayatnn sreklilii bakmndan sorunlu hale getirebilir. Bunun gibi Konya ovalarnda tarmsal faaliyet iin yeralt suyunun fazlaca kullanlmas, ksa sre iin verim artna ve refaha yol amtr; ancak bu hesapsz kullanm bir sre sonra yeralt suyunun tkenmeye yz tutmasyla sonulannca bu uyarlanmann bozucu etkileri ne kmtr.
KLTREL SRELER
Kltrn yaanmasna, sreklilik salamasna ve deimesine araclk eden birtakm srelerden sz etmek mmkndr. Bu sreler antropologlar tarafndan snflandrlm ve aklanmtr. Burada bu sreleri greceiz.
Kltrleme (Enculturation)
Bir kltrn iine doan bireyin annesinden balayarak halkalar halinde genileyen kurumlar ve eler zerinden iine doduu o kltr renmesi sreci, kltrleme sreci olarak adlandrlr. Bu sre doumdan lme, beikten mezara kadar devam eder. Baka sosyal bilimlerde ve balamlarda toplumsallama, sosyalizasyon ya da en geni anlamyla eitim olarak adlandrlan bu sre bitimsizdir; nk insan hayatnn her evresinde o evreye ilikin kltrel eleri renmesi, zamansal ve meknsal deimelere bal olarak baz eyleri yeniden renmesi gerekir. rnein doduumuz andan itibaren cinsiyet rollerini reniriz; bu bakmdan erkeklik ve kadnlk biyolojik zellikleri dnda doutan tadmz eyler deil, kltrel olarak ina edilmi durumlardr. Modern toplumda bu renme sreci ok hzlanm ve daha da sreklilik arz eder hale gelmitir. Neredeyse her yl yeniliklerle karlayoruz ve onlarn ilevlerini, kullanmlarn renmek zorunda kalyoruz.
Kltrleme (Acculturation)
Birbirinden farkl iki kltrn eitli ekillerde temas etmesiyle alveri iine girmeleri, bu alveri sonucunda birbirinden alp verdikleri elerin giderek birbirine karmas ve kkenlerinin bilinemez hale gelmesiyle ortaya kan bir sretir. Bu srece giren iki kltrn ikisi birden, birbirlerinden etkilenerek deimektedir. Biz bu deiimler sonucunda, deien elerin kkenini unuturuz ve bylelikle o e girdii kltrn zellii haline gelir. Kltrlemeye maruz kalmam kltr ok azdr. Coraf olarak yaltlm ya da dnyann cra blgelerinde sakl kalm kltrler dndaki kltrlerin tamam, baka kltrlerle temasa girmi ve kltrlemeye uramtr. Tarihte grdmz en byk kltrleme hareketlerinden birisi . 4. yzyln sonlarnda balayan Helenizm hareketidir. Byk skenderin do-
39
u seferleri ile balayan bu srete Helen kltr bir yandan ran, Mezopotamya ve Hint kltrlerinden etkilenerek deiime urarken dou kltrleri de belirli llerde Helen kltrnn etkisi altna girmitir. Benzer biimde Osmanl kltr Balkanlara girdiinde oradaki Slav kltrleri zerinde byk bir etki yaratt; Slav dillerine pek ok Trke kelime geti, kahvenin Osmanllar zerinden Balkanlara yaylmasyla, Trkiyedekine benzer kahve alkanlklar ortaya kt; te yandan Balkan kltrleri de Osmanl kltrn etkiledi. (Fotoraf 2.5). Pek ok Balkan yemei Osmanl mutfana girdi; mzik, halk oyunlar vs. gibi halk kltrne ait pek ok e, ayn zamanda Balkanlarda yaayan Trke konuan topluluklarn kltr zellikleri haline geldi.
Fotoraf 2.5 Trk Kahvesi
Kltrel Yaylma (Diffusion)

Belirli bir kltr merkezinde ortaya kan madd ve manev baz kltr elerinin evreye, baka kltrlere yaylmasyla yaanan bir kltrel sretir. Bugn bizim benimsediimiz giyinme tarz, Bat toplumlarnda gelierek evreye, dier kltrlere, o arada bize ulaan bir kltr esi olarak tipik bir kltrel yaylma rneidir.
Kltrlenme (Culturation)
Farkl kltrel yaplardan gelen kiilerin baka bir kltrel alana gelmeleri durumunda ya da geldikleri yerde yeni bir uyarlanma ihtiyacyla karlatklarnda, ne iine girdikleri kltrde bulunan ne de ait olduklar kltrde var olan yeni bir e yaratmalar, yeni bir bireime varmalar durumudur. Kentleri saran gecekondular bunun tipik rneidir. Kentlerde grdmz gecekondular, ne krsal blgelerdeki mesken tipine ne de kentlerin bildik mesken tipine benzemektedir. Dolaysyla kyden kente gelenler, bir kltrlenme biiminde, buradaki yeni barnma ihtiyalarna ynelik yeni bir konut formu meydana getirmilerdir. Arabesk mzik de bu tr bir rnektir. Bu mzik biimi ne daha nceki geleneksel mzik alkanlklarna ne de alldk kent mziine uyan bir tarzda, modernleme srecinde yeni bir kentsel mzik tr olarak ortaya kmtr. Baka trden kltrlenme rnekleri de vardr. Kltrel yaylma yoluyla baka kltrlere giren yeni eler, o kltrler tarafndan dntrlerek yeni biimler almlar ve geldikleri yerdeki biimlerinden farkllamlardr. rnein ay kltr, kltrel yaylma yoluyla Gneydo-
Fotoraf 2.6 nce Belli Bardaktan ilen ay
40
Antropoloji
u Asyadan dnyaya dalmtr. Ancak baka lkelerde olduu gibi Trkiyede de, sanki Trkiye kltrnn ayrlmaz bir parasym grnts kazanm olan ay ince belli bardaklarda ve kahvaltdan balayarak gnn her saatinde tketilen bir iecek olarak, gerek sunulma gerekse tketilme biimiyle kken ald yerden olduka farkllam bir kltrel biime dnmtr. (Fotoraf 2.6).
Kltr oku (Culture Shock)

Kendi kltr dnyasndan karak tanmad, dilini bilmedii, dilini bilse bile simgelerini zemedii, deerlerinden ve kurallarndan haberli olmad bir kltrn iine giren bireyin yaad sknt durumu, bunalm halidir. Daha nce deindiimiz gibi kltr, insann dndaki doal ve toplumsal dnyayla iliki kurmasn salayan bir arac, bu dnyay anlamlandrmasna ve yorumlamasna yarayan bir gzlktr. Bu aracnn ie yaramad hallerde bireyin gnlk hayatn srdrmesi, hatta temel ihtiyalarn salamas olanaksz hale gelir. Byle bir durumda birey ruhsal bir knt iine girecek, bunalma decektir. Tun Okann Otobs film byle bir durumu anlatr. Filmde bir arac tarafndan kandrlarak Avrupaya kaak ii olarak gtrlen kyller, svein bakenti Stockholmun ortasnda arac otobs srcs tarafndan terk edilir. Uyandklarnda tanmadklar bir dnyann ortasnda aresiz kalan kyller ehre dalrlar. Film bu kiilerin yaadklar aresizliini ve aknln olduka gzel bir biimde bize aktarr.
SIRA SZDE
Yabanc bir SIRA lkeye turistik amal bir seyahat yaptnzda kltr oku yaar msnz? SZDE Tartnz.
DNELM Kltrel Gecikme (Cultural Lag)
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
William F. Ogburn tarafndan nerilen bu kavramla, kltrel deime etkisi altnS O R U da kalan kurumlarn bu deimeye gsterdikleri tepkinin hzndaki farklar anlatlr. Genellikle teknolojik yenilikler bu trden uyum zorluklar ve dengesizlikler yaratmaktadr. DBelirli K K A T bir balamda ortaya km teknolojik gelimeler, o gelimelerin toplumsal kullanmna ilikin kurallar da yaratr. Bu kurallar, ortaya ktklar toplumda benimsenir ve yerleikleir. Ancak bu gelimeleri yeni alan toplumlarda SIRA SZDE bu kurallarn yerlemesi zaman alr ya da bu kurallar o kltrn szgecinden geerken dnebilir.
AMALARIMIZ
Kltrel zmseme (Assimilation)

Bir kltrn bir baka kltr, eitli nedenlerle etki altna almas ve giderek kenK T Abu P srecin sonucunda da kendi iinde eritmesi olarak tanmlanadine benzetmesi, bilir. Genellikle belli bir blgede hkim hale gelen bir kltr, gerek o kltrden olmann salayaca iktisad avantajlarn etkisiyle gerekse bu kltrn sunduu imT E L E V Zya YON genin bir yksek da gelikin bir kltr imgesi sunmas nedeniyle, blgedeki dier kltrler zerinde bask yaratr. Bu bask sonucunda, dier kltrlerin mensuplar adeta kendi kltrlerinden kamaya balarlar ve kltr deitirirler. Kltrel zmseme sreci NTER N E T byle balar. Devamnda bu kltrel kan younlamas, kalan kltrn bir l kltr haline gelmesine neden olur. Gnmzde bu srecin yaanmas iin kltrlerin ayn corafyada olmas gerekmez. 19. yzylda younlaan smrgeciliin etkisiyle ve bugnk kresel kltr ortamnda pek ok kltr bylesi bir erime tehdidi altndadr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
41
Kltrel Btnleme (Integration)

Belirli bir corafyadaki egemen kltrn dier kltrleri ya da yerel eitlilii bask altna almasna karn, zellikle gnmzde yaygnlaan okkltrclk politikalaryla bu kltrlerle uzlama arayna girmesi sonucunda, dier kltrlerin kendilerini korumakla birlikte, byk kltrle uyumlu hale gelmeyi ve onun emsiyesi altnda birer alt-kltr olarak tanmlanmay benimsemeleri srecidir. Bu srete egemen kltr, dier kltrleri koruyucu ve gelimelerini salayc birtakm siyasal, iktisad ve toplumsal mekanizmalar hayata geirir. rnein byle bir srete, dier diller korunmakla birlikte, egemen kltrn dili ortak dil olarak kabul edilir, onun dnya alglamas temel referans olur. Avrupada, zellikle Almanyada gmen iilerin bulunduklar toplumla uyumlarn salamak iin uygulanan politika byle bir btnleme politikasdr.
okkltrclk: Bir lkede kltrel eitliliin iyi ve arzu edilir olduu fikri ve bu eitliliin kltrel ve siyasal temsile yansmasdr.
Zorla Kltrleme (Trans-Culturation)

Egemen kltrn, douraca tepkileri dikkate almakszn, dier kltrleri zorla kendine benzetmeye ve bu yolla yok olmalarn salamaya itmesidir. Bu srete dntrlmek istenen kltre ait tarihsel ve manev izler de tahrip olur. Burada zmleme srecinde grdmz trden bir gnlllk ya da kendiliindenlik sz konusu deildir. Bu zorlama, asker kurumlar, eitim kurumlar ve baka toplumsal ajanlar araclyla yrrle konur ve uygulanr. Gnmz dnyasnda bu tr bir kltr deitirtme giriimi ho karlanmadndan ya da buna uluslararas toplum gz yummayacandan, daha ok zmseme ve btnleme srelerinin hkim olduu bir deime gereklemektedir.
Kltrel Deime ve Gelenek

Yukarda anlatlan btn sreler kltrn deimesine yol aar. Kltr dinamik bir olgudur. Bizim gelenek diye adlandrdmz pek ok ey, aslnda kltrel deime srecinin belli bir annda ortaya km daha eski bir referanstan baka birey deildir. Bu referans kltre ilk girdiinde bir yenilikti. Sonradan benimsenip yaygnlaarak gelenek halini alr ve deimeye-dnmeye adaydr. rnein Kuzey Afrika ve Yunan dnyasndan alnan fes, Osmanl toplumsal hayatna 19. yzyln balarnda girmiti. O zaman fes geleneki evrelerde byk bir tepkiyle karlanm ve dine aykr saylmt. Devlet eliyle topluma sokulan bu yenilik zamanla gelenekselleti ve 1925de apka Kanunuyla fesin yerine apka giyilmesi zorunlu hale getirilince, bu kez gelenekiler fese sahip karak fesin atlmasnn dine aykr olduunu savundular. O yzden tarihi Eric Hobsbawm, gelenein icad kavramn gelitirmitir. Gelenekler, zellikle modern dnyada genellikle icat edilirler ve bir sre sonra sanki gemiin derinliklerinden beri gelen bir kltr deeri gibi alglanr hale gelirler.
42
Antropoloji
zet
A M A
Kltr kavramnn ierii ve kapsam nedir? Kltr, insann doa dnda yaratt ve ona ekledii madd ve manev hereydir. Kltr, ncelikle insanolunun hayatta kalmak iin bulduu bir uyarlanma aracdr. Biyolojik evrim srecinde sadece insan, zeks ve becerileri sayesinde kltr yaratm ve bu sayede dier bedensel eksiklerini telafi etmitir. Bu yzden kltr, insan tm dier canllardan ayrr. Kltr her trden teknoloji, bilgi ve tecrbe birikiminden oluur. Ancak bununla snrl deildir, ayrca belirli normlar ve kurallar da kapsar. Kltr, insanlarn davran ve dnce biimlerini de belirler. nsanlar iine doduklar kltr tarafndan biimlendirilir, nasl davranacaklarn ve dneceklerini, neyi doru neyi yanl bulacaklarn, neyin ne anlama geldiini renirler. Ancak tm bunlar yani kltr zaman ierisinde deiebilme zelliine de sahiptir. Kltr kavramn geirdii evrim ve bugnk farkl ele aln biimleri nelerdir? Kltr kavram nceleri alet yapmakla ilikilendirilerek tanmlanmtr. nsan dier canllardan ayran en nemli zelliin alet yapabilme yetenei olduu ne srlmtr. Ancak insan farkl klan asl zellikler toplumsallk ve iletiimdir. Kltr, insana zg karmak ve gelimi bir toplumsalln; ok ynl bir etkileim ve iletiimin rndr. Dolaysyla toplumsallk, kltr iin olmazsa olmaz bir kouldur. Antropolojik kltr tanmlar kltrn eitli ynlerini, rnein toplumsalln, renilirliini, karmakln, deiebilirliini ve bir uyarlanma arac oluunu vurgulamlardr.
A M A
Kltrn zellikleri nelerdir?
A M A
Her insan bir kltrn iine doar yani her insan kltrldr, ancak insann yesi olduu toplumun kltr, bir bakasndan farkl olabilir. Bununla birlikte baz kltrler birbirlerine dierlerinden daha ok benzeyebilirler. Kltr, insan yaratclnn rn olan madd ve manev hereyi kapsar. Bir bireye ait kltrden sz edilemez; kltr ancak toplumsal olarak renilir ve retilir. Kltrel eler nesilden nesile aktarlr ve bylece kltr bir sreklilik gsterir. Ancak bu sreklilik ierisinde eitli deiimler de geirir. Kltr ihtiyalar karlayarak sorunlara zm retir. Kltr toplumsal atmalar azaltp btnletirmeyi salamaya yneliktir. Kltrel adetler, insanlar arasndaki dayanmay destekler. Kltr bize pek ok simgeyi ve onlarn anlamlarn retir; ancak bu simgeler kltrden kltre, zamandan zamana deiebilir. Madd kltr rnleri olduu gibi manev kltrel eler de vardr. Ancak bu ikisi birbirinden ayr eyler deildir ve aralarnda karlkl bir etkileim vardr. Doa, kltr yoluyla insanletirilir. deal kltr ve gerek kltr birbirinden farkldr. Kltr bir uyarlanma tarzdr, ancak her uyarlanma geici bir uyarlanmadr. Kltrn aktarlma sreleri nelerdir? Kltrleme, kltrleme, kltrel yaylma, kltrlenme, kltrel gecikme, kltrel zmseme, kltrel btnleme ve zorla kltrleme gibi isimlerle anlan eitli srelerle kltr aktarlr ya da deiir. Kltr oku, kltrel gecikme gibi sreler kltrel aktarm ya da deime srasnda yaanan baz zorluklar aklar.
A M A
43
Kendimizi Snayalm
1. Dier canllarla karlatrldnda insann hayatta kalmak ve trn devam ettirebilmek asndan sahip olduu en nemli yetenek nedir? a. Dnme b. Hatrlama c. Hayal kurma d. letiim kurma e. Kltr yaratma 2. Baz kltrel simgelerin bugn gemiten farkl anlamlar artrmalarnn nedeni ne olabilir? a. Kltrn zamanla deimesi b. Yeni kuaklarn eskilere gre daha iyi bir eitim almas c. Kreselleme yoluyla kltrel temasn artmas d. Batllamann kltrel simgelerimizi deitirmesi e. Gnmz dnyasnda ok sayda farkl kltrel simgeyle karlamamzn yaratt kafa karkl 3. Aadakilerden hangisi kltrn varolabilmesi iin gereken olmazsa olmaz kouldur? a. Eitim b. Toplumsallk c. Teknoloji d. Sanat e. Doru kltr politikalar 4. Aadakilerden hangisi antropolojik adan mmkn deildir? a. Farkl kltrlere mensup kiilerin birbirlerinin davranlarn anlayamamalar b. Bizim iin doru olan bir dncenin baka bir kltrn yesi insanlara yanl gelmesi c. Bizim iin anormal olan bir durumun baka bir kltrn yesi insanlara olaan gelmesi d. Kltr sahibi olmayan insan e. Kltrel deiim 5. Aadakilerden hangisi kltrn zelliklerinden biri olamaz? a. Deiim b. renilebilirlik c. gdsellik d. Sreklilik e. Evrensellik 6. nsann evreye uyarlanmak iin kulland temel ara nedir? a. Biyolojik uyarlanma b. Evrim c. gd d. G e. Kltr 7. Yabanc bir kltre ait kltrel bir simgeyi anlamamann balca nedeni nedir? a. Eitim yetersizlii b. O simgenin anlamn zmek iin yeterince aba harcamamak c. O kltre dolaysyla o simgenin anlamna yabanc olmak d. Bir kltre ait simgelerin baka bir kltrn yelerince renilmesinin imkansz olmas e. Yabanc bir kltrden korkmak 8. Bir insann yesi olduu kltr renmesi sreci ne zaman sona erer? a. Yetikin biri olduu zaman b. Eitimini tamamlad zaman c. Kii kendisi kltr retmeye balad zaman d. ld zaman e. Bu zaman kltrden kltre deiir 9. Kahvenin Osmanllar araclyla Balkanlara yaylmas hangi kltrel srele aklanabilir? a. Kltrleme b. Kltrlenme c. Kltrel zmseme d. Kltrel gecikme e. Kltrel deiim 10. nsann hi tanmad bir kltrn ierisinde nasl davranacan bilememesine neden olan ve bu nedenle bunalmlara yol aan srece ne ad verilir? a. Kltrel uyum b. Kltr oku c. Kltrel yaylma d. Kltrel gecikme e. Kltrel btnleme
44
Antropoloji
Yaamn inden
16.08.1998 Trk Kahvesinin Yunanlama yks Yunancada Kahve Yunanistanda kahveyle ilgili halen gnlk lisanda kullanlan szckler Trk kahvesini yaatmaya devam ediyor: te bunlardan baz rnekler: Kafes-kahve, tabis-tabi, yedeki- yedek, flincani-fincan, delves-telve, kavurdistiri-kavurucu, kaynaki-kaynak, cezves-cezve, theryaklis-tiryaki... Kolonaki, Atinann en k semtlerinden biridir. Dar sokaklar ve k butikleriyle stanbulun Nianta semtini anmsatr. Kolonakinin Niantandan fark, balkonlarndan iekler sarkan binalarn evreledii meydanndaki k ve canl kahvelerdir. Kahveler yle canldr ki, sabaha kar te bile gitseniz oturmu sohbet eden insanlar grebilirsiniz. Gn boyunca ise bu kahvelerde yer bulamazsnz. Ama Kolonaki meydanndaki kahvelerden birine oturup sakn ola Trk Kahvesi istemeye kalkmayn. Garson kz sizi Bizde Trk kahvesi yok diye tersleyebilir. Hemen yan masanzda oturan hanmn Trk kahvesi itiini grp Ya bu ne? diye soracak olursanz, alacanz yant her zaman ayn olacaktr: O Yunan kahvesi! Kbrs Nedeniyle Oldu Ama eer Atinada Trk kahvesi imek isterseniz, Plakadaki 81 yllk Platonus kahvesine gidebilirsiniz. Srgndeki Yunan Kralnn eski saray olan parlamento binasn arkanza alp kalabalk caddeden aaya doru yrrseniz Atinann en grkemli kilisesi olan Metropolise gelirsiniz. Orada kime sorsanz size Atinann en eski ve nl kahvesi olan Platonusu gsterir. Kahveci Nikosa Ltfen bir Trk kahvesi. Orta olsun diyorum. 70lerine merdiven dayam olan Nikos, Kolonaki kahvelerindeki gzel garson kzlar gibi tepki gstermiyor. Gidiyor ve biraz sonra yannda bir bardak souk suyla kpkl bir Trk kahvesi getiriyor. Sohbet etmeye balyoruz. Nikos neredeyse 60 yldr nl Platonus kahvesinde alyor. Eskiden nargile ve tavla da vard ama artk bunlar iin belediyeye ykl bir bedel deyip izin almamz gerekiyor. Kahvenin geliri ise buna yetmiyor diye yaknyor. Peki Trk kahvesi nasl Yunanlat? diye soruyorum. Kbrs olaylarndan sonra byle oldu diyor. Gerekten de Trk-Yunan ilikilerinde olduu gibi Trk kahvesi asndan da dnm noktas 1974 Kbrs olaylar. Trkiyenin Kbrsa yapt askeri mdahale ylesine ok etkisi yaratm ki, Yunanistanda asrlardr Trk olan kahve bile Yunan oluvermi. nl Trk kahvesinin Yunanlama yks, 1974te Bravo kahve firmasnn kampanyasyla balam. Firmann biz buna Yunan kahvesi diyoruz diye btn duvarlara aslmaya, radyolarda yaynlanmaya balanan reklmlar bir anda halk arasnda slogan haline gelmi ve bu slogan Yunanl siyasiler de benimseyince topluma yaylvermi. Sonunda Trk kahvesine Yunan demek bir milliyetilik gstergesi olmu ve giderek Yunan kahvesi yerlemeye balam. Bugn Yunanistanda gen neslin bir blm Trk kahvesine srarla Yunan diyor. Bir ksm da zaten 24 yl nce ismi deimeye balayan Trk kahvesini Yunan kahvesi olarak biliyor... Gerek Yunan Kahvesi Aslnda Yunanistanda toplumsal bir baka gerek var. Artk, Yunan toplumu, Trk kahvesine ya da onlarn deyimiyle Yunan kahvesine zaten fazla itibar etmiyor. k Kolonaki kahvelerinde genci yals, kadn erkei herkes Frappe, yani mikserle kprtlm souk kahve iiyor. Baka bir Avrupa lkesinde grmediim Frappe Yunanistanda ylesine yaygn ki, bence esas Yunan kahvesi Frappe saylabilir. Kahveye Trk ya da Yunan denmi ok nemli deil. Kahvenin adnn bile deimesine neden olan psikolojik faktrleri anlamaya almak daha fazla nem tayor.
45
Okuma Paras
Kltrler Niin atyor? nsanolu iinde yaad kltrn tutsadr. inlilerle olan ilikilerimizde, niyetlerini szlerinden deil de davranlarndan sezinlemee alyoruz. Fakat bunu yaparken, sanki insanlarn davranlar dnyann drt bucanda birbirinden farkszmasna, kendi davranlarmz l alyoruz. Tabi onlar da bizi deerlendirirken kendi davranlarn l alyorlar. te byle bir durum cidd yanlmalara yol aabilmektedir. inlilerle aramzdaki deerlendirme farkllklar, farkl davran zincirlerine sahip bulunmamzdan ileri geliyor. Davran zincirlerimizi dans ederken izlediimiz rntlere benzetebiliriz. Belirli bir sray izlemek mecburiyeti vardr. Dans ederken bir vuruu atlarsak nasl ritim bozuluyor ve yeni batan balamak zorunda kalyorsak, davran zincirlerimizde de durum byledir. Tabi buradaki davranlar zinciri belli bir amaca ynelmitir. Amacmz cinsel iliki kurmak, evlenmek ya da irketler aras bir i anlamas yahut uluslararas bir bar szlemesi gerekletirmek olabilir. Sradan bir tokalama da, kebandaki dkkndan bir kutu boya satn alnmas da bu ereveye girer. Belirli davran zincirleri gerektirmeyen toplumsal bir iliki tasavvur edilemez. Kendi kltrmzdeki davran zincirlerinin basamak ve dnemelerini yakndan tanrz. Ancak doal olarak, bunlarn in kltrndeki karlklarn bilmemize imkn yoktur. Bir rnek vereyim: Can skc bir durumla karlatklarnda inliler genellikle hibirey olmam gibi davranmay ye tutarlar. Onlara gre bir olayn varln kabul ettiimizde ona cevap vermek, tepki gstermek zorunda kalrsnz ki, bu cevap ya da tepki ok cidd sonulara yol aabilir. Bu yzden bakarsnz inliler belirli bir davrannz karsnda hi tepki vermezken, bir baka davrannz karsnda ar duyarllk gsterirler. inlilerin ne yapacaklarn hem Korede hem de Vietnamda yanl okuduk. Vietnamda inlilerin ne yapmak istediklerini kestiremedik, nk bizimle ayn sebeplerden yola kacaklarn varsayarak onlar ok ciddiye aldk. Korede ise bunun tam tersi oldu. Ne derece cidd olduklarn anlayamadk. Oysa izgiyi nereden ektiklerini bize sylemilerdi. Onlara inanmadk. Ayn ekilde inliler de zaman zaman bizim davran zincirlerimizi yanl yorumladlar. e ciddiyetle sarldmz durumlar fark edemediler... Asyaya gittiimizde buradaki olaylar Avrupada alm olduumuz rntlere oturtmaa altk. Oysa ortada byle bir koutluk yoktu. eklerle ortaklaa paylatmz bir tarih, ortaklaa paylatmz siyasal ve toplumsal kurumlarmz vard. Gney Vietnamllarla paylatmz hibir ey yoktu... teki kltrleri iyi tanrsak kendi propagandamzn albenisine kaplmaktan da kurtulmu oluruz. Belki de Vietnam batana saplanmaktan daha banda kurtulurduk. Kaynak: Hall, E.T. (1976). Kltrler Niin atyor? (eviren: Y.zbul). Physhology Today.

1. e 2. a 3. b 4. d 5. c 6. e 7. c 8. d 9. a 10. b Yantnz doru deilse Kltr Nedir? balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Kltr Nedir? balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Kltr Nedir? balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Kltrn Sreler balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Kltrel Sreler balkl blm yeniden gzden geiriniz.
46
Antropoloji

Sra Sizde 1 Bu kltrdr. Zira sizin iinde biimlendiiniz, baka bir ifadeyle rendiiniz kltr, size olaan ve doru olann ne olduunu da retmitir. Dolaysyla bu rendikleriniz ve alk olduklarnz dnda bir durumla karlatnzda onu garipser ve yarglarsnz. Ama unutmayn sizin garip, farkl ya da anormal olarak grp yargladnz eyler baka bir kltrde olaan ve doru olabilir. Sra Sizde 2 Baka canllarda da rnein arlarda, karncalarda, yunuslarda, aslanlarda, vs. toplumsallk atfedilebilecek baz davranlar gzlenir. Ancak bizim toplumsallk olarak adlandrdmz bu davranlar trn yelerinin sonradan gelen yelere reterek aktarlan ve kuaklar boyunca deiebilen trde davranlar deildir. Ayrca bu canllar deien durumlara gre deien davran stratejileri gelitirmek bakmndan da insan gibi rgtlenemezler. Sz konusu olan bu canllarn biyolojik evrim srelerinde edindikleri genetik yeteneklerdir. O yzden biz bir insanlk tarihinden sz edebiliriz, ama bir arlar tarihinden, yunuslar tarihinden sz etmemiz mmkn deildir; nk tarihi yapan bu toplumsal ilikiler ve onlarda ortaya kan deiimlerdir. Sra Sizde 3 Her zaman ve her yerde... Doduumuz andan itibaren lene dek, ailede, okulda, sokakta, i yerinde, seyahatte, her trden sosyal ortamda kltr renmeye devam ederiz. Hayatmz boyunca srekli olarak bilgi, imge ve simge bombardman altndayz. Bunlardan bir ksmn daha nceki renme srecinde bellememiz mmkndr, ama maruz kaldmz yeni etkiler srekli ortaya kar. Bu yzden srekli olarak yeniden ve yeniden reniriz. Sra Sizde 4 Turist olarak dnyann bize en uzak kesine bile gitsek gerek anlamda bir kltr oku yaamayz. Daha nce karlamadmz baz adetleri, davranlar grmek ve armak bir kltr oku deildir. Kltr okunun gereklemesi iin kiinin yabanc bir kltrn ierisinde yaamaya, toplumsal ilikiler kurmaya, bu toplumsal ilikiler ierisinde bir birey olarak var olmaya almas, ancak bunlar hi bir ekilde baaramamas gerekir. Turizm, insanlarn bu trden ilikiler ierisine girmeden ksa sreli ziyaretler yapmalarn salar. Bu ziyaretler eitli yollarla kolaylatrlm ve ziyaret edilen kltrdeki insanlarla turist konumunda olan insanlar arasndaki ilikiler yzeysel bir erevede belirlenmitir. Dolaysyla turistler, kltr oku yaayacak kadar derin bir kltrel temas yaamazlar.

Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Gven, B. (1999) nsan ve Kltr. stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar. Hall, E.T. (1976). Kltrler Niin atyor?. (ev. Y. zbul). Physhology Today. Harris, M. (1991). Cultural Anthropology. New York: Harper Collins Publishers. zbul, Y. (1983). Kltr ve Kltrel Sreler stne. ada Eletiri Dergisi, Haziran, 2/6. Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eitliliine Bir Bak. Ankara: topya.
Kltre Yaklamlar: Temel Antropoloji Kuramlar
47
Kaynak: http://pt.wikipedia.org/wiki/Imagem:FranzBoas.jpg
Franz Boas (1858-1942) modern antropolojinin kurucusu ve antropolojideki btnc yaklam kiiliinde barndran nc bilim insandr. Hem kltrel grecilik fikrinin babas hem de alan aratrmasna ilikin ilk modern deneyimlerin sahibi olmas bakmndan Boas, antropolojinin geliimindeki en nemli kiilerden biridir.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Evrimci ve tarihselci antropoloji kuramlar hangileridir? levsel ve yapsalc antropoloji kuramlar hangileridir? Antropolojide psikoloji ve biyoloji ynelimli kuramlar hangileridir? Antropolojideki atmac ve uyarlanmac kuramlar nelerdir? Antropolojideki zgc kuramlar hangileridir? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
48
Antropoloji
rnek Olay
lk antropologlar dnyaya ilkeller ve gelimi olanlar ikilii erevesinden bakyorlard. Bunda da haklydlar, nk 19. yzyln miras ald ve bu yzylda egemen olan dnya gr buydu. 18. yzyldan itibaren Aydnlanma dncesi, dnyada olan biteni insan aklnn giderek gelimesi ve kendisini snrlayan bo inanlardan ve tabulardan kurtuluu gzyle okuyordu. O zaman ilk antropologlarn ii de bu bo inanlar ve tabularla yaayan toplumlar gzleyerek insanln ilk halini grmeye almak oldu. te Amerikal antropolog L. H. Morgan da bunlardan biriydi. Morgan aslnda hukuk eitimi grmt. 1847 ylnda Seneca Kzlderililerin urad hakszlklar karsnda, onlarn haklarn savunmay stne almt. Bu hukuksal ilgi onu Kzlderililere yaknlatrd ve Seneca Kzlderililerinin olu oldu. Bu noktadan itibaren hukuku bir yana brakp Kzlderililerin kltrleriyle ilgilenmeye balad ve onlarn iine girerek kltrlerini anlamaya alt. Yani, ilk evrimcilerin masa banda, bakalarnn anlatlar zerinden kurduklar evrimci modellerin aksine, ilk evrimcilerin bir istisnas olarak, ilk alan aratrmalarndan birini gerekletirdi. Onlarn siyasal yaplarn, kandalk ve akrabalk ilikilerini inceledi. Onlarda insanln ilk ama saf halini grerek kendi evrimci kuramn oluturmaya balad. Alan aratrmalarnn sonucunda, 1851de Irakualarn Birlii, 1871de ise nsan Kabilelerinin Kandalk ve Hsmlk Sistemleri balkl kitaplarn yaymlad. 1877 ylna gelindiinde ise genel evrimci modelini yanstan byk eseri, Eski Toplum ya da nsanln Barbarlk Dneminden Geerek Yabanllktan Uygarla Ykselmesi zerine Aratrmalar basld. Bu eser dnemin dnrlerini derinden etkiledi. Bu kitapta sosyal bilimlerde bir varsaymn snanmas ve kantlanmasna dayanan pozitivist kuram oluturma almasnn baarl bir rneini grrz.
Anahtar Kavramlar
Kltrel Evrimcilik Difzyonizm Kltrel Grecilik Tarihsel zgclk levcilik Yapsal-levselcilik Yapsalclk Kltr-Kiilik Sosyobiyoloji atmaclk Kltrel Maddecilik Kltrel Ekoloji Etnobilim Simgecilik Feminizm
indekiler
GR EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR LEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR PSKOLOJ VE BYOLOJ YNELML KURAMLAR ATIMACI VE UYARLANMACI KURAMLAR ZGC KURAMLAR
nite 3 - Kltre Yaklamlar: Temel Antropoloji Kuramlar
49
GR
Antropolojinin geliiminde kuramsal zenginlik, daha ok sosyal/kltrel alanda ortaya kan tartmalardan tremitir. Sosyal/kltrel alann, felsefeden ve dier sosyal bilimlerden de etkilenerek gelien kuramlar, antropolojinin dier alanlar zerinde de belirli etkiler yaratabilmitir. Antropolojide kuramlarn oulluu, bilimin geliim tarihi iinde farkl deerler ve sorunlar zerinde odaklaan ve birbirlerini eletirerek zamanla i ie giren, hatta birbirini besleyen bir dizi antropoloji okulunun domasyla ortaya kmtr. Balangta, zellikle 19. yzyln sosyal bilimlerinin etkisiyle evrimci ve ilevci, yani ilerlemeci ve dengeyi ngren kuramlarn egemenliinde olan antropoloji, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren daha ok atmac dediimiz kuramlarn etkisi altnda gelimitir. lk kuramlar, kltrleri btnsel sistemler olarak ele almlar ve incelenen topluluklar dzenli ve makul yaam tarzlar iinde betimlemilerdi; bu kuramlarn smrgeci gemile bir hesaplama kaygs da olmamtr. II. Dnya Sava sonrasnda ise smrgeciliin zlmesi ve nc Dnya olarak tanmlanan lkelerin hzl bir deiim srecine girmeleri, atmann toplumlarn hayatnda asl bir unsur olduuna ilikin bilimsel bak asn pekitirmitir. imdi bu kuramsal oulluun iinde ne km ve etkili olmu olanlar srasyla ele alacaz.
EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR 19. Yzyl Evrimcilii

19. yzylda antropoloji iinde antropolojinin ilk kuramsal modeli olarak ortaya kan evrimcilik, btn toplum ve kltrleri bir gelime izgisi iinde grmeye alt. 19. yzyln hkim bilim anlayn yanstan biyoloji ve jeolojide ortaya kan evrimci yaklam, evrenin, yeryznn ve canllarn balangtaki hallerinden deie- Tek hatl evrim: nsanln rek bugne geldiklerini ortaya koyuyordu. Antropolojik evrimcilik de, tpk doa- geliimini ilkelden gelimie daki gibi insan kltrlerinin de geni zaman dilimleri iinde, ilkel olandan ileri aa- doru izlenen tek bir hat zerinde grmek ve malara doru deiime uradn ne srd. Btn evrimci grler, insanln ve aklamak eiliminde olan onun kltrnn ilkel (ya da vahi) olandan uygar olana doru giden tek hatl bir evrimci grtr. evrim srecinden getii konusunda hemfikirdiler. Evrimci Fotoraf 3.1 yaklam, kendi ann ilkellerini ya da vahilerini ise yaayan Lewis Henry Morgan kltrel fosiller ya da evrimin balangcndaki insan topluluklarnn ada kalntlar olarak grmekteydi. Evrimci okulun ilk ve en nemli temsilcilerinden birisi Edward Tylordur (1832-1917). Bugn bile rahatlkla bavurduumuz kltr tanmn yapan Tylor, antropoloji yaznnda bu bilimin konusunun kltr olduunu syleyen ilk bilim insandr. Tylor ile birlikte, biyolojik olanla kltrel olan arasndaki ayrma yaplan vurgu ak ve gl bir hal almaya balamtr. Tylor, kltrel evrimi akln ilerleyii olarak grmekteydi. Tylora gre uygar olanla vahi olan birbirinden ayran en nemli ey, uygar olanlarn hurafeleri terk ederek akl ve onun rn olan bilimi benimsemi olmalardr. Tylorun dncelerine baktmzda 19. yzyl felsefesini etkileyen iki nemli ismin, diyalektik idealizmin kurucusu Hegelin ve pozitivizmin kurucusu AuKaynak: http://en.wikipedia.org/wiguste Comteun etkisi altnda kald grlmektedir.
ki/Image:Morgan.jpg
50
Antropoloji
Evrimcilerin bir dier nemli ismi Lewis Henry Morgandr (1818-1889). Esas meslei avukatlk olan ama Amerikan yerlilerinin davalarna bakarken onlarn farkl kltrlerine ilgi duyarak onlar incelemeye girien Morgan, yazd Eski Toplum (1871) balkl kitapla dneminin dncesini byk lde etkilemitir. Bu kitapta Morgan insann kltrel evrimini teknolojiyi esas alan ana evreye ayrmtr. nk Morgan teknolojik gelimenin kltrel evrimle kout gittiine inanyordu. Morgann ilk evresi yabanllk evresidir. Alt, orta ve st aamalar bulunan bu evrede insanlk avc-toplayclk etkinliiyle yaamaktadr. Bu evre mlekiliin kefine kadar srmektedir. kinci evre barbarlk evresidir. Bu evre de alt, orta ve st aamalara ayrlr. mlekiliin geliimi, yerleik hayata gei, hayvan evcilletirmesi ve demirin ergitilmesi bu evrede gereklemitir. Homeros zamannn Grek kabileleri, Romann kurulmasndan nceki talya kabileleri, Sezar zamannn Germen kabileleri bu evreyi yaayan topluluklard. Yaznn kefiyle uygarlk evresine geilir. Bu evre de eski ve modern olmak zere iki aamaya ayrlr. Morgan teknolojiye dayal bu aamalandrmasna kout biimde evrilen bir akrabalk ve evlilik sistematii nermitir. Ona gre evlilik, kuralsz cinsel ilikilerin yaand ilk halinden ada tek elilie doru ilerleyen 15 aamal bir evrim geirmiti. Evrimci antropologlarn en nemli sorunu veri azl idi. Evrimci grler ve modeller genellikle bakalarnn (gezginlerin, askerlerin, kiflerin, misyonerlerin) anlatlarna dayanmaktayd. Dolaysyla gzlemlerinde sistemli ve nesnel olamadklar grlr. Veri azl ile 19. yzyln hkim gr olan tarihsel ilerleme anlay yan yana gelince, sorunlu bir bak as ortaya kmt. Bu okul kltr kavramn ne karmas, fiziksel farklar ne olursa olsun btn insanlarn ruhsal bir birlii bulunduunu ne srmesi ve farkl topluluklarn yaam biimlerine dikkat ekmesiyle bir r amtr ama kltrler arasndaki eitlii ve kltrel grecilii kabul etmenin ok uzanda kalmtr. Beyazlarn temsil ettii Batl modern kltr ve toplum hayatn evrimin en st basamana koyma eilimi, evrimcileri eitliki ve greci yaklamn tamamen dnda tutmaktadr.
SIRA SZDE
19. yzyl evrimci antropologlarnn bilimsel yntemlerindeki en nemli sorun nedir? TarSIRA SZDE tnz.
DNELM Difzyonizm
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
zellikle etnografya mzesi olarak bildiimiz mzelerde madd kltr rnlerinin S O R U ve alan aratrmalarndan elde edilen verilerin birikmesi, biricik ve tek hatl bir evrim emasnn olanakszln gstermek bakmndan yararl oldu. Bu erevede evrimcilie kar difzyonizmin (yaylmaclk) ykseldiini grmekteyiz. DifzyoDKKAT nizm, kltrn geliim ve deiiminde en nemli etkenin baka kltrlerden gelen madd ve manev gelerin o kltre girmesiyle gerekletiini ne srer. DifzyoSIRA teknolojik SZDE nizm, zellikle yeniliklerin her kltrde kendi bana gerekleemeyeceini syleyerek, kltr iinde zgn bulularn ortaya kmasnn istisna ama baka kltrlerden almann genel kural olduunu savunur. Difzyonizm, mzeciliin AMALARIMIZ en gelikin olduu lke olmas nedeniyle ilk olarak Almanyada geliti. nde gelen Alman difzyonistleri, insanlk tarihinde bir ka ekirdek blge olduunu ve kltrel gelerinKoralardan T A P evreye yayldn sylyorlard. Msr ve Mezopotamya gibi yksek kltrlerin nce temas yoluyla yayldn ve ardndan g ve fetih gibi sreler yardmyla daha geni alanlara daldn savunuyorlard. Bu yaklam nedeniyle bu kuram, kltr-evre kuram olarak da adlandrlmtr. TE LEVZYO N
NTERNET
NTERNET
51
Difzyonizmi Kuzey Amerikaya tayan kii, Franz Boas (1858-1942) olmutur. ncelikle kltrel gelerin coraf dalm zerinde duran Boas, kltrel deiimin tarihsel ve psikolojik srelerini kurgulamak iin bu gelerin dalmna bakmak gerektiini ne srmekteydi. Boasn difzyonist izleyicilerinden pek ou dikkatlerini kltr alanlarna, yani belirli bir coraf alana yaylm ortak kltrel zellikleri paylaan kltrlerin grld blgelere evirdiler ve bu ortak gelerin belirli bir ekolojik blgeyle ilintili olduunu grdler. Kltr ile fiziksel evre arasndaki ilintiye dikkati ilk ekenler bu antropologlar olmutur. Bunlar, mzeci antropolojinin etkisiyle rnekleri toplamaya, bunlarn yaylma alanlarn kaydetmeye ve tiplerine gre snflandrmaya zen gsterdiler. Ancak bu okul asla kltr, birbiriyle karlkl etkileim ve bant iinde bulunan gelerden olumu btnlkler olarak kavrayan kuramsal bir alm gelitiremedi. Difzyonist okulun bu eksiklii, 20. yzyln balarnda kltrn btnsel bir sistem olduu grnn yaygnlamasyla giderilmi, ama bu yeni bak as difzyonizmin temel tezini kknden sarsmtr. Zira bylelikle yaylmadan ok kltrlerin i ileyii ne kmaya ve gzlemlenmeye balamtr. Batl olmayan kltrlerle temaslar arttka bunlarn sanldndan ok daha tutarl ve mantkl btnlkler olduu kavray giderek yerlemitir.
Tarihsel zgclk (Amerikan Tarih Okulu)

Balangta difzyonist fikirleri benimsemi olsa da, tarihsel zgc (historical particularist) yaklam kuran kii Amerikal antropolog Franz Boastr. Boas, farkl yaam tarzlarnn ve dnce biimlerinin son tahlilde fiziksel evreden etkilendiini gstermek amacyla 1883-1884 yllarnda Baffin Adalar Eskimolar arasnda ilk alan aratrmasn gerekletirdi. Ancak Boas, buradaki gzlemleri srasnda birbirine ok benzeyen iklim koularnda geni bir kltrel eitlilikle karlat ve bu durum onun evresel belirleyicilik tezini terk etmesine yol at. Boasn bundan sonraki ilgisi her tek kltr iindeki ayrntlara ve farkl halklarn kltrel ve tarihsel gelenekleri arasndaki ilikilere yneldi. Boas, alan aratrmalar sonucunda kltrel gelimenin evrensel yasalarn aratrmadan nce tek tek kltrlerin nasl gelitiine baklmas gerektiinin altn izmitir. Her kltrn kendine zg ve ayr bir tarihi olduu gr tarihsel zgc yaklamn esasdr. Bylelikle antropoloji iinde nomotetik bilim anlay yerine idyografik bilim anlayna yaklaan ilk kii olmutur (Nomotetik ve idyografik bilim anlaylar iin bkz. nite 1). Boas, kltrel gelenekleri ve yaam tarzlarn aklamak iin temel etkeni incelemenin gerekli olduunu ne sryordu. Bunlar evresel koullar, psikolojik etkenler ve tarihsel bantlar idi. Boas bunlar iinde en byk arl tarihsel bantlara tand. Boasa gre toplumlar ve kltrler, kendi zgl tarihlerinin rnyd. Dolaysyla kltr anlamak ancak o toplumun tarihinin incelenmesiyle mmknd. Kltrler ayrca kendi coraf balamlarndan soyutlanarak da anlalamazd. Bu adan bakldnda Boasn kltrel greciliin kurucularndan biri olduu grlr ve 19. yzyl evrimciliine kar en ciddi kuramsal konumu oluturduu belirlenebilir. Kltrel greci yaklama gre eer her kltr kendi tarihinin rnyse, tek izgide ilkelden gelimie doru uzanan tekil bir insanlk tarihinden bahsetmek olanakl deildir. Bu nedenle stn, geri, ilkel, ada gibi terimlerle kltrler arasnda karlatrma yapmann hibir geerlilii olamaz ve buna bal olarak genel bir kltr kuramna da varlamazd. Boasn ve kuramnn 20. yzyl antropolojisi, zellikle Amerikan ve Fransz antropolojisi zerinde byk bir etkisinin bulunduu ve antropolojinin temel ilkelerinden bir ksmnn Boas retisiyle balantl olduu sylenebilir.
52
Antropoloji
LEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR ngiliz levcilii

levcilik, kltrel gelerin kltr btn iinde nasl ilev grdn ve bu btnle nasl uyum saladn antropolojik aratrmann temel meselesi sayar. levciler, antropoloji iinde uzun sreli alan aratrmasn ilk uygulayan grup olarak ncellerinden ayrlrlar. ngiliz levciliinin kurucusu ve bata gelen kuramcs Bronislaw Malinowskidir (1884-1942). Polonya asll olan Malinowski, ngilterede antropoloji eitimi grm ve Yeni Gine yaknlarndaki Trobriand adalarnda yl boyunca alan aratrmas yapmtr. Malinowskinin bu alan aratrmas, daha sonraki alan aratrmalar iin temel bir aratrma modeli olarak kabul edilmitir. Malinowskiye gre btn insanlarn, yeme, ime, barnma, giyinme, trn devamn salamak gibi baz ortak temel ihtiyalar vardr. Dier ihtiyalar bu temelin zerinde ykselir, yani temel ihtiyalarn karlanmas ikincil ihtiyalar ortaya karr. Malinowski, kltrel ilevlerin hem temel hem de bunlardan treyen ikincil ihtiyalar karladn syler ve ncelikle bu ihtiyalar gidermeye ynelik olmayan bir kltrn var olamayacan vurgular. Bylelikle, Fotoraf 3.2 ilk bakta anlamsz ya da temelsiz, baka neden veya soBronislaw Malinowski nularla bantlandrlamayan gelenek ve greneklerin anlaml olduu ortaya kacaktr. levcilik, belirli ilevlere sahip gelerin karlkl ve baml ilikileri biiminde grlen bir kltr btnne vurgu yaparak, daha nceki kltr tarihi yaklamndan ayrmtr. Oysa Boas kltr tarihi yaklam iin bir gelenei ya da inanc incelemek, onun ya tarih ya da insanlarn evrensel psikolojik zellikleri iindeki kkenini aratrmak anlamna gelmekteydi. levciliin balca kuramsal zayfl, esas olarak kltrn bireyin ihtiyalarn karlamak bakmndan nasl altna arlk verirken, bireyi aan sosyo-kltrel etki ve oluumlar (rnein devrimleri, iktisad bunalmlar ya da aile gibi baz toplumsal kurumlar) ihmal etmesinden ileri gelmektedir. te yandan eer btn insanlarn ihtiyalar temelde aynysa ve kltrler bu ihtiyalar temelinde rgtlenmise, kltrel farkllklarn kaynann ne olduunu aklaKaynak: http://upload.wikimedia.org/ wikipedia/commons/6/67/Malinowski.jpeg mak konusunda herhangi bir alm getirmemektedir.
Yapsal-levselcilik
Bu yaklamn kurucusu ve ilk kuramcs olan ngiliz antropolog Alfred R. Radcliffe-Brown (1881-1955), toplumu birbirini destekleyen ge ve kurumlarn karlkl ilikilerinin toplam olarak gren ve kltrn tek tek bireylerin deil bu toplumsal ileyiin bir rn olduunu syleyen Fransz sosyolog E. Durkheimdan etkilenmitir. Bu erevede Radcliffe-Brownn arlk verdii odak, Malinowskinin aksine, psikolojik ve biyolojik deil, sosyolojiktir. O yzden bu kuram sosyolojinin temel kavramlarndan biri olan toplumsal yap kavramyla iliki kurmay semitir. Durkheimc sosyoloji kuramnda toplumsal yapy kuran en nemli unsur ortak bilin durumudur. Ortak bilin bireyi aar ve bireysel eylem ve inanlar bu geni erevenin tezahrlerinden oluur. Durkheim, toplumsal gereklie ilikin herhan-
53
gi bir unsurun ancak toplumsal gereklie ait bir baka unsurun sonucu olduunu syleyen toplumsal belirleyicilik ilkesini getirmitir. Dolaysyla, toplumun karlkl ilikiler iinde olan bireylerden olutuunu kabul etmekle birlikte, bu bireylerin bireysel davranlaryla aklanamayacan ne srmtr. Durkheima gre toplumsal gelenekler ve yaplar, bireysel bilinci en bilinli bireyin bile farknda olamayaca ekilde biimlendirir. Farkl toplumlar farkl dnce kalplarna ya da kolektif temsillere sahiptir. te sosyal bilimin temel inceleme konusu da budur. Radcliffe-Brown da, bu grlerden etkilenerek toplumu bir Fotoraf 3.3 organizmaya benzetmitir. Buna gre bu varln kuran ve devaA. R. Radcliffe-Brown mn salayc biimde, denge halinde alan bir btndr. te yandan, Durkheimn temel ald birey-toplum ilikisinde olduu gibi birey, onu aan toplumsal yasalara boyun een, bu yasalar gereince hayatn srdren bir unsurdur; bireysel farkllklar ancak bu ereve iinde ortaya kabilmektedir. Malinowskinin kltr kuramnda birey esastr ve kltrn bireyi nasl destekledii ne kar. Yapsal-ilevselcilikte ise konu, bunun tersine, toplumsal yapnn farkl gelerinin toplumsal dzen ve dengeyi nasl ayakta tutacak biimde alt olmutur. Her iki yaklam arasnda vurgu fark aktr: Malinowski bireyin temel ihtiyalar zerinde dururken, Radcliffe-Brown toplumsal yapnn iler biimde srdrlmesine dikkati eker. Her iki gr de btnc kltr anlayna byk katk yapm, alan aratrmas tekniklerinin geliiminde byk bir rol oynamtr. Kltrel gelenekleri, kurumlar, alkanlklar tek bana olgular olarak ele almak yerine, iinde var olduklar ve gelitikleri toplumsal balama bakKaynak: www.andaman.org mak gerektiini vurgulamalaryla bu kuramlar, antropolojinin btnc ynnn gelimesinde nemli bir katk yapmtr. Bununla birlikte her iki kuramsal yaklam da tarihsel gereklii darda brakmalaryla eletirilmitir. Ayrca hem kltrel deime meselesi hem de fiziksel ve biyolojik evrenin kltr zerindeki etkileri bu kuramlarda ihmal edilmitir.
SIRA SZDE ngiliz ilevcilii ile yine ngiltere kkenli yapsal-ilevselcilik arasndaki temel fark nedir? Tartnz.
SIRA SZDE
Yapsalclk
DNELM
DNELM S O R U
Antropolojide yapsalc dnce, dilbilimci Saussaureden etkilenen Claude LviS Oyapsal-ilevselci R U Strauss tarafndan gelitirilmitir. Yapsalclk da, tpk ilevci ve bak alarnda olduu gibi, tarihi darda brakan bir analiz erevesi oluturmutur. Yapsalclk, toplumsal olgu ve gelerin ancak toplumsal yap denilen ve sadeDKKAT ce bir model kullanlarak eriilebilecek gizli bir boyutun varl zerinden anlalabileceini ne srer. Bu gizli boyut dilde sakldr. Zira dil, insan akln dzenleyen SIRA SZDE mekanizmalarn da vurumudur ve kltr dediimiz ey, aslnda bu mekanizmalarn dsal yansmasndan baka birey deildir. Dolaysyla insanlarn zihinsel alglar, insanla nesnel dnya arasndaki yegne iliki biimidir. Doal ya da nesnel AMALARIMIZ dnya, insann zihinsel kavray dnda bir gereklik deildir. Bu dnya zihnin temel mekanizmalar tarafndan zihinde ina edilmekte ve dille da vurulmaktadr. te yapsalc antropoloji bu temel mekanizmalarn ilkelerini bulmaya alr. YapK T A P salcln temel kabulne gre bu ilkeler zaten insan dncesini yneten srelerinin yapsnda mevcuttur.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
54
Fotoraf 3.4 Claude Lvi-Strauss
Antropoloji
Lvi-Straussu izleyen dier yapsalclar zgl kltrel sistemlerin yapsal ileyiini aklamaya ynelmilerdir. Fransz antropolog Louis Dumont (1911-1998) Hindistandaki kast sistemini toplumdaki yapsal ilkeyle; ayrlma, hiyerari, etkileim ilkeleriyle aklamaktayd. Yapsalclk, sadece tarihi gz ard etmesiyle deil, deimeyi aklamaktaki gszl ve zihinsel srelere tand arlk nedeniyle kltrdeki evresel uyarlanma boyutunu dikkate almamasyla eletirilmektedir.
PSKOLOJ VE BYOLOJ YNELML KURAMLAR Kltr-Kiilik Kuram

Bu kuram, sosyolojiden ok psikolojinin etkisi altnda, 1930larn ortalarndan itibaren antropologlarla psikologlar arasnda kurulan yakn ilikilerin bir sonucu olarak Kuzey Amerikada gelimitir. Kaynak: ww.aber.ac.uk/media/ Kuramn ncs ve Boasn rencisi olan Ruth F. Benedict (1889Documents/S4B/sem09.html 1948), hem kltrlerde ve hem de bireyin ruh hallerinde karlk bulan ortak tema ve baa kma yollarnn var olduunu ne srmt. Dolaysyla kltrleri benimsenen bu baa kma yollar zerinden tanmlamak ve snflandrmak mmknd. Kltrn i tutarll, ancak bireyin sorunlarla baa kma kapasitesini ykselttii lde srdrlebilen bir konuydu. Bu adan sorunlu kltr geleri zamanla ya deierek ya da baka bir biime dnerek bu i tutarlln yeniden olumasna hizmet edecek biimde var olabilmekteydi. Kltr rntleri (1934) balkl kitabnda Benedict bireylerin ruhsal yaplarn belirleyen iki tip kltr ayrt etmitir. Birincisi uzlamac, psikolojik ve duygusal arlklardan kanan Apollon tipi kltr, ikincisi ise cokulu ve romantik, iddete ve tehlikeye eilimli Dionisyak tip kltrdr. kinci Dnya Sava iinde, savan sonlarna doru, Japonlarn inat savakanl karsnda sorun yaayan Amerikan ordusu, Japonlarn bu ruh haline bir aklama getirmek zere Ruth F. Benedicti grevlendirmilerdi. Benedict, bu aratrma grevi sonucunda Fotoraf 3.5 kaleme ald Krizantem ve Kl (1946) balkl kitapla bu JaRuth F. Benedict pon ruh durumuyla Japon kltr arasnda bir iliki kurdu. Bylelikle kltr temel kiilik yapsn biimlendiren en nemli etken olarak kavrayan kltr-kiilik kuram temel eserlerini vcuda getirmi oluyordu. Bu kuram psikolojik antropoloji disiplininin gelimesine yol at. Bu disiplin 1960larda en grkemli ve en revata olduu yllar yaamtr. Benedict ve izleyicileri, insanlar ve kltrlerini uyarlanabilen olgular olarak deil, neredeyse sadece kltrel bir uzay iinde varolan, onlar evreleyen fiziksel dnyadan, dier kltrlerden ve tarihsel olaylardan soyutlanm geler olarak grmekle eletirilmilerdir.
Sosyobiyoloji Kuram
Kaynak: http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Ruth_Benedict.jpg
Toplumsal olgu ve olaylarn biyolojik ve genetik nedenlere dayal olduunu savunan sosyobiyoloji kuram, kltrel ge ve kurumlarda bu esas arayan antropolog ve sosyal bilimcilerin dayand temel yaklam olmutur. Yaklam, tarih ve kltr
55
aratrmalar gibi toplumsal bak alaryla ele alnmas gereken insan eitlilie ilikin durumlar, biyolojik olgulara balanan bir nedensellie indirgemesiyle eletirilmektedir. Bu yaklamn vard en u nokta, pek ok karakterin kltrel sreler yoluyla sonradan kazanlm durumlar olmayp genlerde sakl olduunu iddia eden genetik indirgemecilikte grlr.
ATIMACI VE UYARLANMACI KURAMLAR Yeni Evrimcilik

kinci Dnya Savann sonrasnda kltrel temaslar daha da yaygnlamtr. Sanayilemeyle tanmam toplumlarn kresel iktisad sistemle btnleme srelerinin hzlanmas, yeni uluslarn ortaya k bu srece damgasn vurmutur. Bu srete Batl olmayan toplumlarn yaad hzl deiimin yansra, Batl toplumlarn da enflasyon, enerji bunalm, kirlenme, isizlik gibi sorunlarnn younlat gzlemlenir. Bu sorunlar karsnda mevcut deerlerin ve kurumlarn yeniden gzden geirilmesi ihtiyac ortaya kmtr. Byle bir arka planda ortaya kan yeni antropoloji akmlarnn deime vurgusunu esas almas kanlmaz olmutur. Bu erevede sanayileme ve teknolojik gelimenin etkisi altndaki toplumlara eilen bir antropoloji yaklam gelimitir. Bu yaklama yeni evrimcilik diyoruz. Byk kltr tarihisi Gordon Childe ile birlikte alm olan Amerikal antropolog Leslie White (1900-1975) bu yaklamn ilk temsilcisidir. lk evrimciler gibi o da belirli kltrlerin kendi zgl evrimleriyle deil, kltrn genel evrimleme eilimiyle ilgilenmitir. Ancak ilk evrimcilerin temel kabul olan kltrel ilerleme grn veri olarak almak yerine, bunun nedenlerini aklama abasn ne karmtr. Teknolojik ilerlemeyi belirleyici kabul etmekle H. Lewis Morgana yaklamakla birlikte, ilerlemi saylan toplumlarla ilkel saylan toplumlar arasndaki gelime farkn aklarken, kullandklar enerji miktarn esas almtr. Ona gre kltr, insanlarn yeni enerji kaynaklarndan yararlanmay renmeleri sreci iinde ilerlemektedir: Kas gcnden balayp hayvan gcne oradan rzgr, su gcne ve en sonunda fosil yaktlara varan bir kaynak kullanmnn ilerlettii bir kltrel hayat kurgusudur bu. Her teknolojik ilerleme kullanlan ve kullanlma potansiyeli olan enerji miktarn artrmakta ve bylelikle daha ileri ve daha karmak bir toplumsal ve kltrel aamaya geilmektedir. Bu yaklam, baz kltrlerin neden dier bazlarndan daha hzl ilerleme kaydettii konusundaki yetersizlii, yani tarihsel ve ekolojik nedenlere dnk temellendirme boluklarndan dolay eletirilmitir. 19. yzyln evrimcileri ile yeni evrimcilerin kltrel evrime bakndaki SIRA temel SZDE fark nedir? Tartnz.
SIRA SZDE
Kltrel Ekoloji Yaklam
DNELM
DNELM S O R U
Balca temsilcisi Julian Steward (1902-1972) olan bu okul, belirli bir kltr ya da S O R U kltrel evkltr blgesinde oluan deiimler dizisine vurgu yaparak evrenin rim ve oluumlar zerindeki etkisini vurgular. Bu bak asyla 19. yzyl evrimciliinden farkllaarak ok hatl bir evrim modelini savunur. ok hatl evrim, inDKKAT sanln geliimini basitten karmaa doru tek ve zorunlu bir izgi zerinde deil, evresel ve toplumsal koullara bal olarak her corafyada ve her zamanda SIRA SZDE farkl farkl gelime yollarnn ve tarzlarnn bulunduu bir eitlilik iinde grmek eilimindedir.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
56
Antropoloji
Bu yaklam, sosyo-kltrel sistemler ile evreleri arasndaki ilikiye arlk veren ilk yaklamdr. Kltrn uyarlanma yeteneine ve esas olarak kltrlerin ortaya k ve geliimlerinde uyarlanmann temel itici g olduu noktasna vurgu yapmaktadr. Temel meselesi, kltrn belirli evresel koullara uyarlanmak bakmndan nasl ilediini incelemektir.
Yeni levcilik
Yeni ilevcilik, Malinowskinin rencileri E. E. Evans-Pritchard ve Meyer Fortesin derledii Afrika Siyasal Sistemleri (1946) kitabnda yer alan makalelerin salad almdan kk almtr. Akmn temsilcisi, bu derlemedeki en nemli makalelerden birine imza atan Gney Afrika doumlu Britanyal antropolog Max Gluckmandr (1911-1975). Reformist bir yaklam benimseyen Gluckman, ilevcilikte Malinowskiyi esas almakla birlikte, onu toplumsal rgtlenme iinde atmann roln gz ard etmekle eletirir. Dayanma ve toplumsal sistemin srekliliini salayan kurumlar yannda dmanlklar, aileler aras yabanclama, otoriteye ynelen tehditler gibi sreler de toplumsal hayatn olaan ynleridir. Gluckmana gre yine de atmaya ramen toplumsal dayanma (hatta zaman zaman atma dinamii sayesinde) korunabilmektedir. Toplumsal kurumlardan birinde ortaya kan, hatta sreklilik kazanan bir atma, bir baka kurumun gerektirdii uzlamayla dengelenir. Hatta atma toplumsal sistemi besler ve glendirir. Ancak bu aklama, toplumsal deimenin nasl gerekletiini aklamakta yetersiz kalmaktadr.
SIRA SZDE
Geleneksel ilevci yaklamla yeni ilevcilik arasndaki temel bak as fark ne olabilir? SIRA SZDE Tartnz.
NELM MarksD Antropoloji
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Esas olarak Fransz antropolojisi iinden kk alan Marks antropoloji Stanley Diamond, Claude ve Maurice Gaudelier gibi antropologlar tarafndan kuS O Meillasoux R U ramsallatrlmtr. Bu antropologlar evre ile kltrel evrim arasndaki ilikiye baktklarnda, toplumsal sistemlerin dnmesine yol aacak ilikilerinin nemini DKKAT grrler. Marx (1818-1883) deimeyi meydana getiren koullar incelerken toplumsal ilikilerin uyumundan ok atmalar merkeze almt. Kuramsal temelini SIRA SZDE bu temel kabulden alan Marks antropolojiye gre de, toplumlarn ounda kaynak ve iktidarn belli ellerde toplanmas ve kaynak dalmnn eitsiz oluu, bir yandan bu dengesizliin srekli bir atma potansiyeli halinde srp gitmesine AMALARIMIZ neden olan iktidar mcadelesine yol at gibi, te yandan kltrel deimenin temel dinamii de olmaktadr. Marks antropologlar dikkatlerini kltrn iindeki retim ve K datm T A P aralarnn nasl ekillendiine ve nasl deiim geirdiine vermilerdir. Bununla birlikte Marks antropologlar, Morgann evrimci tezlerine dayanarak Ailenin, Devletin, zel TELEVZY O N Mlkiyetin Kkeni adl kitabnda tek izgili bir evrim modeli kuran Friedrich Engelsin yapt hataya dmeyerek, yerel koullara uygun olarak farkl yollar izlenebileceini kabul etmilerdir. Ancak Marks antropoloji Marxn ve izleyicilerinin iktisad indirgemeciliini antropolojiye tayarak, her fark N T E R N ilikisine ET l retim-datm gre farkl retim tarzlar icat etmekle ve kltrn toplumsal sistem iindeki greli zerkliini gz ard etmekle eletirilmektedir.
57
Kltrel Maddecilik
Maddeci yaklam, kltrel zellikler ve rnler zerindeki vurgusuyla antropoloji iinde her zaman nemli bir yere sahip olmutur. Bu yaklam, byk lde insann gemi kltrlerinin kant olarak ortaya karlan madd rnlere dayal bir yorum biimi olan arkeolojinin temel dayanadr. Antropolojide, kltrel zelliklerin, kodlarn, norm ve deerlerin, bata evresel etkenler olmak zere, insan toplumlarnn madd koullarna bal olarak biimlendiini savunur. Bu haliyle Marksizmin tarihsel maddeciliiyle ve bir lde Marks antropolojiyle buluan kltrel maddeci yaklamn gnmzdeki en nemli temsilcisi Marvin Harristir.
ZGC KURAMLAR Etnobilim ya da Bilisel Antropoloji Yaklam

Yapsalclk Kuzey Amerikada yeni bir biim kazanarak bilisel antropolojiye dnmtr. Temel yntemi, etnografik verileri dikkatle incelemek suretiyle incelenen kltrlerin yapsal ilkelerini ortaya karmaktr. Yaklam, ayrntl bilgilerden karsanan kltrel yaplarn yerlilerin dnya grn yansttn savunur. Bu yaklamn temel ynelimi, insanlarn dnyay nasl kavradn anlama abasdr. Bir kltrn mensuplar, evreyi kendi dil kategorileri araclyla alglamakta ve yaplandrmakta; karar verme mekanizmalarnn bu bilisel ereveden kan kural ya da ilkelerle ynlendirmektedir. Bilisel antropologlar ite kltrn bu ynn aratrrlar.
Simgeci/Yorumcu Antropoloji Yaklam

Kltr, o kltrn mensuplarnca ortak olarak paylalan simge ve anlamlardan ibaret bir sistem olarak gren simgeci antropolojinin nde gelen savunucusu Clifford Geertzdir (1926-2006). Bilisel antropologlar dikkatlerini kiilerin kendi kltrleri zerine sylediklerine verirken, simgeci veya yorumcu antropologlar ayinler, mitoslar ya da akrabalk gibi kurum ve yorumlama biimlerinin toplumsal hayat iinde nasl kullanldklarna baklmas gerektiini savunmaktadr. Kltr btnsel bir oluum olarak deil, genelde eliik duygu, inan ve kurallar topluluu olarak grr ve ar greci bir konuma savrulur. Her duygu, inan ve kurallar topluluu dnyay farkl biimde yeniden kurar ve dnyay baka trl grme olana yoktur. Bu olanan yokluu kltrler arasndaki geililik kanallarn kapatt gibi, kltrler birbirlerine benzerler nermesini de geersiz klar.
Feminist Antropoloji
Balangta eletirel antropoloji, antropolojide hkim olan smrgeci ve oryantalist zihniyetlere dnk bir yeniden yorumlama ve eletiri abas olarak geliti. Ancak 20. yzyln sonlarna doru postmodernist akmlarn gelimesine kout olarak, bilim ve yaamdaki smr ve tahakkmc zihniyetin tek tecelli noktasnn dou-bat ikilii olmadna, bunun gibi Marks kuramlarn ne srd gibi toplumlarn iindeki yegne smr ilikisinin sermaye ile alanlar arasndaki olmadna, bu smr ve tahakkm ilikilerinin hayatn her alannda mevcut bulunduuna ilikin ikinci bir eletirel dalga yayld. Smr ve tahakkm ilikilerini hayatn her alanna yayan bu zihniyet devriminin en nemli sonularndan birisi smr ve tahakkm kadn-erkek ilikilerindeki eitsizlik iinde arayan ve bunun kltrel tezahrlerini aratran feminist kuramn gelimesinde grld. Fe-
58
Erilmerkezcilik: Toplumun ve toplumsal zihniyetin rgtlenmesinde erkei ve onun toplumsal rollerini merkeze alarak davranma ve tutum gelitirme eilimidir.
Antropoloji
Fotoraf 3.6 Margaret Mead
minist kuramlara gre kltrel fark esas olmakla birlikte bu smr ve tahakkm ilikisi, neredeyse btn kltrlerde mevcuttu. Buradan hareketle kuram, eitsizliin kltrel tezahrlerinin toplumsal cinsiyet rollerinin kltrel inasnda aratrlmas biiminde geliti ve feminist antropoloji, btn kltrlerde mevcut etnikmerkezcilik eilimi gibi yine ok yaygn bir erilmerkezciliin varln kefetti. Bugn antropolojideki toplumsal cinsiyet almalar, balangtaki gibi sadece kadn sorununu esas alarak alma eilimini brakarak erkek aratrmalarna da girimi ve bylelikle feminist kuram ve feminist antropoloji giderek bir toplumsal cinsiyet antropolojisine dnmtr. nl antropolog Margaret Mead bu ynelimin ilk rnei saylabilir.
Kaynak: http://commons.wikimedia.org/wiki/Image: Margaret_Mead_NYWTS.jpg
59
zet
A M A
Evrimci ve tarihselci antropoloji kuramlar hangileridir? Antropolojinin bir bilimsel disiplin olarak ortaya kmasndan itibaren insan ve kltre ynelik pek ok bak as ortaya km ve farkl yer ve zamanlardaki gzlem ve deneyimlere dayanan bu bak alarndan bazlar tutarl kuramlara dnmtr. Bunlardan ilki, Tylor ve Morgann temsilcisi olduu ve antropolojinin kurucu kuram saylan 19. yzyl evrimcilii olup onu difzyonizm ile Franz Boasn savunduu tarihsel zgclk izlemitir. 19. yzyl evrimcileri ilkelden gelimie doru ilerleyen tek hatl bir kltrel evrim modelini savunurlar. Difzyonizm kltrel zelliklerin bir odaktan evreye yayldn savunur. Tarihsel zgclk ise kltr belirli topluluklara has ayr ayr varlklar ve znel kurgular olarak ele alr. Bu bakmdan 19. yzyldaki felsefi eilimlerden biri olan tarihselciliin antropolojideki yansmas olarak kabul edilir. Bu kurama gre kltrler genel bir kltr kuramna temel oluturacak biimde aratrlamazlar; her birinin tarihsel olarak ayr ayr gelimi ve biimlenmi dnya kurgular, simgeleri ve deer sistemleri vardr. levsel ve yapsalc antropoloji kuramlar hangileridir? levselci ve yapsalc kuramlar arasnda ngiliz ilevciliini, yapsal-ilevselcilii ve Fransz yapsalcln sayabiliriz. Malinowskinin ilevcilii kltr insan ihtiyalar temelinde rgtlenmi bir btn olarak grrken, Radcliffe-Brownn yapsal-ilevselcilii kltr kavramn kullanmayarak ve toplumsal yap kavramn merkeze alarak yapnn salkl ileyiini salayan bir ilevsel btnlkten sz eder. Lvi-Straussun yapsalcl ise kltr zihniyetin d dnyay anlamak ve rgtlemek iin kurduu bir yap olarak ele alr. Antropolojide psikoloji ve biyoloji ynelimli kuramlar hangileridir? Antropolojideki psikoloji ynelimli kuram kltr-kiilik kuramdr. Bu kurama gre insann temel kiilik yaps, onun iine doduu kltrle etkileim iinde ortaya kar. Biyoloji ynelimli kuram ise, kltrel ve toplumsal zelliklerin biyolojik gerekler ve mekanizmalar tarafndan belirlendiini ne sren sosyobiyoloji kuramdr.
A M A
Antropolojideki atmac ve uyarlanmac kuramlar nelerdir? Balangta daha ok btnlkl ve dengeli kltr anlaylarna dayanan kltr kavraylar ve insanl ileriye doru giden bir tarihsel deime hatt erevesinde grmeye alan kuramlar egemendi. Daha sonra kltr iindeki atma eilimlerini de dikkate alan ve insanl ok farkl hatlarda deien, topluluklar daha ok evrelerine uyarlanma srecinin belirledii bir kltrel eitlilik iinde deerlendirmeye alan kuramlar ortaya kt. Yeni evrimcilik, insanln deiiminin tek ve dorusal deil eitli yollar olduunu; yeni-ilevcilik, kltrel btnl sadece denge ve birbirini destekleyen bir etkileimin deil kltr iindeki atma eilimlerinin de saladn; Marks antropoloji, kltrel eitlilii retim etkinliklerinin ve retim ve datm sistemindeki atmalarn belirlediini; kltrel maddecilik her trl kltrel zellik ve eilimin ardnda madd ve evresel baz nedenlerin yattn; kltrel ekoloji kuram ise kltrlerin esas olarak insanlarn kendi evrelerine uyarlanma srecinin bir rn olduunu savunuyor. Antropolojideki zgc kuramlar hangileridir? zgc kuramlar bal altnda topladmz kuramlar, etnobilim ya da bilisel antropoloji, simgeci/yorumcu antropoloji ve feminist antropolojidir. Bilisel antropoloji ya da etnobilim, yapsalcln zihniyet zmlemesi ynteminin etkisi altnda kald halde, yapsalclk gibi btn insanla yaygnlatrlabilecek ortak bir zihniyet dzeni aramak yerine her kltre ilikin zgl bir zihniyet dnyas bulunduunu ve bunu kltrn yansttn ne srer. Yorumcu/simgeci antropoloji, kltrde yer alan simgeler sistemine ynelir ve bu simgeler sistemindeki farklln temel bir fark olduunu, kltrlerin zglln ve zerkliini bunun yarattn savunur. Feminist kuram toplumsal cinsiyet ilikilerini ve bunlarn kltr tarafndan biimlendirilme tarzlarn nemser ve kadn bak asndan, kadna zg bir antropoloji kurmaya alr.
A M A
A M A
A M A
60
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. Evrimci yaklam ilk nce hangi bilim alanlarnda ortaya kmtr? a. Tarih ve arkeoloji b. Sosyoloji ve felsefe c. Matemateik ve fizik d. Psikoloji ve tp e. Biyoloji ve jeoloji 2. L. H. Morgan insann kltrel evrim aamalarn tanmlarken hangi lt esas almtr? a. Sanat b. Teknoloji c. Din d. blm e. Sosyal organizasyon 3. Kltrn deimesinde en nemli etkenin baka kltrlerden gelen kltrel geler olduunu savunan antropoloji kuram aadakilerden hangisidir? a. Evrimcilik b. Kltrel maddecilik c. Difzyonizm d. ngiliz ilevcilii e. Yeni ilevcilik 4. Tarihsel zgc yaklamn sahibi antropolog kimdir? a. Franz Boas b. Lewis H. Morgan c. Edward Taylor d. Ruth F. Benedict e. Bronislaw Malinowski 5. Kltrn temel grevinin insanlarn ihtiyalarn karlamak olduunu savunan antropolog kimdir? a. Alfred R. Radcliffe-Brown b. Ruth F. Benedict c. Claude Lvi-Strauss d. Bronislaw Malinowski e. Gordon Childe 6. Toplumsal yapnn gelerinin bir dzen ve denge iinde ileyiini ele alan kuramsal yaklam aadakilerden hangisidir? a. Kltr-kiilik b. Yapsal-ilevselcilik c. Yapsalclk d. ngiliz levcilii e. Kltrel maddecilik 7. Psikoloji ve antropoloji disiplinlerinin yakn iliki iinde olduu antropoloji kuram aadakilerden hangisidir? a. Kltr-kiilik b. Kltrel maddecilik c. Etnobilim d. Simgeci/yorumcu antropoloji e. Yapsalclk 8. Yeni evrimcilik olarak bilinen antropoloji kuram kltrel evrimi hangi lte gre aklamaktadr? a. Corafya b. Yerleim biimi c. Enerji d. Irk e. Psikoloji 9. Toplumda ortaya kan atmalarn toplumsal yapnn ileyiinde nemli bir unsur olduunu savunan kuramsal yaklam aadakilerden hangisidir? a. Postmodernizm b. Yapsal ilevcilik c. Yapsalclk d. Yeni ilevcilik e. Kltrel maddecilik 10. Kltrn, o kltrn yelerince ortak olarak paylalan simgeler ve anlamlardan ibaret olduunu savunan kuram aadakilerden hangisidir? a. Yeni evrimcilik b. Kltr-kiilik c. Yapsalclk d. Yeni ilevcilik e. Simgesel/Yorumcu antropoloji
61
Yaamn inden
10.01.2006 Gene Japonya (M. Belge) Ruth Benedict, antropoloji biliminin erken byk temsilcilerinden biriydi. Hocas, ilk kuak diyebileceimiz Boas, yetitirdii en iyi renci ise gene byklerden Margaret Mead... Hayatnn son yllar dnya savana rastlar. Bu srada ABD hkmeti ondan Japonyay incelemesini istedi. Sava halinde olduklar Japonyay anlayamyorlard, nk Japonya kltr hakknda bir ey bilmiyorlard. Ancak, asl sorunlar Japonyay savata nasl yenecekleri deil, savatan sonra onunla nasl baracaklaryd! Birinci Dnya Savan izleyen gelimeler, ncelikle Almanyann Nazizme gidii, btn dnyaya, yalnz sava kazanmann deil, bar getirecek bar yapmann da ok nemli olduunu gstermiti. imdi Japonyada da, ileride daha byk dertlere yol aacak anlayszlklar yapmamak iin tedbir alyordu Roosevelt ynetimi. Zaten bu bar ama olmasa herhalde Ruth Benedict gibi saygdeer bir toplumsal bilimci de byle bir alma iinde yer almak istemezdi. Uzatmayaym, bu alma Benedicte son kitab olan Krizantem ve Kl yazdrd. Ksa sre sonra da (1948) ld zaten. Kitab byle bir bilim insanndan beklenecek keskin gzlemler ve zl deerlendirmelerle dolu. 1946da, ilerin nasl, ne ynde yryecei henz pek belli deilken yazlm. Nasl yryeceini o zaman bilmeyen Benedictin tahminlerinin doru ktn nasl yrdn izleyerek bilen bizler rahata grebiliyoruz. Adann birinde, savan bitiminden 20 ksur yl sonra, bittiinden haberi olmad iin kendi savan yrtmeye devam ederken bulunan Japon askeri, artc bir gerek. Harakiri, Kamikaze, mparatora (Tanr olduu inancyla kark) kr krne ballk da Japon toplumunun herkese bilinen zellikleri, kurumlar arasnda. Evet, sorun bu, o tarihte: Japon tepkisi ne olacak, Japonlar nasl direnecek? Benedict, direnmeyeceklerini, yeni durumu veri olarak kabul edip kendilerine bu koullar iinde yeni bir gelime rotas izeceklerini sylyor. Ve hakl kyor.
Hakl kaca bu sonuca nasl vardn anlatmama imkn yok. Bunun iin kitabn kendisini okumak gerek. Hem de, insan bunu i edinirse o sralarda bunun kartn kantlamak zere yazlm edebiyatla karlatrarak okumak gerek. Ama sonu, bilim dediimiz bu yaklam tarzna niin sayg duymamz gerektiini gsteren bir sonu oluyor. Benedict, tarihe ve edebiyata, ocuk yetitirme yntemlerine, ahlak anlay(lar)na, toplumsal snflar aras ilikilere bakyor. Bu arada, daha dolaysz bir veri dzeyi olarak, Japon sava tutsaklarnn davran kalplarn da inceliyor. Ve bu sonulara ulayor. u ok nemli sz sylyor: Japonlarda bir alternatifler etii vardr. Ne demek bu? Japonya askeri bir g olarak dnyay fethetmeye kalkt, ama yenildi. Bunu olduu gibi kabullenecek ve nne baka bir baar modeli koyup ona erimek iin ayn gl seferberlie giriecek moral kaynaklara sahiptir. Benedictin son cmlelerini evireyim: u anda Japonlar bir k olarak militarizmin sndn anlam durumdalar. Bunun, dnyadaki baka uluslar iin de byle olup olmadn gzleyecekler. Olmamsa, Japonya kendi sava cokusunu yeniden alevlendirerek buna nasl katlacan sergileyebilir. Bu k baka yerlerde de snmse, Japonya, emperyalist hanedan giriimlerinin an ve eref yolu olmad dersini ne kadar iyi rendiini kendine ispatlayacak yetenee sahiptir. Evet, alternatifi olabilmek nemli. Bunun iin nce evreye bakabilmek (yani, grmek zere bakabilmek) ve Koullar u ekilde deimi diyebilmek gerek. Bu birincisi -nemli ve gerekli, ama yeterli deil. kincisi de, O halde yle davranmalym. Yeteneklerimi ve potansiyellerimi bu alanda baarl olmak zere yeniden dzenlemeliyim demek. Soru belli oldu. Trkiye bunu yapabilecek mi? Souk Sava saflamasndan kreselleen dnya gerekliine adm atabilecek mi?
62
Antropoloji
Okuma Paras
lerleme Kavram (...) Avrupa ktasnda, nce akmaktandan kabaca yontulmu aletler kullanan Homo cinsinin farkl trlerinin yaadn; bu ilk kltrleri, ta daha ustaca yontan ve sonra beraberinde cil yapp, kemik ve fildiini ileyen kltrlerin izlediini; daha sonra belli evrelere ayrabileceimiz, madencilie kadar uzanan, mlekilik, dokumaclk, tarm ve hayvancln ortaya ktn biliyoruz. Bu halde, birbirini izleyen bu biimler kimileri stn, kimileri aa olmak zere bir evrim ve bir ilerleme dorultusunda sralanmaktadrlar. Fakat eer bu doruysa, acaba sz konusu ayrmlar bizim aralarnda benzer farkllklar sergileyen ada biimleri ele alma yntemimizi kanlmaz olarak etkilemezler mi? Bu yeni dolambal yolla birlikte, nceden vardmz sonular yeniden sorgulanmak durumuyla karlayor. nsanln balangcndan beri yapt ilerlemeler o denli belli ve o denli aktr ki, bunlar tartmak iin yaplacak her giriim sonunda gelip bir retorik [hitabet] almasna dayanacaktr. Ancak yine de bunlar dzenli ve srekli bir dizi iinde sralamak sanld kadar kolay deildir (...). ki sre arasnda karlkl hibir balant kurulamasa bile, kltrler iin doru olan her ey rklar konusunda da dorudur: Avrupada Neandertal insan, Homo sapiensin en eski biimlerinden nce gelmedi; tersine bunlar onlarn adalar, belki de ncelleriydiler. Ve Gney Afrikann pigmeleri, in ve Endonezyann devleri gibi, insanmslarn en deiik tiplerinin [de], ayn blgede var olmasa bile ayn zaman iinde birlikte var olduklar reddedilmemektedir. Bir kez daha tekrarlayalm ki, btn bu sylediklerimiz insanln ilerleme gereini yadsmyor, tersine bizi bu gereklii daha temkinli kavramaya davet ediyor. Tarihncesi[ne ilikin bilgilerin] ve arkeolojik bilgilerin geliimi, bizim zaman iinde ard arda dizilmi olarak dnmeye zorlandmz uygarlk biimlerini alan iinde sergilemek eilimindedir. Bu iki eyi ifade eder: ncelikle ilerleme ne kanlmazdr ne de sreklidir; atlamalar, sramalar ya da biyologlarn dedii gibi deiinimlerden (mutasyonlardan) kaynaklanr. Bu atlama ve sramalar sadece daha ileri doru ve srekli ayn ynde olmazlar; yn deitirerek giderler, bunu eitli ynlere hamle olanaklar bulunan, ancak bunlarn hibiri ayn ynde olmayan satrantaki ata benzetebiliriz. lerlemekte olan insanlk, her bir yeni hareketiyle onun iin artk trmanlm olan basamaklara yeni basamaklar ekleyen, merdiven kmakta olan bir adama pek benzetilemez; bu ilerleme daha ok zar atmakta olan ve ans zarlarn zerine dalm bir oyuncuyu hatrlatr; her atnda zarlarn farkl sonularla halnn zerine saln grr. Birinde kazanlan, srekli brnde kaybedilir ve tarih sadece zaman zaman birikimseldir, yani ksacas sonular uygun bir bileim oluturmak iin toplanrlar. Sz konusu birikimsel tarihin salt bir uygarla ya da tarihin belli bir dnemine zg olmadnn en inandrc rnei Amerikadr. Bu usuz bucaksz kta, insann geliini byk bir olaslkla . yirminci bin yldan nce, kukusuz son buzullar sayesinde Bering boazn geen kk gebe topluluklarla grmtr. Yirmi il yirmi beinci bin ylda, yeni bir doal evrenin kaynaklarn tepeden trnaa tarayarak kendi yiyecek, zehir ve ilalar iin en eitli bitki trlerini (birok hayvan tryle birlikte) evcilletiren ve -hl ok gariptir- manyok gibi zehirli maddeleri temel gda maddesine veya dierlerini uyarc ya da uyuturucuya dntren; hayvan trleri zerindeki farkl etkilerine gre yine birok zehir ve uyuturucuyu dzenleyen; dokumaclk, seramik ve deerli metal iilii gibi zanaatleri doruk noktasna vardran bu insanlar, birikimsel tarihin dnyadaki en artc gsterilerinden birini baarmlardr. Bu mthi eserin deerini anlamak iin Amerikann Eski Dnya uygarlklarna katksn lmek yeterlidir. En bata, kukusuz eitli kullanmlaryla Bat kltrnn drt temel direini oluturan patates, kauuk, ttn ve koka (modern anestezinin temeli); belki de daha Avrupa gda dzeninde yaygnlamadan nce, Afrika ekonomisinde devrim yapan msr ve yer fst ve sonra kakao, vanilya, domates, ananas, biber, fasulyenin, pamuun ve kabakgillerin birok tr. Ve yine aritmetiin ve dolayl olarak modern matematiin temeli olan sfr, Hintli bilginlerin bulmasndan -ki Avrupaya da bunlardan Araplar aracl ile gelmitir- en az be yz yl nce Mayalar tarafndan biliniyor ve kullanlyordu. Kullandklar takvimin, ayn devirde Eski Dnyada kullanlandan daha doru olmas belki de bu nedenledir. nkalarn siyasal dzeninin sosyalist mi totaliter mi olduu konusu zerine ok yazlp izildi. u bir gerek ki nka, Avrupann yaad ayn tip olaylar yzyllarca nce yayor ve ok daha modern formller kullanyordu. Ok zehiri konusunda son zamanlarda yeniden uyanan ilgi, Amerikal yerlilerin dnyann dier blgelerinde kullanlmayan birok bitkisel maddeye uygulanan bilimsel bilgilerinin, gerektiin de hl birok katklar salayabileceini gstermektedir. Kaynak: Lvi-Strauss, C. (1985). Irk ve Tarih. (ev. R. Erdem & H. Bayr). stanbul: Metis Yaynlar. ss.49-52.
63

1. e Yantnz doru deilse Evrimci ve Tarihselci Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz. 2. b Yantnz doru deilse Evrimci ve Tarihselci Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz. 3. c Yantnz doru deilse Evrimci ve Tarihselci Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz. 4. a Yantnz doru deilse Evrimci ve Tarihselci Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz. 5. d Yantnz doru deilse levselci ve Yapsalc Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz. 6. b Yantnz doru deilse levselci ve Yapsalc Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz. 7. a Yantnz doru deilse Psikoloji ve Biyoloji Ynelimli Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz. 8. c Yantnz doru deilse atmac ve Uyarlanmac Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz. 9. d Yantnz doru deilse atmac ve Uyarlanmac Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz. 10. e Yantnz doru deilse zgc Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 19. yzyl evrimci antropologlar grlerini genellikle ikinci elden verilere yani gezginlerin, kiflerin, misyonerlerin uzak ve yabanc halklarla ilgili gzlemlerine ve yazdklarna gre biimlendirmekteydiler. Bu tr gzlemler ve yazlar bilimsel bir kayg gtmedikleri iin genellikle nesnellikten uzaktr. Bu yzden bu trden kaynaklardan elde edilen verilerin gvenilirlii tartlr. 19. yzyln evrimci antropologlarnn en nemli eksikleri, alan aratrmasna yeterince nem vermemi olmalardr. Bu nedenle sonraki antropologlarca bir tr masa ba antropolojisi yapmakla eletirilmilerdir. Sra Sizde 2 Malinowskinin temsil ettii ngiliz ilevcilii kltrn esas olarak insann temel ihtiyalarnn doyurulmas gerei zerine ilevsel bir btnlk oluturduunu sylerken, yapsal-ilevselciler temele insann ihtiyalar yerine yapnn olumlu ve verimli bir biimde ilemesini salayan yap-merkezli bir ilevselcilii esas almlardr. Sra Sizde 3 19. yzyl evrimcileri ilkelden gelimi olana doru ileyen ve kltrel ilerleme fikrine dayanan bir evrim modeli kurmulard. Oysa yeni evrimciler, kltrel evrimi kabul etmekle birlikte, bunu kullanlan enerjinin nitelii ve miktaryla aklama eilimindedir. Sra Sizde 4 Geleneksel ilevci bak, dengeyi ve doyumu esas alan bir ilevsel btnlkten sz ederken, yeni ilevcilik bu btnln sadece dengeden ibaret olmadn, atmann da ilevsel bir rol olduunu vurguladlar.
64
Antropoloji

Benedict, R. (1966). Krizantem ve Kl (ev. T.Turgut).Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Engels, F. (1979). Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni (ev. K.Somer). Ankara: Sol Yaynlar. Emirolu, K. ve S. Aydn (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Gven, B. (1974). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar. Lvi-Strauss, C. (1984) Yaban Dnce (ev. T.Ycel). stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar Lvi-Strauss, C. (1985). Irk ve Tarih (ev. R.Erdem & H.Bayr). stanbul: Metis Yaynlar. Malinowski, B. (1992). Bilimsel Bir Kltr Teorisi (ev. S.zkal). stanbul: Kabalc Yaynlar. Morgan, L.H. (1986). Eski Toplum (2 cilt). (ev. .Oskay). stanbul: Payel Yaynlar. zbudun, S., afak, B. & Altuntek, N.S. (2007). Antropoloji: Kuramlar/ Kuramclar. Ankara: Dipnot Yaynlar.
nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eitlilii
65
Kaynak: Mader, 1992, s.335
nsan sadece kltrel olarak deil biyolojik zellikleri bakmndan da byk bir eitlilie sahiptir. nsan topluluklar farkl corafyalara sadece kltrel olarak deil biyolojik olarak da uyarlanm, byle birbirlerinden eitli dzeylerde farkllamlardr. Antropoloji hem bu eitlilii hem de insann dier canllarla olan benzerlik ve farkllklarn aratrr.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, nsann canllar dnyasndaki yeri nedir? Primat takmnn ve primat takmnda yer alan trlerin temel zellikleri nelerdir? nsan neden primat takmnn bir yesi olarak deerlendirilmektedir? nsann biyolojik eitliliinin nedenleri nelerdir ve bu eitlilik nasl tanmlanabilir? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
66
Antropoloji
rnek Olay
Linnaeus [Carl von Linn] 1758de, Systema Naturae adl yaptnn nihai basksnda, kendi trn nasl snflandraca gibi zor bir kararla kar karya kalmt. Homo sapiensi dier hayvanlar arasnda bir yere mi koyacakt, yoksa bizim iin ayr bir stat m yaratacakt? Linnaeus orta yolda karar kld. Bizi snflandrmasna (maymunlara ve yarasalara yakn bir yere) dhil etti, ama tanmlamasyla ayr tuttu. Akrabalarmz byklk, ekil, parmak ve toynak says gibi sradan ayrt edici zelliklerle tanmlad. Homo sapiens iinse yalnzca Sokratik buyruu yazd: Nosce te ipsum - kendini bil. Homo sapiens Linnaeus iin hem zeldi hem deildi. Ne yazk ki bu pek duyarl zm, daha sonraki yorumcular tarafndan ulara ekilmi ve son derece arptlmtr. zel olan ve zel olmayan, srasyla biyolojik olmayan ve biyolojik olan, baka bir deyile kltrel olan ve doal olan ifade etmeye balamtr. (...) Hem dier hayvanlara benzeriz, hem de onlardan farklyz. Farkl kltrel balamlarda bu temel gerein bir ynnn ya da dierinin vurgulanmas yararl bir toplumsal rol oynar. Darwinin anda, benzerliimizin ne srlmesi yzyllarn getirdii zararl speklasyonlarn almasn salamt. imdi ise, geni bir potansiyel davran aralna sahip esnek hayvanlar olarak farkllmzn vurgulanmas gerekebilir. Kaynak: Gould, S.J. (2003). Biyolojik Potansiyel ve Biyolojik Belirlenim: Darwin ve Sonras (ev. C. Temrc). Ankara: Tbitak Popler Bilim Kitaplar, ss.269-279.
Anahtar Kavramlar
Primat Takm Prosimiyenlar Antropoidler Eski Dnya Maymunlar Yeni Dnya Maymunlar Kuyruksuz Byk Maymunlar nsan Irk Biyolojik eitlilik
indekiler
GR NSANIN CANLILAR DNYASINDAK YER PRMATLAR Primatlarn zellikleri Prosimiyenler Antropoidler NSANIN BYOLOJK ETLL
nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eitlilii
67
GR
nsan, homosantrik bir bak asyla, kendini btn dier canllardan ayr ve ayrcalkl bir konuma yerletirir. Ayrca sadece kendi trn deil, bu trn ierisinde kendi ait olduu grubu da biyolojik zelliklerine dayanarak ayr ve ayrcalkl ilan eder. Irk olarak adlandrlan bu gruplar ilk bakta gze arpan biimsel zelliklere dayanmaktadr. Doru, gvenilir ve deimez olduu n kabulne dayanan bu snflandrmalarn kkenini, geliimini ve geerliliini, insann canllar dnyasndaki yerini de dikkate alarak deerlendirelim.
NSANIN CANLILAR DNYASINDAK YER

Gndelik yaammzda her eyi snflarz. Bazlarn renklerine, bazlarn boyutlarna, dierlerini ise younluklarna gre. Snflama varlklar daha iyi anlamamza, bunlar arasndaki ilikileri zmlememize yardmc olur. nsann varlklar dnyasndaki yeri de bizim tarafmzdan sklkla sorgulanr. Sosyal bir varlk olmamz bizi karnca ve ar gibi dier sosyal canllara yaklatrmaktadr. Yavrularmz dourmamz ve onlar st veren memelerle beslememiz yarasa, balina ve kurt gibi memeli canllarla benzerdir. El ve ayaklarmzn be parmakl olmas primat takmnn dier yeleriyle paylatmz bir zelliktir. znt ve sevincimizin da vurumu asndan empanzelerle benzeriz. ki ayakllk asndan sereyle, yerde yaamak asndan kertenkele gibi baz hayvanlarla benzer bir uyarlanmaya sahibiz. Kimi zellikleri insana benzer olan bu hayvanlar nasl snflanmal? Ar, yarasa ve sereyi uabilmeleri nedeniyle; yarasa, empanze ve insan memeli olmalar nedeniyle; balk ve balinay suda yaamalar nedeniyle; sere ve insan iki ayakl olmalar nedeniyle ayn gruplara yerletirebiliriz. Demek ki canllar sahip olduklar benzer zelliklerden yola karak ayn snflara yerletirebiliriz. Ancak, bu olduka keyfi bir snflandrma olur. nsan hem kua hem de balinaya benzetirsek canllar snflama giriimlerini ve insann canllar dnyasndaki yerinin nerede olduu sorununu zmszle srklemi oluruz. Bu sorunun zmn 18. yzylda yaam olan nl doa bilimci Carl von Linnnin (1707-1778) canllar snflama denemesinde bulmaktayz. Biyolojik snflama sistemi olarak bilinen taksonomi, bilinen canllarn bir listesini vermekten ok, paylatklar zellikleri dikkate alarak onlarn birbirleriyle ilikilerini belirlemeye dayanmaktadr. Yaayan organizmalarda Tanrnn tasarmnn doasn anlamaya ynelik olan bu snflama, gnmzde evrimsel yapnn tanmlanmasnda kullanlmaktadr. Canllar birbirleriyle olan benzerliklerini farkl nedenlerden tr kazanabilmektedirler. rnein zellik ortak atadan aktarlm olabilir. nsan ile balinann yavrularn dourmalar ve bunlar st veren memeleriyle beslemeleri her iki canlnn memeli olduunu, dolaysyla ortak bir atadan bu zellii aldklar sylenebilir. Plasental memeliler, bu zellikleriyle hem yumurtlayan canllardan hem de keseli memelilerden farkldr. Ortak atadan kaltlan, birden fazla tr tarafndan paylalan ve yapsal adan benzerlik gsteren organlara kkende (homolog) organlar denilmektedir. nsann kolu, yarasann kanad ve balinann yzgeci, ayn kemik sistemine sahip olmalar nedeniyle ayn kkenden gelen benzer organlardr. Ancak kkende organlarn ayn ilevleri yerine getirmeleri gerekmez. nsann kolu, yarasann kanad ve balinann yzgeleri farkl ilevleri stlenmekle birlikte bunlar, st kol, nkol, dirsek, el bilek, el tarak, parmak ve trnak/penelerinin bulunmasyla birbirine benzer, kkende organlardr.
Primat: Yaayan ve soyu tkenmi olan maymunlar, kuyruksuz byk maymunlar ve insan kapsayan, memelilerin birtakmdr.
Plasenta: Gebelik sresince fetusun anne karnnda yaad, anneden alnan gdalar fetusa aktarma zelliine sahip ii sv dolu kesedir.
68
Antropoloji
Canllarn sahip olduklar zellikler arasndaki benzerlikler, btnyle kaltmdan kken almamaktadr. Baz zellikler, birbirlerinden bamsz olarak, evrim srecinde benzer ortamlara uyum salamayla da kazanlm olabilir. Ar ve yarasa havada umaya benzer bir uyarlanma gstermektedirler. Ancak her ikisinin kanat yaplarna ayrntl bir ekilde bakldnda, umay salayan organlarnn birbirlerinden btnyle farkl olduu grlr. Yarasa ve ar umaya uyarlanm, bizim kanat adn verdiimiz organlara sahip olmalarna karn, yarasada yer alan kemikler, kas ve sinir siteminin benzeri arnn kanadnda mevcut deildir. Kkenleri farkl olan, dolaysyla evrimsel adan birbirleriyle ilikili olmayan, ancak benzer ilevleri stlenen organlara ise ilevsel ya da grevde (anolog) organlar denilmektedir. Ar ve insan evrimsel adan farkl kkene sahiptirler ve canllar snflamasnda farkl yerlere yerletirilmektedirler. Biyologlar canllar organlarnn ilevlerine gre deil, yap ve kkenlerine gre snflayarak kular (sere, gvercin), balklar (hamsi, alabalk), memeliler (balina, yarasa, empanze ve insan) ve bcekler (ar, kelebek, karnca vb.) eklinde yapmaktadrlar. Bylece bu gruplarn birbirleriyle ortak zellikleri, onlarn geldikleri kkene ilikin bilgileri de yanstm olur.
Resim 4.1 nsann kolu ve yarasann kanad farkl ilevleri olsa da ortak bir kkene sahip olan kkende (homolog) organlardr. Yarasann kanad ve kelebein kanadysa ilevleri ayn ancak evrimsel kkenleri farkl olan grevde (anolog) organlardr. Kaynak: Park, 2001, s.165
69
zellikler yalnzca yap ve kkenlerine gre deil, gelimi ya da ilkel zelliklerin korunmas dikkate alnarak da yaplmaktadr. lk memeliler be adet parmaa sahiptir, dolaysyla primat takmnn yelerinin de be parmakl el ve ayaklara sahip olmalar, primat takmnda ilkel zelliklerin korunduu anlamna gelmektedir. Buna gre tek toynakl gnmz atnda, bu gelimi bir zellik olarak karmza kmaktadr. Bununla birlikte, gelimi ya da ilkel zellikler grecelidir. Primat takmnn bir yesi olan insann be parmaa sahip olmas ilkel bir zellik olmakla birlikte, dier parmaklarna oranla uzam el baparma, tremi organ olarak deerlendirilmekte ve prosimiyenlerdekinden daha hassas tutuculuk zelliine sahip olan insan baparma gelimi bir zellik olarak kabul edilmektedir. Genetik zellikler, morfolojik zelliklerin yan sra canllarn snflamasnda kullanlan yeni bir yaklamdr. Molekler sistematik olarak da bilinen bu tr snflamalarda DNA dizilimi, DNA aprazlanmas, proteinlerin immnolojik tepkimelerinin karlatrlmas gibi zellikler kullanlarak trler arasndaki genetik uzaklk belirlenmektedir.
Snf Alem ube Alt ube Snf Alt snf Takm Alt takm st aile Aile Cins Tr nsann Yeri Hayvanlar Kordallar Omurgallar Memeliler Plesantal memeliler Primatlar Antropoidler Hominoidler Hominidler Homo Sapiens
Prosimiyen: En erken primatlara benzeyen, kk beyni, kntl burnu ve iri gzleriyle ilkel zelliklere sahip olan primat grubudur. DNA (Deoksiribo Nkleik Asit): Genetik kodu tayan molekllerdir.
Tablo 4.1 nsan Trnn Canllar Snflamasndaki Yeri
Ayn kkenden gelen organlar, primitif ve tremi organlar ile canllar arasndaki genetik uzaklk dikkate alndnda insann canllar dnyasndaki yeri yle tanmlanabilir: Besinlerini sindiren, hareket etmesi, duyu ve sinir sitemine sahip olmasyla insan, canllar dnyasnda mantarlar, tek hcreliler, virsler, bitkiler lemlerinin deil hayvanlar leminin bir yesidir. Hayvanlar leminde sngerler, denizyldzlar, kurtlar, salyangozlar ya da kafadan bacakllar gibi hayvanlarla deil vcudu boydan boya geerek farkl kollara dallanan sinir sitemine sahip olmas nedeniyle insan, kordal hayvanlarla ayn ubede yer almaktadr. nsann da iinde yer ald grupta omurga adn verdiimiz kemik bir yapyla merkezi sinir sisteminin evrelenmesi nedeniyle dier omurgallarla ayn alt ubede yer almaktayz. Omurgallar arasnda bazlar kular, srngenler, kurbaagiller gibi yumurtlarken; scakkanl, yavrularn plasenta ierisinde byten, onlar st vererek besleyen insan memelidir. Ancak, memeliler de kendi yaadklar uyarlanmalarn bir sonucu olarak farkl anatomik zelliklere sahiptir. Bu nedenle memeliler etiller, kemiriciler, tek toynakllar, ift toynakllar gibi birok takma ayrlmaktadr. nsan bu takmlar ierisinde iri beyinleri, boyutlu grme yetisine sahip olma, ellerinde be parman mevcut olduu, pene ya da toynaa sahip olmayan, primat ad verilen takmla benzer zelliklere sahiptirler.
Korda: Vcudun orta hattndan uzanan merkezi sinir sistemidir.
70
Antropoloji
PRMATLAR
Prosimiyenleri, Eski ve Yeni Dnya maymunlarn, kuyruksuz byk maymunlar ve insan ieren memeli takmna primat ad verilmektedir. imdi bu takmn ortak zelliklerinin neler olduunu ve insann neden bu takma yerletirildiini renelim.
Primatlarn zellikleri
Primat takmnda yer alan trler, aa yaamna uyarlanmay yanstan temel anatomik zelliklere sahiptir. Primat takmnn btn yelerinin el ve ayaklarnda beer adet parmak bulunmaktadr. Parmaklar belli llerde ie eimli olup, aalarn dallarna daha kolay tutunmaya ve aalarn ince dallarn kadar ulamaya uyarlanmtr. Primatlarda el ve ayaklarda yer alan baparmaklar dierleriyle karlaabilme zellii gstermektedir (Resim 4.2 Baz primatlarda elin yaps). Dik duru pozisyonu ve iki ayak zerinde (bipedal) hareket sistemine sahip tek primat tr olan insanda ayaklar bir kaide zellii kazanm ve baparman tutuculuu byk oranda gdklemi olmakla birlikte, insan olmayan primatlarda bu zellik korunmutur. Primatlarda parmaklarn u ksmlarnda, pene yerine yass trnaklar bulunmaktadr. Parmaklar kavramaya uyarlanrken, parmaklarn u ksmlarnda geni ve eimli yastkklar gelimitir. Bu yastkklar aa dallarn ve besinleri tutma, kavrama ve hissetmede nemli bir ileve sahiptir. Primatlarda iskelet sistemi aata hareket edebilmek asndan son derece nemli olan esnek ve hareketli bir yapya sahiptir. Bu esneklik ye kemiklerinin anatomisinde kendini gstermektedir.
ye kemikleri: Kol ve bacaklar ile bunlar oluturan kemiklerdir. Anatomi: Canllar oluturan yaplar ve aralarndaki ilikileri inceleyen temel bilimdir.
Resim 4.2 Baz Primatlarda Elin Yaps Kaynak: Rosen, 1974, s.146
Primat takmnda koklama duyusunun nemi azalmasna karn grme duyusu nem kazanmtr. Memelilerin ounda kafatasnn yan tarafnda yer alan her bir gzn grme alannn dierininkinden farkl olmas nedeniyle grme iki boyutludur. Primatlarda kafatasnn n ksmnda yerlemi olan gzlerin gr alanlarnn birbirleriyle akmasyla boyutlu gr (stereoskopik) yetisi gelimitir (Resim 4.3 Primatlarda boyutlu (stereoskopik) gr). Bir daldan dierine srayarak, salnarak ya da drt elli hareket eden primatlarda boyutlu grme mesafenin, dier bir deyile derinliin tahmin edilebilmesi asndan ok nemli bir uyarlanma
71
biimidir. Bu zellik ayn zamanda grlen objelerin boyutunun tahmin edilmesine de olanak salamaktadr. Primatlarda grme asndan beliren bir dier nemli farkllk ise renkli grme yetisidir. Primatlarda bu zelliin geliimi, binlerce renk tonunun arasnda besin ve dman gibi durumlarn kolayca alglanmasna olanak salamaktadr. Koklama duyusunun grme duyusuna oranla nemini yitirmi olmas, primat takmnda burun blgesinin de iinde yer ald yz ve enelerin klmesine yol amtr. Buna bal olarak dilerin saysnda meydana gelen azalma primat takmnn en nemli zellikleri arasnda yer almaktadr. Memelilerde her bir ene yarmnda yer alan 3 kesici, 1 kpekdii, 4 kk az ve 3 byk azdan oluan toplam 44 di says, primat takmnda 36 ve 32ye dmtr. Buna karn azdaki kesme, koparma, paralama ve ineme ilevlerini yerine getiren okbiimli diler gelimitir. Di biimindeki eitlilik, primatlarn beslenmesindeki eitlilikle de uyumludur. Birok primat farkl besin trlerinden oluan karma beslenmeye sahiptirler.
Karma beslenme: Hem bitkisel hem de hayvansal kaynakl besinlerin tketilebildii beslenme modelidir. Omnivor veya hepil de denilmektedir.
Resim 4.3 Primatlarda Boyutlu (Stereoskopik) Gr Kaynak: Park, 2001, s.139
Primatlar yeryzndeki en iri beyne sahip olan canllardr. Beynin irilii, hacim ya da arlk asndan canllar arasnda en yksek deere sahip olunmasyla deil, beyinin vcuda oranyla elde edilen deerle llr. Beynin irilii deil, karmakl da primat takmnda ileri dzeydedir. Aslnda iri ve karmak bir beyin plasental memelilerin geneli iin geerli olmakla birlikte, bu durum zellikle primat takm iin daha dorudur. ri bir beyin, daha karmak dnce sistemine ve renmenin geliimine iaret etmektedir. Memelilerden daha yava ve uzun sren byme sreci, ebeveynlere daha fazla baml halde geirilen ocukluk, renme srecinin ve renilen eylerin de artmasna yol amaktadr. Bu nedenle primatlar dier memelilerden daha esnek ve renmeye dayal davranlara sahiptirler. Memelilerin tersine her seferinde bir yavru douran primatlarda, az sayda yavru ebeveynlerin zenle bakm ve ebeveynlerin fedakrlyla risk olmaktan kmtr. Primatlar bir grup ierisinde yaamaya eimlidirler. Bu grup eitli byklklerde olabilir. Grup ierisinde yaam, yelerinin arasndaki ilikilerin srekliliine iaret etmekte, toplumsal renmede nemli bir yer tutmaktadr. Byme sreci
72
Antropoloji
en uzun olan insan, hayatn btnyle iinde yaadklar toplumdan rendiklerine dayandrmaktadr. nsan, dier canllarn tersine iine doduu toplum ve yaratt kltr olmakszn yaamn srdremez.
SIRA SZDE
ocukluk sresi uzun olan primat insandr. Bunun kltrle olan ilikisini tartnz. SIRA en SZDE Primat takm yukarda belirtilen zellikleriyle memeliler snfnn dier takmD N E L M birlikte, bu takm ierisinde yer alan aile, snf ve trler bu talarndan ayrlmakla kmn btn zelliklerine btnyle sahip deildirler (ekil 4.1 Primatlarn snflandrlmas). Dier S O R U memeli takmlarnda olduu gibi bu takmda yer alan trler arasnda da nemli farkllklar bulunmaktadr. Bu nedenle primat takmn oluturan aile, cins ve trlerin zelliklerini de tanmlamakta yarar vardr.
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
ekil 4.1 Primatlarn SIRA SZDE Snflandrlmas

Prosimiyenler Lorisler Tarsiyerler
SIRA SZDE
Primatlar
AMALARIMIZ
Lemurlar
AMALARIMIZ
Platiriniler (Yeni Dnya Maymunlar) T A P Ceboidea
Antropoidler Katariniler (Eski Dnya Maymunlar) Cercopithecidea Cebidae Cercopithecidae Colobinae Cercopithecinae Orangutan Goril empanze nsan Hilobatlar Hominoidea Pongidler Hominidler
K T A P
TELEVZYON
Callitrichidae Atelidae TELEV ZYON
NTERNET
NTERNET
Prosimiyenler
Fotoraf 4.1 Tarsiyer Kaynak: www.tarsier.org
Primat takm geleneksel olarak iki byk alt takma ayrlmaktadr: Prosimiyenler ve antropoidler. Lemurlar, lorisler ve tarsiyerleri ieren prosimiyen alt takm, Afrikann dou kylarna komu olan Madagaskar Adas (lemur) ile Hindistan, Sri Lanka, Gneydou Asya, Afrikada (lorisler ve tarsiyerler) yaamaktadrlar. Bu grubun yeleri primat takm arasnda, atalar olan memelilerin zelliklerini, dier maymunlar, kuyruksuz byk maymunlar ve insandan daha fazla paylamaktadrlar. Burunlar ileri doru kntl olup, u ksmnda nemli bir blge bulunmaktadr. Bu zellik tarsiyerlerde (Fotoraf 4.1 Tarsiyer) bulunmamaktadr. Bu nedenle tarsiyerler, bu alt takmdan ayrlarak Anthropoidlerin bulunduu alt takma da yerletirilmektedir. Prosimiyenlerin gzleri kafatasnn yan ksmlarna yerlemi olup, daha ksa hami-
73
lelik dnemine ve byme srecine sahiptirler. ounlukla gece ve aa yaamna uyarlanm olan bu canllarda, boyut fare lemuru gibi prosimiyenlerde 13 cmden, indri olarak da bilinen lemurlarda 60 cmye kadar geni bir dalm gstermektedir. Gece yaamna uyarlananlarda renkli gr yoktur ve gzleri olduka gelimitir. Meyve, yaprak, aa filizleri, bcek, trtl yiyerek yaamlarn srdrmektedirler. Lorisler genellikle besinlerini yalnz toplarlar. Lemur ve lorisler benzer uyarlanma biimine sahiptirler. Bu iki grup son derece iyi trmanma ve kavrama yetisine sahiptirler. ri gzleri, yzn nemli bir ksmn oluturmaktadr. Bununla birlikte, boyutlu gr tam gelimemitir ve gzleri hareketli deildir. Gzlerinin hareketsizliine karn kafatasnn 180 derece dnmesiyle uyarlanmlardr. Ebeveyn ve erikinlie ulamam ocuklardan oluan ekirdek bir gruplar mevcuttur.
Antropoidler
Antropoidler insans maymunlar olarak da bilinmektedir. Bu alt takmda yer alan trler olduka eitlilik gstermekle birlikte, ortak paylatklar ve onlar prosimiyenlerden ayran zellikleri mevcuttur. Antropoidler genellikle iri boyuta sahiptirler. Beyin hacimleri daha fazla olup, koklama duyular zayflam, grme duyular ise daha fazla gelimitir. Grme duyular renkli ve boyutlu grmeye uyarlanmtr. Hamilelik ve doumdan sonra bebein bakm uzun bir zaman kapsamaktadr. Maymunlarn nemli bir ksmnda parazit ayklama olarak da bilinen postun tmarlanmas alkanl bulunmaktadr (Fotoraf 4.2 Maymunlarda parazit ayklama davran). Prosimiyenlere gre daha sosyal hayvanlar olarak bilinen antropoidler, btn primat takmnn yaklak %70ini oluturmaktadrlar. Bu alt takmda yer alan primatlar corafik olarak iki farkl blgeye yaylmalar nedeniyle Yeni Dnya maymunlar ve Eski Dnya maymunlar olarak iki gruba ayrlmlardr. Yeni Dnya maymunlar olarak da bilinen Platiriniler Orta ve Gney Amerikada yaayan maymunlar iermektedir. Katariniler ise Asya ve Afrika ktasnda yaayan maymunlarla kuyruksuz byk maymunlar ve ayrca yeryznn her tarafna yaylm olan insan iermektedir.
Parazit ayklama: Antropoid maymun topluluklarnda bireyler arasnda postlarnn tmarlanmas, parazitlerin ayklanmasn ieren sosyal bir davran rntsdr.
Yeni Dnya Maymunlar

Yeni Dnya maymunlar boyut asndan 350 gr arlndaki kk boyutlu tamarinlerden 9 kg arlndaki howler maymunlarna kadar geni bir dalm gstermektedirler. Hemen hemen tamam aa yaamna uyum salamtr. Hatta bazlar hemen hibir zaman yere inmezler. Genellikle gndz yaamna uyarlanm olan Yeni Dnya maymunlar boyutlu ve renkli grrler. Bu grupta yer alan maymunlarn ayrt edici zelliklerinden birisi de burunlardr. Geni ve bu-
Fotoraf 4.2 Maymunlarda nemli Bir Toplumsallama Arac Olan Parazit Ayklama Davran Kaynak: Jurmain vd., 2003, s.152
74
Antropoloji
run kanatlar da dnk burunlara sahip Yeni Dnya maymunlar platirini olarak da bilinmektedir. Yaam alanlarn Orta ve Gney Amerikann ormanlklar oluturmaktadr.
Fotoraf 4.3 Yeni Dnya Maymunlarna rnekler Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi
Eski Dnya Maymunlar

Eski Dnya maymunlar, Yeni Dnya maymunlarndan daha fazla davransal ve biimsel eitlilie sahip olan primatlardr. Sahra alt Afrikadan Asyann gneyine tropikal, yar tropikal, allk, savanlk, yar kurak l alanlar ve k sezonlarnda kar alan souk blgelere kadar olduka geni bir corafyaya yaylmlardr. ounlukla aa yaamna uyarlanm olmakla birlikte babunlar gibi btnyle yerde yaayanlar mevcuttur. ster aata isterse yerde yaasn Eski Dnya maymunlar zamanlarnn ounu besin arayarak, uyuyarak ya da parazit ayklayarak geirirler. Oturduklarnda dik duru pozisyonuna sahip olan bu primatlarda, arka taraflarnda oturma yastk olarak da bilinen nasrlam bir blge mevcuttur. Katarini olarak da adlandrlan, dar burunlu Eski Dnya maymunlar, iki st aileye sahiptir. Bunlar insan, kuyruksuz byk maymunlar ve hilobatlar ieren Hominoidea ile maymun olarak bildiimiz Cercopithecideadr. Cercopithecidea st ailesi ise Cercopithecidae ad verilen tek bir aileye mensupturlar. Bu ailenin yeleri karma bir beslenmeye sahip olan, avurtlarnda besinleri biriktirdikleri bir kese bulunan maymunlardr. Meyve, tohum, yaprak, ot, bitki kkleri, yumrular, kabuklu yemiler, bcek, ku yumurtalar ve kk hayvanlar yerler.
Katarini: Burunlarnda da dnk kanatlarn mevcut olmad, burunlarnn u ksmlar nemli olmayan dar burunlu maymunlardr.
75
Fotoraf 4.4 Cercopithecidea Ailesinden Cercopithecus Diana (Diana Maymunu) Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi
Aata ya da yerde drt elli hareket sisteminden aata salnarak hareket olarak bilinen braiyasyon, hatta daldan dala srayarak harekete kadar birok hareket biimine sahip olan bu primatlarda, diler sayca azalarak bizim de sahip olduumuz gibi her bir ene yarmnda iki kesici, bir kpek dii, iki kk az ve byk az olmak zere toplam 32 die sahiptirler (Fotoraf 4.4 Braiyasyon).
Braiyasyon: Eski dnya maymunlar ile kuyruksuz byk maymunlarn bazlarnda gzlenen, kollar araclyla aa dallarnda salnarak uygulanan hareket sistemidir.
Fotoraf 4.5 Aa Dallarnda Kollarla Salnarak Yaplan Braiyasyon Hareketi Kaynak: Rosen, 1974, s.113
Sosyal organizasyonlar olduka karmak olan Eski Dnya maymunlar, bir ya da iki erkein bulunduu kk gruplardan, birka erkek ve dii ile onlarn ocuklarndan oluan byk gruplara kadar olduka deiik sosyal gruplar oluturmaktadrlar. Eski Dnya maymunlar arasnda tek elilik yaygn bir durum deildir.
Hominoidler
Taksonomik snflamada insan, kuyruksuz byk maymunlar ve hilobatlar Hominoidea adndaki st aile ierisinde yer almaktadr. empanze, goril, orangutan ve insann ayn st aile ierisinde yer almas beyin kapasitelerinden morfolojik zelliklerine, genetik yaplarndan toplumsal rgtlenmelerine ve sosyal organizasyonlarna kadar birok zellik asndan birbirlerine benzemelerinden kaynaklanmaktadr.
76
Antropoloji
Fotoraf 4.6 Jibon Kaynak: Wandrey, 1987, s.107
Hassas tutu: Bir maddenin iki parmakla zenli bir ekilde tutulmasn ifade eder.
Kuyruksuz byk maymunlar ya da ponjidler, orangutan, goril ve empanze olmak zere farkl primat trnden oluan bir hominoid grubudur. Bunlardan orangutanlar Asyada Borneo ve Sumatra adalarnda; empanzeler Bat ve Orta Afrika ile Dou Afrikann Turkana gl yaknlarndaki ormanlk alanlarnda; goriller ise Orta Afrikann dou ve bat blgelerinde yaamaktadrlar. Asyann gneydousunda, zellikle Malezyadaki ormanlk alanlarda yaayan jibonlar ve siyamanglar kuyruksuz byk maymunlar arasnda yer almakla birlikte, bunlar Hylobatidae ailesini (hilobatlar) oluturmaktadrlar. Kuyruksuz byk maymunlar primatlar arasnda en byk ve ar olanlardr. Orangutanlar 140 kg, goriller ise 200 kg arlna ulaabilmektedir. Kuyruksuz byk maymunlarda kpek dileri olduka iridir. Dier dilerin boyutlarn aan kpekdilerinin kar enelerde yerletikleri boluklar mevcuttur. eneleri iri ve ileri doru kntldr. Gl enelere sahip olan kuyruksuz byk maymunlarda ineme kaslar da olduka kuvvetlidir. ineme kaslar yan tarafta deil tepe ksmnda kafayla birlemektedir. zellikle erkeklerde kafatasnn tepesinde, ineme kaslarnn yapt ibik biiminde kemik bir knt (sagittal crest) mevcuttur. Ortalama beyin kapasiteleri empanzede 390 cm3, orangutanda 425 cm3 ve gorilde 525 cm3tr. Yar dik duru pozisyonuna sahip olan kuyruksuz byk maymunlarn uyluk ve kaval kemiklerinin eksenleri dz konuma gelememektedir. Bu nedenle iki ayak zerine kalktklarnda bile insandaki gibi dik duru pozisyonuna sahip olamamaktadrlar. Ayaklar da elleri gibi tutucu zellik tamaktadr. nsandan daha ksa baparmaklar olduu iin baparmakla dier parmaklarnn karlamas sonucunda meydana gelen hassas tutu yetenei gelimemitir. nsan gibi uzun mrl olmalarna karn doal yaamlarnda 40 yan am kuyruksuz byk maymuna pek rastlanmaz. Bymeleri dier hayvanlara ve insan dndaki primatlara gre yavatr. lk iki yldaki byme biimleri insana benzemektedir. Erikinlik dnemine ok ksa bir ocukluktan sonra giren kuyruksuz byk maymunlarda erikinlik aamasnda cinsiyetler arasnda belirgin bir boyut farkll mevcuttur. Sosyal gruplar halinde yaayan kuyruksuz byk maymunlar arasnda empanzeler diil gruplar oluturmaktadr. Diiler ile reme kapasitesine ulamam erkekler grubun esas yelerini oluturmaktadr. Gruptaki sreklilikleri nedeniyle diiler arasnda ba kuvvetlidir. Gruptan ayrlan erkekler zaman zaman esas gruplarna dnmekle birlikte, genelde ayr yaamay tercih etmektedirler. empanzeler birbirlerine komu gruplarn oluturduu daha byk gruplar meydana getirmektedirler. Gorillerde diiler ve erikinlie ulamam ocuklar ve bebeklerden oluan grup, baskn erkek bir goril tarafndan ynlendirilmektedir. Erikinlie ulaan erkek ve diiler esas gruplarn terk ederek baka gruplara katlmakta ya da yeni gruplar oluturmaktadrlar. Orangutanlarda ana grup diiler ve ocuklardan olumakta, erkekler yalnz dolamaktadr.
77
Kuyruksuz byk maymunlarda davranlar kaltsal yap tarafndan snrlanmamaktadr. Bu nedenle kuyruksuz byk maymunlarda sadece biz insanlara ait olduunu dndmz birok davran biimi vardr. Bunlar arasnda avlanma, alet yapm ve kullanm, iletiim ve renme gibi davranlar ilk akla gelenlerdir. Tasarlayarak alet retimi insan dndaki canllarda da mevcuttur. Ancak empanzeler bu konuda insana daha yakndrlar. Yabanl empanzeler dzenli olarak alet yapmaktadr. empanze su imek iin yapraklar iner, rseleyerek snger haline dntrr, ardndan suya daldrarak yapraklarn su emmesini salar ve azna gtrp skarak suyu ier. empanzeler karncalar avlayabilmek iin yeil aa dallarn seer, yapraklarn koparr, kabuu syrdktan sonra onu ustaca karnca yuvasna sokarak dallarn zerine bunlarn yapmasn salar (Fotoraf 4.7 Aa dalyla yuvasndan karnca karan empanze). Ceviz krmak iin ta paralarn hassas bir ekilde kullanr. Yavrular alet kullanmn grubun erikin bireylerinden genellikle annelerinden renirler. Goriller ve empanzeler uyumak iin kendilerine yaprak ve dallardan oluan yatak da hazrlarlar.
Fotoraf 4.7 Aa Dalyla Yuvasndan Termit Karncalar karan empanze Kaynak: Park, 2001, s.154
Ses telleri insan gibi konumaya uygun olmamakla birlikte, farkl sesler karma yoluyla gerekletirilen gelimi bir iletiim kurma becerisi insanlarn kuyruksuz byk maymunlarla paylat zelliklerden biridir. empanzelerde 25 farkl sesten oluan lk sistemi mevcuttur. empanzelerin kard lklar yalnzca bir durum iin geerlidir. nsanlar gibi ses karamamakla birlikte empanze, goril ve orangutan gibi kuyruksuz byk maymunlar iaret dilini renerek insanla iletiim kurabilmektedir. itme engellilerin kullandna benzer bir iaret dilini ya da nesneleri ve kavramlar artran sembolleri renebildii birok aratrmayla kantlanan empanze, goril ve orangutanlarn rendikleri dili, gruplarnn dier yelerine de retebildikleri, kfrettikleri, hatta yalan syledikleri belirlenmitir (Fotoraf 4.8 Semboller kullanarak iletiim kuran empanze (bonobo). Bununla birlikte kuyruksuz byk maymunlar dili ancak belli bir dzeye kadar renebilmektedirler. Yabanl ortamda anlaml iaret sistemini retemeyen kuyruksuz byk maymunlarn dil konusunda ilkel bir yetiye sahip olduklar olduka aktr.
78
Fotoraf 4.8 Semboller Kullanarak letiim Kuran empanze (Bonobo) Kaynak: Jurmain vd., 2003, s.168)
Antropoloji
Kuyruksuz byk maymunlar arasnda yalnzca empanzelerde avlanma gzlemlenmitir. Avlarn basite yakalayp ldrmesine karn, erkek empanzelerin bazen grup yelerince ortak olarak gerekletirilen karmak bir avlanma biimini sergiledikleri de belirlenmitir. Kuyruksuz byk maymunlar yalnzca morfolojik ve davransal zellikleriyle deil, genetik yaplaryla da insana byk benzerlikler gstermektedir. Genetik olarak en yakn akrabas olan empanzelerle insan arasndaki genetik farkllk yalnzca %1,2dir. Morfolojik adan birbirlerine daha fazla benzedikleri varsaylan empanze ve goril arasndaki farkllk da yalnzca %1,2dir. Bu ise empanzenin insana olan biyolojik uzakl ile gorile olan uzaklnn ayn olduunu gstermektedir. nsan ile goril arasndaki genetik farkllklar %1,4 iken orangutan insana en az benzeyen kuyruksuz byk maymunu oluturmaktadr. nsanla orangutan arasndaki genetik farkllk %2,2dir. Btn bu zellikler, insan ile kuyruksuz byk maymunlarn hem davransal hem de genetik adan byk benzerliklere sahip olduklarn gstermektedir.
nsan
Primat takmnn bir yesi olan insan trn, btn zellikleriyle burada tanmlamak olanakszdr. Ancak, yukardaki satrlarda tanmlanan birok morfolojik ve davransal zelliin insan tarafndan da paylald bilinmeli, insan tanmlama denemelerinin genellikle insan merkezli bir yaklama sahip olduu unutulmamaldr. Bununla birlikte, yalnzca insana zg olan ve dier primatlarda grlmeyen biimsel ve davransal zellikler de mevcuttur. nsann beyni dier hominoidlerden daha iri (ortalama 1400cm3) ve karmaktr. Yz daha ksadr ve btnyle beyin kutusunun altnda yerlemitir. n dilerinin boyutu, zellikle de kpek dileri ksalm, az dileri kaln bir mine tabakasyla kaplanmtr. Kol kemiklerinin uzunluu bacak kemiklerine gre; n kol kemiklerinin uzunluu ise st kol kemiklerine gre ksalmtr. Omurgann yerletii kafann en byk delii btnyle kafatasnn altna yerlemi, omurga bir S formunu almtr. Omurgann bel omuru blm ksalm, leen kemii ise ksa ve geni bir hal almtr. Ba parmak
Beyin kutusu: Kafatasnda beynin yer ald blmdr.
79
uzun, dier drt parmann boyu ise ksadr. Ayak parmaklar tutucu zelliini yitirmi, ba parmak ile dier parmaklar arasndaki a azalmtr. Kuyruksuz byk maymunlarda gzlenen parmaklarn erilii, insanda yok olmutur. nsan ile kuyruksuz byk maymunlar arasnda beliren en belirgin farkllklar, onlarn davranlarnda kendisini gstermektedir. nsan ocukluk dnemi en uzun olan tek hominoiddir. Bu zellik ona, dier hominoidlerden daha uzun sren ebeveynlere bamllk ve daha fazla toplumsal renme yetisi kazandrmaktadr. nsann davranlar byk oranda renmeye dayal alkanlklara dayanmaktadr. renilen zellikler arasnda retme, yaratma yetenei ve dil merkezi bir konumda yer almaktadr. Kltr, toplumun bir yesi olarak insanolunun renerek kazand eylerin karmak bir btn olarak deerlendirdiimizde insann ne ok eyi renmesi gerektiini alglayabiliriz. Kltrn bir paras olan karmak toplumsal ilikiler de sadece insana zgdr ve dier primatlarn sosyal ilikilerine gre ok daha byk bir eitlilik ve karmaklk dzeyine sahiptir. nsan yaratt kltr olmakszn ve toplumdan soyutlanm halde yaamn srdremez. Dier canllardan bizleri ayrt eden zelliklerimiz mevcut olmakla birlikte, birok zellii de bata hominoidler olmak zere dier canllarla paylamaktayz. Sese dayal iletiim sistemi, davranlarn gelecek kuaklar tarafndan renilmesi, kendini ve akrabalar tanmak, yalan sylemek, avlanmak, kltrn ncl olarak deerlendirilen alet yapmak bata olmak zere insani olarak tanmladmz birok zellii bata empanze, goril ve orangutan olmak zere dier hominoidlerle paylamamz, hatta genetik olarak da aramzda ok az fark olmas, aramzdaki farkllklarn niteliksel deil niceliksel olduunu ortaya koymaktadr. Dier canllar kolayca snflandrr, benzerlik ve farkllklarn tanmlarken SIRA SZDE kendi trmz sz konusu olduunda neden bu kadar zorlanrz?
SIRA SZDE
NSANIN BYOLOJK ETLL Irk m? Biyolojik eitlilik mi?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
nsan, dier adyla Homo sapiens hominoidea st ailesi ierisinde yer alan bir trdr. Bir canl tryle baka bir canl tr arasnda benzerlikler olsa da trler reDKKAT me engeliyle birbirlerinden kesin olarak ayrlrlar. Ayn trn yesi olan bireylerin tm teorik olarak iftleip reyebilirler. Ancak insan tr ierisinde yer alan SIRA SZDE populasyonlar, aileler, hatta aileyi oluturan bireyler arasnda da farkllklar mevcuttur. nsanolu, doadaki canllar kendini merkeze alarak snflam, bu arada kendi trnn gsterdii eitlilii de snflayarak kendini veAMALARIMIZ kendi dnda kalanlar alglamaya almtr. Bu tr snflamalarn insanln tarihi kadar eski olduu varsaylsa da, en eski belgeler Msrda karmza kmaktadr. M.. 1350 yllarnda Msrllar insanlar grnr zelliklerini kullanarak, Krmzlar (Msrllar), SarK T A P lar (Doulular, Asyallar), Siyahlar (Afrikallar) ve Beyazlar (Kuzeyliler) olmak zere drt gruba ayrmlardr (Resim 4.4 Eski Msra ait insan gruplarnn snflandrmasn gsteren bir resim). Bu ayrm aslnda topluluklarn Tanr yaTELE V Z Y OHorusa N knlk derecelerine gre yaplmtr. nsann deri rengi gibi grnr zelliklerine dayal snflamalar M.. 2. yzylda inde, hatta Eski Yunanda da bulunmaktadr. Bununla birlikte, bu tr snflamalarn tekini tanmlarken bedenin biimsel NT ERNET zelliklerinin yan sra duygusal ve davransal zelliklerine de gnderme yapt dikkati ekmektedir.
DKKAT
Populasyon: Ayn blgede yaayan ve kendi aralarnda iftleebilen bireylerin oluturduu topluluktur. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
80
Resim 4.4 Eski Msra Ait nsan Gruplarnn Snflandrmasn Gsteren Bir Resim Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi
Antropoloji
1492de Amerikann kefini mteakip hz kazanan Avrupallarn keif ve koloniletirme almalar, kendini uygar olarak tanmlayan Avrupallardan teknolojik adan daha geri, grn olarak onlardan farkl Amerika, Avustralya ve Afrikann yerli halklaryla tanmalarna yol amtr. 17. yzyln sonlarndan itibaren, Avrupallar, yeni tandklar tekilerin insan olup olmadklarn, kendileri gibi Adem ve Havvann soyundan gelip gelmediklerini sorgulamaya balamlardr. Bu yerliler ile Avrupallar arasndaki farkllklar, insan ile maymun arasndaki farkllkla e deer tutup, yerlilerin insan olarak deerlendirilemeyecei yargsna ulamlardr. Baz dnrler ise daha da ileri giderek ilkel olarak deerlendirdikleri bu halklar beyazlarn temsil ettii insan trnn dna itmeye almlardr. Montesquieu Erdemli bir varlk olan Tanrnn, iyi bir ruhu simsiyah bir bedene yerletirebileceini sanmyorum diyerek, 18. yzylda rk ayrmnn bedensel zellikleri tanmlamaktan te bir anlam tadn gstermektedir. Avrupallarla Avrupal olmayan yerli halklarn ayn kkenden gelip gelmedikleri ve ayn tr ierisinde snflandrlp snflandrlamayacaklar sorunu monogenizm ve poligenizm adyla anlan iki grn domasna neden olmutur. Monogenizm renkleri ve grnleri nasl olursa olsun tm insanlarn ayn trn yesi olduklarn ve Adem ve Havvadan geldiklerini, ancak sonradan farkl evrelere uyum salayarak deiik grnmler kazandklarn savunan grtr. Poligenizm ise insan rklarnn hepsinin Adem ve Havvadan gelmediini, dolaysyla ayr trler olarak deerlendirilmeleri gerektiini savunan grtr. nsann birok zelliinin dhil edildii tanmlama ve snflama abalar, bu yaklamla 20. yzyln balarna kadar devam etmitir. nsan topluluklarnda deimedii varsaylan grnr zelliklere dayanan snflamalarla, rk kavramna daha sistematik ve bilimsel bir boyut kazandrlmaya allmtr. Bu almalar arasnda nirengi noktasn oluturanlardan biri, anatomist Johann Friedrich Blumenbach (1753-1840) tarafndan yaplan deri renklerine dayal snflandrmadr. Bu snflandrmaya gre insanlar Beyaz, Sar, Siyah, Kzl ve Kahverengi olmak zere 5 rk grubuna ayrlmtr. Bundan sonra da deri rengi kullanlarak ok sayda rk snflamas yaplm, ancak pek ok insann deri renginin yaplan bu snflamalara uymamas ve insanlarn baka zellikler asndan da farkllklar gstermesi rk snflandrmalarnda kullanlacak baka kriterlerin aranmasna yol a-
81
mtr. svireli anatomist Retzius rk snflandrmasnda kullanlacak bir lt olarak kafatas endisini gelitirerek, kafataslarn uzun (dolikosefal) orta yuvarlaklkta (mezosefal) ve yuvarlak (brakisefal) olarak snflamtr. Buna gre baz rklar uzun, bazlar yuvarlak ve bazlar da orta yuvarlaklkta bir kafatas biimine sahiptir. Kafatas biimine dayal rk snflandrmas daha sonralar rklk tartmalarnn odana yerleecektir. Yzn ileri doru frlaklnn derecesi (progantizma), sa rengi, gz rengi, gz biimi, yzn biimi, boy-pos gibi grnebilir ya da llebilir zellikler bu snflamalara dhil edilmitir. Hatta doutan kazanlan ve yaam boyunca deimeyen kan gruplar gibi gzle grlemeyen, ancak belli ilemler sonucunda ayrt edilebilen zellikler de kullanlmtr. Bu tr biimsel zelliklerin insanlarn teknolojik, davransal, moral ve zek dzeylerini de belirledii dncesi 20. yzyln ilk eyreine kadar byk lde kabul gren bir dnce olmutur. Bu gr, 20. yzyln banda baz devlet yneticileri tarafndan evlilik, ocuk sahibi olma ve aile byklnn dzenlenmesiyle rklarn gelitirilmesi, bylece saf rkn yaratlmas anlamna gelen jeniye kadar ulamtr. Baz lkelerde salkl ve hatta rken saf olduu dnlen insanlarn evlenmesi ve ocuk sahibi olmalar tevik edilirken, salkl olmayan ya da rken saf olmad dnlen insanlarn remesi engellenmeye allmtr. Francise Galton tarafndan nerilen bu gr Nazi Almanyasnda en st dzeye kan rk kt unsurlardan temizleme uygulamalaryla bir insanlk dramna dnmtr. nsan topluluklarnn kltrel ve etnik zellikleri de rk snflamalarnda kullanlm, birbirleri ile benzer bedensel zelliklere sahip toplumlar (rnein Almanlar ve Avusturyallar) farkl rklar altnda, ya da bedensel zellikleri farkl olan bireylerin oluturduu cemaatler ya da dini gruplar da birer rk olarak (rnein Yahudi rk) deerlendirilmilerdir. Bu belirsizlik nedeniyle 20. yzyln ortalarnda UNICEF, antropolog ve biyologlarn oluturduu bir komisyona kabul edilebilir bir rk tanm yaptrmay denemitir. Bu tanma gre biyolojik adan rk, belirgin ve ayn zamanda kaltsal olan; doal seilim, mutasyon, karma ve yaltlma gibi etmenlerin sonucunda ortaya kan bedensel farkllklarla belirlenen insan birimleridir. Irklarn snflanmasnda uzun sre grnebilir zellikler kullanlm olmasna karn, bu zelliklerin hangilerinin kullanlaca, hangi zelliklerin bir rk dierinden ayrt etmede daha baarl olduu bilinmemektedir. Irk snflamalarnda kullanlan hangi kriter dikkate alnrsa alnsn, btn insan gruplarn bu kritere gre snflamak olanakszdr. Siyah, sar ve beyaz deri renklerini insan gruplarn ayrmak iin kullandmzda, rnein Avustralya yerlileri ile Pigmeler, Etiyopyallar, Nilotikler gibi birok Afrikal topluluk siyahlar ierisine yerletirilecektir. Bununla birlikte Pigmeler dnyann en ksa boylu, Nilotikler ise en uzun boylu insanlar arasnda yer almaktadr. Dolaysyla eer boya dayal bir ayrm yaplrsa bundan tamamen farkl bir snflandrma ortaya kacaktr. Kald ki insanlarda ikolata renginden pembemsi beyaza kadar dalan renk tonlar mevcuttur. Deri rengi kuzey blgelerden gneye doru tedricen koyulamakta, ancak renk geilerinin keskin olmad bilinmektedir. Bu nedenle iki u arasndaki yer alan birok insan topululuunun deri rengi asndan hangi rk grubunda yer almas gerektii belirsizdir. Bu iki u renk arasnda yer alan renk tonlar kadar snflama yapmak gerekli gibi grnmektedir. Bu ise snflamann olanakszl anlamn tamaktadr. Benzer durum yz biimi, burun biimi, sa biimi, gz rengi ve biimi, boy uzunluu, boypos gibi rklarn ayrmnda kullanlan zelliklerin hemen tamam iin geerlidir. Hi bir bedensel zelliin tek bana rklar snflamada baarl olmad anlalnca, baka zmlerin aranmasna neden olmutur. Hominoidler ierisinde in-
Kafatas endisi: Kafann genilik lsnn uzunluk lsne blmnn 100 ile arpmyla elde edilen endistir.
82
Antropoloji
sann zelliklerinden bazlarn sralarken, insan dier canllardan ayrt eden, onu biricik klan tek bir zelliinin bulunmadn grmtk. Biyolojik zelliklerin insan kuyruksuz byk maymunlardan ancak niceliksel adan ayrabildii, dolaysyla insan ile empanze arasndaki snr bile net bir ekilde ortaya koyacak bedensel ve davransal zelliklerin snrl olduu dnldnde, insan trn oluturan rk gruplarn ayrt etmede nelerin kullanlaca nemli bir sorunu oluturmaktadr. Fiziksel zelliklerden bir tanesi deil, birka zelliin insan rklarn temsil ettii, dolaysyla bunlar grup halinde kullanmann bu sorunu zecei dnlmtr. Bu nedenle aratrmaclar, belli insan rklarn tanmlarken birden fazla zellii kullanmlardr. rnein Beyaz ve Sar rkn zelliklerinin bir karmn yanstt sylenen Trkler, orta boylu, belirgin biimde yuvarlak (brakisefal) bal, dz ve siyah sal, geni ve elmack kemikleri kntl yze sahip, ekik gzl, gz kapaklar hafif ikin insanlar olarak tanmlanmtr. Ancak, bu grubu ayrmak iin belirlenen zelliklerin dier rk gruplar iin geerlilii yoktur. Bu nedenle rk olarak adlandrlan alt gruplar bu yolla tanmlamak da olanakszdr. Fiziksel zellikler bir btn olarak bir arada bulunmazlar. Siyah tenli, uzun boylu, uzun kafal, geni burunlu, kvrck siyah sal insanlar olduu gibi, siyah tenli, uzun boylu, uzun kafal, dar burunlu, dalgal siyah sal insanlarla; beyaz tenli, uzun boylu, uzun kafal, dar burunlu, dalgal kumral sal insanlar da vardr. Bu insan tipinde, fiziksel karakterlerden bir ya da birka tanesi dier gruplardan farkllk gstermekte, farkllklara burada sralamadmz baka fiziksel zellikler de dahil olmakta, tartmalar kmaz bir yola srklemektedir. 20. yzyln ilk eyreine kadar kabul edilen yaygn gr, insann fiziksel karakterlerinin sabit olduu fikriydi. Dier bir deyile, insan gruplarnn grnebilir zellikleri doutan kazand ve bu zelliklerin evresel faktrlere kar bir tepki gstermedii, dolaysyla deimedii kabul edilmekteydi. Irk snflamalarnda sklkla kullanlan boy uzunluunun evresel faktrlerden etkilendiini ortaya konulmutur. yi beslenen, yksek sosyo-ekonomik gruplarn yeleri, kt beslenen, zor evre koullarnda yaayanlara gre daha uzun boylu olmaktadr. Kald ki, ekonomik yaps hzla deien toplumlarda, byme hz artmakta, bireyler daha uzun boya ulamaktadrlar. Benzer durum rk snflamalarnda kullanlan arlk iin de geerlidir. Yaplan aratrmalar kafatas biiminin de evresel koullara gre bir lde deitiini gstermitir. Dolaysyla, rk snflamalarnda kullanlan zelliklerin evresel koullara bal olarak deiebilir olmas, bunlarn salt biyolojik yapdan kaynaklanan zellikler olarak snflamalarda kullanlamayacan gstermi, durumu daha da karmak hale dntrmtr. Snflamalarn doru yapld varsaylsa bile, bu snflamalarda ortaya kan bir dier sorun rklar arasndaki karmdr. Gler ve nfus hareketlilikleri nedeniyle birok insan grubu gemite yer deitirmitir. Gnmzde de bu sre artarak devam etmektedir. Birok topluluk tarafndan yerleilen Anadolu, modern Amerika Birleik Devletlerinde olduu gibi, bu karm en iyi yanstan blgelerden birisini oluturmaktadr. Bu tr hareketlilik, farkl rklara dahil edilen bireylerin evlenmeleriyle sonulanmaktadr. Ancak, farkl rklardan ebeveynlerden doan ocuklarn hangi gruba dhil edilebilecei belirsizdir. Genetik zelliklerini yar yarya anne ve babalarndan almalarna karn, melez ocuklar ounlukla daha aada yer ald dnlen rk grubuna dhil edilirler. rnein biri beyaz, dieri siyah olan ebeveynlerden doan melez bir ocuk genellikle beyaz rkn bir yesi olarak alglanmaz. Bir rkn dierine stnlne gnderme yapan byle bir aa-
83
lama, rklarn saf zelliklerinin bozulmas gibi biyolojik zelliklerden deil, rk ayrm ya da deerlendirmelerin kltrel temelinden kaynaklanmaktadr. Her ne kadar, rk snflamalarnn biyolojik bir temele dayand ve snflamalarda kullanlan biimsel zelliklerin genetik temelli olduu kabul edilse bile, rk snflamalarnn biyolojik bir temele dayanmadna en nemli kant genetik almalardan gelmitir. R.C. Lewontin 1972 ylnda yaynlad Evrimsel Biyoloji adl almasnda, rklar arasndaki genetik farkllklar belirlemek iin dnyann farkl blgelerinde yaayan topluluklardan oluan 7 byk rk grubunu ele alarak 17 polimorfik zellik aratrmtr. Bu aratrmada ulat sonu olduka artcdr. Toplam genetik eitliliin sadece %6,3 byk gruplar arasndaki fark temsil ederken, %94 gruplarn ierisindedir. Byk rk gruplarn oluturan daha alt dzeydeki yerel rk gruplarnda ise farkllk %8,3 orannda bulunmutur. Bu veriler corafik ve yerel rk gruplarnn insan genetik eitliliinin yalnzca %15ini aklayabildiini, geri kalan %85ini ise aklayamadn gstermitir. nsanlar arasndaki genetik farkllklarn nemli ksm ky ya da kabile gibi alt gruplarda, hatta aile ve aileyi oluturan bireylerde meydana gelmektedir. Eer Afrikallar, Avustralya Yerlileri, Sarlar, Gney Asyallar, Dou Asyallar, Okyanusyallar ve Avrupa Beyazlar olarak adlandrlan rk gruplar arasndaki farkllklar genetik olarak belirlenebiliyorsa, o zaman bu gruplar arasndaki farkllklarn st dzeyde olmas, bu gruplar oluturan alt birimlerin ve onlar oluturan bireylerin genetik yaplarnn da birbirlerine, dier rk gruplarnn yelerinden daha fazla benziyor olmas beklenir. Oysa genetik farkllklarn byk blmnn rk gruplar olarak tanmlanan birimleri oluturan daha kk alt gruplarn ierisinde olduu anlalmtr. Bu bilgiler, genetik veriler asndan da rk kavramn tanmlamann, dolaysyla buradan hareketle rklar snflamann olanakszln gstermektedir. Sonu olarak insan rklarnn biyolojik temele dayand ve deimedii varsaylan zelliklerinden yola klarak, kltrel olarak kurgulanm snflamalar olduunu syleyebiliriz. Dier bir deyile, rk snflamalar biyolojik olmaktan ok, insanlarn zihinlerinde kurguladklar snflamalardr. Irklk nedir? Tartnz.
SIRA SZDE
Polimorfizm: Fenotipik etki yapabilen bir gen deikenidir.
SIRA SZDE
Yeryznn hemen her blgesine uyarlanm ve ok eitlenmi olan insan tD N E L Molumaktar, birok zellik asndan birbirlerinden farkllk gsteren gruplardan dr. Peki, biyolojik ve biimsel adan ortaya kan bu farkllklar nasl aklanabilir? Bunu rk snflandrmalarnda temel alnan deri rengi, vcut ve biimi, S boyutu O R U burun biimi gibi zellikleri kullanarak aklamaya alalm. nsanda renk, birok gen tarafndan aktarlan kaltsal bir zelliktir. Tropikal DKKAT blgelerde, ak ve savanlk alanlarda, koyu tenli insanlar yaar. Tropikal blgeden uzaklatka ten rengi alr. Koyu tenli insanlarda melanosit ad verilen hcSIRAgre SZDE relerin yapsnda bulunan melanin pigmenti, ak tenli insanlara daha oktur ve iri tanecikler halindedir. Bilindii gibi ak ten gne yanna ve kansere neden olur. Gne yan reme ve oalmada olumsuz etki yaratr. Cilt kanseri lAMALARIMIZ drc deildir, ancak reme genellikle sona erer. Yksek ultraviyole nn bulunduu blgelerde, yeterli bir bariyer oluturmayan ak ten D vitamini fazlalna, eklem hastalklarna, yumuak dokularda kalsiyum deposuna, safra K T A P talarnn oluumun yol aar; bu durum dolam sorunlar ve bbreklerin iflasyla sonulanr. Dolaysyla, yksek ultraviyole nlarnn bulunduu blgelerde ak ten bir dezavantaj oluturur ve doal koullarda ak tenliler hayatta kalma asndan koTELEVZYON
3
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
84
Antropoloji
yu tenlilere gre daha fazla dezavantaj tarlar. Saylar daha da artrlabilecek bu olumsuzluklar, yksek ultraviyole nlarnn bulunduu Olak ve Yenge dnenceleri arasnda yaayan insanlarn daha koyu renkli olma eilimini aklar.
Fotoraf 4.9 Deri rengi insan topluluklarnn farkl corafi koullara uyarlanmalarnn en iyi rneklerinden biridir. Kaynak: Park, 2001, s.54
Buna karn, gne nlarnn daha az olduu Kuzey blgelerinde yaayan insanlarda, bu nlar daha fazla emebilmek iin deri rengi daha aktr. Bu blgelerde yaayan koyu tenli insanlarda yaygn olarak raitizm hastal gzlenir. Yetersiz ultraviole nlar nedeniyle D vitamini eksiklii yaayan bireylerde kemikler yeterince sertleememekte, vcut arln tayamad iin eilip bklmektedir. En ok bacak ve kol kemiklerinin eilmesiyle kendini gsteren raitizm, leen kemiinin de eilmesiyle kadnlarda doum kanalnn daralmasna neden olmakta, bylece doum glemekte, doum esnasnda anne ve bebein lmne neden olmaktadr. Bu nedenle koyu renk tropikal blgelerde, ak renk ise kuzey lkelerinde avantajl bir hale dnmekte, bu zelliklere sahip bireylerin sklnn artmasna yol amaktadr. nsann beden yaps ve boyutu tpk renk gibi eitlilik gsteren bir zelliktir. Beden yapsnn eitlilik gstermesi rastgele ortaya kan bir durum deildir. Btn insanlarda ter bezi says ayndr. Scak ve souk blgelerde vcut ssnn korunmas, evreye uyarlanma asndan son derece nemlidir. Canllar bu duruma boyutlarna karn yzey alanlarnn azaltlmas ya da artrlmas yoluyla uyarlanmlardr. Bu durumu aada hacimleri ayn kp ve dikdrtgen prizmadan hareketle tanmlamaya alalm. Kenarlar ikier santim olan bir kpn hacmi (2x2x2 = 8 cm3) 8 cm3tr. Bu kpn yzey alan ise 24 cm2 dir. Buna karn kenarlar 1x2x4 cm olan dikdrtgen prizma da hacim (1x2x4 = 8 cm3) 8 cm3 ile kpn hacmi ile ayn iken, yzey alan 28 cm2 dir. Bu durumda ayn hacme sahip olmalarna karn daha ince ve uzun olan dikdrtgen prizmada yzey alan genilemekte, kpte ise yzey azalmaktadr. Bu durumun insan vcuduna yansmas nasldr? Neden nem tamaktadr?
85
ekil 4.2 Hacmi 8 cm3 olan bir kp ve dikdrtgen prizmann yzey alanlar birbirinden farkldr.
2 cm 4 cm
2 cm
2 cm Kpn hacmi: 8 cm3 Yzey alan: 24 cm2
1 cm
2 cm
Kpn hacmi: 8 cm3 Yzey alan: 28 cm2
Yeryznde scak blgede yaayan bireyler daha ince ve uzun olma eilimindedir. Ayn hacme sahip olmalarna karn, uzun olan bireylerin tknaz olan bireylerden daha fazla yzey alanna sahip olma eilimindedir. zellikle ye kemiklerinin uzunluunun daha fazla olmas, deri yzeyinin artmasna yol amaktadr. Bylece ykselen vcut ss daha hzl kaybedilerek scaa kar daha kolay uyarlanma salanmaktadr. Bu nedenle Tropikal Afrikada yaayan birok insan topululuunun gvdesine oranla kol ve bacaklar daha uzun bir yap tamaktadr. Bu durumun tersi, Kuzey Kutbuna yakn blgelerde yaayan insanlarda gzlemlenmitir. rnein Kuzeyde yaayan Eskimolarda tknaz bir yap gzlenmektedir. Tknaz yap yzey alannn azalmasna neden olmakta, bu ekilde vcut ssn daha etkili bir ekilde kullanlmasna olanak salamaktadr. Dolaysyla souk blgelerde s kaybnn engellenmesi daha nemli bir uyarlanma biimidir. Vcudun yalnzca uzuvlar deil, ayn zamanda vcudun arl da evreye uyarlanma asndan nemlidir. Biim asndan benzer iki bedenden daha kk olan, arlk bana daha kk yzey alanna sahiptir. Bu nedenle scakl daha etkili bir ekilde datr. Gerekten de scakkanl memeliler arasnda souk blgede olanlar scak blgedekilere oranla daha iri olma eilimindedirler. Bu iki durum vcut boyutu, yzeyi ve terleme arasndaki ilikiyi, vcut biimi asndan ortaya kan farkllklarn bir ksmn aklamada ne kadar nemli olduunu gstermektedir. nsan burnunun biimi de evreye uyarlanmaya ilikin nemli bilgiler sunmaktadr. Souk blgelerde yaayan insanlarn burunlar uzun olma eilimindedir. Uzun burun ok sayda klcal damarn yerlemesi iin uygun ortam salamaktadr. Ayrca gerek burun ierisindeki mukoza gerekse dier dokular, burun araclyla alnan havann snmasna, bylece akciere daha lk bir havann gnderilmesinde yardmc olur. Burun boyutu ve biimi zerinde yaplan aratrmalar souk blgelerde yaayan insanlarn istatistiksel adan da anlaml bir boyut farklla sahip olduunu gstermitir. nsanda yalnzca grlebilir zellikler zerinden deil genotipik zellikler asndan da biyolojik eitlilik ve uyarlanmann kantlarn saptamak mmkndr. Bu zelliklerden belki de en fazla zerinde durulan kan gruplardr. Bilindii gibi kan A, B ve O olmak zere farkl tipi bulunan bir yapya sahiptir. Kan gruplar
Genotip: Bir organizmann sahip olduu genetik zelliklerin tmdr.
86
Antropoloji
AA, BB, OO, AO, BO, AB, olmak zere 6 farkl biimde bulunabilir. Kan gruplarndan bazlar farkl hastalklara daha hassastrlar. rnein, A kan grubu, iek hastalna O ve B kan gruplarndan daha fazla hassastr. A ve AB kan tiplerinin ierisindeki bir antijenin iek hastalna benzemesi nedeniyle, iek hastalna kar antikor oluturmazlar. Eer bu antikoru oluturmu olsalard, antikorlar A tipi antijene kar da harekete geerek kendi kendine zarar verecek ve bireyin lmyle sonulanacaktr. Bu olgudaki gibi farkl kanser trlerine kar farkl kan gruplarnn daha hassas olduklar, dierlerine kar daha direnli olduklar ve seilimsel bir avantaja sahip olduklar bilinmektedir.
Resim 4.5 Farkl nsan Toplumlarnda Vcudun Boyut Farkna rnek: Eskimolar, Nilotikler ve Pigmeler Kaynak: Stringer ve Andrews, 2005, s.21.
Saylar daha da artrlabilecek btn bu veriler, insan gruplarnn farkl corafyalarda neden farkllatn, genetik adan dierlerinden neden daha farkl bir rnt sergilediklerini aklamada nemlidir. Bu adan bakldnda, insann bedensel farkllklarnn, yaratltan kazanlm, deimez ve kolaylkla snflanabilir zellikler deil, insann yaad evreye uyarlanmayla kazanlm ve eitli biyolojik srelerle deiebilen zellikler olduunu gstermektedir.
87
zet
A M A
nsann canllar dnyasndaki yeri nedir? Canllar dnyasnda insann yeri ve dier canllarla biyolojik ilikisi, hemen her insann sorgulad konulardan biridir. Homosantrik dnya gryle bizler, kendimizin dier canllardan ayr ve ayrcalkl olarak yaratldna inanmak isteriz. Bununla birlikte kkende organlar, ilkel ve tremi organlar ile genetik almalar insann dier canllarla ayn kkenden geldiini kantlamaktadr. nsan birok canl ile yapsal olarak benzer organlara sahip olmakla birlikte, biyolojik taksonomiye gre hayvanlar aleminin ierisinde, merkezi sinir sistemine sahip omurgal hayvanlar arasnda, bu hayvanlarn bir kolu olan memeliler snfnda ve bu snfn takmlarndan biri olan primatlarn bir yesi olarak snflandrlr. Primat takmnn ve primat takmnda yer alan trlerin temel zellikleri nelerdir? nsan, neden primat takmnn bir yesi olarak deerlendirilmektedir? Primatlar, el ve ayaklarnda beer adet parmak olan; koklama duyusu yerine grme duyusu gelimi olan; boyutlu ve renkli grebilen; olduka iri bir beyne, yava byme srecine, yksek renme kapasitesine, ileri dzeyde iletiim becerisine sahip; grup halinde yaayan ve sosyal olan canllardr. Primat takmnn ierisinde ise insana en benzer olanlar kuyruksuz byk maymunlar olarak da bilinen goril, orangutan ve zellikle empanzedir. nsan, el ve ayaklarnn be parmakl yaps, kol ve bacak anatomileri, kafatasnn n ksmnda yer alan gzleri, boyutlu gr ve derinlii alglama yetisi, klen burun knts, uzun zamana yaylm byme sreci, ocukluk dneminin mevcut olmas, iri beyni, sosyallii, gelimi renme kapasitesi ve iletiim becerisi gibi birok zelliiyle dier canllardan ziyade primatlara benzer ve bu nedenle primatlar takmn bir yesi olarak kabul edilir.
A M A
A M A
nsann biyolojik eitliliinin nedenleri nelerdir ve bu eitlilik nasl tanmlanabilir? nsan tr ierisindeki bireyler ve corafi gruplar bir eitlilik gstermektedir. nsan bu eitlilii rk adn verdiimiz bir kavramla tanmlamaya almtr. Deri rengi, gz ve sa rengi ve biimi, yz ekilleri, boy-pos gibi grnebilir zellikler kullanlarak rk snflamalar yaplm, ancak bu zelliklerin biyolojik eitlilii tanmlamadaki baarszl kafatas endisi gibi llebilir ltlerin gelitirilmesine neden olmutur. Ancak, hangi lt kullanlrsa kullanlsn hibirinin tek bana rk olarak tanmlanan alt gruplar ayrmada yeterli olmad anlalm ve bu ltler gruplar halinde ele alnarak rk ayrmnda kullanlmaya allmtr. Gerek rk snflamalarnda kullanlan zelliklerin evresel koullardan etkilenmeleri, gerekse rklar arasndaki farkllklarn genetik farkllklarla aklanamamas gibi nedenler sonu olarak rk kavramnn reddedilmesine yol amtr. Bu nedenle gnmzde rklar, biyolojik temele dayal olduu varsaylan, kltrel olarak ina edilmi gruplar olarak tanmlanmaktadr. Bylece bugn bir insan grubundan dierine deien bedensel farkllklar rk kavramyla deil, insanlarn yaadklar evreye uyarlanmasyla ortaya kan zellikler olarak deerlendirilmekte, farkllklar biyolojik eitliliimizin paralar olarak alglanmaktadr.
88
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. Canllarn benzer zelliklerine gre snflandrlmas sistemine ne ad verilir? a. Biyolojik eitlilik b. Irk c. Taksonomi d. Homoloji e. Anoloji 2. nsann kolu ve balinann yzgeci gibi farkl ilevleri olmakla birlikte, ortak bir atadan kken alan ve yapsal adan benzerlik gsteren organlara ne ad verilir? a. Homolog organ b. Anolog organ c. Primitif organ d. Tremi organ e. Benzer organ 3. nsan tr biyolojik snflandrmaya gre hangi memeli takmnn yesi olarak kabul edilir? a. Etiller b. Kemirgenler c. Scakkanllar d. Primatlar e. Omurgallar 4. Aadakilerden hangisi primatlarn ortak zelliklerinden biri deildir? a. Byk bir beyin b. Otul beslenme biimi c. boyutlu grme d. Renkli grme e. El ve ayaklarda beer adet parmak olmas 5. Aadakilerden hangisi insan kuyruksuz byk maymunlardan ayran bir zelliktir? a. renme b. Avclk c. Alet yapma ve kullanma d. Farkl tonda sesler kararak iletiim kurma e. Kltr sahibi olma 6. Primatlar takm iki byk alt takma ayrlmaktadr. Bunlardan biri prosimiyenler olarak adlandrlr. Buna gre primatlar takmnn dier alt takm aadakilerden hangisidir? a. Kuyruksuz byk maymunlar b. Yeni Dnya Maymunlar c. Eski Dnya Maymunlar d. Antropoidler e. Platiriniler 7. Aadakilerden hangisi Hominoidea st ailesinin yelerinden biri deildir? a. Lemur b. Orangutan c. Goril d. nsan e. empanze 8. Aadakilerden hangisi rk snflandrmalarnda kullanlan ltlerden biri deildir? a. Deri rengi b. Gz rengi c. Boy d. Kafatas endisi e. Sportif yetenekler 9. jeni fikrini ortaya atan kimdir? a. C. von Linn b. F. Galton c. G. Mendel d. C. Darwin e. A. Hitler 10. nsan topluluklarnn vcut boyutu asndan farkllklar gstermesinin en nemli sebebi nedir? a. Corafi blgelerdeki ykseklik fark b. Corafi blgelerdeki su kaynaklar bakmndan grlen farklar c. Corafi blgelerdeki s fark d. nsan topluluklar arasndaki kltrel farkllklar e. nsan topluluklar arasndaki yerleim biimi farkllklar
89
Yaamn inden
Gen haritas kkenleri aa karacak National Geographic dergisi ve IBM firmas, Genografi projesiyle insanln g haritasnn peinde. Uzmanlarn hedefi, dnya genelinde DNA rnekleri toplayarak bir gen haritas oluturmak ve hangi toplumun soyunun nereye dayandn bulmak. DNA uzmanlarnn almalarna gre btn insanln soyu 60 bin yl nce yaam Afrikal atalarmza dayanyor. Peki, ondan bize kalanlar neler? Toplumlarn soyu nereye dayanyor? Kim nereden geldi, nereye gitti? Gler nasl ekillendi? ABDde yaymlanan bilim dergisi National Geographic ve IBM irketi ortak bir projeyle bu sorularn cevabn aryor. Projenin ad Genografi Projesi. 100 bin DNA rnei Proje erevesinde, dnya genelinde 100 bin dolaynda DNA rnei toplanarak dnyann en byk gen bankas oluturulacak. Uzmanlar gen bankas araclyla insann yolculuunun gizemli yksn DNA kodlarndan zmeye alacak. Nasl tm insanlar birbiriyle akraba oldu, atalarmz bugn bizim olduumuz yere nasl ulat, ipular DNAda gizli. Projenin amac DNAlardan elde edilen bilgilerle bir gen haritas karmak ve ilk insanlarn dnya nfusunu yaratmak iin izledii yolu, bizi balayan genetik resmi ortaya karmak. Sre nasl iliyor? DNAnn Y kromozomu sadece erkeklerde var ve babadan oula geiyor. Bu kromozom genellikle nesiller boyu deiime uramadan kalyor. Kadnlarda da mitokondriyal DNA ad verilen para ayn zelliklere sahip ve hem anadan kzna hem anadan oula deiime uramadan geiyor. Nadiren deiime urayan DNAlarsa bilim adamlar iin birer iaret fiei demek. Bir kez iaret fiei tespit edildiinde, genetik uzmanlar zamanda iz srerek onun ilk ortaya kt ana gidebiliyor. Ve eer belli bir blgede tespit edilirlerse o zaman tarih ncesi g rneklerini takip etmek mmkn oluyor. Somut bir rnek Pakistanda yaayan Hazaralar isimli topluluun Orta Asyadan g edip etmedikleri tartma konusuydu. Hazaralar, Cengiz Hann soyundan geldiklerini iddia ediyordu. Bilim adamlar da bu iddiann doru olup olmadn anlamak iin genetik bir aratrma yapt. En byk yardmclar az nce bahsettiimiz iaret fiei genlerden birine sahip olmalaryd. Sadece Orta Asyada bulunan bir genin varl tespit edilmiti. Ve bu gen Orta Asya dnda hibir toplulukta grlmyordu. Sadece Hazaralar bu gene sahipti ve bylece Orta Asya kkenli olduklar kantland. Kaynak: Gen haritas kkenleri aa karacak. 15 Nisan 2005de http://www.cnnturk.com/BILIM_TEKNOLOJI/BILIM adresinden alnmtr.
Okuma Paras
nsanlar Niin Irklara Ayrmamalyz - Biyolojik Bir Gr Taksonomi snflandrma aratrmas demektir. Dier yaam formlarna kat snflandrma kurallar uygular, ama en iyi bilmemiz gereken tre gelince zel sorunlarla karlarz. Kendi trmz genellikle rklara ayrrz. Taksonomi kurallarna gre, bir trn biimsel alt blmlerine alttrler denir. Dolaysyla insan rklar Homo sapiensin alttrleridir. Getiimiz on yl iinde, trlerin kendi iindeki corafi deikenliin aratrlmas iin yeni yntemler getiren niceliksel tekniklerin ortaya kmasyla, birok evrede trleri alttrlere ayrma pratiinden adm adm vazgeildi. nsanlarn rklara ayrlmas trmze zg toplumsal ve etik sorunlardan ayrlamaz ve ayrlmamaldr. Ancak bu yeni taksonomi prosedrleri, eski bir tartmaya genel ve tamamen biyolojik bir sav getirir. Homo sapiensin rklara gre snflandrlmasnn, trlerin kendi iindeki farkllklar sorununa ynelik modas gemi bir yaklam olduunu ileri sryorum. Baka bir deyile, kendi aratrmamn konusunu oluturan mucizevi eitlilikteki Bat Hindistan kara ylanlarn niin alttrlere ayrmamay tercih ediyorsam, insanlarn rksal temelde snflandrlmasna da ayn gerekelerle kar kyorum. (...) Homo sapiensin olduka ayrmlam bir tr olduunu kimse inkr edemez; eitliliin en arpc d gstergesinin ten rengindeki farkllklar olduu gzlemine de ok az insan kar kar. Ancak eitlilik gerei rksal snflandrmay zorunlu klmaz. nsanlar arasndaki farkllklar incelemenin daha iyi yollar vardr. Taksonomi hiyerarisinde tr kategorisinin zel bir yeri vardr. Biyolojik trler kavramnn ilkelerine gre, her
90
Antropoloji

tr, doadaki gerek bir birimi temsil eder. Bu zel konum trn tanmna da yansr: Ortak bir gen havuzuna sahip, gerekte ya da potansiyel olarak kendi aralarnda dllenerek reyebilen topluluk. Tr dzeyinin tesine getiimizde belirli bir keyfilikle karlarz. (...) Alttrleri adlandrrken her snflandrmacnn kullanmak zorunda olduu znel biimsel blmleme ltlerini empoze etmeden, eitliliin nesnel bir haritasn karmamz daha iyi olmaz m? (...) Nesnel haritalar oluturmak iin, birok zellikteki deikenliin ayn anda ele alnmas gerekir. Bu ezamanl yaklama ok deikenli zmleme ad verilir. (...) Getiimiz on yl iinde ok deikenli zmlemenin kullanlmaya balamasyla, corafi deikenlik aratrmalar byk bir dnm geirdi. ok deikenli zmlemeden yana olanlarn nerdeyse tamam alttr [rk] tanmlamalarn reddetti. Kaynak: Gould, S.J. (2003). Darwin ve Sonras (ev. C. Temrc). Ankara: Popler Bilim Kitaplar, ss. 247253. 1. c Yantnz doru deilse nsann Canllar Dnyasndaki Yeri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nsann Canllar Dnyasndaki Yeri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nsann Canllar Dnyasndaki Yeri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Primatlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Primatlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Primatlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Primatlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nsann Biyolojik eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nsann Biyolojik eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nsann Biyolojik eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz.
2. a
3. d
4. b 5. e 6. d 7. a 8. e 9. b 10. c
91

Sra Sizde 1 Bir insan yarats olan kltrn birok yn ve olduka karmak bir yaps vardr. Bir ocuun ebeveynlerinden bamsz olarak hayatta kalabilecek beceriye sahip olmas artk bir yetikin olmas anlamna gelir. Tm primatlar renmeye dayal bir uyarlanma gelitirmilerdir. Ancak insan ocuunun renmesi gereken eyler dier primatlardan ok daha fazladr. Dier primatlar ocukluk dneminde insana gre daha az ve daha sade becerileri kazanmay renirler. Oysa insan toplum iersinde var olabilmek iin dil, teknoloji, beceri, davran modelleri, adetler gibi kltre ait pek ok eyi renmek durumundadr. Bu nedenle ocukluk sresi insanda daha uzundur. rnein empanzeler yaklak 9 yanda cinsel olgunlua ularlar ve bymeleri de yaklak 12 yanda tamamlanrken, insanlar yaklak 13 yanda cinsel olgunlua ularlar ve bymeleri de yaklak 21 yanda tamamlanr. Sra Sizde 2 Biz insanlar kendi trmzn zel olduuna, dier canlardan farkl olduumuza inanmak isteriz. Semavi dinlerin retisine gre Tanr insan dier varlklardan ayr ve ayrcalkl olarak yaratm ve ona ruh vermitir. Canl ve cansz tm varlklar insan iin yaratlmtr. nsan biyolojik bir tr dzeyine indirgemek, dier canllarla benzerliklerinden sz etmek, insann kendine yakn trlerle arasndaki ou farkn sadece bir derece sorunu olduunu saptamak insann o zel konumunu sarsmaktadr. zel bir tr olmadmz, sadece hayvanlar leminin bir yesi olduumuzu kabullenmek insanlarn ouna ok zor gelir. rnein insann kuyruksuz byk maymunlarla benzerliklerini ortaya koymak ve bunu ortak bir evrimsel kkenle aklamak ite tam da bu yzden bu kadar tepkiyle karlanmaktadr. Oysa herkes benzerliklerin ak olduunun farkndadr. Ama elbette bunu kabul etmek baka bir eydir. nsann zel bir konuma sahip olmadn kabul etmek ayn zamanda insanlarn canl ve cansz dier varlklar zerindeki haklarn da snrlar. Tm varlklar bizim iin yaratlmadysa ve biz de dierleri gibi sadece doann bir parasysak, o zaman her eyin sahibi gibi davranamayz. rnein insan haklar kadar hayvan haklarna da saygl olmamz gerekir. Ancak doay istedii gibi ve snrszca smren insan tr iin bu kabul edilmesi ok zor bir snrlamadr. Sra Sizde 3 Irklk, biyolojik bir temele dayand varsaylan rk snflandrmalarn esas alarak baz rk gruplarnn dierlerinden daha stn zelliklere sahip olduunu ne srmektir. Bu stnln, rklarn zek ve yetenek, hatta ahlak bakmndan farkl olmalarndan kaynakland kabul edilir. Bylece toplumlarn teknolojik, ekonomik ve siyasi temelli gelimilik dzeyleri bu zek ve yetenek farkllklaryla aklanmaya allr. Oysa tm denemelere karn zek, yetenek veya ahlak gibi zelliklerin deri rengi vs. gibi fiziksel zelliklerle ilikisi olduu ispatlanamam ve hibir bilimsel temele oturtulamamtr. Buna ramen, deri rengi ve yz biimine bakarak insanlar yeterince zeki olmayan, yeteneksiz, sua eilimli vb. sfatlarla tanmlayan rk nyarglar insanlarn zihinlerinde var olmaya devam etmektedir. Bu trden nyarglar kimi zaman deri rengi, yz biimi gibi fiziksel zellikleri aarak etnik farkllklara da ynelebilmektedir. O zaman bu etnik ayrmclk olmaktadr. Irklk tarihsel olarak Avrupallarn koloniletirme hareketi ve kle ticaretiyle yakndan ilikilidir. Irklarn var olduu ve aralarnda doutan temel farkllklar bulunduu n kabul, koloniletirme ve kle ticareti iin ahlak ve hatta hukuk bir zemin hazrlamtr. 19. ve 20. yzylda ise rklk bir politika malzemesi olarak kullanlmaya devam etmitir. Saf ve stn rklar yaratmak, stn rk kt olduu ne srlen unsurlardan temizlemek hedefiyle ar insanlk sular ilenmitir.
92
Antropoloji

Boaz N.T. ve Almquist, A.J. (2001). Biological Anthropology: A Synthetic Approach to Human Evolution. ABD: Prentice Hall. Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat. Jurmain, R., Nelson, H., Kilgore, L. ve Trevathan, W. (2003). Introduction to Physical Anthropology. Canada: Wadsworth, Thomson Learning. Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eitliliine Bir Bak. Ankara: topya Yaynevi. Lewin, R. (1998). Principles of Human Evolution: A Core Textbook. ABD: Blackwell Science. Lewin, R. (1997). Modern nsann Kkeni (ev. N. zaydn). Ankara: Tbitak Popler Bilim Kitaplar. Mader, S.S. (1992). Human Biology. Dubuque, IA: Wm. C. Brown Publishers. zbek, M. (1979). nsan ve Irk. stanbul: Remzi Kitabevi. zbek, M. (2000). Dnden Bugne nsan. Ankara: mge Yaynevi. Park, M.A. (2001). Biological Anthropology. Boston: McGraw-Hill. Relethford, J.H. (1990). The Human Species: An Introduction to Biological Anthropology. Londra: Myefield Publishing. Relethford, J.H. (2001). Genetics and the Search for Modern Human Origins. New York: Wiley Liss. Rosen, S.I. (1974). Introduction to Primates: Living and Fossil. New Jersey: Prentice-Hall. Stringer, C ve Andrews, P. (2005). The Complete World of Human Evolution. Londra: Thames & Hudson Ltd. enel, A. (1984). Irk ve Irklk Dncesi. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Wandrey, R. (1987). Die Tiere der Welt: Affen und Halbaffen. Gtersloh: Verlagsgruppe Bertelsmann GmbH.
nsann Evrimi
93
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi
Kendimizi bir biyolojik trn yesi olarak alglamak, dier canllarla ortak zelliklerimizden sz etmek ve bunun nedeninin ortak bir kkenden gelmemiz olduu gereini grmek biz insanlara zor gelir. Biz sanki doann bir paras deilmiiz, doast canllarmz gibi dnrz. Oysa biz de btn dier canllar gibi doann bir parasyz. Bir tr olarak hayatta kalmak ve soyumuzu devam ettirebilmek iin bir mcadele verdik. Bu mcadele, milyonlarca yl sren evrim srecimizdir.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Evrim dncesi nasl gelimitir? Primatlarn evrimi nasl olmutur? lk hominidler ne zaman ve nerede ortaya kmtr? nsan nasl, ne zaman ve nerede evrimlemitir? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
94
Antropoloji
rnek Olay
Almanyada Dsseldorf kenti yaknlarnda, Ren nehrinin bir kolu olan Dssel rmann akt Neander adl bir vadi vardr. 1856 yl austos aynda, bu vadinin yamalarnda bulunan Feldhofer Grotto adnda bir maarada kire ta karmaya alan iiler bir iskeletle karlarlar. iler bu iskeletin kafatasn, kol ve bacak kemiklerini ve bir ka kaburga kemiini alp bir kenara ayrrlar. Kire ta ocann sahibi de bu kemikleri doa tarihine merakl olmasyla tannan matematik retmeni Fuhlrotta gtrr. Fuhlrott, bu kemiklerin farkl bir insana ait olduunu hemen anlar. Bir kere bu kemikler ok kalndr. Kafatasnn aln ksm geriye doru bask, kalarn bulunduu yerdeki kemik ok fazla kktr. Fuhlrott, bu deiik kemikleri Bonn niversitesi anatomi profesr Hermann Schaaffhausene gsterir. Kemikler bu anatomi profesrnn de ilgisini eker. Schaaffhausen, 1857 ylnda Bonnda dzenlenen bir bilimsel toplantda bu kemikler zerine bir bildiri sunar ve kemiklerin sahibinin Germenlerle Keltlerin atas olan eski ve vahi bir kuzey Avrupa kavmine ait olduunu ne srer. Ardndan bir ngiliz bilim insan, Thomas Henry Huxley 1863 ylnda bu kemiklerin soyu tkenmi eski bir insana ait olduunu syler. Baka bilim insanlar da farkl yorumlar yaparlar. rnein bazlar bu kemiklerin raitizm hastal nedeniyle byle grndn ne srerler. Ancak daha sonraki yllarda Belikada ve Avrupann baka yerlerinde de bu kemiklere benzeyen baka fosil kemikler bulunur. Sonunda bu fosillerin eski bir insan trn temsil ettii anlalr ve bu tr, ilk bulunduu yere atfen Homo neanderthalensis olarak adlandrlr. Bundan sonra dnyann eitli yerlerinde fosiller bulunmaya devam eder ve soyu tkenmi baka insan trlerinin de olduu saptanr.
Anahtar Kavramlar
Tarih ncesi Evrim nsan Evrimi Doal Seilim nsanslar lk nsanlar Ta Aletler Maara Sanat
indekiler
GR EVRM DNCESNN GELM PRMATLARIN EVRM LK HOMNDLER LK NSANLAR
nite 5 - nsann Evrimi
95
GR
nsann biyolojisi, eitlilii, biyolojik uyarlanmas gibi insan ilgilendirien birok sorun evrim bak asyla zmlenebilir. Evrim basite, zaman ierisinde bir trn genetik yapsnda medana gelen deiimi ifade eder. Eer bu deiim genetik yapda bir kuaktan dierine olduysa mikro evrim olarak adlandrlr. Ancak tr oluturan gruplarn reme engeliyle birbirlerinden ayrlarak yeni trlerin ortaya kmasna olanak saladysa, deiim makro evrim olarak adlandrlr. Hemen herkes evrim kuramyla ilgili bir tartma duymu ya da bu konuda bir fikir beyan etmitir. Bu konudaki tartmalar ou zaman bilimsel ve dini grlerin arpmasna dnmektedir. Oysa bu iki alan birbirinden ok farkldr. Bilim ve din farkl trde sorular sorar ve bu sorulara farkl tarzda cevaplar sunarlar. rnein bilim, insan ne zaman ve nerede ortaya kmtr? Zaman ierisinde deiim geirmi midir? gibi sorular sorup, bu sorulara kantlar araclyla cevap vermeye alr. Oysa din, biz insanlar neden varz? Hayatmzn anlam ne? yi bir insan olmann yolu nedir? gibi sorular sorar ve bu sorulara doast bir gc referans alan cevaplar verir. Bilim sorgulamaktr, ama din sorgulanamaz. Bilimsel yntem soru sormaya, gzlem yapmaya, hipotezler gelitirmeye ve bu hipotezleri snayarak kuramlar ortaya koymaya dayanr. Bir hipotez, gzleme dayanarak oluturulan, snanabilir bir nermedir. Bilimsel bir kuramsa, kantlarla ok iyi bir ekilde desteklenmi bir hipotezdir. Bu nedenle canlln kkeni ve geliimini aklayan evrim, bilimsel bir kuramdr, nk pek ok salam kantla desteklenmektedir. Biyoloji, jeoloji, antropoloji hatta arkeolojiden elde edilen veriler, yalnzca insann deil btn canllarn zamanla deitiini defalarca gstermitir. Gemite mevcut olan yaam formlar gnmzde bulunmamakta, gnmzdeki canllara ise milyonlarca yl ncesine ait jeolojik tabakalarda rastlanlmamaktadr. Eski canl formlarna ait binlerce kemik ve dilerden oluan fosil kalntlar ele gemitir. rnein gnmzde yaayan tek toynakl atn nce be parmakl ayaklara sahip olduunu, zamanla parmaklarn kaybederek, ve en sonunda da bugnk gibi tek toynakl bir canlya dntn; insann dilerinin gemite iri olduunu ve 10 bin yllk zaman diliminde dilerin yaklak %20 orannda kldn bu fosillerden reniyoruz. Bilimsel bir kuram kantlarla desteklenen bir hipotez olduuna gre evrim kuramnn kaSIRA SZDE ntlar neler olabilir? Tartnz.
Biyolojik uyarlanma: Canllarn hayatlarn ve trlerinin devamn salamak iin yaadklar evreye biyolojik ve davransal olarak uyum salamalar srecidir.
Fosil: Gemite yaam canllarn talam kalntlar veya izleridir, tal olarak da bilinmektedir.
SIRA SZDE
EVRM DNCESNN GELM
DNELM
DNELM S O R U
Yaygn inann tersine Charles Darwin, evrim fikrini ortaya atan ilk dnr deilO R U dir. Evrim dncesi ile ilgili bilgilerin kkeni Antik aa kadarSuzanmaktadr. Yaamn ilk gesinin su olduunu ileri sren Thales her eyin kkenini suya dayandrmaktadr. Anaksimandrosa gre yerler nceleri sularla kapl D idi ve KK A Tilk meydana gelen canllar suda yaayan balk benzeri canllard. Anaksimandros, balklar insana kadar pek ok hayvan trnn kayna olarak grmekte ve evrim dncesiSIRA SZDE nin de temelini atmaktadr. Anaksimenes ise her eyin kkenini havaya balamaktadr. Ona gre dnyada yaayan canllar ilk kez slak bir ortamdan gelimeye balamlard. Antik dnrlerin bir ksm canln kkenini ve geliimini tanmlarAMALARIMIZ ken, Herakleitos canllar arasndaki savamdan bahsederek, doal seilim fikrinin ncln yapmtr. nl dnr Aristoteles, deiimi maddenin varolu biiK T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
96
Transformizm: Canllarn yaplarnn sabit deil, deiebilir olduu grdr. Taksonomi: Canllarn snflandrlmasdr. Cins: Benzer uyarlanmalara sahip, benzer trlerden oluan taksonomik bir birimdir. Tr: Doal koullar altnda iftletiklerinde reme kapasitesine sahip yavrular dourabilen canl grubudur.
Antropoloji
mi olarak grmektedir. Canllar ilk kez snflayan Aristotelese gre canllar alemi bir merdiven gibidir. Bitkilerden insana btn canllar srekli ve hiyerarik bir skalada yer almaktadrlar. Bu skalada basitten karmaa doru gelierek insana ulaan bir dnm mevcuttur. Canllarn en ilkel dzeyde kendiliinden olutuunu, doann gereksinimlerine gre organlarn olutuunu belirterek transformizm ad verilen ilk evrim dncesini ortaya atan dnr Aristotelestir. Ancak Aristotelese gre bu deiim dzenlidir ve bir amaca yneliktir. Doa tarihileri olarak da adlandrlan ilk doa bilimcilerden Carl von Linn (1707-1778), taksonomi olarak da bilinen snflamayla, bilinen btn canllar anlaml gruplar halinde organize etmitir. Linn, ayn zamanda, cins ve tr ayrmn yaparak ikili isimlendirmeyi bilim dnyasna kazandrmtr. Fransz anatomist Cuvier (1769-1832) jeolojik katmanlarda yer alan fosilleri inceleyerek, bunlarn nemli bir ksmnn gemite soylar tkenmi canllara ait olduunu gstermitir. Tabakalarda bulunan fosilleri inceleyen Cuvier, deiik katmanlarda saptanan fosiller arasndaki farkllklarn sel, deprem, volkanik patlama gibi tufanlarla aklanabilecei tufan kuramn gelitirmitir. Tufan kuramna katastrofizm de denilmektedir. Bu kuram, yaanan tufanlarn birok canl trn yok ettiini, daha sonra bu canllarn yerine Tanr tarafndan yenilerinin yaratldn kabul etmektedir. Her ne kadar deien dnya ve canllar arasndaki farkllklar aklama abalar 18. yzyla kadar uzansa da, bu dneme kadar inanlan temel gr, canllarn Tanr tarafndan yaratldn ve deimez niteliklere sahip olduklarn savunan yaradllktr. Canllarn deimez niteliklere sahip olduklar grn zedeleyen ilk kuram Jean-Baptiste Lamarck (1744-1829) tarafndan ileri srlmtr. Lamarcka gre canl yaam boyunca evreye uyum salayarak belli zellikler kazanr, daha sonra bu deiiklikleri kendi ocuklarna aktarr. Kazanlan karakterlerin kaltmn aklayan Lamarkizmde uzun sre kullanlmayan organlar gdkleir ve fonksiyonunu yitirir, krelir. Buna karn ihtiyalara bal olarak kazanlan zellikler ise gelecek kuaa aktarlr. Bu kurama gre balta kullanan bir ormancnn yaarken kazand gl kol kaslar ve irilemi kemikleri, onun ocuklarna kaltsal olarak aktarlacaktr. Kolu kesilen insanlarn, ocuklarnn kola sahip olarak domalar bu grn yanl olduunun en basit ispatdr. Jeolojinin kurucusu olarak da bilinen Charles Lyell (1797-1875), gnmzde gzlenen jeolojik srelerin gemitekilere benzer bir ekilde gerekletiini ngrmtr. Tekdzelik (uniformitarianism) olarak da bilinen bu dnce, yeryzn oluturan katmanlarn gnmzde gzleyebildiimiz rzgar, sel, erozyon, bitkiler, volkan patlamalar, depremler ve buzul hareketleri gibi tekdze olan doal srelerle olutuunu ileri srmektedir. Bu olgular zaman ierisinde deiebilmekle birlikte, bunlar etkileyen sre yava ve tekdzedir. Bu kuramn salad en nemli katk, yeryznn tarihinin son derece ksa bir gemie sahip olduu, hatta kutsal kitaplardan hareketle yaplan hesaplamalara gre .. 4004te yaratld ynndeki grleri zayflatmasdr. Dolaysyla bu aklama canllardaki yava ve tedrici deiim iin gerekli olan uzun zaman dilimi fikrine olanak salamtr. Lamarck, Lyell ve Cuvier gibi dnrler aslnda evrim dncesinin temelini atm ve evrimle ilgili kuramlar ksmen de olsa Darwin ncesinde gelitirilmitir. Darwin evrimin doal seilim yoluyla nasl gerekletiini kuram haline dntrmtr. Onun evrim dncesine en nemli katks jeoloji, ekonomi, anatomi gibi farkl birok alandan bilgileri bir araya getirip sentezleyerek yeni bir kuram ortaya koymu olmasdr.
97
SIRA SZDE Evrim dncesi neden Charles Darwine mal edilmektedir? Tartnz.
SIRA SZDE
Beagle gemisi ile yaklak 5 yl sren seyahati boyunca Charles DNELM Fotoraf 5.1 D NELM Darwin (1809-1882), ncelikle inceledii trlerin hemen hepsinin Charles Darwin eitlilik (varyasyon) gsterdiini gzlemlemitir. Bir trn devaS O R U S O R U m ve evrimsel baars iin, tr oluturan bireylerin eitliliinin zorunluluk olduu sonucuna varmtr. Darwin, eitliliin trlerin yaadklar evreyle uyumlu olduunu, her canlnn yaad DKKAT DKKAT alana uyarlandn gstermitir. Trlerin yaadklar evreye uyarlanmadaki farkllklarnn nedeni nedir? Darwin, ekonomist ve SIRA SZDE SIRA SZDE nfusbilimci olan Thomas Malthus (1766-1834)un bir makalesini okuyarak bu soruna ksmen bir yant buldu. Malthus, canllarn yaayan bireylerden ok daha fazlasn dnyaya getirdiklerini, AMALARIMIZ AMALARIMIZ birok bireyin erikinlik ve reme aamasna gelmeden yaamn yitirdiini belirtmektedir. Eer byle olmasayd populasyonlar evrenin onlar besleyemeyecei oranda hzl artacaklard. Buna K T A P K T A P karn doadaki nfus bir denge ierisindedir. Nfusun bykl alk, ktlk, hastalk ve savalarla kontrol edilmektedir. Doada yaayanlarn saysnn doann tayabileceinden daha Tfazla E L E V Z Y Kaynak: ON TELEVZYON tr.wikipedia.org/wiki/charlesdarwin olmas nedeniyle hem tr ierisinde hem de trler arasnda bir mcadele vardr. Bu mcadelede en iyi olanlar, yani evreye uyarlanmalar en baarl olanlar hayatta kalmaktadr. NTERNET NTERNET iftiler ve hayvan yetitiricileri en fazla et, st ve yumurta veren hayvanlarla, en iri ve en fazla tohumu veren bitkileri seerek, yapay seilim olarak da bilinen Yapay seilim: Canllarn zelliklerinin bu yntemi tarmn kefinden bu yana uygulamaktadr. Darwin, canllarn arasn- istenilen seilerek retilmesi, bylece da da beslenme, reme gibi nedenlerle bir mcadelenin olduunu, bu mcadelede arzu edilen niteliklere sahip yaad evrede en iyi uyarlanan ve reyenlerin baarl olduklar, dierlerinin ise rn elde edilmesidir. elenerek yok olduklar sonucuna ulamtr. Dier bir deyile iftilerin eitlilik gsteren rnler arasnda yapt seimi, doa bir amac olmakszn yapmaktadr. Kuaklar boyunca evrelerine uyumlarnda daha avantajl olanlarn ve daha ok yavru verenlerin seiliminin, canllardaki deiimin temel dzenei olduunu vurgulayarak doal seilim yoluyla evrim kuramn gelitirmitir. Doal seilimde Doal seilim: Yaadklar en iyi uyarlanan canllarn gsterdii eitlilik olduka nemlidir. Gerekte hibir genetik deike evreye canllarn hayatta kalmas, (varyant), bir dierine gre avantajl deildir. Bir koulda avantajl olan durum bir uyarlanamayanlarn ise dier durumda dezavantaj olabilir. Bu nedenle ortamda yaayan canllarn nasl lmesi ya da elenmesiyle devam eden sretir. olacan, bulunduu blge ve corafya deil; ans, biyocorafya ve doal seilimin birlikte ilemesi belirlemektedir. Seilim hibir zaman mkemmeli yaratmak ya da mkemmele ulamak amacna hizmet etmemektedir. Her ne kadar biz insanlar kendimizi mkemmel bir varlk olarak kabul ediyorsak da, soylarnn devamn salayan btn trler evrelerine uyum asndan insan kadar mkemmeldirler. Ksacas evrim canllardaki deiimden baka bir ey deildir. Her ne kadar doal seilim yoluyla evrim kuram Darwin ile birlikte anlsa da, ayn sonulara Alfred Russell Wallace (1823-1913) tarafndan da ulalmtr. Darwin, canllarn eitliliinin evrim andan nemini, populasyon ierisindeki mcadele ve reyen gruplarn birbirlerinden izolasyonunu ve corafi engellerin yeni bir trn oluumundaki etkisini aklamakla birlikte, tr ierisindeki eitliliin kaynaklar, tr ierinde eitliliin nasl devam ettii ve evrimin hz gibi temel evrim sorunlarn zmleyememitir. Ancak, bu sorunlara yantlar farkl doa bi-
98
Antropoloji
Gen havuzu: Bir neslin yeler tarafndan, bir sonraki nesle aktarlabilecek genlerin toplamdr.
limcilerinden gelmitir. Sir Francis Galton (1822-1911), farkl renkteki tavanlardan kan alarak, bunu dier tavanlara transfer etmi; ardndan bireyleri iftletirmi, ancak renk zelliinin kan transferi araclyla gemedii sonucunda ulamtr. Alman Biyolog August Weismann (1834-1914) btn kaltsal bilginin germ plasma ad verilen reme hcrelerinde yer aldn belirleyerek, reme hcrelerini etkileyebilen evresel zelliklerin vcut hcrelerini etkilemediklerini saptamtr. Bu ise modern genetiin temelini oluturmutur. zelliklerin gelecek kuaklara nasl aktarld sorunu, ek bilgin Gregory Mendelin (1822-1884) bezelyeler zerinde gerekletirdii almalarla zmlenmitir. Mendel 1856da bir manastrn bahesinde bezelyelerin 7 farkl zelliinin kaltm zerine bir dizi deneysel retim almasna balamtr. Bezelyelerin her birinin ksa-uzun, sar-yeil, buruuk-dzgn gibi iki farkl formu olduunu gzlemlemitir. Uzun ve ksa bezelyeler aprazlandnda, birinci kuakta hepsi uzun olmaktadr. Melezler iftletirildiinde bir sonraki kuakta zellikler zgn biimleriyle ortaya kmaktadr. Bu ise melez bireylerde baskn olan zelliin ekinik olan baskladn, ekinik zelliin birinci kuakta kaybolmadn gstermektedir. Melezlerin aprazlanmas sonucunda her uzun bitkiye karn bir ksa bitki ortaya kmaktadr. Mendel, genetik zelliklerin ayr birimler halinde eit oranlarda karan modeline kart tanecikli kaltm modelini bulmutur. Mendelin ortaya koyduu bir dier bulu ise bezelyenin biimi ve rengi gibi zelliklerin birbirinden bamsz halde, gen olarak bildiimiz zellikler tarafndan aktarlddr. Yani bir bezelye sar ve buruuk olabildii gibi yeil ve buruuk da olabilmektedir. Renk ve buruukluk birbirlerinden bamsz olarak dizilmektedirler. Mendel bir kuaktan dierine kaltmn nasl gerekletiini ortaya koyarken, trn ya da tr oluturan populasyonlarn genetik yapsndaki eitlilik, rekombinasyon ile aklanmtr. Rekombinasyon, rastgele remeyle bir trn gen havuzu ierisindeki genlerin bir araya gelerek, sonsuz bir eitlilik oluturabilmeleridir. Ancak, bu zellik mevcut genetik yap ierisine yeni zelliklerin nasl girdiini aklayamamaktadr. Bu durumda mutasyon ad verilen bir dier evrimsel sre karmza kmaktadr. Bilindii gibi canllarn genotipik zellikleri, genetik kod olarak bilinen kromozomlar araclyla aktarlmaktadr. Bu genetik kod, nm, kimyasal gazlar gibi d etkilerle rastgele deiebilmektedir. Bu deiim, canlnn ihtiyalarn karlamaktan ziyade, kendiliinden ortaya kmaktadr. Mutasyonlar ounlukla zararl olmakla birlikte, bazlar o evre koullar ierisinde etkisiz (ntr), ok az ise yararl olabilmektedir. Ortaya kan mutasyonlar, doal seilim yoluyla elenmedikleri, reme araclyla gelecek kuaa aktarldklar srece, populasyonun gen havuzuna yeni zelliklerin katlmasnn, dier bir deyile trn eitlenmesinin ham maddesini oluturmaktadr. Genetik yap, yalnzca mutasyonlar araclyla deil, ayn zamanda bir kuaktan dierine bir genin frekansnn deiimiyle karakterize olan genetik srklenmeyle de deiebilmektedir. Btn canllarda remenin rasgele olmas, genetik yapnn bir kuaktan dierine rastgele deiimine yol amaktadr. Ayrca, bir populasyondan dierine gler de gereklemektedir. Bu genetik glere gen ak denmektedir. te evrim adn verdiimiz kavram, bu srelerin ve eklenebilecek baka durumlarn karmak bir ileyiinin rndr. Evrimin olduka uzun bir sreci kapsamas nedeniyle, evrenin ya da trmzn tarihinin uzunluunun yannda ok ksa kalan mrmzde bunu alglamamz olanakl deildir. Ancak yaadmz dnyann katmanlar ierisinde sakl olan fosil kalntlarn incelenmesiyle evrimin bir blmn alglayabiliriz. O halde, ncelikle insann ve yerletirildii primat takmnn nasl bir evrimsel sreten geerek gnmze ulatna bakalm.
99
PRMATLARIN EVRM
Primatlar da yeryznde Paleosen olarak adlandrlan Senozoyik an ilk evresinde ortaya kmlardr. Senozoyik a, Paleosen, Eosen, Oligosen, Miyosen ve Pliyosen ad verilen be evreden oluur (Tablo 5.1). Yaygn ekliyle dinozorlar olarak da bilinen iri srngenlerin yeryznden yok olduu bu dnemde, memeliler ve kular yaylmlardr.
Dnem Paleosen Eosen Oligosen Miyosen Pliyosen Milyon Yl 65-53 53-37 37-25 25-5 5-1,8 Primat Evriminde nemli Olaylar Primat benzeri memeliler lk primatlar Erken prosimiyenler Antropoidlerin ortaya k Hominoidlerin yaylm ve ilk hominidler Hominidlerin yaylmas ve ilk insanlar
Primat: Yaayan ve soyu tkenmi olan maymunlarn, kuyruksuz byk maymunlarn ve insan kapsayan, memelilerin birtakmdr.
Tablo 5.1 Senozoyik ada Primatlarn Evriminde nemli Aamalar
klimin gnmzdekinden daha souk olduu ve iklimsel dalgalanmalar gsterdii Paleosen dnemde, memelilerin says hzla artmaya balamtr. Bu memeliler arasnda, bcekiller olarak da bilinen, gece yaamna uyarlanm, aata yaayan ve bceklerle beslenen memelilerin says hzla artmtr. lk primat benzeri memeliler de bu evrede ortaya kmlardr. Paleosen dnemin sonunda meydana gelen snma ve artan ya miktar, tropikal ve yar tropikal ormanlarn genilemesine yol am, bu deiim ise primatlar iin uygun yaam alanlar yaratmtr. Atlar, balinalar, yunuslar gibi birok memelinin ortaya kt Eosen dnemde, primat benzeri memelilerden aaca trmanmaya yarayan kavrayc el ve ayaklar, ksalm burun kntlar ve iri beyinleri olan ilk gerek primatlar (erken prosimiyenler) evrimlemilerdir. Havann tekrar souduu, otlaklarn artmasna karn ormanlk alanlarn darald, olaslkla buna bal olarak etillerin yayld Oligosen dnemde, gerek maymunlar olarak da adlandrlan antropoidler ortaya kmtr. Msrda ele geen ve 33 milyon yl ncesine tarihlendirilen Aegiptopithecus, tipik bir Oligosen maymunudur ve Eski Dnya maymunlarnn atas olarak kabul edilmektedir. Oligosen dnem ayn zamanda, Yeni Dnya maymunlar olarak da bilinen, gnmzde Orta ve Gney Amerikada yaayan, kuyruklar tutucu olan maymunlarn da ilk kez ortaya kt dnemdir. Fosil kantlardan hareketle goril, empanze ve insann ortak atasnn ortaya kt ve hominoidlerin atalarnn yaygnlat ve sonlarnda ise iki ayakl ilk hominidlerin ortaya kmaya balad dnem Miyosendir. Miyosen dnem memelileri, ou gnmzde de yaayan modern grnml trlerden olumaktadr. Bu dneme kadar birbirlerinden ayrk olan Afrika ve Avrasya ktalar birbirleriyle birlemitir. Yaklak 16-17 milyon yl ncesinde gerekleen bu birleme, Afrika ktasnda 25 milyon yl ncesinden itibaren ortaya kmaya balayan hominoidlerin, Anadolunun da iinde bulunduu Asya ve Avrupa ktalarna yaylmasna ve trlerin eitlenmesine yol amtr. Miyosen dnem hominoidleri, orangutan, goril, empanze ve insana doru giden evrimsel hatta yer almlardr. nsan ile jibon, orangutan, goril ve empanzenin evrimsel olarak ne zaman ayrldklar biyolojik antropolojide en fazla tartlan sorunlardan birisi olmutur. Fosil kalntlar bu konuda baz ipular vermekte ise de, en nemli bilgiler DNA almalarndan gelmitir. Bu almalar bize hominoidlerin tek bir grup olarak Eski
Hominoid: Primatlar takm ierisinde bir st ailedir. Orangutan, goril, empanze gibi byk maymunlar ve insan bu ailenin yeleridir. Hominid: nsan ailesini temsil etmektedir. Yaayan ve nesli tkenmi insan ve insanslar iermektedir. Hominin de denilmektedir.
100
Fotoraf 5.2 Sivapithecus Fosili
Antropoloji
Dnya maymunlarndan 20 milyon yl nce ayrldklarn gstermitir. Bunu birbirini izleyen drt ayrlma takip etmitir. lk ayrm jibonun dier hominoidlerden ayrlmasyla gereklemitir. Bu ayrm 12 il 15 milyon yl ncesini gstermektedir. kinci ayrm orangutann Afrikal kuyruksuz byk maymunlardan ayrlmasdr. Bu ayrm 12 il 10 milyon yl ncesine, Sivapithecus fosillerinin tarihlendirildii dneme denk gelmektedir. Sivapithecus fosilleri orangutanlara benzerlii ile bilinirler (Fotoraf 5.2. Sivapithecus fosili). nc ayrm, goriller ile hominidler ve empanze arasnda gereklemitir. Bu ayrmn ise yaklak 9 il 11 milyon yl ncesini gstermektedir. Molekler verilere gre hominid ve empanze evrimsel hatlar, gnmzden nce 5 il 8 milyon yl arasnda ayrlmtr.
LK HOMNDLER
nsann atasal ilikisinin bulunduu empanze, goril ve orangutan gibi kuyruksuz byk maymunlardan Miyosen dnemin sonlar ile Pliyosen dnemin balarnda ayrld gerek fosil kalntlar gerekse molekler aratrmalarla ortaya konulmutur. Hominidler, kuyruksuz byk maymunlarnkinden daha iri beyinli, onlardan daha az knt yapan yz iskeletine, klm kpekdilerine sahip iki ayak zerinde dik yryen primatlardr. Ge Miyosen ve erken Pliyosen dneme tarihlendirilen fosillerin says son derece snrl olmakla birlikte son birka yl ierisinde Afrikadaki aratrmalar Sahelanthropus tchadensis, Orrorin tugenensis ve Ardipithecus ramidus adlar verilen yeni fosil cins ve trlerin gn na kmasn salamtr. Yaklak 4,5 il 7 milyon yl ncesine tarihlendirilen bu fosil kalntlar zerinde yrtlen ayrntl almalar, bunlarn iki aya zerine dik yryen cinsler olduunu ortaya koymutur. nsans zelliklerinin yan sra uzun kollar, iri di yaps, eri parmaklar ve duru pozisyonu gibi kimi zellikler asndan insandan farkllat bilinen bu trlerden biri ya da birka insann atasal kuan oluturmulardr. Tamam Afrika ktasndan ele geen ilk hominidlere ilikin bu kalntlar dik yrmenin kkenin 6-7 milyon yl ncesine kadar uzandn gstermektedir. Ardipithecus ramidusa ait leen kemii, bacak ve ayak kemikleri bunlarn iki ayaklar zerinde dik yrmeye uyarlandn gstermektedir. Kafann altnda yer alan ve omurgann yerletii delik dik yryen insanlarda olduu gibi ne doru yerlemitir. Ormanlk bir alanda yaamlarn srdrdkleri belirlenen Ardipithecus ramiduslar, hominidlerin dik yrme zelliinin sanld gibi savanlk alanlarda deil ormanlk alanlarda baladn gstermeleri asndan nemlidir. Ardipithecuslarn dik yrme gibi insans zellikleri bulunmakla birlikte, kuyruksuz byk maymunlarla en fazla benzerlik gsteren hominid olma zellii vardr. Bu nedenle, Ardipithecuslarn insan evrim izgisinde nerede bulunduu hl tartmaldr. 1924 ylnda Gney Afrikada Transvaal eyaletinin Taung blgesindeki bir ta ocanda iiler tarafndan bulunarak incelenmek zere Raymond Dart adl bilim adamna gtrlen 3-4 yalarnda bir ocua ait kafatas fosiliyle birlikte ilk kez, hominid olduklar kukuya yer brakmayacak nitelikteki Australopiteklerle karlamaktayz. Bu fosile nceleri kuyruksuz byk maymunlara benzetilmesi nede-
Dik yrme: ki ayak zerinde dik duru poziyonu ve buna dayal hareket sistemi.
101
Resim 5.1 niyle australe (=gney) ve pithecus (=maymun) szcklerinden tretilerek Australopithecus ismi verilmiAfrika Ktasnda Australopitek Buluntu tir. Ancak, zellikle 1970lerden sonra hz kazanan araYerleri trmalarla saylar yzleri aan, iki cins (Australopithecus ve Paranthropus) ve 8 trle temsil edilen insanslarla kar karya olduumuz anlalmtr. Yeni aratrmalar ve taksonomik snflandrmalarla, bu cins ve trlerin saysnda deiebilirlik olmasna karn, mevcut veriler A. anamensis, A. afarensis, A. bahrelghazali, A. garhi, A. africanus, A. aethiopicus, A. boisei ve A. robustus olmak zere 8 trn mevcut olduunu gstermektedir. Bunlardan aethiopicus, robustus ve boisei kaba yapl Australopitekler grubunda ya da Paranthropus cinsi ierisinde deerlendirilirken, anamensis ve afarensis arkaik yapllar arasnda, africanus ise narin yapl Australopitekler altnda incelenmektedir. Australopitekler, fosillerine yalnzca Afrika ktasnda rastlanan bir cinstir. Australopitek trlerinin ouna Dou ve Gney Afrikada, Etyopya, Kenya, Tanzanya, Gney Afrika gibi lkelerinin snrlar ierisinde rastlanmtr (Resim 5.1 Afrika ktasnda Australopitek buluntu yerleri). Ekolojik aratrmalar, Australopiteklerin yaadklar ortamlarn ounlukla sa- Paranthropus: vanlk, yar savanlk ya da ak ormanlk alanlarn bulunduu, Rift Vadisinin ev- Australopithecuslarn aethiopicus, robustus ve resinde yer alan ve olduka eitlilik gsteren ekolojik ortamlara uyum saladkla- boisei olmak zere kaba yapl rn gstermitir. Bununla birlikte, 1995 ylnda adda Bahr el Ghazal blgesinde zellemi trlerinin dahil edilmesiyle eski bir nehir yatanda gn na karlan Australopithecus bahrelghazali, bu oluturulan ayr bir cinstir. cinsin Rift Vadisinden olduka uzak blgelere, Orta Afrikaya kadar yayldklarn gstermitir. Rift vadisi: 8 milyon yl nce oluan Mozambikten Australopitekler iri ene ve dileri buna Fotoraf 5.3 balayarak Kzl Denizin karn kk beyin hacmiyle karakterize bat kysnda devam 5600 Australopithecus Afarensis Kafatas uzunluundaki bir olan bir cinstir. 380 il 530 cm3 arasnda km vadidir. Fosili dalm gsteren beyin kapasiteleri, modern insann beyninin te biri kadar, kuy- Beyin hacmi: Beynin ruksuz byk maymunlarnkiyle hemen he- kafatasnda kaplad toplam hacim. Beyin men ayn boyuttadr. Elmack kemikleri ol- kapasitesi de denmektedir. duka iri ve yanlara doru knt yapan Australopiteklerin yzleri, insandan ok kuyruksuz byk maymunlar andrmakla birlikte, onlarn tam bir benzeri de deildirler (Fotoraf 5.3 Australopithecus afarensis kafatas fosili). Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi Australopiteklerin dileri olduka iridir. Dilerinin iriliine bal olarak, eneleri de son derece iridir. enelerin irilii, zellikle daha iri dili olan Paranthropuslarda daha belirgindir (Fotoraf 5.4 Paranthropus boisei kafatas fosili).
102
Fotoraf 5.4
Antropoloji
Di yaplar ve bunlarn zerinde gzlenen mikro dzeydeki anma izleri, Australopiteklerin ounlukla meyve, yaprak, bitki filizi, kkler, sert ve kabuklu yemiler gibi bitkilerle beslendii saptanmtr. Di mineleri ve kemikler zerinde yaplan eser element analizleri, bu cinsin beslenmesine hayvansal proteini de dahil ettiklerini gstermitir. Hayvan proteini ihtiyalarn bcekler, trtllar, yumurtalar, kk memeliler, yavru hayvanlar ve hayvan lelerinden karladklar belirlenmitir. Btn australopitek trleri hem bitki hem de hayvanlardan oluan karma (omnivor) bir beslenme alkanlna sahiptirler. Ancak, iri dili kaba yapl Paranthropuslarn, beslenmelerinde bitki kkleri, yumrulu bitkiler hatta aa kabuklarnn daha fazla yer tuttuu farkl bir beslenme modeline sahip olduklar da bilinmektedir. Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi Australopiteklerin boy uzunluu, 110 il 150 cm arasnda dalm gstermektedir. Kollar bacaklarna oranlandnda, kollarnn grece uzun olduu gzlenmektedir. Australopiteklerin btn trleri hi kukuya yer brakmayacak nitelikte dik yrmektedirler. Leen kemikleri empanze ve orangutanlarda olduu gibi dar ve yksek deil, insanda olduu gibi geni ve alaktr. Ayak ba parmaklar, dierlerine gre daha ayrk olsa da, omurga sistemi dik yrmenin temel zelliklerine btnyle sahiptir. Yalnzca iskeletleri deil Tanzanya, Laetolide 3,6 milyon yl ncesine tarihlendirilen ve volkanik tflerde saptanan AustralopitFotoraf 5.5 hecus afarensise atfedilen iki erikin ve bir ocua ait ayak izLaetolideki Fosillemi Ayak zleri leri de dik yrmenin nemli kantlarn salamaktadr (Fotoraf 5.5 Laetolideki fosillemi ayak izleri). Bu ise kkeni 6-7 milyon yl eskiye uzayan dik yrmenin hominidlere zg temel bir uyarlanma biimi olduunu gstermektedir. Dik yrme insan evrimi asndan son derece nemlidir. Australopiteklerin yaadklar alanlar ounlukla savanlk ve ak ormanlklardan oluan bir ekolojiye sahiptir. Bu tr ortamlarda, anatomisi hzl komaya uyarlanm olan drt ayakl hayvanlar ile el parmaklarnn dna dayanarak hareket eden kuyruksuz byk maymunlardan ziyade iki ayakl yrmeye uyarlanan insanslar, bu hareket sistemiyle uzakta yer alan dmanlarn kolaylkla grebilmekte, saklanabilmekte ya da aaca trmanabilmektedir. Bu hareket sisteminin, dier hareket sistemlerinden daha az enerji gerektirdii de kabul edilmektedir. Dik yrmenin ekolojik ve enerji asndan salad avantajlardan ok, kollarn harekete katks yerine ellerin serbest kalmas asndan son derece nemli bir evrimsel uyarlanmadr. Dolaysyla, serbest kalan eller, insann bunlar besinlerin tanmas, alet kullanm, alet yapm ve hatta avlanmada kullanlmasna yol aacak olmas nedeniyle son derece nemlidir. Australopitek ve Paranthropuslarn dik yrmelerine, dolaysyla ellerinin Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi serbest kalmasna karn, alet yaptklarna ilikin kantlar yoktur. Gnlk yaamnda ilkel dzeyde alet retip kulland bilinen empanzelerden, gerek anatomik gerekse toplumsal rgtlenme asndan daha gelimi zelliklere sahip olan Australopiteklerin alet retmedilerse bile ta, keParanthropus Boisei Kafatas Fosili
103
mik vs. gibi nesneleri eklini deitirmeden, ama bir alet gibi kullanm olduklar tahmin edilmektedir.
SIRA salam SZDE Sizce dik yrme ilk hominidlere veya insanslara ne tr avantajlar olabilir? Tartnz. SIRA SZDE
ri dileriyle gl ineme kaslar, iri di ve eneleriyle Paranthropus cinsi evrimsel adan krelmitir. O halde insana giden evrim hattnda yer alan trler iri S O R iri U beyinli olan dili, kaba yzl olanlar deil, kk dili, kk yzl ve grece trlerdir (ekil 5.1 lk hominidlerin evrimsel aamalar).
DKKAT
7 my 6 my 5 my 4 my 3 my 2 my 1 my
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT ekil 5.1
SIRA SZDE
A. bahrelghazali P. robustus
lk Hominidlerin SIRA SZDE Evrimsel Aamalar
Sahelanthropus tchadensis A. anamensis Ardipithecus ramidus Orrorin tugenensis
?. aethiopicus
AMALARIMIZ
P. boisei
AMALARIMIZ
A. afarensis
K T A P
Erken Homo
K T A P
A. africaniss
TELEVZYON
TELEVZYON
A. garhi
NTERNET
NTERNET
LK NSANLAR
Evrimsel anlamda insan saylmak ya da Homo cinsine dahil edilmek iin, bata alet retimi ve kullanm olmak zere, dik yrme, iri bir beyin, konuabilme yetisi gibi zelliklerin btnne sahip olmak gerekmektedir. Bilim insanlar, insan insan yapan en temel zelliklerin bunlar olduunda fikir birliine varmlardr. Bu zellikler tam olarak ancak bizde, yani Homo sapienslerde bulunmakla birlikte, bunlarn geliimi Homo cinsini oluturan Homo habilis, H. rudolfensis, H. ergaster, H. erectus, H. neanderhlaensis, H. antecesor, H. heidelbergensis ve nihayet H. sapiens gibi trlerde, 2,5 milyon yllk bir evrimsel srete gereklemitir (ekil 5.2 lk insanlarn evrimsel aamalar).
104
ekil 5.2 lk nsanlarn Evrimsel Aamalar
Antropoloji
2 milyon
1 milyon Homo antecessor
Gnmz Homo neanderthalensis Homo floriensis ?
Homo erectus Homo habilis Homo rudolfensis Homo ergaster
Homo sapiens
Homo heidelbergensis
Homo habilis ve Homo rudolfensis

Homo habilis adn, fosillerle birlikte ele geen ta aletler ve zerinde kesik izleri saptanan hayvan kalntlarndan hareketle, kendisiHomo habilis Kafatas Fosili ne atfedilen becerikli, yetenekli insan tanmlamalarndan almtr. Homo habilis fosillerinin nemli bir ksm Dou Afrikadan ele gemitir. Gney Afrikadan da gn na karlan fosiller bulunmakla birlikte, son zamanlarda her iki blgeden ele geen fosiller Homo habilis ve Homo rudolfensis olmak zere iki farkl tr altnda deerlendirilmektedir. Bunlardan iri beyinli ve iri dili olanlar Homo rudolfensis olarak adlandrlrken, daha kk beyine sahip, kk di ve yz yaps gsteren grup ise Homo habilis olarak adlandrlmaya devam edilmektedir. Bu balk altnda rudolfensisler ve habilisleri birlikte ele alyoruz (Fotoraf 5.6 Homo habilis kafatas Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi fosili ve Fotoraf 5.7 Homo rudolfensis kafatas fosili). lk insan olarak deerlendirilen Homo habilis gnmzden nce Fotoraf 5.7 yaklak 2,41,6 milyon yllar arasnda Afrikada yaayan, yok olmu Homo rudolfensis Kafatas Fosili bir trdr. Homo habilislerin yzleri Australopithecus africanustan daha narin ve kktr. Modern insannkinden daha iri, ama africanuslardan daha kk dilere sahiptirler. Australopithecus africanustan yaklak %30 daha fazla olan beyin kapasiteleri 500 il 850 cm3 arasnda deimektedir. Bu deerlerin alt snr Australopiteklerin st snryla, st snr ise Homo erectuslarla rtmektedir. Yaklak 130 cm boy uzunluuna, ortalama 45 kg civarnda arla sahiptirler. Boylar Australopitekler gibi ksa olan Homo habilislerde kollar gnmz insanna oranla daha uzundur. Bu tr Afrikann savanalk ve allk ortamlarnda yaamn srdrmtr. YaKaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi am biimleri hakknda ok az ey bilinmekle birlikte, bunlarn Oldowan kltr ya da yontuk akl kltr olarak adlandrlan alet teknolojisini gelitirdikleri saptanmtr. Homo habilisler gnlk ihtiyalarn karKa kemeri: Yzde kalarn bulunduu yerdeki kemik lamak amacyla talarn bir ya da birka blgesini krarak kaba ta baltalar retmiblmdr. lerdir. rettikleri aletlerle habilislerin avlandklarna ilikin kesin kantlar mevcut deildir. Genel kan, Homo habilislerin yrtc hayvanlarn braktklar leleri paraOldowan kltr: Tan bir lamak ve bitki kklerini karmak gibi birok ama iin rettikleri aletleri kullankenarnn krlarak elde dklar ynndedir. Bu nedenle alet retimi ve bunu gndelik ihtiyalarn karlaedilen ta aletlerdir. makta kullandklar konusunda yani hi bir kukunun bulunmad ilk fosil grubu,
Fotoraf 5.6
105
Fotoraf 5.8
ilk insan Homo habilistir. Homo habilislerin anamenis ve afarensis hattndaki Australopiteklerden evrimletii ve Homo ergaster ve erectuslarn da atas olduu kabul edilmektedir.
Turkana ocuu Fosili
Homo ergaster ve Homo erectuslar

Afrikadan ele geen ve 1,8 il 1,6 milyon yl ncesine tarihlendirilen insan fosilleri esasen Homo erectuslar ile byk benzerlikler gstermesine karn, Homo habilis ve australopitkelere de benzeyen baz zellikleri nedeniyle Homo ergaster (Yunanca ii/alan anlamnda) adnda ayr bir gruba dahil edilmilerdir. Afrikada Turkana Gl yaknnda ele geen bir fosil ocuk iskeleti bu grubu temsil etmektedir. Bu fosile bulunduu yerden dolay Turkana ocuu ad verilmitir (Fotoraf 5.8 Turkana ocuu fosili). Boy uzunluklar 130 il 170 cm arasnda deimekte olup, beden yaps gnmz insan gibi, ancak ondan daha gl ve kaba yapldr. Homo erectuslar, Australopitekler ve Homo habilisin tersine, fosil kalntlarna Afrika dndaki ktalarda da rastladmz ilk trdr. Fosil kalntlarna Afrikada Turkana Gl, Asyada Endonezyann Java ve Flores adalarnda, inde Zhoukodien Maaras ve Laosta, Grcistanda Dmaniside, Hindistan, Pakistan ve Vietnama kadar geni bir corafyada rastlanmtr. Asyada ele geen ilk insan fosillerinin jeolojik yalarnn ergasterlerin ilk rnekleriyle akmas, Afrika dna ilk gn ergasterle, hatta onlardan daha erken bir dnemde gerekletirildiini dndrmektedir (Fotoraf 5.9 Homo ergaster kafatas fosili). Kaynak: Tattersall, Homo erectuslar, yukardan aaya bask bir kafatas yapsna sahiptirler. 2003, s.39 Kafatasnn en geni yeri kafatasnn tabannda yer almaktadr. Geriye doru kntl bir art kafa kemiine, gl ense tutunma kaslarna sahiptirler. Alnlar bask ve geriye doru eimli olup, ka kemerleri siFotoraf 5.9 perlik gibi kntldr. Geni ve ileri doru kntl bir st yze ve Homo Ergaster Kafatas Fosili geni bir buruna sahiptir. ene ve dilerinin biimi gnmz insannkine benzemekle birlikte, daha iridir. Beyin kapasitesi 750 cm3 il 1250 cm3 arasnda deimekte olup ortalama 1000 cm3 civarndadr. Boy uzunluu fosil kalntlarn ele getii gruplara gre de farkllk gstermektedir. inde ele geen fosillerde yaklak 155 cm olan boy, Javadakilerde 170 cmdir. Gl beden yaplar Homo erectuslaFotoraf 5.10 Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi rn uzun mesafeli hareket etmeye uyAlyen El Baltas gun iskelet ve kas sistemine sahip olduklarn gstermektedir. Homo erectuslar Alt Paleolitik olarak adlandrlan eski ta a kltrnn reticileridir. En yaygn alet tipini alyen ad ve- Alyen (Acheulean): El baltalarn ieren ta alet rilen aletler oluturmaktadr. Zamanmzdan yaklak 1,5 topluluudur. Fransadaki milyon yl nceye ait bu aletler, gen ya da badem bi- buluntu yeri Saint Acheula imli ta baltalardan olumaktadr (Fotoraf 5.10 Al- atfen adlandrlmtr. yen el baltas). Bu aletler kesme, paralama, kazma, kazma, yzme gibi birok ama iin kullanlmlardr. Homo erectuslarn akmakta ve bazalt gibi sert talarn yan sra kemik, di, boynuz, aa ve baz bitkiler gibi doKaynak: Ylmaz ada kolaylkla bulunan birok hammaddeden de yararSelim Erdal Arivi lanarak alet rettikleri bilinmektedir. Homo erectuslarn
106
Resim 5.2 Homo Erectuslarn Atei Kullanmn Gsteren Bir Canlandrma Kaynak: Constable, 1973, s.103
Antropoloji
rettikleri aletleri avlanmada kullandklar, hatta avn grup halinde rgtlenerek yapld saptanmt. Belki de Homo erectuslarla ilgili en nemli kltrel geliim, atein kullanmdr (Resim 5.2 Homo erectuslarn atei kullanmn gsteren bir canlandrma). Isnmak, besinleri piirmek ve hatta dier canllardan korunmak iin son derece nemli olan atein kullanm, Homo erectuslarn Avrupaya yerlemesinden ok daha ncelere gitmektedir. Bilinen en eski ate kalntlar yaklak 1,5 milyon yl ncesine ait olup Kenyada ele gemitir. indeki Zhoukodiende kl tabakas ile birlikte yanm kemikler ve talar, burada eski bir ocan mevcudiyetini gstermektedir. Eldeki veriler Homo erectuslarn atei retmeseler bile en azndan bir milyon yldan bu yana atei kontrol altna alarak onu snma, beslenme ve korunma amacyla kullandklarn gstermektedir. Sizce atein SIRA kullanm SZDE Homo erectuslara ne tr avantajlar salam olabilir? Kendisinden nceki trlere oranla daha narin bir eneye, ineme kaslarna ve DNELM dilere sahip olan Homo erectuslarda gzlenen bu tr deiimlerin besinlerin piirilmesi ve hazrlanmasndan kaynakland ne srlmektedir. S O R U Homo erectuslardan yaklak 35inin kafataslarnn alt ksmlainde ele geen rnn krlmas, bunlarn insan eti yedikleri ynnde bir bulgu olarak deerlendirilmektedir. spanyadaki Atapuercada da benzer bulgulara rastlanlmas Homo erecDKKAT tus ve adalarnn, hemcinslerinin kemik ilii, beyin ve etlerini yediklerini gstermektedir. Afrikada Bododan ele geen bir kafatasnda kafa derisinin yzldSIRA SZDE ne ilikin kantlar mevcuttur. Yamyamlk (kanibalizm) olarak da deerlendirilen bu davrann, beslenmeden ok ayin amal olduu kabul edilmektedir. Homo erectusAMALARIMIZ un iri beyni, alet retimi, grup halinde avlanma, atein kontrol gibi biyolojik ve toplumsal zellikleriyle evrelerine baarl bir ekilde uyarlandklar ve gelimi bir iletiim sistemine sahip olduu kabul edilmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Yamyamlk: Bir insann dier bir insann ya da insanlarn etini yemesidir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Neandertal nsan (Homo neanderthalensis)

lk rnekleri 1848 ylnda spanyada Cebelitarkta, daha sonra 1856 ylnda AlmanyannT Neander vadisinde bulunan fosiller, Almanyadaki buluntu yerinden haELEVZYON reketle Homo neanderthalensis (Neandertal insan) olarak isimlendirilmitir. Neandertaller gnmzden nce 200 bin yl il yaklak 30 bin yllar arasnda yaamlardr. Homo neanderthalensis olarak tanmlanan bu trn yeryzndeki dalm NTERNET douda zbekistandan batda Atlantik kylarna, kuzeyde Galler blgesinden gneyde Cebelitark ve Dou Akdenize kadar geni bir alan kapsamaktadr. Gl bedensel zelliklere sahip olan Neandertaller yukardan aaya bask, yanlara doru genilemi iri bir kafa yapsna sahiptir. Beyni o kadar byktr ki (ortalama 1550 cm3), gnmz insannn ortalamasndan (1350 cm3) bile daha faz-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
107
Fotoraf 5.11 ladr. Aln modern insannkinden daha bask, ka kemerleri birbirleriyle birleik ve gzlerin zerinde bir siperlik yapacak ekilde ileri doNeandertal nsan Kafatas Fosili ru frlaktr. Kafatasnda dikkati eken en belirgin zelliklerinden biri, art kafa kemiklerinin geriye doru uzanan yumru eklindeki kntsdr. Gnmzdeki insana gre geni bir burnu mevcuttur. Aln ve st ene kemiklerindeki sinsleri genitir. Neandertaller, gl ineme kaslarna ve iri n dilere sahiptirler (Fotoraf 5.11 Neandertal insan kafatas fosili). Bedensel yaplar asndan bakldnda geni ve kasl omuzlar, kaln ense, gl kollar, kaln bacaklar Neandertallerin ilk dikkati eken zellikleridir. Erkekleri yaklak 170 cm, kadnlar ise 150 cm boy uzunluuna sahiptir. Gvde ve kollarna oranla ksa bacaklaryla tkKaynak: Ylmaz Selim Erdal naz bir beden yaps gstermektedirler. Neandertallerin bacak kemikArivi leri hzl bir koma yeteneine, elleri ise gl bir ekilde tutma, kavrama ve skma yeteneine sahip olduklarn gstermektedir. Fotoraf 5.12 Orta Paleolitik dnem boyunca yaadklar saptanan Neandertal Yonga Alet insanlar ta, kemik, boynuz, di ve aa gibi hammaddeleri kullanarak birok alet retmilerdir. Ancak, Neandertaller neredeyse kendileriyle zdelemi Musterien kltr olarak da bilinen yonga aletlerle tannrlar (Fotoraf 5.12 Yonga alet). Alt Paleolitik insan gibi ta baltalar da kullanan Neandertaller, yongalardan gelitirdikleri kenar kazyclar, n kazyclar, baklar gibi ta aletlerle alet eitlerini gelitirmilerdir. Kadn ve erkek arasnda i blmnn var olduu belirlenen Neandertaller, yaadklar alanlar farkl ilevler iin blmlere ayrmlardr. Genellikle maara ya da kaya alt snaklarn yerleKaynak: Ylmaz Selim Erdal mek iin tercih eden Neandertaller, bir alan ocak iin, dier alan iArivi lik, bir dier alan ise plk olarak kullanmlardr. Resim 5.3 Besinlerinin ou etten oluan Neandertaller, bu ihtiyacn genellikle at, geyik, maara ays, gergedan ve maNeandertallere zg Bir l Gmme Treni Canlandrmas mut gibi iri hayvanlar avlayarak karlamaktaydlar. Neandertallerin yalnzca avladklar hayvanlarla deil ayn zamanda doal nedenlerle lm hayvanlarn lelerini de tkettikleri belirlenmitir. Avc ve toplayc olan Neandertaller, balk ve midye gibi denizel ve tatl su hayvanlarn diyetlerine dahil eden ilk trdr. Kaln ka kemerleri, gelikin sinsleri, geni burunlar ve iri beyni gibi morfolojik zellikleriyle Neandertallerin souk iklime uyarlandklar bilinmektedir. Buzul anda yaam olan Neandertallerin bylesi bir ortamda, avladklar hayvanlarn postlarn sarnarak giyindikleri tahmin edilmektedir. Yaralanma ve hastalklar nedeniyle bakma muhta olan ahslarn dierleri tarafndan bakmlarnn yapldnn ve beslendiklerinin saptanmas, Neandertallerin toplumsal rgtlenmelerinin ileri dzeyde olduunu gstermektedir. Yal, fiziksel olarak sakat, tamamen disiz Neandertal bireylerinin bulunmas, bu insanlarn bakmnn stlenildiine iaret etmektedir. Neandertaller llerini de gmmlerdir (Resim 5.3 Kaynak: Constable, 1973, s.103 Neandertallere zg bir l gmme treni canlandrmas).
108
Antropoloji
Neandertaller, atklar ukurlara llerin bacaklar karna ekilmi, elleri yzn nne gelecek biimde, bebein anne karnndaki duru pozisyonuyla gmmlerdir. Fransadaki La Mousterier adl buluntu yerinde 5 kiiden oluan bir aile mezarl saptanmtr. Kuzey Iraktaki anidarda llerin yanna iekler konulmu, cesedin bann altna ta, yanlarna ise te dnyada yiyecei varsaylan etler braklmtr. Btn bu zellikler neandertallerin lmn anlam ve te dnya inancna sahip olduklarn gstermektedir. svirede Drachenloch Maarasnda saptanan ay kafataslar ve geyik kemiklerinin zel bir ekilde dzenlenmesi, bu grupta inan sisteminin gelimi olduunun bir dier kantdr. Grtlak ve az yaps nedeniyle gnmz insan gibi konuamad varsaylsa da, yukarda tanmlanan kltrel zellikleri ve toplumsal rgtlenmeleri dikkate alndnda, birbirleriyle etkin bir ekilde iletiim kurduklar sylenebilir. 400 bin il 200 bin yllar arasnda Almanyada ve ngilterede SwasFotoraf 5.13 combeda Homo heidelbergensis adyla anlan tre dahil edilen fosiller Homo Heidelbergensis bulunmutur (Fotoraf 5.13 Homo heidelbergensis kafatas fosili). Kafatas Fosili Hem Homo erectuslarn hem de Homo sapienslerin zelliklerine sahip olduu iin bu tr, gelimi Homo erectus ya da arkaik Homo sapiens olarak da bilinmektedir. spanyada Atapuercadan ele geen ve yaklak 780 bin yl ncesine tarihlendirilen fosillerse Homo antecessor ad verilen baka bir tr olarak tanmlanmtr. Bu trlerden Homo antecessor, Neandertal ve Homo erectusun zelliklerinin bir mozayiini sunmasyla, Neandertallerin kkenine yerletirilmektedir. Neandertal fosilleri zerinde yrtlen DNA analizleri, Neandertal Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi insannn gnmz insanndan tamamen farkl bir genetik yap sergilediini, bu insanlardan gnmz insanna genetik aktarmn olmadn ortaya koymutur. Bu analizler, Homo neanderthalensisin 690 il Fotoraf 5.14 550 bin yl nce gnmz insanna doru ilerleyen evrim izgisinden tamaHomo Sapiens Kafatas men ayrlm farkl bir tr olduunu gstermitir. Genetik aratrmalardan Fosili elde edilen bulgulardan hareketle, gnmz insanlarnn tamamnn 200 il 100 bin yl nce Afrikada yaam ortak bir ataya sahip olduklar dnlmekte ve Neandertallerin gnmz insanna doru ilerleyen evrim izgisinden daha nce ayrlan bir tr olduu anlalmaktadr. Buzul ana zg souk iklime uyum salayan Neandertaller, buzullarn kuzeye ekilmesiyle birlikte yaklak 40 bin yl nce kuzeye doru hareket eden Homo sapienslerle ayn yaam alanlarn paylamaya balamlardr. Alet teknolojisi, konuma yetisi, iletiim, sanat, karmak dnce sistemi gibi bakmlardan daha gelimi olan Homo sapienslerle giritikleri biyolojik sava kaybederek yerlerini, bizim dorudan atamz olan Homo sapienslere brakmlardr (Fotoraf 5.14 Homo sapiens kafatas fosili).
Homo Sapiens
Modern insann kkeniyle ilgili tartmalar Neandertal fosillerinin gn na karld 19. yzyla kadar uzanmakla birlikte, gnmzde yrtlen tartmalar temelde iki ana balk altnda toplanabilir. Bunlardan ilki gnmz insanlarnn DNAlar zerinde yrtlen almalara dayanmaktadr. Son zamanlarda yaayan insan topluluklarnn DNA yaplar zerinde yrtlen genetik aratrmalar gnmz modern insanlarnn kkeninin ortak bir ata olduuna iaret etmektedir. Afrika, Asya, Avrupa, Kuzey Afrika, Yakndou, Avustralya yerlileri ve Yeni Gine topluluklarndan alnan mitokondriyal ya da sitoplazmik DNAlar zerinde yrt-
109
Molekler saat: Mutasyonlarn ortaya kmasna ve birikimine dayal olarak trlerin birbirilerinden ayrld zamann belirlenmesidir.
len almalar, gnmzde yaayan insanlarn tamamnn kkeninin Afrika ktas olduunu ortaya koymutur. Yalnzca ortak ata ve bunun hangi blgede yer ald deil, ayn zamanda bu ayrmn ne zaman gerekletii de molekler saat olarak bilinen yntemle belirlenmeye allmaktadr. Mitokondriyal DNAnn her bir milyon ylda %2 il 4 arasnda mutasyona urad n kabulnden hareket eden bu almalar gnmz insanlarnn 140 bin il 290 bin yl ncesinde Afrikal bir ortak atadan trediini gstermektedir. Mitokondriyal DNAnn yalnzca kadnlar tarafndan aktarlmas ve genetik kodunun erkeklerinkiyle karmamas nedeniyle, ortak ata Mitokondriyal Havva olarak adlandrlmtr. Ancak bu almalar yalnzca mDNAlar zerinde deil ayn zamanda Y kromozomlar zerinde de gerekletirilmi ve benzer sonulara ulalmtr. Chris Stringer ve arkadalar tarafndan savunulan tek merkezli evrim hipotezi ve buna balantl Afrikada olu hipotezi Homo sapiensin Afrikada kk ve izole bir grupta evrimletiini, daha sonra hem ktada hem de Asya ve Avrupa gibi dnyann dier blgelerinde yaayan dier trlerin (gelimi Homo erectuslar, neandertaller, antecessorlar ve heidelbergensisler gibi) yerini aldn varsaymaktadr. Dier olas neden ise birbirleriyle karlam olan iki ayr tr ierisinde anatomik adan modern Homo sapienslerin avclk ve toplayclk, barnma, kaynaklarn kullanm gibi konularda dierlerinden stn olmasdr. Molekler almalarn bulgular ve bunlarn antropolojik almalardan elde edilenlerle desteklenmesi sonucunda oluturulan tek merkezli gre kar, Milford Wolpoff, Alan Thorne ve WU Xinzhi gibi aratrmaclarn fosillerin morfolojik zelliklerine dayal karlatrmal almalarna gre, modern insan gruplarnn bulunduklar blgelerde, birbirlerinden bamsz olarak evrim geirmilerdir. ok merkezli evrim olarak bilinen bu hipotezde Homo erectus ve Homo sapiensler arasndaki morfolojik benzerliin bu insanlarn blgesel evriminin rn olabilecei, birbirini izleyen fosil gruplarnn yerel evrimlemesinin sonucu olduu kabul edilmektedir (ekil 5.3 Tek merkezli ve ok merkezli evrim hipotezlerini gsteren ema). Morfolojik zellikleri byk oranda bizlere benzeyen modern Homo sapiAsya Afrika Avrupa Asya Afrika Avrupa Homo sapiens Homo heidelbergensis ve adalar
Tek merkezli evrim: Genetik aratrmalarla gnmzde yaayan btn insanlarn tek bir kkene sahip olduunu tanmlayan hipotezdir.
Afrikada olu: Modern insann Afrikada evrimleerek yeryzne yayldn tanmlayan hipotezdir.
ok merkezli evrim: Modern insann kkeninin 2 milyon yl ncesinde olduunu, Homo erectuslarn blgesel olarak evrimleerek bu blgelerde yaayan modern insanlara dntkleri hipotezidir.
ekil 5.3 Tek Merkezli ve ok Merkezli Evrim Hipotezlerini Gsteren ema
Homo erectus Homo erectus ok Merkezli Gr Homo erectus Tek Merkezli Gr
enslerin evrim sahnesine kmasyla birlikte, biyolojik adan pek ok evreye uyum salanm ve kltrel adan da nemli bir eitlilik ortaya kmtr. st Paleolitik dnemde yaayan insanlarn morfolojik zelliklerinden ziyade onlarn gelitirdikleri kltrel zellikler insan evrimi asndan olduka dikkat ekicidir. Ne-
110
Dilgi: Uzunluu geniliinin en azndan iki kat olan ta aletlerdir.
Antropoloji
andertallerin Orta Paleolitikte gelitirdikleri yonga aletlerin younlat Musteriyen kltr yerine Homo sapiensler st Paleolitikte dilgilerin younlat kltrler oluturmulardr. Dilgi teknolojisiyle retilen aletlerde ekirdekten daha fazla kesici alet elde edilmekte ve daha az malzeme israf gereklemektedir (Fotoraf 5.15 Dilgi alet). st Paleolitik insanlar dilgilerin yan sra kenar kazyclar, ular, karg, mzrak, olta, zpkn, defne yapra biiminde aletler, deliciler gibi ok sayFotoraf 5.15 da alet retmilerdir. Aletler arasnda kemik ve fildiinden yaplan olta ve Dilgi Alet zpknlar ilk kez bu dnemde karmza karken, ok ve yayn da bu dnemde ortaya kt belirlenmitir. Kemik ve dier hayvan kalntlarn da kullanan Homo sapiensler hayvan kemiklerini spatula, bardak, pipet gibi kullanmlar, hayvanlarn derilerinden ise giysiler retmilerdir. Maaralarn karanlk kelerini aydnlatmak iin ta ve kemikten kandiller retmiler, yakmak iin hayvansal yalar kullanmlardr. Barnaklar yapmlar, olduka karmak silahlar gelitirmilerdir. Bunlar arasnda mzraklar, mzrak ular, karglar, hayvan tuzaklar ilk akla gelenlerdir. st Paleolitik dnem insanlar belirli iler iin zellemi aletler retirken, alet yapan aletler de bu dnemde yaygnlamtr. Homo sapiensler aalar starak ularn sertletirmi ve karg olarak kullanmlar, talar ise starak daha kolay ilenebilir hale dntrmeyi baarmlardr. Genelde kaya alt snaklarnda ya da maaralarn az ksmlarnda yaayan Homo sapienslerin konaklayabilmek amacyla duvarlar rdkleri, yaam alanlarnn zerlerini hayvan kemikleri, allar, deri gibi malzemelerle kapattklar, dolaysyla ilk konutlar rettiklerini grmekteyiz. st Paleolitik Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi dnemde kaynaklarndan yzlerce kilometre uzakta saptanan amber ve deniz kabuklar gibi taklar, kaynaklarndan uzak noktalarda saptanan silahlar ile hammaddeler, gruplarn uzak mesafelere yer deitirmesinin ya da karlkl madde deiiminin, dier bir deyile ilkel ticaretin bu dnemde mevcut olduuna iaret etmektedir. Modern Homo sapienslerle birFotoraf 5.16 likte karmza kan en etkileyici Altamira Maarasndan Bir Resim arkeolojik buluntular onlarn inan sistemlerini ve deerlerini yanstan heykelcikler ve maara resimleridir. Maara resimleri Orta Avrupada 150den fazla maarayla tannmaktadr. Mamut, geyik, yaban at, domuz, bizon gibi hayvanlarn sklkla resmedildii maara duvar resimlerinin izilmesi iin genellikle karanlk ve kuytu blgeler tercih edilmitir (Fotoraf 5.16 Altamira maarasndan bir resim). Demir oksit, mangan oksit ve kalsiyum karbonat gibi kimyasal maddelerden elde ettikleri krmz, siyah ve beyaz rengin yaygn bir ekilde kullanld duvar resimlerinin dinsel ve bysel nedenKaynak: Ylmaz Selim Erdal Arivi lerle yapldklar yaygn bir ekilde
111
Fotoraf 5.17
kabul grmektedir. lk Vens heykelcikleri de bu dnemde yaplmtr. Bunlar arasnda Willendorf ve Dolni Vestonice heykelcikleri olduka nldr (Fotoraf 5.17 Willendorf Vens). Genellikle kadnlarn gs, karn ve kala blgelerinin abartlarak temsil edildii bu heykelcikler kemik, fildii, ta ve kilden retilmitir. nsan heykelciklerine ek olarak kuudan ata kadar birok hayvann heykelcikleri de yaplmtr. Sslenmek amacyla kullanlan taklar da st Paleolitik dnemde karmza kan kltrel uygulamalar arasnda yer almaktadr. Modern Homo sapiensler gelimi morfolojik, davransal ve kltrel zellikleriyle yeryznn birok blgesine yaylmlardr. Yaklak 40 bin yl nce Gneydou Asya ile Avustralya arasnda yer alan adalardan da yararlanarak, sallar araclyla Avustralya ktasn iskn eden Homo sapiensler, 20-12 bin yl nce buzullar nedeniyle deniz seviyesinin dmesi ve Bering Boaznn buzlarla kapanmasndan yaralanarak Amerika ktasn iskn etmeye balamlardr.
Willendorf Vens
Kaynak: Vialov, 1996, s.64
112
Antropoloji
zet
A M A
Evrim dncesi nasl gelimitir? Evrim dncesi Charles Darwine atfedilip onunla birlikte anlmakta ise de bu dncenin temeli doa filozoflar olarak da bilinen Antik a dnrlerine kadar uzanmaktadr. Anaksimandros ve Anaksimenesin hayatn ilk gesini aklama abalar, Aristoteles ve Linnnin canllar snflama giriimleri, Cuviernin dnyann ya ile ilgili dnceleri, Lamarckn kazanlan karakterlerin kaltmna dayal canllardaki deiimi aklayan kuram, evrim dncesinin temelini atan fikirlerden bazlardr. Doadaki canllarn eitlilii, bunlarn yaadklar evrelere uyarlanmas, tr ii ve trler aras yaam mcadelesini gzlemleyen Darwin, canllardaki deiim iin anahtar roln doal seilim olduu sonucuna ulaarak, evrim dncesini kuram haline dntrmtr. Bu nedenle, evrim kuram ile Darwin zde hale gelmitir. Primatlarn evrimi nasl olmutur? Prosimianlar, Eski ve Yeni Dnya maymunlarn, kuyruksuz byk maymunlar ve insan iine alan Primat takm, yeryznde ilk kez Paleosen olarak adlandrlan nc zamann ilk evresinde grlmeye balar. Eosen dnemde Prosimianlar yaygnlarken, gnmz Eski ve Yeni Dnya maymunlarnn atalar Oligosen dnemde karmza kar. El ve ayaklarnda be parma bulunan, iri beyinli ve aa hayatna uyarlanm olan bu canllar, kuyruksuz byk maymunlarn ve insanlarn atasal kuanda da yer almaktadrlar. nsan ailesine ilikin ilk fosiller Miyosen ad verilen dnemde Afrikada karmza kmaktadrlar. Bu dnemin ortalarnda ise Anadolunun da iinde yer ald Avrasyaya yaylarak eitlenen Hominoidler, insan ve insanslarn kkenini oluturmulardr.
A M A
lk hominidler ne zaman ve nerede ortaya kmtr? lk hominidler veya insanslar, Afrika ktasnda yaklak 7 milyon yl nce ortaya kmlardr. lk insanslar Afrikann dousunda, gney-kuzey dorultulu olarak uzanan Rift Vadisinin evresindeki alanlarda rastlanan Australopiteklerdir. Dik durua dayal bir hareket sistemine sahip olmasna karn kk beyinleri, iri ene ve dileri, uzun kollar ve eik parmaklar gibi zellikleriyle Australopitekler, alet retme yetisinden uzak grnmektedirler. Bu nedenle insan cinsine dahil edilmemekte, hominid yani insans olarak anlmaktadrlar. nsan, nasl, ne zaman ve nerede evrimlemitir? Yaklak 2,5 milyon yl nce iri beyni, klm ene ve dilere sahip olan, dahas yontuk akl kltr olarak adlandrlan ta aletleri reten Homo habilis ve Homo rudolfensisler bilinen ilk insanlardr yani Homo cinsinin ilk yeleridir. nsan (Homo) cinsine dahil edilen bu trler Homo ergaster ve Homo erectusa evrimleerek Afrika dna yaylmlardr. Avlanmay bilen ve atei bilinli olarak kullanan bu insanlar, el baltalarnn yaygn olduu Alt Paleolitik kltrlerini de yaratmlardr. Homo antecessor ve Homo heidelbergensisler tarafndan da srdrlm bu alet yapma biimi ya da ksaca alet kltr, ancak Neanderthal olarak adlandrlan insanlarca Orta Paleolitik dnemde deimitir. Maarada yaayan Neandertaller yonga aletleri retmiler, llerini gmmler ve hayvan postlaryla giyinmilerdir. DNA analizleriyle krelmi bir evrimsel dal olarak kabul edilen Neandertallere karn, 200 bin yl nce ortaya kan Homo sapiensler, dorudan atamz olarak kabul edilmektedir. Dilgi aletler, olta, zpkn, mzrak, ok ve yay gibi birok aletin gndelik yaamda kullanlmaya balad st Paleolitik kltrn yaratan Homo sapiensler, ayrca maara resimleri, Vens heykelcikleri, taklar gibi objelerle estetik eserler de retmilerdir. Bu nedenle yalnzca biyolojik deil dnsel adan da gnmz insanna benzerlik gsterirler.
A M A
A M A
113
Kendimizi Snayalm
1. Mikro evrim nedir? a. Kk bir poplasyonda ortaya kan deiimlerdir. b. Genetik yapda bir kuaktan dierine ortaya kan deiimdir. c. Genetik yapda ortaya kan ve ok yava ilerleyen evrimsel deiimlerdir. d. Yeni trlerin ortaya kmasn salayan evrimsel sretir. e. Kk, snrl bir blgede ortaya kan evrimsel deiimlerdir. 2. Canllarn ilk snflandrma denemesini hangi dnr gerekletirmitir? a. Thales b. Herakleitos c. Anaksimandros d. Aristoteles e. Platon 3. Yaadklar evreye en iyi uyarlanan canllarn hayatta kalmas, uyarlanamayanlarnsa lmesi ya da elenmesiyle devam eden srece ne ad verilir? a. Doal seilim b. Yapay seilim c. Gen ak d. Transformizm e. Adaptasyon 4. Bir organizmann genetik kodunda meydana gelen hataya ne ad verilir? a. Varyasyon b. Rekombinasyon c. Mutasyon d. Otomasyon e. Genetik srklenme 5. Primat benzeri memeliler Senozoyik an hangi evresinde ortaya kmlardr? a. Miyosen b. Oligosen c. Eosen d. Pleyistosen e. Paleosen 6. Aadakilerden hangisi Australopithecus trlerinden biri deildir? a. Africanus b. Afarensis c. Bahrelghazali d. Erectus e. Anamensis 7. ki ayak zerinde dik yryen primatlar hangi isimle anlmaktadr? a. Prosimian b. Anthropoid c. Hominid d. Hominoid e. Homo 8. smi becerikli, yetenekli insan anlamna gelen Homo cinsinin ilk yesi yani ilk insan tr aadakilerden hangisidir? a. Homo habilis b. Homo ergaster c. Homo erectus d. Homo antecessor e. Homo neanderthalensis 9. Homo erectuslar adl tre ait en nemli kltrel gelime aadakilerden hangisidir? a. Ta aletler yapmak b. Atein kullanm c. Maara resimleri yapmak d. Kyler kurmak e. Hayvanlar evcilletirmek 10. smini 1856 ylnda bulunduu Almanyadaki bir vadiden alan Buzul a insan hangi isimle anlmaktadr? a. Homo antecessor b. Homo sapiens c. Homo erectus d. Homo heidelbergensis e. Homo neanderthalensis
114
Antropoloji
Yaamn inden
ocukluk Dneminin Kkeni Zerensay Alemsegedin iki bebei var. Biri zamann byk blmn Etyopyann bakenti Addis Ababadaki scak bir bungalovda, annesinin kollarnda geiren Alula. Dieri ise, 3,3 milyon yl boyunca kumtanda sakl kalan ve Etyopyal uzman Zerensayn ekibiyle birlikte kalntlarn kefederek zenle gn na kard, yandaki bir kz ocuu. nsann en derin kklerinden gelen bu bebein yeniden doumu, ok uzun bir srede ve yava yava gerekleti. Bu kefe dek, bylesi eski dnemlere ait bebek fosillerinin tamam bir bebek bezine sacak kadar az saydayd. Bu yeni buluntu sadece eski dnemlere ait, en yksek sayda paras ortaya karlan bir bebek deil. Ayn zamanda Australopithecus afarensise ait olaslkla en iyi derecede korunmu fosil. Fosiller arasnda en byk ne sahip olan ve 1974te kefedilen, Lucy adl 3,2 milyon yandaki erikin dii de yine ayn trn yesi. Lucynin aksine, bu bebein bir aya ve parmaklar var; gvdesi ise bir btn halinde duruyor. Zerensay, Ama ikisi arasnda en etkileyici fark, diyor bu bebein bir yznn olmas. Bu kk kemik yn, homininler adyla anlan insanlarn ve insanlarn atalarnn evriminde anahtar nitelii tayan bir olayn, baml olarak yaadmz ve byk beyinlerimizin gelitii ocukluk dneminin balangcnn bir kant olabilir. Australopithecus afarensis zerinde uzmanlaan -aratrma ekibinde grevli- Bill Kimbel, Bu bulgunun balca nemi, bir btn halinde olmasnn yan sra, bu trn yaam tarz ve nasl gelitii konusuna k tutacak olmas diyor. Kaynak: Sloan, C. P. (2006, Kasm). ocukluk Dneminin Kkeni. National Geographic Trkiye. s.178.

1. b 2. d Yantnz doru deilse Giri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Evrim Dncesinin Geliimi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Evrim Dncesinin Geliimi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Evrim Dncesinin Geliimi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Primatlarn Evrimi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse lk Hominidler balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse lk Hominidler balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse lk nsanlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse lk nsanlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse lk nsanlar balkl blm yeniden gzden geiriniz.
3. a
4. c
5. e 6. d 7. c 8. a 9. b 10. e
115

Sra Sizde 1 Evrimin en nemli kant fosillerdir. Fosiller, gemi dnemlerde yaam canllarn talam kalntlardr. Bu fosilleri paleontoloji veya paleoantropoloji uzmanlar inceler ve deerlendirirler. Fosillerin ne kadar eski olduu zel tarihleme yntemleriyle saptanr. Bylece fosillerin temsil ettii eski canl formlarnn, bugn yaayan benzerleriyle ne kadar benzetikleri ya da ne kadar farkl olduklar saptanabilir. Deiimlerin ne zaman ve nasl olduu belirlenebilir. Bu deiimlerle Dnyann zaman ierisinde geirdii iklimsel dnmlerin ve yer hareketlerinin balantlar kurulabilir. Evrim, ou zaman baz canl formlarnn yok oluu ve yeni formlarn ortaya k eklinde izlenebilir. rnein birok canl formunun evrim srecinde yeterince iyi uyarlanamad iin soyunun tkendiini (rnein dinozorlar) ve yerlerini baka canllarn aldn (rnein memeliler) fosillerden reniyoruz. Sra Sizde 2 Canllarn evrim geirdii dncesinin temelleri Antik a doa felsefecilerinden, Cuvier, Lamarck ve Lyell gibi 19. yzyl doa bilimcilerine kadar bir ok isim tarafndan atlmtr. Ancak evrim dncesini ilk defa Darwin tutarl bir bilimsel kuram haline getirmitir. Darwinin evrim fikrine en nemli katks evrimin temel ileyi ilkesi olan doal seilimi kefetmi olmas ve bu ilkeyi pek ok rnekle desteklemesidir. Her ne kadar kaltmn yasalaryla ilgili birtakm eksiklikleri olsa da Darwin, evrimin nasl ilediini ak ve net bir biimde ortaya koymu en nemli evrim bilimcidir. Bu nedenle evrim denince ilk akla gelen isim her zaman Charles Darwin olmaktadr. Sra Sizde 3 Dik duru ve yrme biimi ilk hominidlere birtakm yaamsal avantajlar salam olmaldr. Bu avantajlarla ilgili eitli varsaymlar bulunmaktadr. rnein ilk hominidler, yaadklar savanlk ve seyrek ormanlk alanlarda dik durduklar iin uzaktaki tehlikeleri daha erken farkedip kamaya frsat bulmu olabilirler. Baka nedenlerse grubun dier yelerini gzden kaybetmemek, uzaktaki besin kaynaklarn grmek ve bu hareket sistemi sayesinde daha az enerji harcamak olabilir. Dik duru sayesinde eller serbest kalr ve bu da nemli yararlar salar. Homo genusunun ilk yeleri, serbest kalan elleriyle alet yapabilmi ve kullanabilmilerdir. Alet yapmaksa insana zg yaratcln, teknolojinin veya daha geni anlamda kltrn balangc demektir. Dolaysyla dik yrme ok basit gibi grnen ama evrimsel adan ok nemli bir uyarlanmadr. Sra Sizde 4 Ate, doada her zaman vard. Ancak ilk defa Homo erectuslarn atei kendi konak yerlerinde bilinli olarak kullandklarna dair kantlar bulunmaktadr. Atein kullanm her eyden nce snmaya yaram olmaldr. Homo erectuslarn yaad dnemde iklimin soumaya balam olmas belki de atein kullanlmasnda bir etken olmutur. Ate, yrtc hayvanlardan korunmak konusunda da ie yaram olabilir. Baarl bir biimde avclk yapan Homo erectuslar, ate sayesinde etleri piirerek yemilerdir. Pimi etin sindirimi daha kolay olduu iin daha fazla et tketip bol protein alabilmilerdir. Pimi et sayesinde hem bol protein almak hem de ineme kaslarnn klmesi beynin bymesini olumlu ynde etkilemitir. Atein baka bir etkisi de toplumsallamayla ilgili olabilir. Gne battktan sonra grup olarak birarada, scak ve k veren bir atein etrafnda, yrtc hayvanlardan korkmadan oturup o gn olanlardan sz edilen bir ortam, iletiimin belki de dilin gelitii yer olabilir.
116
Antropoloji

Bermdez, D.C.JM, Arsuaga, J.L, Carbonell, E. ve ark. (1997). A Hominid from the Lower Pleistocene of Atapuerca, Spain: Possible Ancestor to Neanderthals and Modern Humans. Science, 276, 1392-1395. Boaz, N.T. ve Almquist, A.J. (2001). Biological Anthropology: A Synthetic Approach to Human Evolution. Prentice Hall. Brunet ve ark. (1995). The first australopithecine. 2,500km west of Rift Valley (Chad). Nature, 378, 273-275. Campbell, B.G. ve Loy, J.D. (1995). Human Emerging. Harper Collins College. Ciochon, R.L. ve Fleagle, J.F. (2006). The Human Evolution Source Book. New Jersey: Pearson, Prentice Hall. Constable, G. (1973). The Neanderthals. New York: Time-Life Books. Groves, C. (1999). Australopithecus garhi: a new-found link? NCSE, 284 (5414), 629-635 Haile-Selassie, Y. (2001). Late Miocene Hominids from the Middle Awash, Ethiopia. Nature, 412:178-181. Johanson, D. ve Edgar B. (1996). From Lucy to Language. New York: Simon and Schuster Editions. Jones, S., Martin, R. ve Pilbeam, D. (1992). The Cambridge encyclopedia of Human Evolution. Cambridge: Cambridge University Press. Jurmain, R., Nelson, H., Kilgore, L. ve Trevathan, W. (2001). Essentials of Physical Anthropology . Ausralia: Wadsworth Thomson Learning. Klein, R.G. (1989). The Human Career: Human Biological and Cultural Origins. Chicago: The University of Chicago Press. Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eitliliine Bir Bak. Ankara: topya Yaynevi. Johanson, D. ve Ligabue, G. (1999). Ecce Homo: Writings in Honour of Third-Millennium Man. Milan: Electa. Lewin, R. (1998). Principles of Human Evolution: A Core Textbook. USA: Blackwell Science. Lewin, R. (1997). Modern nsann Kkeni. (eviren N. zaydn). Ankara: Tbitak. Miller, J.M.A. (2000) Craniofacial variation in Homo habilis: An analysis of the evidence for multiple species. American Journal of Physical Anthropology, 112, 103-128. zbek, M. (2000). Dnden Bugne nsan. Ankara: mge Yaynevi. Park, M.A. (2001). Biological Anthrpopology. Boston: McGraw-Hill. Relethford, J.H. (1990). The Human Species: An Introduction to Biological Anthropology . London: Myefield Publishing. Relethford, J.H. (2001). Genetics and the Search for Modern Human Origins. New York: Wiley Liss. Rightmire, G.P. (1993). Variation among early Homo crania from Olduvai Gorge and the Koobi Fora region. American Journal of Physical Anthropology, 90, 1-34. Tattersall, I., Delson, E. ve Couvering, J.V. (1988). Encyclopedia of Human Evolution and Prehistory. New York: Garland Publishing. Tattersall, I. (2003). Out of Africa. Again ... and Again? Scientific American. Special Edition, New Look of Human Evolution, 13 (2). Vialov, D. (1996). Prehistoric Art and Civilisation. London: Thames and Hudson.
Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaam Tarzlar: AvcToplayclk ve Tarm
117
Kaynak: Abdurrahim zmen Arivi
nsanlar iinde yaadklar evrenin koullarna gre eitli uyarlanma ve yaam biimleri gelitirmilerdir. Bunlardan biri olan avc-toplayclk insanlk tarihinin en uzun dilimini kapsar. Tarm ve hayvanclksa grece ksa bir zaman nce ortaya km olmakla birlikte hzla yaylm ve dnyann pek ok yerinde avc-toplaycln yerini almtr.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Sanayileme ncesinin uyarlanma ve yaam tarzlarndan ilki olan avc-toplaycln ekolojik, toplumsal, ekonomik zellikleri; nfus dinamikleri, beslenme biimleri, salk durumlar ve yaylm alanlar nelerdir? Avc-toplayclktan bir evcilletirme devrimiyle sranan tarmc ve hayvanc yaam tarznn ekolojik, ekonomik, toplumsal zellikleri; nfus dinamikleri, beslenme biimleri, salk durumlar ve yaylm alanlar nelerdir? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
118
Antropoloji
rnek Olay
Yanomamler, Gney Venezuella ve Kuzey Brezilyadaki youn tropik ormanlarn iine dalm, 40 il 250 kiilik kylerde yaarlar... Bu (tropik orman) yaam alan Yanomamlere ok eitli yabani besinler salar. Mevsimine gre hurma meyveleri, fndk ve kabuklu tohumlar toplarlar; bulduklar bal mideye indirirler; erez olarak kurt, trtl ve kzarm rmcek yerler. Yeni kurulmu baheler, geni bir dng iinde rn verirler. ... Bir kere olutuktan sonra bir baheye bakmak gnde sadece birka saati alr. Kadnlar, erkekler ve ocuklar afak vakti evden ayrlp sabah saat onbuuk civarnda kylerine dnerler (tabi erkekler o gn avlanmaya karar vermezlerse!...) Kadnlar ayn zamanda yakacak toplarlar ve yanlarnda oynayan ocuklaryla ilgilenirler. Hi kimse le scanda almaz. Bazen bir adam leden sonra saat drt civarnda bahesine geri dner ve gn batana kadar orada alr. Ancak erkeklerin ou, le sonralarn kylerinde dinlenerek ya da keyif verici maddeler alarak geirirler... Tropik ormandaki temizlenmi alan ekinleri sonsuza dek besleyemez. Bir bahe iki- yl sreyle devaml ilendikten sonra, ifti derece derece o baheyi tamaya balar. Her yl iftiler blgenin bir ucunda daha fazla alan terk edip dier uta daha fazla alan temizler ve bu yeni alan ekerler. Bir bahe bu yolla sekiz yl sresince tanr, bu sre iinde zararl otlarn temizlenmesi giderek gleir ve toprak verimsiz hale gelir. Daha sonra bu arazi terk edilir... Nadasa braklan eski arazi aa yukar on yl sonra eski doal orman grntsne brnr... Yanomamler arasnda dnem dnem toplam otuz yl (bunun altm aydan fazlas toplam alan aratrmas sresini oluturur) alan Napoleon Chagnon, 1964 ylnda Yanomamlerin arasna girdiinde misyonerler oktan iki kyde istasyon kurmulard bile, ancak Yanomamlerin ou ticaret yoluyla elde ettikleri maden balta ve mlekler araclyla dolayl biimde de olsa d dnyay tanyordu. Bugn misyoner yerlemelerindeki yabanclarla olan etkileim ve byk iftlik sahipleri ve hkmet iin yaplan iler, Yanomamlerin d dnya ile olan balantlarn daha ileriye gtrmtr. Gnmzde Yanomam olmayan biriyle karlamam Yanomam says yok denecek kadar azdr. Bu yzden Chagnonun almas (Yanomamler, antropologlar onlarla ilk almaya baladklarnda tanndklar iin) ilk etnografik sunu olarak gsterilmektedir. Kaynak: Daniel G.B. (1996), Cultural Anthropology. Needham Heights, Mass.: Allyn&Bacon, ss.129-130.
Bir Yanomam Ailesi Kaynak: P.M.Perspektive. Naturvlker, 1992. s.49
Anahtar Kavramlar
Avc-Toplayclk Neolitik Devrim Tarm Gebe-obanlk Bahecilik Geimlik Tarm Youn Tarm
indekiler
GR AVCI-TOPLAYICILIK TARIM VE HAYVANCI UYARLANMA
nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm
119
GR
nsanlk, kltr yaratan ata trlerinden balayarak gnmzden on bin yl ncesine kadar, yaklak olarak 2-2,5 milyon yl boyunca, avc-toplayc bir geim ve yaam tarz srd. Bu iki milyon yllk dnemde insana zg temel biyolojik zelliklerle birlikte, temel toplumsal ve psikolojik zellikler de olutu. Belki de bugnk toplumsal, kltrel ve psikolojik yapmzn pek ok gesini avc-toplayc atalarmzdan miras aldk. Avc-toplayc yaam tarz, herhangi bir retim etkinliine deil, doada verili olarak bulunan bitki ve hayvan varlnn istismarna dayanyor ve buna uygun bir insan rgtlenmesi gerektiriyordu. Bu rgtlenmenin ana gesi gerlik ve geici yerleimlerde sren bir yaam tarzyd. Doal olarak beslenme rejiminin temeli de etti. Zira uzun sren buzul alarna yaylan avc-toplayc etkinlik kt bir bitkisel ortamda srp gitmekteydi. Ancak gnmzden on bin yl nce bu uzun sren buzul alarndan kld ve byk bir kresel snma yaand. Kresel snma doay dntrd, dnya snd, sulak alanlar artt, byk rmaklar kararl bir ak rejimine kavutu, bitki ve hayvan varl oald. Artan bitkisel varlk iinde daha sonra tarma alnacak olan pek ok trn (tahllarn, pirincin, baklagillerin, msrn) yabani rnekleri arlk kazand. Bu yabani trlerin toplayclna ynelen insanlar zamanla bu trlerin yaam alanlar etrafnda daha kalc yerlemeler kurmaya baladlar ve bu srete bu bitkilerin ve ardndan evredeki kk ve byk ba hayvanlarn evcilletirilmesi gerekleti. Bylelikle retimcilie geildi, yani tarmsal hayat balad. Tarmsal hayat Neolitik devirde gerekleti. Bu yzden V. Gordon Childe bu byk deiime Neolitik Devrim adn verdi. Neolitik Devrimle birlikte avc-toplayc hayat hzla tasfiye oldu ve dnyann ok byk blmnde tarm ve onunla birlikte gelien hayvanc geim ve yaam tarz egemen hale geldi. Artk avc-toplayclk dnyann snrlarna ekilmiti. Sanayi Devriminin eiine gelindiinde avc-toplayclkla geinen insan topluluklarna, ancak Kuzey ve Gney Amerikada, Gney ve Bat Afrikann baz blgelerinde, kuzey kutup dairesi evresinde, Avustralyada ve evresindeki adalarda, Sibiryann u blgelerinde rastlanabilmekteydi. 18. yzylda sonularn veren bilimsel devrimin ardndan, bu devrimin salad bilgi birikimi ve teknoloji olanaklaryla insanlk bir byk srama daha yapt. nsan ve hayvan emeinin ve doadan salanan ve verimi ok dk olan enerjinin yerini imdi hzla makine gc ve fosil yaktlarn salad yksek verimli enerji kaynaklar alyor, byk bir retim art yaanyordu. Bu Neolitiin Tarm Devriminin ardndan insanln yaad ikinci byk devrim, Sanayi Devriminin bir sonucuydu. Sanayi Devrimiyle birlikte geleneksel tarm biimleri, iki yz yla sacak bir srede hzla ortadan kalkt ve tpk dnyann snrlarna ekilen avc-toplayclk gibi kendi dar alanlarna skt. Onun yerini makineli tarm, geleneksel retim birimi olan ky ve onlarn besledii kk kentlerin yerini ise sanayinin younlat metropoller ald. Buralarda byk nfus art yaand ve tarmla geinen nfusun oran giderek azald. Bu blmde Sanayi Devrimine kadar olan srete insanln yaad iki byk aama, avc-toplayclk ve tarm, onlar kuatan toplumsal, kltrel ve siyasal olgularla birlikte ele alnacaktr.
AVCI-TOPLAYICILIK Tarih ve Tanmlama

Bitki ve hayvan evcilletirmesinin ortaya kt Neolitik dneme, yani gnmzden kabaca 10,000 yl ncesine kadar btn insanlar avc-toplayc idiler. Bu hem
120
Antropoloji
bir geim hem de bir yaam tarzyd. 10,000 yl ncesine kadar devam eden iklim ve evre koullar, byle bir yaam ve geimi dayatm, insanlar da bu koullara uyarlanm bir hayat srmeye devam etmilerdi. Bu geim tarznn temeli, doada hazr bulunan ya da kendi kendine yetien besin kaynaklarnn tketilmesine dayanmaktayd. 16. yzyldan itibaren, dnyann Avrupallar tarafndan koloniletirilmeye balanmasna kadar, tarma geilmesine karn dnyann pek ok yerinde avc-toplayc etkinlik srmekteydi. Avrupallar ncesinin Kuzey ve Gney Amerika ktalar, Afrikann byk blm, Sibiryann kuzey ve dou ular, Avustralya ktas ve evresi avc-toplaycln hkm srd geni alanlard. Ancak ortak bir geim biimini paylamakla birlikte, bu halklar byk bir eitlilik arz etmekteydi. Bu eitliliin balca nedeni, dnyann ok farkl alanlarnda yaayan bu topluluklarn yaadklar alanlarn farkl ekolojik ve iklimsel zelliklerine gFotoraf 6.1 re, farkl uyarlanma biimleri geirmi olmalaryd. 16. yzylda baAvdan Dnen !Kung Erkekleri layan ve giderek etkisini artran koloniletirme hareketi bu yrelerin pek ounda avc-toplaycl ortadan kaldrd ve avc-toplayc etkinlik besin reticiine uygun olmayan evrelerde srdrlebilir hale geldi. Bu evreler arasnda Asyada Gneydou Asyann, Malezya ve Filipinlerin tropik ormanlarnn cra keleri, Afrikada Madagaskar ve Kongo ormanlar gibi youn yamur ormanlarnn derinlikleri, Gney Afrikadaki Kalahari l, Gney Amerikada Amazon yamur ormanlarnn i blgeleri ve Kuzey kutup dairesi evresi yer alr. Ancak bu avc-toplayclarn varlklar ve yaam biimleri de snrlar iinde yaadklar ulus-devletlerin modernletirici etkisi karsnda tehdit altndadr ve ok gemeden bu geim biiminin dnya yznde hibir rneinin kalmamas artc olmayacaktr. zgn geim ve yaam biimi tamamen ortadan kalkm olan son rnek Avustralya Aborijinleridir. Bugn avc-toplayc yaam ve geim tarzn zgn biimde temsil edebilen yegne topluluk Gney Afrika Kaynak: P.M.Perspektive. Naturvlker, 1992, s.4 (Botswana)daki Kalahari lnde yaayan !Kung Sanlardr (Fotoraf 6.1 Avdan dnen !Kung erkekleri).
SIRA SZDE
Avc-toplayc etkinlik SIRA SZDEkoloniletirme hareketi sonrasnda sadece besin reticiliine uygun olmayan evrelerde srdrlr hale gelmitir. Bunun nedenlerini tartnz.
NELM Ekoloji,DTeknoloji ve Nfus
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Avc-toplayclar ekolojik koullara st dzeyde bamldrlar. Burada hayat kavram biyolojik S tama O R U kapasitesi kavramdr. Biyolojik tama kapasitesi kavram, belirli bir yaam alannda (ekolojik eikte), o evrenin ekolojik koullarnn sunduu olanaklarla, herhangi bir glk ekmeden yaayabilecek en yksek miktardaki DKKAT canl saysn ifade eder, ayrca bu yaam alannn canllara salayabilecei en yksek yaama olanan da gsterir. nsan asndan baktmzda bir alann biyolojik SIRA SZDE tama kapasitesini belirleyen pek ok etkenden sz edebiliriz. Bunlardan ilki, o alandan elde edilebilecek toplam besin miktardr. Bunun yansra protein, vitamin ve mineraller gibi temel beslenme gelerinin o evreden elde edilebilir oluu ve AMALARIMIZ miktarlar da o evrenin tama kapasitesini etkiler. Yani besin miktar yannda onlarn beslenme deeri de nemli bir etkendir. Bu nedenle insanlar beslenme yetersizliinden K kanmak T A P iin, besinlerini olabildiince eitlendirmeye alrlar. Biyolojik tama kapasitesini belirleyen bir dier nemli etken, o yrede yaayan nfusun doum ve lm oranlar ile g verme ve g alma dinamikleridir. Biyolojik
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
121
tama kapasitesi ele alnrken bavurulan nc etken, insanlarn besin olarak kullanlabilecek kaynaklar tanma yeteneidir. Her kltrn bir beslenme rejimi vardr ve bu kltrlerde hangi bitki ve hayvan trlerinin tketilebilir olduuna ilikin bir bilgi vardr. rnein Trkiyenin baka yerlerinde yenebilir saylmayan baz bitkiler, rnein srgan otu, Dou Karadeniz blgesinde yenen bir ottur. Bunun gibi Giritlilerin Trkiyeye tad pek ok bitkiyi dier yurttalarn ou bilmez bile. Bunun gibi Batllarn yaban ot sayd kuzukula ve kazaya, Amerikan yerlilerinin ounluu tarafndan beslenmede nemli bir yere sahiptir. Baz kltrlerin bilmedii ya da yenebilir saymad pek ok bitki ve hayvan, baka kltrlerde temel bir besin maddesi hatta zel bir mutfak unsuru olabilir. rnein bizim toplumumuz salyangozu yenebilir kabul etmedii halde, Fransz mutfanda bu zel bir lezzet gesidir. te bu nedenlerle antropologlar belirli bir evrenin biyolojik tama kapasitesini hesaplarken, o evrenin insann tketimine sunduu istikrarl ve en dk bitkisel ve hayvansal besin potansiyeli ile su miktarn hesapladklar gibi, o evreye uyarlanm olan insan topluluunun kltrel besin listesini de hesaba katmak zorundadr. Ayrca antropoloun dikkat edecei bir baka ey, o ekosistemde beslenme asndan zorunlu ama kt olan kaynak ya da kaynaklardr. Ktlaan kaynak hangisiyse, biyolojik tama kapasitesi bakmndan hayat nemde olan kaynak odur. rnein Kalahari lnde yaayan avc-toplayc !Kung Sanlarn yaad l ekosisteminde, nfusun ihtiyalar ile sahip olduklar teknolojik olanaklar ayn kald srece 100 mil karelik bir alan 40 insan rahatlkla ve sonsuza kadar destekleyebilmektedir. Buradaki hayat ge sudur. nk bu lde kuyular yaklak olarak 100 mil kadar arayla bulunabilmektedir ve bir kuyu normal ya dalm olan yllarda ortalama olarak 30 kiiyi destekleyebilmektedir. Buna bal olarak Kalahari lnde yaayan !Kung Sanlar, zorunlu olarak ok geni bir alana yaylm biimde, kk topluluklar halinde yaarlar. Hemen hemen btn avc-toplayclarn yaam dngleri, !Kung Sanlarnkine benzer bir rnt gsterir. Bu yzden avc-toplayclarda biyolojik tama kapasitesi dier geim biimleriyle karlatrldnda en dk olandr. Avc-toplayclarda 1 km2lik bir alan ancak 0,1 ya da 0,2 kiiyi besler (0,1-0,2 kii/km2). Bu oran ilk tarmclarda km2 bana 1-2 kiiye (1-2 kii/km2), sulu tarm yapan topluluklarda ise km2ye 6 il 12 kiiye kar (6-12 kii/km2). ada avc-toplayclarn en iyi rnei olan !Kung Sanlar zerinde yaplan aratrmalar, bu toplulua mensup bir avcnn yaklak olarak 2,5 km2lik bir av ve toplama alanna ihtiya duyduunu gstermitir. Bu bilgiye dayanarak Paleolitik dnem avclarnn nfusunu hesaplanmaya alalm: Dnyada karasal alanlarn toplam 150 milyon km2dir. Bunun ancak yars, yani 75 milyon km2si kltr gelitirmeye ve insan yaamna uygundur. 75 milyon km2lik yaanabilir alan 2,5 km2ye blndnde 30 milyon rakam kmaktadr. Demek ki, biyolojik tama kapasitesine bal olarak Paleolitik alarda avc-toplayc hayat sren insanlarn ulaabilecei en yksek nfus 30 milyon olabilirdi. Ancak gerek say bu da deildir. nk arkeologlar Neolitik dnemin banda avc-toplaycla uygun alanlarn ancak altda birinin insanlarca iskn edildiini hesaplamlardr. Demek ki Paleolitik dnemlerin en yksek insan nfusu ancak 5 milyondur. stelik bu alarda mr beklentisi de ok dkt. Hayatta kalabilen bir bebein mr beklentisi en fazla 20 il 25 yl kadard. Bir bireyin ulaabilecei en yksek ya 40 civarndayd. Bunun yansra doum hzyla lm hz birbirine ok yaknd. Dourganln yksek olmas gibi, lm oran da yksektir. Bu da bir nfus dengesi yaratr. Bu yzden nfus art hz ok yavatr. rnein yukardaki n-
Kltrel besin listesi: Bir kltrn yenebilir sayd beslenme rnlerinin tamamdr.
mr beklentisi: Belirli bir dnem ve toplumda bireylerin ortalama olarak ka yl yaayabileceini gsteren yatr.
122
Antropoloji
Alet antas: Bir topluluun hayat srdrmek iin kulland btn ara ve gerelerden oluan ve onlarn teknolojik durumlarn, doann nlerine kard sorunlar karlamaktaki yeterliliklerini gsteren, insan mamul rnlerin toplamdr.
fus hesabna gre Paleolitik dnemdeki nfus art hz bin ylda ancak % 2 kadar gereklemiti. Kimi zaman nfusta azalma eilimi bile grlmtr. zellikle yabanc halklarla temas ve onlarn iktisad basklaryla birlikte yabanclardan gelen enfeksiyonlara maruz kalnmas bunun en nemli nedenidir. Ayrca zellikle koloniletirme srecinde yaanan terr, soykrm ve rezervasyon kamplarna kapatma gibi yok edici etkenler de nfus azalmasna yol amtr. rnein Amerika ktasna Avrupallarn geldii 1492 ylnda Meksikada 4,5 milyon, dier Orta Amerika lkelerinde 800 bin, Gney Amerikada ise 6 milyon 785 bin Kzlderilinin yaad tahmin edilmektedir. Bugn ktada bu nfusun ancak onda biri yaamaktadr. Bu dinamie nfusu azaltan temas dngs ad verilir. Tasmanyallar ve Fuegliler bu ekilde azalarak yok olmulardr. Avc-toplayclarda teknolojik gelime yava olmutur. Ancak buna karn yaklak olarak 2 milyon yldr eitli aletler yardmyla yaplan avc-toplayc etkinlik, ilk zamanlardan Neolitik dneme uzanan srete olduka deimi, ama insan tr iin bu milyon yllarla llen sreyle kyaslandnda hayli ksa saylabilecek bir zaman ncesine kadar temel ve evrensel besin edinme stratejisi olmay srdrm, zaman iinde teknoloji ve rgtlenme bakmndan giderek yetkinlemitir. Paleolitiin banda iki yzeyli ya da konik basit ta el baltalaryla yaplan avclk, Orta Paleolitikte yonga ve dilgilerden oluan daha geni bir alet antasna kavumu, st Paleolitikte ise mzrak ular ile, ok ve yaylarla, hatta zpknlarla desteklenmi; toplayclk ise plak elle toplama biimiyle balayp toplama etkinliinde kullanlan kaplarn, yabani bitkilerin toplanmasnda kullanlan basit oraklarn yapmna kadar gelimiti. Yaklak olarak 40 bin yl ncesine gelindiinde, dnyann pek ok yerine dalm bulunan insan tr artk belirli hayvan trlerini avlamak ve her evrenin sunduu zel ve farkl bitki trlerini devirmek konusunda ustalamt. 40 bin yl ncesi nemli bir tarihtir. Modern insan o tarihten itibaren temel besin kayna olan av srlerinin peinde, buzul dneminde karasal bir balant olan Bering Boaz zerinden, daha nce hibir insan trnn yaamad Amerika ktasna gemi; Avustralya ktas avc-toplayc insan topluluklarnca iskn edilmiti. 20,000 yl ncesinin Avrupada ve Ortadouda yaayan st Paleolitik insan, sadece ncekilere gre byk bir eitlilik arz eden temel av aletlerini yapmay deil, dokumacl ve sepet kullanmay da renmiti. Bu ilk avc-toplayc dnemlerle karlatrldnda byk bir teknolojik atlmd.
Ekonomi, rgtlenme ve Siyaset

Avc-toplayc ekonomisi hakkndaki eski gr, bu topluluklarn evre koullarnn insafna terk edilmi, dolaysyla varlklar tehdit altnda bulunan, istikrarsz bir geim biimine sahip gruplar olduklar eklinde idi. nk bu gre gre avctoplayclar kaynaklar denetleme yeteneinden yoksun grlyordu. Ancak 1950lerde antropolog Julien Stewardn yapt almalarla balayan geni bilgi birikimi bu kany tersine evirdi. Avc-toplayclarn temel rgtlenme biimine takm ad verilir. Bu topluluklar genellikle nfusu 25 ile 100 arasnda deien kk takmlar halinde yaamay tercih ederler. Dorudan doruya doada hazr bulunan kaynaklarn istismarna dayanan bu geim tarznda, topluluun bykl (nfus basks) doadaki kaynaklar tehdit edecek bir nitelik arz edebileceinden nfus art ve kalabalk rgtlenme, yaamn devam asndan tehlikelidir. Bu takmlar, yararlandklar besin ve su kaynaklarnn mevsimsel deimelerine bal olara hareket ederler; bu yzden g-
123
erler. Topluluun yaamn srdrebilmesi, bu hareketin devamna ve yararlanlan kaynaklarn istikrarna baldr. Bu hareketlilik, ayn zamanda avc-toplayclarn komu topluluklarla karlkl ziyaret ve dei-toku (mbadele) ilikileri gelitirmesine neden olmutur. Bu temaslar iinde bugn en iyi bildiklerimiz sessiz ticaret, ticaret ortakl ve bunun ilgin bir rnei olan kula dngsdr. Sessiz ticaret, Bat Afrikann avc-toplayc topluluklarndan Mbuti Pigmeleriyle baheci komular Bantular arasnda yaplr. Orman iinde hareketli bir hayat sren Pigmeler, ormandan avladklar ve topladklar, kendi ihtiyalar dnda kalp deitirmek istedikleri maddeleri bir Bantu kynn snrna getirip toplu halde brakarak giderler. Bantular da deitirmek istedikleri tarm rnlerini Pigmelerin brakt maddelerin yanna brakrlar. Pigmeler bir sre sonra geri dnerek Bantularn deitirmek istedii rnleri gzden geirirler, bu teklifi az bulur ya da beenmezlerse ekip giderler. Bylece sessiz bir pazarlk, anlama oluncaya ya da Pigmeler tatmin olmayp vaz geene dek srp gider. kinci bir tr ticaret ticaret ortakldr. Baz topluluklar arasnda ticaret kardelikleri kurulur. Bu topluluklar karlkl olarak ellerindeki rn fazlasn, yannda baz armaanlarla birlikte kardelerine gtrr ve karlnda dier topluluun rn fazlasn ve armaanlarn alarak dnerler. Burada dei-toku edilen rnlerin birbirine yakn deerde olmasna dikkat edilir. Bat Okyanusya adalarndan Trobriandda yaayan ve 1922 ylnda onlar inceleyen Malinowskinin Argonautlar adn verdii balk topluluklar kanolaryla denize alarak ticaret kardeleriyle, ss eyas olarak kullanlan kolye ve bilezik deiimi yaparlar. Bu seferlere Kula ad verilir. Kanolu balklar adalar arasnda saat ynnde sefer yaptklarnda kolye, aksi ynde sefer yaptklarnda ise bilezik dei-toku ederler. Kula srasnda seyahat eden balklar karada bir ticaret orta karlar. Karlama srasnda nce armaanlar (kolye ve bilezikler) dei-toku edilir, ancak bu armaan dei-tokuunun yannda ihtiya duyulan mallarn takas da yaplr. 19. yzyl evrimci antropologlarnn yabanllk ve vahilik yaktrmalarnn aksine, avc-toplayclar kurduklar ilikiler ve ihtiyalarnn minimalizmi yznden genellikle bardrlar. Topluluklarn kk olmas ve hareketlilii, bu hareketliliin de belirli kurallara ve rotalara bal olmas, kaynaklar zerindeki rekabet ya da atmay olabildiince azaltmakta; biriktirme ynnde herhangi bir eilimin bulunmamas da kltrel olarak rekabet ve atma ihtimalini ortadan kaldrmaktadr. Rekabet ve atma ihtimalinin ortaya kt durumlarda avc-toplayclar, genellikle grubun blnerek ayrmasn yelemektedirler. Bu trden tercihlere karar veren ise genellikle konumundan dolay herhangi bir ayrcal bulunmayan takm liderleridir. Bu karar vericilik bir otorite temin arac deil, bir zorunluluktur ve bu yzden avc-toplayclardaki liderlik ya da reislik, bir imtiyaz deil aksine bir ykmllktr. Bu yzden bu topluluklar eitliki saylrlar. Sz konusu eitlikilii besleyen bir baka nemli ge, bu topluluklarda bir uzmanlamann ve i blmnn bulunmaydr. blm genellikle cinsiyete dayal i blm dzeyinde kalmaktadr. rnein !Kung Sanlarda 20 kiilik bir takm iinde yer alan 10-15 kii hergn avlanmak ya da bitki toplamak iin konak yerinden ayrlr. Bu kiiler akam dndklerinde toplanan yiyecekler takm iinde yer alan bireyler ve aileler arasnda bllr. Dolaysyla bu eitliki yapda herhangi bir tabakalama bulmak da mmkn deildir. Tabakalamay nlemeye ynelik en u uygulamay Kanadann Pasifik kylarnda yaayan Kwakiutllarn potla geleneinde bulmaktayz (bkz. nite 2).
Argonaut: Eski Yunancada denizci demektir. Bu terim mitolojide Altn Postu aramak iin denize alan Yason ve arkadalarn anlatr.
Minimalizm: htiyalar en az sayda girdi ve kaynak kullanarak giderme eilimidir.
Tabakalama: Toplumun iktisad, siyasal ve kltrel olarak birbiriyle hiyerarik ilikisi olan ve eitsizlik douran farkl kmelere blnm olmasdr.
124
Antropoloji
Art-rn: Temel ihtiyalar karlandktan sonra arta kalan retim fazlasdr.
eitli ekosistemlere uyarlanm biimde yaayan avc-toplayclarn enerji kullanm ve verimlilikleri birbirine benzer. Genel nfusun yaklak olarak te ikisi fiilen, sadece karn doyurucu miktarlara ulaana dek srdrlen geim etkinliine katlr. Richard Leenin (1968) !Kung Sanlar zerinde yapt aratrmalara gre, geim etkinlii iin harcadklar zaman ylda sadece 800 saat civarndadr. Genellikle tketebilecekleri kadar avlar ve toplarlar. Yiyecek biriktirme pek grlmez. O yzden hareketlidirler. Buna bal olarak retim/tketim verimlilii ok dktr. Richard Leenin (1968) !Kung Sanlar zerine yapt aratrmadan elde ettii veriye gre bu oran 9,6dr ve btn geim biimleri iindeki en dk verimlilik orann gsterir. Bu saynn da gsterdii gibi, avc-toplayclarda art-rn yaratm yoktur. Avc-toplayc topluluklarda neden toplumsal tabakalama grlmez? Tartnz. SIRA SZDE
D N Eok L M farkl evrelere uyarlanm, farkl av ve toplama etkinlikleriAvc-toplayclar ne zellemilerdir. Bu farkl uyarlanma ve zelleme sreleri, doal olarak farkl yaam biimlerini S O R U yaratm, farkl kltrel zelliklerin ortaya kmasna yol amtr. Kolonizasyon ncesi Amerikasnda Mississippi rmann batsnda kalan bugnk Kanada ve Amerika Birleik Devletleri topraklar youn biimde avcDKKAT toplayc takmlarca igal edilmiti. Geni ovalarda yaylan yabani bizon srleri avclyla geinen ya da orman ii avc-toplayc uyarlanmas gelitirmi olan bu SIRA SZDE topluluklarn ok byk bir ksm koloniletirme sonrasnda, yaklak olarak iki yz yl iinde yok edilmitir. Kendilerine zg kltrleri ve zel bir dil grubu alan yaratacak zenginlikteki dilleriyle bu topluluklar avc-toplayc uyarlanmann en AMALARIMIZ gzel rneklerinden birini sunmaktaydlar. Doann tahakkmn ve kontroln amalamayan, onunla karlkl yarar ve sayg ilikisi kuran bir inan ve deer sistemiyle yaayan K T bu A P topluluklar, doayla bugnk Bat anlayndan ok farkl bir iliki biimi gelitirmilerdi. Bugn bu yaam biiminin son rneklerine Kuzey Kanadada (James Bay Cree), Alaskada ve Pasifik kys Kanadasnda rastlanmaktadr. KuzeyT E Kanada ve Kuzey kutup dairesine yakn blgede daha ok bizim EskiLEVZYON mo adn verdiimiz ve Buzul a uyarlanma biimlerini akla getiren bir yaam biimi sergileyen nuitleri bulmaktayz. Onlarn biraz gneyindeki ember iinde yaayan avc-toplayc Amerikan Kzlderilileri, orman ii souk iklim hayatna uyar N T E R N Esahiptirler. T lanm bir kltre Kuzey Amerikadaki bir baka uyarlanma biimi, Pasifik kylarnda yaayan birka toplulukta grdmz balklk tarz uyarlanmadr. Kuzey Amerikann Byk Ovalar (Nevada) blgesindeki Timbia oonlar ise geni scak iklim bozkrlarna uyarlanm bir hayatn rneini sunarlar. Gney Amerikadaki uyarlanma Kuzey Amerikadakine hi benzemez. En gneyde Ate lkesi (Tierra del Fuego) denen yerde yaayanlar (Onalar, Yamanalar, Selknamlar) souk iklim bozkrlarna zg bir uyarlanmann rneklerini sunarlar. Bir dier ilgin grup And dalarnn dou eteklerinde, Arjantin snrlar iinde yaar (Tobalar). Bunlar da ekolojisine uyarlanm bir yaam tarz sergilerler. Amazon ve Orinoco rmaklar havzasnda, Venezuela, Paraguay ve Ekvadorda ise avc-toplayclkla bahecilii bir arada srdren topluluklara rastlanr (Huaoraniler, Yanomamler, Kuivalar, Sirionolar ve Aeler). Bu da ok doaldr, nk bu blge yamur ormanlaryla kapldr ve izleyen blmde aklayacamz bahecilik uygulamasna ok elverilidir. Bu yzden ad geen topluluklarn bu iki geim biimini bir arada srdrdkleri grlr. Sibiryada nemli ormanlarn arasnda yer alan
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Uyarlanma
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
125
Fotoraf 6.2 souk bozkrlara uyarlanm baz kk avc-toplayc topluluklar vardr (Hantiler, Aynular Nia/Nganasanlar, Ketler, ukiler, Alaska Eskimolaryla akraba olan Sibirya Yupikleri). Bunlar avclkla birlikte kk lekli ren geyii obanl da yaparlar. Orta Sibiryada Evenkiler ve Sahalin Adalarndaki Nivhler de anlanlara benzerler. Ayrca Japonya snrlar iinde yer alan Hokkaido ve Rusya snrlar iindeki Sahalin ve Kuril adalarnda ise avc-toplayc Aynular grmekteyiz (Fotoraf 6.2 Aynular). Bu topluluklarn byk blm Sovyet sanayilemesinin ve madencilik politikalarnn etkisi altnda iyice klKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:AinuGroup.JPG m, bazlar da yakn zamanlarda ortadan kalkmtr (rnein Nivhler ve Evenkiler). Afrika ktas, sanldnn aksine ok az sayda avc-toplayc topluluk barndrr. nk Afrika aslnda tarmn ilk balad ktalardan biridir. Afrika avc-toplayclar arasnda en nlleri Kamerundan Ruandaya uzanan geni bir kuakta, ekvator evresi yamur ormanlarnda yaayan Pigmelerdir. Dou Afrikada, Tanzanya snrlar iinde komu ifti ve oban takmlarla birlikte yaayan Hadzalar ve Kenyadaki Okiekler, bu komuluk ilikilerine bal olarak deiik bir uyarlanma geirmilerdir. Bunun en nemli nedeni Masaailerle girdikleri ticaret ilikileridir. Gney Afrikadaki Botsvana, Namibya ve Angolaya yaylan Kalahari lnde scak bozkrlara ve l koullarna uyarlanm nl !Kung Sanlar yaar. Bunlarla birlikte benzer biimde uyarlanm baka komu kk avc-toplayc topluluklar da vardr (Jui/hoansiler, Guiler ve Tyualar). Madagaskarn youn ormanlarnda ise i savaa kadar varlklarn srdrm olan Mikealar buluruz. Gney Asyada Hint alt ktasndaki avc-toplayclar i yksek blgelere ekilmi bir halde, youn ormanlk alanlarda bulmaktayz. Bu topluluklar ovalardaki pazarlara orman rnleri (bal, ifal bitkiler, deri ve krk) salayarak yaarlar. Sri Lankadaki Wanniyalaaettolar, Hindistandaki Nyakalar, Paliyanlar, Pandaramlar, Birhorlar ve Cenular hl bu avc-toplayc hayat srdrmekteler. Gneydou Asyann hemen her yerinde ama noktalar halinde yaayan avc-toplayclara rastlamaktayz. Youn yamur ormanlar ikliminde yaan bu topluluklar Malay yarmadas ormanlarna (Batek ve Jahailer), Filipinlere (Bataklar ve Agtalar), Gneydou Asya alt-ktasna, Borneo adasna (Penanlar) yaylm durumdalar. zellikle adalarda yaayan avc-toplayclar ok uluslu irketlerin blgedeki etkinliklerinin tehdidi altndalar. Avustralya ktasnda ise 18. yzylda younlaan koloniletirmeye kadar, hemen hemen btn ktaya yaylm biimde, eitli ekosistemlere uyarlanm ok sayda avc-toplayc grup yaamaktayd. Bu topluluklara Aborijinler ad verilmitir. Son gebe Aborijin topluluu olan Bat l blgesinin Pintupileri 1950 ve 60larda yerleik hayata geirildi. Kolonizasyon srecinde btn ktaya yaylm biimde yaayan Aborjinler, yava yava l blgelerine srklendiler ve sonunda yerleikleerek yaam biimlerini tamamen brakmaya zorlandlar.
126
Antropoloji
Beslenme ve Salk
Avclk yapan topluluklar yksek protein tketimi ile salkl bir hayat srerler. Avc-toplayc yaam tarznn zorunlu kld hareketlilik de bu yksek protein almnn yarataca kan yalanmas gibi sorunlar nlemektedir. Avc-toplayclar genellikle salkl topluluklardr. Hareketlilikleri, kk nfuslar ve avcla bal olarak yksek protein tketimleri, onlar salgn hastalklar karsnda direnli hale getirmitir. Kk nfuslar halinde yaayan avc-toplayclar genellikle dier topluluklardan yaltk olarak yaarlar. Dolaysyla bu topluluklarda hastalk tayan virslerin, bakterilerin, paracklarn, spor, yumurta ve enfeksiyon tayan larvalarn akna izin verecek bir temas yoktur ya da ok azdr. Avc-toplayclarda toplumsal farkllama sadece ya ve cinsiyet gibi biyolojik kategoriler zerinden yrd iin, yani bir toplumsal tabakalama bulunmadndan, karmak ve tabakal toplumlara zg olan, farkl tabaka ve meslek gruplarna zg hastalk farkllamasna onlarda rastlanmaz. Hareketlilik, bir yandan belirli bir blgedeki insan yerleiminin yerleme koullarndan kaynaklanan hastalk kaynaklarn snrlarken, bir yandan da gebe hareketlilie bal olarak yerel enfeksiyonlarn insan topluluuyla birlikte hareketini de dourur. Ayrca mevsimlik barnaklar, aile iindeki hastalk temaslarn sklatrr. Ancak bu mevsimlik barnaklar havadan gelebilecek enfeksiyonlar azaltc bir etki yaratmaktadr. Btn bunlara karn avc-toplayclar, bugn yerleik toplumlar tehdit eden pek ok hastalktan korunabilmitir. rnein Borneonun Sarawak blgesinde yaayan Penanlar, yer deitirme davranlarna bal olarak, yerleik komularnda ok sk grlen stma (malaria) hastalna pek yakalanmazlar. Bu yzden bugn tandmz yaygn btn salgn hastalklar, tarm devriminden sonra gelierek insanl tehdit eder hale gelmitir. Dolaysyla tarm devrimini yaamam avc-toplayclarda bu hastalklara kar baklk sistemi gelimemitir. rnein Avrupallar Amerika ktasna geldikten sonra, ktann yerli avc-toplayclar ciddi salgn hastalk tehditleriyle kar karya kaldlar. nk iek hastal, kzl, kzamk ve bunun gibi bulac hastalklar binlerce yldan beri Asya, Avrupa ve Afrikada bilinmekteydi. Buna bal olarak bu ktalarda yaayan insanlar bu hastalklarla ba edebilecek bir baklk sistemi gelitirmi, bu hastalklara en iyi diren gsterebilecek biimde bir doal seilim srecinden gemilerdi. Ancak Amerika yerlileri iin bu durum sz konusu deildi. Avrupallarla temasa geen Kzlderililer, zellikle kzamk ve iek hastalndan kaynaklanan toplu lmlere maruz kaldlar. rnein Kuzeybat Amerikada yaayan Mandanlar iek hastal yznden haftada tamamen yok olup gitmilerdi. Modern dnemde avc-toplayclarn, zellikle Kuzey Amerika Kzlderililerinin ve Avustralya Aborijinlerinin salk asndan maruz kald bir baka nemli tehdit, rezervasyon kamplarna ya da belirli kk yerlemelere yerletirilen avc-toplayclarn alkolizme ve uyuturucu bamllna savrulmalardr. Temel geim etkinliklerinden, kltrel hayatlarnn rahatlatc mekanizmalarndan ve doal hareket sahalarndan koparlan yerliler, depresyon, kltr oku ve isizlik-megalesizlik tehdidi altnda kalmlardr.
TARIM VE HAYVANCI UYARLANMA Tarih ve Tanmlama: Besin reticiliine Gei

Holosen: Gnmzden 10 bin yl nce balayp hl devam eden jeolojik dnemdir.
Dnya yaklak olarak 10 bin yl nce Holosen devir adn verdiimiz dnemde byk bir kresel snma yaayarak Son Buzul andan kt. Bu byk iklimsel dnm sonucunda dnyann belirli yerlerinde avc-toplayc yaam tarz terk
127
Neolitik dnem: Gnmzden 10 bin yl nce balayp yaklak olarak 7 bin yl ncesine kadar devam eden, eitlenmi ta aletlerin kullanmnn srd, ancak insanlarn yerleik ky hayatna ve bitkileri evcilletirmek suretiyle retimcilie getii, bu erevede anakmlek yapm gibi yeniliklerin ortaya kt dnemdir. Epipaleolitik dnem: Neolitik dnemi hazrlayan ve gnmzden 12 il 10 bin yl ncesinde Ortadou blgesinde ortaya kan kltrel gelimeleri yanstan dnemdir.
edilerek tarma, baka bir deyile besin reticiliine geildi. Holosen devrin banda buzullarn erimesiyle birlikte ortaya kan buzul-sonrasnn ekolojik ortamnda, daha sonra evcilletirilerek tarm yaplan belli bal bitkilerin yabani rnekleri dnyann farkl yerlerinde yaygnlk kazand. klimbilimciler bu byk deimeye byk iklim geii demektedir. Son Buzul ann deiken iklimi, ekolojide pek ok deimenin ortaya kmasn salad gibi, zellikle Ortadouda, yerleik hayata ve tarmcla geile simgelenen Neolitik dnemin hazrlaycs olan Epipaleolitik dnemin yaam koullarn da ortaya karmtr. Ortadoudaki Epipaleolitik kltrler yerleik ky hayatna geiin ilk admdr. Zaman zaman ortaya kan soumalara karn, daha lk dnemlerde temelleri atlan bu yeni yaam biimi, yeni zelliklerin ve yeni deneyimlerin yaratcs olmutur. Bu dnemde zaman zaman zenginleen bitki rts de daha kararl bir snma dneminde ortaya kacak zengin bitki rtsnn (florann) habercisidir. Bu dnem yerlemelerinde yazlk ve klk yerlemeler ve bunlar arasnda mevsimlik hareket biiminde bir baka yenilik daha grlmektedir. Epipaleolitik insanlar henz tarma alnmam olsa da, bir taraftan avclk yaparken bir taraftan da baz bitkilerin toplaycl ile geiniyorlard. Bunda sz konusu dnemde tohumu yenen baz bitkilerin bu corafyada yaygnlamasnn byk rol vard. zellikle arpa ve budayn daha sonra evcilletirilerek tarma alnm olan yabani trleri, izleyen Neolitik dnemde olduu gibi Epipaleolitik dnem yerlemelerinin youn biimde yayld Dou Akdeniz koridorunda ve Kuzey Irak-Yukar Mezopotamya yaam alannda yaylmt.
Harita 6.1 Yabani Einkorn Budaynn Ortadoudaki Doal Yaylm Alan Kaynak: Maisels, 1990, s.99
128
Harita 6.2 Yabani Emmer Budaynn Ortadoudaki Doal Yaylm Alan Kaynak: Maisels, 1990, s.99
Antropoloji
Bu doal olanak, youn avclk yapan bu topluluklarn avclktan kaynaklanan riskleri en aza indirgeyen ciddi bir bitki toplaycl etkinliiyle hayat kolaylatrmalarn salamtr. Buzul ann deiken ama souk ve kurak iklimi, gnmzden yaklak olarak 12 bin yl ncesine kadar devam etmitir. Kresel snmayla birlikte Avrupann ve Rusyann kuzeyini ve spanyadan Himalayalara kadar btn Alp dalar sistemini kaplayan buzullar hzla ekilmi ve buzlarn ekildii yerleri ormanlar ve sulak alanlar doldurmaya balamt. Bu snma ve nemlenmenin sonucunda bugn tarmn yaptmz pek ok bitkinin ve evcilletirdiimiz hayvan trnn yabani atalar belirli blgelerde yayld. Bu blgelerde yaayan insanlar bu byk ekolojik deiime ayak uydurmu ve avcln yansra, arlkl olarak bu yabani bitki ve meyvelerin toplayclyla yaamaya balad. Bu greli bolluk dnemi ilk yerleik hayat biiminin ortaya kmasna neden oldu. Artk srekli yerletikleri kk kylerde, istikrarl bitki, hayvan ve su kaynaklarnn sunduu olanaklar istismar ederek yaayan insanlar, ksa sre iinde yabani olarak tkettikleri trleri evcilletirmeyi baardlar ve ilk besin reticilii, yani tarm ortaya kt. Kltr tarihisi Gordon Childe, tarmn ortaya kt kltr ana atfen bu byk deiime Neolitik Devrim adn verdi. Evcilletirme birbirine kout olarak Ortadouda, Afrikada, Uzakdouda, Gneydou Asya ve Pasifik adalarnda ve Amerikada balad. Ancak anlan ilk tarm blgeleri tarma alnan temel bitki trleri bakmndan farkllklar gsterir (bkz. Tablo 6.1). Ortadouda tahl merkezli, Uzakdouda pirin merkezli, Afrikada dar ve patates merkezli ve Amerikada msr merkezli bir tarmsal gelimenin olduu ve buralarda bu temel bitki trlerinin yetitirilmesi etrafnda rgtlenen bir yaam ve geim biiminin gelitii sylenebilir. Bu tarmc yaam ve geim biimleri dalga dalga kendi evrelerine doru genileyen bir yaylma gstermitir.
129
Tablo 6.1 Ktalara Gre Dnyada Tarm Yaplan Balca Bitki Trlerinin Evcilletirildii Yer ve Zaman Kaynak: Mannion, 1999
rn Ortadou Arpa (Hordeum vulgare) Emmer buday (Triticum dicoccum) Einkorn buday (T. monococcum) Mercimek (Lens esculenta) Yulaf (Avena sativa) avdar (Secale cereale) Bakla (Vicia faba) Ekmeklik buday (T. aestivum) Zeytin (Olea europea) Afrika Tatl patates (Dioscorea cayenensis) Dar (Sorghum bicolor) Parmak dar (Eleusine coracana) Afrika pirinci (Oryza glaberrima) Kahve (Coffea arabica) Sr bezelyesi (Vigna linguiculata) Uzakdou Pirin (Oryza sativa) Soya fasulyesi (Glycine max) Ceviz (Juglans regia) in kestanesi (Castanea henryi) Gneydou Asya ve Pasifik Adalar Mango (Mangifera indica) Gleez (Colocasia esculenta) Hindistan cevizi (Cocos nucifera) nce belli dar (Panicum miliare) Gvercin baklas (Cajanus cajan) Amerika Balkaba (Cucurbita ssp.) Biber (Capsicum annuum) Pamuk (Gossypium ssp.) Patates (Solanum tuberosum) Lima fasulyesi (Phaseolus lunatus) Msr (Zea mays) Manyok (Manihot esculenta) Tatl patates (Ipomea batatus)
Evcilletirilerek tarma alnd yaklak zaman
gnmzden 9,8 bin yl nce gnmzden 9,5 bin yl nce gnmzden 9,5 bin yl nce gnmzden 9,5 bin yl nce gnmzden 9,0 bin yl nce gnmzden 9,0 bin yl nce gnmzden 8,5 bin yl nce gnmzden 7,8 bin yl nce gnmzden 7,0 bin yl nce gnmzden 10,0 bin yl nce gnmzden 8,0 bin yl nce ? ? ? gnmzden 3,4 bin yl nce gnmzden <10,0 bin yl nce gnmzden 3,0 bin yl nce ? ? gnmzden bin yl nce 9,2 gnmzden bin yl nce 9,0 gnmzden bin yl nce 5,0 ? ? gnmzden 10,7(?) bin yl nce gnmzden 8,5 bin yl nce gnmzden 5,5 bin yl nce gnmzden 5,0 bin yl nce gnmzden 5,0(?) bin yl nce gnmzden 4,7 bin yl nce gnmzden 4,5 bin yl nce gnmzden 4,5 bin yl nce
Her ne kadar toplayc etkinlie konu olan bu yabani bitki trlerinin eitlenmesi greli bir yaam kalitesi ve gvencesi salam olsa da, asl nemli gelime Holosen yani tam snma dneminde tarmn gelimesidir. Bu gei gnmzden yaklak olarak 10 bin yl nce gerekleti. Holosen dnemde iklimsel adan en nemli gelimeler gnmzden 9 bin yl nce balayp 5 bin yl ncesine kadar devam eden klimsel Optimum evresinde yaanmtr. Bu evrede ortalama scaklk, gne radyasyonu ve atmosferdeki karbondioksit younlamas artt ve en
130
Antropoloji
yksek seviyelerine ulat. Bu deime ayn zamanda ya miktarnda arta ve nemlenmeye neden oldu. Ortadouda bu iklim deimesi arpc sonular dourmutur. Nemlenme ncelikle Dou Akdeniz ve Dicle-Frat evresinde ortaya kmtr. Ortadouya baktmzda zellikle evcilletirilen yabani arpa ve yabani budayn Filistinden balayp Yukar Mezopotamyay kuatan, oradan da randaki Zagros Dalarnn bat yamalarn igal eden bir yaylm alannn olduu grlmektedir. Bu yaylm alan, Ortadou haritas zerinde bir hill grnts sunar. Tarmclk yapan ilk Neolitik kyler de bu yaylm alannda ortaya kmtr (Bkz. Harita 6.1 ve 6.2). Tarma bal olarak nce youn bir kyleme meydana geldi. Ky tarmc hayatn temeliydi. Rift vadisi adn verdiimiz ve Kzldenizden balayp eria ve rdn nehri vadileri ile l Denizi izleyen jeolojik knt youn bir yerlemeye sahne oldu. Eriha gibi byk Neolitik kyler bu verimli knt alannda ortaya kmt. Eldeki veriler Erihada bir taraftan avclk yaplrken bir taraftan da arpann tarma alndn gstermektedir. Suriyede am havzasnda yer alan Tel Aswad Neolitik yerlemesinde ise gnmzden 9,8 il 9,6 bin yl nce, emmer buday, tarla bezelyesi, mercimek ve muhtemelen arpa tarm yapldn saptamlardr. Bu arada baz yerlemelerde ilk evcilletirilen hayvan trleriyle de karlamaktayz. rnein Filistindeki Beydhada keinin evcilletirilmi olduunun saptanmtr. Biraz daha kuzeye ve biraz daha douya doru ktmzda bir baka nemli Neolitikleme alanyla karlamaktayz. Buras Dicle ve Fratn yukar rlar arasnda kalan ve kuzeyden Toros Dalar ile snrlanan bir alandr. Bugnk Diyarbakr, anlurfa, Malatya ve Batman illerinin kaplad alanla bu Neolitikleme alan kabaca rtmektedir. Buradaki en nemli yerleme Ergani yaknlarndaki ayndr. Bu blgede arpc baka Neolitik yerlemeler de vardr. Gritille (Adyaman), Nevali ori (anlurfa), Hayaz Hyk (Adyaman), Cafer Hyk (Malatya), Grctepe (anlurfa), Gbeklitepe (anlurfa) ve Hallan emi (Batman) bunlarn en nemlileridir. Erken Neolitik dnemde bu blgenin insanlar avcla ve yabani buday toplayclna baml bir geim biimi srdryordu. Ancak zellikle Frat kylarna yakn baz yerlerde, Gritille ve Cafer Hykte, henz hayvan evcilletirmesine ilikin herhangi bir bulguyla karlalmam olmakla birlikte, tarma geiin izlerine rastlanmaktadr. Cafer Hykte en eski tabakalardan balayarak yabani ve evcil budayn bir arada bulunduu saptanmtr. Mercimek ve bezelye de tarm yaplan bitkiler arasndadr. Gnmzden 10,500 yl ncesinden itibaren, ayn yerlemesinin ilk tabakalarnda da tarma alnm budaya ve baklagillere rastlanmtr. Bu, Ortadouda rastlanan en erken evcil bitki rneidir. Nevali oride ise koyun ve keinin evcilletirilmi olduu grlmektedir. Ayrca burada buday, arpa, baz mercimek ve bezelye trleri de tarma alnmt. Hallan emide herhangi bir bitki evcilletirme izi yoktur ama gnmzden 10,6 il 10 bin yl ncesine tarihlendirilen domuz kalnts, en eski evcil domuz olarak kayda gemitir. Tarma alnm en eski emmer budayna ayn ve Cafer Hykte, einkorn buday, koyun ve keinin ilk evcil rneklerine ise Nevali oride rastlanmtr. Dier bir nemli alan, Zap rmaklar boyunca El-Cezireden daha yksekteki da vadilerine doru uzanan bir alanda yer alan Zagros dalar blgesidir. Tarmn tedric bir biimde ortaya k, kabaca bugnk Kuzey Irak iine alan bu alanda yer alan anidar, Tel Magzaliye, Zawi emi ve Kalat Carmo yerlemelerinde izlenebilmektedir. rnein Tel Magzaliye, bu blgede tarmn balangc asndan kritik bir nemdedir. Zira burada tarma alnm pek ok bitki kalnts bulgulan-
131
mtr. Bunlar arasnda budaygiller, arpagiller, yulaf, mercimek, keten ve burak trleri bulunmaktadr. Bu tabloya baktmzda, aslnda Filistinden balayarak Suriyeyi kat eden ve Trkiye snrlar iinde Gneydou Toroslara deen, oradan Kuzey Iraka geen ve Zagros Dalarnn bat eteklerine yaylan bir Neolitikleme ve tarma gei alanndan sz etmekteyiz. Bu alann bir hill grnmnde olmas ve tarma geiin bu hillin zerindeki Neolitik kylerde gereklemesi nedeniyle, bu blgeye Verimli Hill ad verilmitir.
Harita 6.3 Ortadouda lk Tarmc Yerlemelerin Yaylm ve AvcToplayc Alanlar Kaynak: Dolukhanov, 1998, s.515
Bu blge ilk evcilletirme blgelerinden biridir. Burada modern ekmeklik buday ve emmer buday, bu ekirdek blgeden Avrupa ve Asyaya yaylmtr. Yaplan son genetik aratrmalar tarm yaplan ilk evcil buday trlerinin merkezinin Diyarbakr ile anlurfa arasnda kalan Karacada blgesi olduunu gstermektedir. zetle bugnk Trkiye topraklar da iinde olmak zere Ortadouda evcilletirilerek tarma alnan bitkiler ve yaklak ilk evcilletirilme tarihleri Tablo 6.2den izlenebilir: Bugn iie olduumuz baz hayvan trlerinin evcilletirilme alanlar da ayn blgededir. Koyun Dou Akdeniz, Orta Frat ve Yukar Mezopotamya blgesinde; kei Toroslara kadar uzanan Dou Akdeniz blgesinde ve domuz Zagros blgesinde, gnmzden 10 bin il 7 bin yl ncesine uzanan zaman diliminde evcilletirilmiti. Ancak ilk evcilletirilen hayvann kpek olduu bilinmektedir. st Paleolitik ya da Epipaleolitik dnemden beri kpek insann sadk dostudur. Kpein evcilletirilmesi tarmdan nce, yaklak olarak gnmzden 14 bin yl nce avctoplayclar tarafndan baarlmt. Ancak besin kayna olarak kullanlan hayvanlarn youn biimde evcilletirmesi, tarmn balangcndan biraz sonra balamtr. Neolitik dnemde besin kayna olarak evcilletirilen ilk hayvan trleri domuz, koyun ve keidir. Onlar sr trleri izlemitir.
132
Antropoloji
(Hayvan evcilletirmesi hakknda bkz. Tablo 6.2) Buna bal olarak, havyancla dayanan gebe ve yar-gebe yaam biiminin yaygnlat gzlemlenir. te yandan tarmc yerlemelerde byk ba hayvanclk da ortaya kmtr. rnein Anadolunun gelimi tarm yerlemeleri arasnda nde gelen atalhykte srn evcilletirildii grlmektedir.
Tablo 6.2 Hayvan Trlerinin lk Evcilletirme Alanlar ve Yaklak Evcilletirme Tarihleri Kaynak: Mannion, 1999 Hayvan Tr Ortadou Kpek Koyun Kei Domuz Sr Avrasya Bozkrlar (Rusya) At Hindistan Sr Gneydou Asya Tavuk Orta Amerika Hindi Gney Amerika Lama Alpaka gnmzden 6,0 bin yl nce gnmzden 6,0 bin yl nce ? gnmzden 8.0 bin yl nce gnmzden 8,0 bin yl nce gnmzden 6,0 bin yl nce gnmzden 14,0 bin yl nce gnmzden 9,0 bin yl nce gnmzden 9,0 bin yl nce gnmzden 8,0 bin yl nce gnmzden 8,0 bin yl nce Yaklak Evcilletirilme Tarihi
zetle Neolitik Devrimle besin reticiliine geile birlikte temelde bitki reticilii yapan tarmc ky toplumlar ile evcilletirilen hayvanlarn besicilii ile geinen gebe ve yar-gebe oban toplumlar ortaya kmtr. 18. yzylda balayan Sanayi Devrimine kadar insanlk bu temel geim ve yaam tarzlarnn eitli biimlerine bal olarak yaamlardr.
SIRA SZDE
SIRA geiin SZDE nedenleriniz tartnz. Yerleik yaama
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DNELM Tarma geile birlikte nfusun artt bir gerektir. Ancak bunu basit bir nfus art biiminde tezahr etmi bir sre olarak yorumlamak zordur. Zira yerleik yaO R U ayn zamanda salgn hastalklar, kalp ve eklem rahatszlklar am tarzyla Sbirlikte, yaylm, birlikte daha kalabalk yaamann getirdii gerilimlere bal olarak byk olaslkla kiiler ve gruplar arasndaki atma riski de artmtr. Bu riskler doum DKKAT yzdelerindeki artla birlikte lm oranlarndaki art da beraberinde getirmi olmaldr. Ancak nfusun dengeli bir hzla olmasa bile dorusal bir biimde arttSIRA SZDE na pek kuku yoktur. Nitekim biz Neolitikle birlikte daha nce grmediimiz byklkte yerlemelerle karlamaya balamaktayz. rnein rdndeki Ayn Gazal yerlemesi nfusunun gnmzden 7,250 yl nce 2 hektar genilie ve en fazAMALARIMIZ la 604 kiilik bir nfusa sahip olduu hesaplanrken, be yz yl sonra bu genilik 4,5 hektara ve nfusun st snrnn 1400 kiiye kt, yine be yz yl sonra bu
Nfus ve Tarmn Yaylmas
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
133
saylarn 9,5 hektara ve 2870 kiiye ulat, ve en nihayet gnmzden 5750 yl nce yerleme byklnn 12,5 hektara, nfusun ise 3575-3775 kii aralna ykseldii hesaplanmaktadr. Arkeolog Robert J. Braidwood, tarmn ilk ortaya kt blgenin ar nfus basks yznden biyolojik tama kapasitesinin zerinde bir nfus ykyle karlatn ve bu durumun bir g dourduunu sylemektedir. Tarm tekniklerinin ve kltrnn douya, batya ve gneye doru yaylmas Braidwood tarafndan bu olguya balanmtr. Biyolojik tama kapasitesinin doygunluu ile birlikte iftiler, yerli toplayclar srm ve tarm teknikleri ve tarmc yaam tarz bu harekete bal olarak epere doru her kuakta 10-20 km. yaylmtr. Ammerman ve Cavalli-Sforza (1973) bu harekete ilerleme dalgas adn vermilerdir. Bu ilerleme dalgas 5 bin yl iinde Atlantik kylarna kadar ulamt. Neolitik Devrimi izleyen 9 bin yl iinde, dnya nfusu yaklak olarak yz kat artt ve 17. yzyln ortalarna gelindiinde ortalama olarak 500 milyon kiiye ulat. Alt Paleolitikin balangcndan Neolitik Devrime kadar geen yaklak 2-2,5 milyon yllk uzun avc-toplayc dnemde insan nfusunun 100 binlerden 5 milyona kadar ulaabildii, yani kaba bir rakamla 2 milyon ylda ancak 50 kat artt dikkate alnrsa, tarmc hayatn nfus zerinde nasl bir etki yaratt da grlebilecektir. Bu art salayan en nemli etken, yaamn kalitesini artrmam olsa bile yaam gvenliini salayan retimci hayattr. Tarm teknikleri, topran besleme gcn yani verimini avc-toplaycla gre 5 il 40 kat arasnda deien oranlarda artrmtr. Bu art ortalama 20 kat olarak kabul edersek, tarm dneminde nfusun younluu da 20 kat artm, 30 kiilik avc-toplayc takmlar Neolitikle birlikte 600 kiilik kyler haline gelmi olmaldr. nsan hayatnn tesadf etkenlerin etkisinden karlarak, her trl ekolojik sorun karsnda gelecei gvence altna alabilecei bir rn fazlas yaratmas, sorunlar karsnda rn deitirmek trnden zmler retmesi bu gvencenin balca kaynadr. Ancak aada anlatlaca gibi, tarmla birlikte insan hayat pek ok salgn ve bulac hastaln tehdidi altna girmitir. Bu koullarda yksek lmllk oran karsnda nfusu koruyan ey daha yksek dourganlktr. Ky hayat ve tarmclk bu yksek dourganl salayan koullar hazrlamtr. Buna karlk ortalama mr avc-toplayclkta 25 yl kadarken, tarmla birlikte ancak 30a kabilmitir. Bunun nedeni tarmc hayatn insan hayatnn kalitesine byk bir etki yapamam olmas ve lm nedenleri arasna ktlk, ocuk lmleri ve doum srasndaki kadn lmlerinde art, salgn hastalklar, topran tuzlanarak verimsizlemesi ve savalar gibi yeni etkenlerin katlmasdr. Yerleik hayata geile birlikte, nfusun asl artn snrlayan bu etkenler, nfus katlanarak artmasn nlemi ve nfus dengeli bir hzla yaylmtr. an en nemli risklerinden birisi ktlk ve ona bal alk tehdididir. zellikle tek rne bamlln artmasyla birlikte, bu risk de ykselmi; her ktln ardndan da bir byk salgn hastalk yaylmtr. Bu yzden tarm dneminde nfus beklenen kuramsal artna hibir zaman ulaamad. Ancak buna karn, avc-toplayclktan ok daha hzla artt.
Temel Tarm ve Toplumsal rgtlenme Biimleri

Tarmn yaylmasyla birlikte, bir taraftan avc-toplayclk daralp dnyann kenarlarna ekilirken bir taraftan da tarmn yayld blgelerin ekolojik zelliklerine, burada yaayan topluluklarn demografik durumlarna uygun farkl tarm biimleri ortaya kt. Bu tarm biimleri, iinde hi art-rn yaratmayan ve tamamen youn ormanlk alanlara uyarlanm topluluklarda grlen bahecilik tipinde rgtlenmeler olduu gibi, ok az rn fazlas yaratan geimlik tarma ve tamamen rn faz-
134
Fotoraf 6.3 Alpaka
Antropoloji
las yaratmaya uyarlanm youn tarm biimlerine; ayrca bitki evcilletirmesi temelli uyarlanma yerine hayvan evcilletirilmesi temelli bir uyarlanma biimi olan gebe-hayvancla kadar uzanan bir eitlilik arz eder.
Gebe-Hayvanclk (Pastoralistler)
Gebe-hayvanc geim ve yaam tarz (pastoralizm), yukarda sylendii gibi, hayvan evcilletirmesi temelli bir uyarlanmadr. Dolaysyla yaam biimi tamamen retimin temeli olan hayvanlarn ihtiyalarna gre dzenlenmitir. Bu dzenlemeyi gebe-hayvanclarn dier tarmc topluluklarla girdii mbadele ilikilerinin biimi de etkilemektedir. Bu geim tarznda insanlarn temel retim ve besin kayna olan hayvan srleriyle birlikte her zaman taze olan otlak ve ayrlara haKaynak: reketi, yani transhmans, esastr. Bu yzden gebe-hayvanclk http://tr.wikipedia.org/wiki/ Resim:Alpaka_33444.jpg yerleiklii deil gerlii ya da belirli noktalar arasnda hareketi gerektirir. Dnyann eitli yerlerinde tamam gevi getiren memeliler olan evcilletirilmi koyun, kei, deve, sr, lama, alpaka (Fotoraf 6.3 Alpaka), Alpaka: Gney Amerikada yaayan lama cinsinden yak ve ren geyii obanlyla geinen pastoralistler, tamamen gebe bir hayat uzun tyl bir hayvandr. srdrenlerden sadece yaylaclk yapan yar-gebe topluluklara kadar eitlenen Yak: Tibet srdr. farkllklar gsterir. Ortadou, Orta Asya, Moolistan ve Afrikada youn olarak koyun, kei, deve ve ksmen sr otlatcl grlrken, Gney Amerika ktasnda lama ve alpaka obanl, Tibet yaylasnda, Dou Trkistan ve Moolistann bir ksmnda yak, Sibirya ve Alaskada ise ren geyii obanl egemendir. Gebe-obanln zgn biimi, hibir biimde yerleik bir birime bal olmadan tmyle otlak ve ayrlar arasnda gezinerek yaplan konar-ger hayata dayanr. Bu tr yaam biimi geni alanlara ihtiya duyar ve tarih boyunca Avrasya bozkrlarnda ve ran, Afganistan, Arabistan yarmadas, Moolistan ve Mezopotamya dzlkleri gibi geni ve deien rakml dzlklere sahip alanlarda yaplmtr. kinci bir biim belli bir yaylak ile belli bir klak arasnda dorusal hareket srdren ksa mesafeli mevsimlik gebelik biimidir. Bunun rneklerini de spanya ve Fransann Pirene dalarndan Alp dalarna, oradan Toroslara, Karadeniz dalarna, Kafkaslara, Zagroslara ve Elbruz silsilesine uzanan Alp dalar sisteminde gzlemleriz. Trkiyenin Yrkleri bunun tipik rneidir. AyFotoraf 6.4 rca tarmclkla hayvancl birarada yYaylada Bir Hayvan Srs rten agro-pastoralistler vardr. Bunlar klar daimi ky yerlemelerinde yaarlar ve baharn sonundan itibaren ykseklerdeki yaylalarna karak hayvancl srdrrler (Fotoraf 6.4 Yaylada bir hayvan srs). Bu tip yaylaclarn kademeli yayla sistemleri vardr ve belli tarihlerde belli yksekliklerdeki yaylalar kullanarak yazn en scak gnlerinde en yksek noktadaki yaylalarna karlar. Dou Karadenizde grlen yaylaclk bu trdendir. Bu tr yaylaclar yaylalara adrla ktklar gibi, yaylalarda yaplm sabit konutlar Kaynak: Abdurrahim zmen Arivi da kullanrlar. Toroslarda adrl yaylac-
135
Fotoraf 6.5
lk egemenken, Dou Karadeniz ve Dou Anadoluda sabit konutlu yaylalar grlr (Fotoraf 6.5 Dou Karadenizde yayla evleri). Gebe-obanlar genellikle yerleik bitki reticileriyle karlkl bamllk ilikisi iindedir. Bu iliki tarihsel olarak bitki reticilerinin ihtiya duyduu hayvansal rnlerle, obanlarn ihtiya duyduu zirai rnlerin mbadelesine (dei-tokuuna) dayanr. Bu mbadele ihtiyac tarihteki ilk byk pazarlar da dourmutur. Dolaysyla gebe dngsnn bir yerinde, baml olduklar bir pazar merkeziyle kurulan iktisad iliki ve bunun dourabilecei siyas ilikiler nemli bir rol oynar (Fotoraf 6.6 Kyl pazar).
Dou Karadenizde Yayla Evleri
Kaynak: Abdurrahim zmen Arivi Fotoraf 6.6 Kyl Pazar
Kaba Tarm Biimleri

Nfusu fazla youn olmayan blgelerde, geni alanlara yaylm olarak yaplan dk verimli tarm biimlerine toplu olarak kaba tarm denilmektedir. Bu tarm tipi, tarmn en ilkel biimlerini bnyesinde barndrr. Buna karlk kaba tarm yapan topluluklar, avc-toplayclarn aksine yerleik topluluklardr. Yerleiklik basit ky yerleimleri biiminde tezahr eder. Buna bal olarak bu topluluklarda bir toprak bilincinin varlndan sz edebiliriz. Avc-toplayclar, besin araylarn bir yerKaynak: Abdurrahim zmen Arivi den baka yere, belirlenmi rotalar gereince dolaarak srdrdkleri halde, basit iftiler enerjilerini sadece belli bir yerde besin retmek zere tahsis ederler. Kaba tarmclarn nfus younluu da, yine avc-toplayclarla karlatrldnda, olduka yksektir. Zira tarmclk hayatta kalma ansn artran istikrarl bir besin gvencesi oluturur. Besin gvencesinin en nemli unsuru olan tohumluk ve yedeklik besin depolamas, zaten zorunlu olarak yerleiklii gerektirmektedir. Kaba tarm biimleri bahecilik (horticulture) ve geimlik tarla tarm olmak zere iki balk altnda snflandrlabilir. 1) Bahecilik (horticulture): Bu biime apa tarm da denilmektedir. nsanlar avc-toplayclktan tarma getiklerinde ilk bavurduklar tarm yntemi buydu. Kaba tarm biimleri iinde en az emek harcanan ve buna karlk en az enerji elde edilen biim, baheciliktir. Bu yzden artk deer yaratm yok denecek kadar azdr. Dolaysyla bahecilerde tabakalama ve toplumsal farkllama grlmez. Baheciler, kk alanlarda, apa, denek gibi basit aletler kullanarak tarm yaparlar. Tarlalar kalc bir mlkiyetin konusu deildir, hatta ou zaman belirli bir tarla bile yoktur. nk ounlukla kk ve dank toprak paralar bir kere ilenmekte, hayvansal enerji (saban ve onu eken bykba hayvanlar) veya makine
136
Antropoloji
Hane: Kendisini aile olarak tanmlayan iki ya da daha ok sayda bireyden oluan, temel ihtiyalar karlamak, bunun iin gereken iktisad, biyolojik ve kltrel etkinlikleri srdrmek iin, ortaklaa aba zerine ina edilmi bir yaam pratiini srdren toplumsal birimdir.
kullanlmadan srlp terk edilmektedir. Bu tarlalar deiik srelerle nadasa da terk edilirler. Tropikal yamur ormanlarnda yaayan baheciler kes-yak (slashand-burn) tarm da denilen bir bahecilik uygulamas yaparlar. Her yl orman iindeki bir alandaki bitki rts temizlenerek tarla alr ve bu ama srasnda ortaya kan aa ve al-rp yaklr. Yaklma sonucunda ortaya kan kller tarlann verimini artrr ve burada ekim yaplr. Alan bu tarla, topran verimliliinin azalmasna ve yeniden yeeren yabani bitkilerin kltr bitkileriyle rekabet eder hale gelmesine kadar kullanlr. Bu srenin sonunda alan tarla, ileride yeniden kullanlabilecek rezerv bir toprak olarak deerlendirilmek zere terk edilir ve orman iinde baka bir yerde ekim yaplmak zere ayn ilem tekrarlanr. Tarm alanlarndaki tekrar edip giden bu dnm yznden bahecilie dnml tarm (shifting cultivation) ya da tarla orman dnm (field-forest rotation) ad da verilmektedir. Anlatlanlardan karlabilecei gibi, bu tip tarm youn ormanlk alanlarda, zellikle tropik yamur ormanlarnda uygulanabilecek bir kaba tarm biimidir. Baheciler, genellikle kabile rgtlenmesi iinde basit ve dk nfuslu ky yerlemeleri halinde yaarlar. Baheciler, tpk avc-toplayclar gibi, komularyla basit ticar ilikilere girerler. rnein avc-toplayc Mbuti Pigmelerinin komular olan baheci Bantularla yaptklar sessiz ticaret bu ilikilerin gzel bir rneidir. Zira Bantular hayvansal rnler bakmndan avc-toplayc komularna bamldrlar. Baheci tarm biimlerinden biri olarak tanmladmz dnml tarm, aslnda sadece Amerika ktalar ve Gneydou Asya gibi youn ormanlk alanlarda uygulanm bir tarm biimi deildi. Bu tarm biimi aslnda Hristiyanlk ann bana kadar Avrupada ve 17. yzyla kadar Kuzey Amerikada uygulanmt. Hatta Daniel Bates, Avrupal fatihlerin Kuzey Amerikada baarl bir uyarlanma geirmelerinin ve kalc olmalarnn nedenini, onlarn Amerikan yerlilerinin uygulad yak-a tarmn baaryla taklit etmelerine balamaktadr. 2) Geimlik Tarla Tarm: Bahecilik uygulamalarnn olanakl olduu corafyalarn dnda, bir kaba tarm yntemi olarak geimlik tarla tarm yapld grlmektedir. Geimlik tarla tarmnda kk ve dzensiz tarlalar sz konusudur. Ekilen rnden elde edilen verim, yine o ekim iini yapan bir hanenin ihtiyalarn giderecek kadardr. Yani bu tarm biiminde de artk deer yaratm sz konusu deildir, sadece geimlik retim sz konusudur. Her biri birer bamsz retim ve tketim birimi olan haneler, burada da, tpk bahecilikte olduu gibi eitlik ilkesine dayal olarak etkinlie katlr, retim ve tketimi birlikte gerekletirir. Dolaysyla burada tabakalama yoktur ya da ok gevektir. Bu tarm biimi tamamen insan ve hayvan gcne dayanmaktadr ve burada da, baheciler kadar uzun sreli olmasa da nadasa brakma uygulamas grlr. Ancak bu tarm biiminde insan gc kritik bir unsurdur. Hem retime katlmak hem de retimde kullanlan hayvanlarn bakm ve idaresi yksek bir emek gcne ihtiya yaratr. Bu da geni aile demektir. Bu zellikler, bahecilerin aksine, geimlik tarla tarm yapanlar kyllk kategorisine sokar. Bu kategoride hane temel iktisad ve toplumsal birimdir. Dolaysyla kyllk terimi bir iktisad etkinlikten fazlasn anlatr. Bu tarz sadece bir iktisad etkinlik deil, ayn zamanda bir yaam biimi, toplumsal rgtlenme ve kltrel eilim btndr.
Youn Tarm Biimleri

Sadece geimlik retim yapmakla yetinmeyip artk deer de yaratan bir retim etkinliine gemi ve bu etkinlik etrafnda rgtlenmi tarm biimine youn tarm
137
Kalkolitik dnem: Neolitik dnemi izleyen ve aa yukar . 5500 il 3500 yllar arasnda srm olan, Tun an hazrlayan ekonomik ve toplumsal gelimelerin yaand dnemdir. Tun a: . 3500 il 1200 yllar arasnda, youn maden ilemecii, kent hayat, yaz gibi byk kltrel ve iktisad gelimelerin yaand, ilk devletlerin ortaya kt uygarlk adr.
denir. Tarm burada artk deer yaratmaktan ya da para kazanmaktan fazlasn anlatr. Burada da hane temel birimdir ve her hane iinde rgtlenmi olduu ky yerleiminin iktisad, coraf ve toplumsal snrlar iinde, sermaye temelinde deil, retim aralarnn bakmna ve geimin srdrlebilirliine odaklanmtr. Neolitik dnemden kp Kalkolitik dneme ve Tun ana girildiinde, zellikle Mezopotamyada kuru tarm yerine sulamal tarma geilmesiyle birlikte, tarmdan art-rn yaratm balamt. Bu art-rn yaratm, ksa srede yle boyutlara vard ki, Gordon Childen ikinci byk devrim olarak tanmlad Kentleme Devrimi ortaya kt. Tarmdan elde edilen artk, bundan byle tarmda fiilen almak zorunda olmayan bir nfusu da besleyebilecek hale gelmi, bununla birlikte toplumsal yaam iinde baka uzmanlar, baka faaliyet alanlar ve yeni meknsal ve siyasal rgtlenme biimleri, kent ve devlet, ortaya kmt. Kalkolitik dnemden modern aa kadar, iinde youn tarm yaplan eitli toplumsal rgtlenme biimleri meydana gelmitir. Bunlardan ilki topran mlkiyetinin bir toprak beyinde veya kral gibi bir yneticide bulunduu ve iftilerin onlar iin retim yapt feodal veya hara retim tarzdr. Burada iftiler, topran sahibi olarak ya da anlan toprak sahiplerinin tarlalarnda ortak veya yarc olarak retime katlr ve retilen artk deer bu egemenlere aktarlr. Bu youn tarmdaki en yaygn ve uzun srm istismar biimidir. rnein arlk Rusyasnda toprak sahibi bir beye bal olarak alan bir ifti hanesi, izinsiz kynden ayrlamazd. Ayn durum topraklarn kuramsal olarak sultana ait sayld Osmanl mparatorluunda da sz konusuydu. Avrupa feodalitesinde de benzer ilikiler kurumsallam ve btn bu rneklerde kyller rnlerinin belirli bir yzdesini toprak sahibine vergi, kira veya hara olarak aktarmak zorunda kalmlar, hatta yln belli dnemlerinde toprak sahibine ait zel toprakta (malikne topranda) bedelsiz olarak almay kabul etmilerdi. Hindistanda, Ortadou ve Gney Amerikada da toprak kullanm benzer ortaklk biimleriyle srdrlmtr. Ortaklk ya da yarclk, bakasnn sahip olduu bir toprakta alan iftinin rnn ya da kazancn belli bir blm karlnda emeini ortaya koymas biiminde tanmlanabilir. Bir ikinci youn tarm uygulamas kle emei kullanlarak yaplan retimdir. Burada zgr kyl ya da serf yerine, retimde youn kle emei kullanlr. Klelerin iktisad ve siyas haklar yoktur. zellikle antik dnyada bu tr bir tarmcln yaygn biimde uyguland, savalardan ya da karlma suretiyle elde edilen klelerin retim aracna dntrld ve bunun sonucunda byk imparatorluklar ya da ekonomileri besleyen yksek bir artk-deer yaratld grlr. Bu yksek artk-deerin yaratt itah, modern alarda bile kle emeinden vazgeilmemesinin nedenidir. Gney ve Kuzey Amerikadaki byk lekli tarm, 19. yzyln ortalarna kadar neredeyse tamamen kle emeine bamlyd. Bu tr tarm, geleneksel bitkiler yerine endstriyel bitkilerin (zellikle pamuk, ttn, kakao, kauuk ve kahvenin) retimine younlamt. nc biim kk kyl iletmeleri yoluyla yaplan retime dayanr. Burada kyl zgrdr ve temel retim kararlar zgr kyl hanesinde alnr. Anca kk aile iletmecilii de denilen bu biimde ifti pazarda oluan fiyatlarn, retimdeki girdi fiyatlarnn ve en nemlisi demografik etkinin basks altndadr. Nfusu artan hanenin sahip olduu en nemli retim arac, yani toprak srekli olarak blnme ve dolaysyla verimliliini yitirme tehdidi altndadr. te yandan btn bu bask etkenleri kylln zlmesine ve krdan kente gn hzlanmasna neden olmaktadr.
Serf: Toprak sahibi olmayan, bir beyin ya da byk toprak sahibinin topranda, o toprakta retim yapmak artyla yaayan ve geimini bylece temin eden kyl tipidir.
138
Antropoloji
Kaba tarm yapan retimciler, kendi retim aralar (toprak, alet-edevat ve emekleri) zerinde tam bir tasarruf hakkna sahiptir; ne kadar alacaklarna, hangi rn ekeceklerine ve ne kadarn ellerinden karacaklarna kendileri karar verirler. Kyllerin ise bu zgrl yoktur. Topra tasarruf etme biimlerine ve emeklerini nasl kullanacaklarna kendileri deil, emekleri ve retim aralar zerinde mlkiyet ve tasarruf hakkn ellerinde tutan kiiler karar verirler. Feodal ve hara ilikilerden kurtulup pazar iin retim yapan zgr kyller bile, emek ve sermayelerini belirli llerde kontrol edebildikleri halde, sonuta kendileri dndaki pazarlara, rnleri bu pazarlara sevk eden araclk ilikilerine ve ynetsel srelere, girdi fiyatlarna ve rnlerinin piyasa deerine bamldrlar.
SIRA SZDE
Youn tarmsal SIRAretim SZDE sonucu ortaya kan art rn, youn tarmclarla kaba tarmclar arasnda nemli farkllklar ortaya karr. Bunlar nelerdir? Tartnz.
D NELM Enerji ve evre
DNELM
Tarm biimlerinin tamamnn hedefi, tpk dier geim biimlerinde olduu gibi, belirli bir toprak insanlarn yararna kullanlabilecek istikrarl ve gveS O R U S O R biriminden U nilir bir enerji elde etmektir. Baheciler youn tarm yapan iftilere gre dnm bana ok daha az rn alr ve enerji (kalori) elde ederler. Ancak buna karlk bu DKKAT DKKAT kalori miktarnn elde edilmesi iin harcadklar enerji youn tarmclara gre ok daha azdr. Dolaysyla birim bana elde ettikleri verim ok dktr. zellikle SIRA SZDE SIRA SZDE bahecilerin besin retiminde bavurduklar enerji kayna byk lde kendi kas enerjileridir. Onlar ilgilendiren yalnzca bir aileyi besleyecek kadar retim yapmaktr. O nedenle retim iin ayrlan nfus da dier tarmclarla karlatrldAMALARIMIZ AMALARIMIZ nda azdr. Bu nedenle bahecilikle uratklar halde, ou avcl da srdrr. nk lks bir besin olan eti elde etmek iin ayrabilecekleri zaman fazlas vardr. Kaba tarm yapanlar, retim ve yaam iin greK T A P K T A P Fotoraf 6.7 ce daha az enerjiye ihtiya duyduklarndan fiziksel Dou Karadenizde ay Tarm ve doal evrelerini de o lde az deitirirler. stelik yaadklar ekosistem onlara geni bir biyolojik TELEVZYON TELEVZYON eitlilik sunar. Youn tarmclar ise aksine tek veya birka rne bamldrlar ve evrelerini bu rn trne uygun biimde hatr saylr derecede deiikNTERNET NTERNET lie uratrlar (Fotoraf 6.7 Dou Karadenizde ay tarm). Youn tarmclarn tek rne bamll, onlarn tarih iinde byk krizlere savrulmasna da neden olmutur. rnein 1840larda rlandada yaanan patates ktl ve yakn zamanlarda, 1980lerde Afrikann Sahel blgesinde (Orta Afrikada) grlen byk ktlk kitlesel glere ve lmlere yol amtr. Bu tr risklerin yansra youn tarmn yol at en nemli deiim, biyolojik eitliliin ortadan kalkmasdr. rn miktarn artrmann en gvenli yolu olan tek rne bamllk, ne yazk ki biyolojik eitlilii, dolaysyla doann kendini yenileme ve eKaynak: Abdurrahim zmen Arivi itlendirme yeteneini zayflatmtr. Bu insann bir lde doadan ve onun yerel bilgisinden kopuu anlamna da gelir. Oysa baheciler, uyguladklar yntem gerei doa hakknda ok ey bilmek zorundadrlar. zellikle farkl toprak eitleri, yangn yntemleri
139
ve rzgr durumuyla ilgili ok hassas ayarlamalar yapmak durumundadrlar. Bunun yansra farkl bitki trlerinin yetime koullar, onlarn yaam alanlarna ilikin bilgiler ve mikroiklim koullar hakknda da ok bilgilidirler. Zira Daniel Batesin vurgulad gibi bu bilgiler onlarn varoluunun n kouludur. Gebe-hayvanclarn temel enerji kayna otlak ve ayrlardr. Otlak ve ayrlardan hayvansal rnlere dnen enerji, bitki tarmclna gre ok daha dk bir verim salad gibi, ok daha fazla emek gerektirir. Zira toplam enerji her dnmnde giderek azalmakta ve insann elde ettii enerjiye gelindiinde tarmcnn elde ettii enerji miktarna ulaabilmek iin bir hesaplamaya gre yaklak on iki kat kadar daha fazla katk istemektedir. O nedenle gebe-hayvanclarn bu zahmetli retim biiminden uzaklamalar, tarmclara gre ok daha hzl olmaktadr. Bu uzaklamadaki bir dier etken geleneksel gebe-yerleik kartldr. Gebeler transhmans srasnda tarmclara ait topraklardan getii iin bu retim birimlerine zarar vermekte ve yerleikler bu yzden gebeleri kendi evrelerinden uzaklatrmaya almaktadr. Devletler de ok daha zor kontrol edebildikleri gebeleri yerletirerek onlar yerleik birer vergi birimine dntrmeye uramlardr. Bu bask gebe-hayvancln temel gerilimini oluturur.
Toplumsal rgtlenme ve Siyaset

Yerleikleme ve nfus artyla birlikte daha karmak bir toplumsal rgtlenme ortaya kmtr. Tarm zaten yksek nfusu ve bu nfusun ibirliini zorunlu klmaktadr. Tarlalarn temizlenmesi, retim sreleri iin zamann dzenlenmesi, rnn ekimi, dikimi, hasat ve kaldrlp depolanmas, gereinde pazara iletilmesi, ortaya kan uyumazlklarn zmlenmesi bir ibirliini ve rgtlenmeyi gerektirir. Ayrca btn bu rgtlenmeyi salayacak, karar verecek merci ve kiilerin belirlenmesi, bu kii ve mercilerin bu ilevleri yerine getirmesi, (evlenme ilikileri, ocuk bakm gibi) toplum ii ilikileri dzenleyecek kurallarn koyulmas ve gzetilmesi de bu topluluklarn temel ihtiyalar arasndadr. Btn bu ilevler siyaset kurumunu dourur. Ortaklaa alan ve eitliki topluluklarda, rnein avctoplayclarda, bu tr sorunlar nadiren ortaya kar. nk bu tr topluluklarda sorunlar birleerek deil blnerek zlr. Baheciler gibi topran ortak mlkiyetini kabul eden topluluklarda dahi, sonuta retim zerindeki tasarruf hakk hanelere aittir. Bir sorun ktnda bahecilerin de ekip gitme (g etme) ans vardr ama bir kez g edildiinde dzenlenmi retim ilikilerini yeniden kurmak olduka zordur; o yzden baheciler de g yerine sorun zme mekanizmalar oluturmay tercih ederler. Tarmclar byk lde evlilik ve akrabalk ilikileri temelinde rgtlenirler. Burada temel birim, yukarda deinildii gibi, kendi kendine yeterli birer retim ve yeniden retim birimi olan hanedir. Hane aile demektir. Dolaysyla hanenin bykl ve nitelii ailenin tanmn belirler. Ancak retimden kaynaklanan riskleri karlamak iin bu haneler tmyle bamsz deillerdir ve buna bal olarak kendilerinden daha byk bir cemaatle btnleirler. Bu btnleme evlilik ve akrabalk balar, daha ileri dzeyde ise dinsel ve siyasal kurumlar araclyla salanr. Gebe-hayvanclarda da hane (ya da adr) temel iktisad ve toplumsal birimdir. Bamsz bir sr sahibi olan her hane, yaylalar sz konusu olduunda baka tr bir mlkiyet ilikisi iine girerler. nk temel ekolojik birim olmas nedeniyle hayatiyet arz eden yayla ve otlaklar, bu temel kaynan btnlnn, canllnn korunmasna ve atmalarn azaltlmasna dnk olarak ortak mlkiyetin konusudur. Sr sahiplii ve otlatcl, gndelik retim ileri hanelerin sorumluluu
140
Antropoloji
Klan: Ortak bir atadan geldiine inanan, ancak bu atayla balarn somut biimde belirlemeyen ya da bireylerden ataya doru somut bir soy izgisi izleyemeyen akraba grubudur.
Soy: Kiiyi dikey biimde, gemie doru ataya balayan, toplumsal ve kltrel olarak tannm balardr. Nesep: Gsterilebilir, tanmlanabilir ve kantlanabilir soy ilikisidir.
Konik klan modeli: Baba yanl soy izgisini izleyen ve en byk oul ncelii ilkesini esas alan, soyun dallarnn birbirine kar hiyerarik konumlannn, onlarn soy izgisi iinde esas ataya yaknlklarna gre belirlendii ve bu konuma gre esas ataya yakn olann statsnn daha yksek olduu soy ilikileri sistemidir.
altndayken, otlak ve yayla haklar btn oban toplulua aittir. Bu karmak ilikileri dzenleyen otorite, ister istemez bitki retimciliinden daha ayrntl olarak dzenlenmitir. buna bal olarak birer siyasal birim olarak karmza kabileler, airetler ve beylikler kar. Siyaset ilikisi en bata birilerinin karar verme yetkisini tanmakla balar. Karar verme yetkisi, en ilksel dzeyde bir iktidar ilikisi yaratr. Dolaysyla tarmclar, avc-toplayclara gre ok daha iyi tanmlanm ve snrlar daha ak biimde izilmi otorite ve iktidar ilikileri rerler. Bu rg iinde bir tr nderlik ortaya kar. Ancak nderlik rol tarmclar iinde byk bir eitlilik arz eder. rnein bahecilerde nder konumdaki reis, sadece belirli bir etki gc olan bir kiidir. Dolaysyla otoritesi olduka zayftr. Kurumsallam bir rgt (yani ofisi, memurlar, yardmclar) olmad gibi, zor kullanma hakkna da sahip deildir. Reisin ilevi tartmalar yattrmakla, evlilik ilikilerini ayarlamakla, ayin ve trenleri dzenlemekle, zaman zaman ortaya kan kyler veya kabileler aras atmalarda ya da mbadele ilikilerinde nderlik etmekle snrldr. Reis, yetki ve etkisini gelenekten ya da mensup olduu aileden almaz; aksine mzakere ve/veya avlanma yeteneiyle ya da baka baz becerileriyle kendini kantlam biridir. nderliinin kayna kaltm, gelenek veya hukuk deil, kendisine duyulan sayg ve kimi zaman salabildii korkudur. Bu yzden otoritesi tamamen kendi kiiliinden ve kiisel becerisinden kaynaklanr. Geimlik tarm yapan topluluklarn klanlar veya kabileler halinde, kimi yerlerde de bu kabilelerin btnlemesiyle, belirli bir pazarn merkezinde yer ald beylikler biiminde rgtlendiini grmekteyiz. rnein Nepalin Tamanglar baba soyunu izleyen hiyerarik olarak snflandrlm klanlar biiminde ya da soylar halinde btnletiini, yerleim birimi olarak bir ya da birka klann meydana getirdii kalabalk kyleri iskn ettiklerini, bu kylerin de bir bamsz beylik halinde en st siyasal btnl oluturduunu grmekteyiz. Toplumsal rgtlenmenin karmaklama derecesi, ister istemez zenginlik, stat ve siyasal etki bakmndan belirli bir eitsizlik derecelenmesi yaratmaktadr. Kabile, tarmclar iin temel bir rgtlenme tarzdr. Kabilelerde kandalk esastr ve tanmlanm bir toprak paras zerinde yaayan birbiriyle akraba bir byk soydan ya da bir ka soyun birlemesinden oluurlar. Antropolog Elman Servicein tanmna gre kabile, bahecilik ya da obanlk gibi youn olmayan besin retimiyle uraan, merkez bir ynetimi ve yatay ve dikey hareketlilii olmayan, snflarn olumad, soy temelli ve kendisini ortak bir atayla ya da akrabalkla tanmlayan toplumsal gruptur. Soy gruplar nesepler veya klanlar biiminde grlr. Ortak bir atadan gelindiine inanlr. Bu atann mutlaka bir insan olmas gerekmez, kimi durumlarda bir hayvan da ata olarak tanmlanabilir. Buna totem denilmektedir. Kabileler birka soy grubundan oluabilirler. Ancak bu soy gruplar arasnda sk evlilik ilikileriyle kurulmu akrabalk ba vardr. Bu gruplarn demografik boyutu da, meknsal olarak igal ettii alan da genellikle kktr ve bir ya da birka ky veya ky benzeri topluluun boyutunu amaz. Konik klan modeline (bkz. nite 8) gre rgtlenen ve soy ilikilerini bu modele gre dzenleyen kabile toplumlar, avc-toplayclara zg takm tipi rgtlenmeden daha karmak bir rgtlenme biimidir. Av peinde komak ve av sahalarn korumak zorunda olan takm tipi rgtlenme insan daha sava ve daha dayanmacdr. Kabile topluluklarnda ise savama hali daha az grlr. Zira baka gruplarla atmay gerektirmeyecek geim stratejileri retmilerdir. Gebe-obanlk yapan kabile toplumlarnda ise atma riski fazladr. Bu atma riskini azaltan en nemli strateji
141
kabilelerin anlamal ya da belirli szleme biimlerine dayal transhmans dngleri retmeleridir. Ancak otlak sahalarnn ve sulu blgelerin ktlat durumlarda bu risk ykselir. zellikle ok sayda hayvann sevk ve idaresinin gerektii durumlarda kabile rgtlenmesi, iktisad ve siyas ihtiyalar karlamaktan uzaklar. Bu durumda airet ve beylik tipinde rgtlenmelerin doduu grlr. Bu tr rgtlenmelerde kabilenin bal bana bir toplumsal birim olmaktan kt ve airetleri tekil eden alt birimler haline dnt grlr. Kabile toplumlar byk lde eitliki toplumlardr. Bu nedenle kabilenin bandaki kiinin imtiyazlar ve byk yetkileri yoktur. Bir tr akil adam gibi grnen bu kiinin en nemli ilevi, kabile iindeki anlamazlklar zmlemektir. Gebe-obanlar ok daha iyi rgtlenmi siyasal birimlere sahiptir. Bu birimler iinde en dikkat ekici olan airettir. Airet rgtlenmesi sadece gebe-hayvanc topluluklarda deil, yerleik tarmclarda da grlr. Ancak bu topluluklar byk lde nceden gebe-hayvanc olup yerleik hayata geen ve temel rgtlenme biimini bu yeni koullarda yeniden reten gruplardr. Airet, ayn dili konuan, ayn kltr paylaan, gebe iseler transhmans dngs srasnda ortak alanlar veya zerinde anlalm yaylak ve klaklar kullanan, yerleik iseler ortak bir yerleme sahas zerinde yaayan, byk lde ayn kkten ya da ortak karlarn belirledii bir gemiten geldiklerine inanan (ortak tarihi ve toplumsal hatray paylaan), birka kabilenin ya da soyun oluturduu siyasal bir birlik biimidir. Bu rgtlenme biimi, genel olarak Avrasya, Ortadou ve Kuzey Afrikada gelimi, esas itibariyle siyasal bir ierii olan ve ortak kken inanc neredeyse tamamen kabullere dayanan bir ortak kar birliini ifade eder. Bunun en nemli nedeni byk sahalar zerinde hareket etme ya da tecavze ak alanlarda yerleme pratiidir. Bu pratiin zorlad bu siyasal ve iktisad birlik biimi, bu nedenle Afrikadaki kabile rgtlenmelerinden ve avc-toplayc topluluklarn birlik biimlerinden farkllklar arz eder. Byk insan ve/veya hayvan topluluklarn sevk ve idare etme, bu topluluklara yetecek ve doyum salayacak lde topra kontrol etme gerei ve bu toprak zerindeki iktisad etkinlii rgtleme pratii, hem avctoplayclardan hem de Afrikal, Amerikal ve Okyanusyal kabile toplumlarndan farkl ve daha karmak bir rgtlenme rgsnn hayata geirilmesini gerektirmitir. Airet tipi rgtlenmede, kabilenin temeli olan kandaln mulaklat ve nemsizletii grlr. Airet rgtlenmesinde airetin alt birimleri arasndaki kandalk ilikisi genellikle evlilikler yoluyla kurulur ve bu geici bir durumdur. Zira oluan yeni koullara bal olarak airetin iindeki birimlerin baka gruplara katlmalar ya da baka gruplara mensup birimlerin airete katlmalar her zaman mmkndr. Bu nedenle kabile rgtlenmesinin esasn konik klan modeli olutururken, airet modelinde egemen akrabalk ilikisi dallanan soy sistemidir. Dallanan soy sistemine gre rgtlenen birimler arasnda hiyerarik bir iliki yoktur. Yatay dzlemde bu birimler eittir ve bu eit birimlerin oluturduu airette eflik (beylik, kabiledeki eflie gre daha dk bir otoriteyi kullanr. Bu otorite genellikle emredici bir nitelikte deil, koordine edici ve dzenleyici bir niteliktedir. Zira airet rgtlenmesinin doas emredici bir otoritenin varln gletirir. Zaten birimlerin belli bir airet altnda birlemelerinin nedeni, ortak hareket etme ihtiyalardr. Zaman zaman ortak hareket etme ihtiyalar bir airetin boyutunu da aabilir ve airet konfederasyonlar kurulur. Bu airet konfederasyonlar bir tr devlet rgtlenmesi gibidir; ou durumda eflikler (beylikler) bir airet konfederasyonudur. Bunlar beylik, eyhlik ya da emirlik (emaret) adyla anlrlar.
142
Antropoloji
evlilik: Bireylerin kendi akrabalar, soyu ya da kabilesi iinden evlenme eilimidir.
lk beylikler, Tun anda (. 3. bin) ortaya kt. Ekolojik yaklama gre kaynaklarn kt olduu alanlarda ya da iklimsel deimelere bal olarak kaynaklarn ktlat Kafkasya ve Anadolu gibi blgelerde, kaynaklarn kontrol iin balayan yksek atma ortam, iddetli rekabet ve sklaan sava durumu, planlama ve egdmn bu koullarda salad stnle bal olarak, beyliklerin ykseliini salad. Beylikler pek ok toplumsal grubu iinde barndran ve eitlilik arz eden bu toplumsal gruplarn birbirleriyle karlkl bamllk ve kar ilikisi erevesinde rgtlendii belirli bir toprak parasnda, bu bamllk ve kar ilikisinin yaratt refah ve bar gvence altna alacak siyasal yaplar olarak ortaya ktlar. Bu siyasal yapnn altnda yer alan toplumsal a, iindeki airetlerin, kabilelerin ya da farkl etnik gruplarn yksek derecede btnlemesine ve i uyumu yksek siyasal birimler olarak buyurucu bir otoriteye balanmasna yol at. Bu otoritenin kayna bey ya da efti. Bey, dier rgtlenme tarzlarnn aksine iktidarn ve otoritesini kendi ailesinden gelen ardllarna brakabilme gcn de elde etti. Bu birimlerin temel zellii, Service tarafndan, ayn zamanda sava beyi olan, hem asker hem de retimci amalarla byk bir emek gcn harekete geirme yeteneine sahip, datmc-paylatran, byk adam tipi bir nderliin varl olarak tanmlanmtr. Ancak bu nderler, erken devletlerde ya da tarm dnemi devlet tiplerindeki nderliklerin aksine, hkmranlk sahasndaki egemen etnik gruba mensuptu. Bu nedenle nderliiyle btnlemi sava etnik grup, fetihi zellikler gsteriyor ve kolay kolay zlmyordu. Bu haliyle beylikler, airet rgtlenmesiyle devlet rgtlenmesi arasndaki bir ara formu ya da bir gei formunu ifade etmektedir. Bu nedenle beyliklerin en temel zellii, ok sayda insan ve yerleim birimini ieren kalc bir siyasal dzenleme olmasdr. Bu siyas dzenlemede ynetici roln stlenen kesim, aristokratik bir yapdadr ve sreklilik gstererek hegamonyasn pekitirir. Bu aristokratik yapy glendiren bir ievlilik eilimi sz konusudur. Bu srete yeniden datmn, yani biriken servetin kurumsal mekanizmalar yoluyla yeniden toplulua dndrlmesinin, yeri ok nemlidir. Bey, otoritesinin gcn, geleneksel balarn yansra, bu sreten alr. Bu nedenle beyliklerde soy aristokrasisinin elinde toplanm ar bir zenginlik grlmez. Sava ve atma ortamlarnda beylerin yeniden datmc ilevlerini besleyen en nemli mekanizma, yama ve apul kurumlar olur. Beyliklerin, devletlerin tutunamad kaotik dnemlerde ve etin corafyalarda hemen yayld gzlenir. Zira bu tr ortamlar etnik aidiyete dayal siyasal yaplara dn kolaylatrmaktadr.
Beslenme ve Salk
Bitki tarmcl ya da hayvanclk yapan ya da karma olarak her ikisini de srdren topluluklar, avc-toplayclara gre ok daha gvenli ve istikrarl beslenme rejimlerine sahiptir. Beslenme rejimleri bu topluluklarn yaadklar ekosisteme ve bu ekosistemin sunduu retim olanaklarna bal olarak deimektedir. Dolaysyla bitki ve hayvan retimciliiyle birlikte, tamamen bitkisel diyetlerden tamamen hayvansal rnlere yaylan bir diyet yelpazesi grlr. Burada topluluklarn kendi retmedikleri ama ihtiya duyduklar besin maddelerini eitli mbadele yollaryla elde ettikleri grlr. Ancak tarmla birlikte insanlarn tek ynl beslenme eilimi de artmtr. Neolitik Devrimden sonra Avrasya toplumlarnda tahl arlkl, Uzakdou toplumlarnda pirin arlkl ve Orta ve Gney Amerika toplumlarnda msr arlkl bir beslenme biiminin yaygnlat grlmektedir. retimcilie geile birlikte insanlk pek ok bulac ve salgn hastala da maruz kalmtr. Belli bir yerde srekli yerleme eilimi, bitkisel retimin arlk ka-
143
zanmasyla birlikte diyetin protein bakmndan zayflamas ve baz yeme-ime alkanlklarnn yol at hastalklar, tarm dnemindeki salk faturasn ykl hale getirmitir. zetle bugn bildiimiz insan hastalklarnn kkeni, yerleik hayata gei ve bitki ve hayvan evcilletirmesidir. nsanlarn yerleik hayata geii ve tarm ve hayvanclk yoluyla retimci bir yaam tarznn benimsemesi, bu adan bir dnm noktas olmutur. Bu tayin edici deiiklik, insanlarn daha nce tanmadklar birtakm hastalklarla karlamalarna yol amtr. Yerleik tarmc yaama geile birlikte tahllarn (karbonhidratlarn) ve niasta-eker ieren baka tarmsal rnlerin youn biimde tketilmeye balamasyla, az ve di hastalklar, zellikle di r younlar. Paleolitik avc-toplayclarnda ise di r neredeyse yok gibidir. rnein st Paleolitik dnem insanlarnda rk yalnzca %1 orannda rastlanan bir di hastalyd; oysa istikrarl biimde yerleik yaama geildikten sonra, bilhassa youn yabani tahl tketen ayn Neolitik insanlarnda bu oran birdenbire %4e kmaktadr (zbek, 2004). Klasik alardan itibaren unlu ve ekerli yiyeceklerin tketiminde neredeyse srama yaanmas ve bu tr beslenmenin insan beslenmesinin temeli olmas, rk orannda da sramaya neden olmutur. Bu nedenle di rne uygarlk hastal ad verilmektedir. Tarma geile birlikte ortaya kan belki de en dramatik hastalk stma olmutur. Neolitik an tarmc topluluklar, srekli yerleimler (kyler) olutururken evresinde genellikle bataklklarn bulunduu sulak alanlar tercih etmilerdi. Bu evre koullar ayn zamanda stma tayc sivrisineklerin yaam alanlaryd. Holosen dnemin ilk tarmc yerlemelerinin evresinde yer ald Karacada blgesi, evcilletirilen ilk tahllarn anayurdu olduu gibi, byk olaslkla Akdeniz anemisiyle balantl stmann da ilk ortaya kt yerdir. Stmann ortaya kyla ilgili bir baka gl hipotez Afrika kaynakldr. Bu tezi ne sren Andrew Nikiforuka (2000) gre tatl patates ve dier niastal rnleri elde etmek iin yamur ormanlarn yok eden Afrikal iftiler, orak hcreli anemi ile balantl stma ile insan ilikisinin de temellerini atm oldular. Yak-a tarm stma yayan sivrisineklerin hzla reyebilecei, ileri su dolu amurlu glleri yaratmt. Bylelikle tarmc yaam tarz ile belirli hastalk trleri arasnda sk bir iliki ortaya kmtr. Avc-toplayc dnemde srekli hareket halindeki insan gruplar, belirli virslerin ve bakterilerin o grup iinde yerleiklemesine, kendilerini yeniden retmelerine imkan tanmayacak corafi hareketlilikleri ve hayvansal proteine dayal beslenme biimleri ile yerleik yaama zg birok enfeksiyona kar baarl bir savunma mekanizmas gelitirmilerdi. nsan nfusunun azl ve dolam sahasnn genilii, belirli salgn hastalklarn insanlar vurmasna engel oluyordu. Bu koullar, ortalama mrn 25-30 yl olmasna ve bu uzun dnemdeki evresel koullarn etinliine karn, trn devamn salam ve kk bir nfus art bile salanabilmitir. ifti hayatn balamasyla ve insanlarn bu yeni koullarda srekli yerleimlerde (kylerde) barnmay semesiyle birlikte insanlar daha istikrarl koullarda daha fazla nfusu besleyebilir hale geldiler. Ancak zellikle hayvan evcilletirmesinin ardndan ekonomik deer kazanan pek ok memeli hayvanla har neir hale gelen insanlar, iek hastal, grip, verem, stma, veba, uyku hastal, kzamk ve kolera gibi, hayvan hastalklarnn evrimlemi biimleriyle de kar karya geldiler. Bu hastalklar avc-toplayclarn tanmad hastalklard. En azndan sava tarihleri de bize, II. Dnya Savana kadar, lmlerin ounun sava yaralarndan deil, savata tanan hastalklardan kaynaklandn gstermektedir. Diamondn (2004, s.253) deyiiyle, Eski savalarn galipleri her zaman en iyi komutanlara ve silahlara sahip olan ordular deil, ou kez yalnzca dmanlarna
144
Antropoloji
bulatracak en berbat mikroplar tayanlard. Gelien yeme-ime alkanlklar da pek ok hastala kaynaklk etti. Dorudan doruya bakterili yumurta ve et yemekle geen Salmonella ya da domuzlarn iyice piirilmeden yenmesinden doan Triinoz veya Japonlarn i balk tketimine bal olarak yakaland Aniasakiasis gibi, hastalkl hayvanlar yemekten kaynaklanan hastalklar olduu gibi, hayvanlarn tad hastalklara maruz kalmak sorunun temel kaynadr. Bu da hayvanlarn evcilletirilmesini tkiben hayvan yetitiriciliinin temel bir yaam ve geim biimi haline gelmesiyle sz konusu olmutur. rnein bugn tbb megul eden hastalklardan pek ounun evcil hayvan kkenli olduu bilinmektedir. Kedilerden geen kedi hummas, kpeklerden bulaan spiroket hastal (leptospirosis), tavuk ve papaan kaynakl papaan hastal (psittacosis), srlardan insana geen brucella bunlardan sadece bazlardr. Baz hastalklar ise hayvanlarda varolan baz mikroplardan evrimlemitir. rnein kzamk sr vebasyla yakn akraba olduu gibi, tberkloz ve iek hastal srlardan, grip domuz ve rdekten, bomaca domuz ve kpekten, falciparum stmas da tpk bugn dnyay tehdit eden ku gribi gibi kulardan kaynaklanmaktadr. retimci hayat, bir nceki avctoplaycla gre 10 il 100 kat daha fazla bir nfusun beslenmesini mmkn klmtr ama kendilerinin ve evcil hayvanlarnn artklaryla i ie yaamaya balayan insan, bana dert olacak mikroplara da esiz yaam ortamlar sunmutur. Kentleme ve dnya ticaretinin gelimesi, hatta istillar bu tr mikroplarn yayd hastalklara yakalanma ihtimalini daha da artrmtr. rnein veba, kent hayatnn ve youn ticaret ve istil hareketlerinin bize hediye ettii bir illettir. Bu tr hastalklarn bir baka rnei, 1492den itibaren Amerika ktasna gemeye balayan Avrupallarn birlikte gtrd iek hastal ve kzamk gibi bulaclarn, bu hastalklara kar baklk gelitirmemi olan Amerika yerlilerini vurmas ve kitlesel lmlere yol amasdr.
145
zet
A M A
Sanayileme ncesinin uyarlanma ve yaam tarzlarndan ilki olan avc-toplaycln ekolojik, toplumsal, ekonomik zellikleri; nfus dinamikleri, beslenme biimleri, salk durumlar ve yaylm alanlar nelerdir? Avc-toplayclk insan trnn yaam sresi iinde en uzun srm ve bu trn temel psikolojik ve toplumsal zelliklerinin temelini atm bir geim ve yaam biimidir. Avc-toplayclar genellikle rn fazlas yaratmayacak biimde bir geim etkinlii srdren, buna bal olarak eitliki, tabakalamann olmad, dk nfuslu takmlar halinde yaayan topluluklardr. Tarm devrimi ile birlikte insanln byk blm avctoplayc hayat terk edip tarmc ve hayvanc geim biimlerine ynelince, avc-toplayclarn yeryzndeki says hzla azalm ve avc-toplayclk bugn tarm ve hayvanclk iin uygun olmayan marjinal alanlarda ok az insann srdrd bir etkinlik haline gelmitir.
A M A
Avc-toplayclktan bir evcilletirme devrimiyle sranan tarmc ve hayvanc yaam tarznn ekolojik, ekonomik, toplumsal zellikleri; nfus dinamikleri, beslenme biimleri, salk durumlar ve yaylm alanlar nelerdir? Avc-toplayclktan tarma gei, gnmzden 10,000 yl nce balayan kresel snma srecinde bitki ve hayvanlarn evcilletirilmesiyle balamtr. Evcilletirilen trlere bal olarak, dnyann farkl yerlerinde farkl tarmc geim ve yaam biimleri domutur. Youn tropik yamur ormanlarnda ortaya kan bahecilik rn fazlas yaratmayan kabile topluluklarnn bavurduu ve ekoloji bilgisinin ok nemli olduu, bitkisel eitlilie dayal bir tarz olarak, en basit uyarlanmay temsil eder. Geimlik retimde de artk-deer yaratm ok azdr ama biz ilk kyllk biimini bu geim tarznda buluruz. O nedenle bu topluluklar genellikle eitliki toplumlardr ve kabile ve klan rgtlenmeleri altnda birleirler. Youn tarm yntemleri ise karmak ve tabakal toplumlarn ortaya kmasn salam, bugn tandmz kent gibi, devlet gibi, askerlik gibi temel kurumlarn harcn karmtr. Bu tabakalam toplumlar serflie, klelie ve zgr kk iletmeci kylle dayanmlardr. Tarm tekniklerinin gelimesi ve tarma alan topraklarn bymesi ile tek rne ballk, pazar iin retim gibi yeni gelimeler ortaya km ve bu gelimeler kylln retimci hayatn risk altna sokan sonular dourmutur. Tarmclar riske sokan bir dier nemli etken de yaylan salgn hastalklar ve tek ynl beslenme alkanlklarnn getirdii sorunlardr.
146
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. nsanlk tarihi boyunca en uzun sre uygulanan geim tarz aadakilerden hangisidir? a. Tarm b. Hayvanclk c. Ger hayvanclk d. Bahecilik e. Avc-toplayclk 2. Tarm ve hayvanlarn evcilletirilmesi ilk kez gnmzden ka yl nce gereklemitir? a. 50.000 b. 10.000 c. 5000 d. 2000 e. 1000 3. Avc-toplayclarn temel rgtlenme biimi nedir? a. Devlet b. eflik c. Takm d. Geni aile e. Birlik 4. Avustralya ktasnda yaayan avc-toplayclar hangi isimle anlrlar? a. !Kung-San b. Yanomam c. Aynu d. Aborijin e. Eskimo 5. Aadakilerden hangisi avc-toplayclarn salgn hastalklara kar direnli olmalarnn nedenlerinden biri deildir? a. Sava olmalar b. Gebe yaam tarz c. Yksek protein tketimi d. Sabit bir yerleim yerinin olmay e. Kk nfuslu gruplar halinde yaamalar 6. Gordon Childe tarmn balad aa ne ad vermitir? a. retim a b. Evcilletirme a c. Epipaleolitik devrim d. Neolitik devrim e. Byk dnm 7. Amerika ktasnda ilk tarmc yerleimler, hangi bitkinin tarmn yapmlardr? a. Buday b. Arpa c. Pirin d. Patates e. Msr 8. lk evcilletirilen hayvan aadakilerden hangisidir? a. Koyun b. Sr c. Kpek d. Kedi e. Domuz 9. Aadakilerden hangisi tarma geile birlikte ortaya kan durumlardan biri deildir? a. Daha salkl bir yaam b. Nfus art c. Salgn hastalklar d. Kiiler ve gruplar aras atmalar e. Byk ky tipi yerleimler 10. Pastoralizm nedir? a. Ky yaam b. Gebe-hayvanclk c. Bahecilik d. Kaba tarm e. Youn tarm
147
Yaamn inden
Kalahari Yerlilerinin Dn Mcadelesi Gney Afrika lkelerinden Botswanada drt yl nce geleneksel topraklarndan srlen Kalahari yerlilerinin evlerine dnme umutlar ciddi bir darbe ald. Yerlilerin topraklarna geri dnebilmek iin atklar davann sonucu bugn belli olacak. Ancak mahkemedeki yargtan biri, hkmetin tezlerine destek verdi. Kalahari lnn ortasndaki geleneksel avlanma alanlarn terk etmek zorunda kalan yerliler, hkmetin su kaynaklarn keserek kendilerini buradan ayrlmaya zorladn ne sryor. San halkna blgeleri dnda barnma imkan, salk ve eitim hizmetleri sunduunu syleyen hkmet, yerlilerin yaam biimlerinin deitiini bu yzden buradaki varlklarnn doay koruma abalarn engel tekil etmeye baladn sylyor. Botswana Hkmeti yerlilerin yeni elmas madenleri almas iin topraklarndan srld iddialarn reddediyor. Hkmet, Kalahari baz sondaj almalar yapldn dorulamakla birlikte, bunun lke apnda devam eden almalarn bir paras olduunu ve sadece av arazisiyle snrlanmadn belirtiyor. Kalahari yerlilerinin avukatlar hkmetin bu kiileri topraklarndan kopararak, yardmlara baml olarak yaayan bir topluluk haline getirdiini sylyor. Botswanadaki davann sonucu dnyann baka noktalarndaki yerli halklar asndan da nem tayor. Zira, bu dava, ynetimlerin, yerlileri topraklarndan yasal olarak srp sremeyeceine bir emsal oluturacak. Kaynak: 13 Aralk 2006, BBC-Turkish.com
Okuma Paras
Beyaz Tehdit Brezilya topraklar iinde yer alan Amazon Ormanlar yok olma tehlikesiyle kar karya. Bir an nce nlem alnmas gerekiyor. Fransz Antropolog Emilie Barrucand, Amazonlarda yaayan kabile yelerinin ormanla birlikte yok olmaktan korktuklarn sylyor. Paris Match dergisi son saysn dnyann esiz doal gzelliklerinden Amazon Ormanlarna ayrd. Dergide turistler tarafndan kefedilmeyi bekleyen Amazon Ormanlarnn yok olma tehlikesine kar direndii belirtiliyor. Bilim adamlar dnyann ekolojik dengesi iin hayati nem tayan ve Brezilya topraklarnn yzde 60n kaplayan bu ormanlarn koruma altna alnmas gerektiini vurguluyor. Ormanlarn yzde bei son 15 yl iinde tahrip edilmi. Bu da bir insann akcierlerini kaybetmeye balamas kadar vahim bir tablo. Amazon Ormanlaryla yzyllardr i ie yaayan yerli kabileler de hzla ayn sona doru yaklayor. Fransz Antropolog Emilie Barrucand, Amazonlarda yaayan Mebengokre kabilesinin efi Raoni ile yl nce Avrupaya konferans vermeye gittiinde tanm. O andan itibaren ef Raoni, Emilieyi kendi kz gibi grmeye balam. Aralarndaki gl ba gn getike daha da artm. Gelecek Korkusu Doal yaama ak olduunu syleyen Barrucand, kendisini arlayan Raoni ailesinin bireyleriyle hayatnn en gzel gnlerini geirmi. Avrupada grmedii bitki ve hayvan trlerini Amazonlarda kefetmi, yerlilerle dertleme ansna sahip olmu. ada dnyadan uzak yaayan yerli kabilelerin tek problemi, ormann yok olmaya balamas ve beyaz insanlar. Amazon Ormanlar, insanolunun en eski yerleim yerlerinden. Yeryzndeki cennet gibi. Ancak hzla tahrip ediliyor. Kabileler modern dnyaya srtlarn dnp atalarndan grp rendikleri ekilde yaamlarn srdryorlar. Aalarn tahrip edilmesini hayatlarna mdahale olarak nitelendiriyorlar. Beyazlar burada, hemen yanbamzda ve topraklarmz elimizden almak istiyorlar. Biz ise mcadele ediyoruz. Ormanlarmz yok olmasn. Buras bizim geleceimiz diyenler ounlukta. Emilieye gre kabileler olduka mutsuz. Onlar tandka huzursuzluklarnn daha da artna ahit olmu. Gelecee korkuyla bakyorlar. Beyazlarn silah zoruyla topraklarn alacaklar endiesiyle yayorlar. ocuklarna brakacaklar en deerli mirasn kltrleri olduunu dndkleri iin benden yardm istediler. Onlarn tek arzusu topraklarn ve kltrlerini korumak. Kaynak: Sarsar, A. (2003, 1 Eyll). Beyaz Tehdit. Akam Gazetesi Yaam Eki.
148
Antropoloji

1. e 2. b 3. c 4. d 5. a 6. d Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc Uyarlanma blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc Uyarlanma blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc Uyarlanma blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc Uyarlanma blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc Uyarlanma blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Koloniletirme srecinde Avrupallar koloniletirdikleri lkelerin en verimli, en kolay tarm yaplabilecek, en yaanabilir blgelerine yerlemiler, buralarda byk iftlikler ve modern metropoller kurmu, buralarda maden sahalar amlardr. Bylece eskiden avc-toplayclarn yaam alanlar olan bu blgelerde avc-toplayc halklarn yaayabilecei alanlar, avlayp toplayabilecekleri hayvan ve bitki eitlilii ortadan kalkm, g yollar kesintiye uram ve avc-toplayclar mecburen retime ve yerlemeye uygun olmayan (l, yamur ormanlarnn i ksmlar gibi) marjinal evresel koullarn hkm srd yerlere doru ekilmilerdir. Sra Sizde 2 Avc-toplayc topluluklar, doal besin kaynaklarnn tketimine dayanan bir geim biimine sahip olduklar iin kk nfuslu gebe topluluklar olmak zorundadrlar. Nfusun bymesi ve bir yerde uzun sreli kal, besin kaynaklarnn tkenmesi riskini dourur. Nfusun kk olmas ve gebelikse, hem bu riski ortadan kaldrr hem de besin kaynaklar zerindeki rekabet ve atmay azaltr. Avc-toplayclarda retim ve rnn depolanmas yoktur. Dolaysyla rnn ve retim aralarnn belli kii ve gruplarda toplanmas ve dier kii ve gruplarn bunlara eriiminin az olmas gibi durumlar ortaya kmaz. Ayrca avc-toplayc geim tarznda i blm olduka snrldr, genellikle sadece cinsiyete dayal bir i blm grlr. Farkl meslekler bulunmaz. Bu sebeplerle avc-toplayc topluluklarda iktisad, siyasal ve kltrel olarak birbirinden farkl zelliklere sahip toplumsal tabakalar yoktur. Avc-toplayclar, hiyerarik yapnn grlmedii eitliki topluluklardr.
7. e
8. c
9. a
10. b
149

Sra Sizde 3 Buzul ann bitmesiyle birlikte iklimde ortaya kan snma Dou Akdeniz koridorunda ve Kuzey Irak-Yukar Mezopotamya blgesinde yabani tahl trlerinin yaylmasna neden olmutur. Epipaleolitik ad verilen dnemde bu blgede yabani tahllar toplayarak ve avlanarak geinen insanlar kademeli olarak yerleik yaama gemilerdir. Bunun en nemli nedeni tahllarn yl boyunca tketilebilmesi iin depolanmas ihtiyacdr. Bu dnem yerleimlerinde arkeologlarn bulduu tahl ambarlar bunun kantdr. Bylece kk ky yerleimleri ortaya km, ancak Neolitik dnemde tarmn ve hayvan evcilletirmesinin balamasyla birlikte bu kyler bym ve gelimitir. Tarm yerleik yaam zorunlu klan bir etkinliktir. Topran mevsimlere bal olarak ekilmesi, hasatn toplanmas, depolanmas ve yl boyunca tketilmesi iin yerleik bir ky yaam gerekir. Tarmn hzla yaygnlamasyla birlikte yerleik ky yaam da dnyada yaylm ve pek ok yerde gebe yaam tarznn yerini almtr. Gebe yaam tarznysa sadece tarm yapmayan avc-toplayc ve gebe hayvanc topluluklar srdrmlerdir. Sra Sizde 4 Youn tarmn yaratt art-rn, tarm d meslekleri besleyebilecek bir gelir dzeyi yaratm ve insanlar arasnda bir uzmanlama balamtr. Art-rn ayn zamanda bir pazar gerektirdiinden piyasa ilikileri gelimi, piyasa ilikileri iinde dorudan ya da dolayl olarak ekilen gelir, belirli kiilerin zenginlemesine yol am ya da servetin belli ellerde toplanmasna izin vermi, bylelikle de servet ve stat farkna dayal tabakalamann temelleri atlmtr. rnn toplanma ve datm mekanizmalar kylleri byk lde piyasann dinamiklerine baml klm, zaman kullanm, kaba tarmclara gre ok daha skk ve bo zaman yaratmayacak biimde kritik hale gelmitir. Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham Heights, Mass.: Allyn & Bacon. Braidwood, R.J. (1995). Tarih ncesi nsan (ev. M.Glazer, D.Arsan-Gnay, B. Altnok). stanbul: Arkeoloji ve Sanat. Chagnon, N.A. (2004). Yanomam: Savaa Doanlar (ev. B. Blkba). stanbul: Epsilon. Childe, V.G. (1978). Kendini Yaratan nsan: nsann alar Boyunca Geliimi (ev. F.Karabey-Ofluolu). stanbul: Varlk. Cipolla, C.M. (1980). Tarih Boyunca Ekonomi ve Nfus (ev. M.S.Gezgin). stanbul: Tur. Diamond, J. (2004). Tfek, Mikrop ve elik (ev. .nce). Ankara: Tbitak. Dolukhanov, P. (1998). Eski Ortadouda evre ve Etnik Yap (ev. Suavi Aydn). Ankara: mge. Gven, B. (1974). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi. Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eitliliine Bir Bak. Ankara: topya. Lee, R. (1968). What Hunters Do for a Living, or How to Make Out on Scarce Resources. Lee, R. & I.De Vore. (Der.) Man the Hunter. New York: History Museum, 47-79. Lee, R. ve R.Daly. (Der) (1999). The Cambridge Encyclopedia of Hunters and Gatherers. Cambridge: Cambridge University Press. Lindner, P. (2000). Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar (ev. M.Gnay). Ankara: mge. Maisels, C.K. (1990). The Emergence of Civilization: From Hunting and Gathering to Agriculture, Cities, and the State in the Near East. London & New York: Routledge. Mannion, A.M. (1999). Domestication and the Origins of Agriculture: An Appraisal. Progress in Physical Geography, 23(1), 37-56. Nikiforuk, A. (2000). Maherin Drdnc Atls: Salgn ve Bulac Hastalklar Tarihi (ev. S.Erkanl). stanbul: letiim. ksz, B. (2002). Beslenmek. ArkeoAtlas, 1, 84-87.
150
Antropoloji
zbek, M. (1981). Eski nsanlarda Grlen Baz Hastalklar zerine. Tbitak Bilim ve Teknik, 160, 8-11. zbek, M. (1983). Dnden Bugne Kzlderililer: brahim Yasaya Armaan Kitab. Ankara: Ankara niversitesi Yayn, 359-367. zbek, M. (2004). aynnde nsan. stanbul: Arkeoloji ve Sanat. zdoan, M. (2002). anak mleksiz Neolitik a. ArkeoAtlas, 1, 66-83. Renfrew, A.C. (1987). Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins. Londra: Jonathan Cape. Sahlins, M. (1972). Stone Age Economics. Chicago: Aldine. Service, E.R. (1971). Primitive Social Organization: An Evolutionary Perspective. New York: Random House. Tapper, R. (1997). rann Snrboylarnda Gebeler: ahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi (ev. F.D.zdemir). Ankara: mge.
Kent, Devlet ve Endstri
151
Kent, insanln tarmc retim tarzyla birlikte yaratlan artk-rnn bir sonucu olarak dodu. Ancak endstri devriminden sonra insanln temel yerleme rgtlenmesi haline geldi. Ekonomik olarak gelimi lkelerde bu rgtlenme, dzenli ve planl bir biimde geliirken ekonomisi zayf lkelerde kentler dzensiz ve salksz biimde byd.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Kentleme hangi dinamiklerle ortaya kmtr ve tarmsal retim dndaki tabakalama nasl domutur? Tarmda ortaya kan yksek art-rn devletlerin oluumunu nasl beslemitir ve bu temelde devlet bir kurum olarak nasl gelimitir? Endstri devrimiyle birlikte ne gibi deimeler yaanmtr ve yeni yaam biiminin temel zellikleri nelerdir? Servetin belli merkezlerde birikimiyle birlikte ortaya kan dnya ekonomik sistemi iinde eitsizlik nasl ortaya kmtr ve blgeler buna gre nasl iktisad bir hiyerari iine girmitir? Endstri toplumu iinde kltr nasl dnmtr ve buna bal olarak antropoloji ne gibi yeni alanlara almtr? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
152
Antropoloji
rnek Olay Urfa ve Harranda Deime

Urfada Atatrk Baraj ve sulama kanallar ile birlikte sulu tarma geilmesi hazrlklar yaplmaktadr. Sulu tarma geilmesi almalar henz tamamlanmam olmakla birlikte, yaplm olanlarda hem verimi artrmak gibi olumlu, hem de youn sulamadan kaynaklanan ve yakn gelecekte tedbir alnmad takdirde llemeye yol aabilecek olumsuz sonular ortaya kmtr. Ekonomik alandaki gelimelerle kyaslandnda kltrel deime daha yava ileyen bir durum arz etmektedir. Bir yanda tketim alkanlklar hzla deimektedir. rnein, binek oto veya lks tketim, cep telefonuna byk bir talep arts gzlenmektedir. te yandan bu gelime deer yarglarnda ayn paralelde olmamaktadr. Kadnlar kamusal yaamda yer almaya balamlar ama kz ocuklarnn okutulmas hl ciddi bir sorun olmaya devam etmektedir. Eskiden evden kmayan kadnlar pazarlamac olmulardr. Kan davalarnda azalma grlmekte[dir], kadnn aile ii etkinlii artm ve iki eli insanlar dlanmaktadrlar. zgrlk talepleri artmtr. Yalnz bu arada hrszlkta da artma vardr. Bir tarafta gelir, bir taraftan refah dzeyi artarken bir yandan da sulu tarmn getirisinde yararlanamayan bir kesim giderek fakirlemekte veya fakirliinin daha fazla farkna varmaktadr. Eskiden herkesin alt gelir dzeyinde olduu bir toplumda gelir farkll domu bu da hrszlk gibi bir takm davranlar beraberinde getirmektedir. Evlerde beyaz eyaya talep artm, TV, buzdolob, amar makinesi her eve girmeye balamtr. Yani ehirde tketim alkanlklar da radikal deiimler gstermektedir (rnein otomobiller, ev eyalar, insanlarn sebze ve meyve alkanlklar deiti). Cep telefonlarndaki yaylma dnyadakine paralel olarak burada da grlmektedir. Eitim alannda zel okullar ald ancak eitime bak deimedi. ocuklar yine hasat sonuna kadar tarlada alp, sonra okula gidiyorlar. Bu anlamda zenginlik eitime yansmad... [Ekonomik deimeler] airet yaplarnda zlmelere neden olmutur. Ancak airet yapsnn zlmesi mafyay ortaya karaca iin tehlikeli de saylmaktadr. Airet yaps rekabet ortamna girdi, bir ok insan aaya eskisi gibi bal deil ve kendisi iin almaktadr. Airet yaps ile ilgili bu gelime aslnda hem iyi hem de kt denebilecek sonulara gtrebilecek bir durumdur. zlme bir anlamda zgrlk getirebilecekse de... [sosyal] kontroln yerini nelerin alabileceinin aratrlmas gerekmektedir... Kaynak: Kalaycolu, Sibel. GAP Blgesinde Urfa, Harran ve Diyarbakrda Farkl Konularda Toplumsal, Kltrel ve Ekonomik Deiim Beklentileri. Ankara: ODT GAP Aratrma ve Uygulama Merkezi alma Raporu.
Anahtar Kavramlar
Kent Devlet Endstrileme Makineleme Kent Devrimi Endstri Devrimi Yksek Kltr Byk Gelenek Kk Gelenek Azgelimilik nc Dnya okkltrclk
indekiler
GR KENTLEME VE TARIM DII TABAKALAMANIN DOUU DEVLETN GELM ENDSTR TOPLUMU VE YEN YAAM BM KTSAD ETSZLN YAYILMASI, AZ GELMLK VE NC DNYA OKKLTRLLK, OKKLTRCLK VE ANTROPOLOJDE YEN YNELMLER
nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri
153
GR
Kltr tarihisi V. Gordon Childen tarihteki ilk byk devrim olan tarm devriminden sonra ikinci byk devrim olarak iaret ettii olay Kent Devrimidir. Childen tarm ya da kent devrimi gibi isimlerle and devrimci sramalar, insanln yaam ve geim biiminde kkl deiimlere yol aan ve vuku bulmalaryla bir nceki dnemin zelliklerinin kkten deitii dnmlere karlk gelir. Childen kent devrimi belirlemesi, kendisinden sonraki antropolog ve kltr tarihilerince pek itibar edilmemi ve tarmc dnemin nemli bir gelimesi olarak nitelendirilmitir. Bu antropolog ve kltr tarihilerinin vurgulad asl byk dnm 18. yzyln Endstri Devrimidir. Endstri Devrimi, tarm dneminin koullarn kkten deitirmi, kyllerin ve toprak zerindeki artk rne el koyarak zenginleen ynetici ve aristokratlarn yerini geni kentli snflar, iiler, burjuvalar ve hizmet alanlar (beyaz yakallar) almtr. nsan ve hayvan emeinin youn kullanmyla yaplan retim, artk makinelerin ve farkl enerji kaynaklarnn kullanmyla kitlesel halde yaplmaya balanm, el becerisi ve emeinin yerini, karmaklaan ara ve gereleri (makineleri) kullanma kabiliyeti ve seri retim becerileri almtr. Zamann ve meknn anlam deimi; insanlk yeni toplumsal rgtlenme biimleriyle tanmtr. Bu nitede bu byk dnmn altnda yatan sreleri ve yaratt toplumsal ve kltrel sonular ele alacaz.
KENTLEME VE TARIM DII TABAKALAMANIN DOUU

Tarihte ilk kentler, . 4. binin sonunda (Tun anda) Mezopotamyada ortaya kt. Tarmsal etkinliin merkezi olan ve tarmda alan nfusun meknsal rgtlenmesi olarak tanmlanabilecek kylerden farkl olarak kentler, tarm d nfusun yaad ve tarmda ortaya kan rn fazlasnn pazarlanp mbadele edildii merkezler olarak dodular. Onlarn douunu destekleyen koullar, sulama kanallar alarak yaplan ve doa koullarna baml olmaktan karlm youn tarm yntemlerinin yaratt artk-deerle ilikiliydi. Bu artk-deer tarm d bir nfusu besleyecek noktaya ulatnda, tarmc nfusun ihtiya duyduu eylerin retiminde uzmanlam ve birtakm hizmetlerin verildii yeni meknlar, yani kentler, rgtlendi. Kentler, burada ortaya kan tarm d i blmne dayal idi. te yandan tarmda ortaya kan arta vergi veya hara yoluyla el koymaktan kaynaklanan zenginlik ve iktidara bal tabakalama kentlerin rgtlenme zemini oldu. Bylelikle youn nfusun, ticaretin ve biriken servetle beslenen brokrasinin merkezi olarak kent ortaya kt. lk kentler, evrelerinde yer alan tarmc yerlemelerin oluturduu bir an merkezi olarak olutular. Bu art alann yaratt artk deerden beslenen kentler, kendisine bal bu krsal an ihtiyalarn karlayacak kurumlar oluturarak bu artk deere eitli biimlerde el koyma mekanizmalarn da gelitirdi. Zamanla kentler, kol emeinin ve tarmsal retimin merkezi olan krsal alann ve kylln kart olarak tanmlanmaya baland. Tarmsal retimin ve retimde kullanlan kaba emein yerine kentler, uzmanlam emei, ticaret ilikilerini, biriken servetle birlikte evresiyle girdii eitsiz ilikiyi, yazl kltr, dolaysyla daha incelmi bir yaam tarzn, yani yksek kltr temsil eder hale geldiler. Bu yksek kltr kendi tavrn, gelenek ve alkanlklarn gelitirdi. Zaman iinde bu tavr, gelenek ve alkanlklar btn toplumun ulamas gereken deerler ve idealler haline geldi. Bylelikle medeniyet kavramyla kent arasnda sk bir iliki kurul-
Yksek kltr: Yazya, karmak dil becerilerine, pahal ve lks tketime, gelimi ve kat protokollerin geerli olduu tutumlara ve incelmi bir sanata dayanan, toplumun sekinlerinin kltrdr.
154
Antropoloji
Ortodoks dnya gr: Egemen ve yazl kurallara dayanan, toplumun ynetici sekinlerinin benimsedii dnya grdr. Kozmopolitizm: Farkl kltrlerin, dnya grlerinin ve geleneklerin bir arada bulunduu ve birbiriyle karma eiliminde olduu toplumsal-kltrel ortamdr: Ulusal ya da yerli olmama hali.
mu oluyordu. Bat dillerinde bu kavram civilization terimiyle karlanmaktadr. Szcn kkndeki civil mastar Latince civisten gelmekteydi ve civis, dorudan doruya kenti ima etmekteydi. Kavramn bizim de kullandmz Arapa ei, yani medeniyet de, medine, yani kent kavramndan tretilmiti. Bu erevede retilen bir baka kavram ifti, byk gelenek-kk gelenek kavramlarndan oluur. Bu terimler Redfield (1956) tarafndan gelitirilmitir. Kavramlar, kentli sekinlerin yazl gelenekleri ( byk gelenek) ile kyllerin yazya ve kesin kurallara dklmemi olan gelenekleri (kk gelenek) arasndaki kartl vurgulamaktadr. Bu ayrm, ayn zamanda yazl kltr-szl kltr kartlna karlk gelmektedir. Byk gelenek bir yaz dilinin gelimesini, ona ilikin olarak resm bir yaz dilinin ve bununla balantl bir edebiyat dilinin domasn salar. Szl gelenek ise krsal kltrn kuaktan kuaa szl olarak aktard kltr rnlerini barndrmaktadr. Bugn halkbilimciler genellikle bu szl kltr alanyla urarlar. rnein divan iiri bir byk gelenek ya da yazl kltr rnyken, k gelenei bir kk gelenek veya szl kltr rndr. te yandan byk gelenek, yneticilerin temsil ettii resm ve ortodoks dnya grn yanstrken, kk gelenek daha gevek ve daha badamac gelenekleri (Bkz. nite 9) bnyesinde barndrmtr. Bir anlamda kentin btn kozmopolitizmi bu yazl kltrn ats altnda birleir. rnein Osmanl saray mzii, Osmanl toplumunda nemli bir byk gelenek esi olarak grlebilir. Bu mzik tr kendisinden nceki (Bizans) saray mziinin zelliklerini devralarak evrilmi ve kentsel kozmopolitizmi oluturan pek ok kaynak, bu temel biimleni altnda bu mzie katk yapmtr. Osmanl saray mziini besleyen kaynaklar arasnda Ermeni, Rum ve Yahudi besteciler nemli bir yer tutar. Bizzat padiahlarn bazlarnn da besteci ve gfteci olmas da bu atnn merkezine iaret etmektedir. Ancak bu iki gelenek arasnda srekli bir al-veri ve buna bal olarak srekli bir kltrleme vardr. Byk gelenek, zaman iinde kk gelenein elerini devirip incelterek kente uyarlayabilmekte, byk gelenek de kyller tarafndan yeniden yorumlanmak suretiyle krsal koullara uydurularak benimsenebilmektedir. rnein divan iiri sadece Osmanl saraynn denetimi altnda gelien bir tr olarak kalmam ve halk iirini de etkilemiti. Bunun gibi Osmanl saray mzii de kk gelenee ait baz makamlardan yararlanm, halk mziinde de byk gelenein makam dizgelerinden esinlenmeler ortaya kmtr. Bu kent-kr ikiliinden yerel-evrensel ya da yerli-kozmopolit kavram iftlerine de gidilebilir. Kentler, tarih boyunca hem kendi art alanlarnn barndrd etnik, dinsel ve kltrel karmakl (eitlilii) barndran ve yanstan birer mikrokosmoz olmu hem de kendi art alanlar dnda kalan d dnya ile girilen iktisad ve siyasal ilikilerin oda olarak baka kltrlerden gelen yeniliklerin giri kaps olmutur. Bylelikle farkllk ve eitlilik ile kentler zde hale gelmitir. Sadece bugnk kentler deil, tarihsel kentler de byledir. rnein Tun ann grkemli merkezlerinden Kani-Karum (bugnk Kayseri yaknlarndaki Kltepe), Yukar Mezopotamyal bir halk olan Assurlarn Anadolu iindeki en nemli ticaret kolonisi olarak hem Assurlarn hem de yerli halklarn birarada yaad kozmopolit bir kentti. Bunun gibi antik dnemin pek ok kentinde bir ok-dilliliin egemen olduunu grrz. rnein Hititlerin bakenti Hattuada nl Kade antlamasnn yazl olduu ta levha Akkadca ve Hitite olmak zere ift dillidir. Ayn zamanda Hattuada ok sayda tapnak grrz. Bu tapnaklarn her biri Hititlere bal dier kentlerin tanrlar iin yaplmt. Dolaysyla tarihin bu byk kentinde pek ok yerel inan bir arada temsil ediliyordu. Bunun gibi ticaret ilikileri yoluyla ok
155
farkl kltrlere ait inanlarn kentlerde temsil edildiini grrz. Roma dneminin Bergamasnda yerel inanlara ilikin tapnaklarn yannda bir byk Msr tapna da vard. Benzer biimde Sardis (bugnk Salihli yaknlarndaki Sart) kentinde yaayan kalabalk bir Yahudi kolonisi mevcuttu. Kentler ticar gerekler, retim ihtiyalar gibi krsal aan yeni-tanmlanm ihtiya ve ilevler yznden, bu ihtiya ve ilevleri grecek farkl topluluklara kucak amlardr. Fatih Sultan Mehmedin stanbulu alr almaz buradaki Rum Ortodoks ve Galatal Latin cemaatlerine gvence verip burada kalmalarn saladn ve Anadoludaki Ermeni toplumundan kalabalk bir grubu bu kente tayarak burada bir Ermeni Patriklii kurduunu hatrlayalm. Hem ehrin iktisad hayatnn kmemesi iin hem de kentin canlanarak Akdenizdeki roln yeniden kazanmas iin Fatih, bir yandan kentin balca tabakalarn oluturan bu topluluklar korumu bir yandan da kente baka zanaatkr topluluklarn yerlemesini zendirmitir. Ankarada da durum farkl deildi. 16. ve 17. yzyllarda dnyadaki tiftik yn ve sof retiminin merkezi olan Ankara, Trklerin yansra, kalabalk Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatlerini barndrd gibi, ngiliz ve Hollandal tccarlarn da yaad bir kentti. Bu durum kentleri ister istemez kozmopolit, yani ok kltrl yapmaktadr.
DEVLETN GELM lk Devlet

Kentlerle birlikte pek ok kurum ve yenilik geliti. Bunlarn banda rgtl din, askerlik kurumu ve yaz gelir. Bu kurumlar ve yenilikler karmza ilk devleti karr. lk devletler, genellikle doal-coraf snrlarla belirlenmi bir toprak parasna hkmeden bamsz siyasal yaplar olarak dodular. Hkmranlklarn belirleyen doal snrlar, denetleyebilecekleri tarmsal retim alanyd. Bu tarmsal retim alannn merkezinde, bu alann ihtiyalarn karlayan bir kent domutu ve kent ilk devletin n kouluydu. Kent ayn zamanda merkez bir ekonominin varlna iaret ediyordu. Zira oras ayn zamanda merkez bir pazar yeriydi, ticaret orada yaplyor, devletin gelirini tekil eden vergi burada toplanyor, tarm d mal ve hizmetler orada retiliyordu. Btn bunlar karmak bir rgtlenmenin balangc ve i blmne dayal bir toplumsallama demekti. Tarmsal retimden beslenen nfusun art ilk devletlerin oluumunu tetikleyen nemli etkenlerden biriydi. Nfus artyla birlikte, insan topluluklarnn daha basit toplumsal rgtlenme biimleri nfusun tamamn denetleyemez hale gelmi ve muhtemelen bu durum atmalar krklemiti. Bu atmalarn varlndan kaynaklanan dzen ihtiyac da bir baka nemli etkendi. Byk lde sulamal tarm retiminin salad rn fazlasndan kaynaklanan zenginlik, baka topluluklarn yama ve basknlar iin nemli bir ekim alan yaratm olmalyd ve bu zenginliin korunmas ve srekliliinin salanmas da dzen ihtiyacn besleyen bir baka etkendi. Bylece koruyucular, yani art-rnden beslenmek kouluyla o rnn gvenliini salayan profesyonel askerler ortaya ktlar. Koruyucularn varl, hi kukusuz btn bu zenginlikten kaynaklanan toplumsal tabakalamann yaratt mlkiyetin varlyla ilikiliydi. Devletin ilevi tanmlanmtr: 1. retim aralarnn ve reticilerin korunmas ve gelimesi iin gerekli koullarn salanmas, 2. retim ilikilerinin korunmas ve gelimesinin salanmas, 3. Devlet aygtnn gl tutulmas ve devletin toplumun srekli bir biimde stnde yer almasnn salanmas.
156
Antropoloji
Toplumsal hareketlilik: Toplumun bir tabakasndan veya snfndan baka bir tabakasna ve snfna gei ynndeki esnekliktir.
Bu ilevlerden de anlalaca gibi, devlet aygt ile retim arasnda dorudan bir iliki ve gerekirlik sz konusudur. Bu nedenle tarihte ilk devlet biimlerinin ortaya kmas, tarm devrimini izleyen gelikin bir aamay beklemitir. Tarmn balang aamalarna ait retim ekilleri, devletin olumas iin gereken koullar yaratamamtr. Gnmzde apa tarm ve avclkla geinen toplumlar zerine yaplan aratrmalar, besin retimine aktif olarak katlan nfusun yksek oran nedeniyle (nfusun te ikisinin bilfiil almas gerekmektedir) bu toplumlarn geni lekli rgtlenmelere giriemeyeceini, bir devlet kuramayacaklar gibi bir devlet sisteminin paras da olamayacan gstermitir. Benzer biimde skandinavyann kuzeyinde geyik retimcilii ile geinen Lap toplumu da devlet kuramamtr. Devlet kurmaya ynelen karmak rgtlenme biimine ve retimsel artn ok sayda insann geim etkinlii dnda yer alan etkinlikleri destekleyebilecek seviyelere ulamasn salayan tarm teknolojilerine sahip byk gelenekler arasnda Msr, Mezopotamya, Yunan, Roma, ran, Hitit, Bizans, Seluklu ve Osmanl devletleri saylmaktadr. Zira devletin birinci ve ikinci ilevleri, geim etkinlii dnda uralar stlenen ok sayda uzmanlam kiinin ve bilhassa askerlik kurumunun varln gerektirir. Bu uzmanlam kiilerin ve askerlerin finansman iin devlet aygt, vergi veya hara biiminde tarmsal retimden art ekecek mekanizmalardan yararlanr. Bu mekanizmalar, devletin nc ilevini gerektirir ve pekitirir. Bu ilev, devleti bal bana bir zor aygt haline sokmaktadr. u halde bu ilevleri yerine getirmek iin devletin drt temel kurumdan olutuu sylenebilir: 1. Belirli bir toprak zerinde hkmranlk ve bu toprakta yaayan insanlar zerinde varsaymsal ve ideolojik hkimiyet 2. Hukuk 3. Gvenlik ve zor aygtlar (ordu, polis, milis vs.) 4. Maliye (retimden art ekme mekanizmalar). Bu drt kurum, ilk devlet biimlerinde askerlerin ve din adamlarnn da iinde bulunduu ve ynetici-sekinlerden oluan, bu haliyle de modern hkmetlerin yerini tutan saray rgtlenmesi tarafndan btnletirilmekte; ou zaman ynetici kendi ahsnda asker ve dinsel devleri birletirebilmekte ve ynetici-sekinlerle teba arasnda bir toplumsal hareketlilik bulunmamaktayd. Birinci kurum yani varsaymsal ve ideolojik hkimiyet, byk lde devlet aygtnn egemenlik alann oluturan taraya atad memurlar veya aristokratlar ile ideolojik aygtn taradaki temsilcilerinden (din adamlarndan) oluur. Bylelikle hem tarann denetimi elde edilmi hem de devletin beks ve bu beknn en nemli unsurlarndan olan artn (artk-deerin) ekilmesine ilikin rza erevesi salanm olur. Rzann kaybolduu ve beknn tehlikeye girdii durumlarda devletin nc kurumu, yani gvenlik ve zor aygtlar devreye girecektir. Gvenlik ve zor aygtlar, ayn zamanda, retim aralarnn, reticilerin ve retim ilikilerinin korunmasn da stlenmitir. retim aralarnn, reticilerin ve retim ilikilerinin korunmasna ynelik dzenleyici kurum, hukuktur. Zor aygtlar, hukukun uygulanmasn salar. Bu anlamda devletin ayrdedici yn, zor kullanma yetkisinin meruluundadr. Zor kullanma yetkisinin meruluunu koruyan en nemli ilke, zor aygtlarnn hukukla bal oluudur. Bu kurumsal ilikiler erevesinde hukuk dairesi tamamlanr ve bu daire adalet mlkn temelidir sznde ifadesini bulur. Devletin zor kullanma yetkisinin meruluuna iaret eden bir baka sz, ya devlet baa, ya kuzgun lee szdr. lk devletlerle birlikte, toplumsal dzeni salayan hukukun szel olmaktan ktn ve yazl hale geldiini grrz. Szel hukuka genellikle rf ad verilir. rf hukuk, yazl olmayan ama gl bir ynetim geleneinin ku-
157
rallarna ilikin bir btndr. Kanun haline getirilmemi kurallardan olumasna karn rf, halkn kendiliinden uyduu geleneksellemi kurallar manzumesi olmas bakmndan hukukun temel kaynaklarndan biridir ve grece uzun bir sre uygulanm ve uygulanmakta olan kamusal eylemlerin tekrarlan olarak tanmlanr. rf hukuk iktidar snrlayan ve hkim olduu saha zerindeki haklarn belirleyen bir ereve izer, iktidarn nasl paylalacana dair kurallar koyar. Yazl hukuka ilikin ilk belge ise Eski Babil kral Hammurabiye ait kodekstir. . 18. yzyla ait bu kodekste evrensel ceza hukuku ilkelerinin ilk izlerini buluruz. 282 kanundan oluan Hammurabi Kanunlarnn Sumer rf hukukunun yazya geirilmi hali olduu sylenir. Burada vaz edilen temel ilkeler arasnda, kanun nnde eitlik ilkesi ve susuz ceza olamayaca ilkesi yer alr. Hammurabi Kanunlar, ayn zamanda, modern hukukun bir ok alanda at gze gz die di kuralnn da yazya geirildii yerdir. Hukukun esas olarak devletin ilevine ynelik koruyucu normlar vaz ettii sylenebilir. Devletle birlikte, meknsal farkllamay ve krsal lekte gremeyeceimiz bayndrlk ilerini grmeye balarz. Yneticilerin yaad konutlarla sradan kentlilerin yaad konutlar arasndaki farkllamann yannda, zellikle kentlerin merkezlerinde grkemli dinsel yaplarn ortaya kmasyla, mimarln ve mhendisliin gerektirdii asgari matematik ve geometri bilgisinin, malzeme bilgisinin ve hepsinden nemlisi malzeme ileme teknikleriyle yaplara estetik bir deer kazandrma kaygsnn gelitiini grrz. Kentlerin ihtiyac olan su kanallarnn, kanalizasyon sistemlerinin ve kent ii ve kent d yollarn yapm da bu bayndrlk ilerinin nitelik ve eitliliini artrm; insann doa zerindeki kontroln daha ileri noktalara tamtr. Daha . 4. binin sonlarnda Aa Mezopotamyadaki Sumer lkesinde karmza kan Zigguratlar, Msrda grdmz piramitler bu byk servet birikiminin ve mimari geliimin en nemli simgeleridir (Fotoraf 7.1. Bir piramit ve 7.2. Bir ziggurat). zetle kent, tabakalamann, uzmanlamann ve derinleen bir i blmnn; bu balamda tarm d faaliyetlerin, zellikle ticaret, zanaat ve sanayinin; teknolojinin ve teknolojik gelimenin; zenginliin ve servet birikiminin, zenginlik ve birikimin mekna ve yaam biimine yansmalarnn; refahn ve hayat kolaylatrc tesislerin; iktidarn ve onun simgelerinin; okur-yazarln, eitimin; tabakalamaya bal meknsal farkllamann; yksek nfusun, hareketlilik ve eitliliin ve en nihayet bo zamanlar deerlendirmeye ynelik estetik ve sportif yksek faaliyetlerin odadr.
Fotoraf 7.1 Msrda Keops Piramidi Fotoraf 7.2 Ur Kentindeki Zigguratn Canlandrmas
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/ commons/5/56/Pyramide_Kheops.JPG
Kaynak: www.utexas.edu/courses/classicalarch/ images.html
158
Antropoloji
Tarm Dneminde Devletin Evrimi

lk devlet, bir kent devleti olarak ortaya kmtr. Antropolojik adan bakldnda, ilk devleti izleyen srete devletin iki ana evresinden sz edebiliriz. Bunlar kapitalizm ncesi (prekapitalist) devlet biimleri ad altnda toparlanan tarm devletleridir. Bu devlet biimlerinde temel kurumlar tarmsal retimin dzenli ve istikrarl biimde yrtlmesine ve tarmdan artn ekilmesine ilikin kurumlardr. Burada uyrukla devlet arasndaki iliki bir kimlik politikas etrafnda ekillenmez. Esas olan, retimin srmesi ve artn dzenli biimde merkeze ya da tanmlanm iktidar sahiplerine akmasdr. Tarm devletleri, ilk devlet biiminin zelliklerini sergileyen kent-devletlerinden birinin giderek glenmesine bal olarak dierlerini egemenlii altna almasyla ve topraksal (teritorial) devletin domasyla ortaya kar. Bu devletlerin temel zellii, onlarn artk belli bir toprak paras zerindeki egemenlikleriyle tanmlanr hale gelmesidir. Biz, buna kout olarak artk Assur lkesinden, Babil lkesinden, Hitit lkesinden, Urartu lkesinden bahsedebilir hale geliriz. Bu devlet, tarmsal artktan beslenen, ciddi byklkte profesyonel ordulara sahip olan ve srekli olarak yeni alanlara yaylma potansiyeli tayan bir devlettir. Bu devletlerin bir dier zellii nfusun belirli bir etnik ve dilsel gruptan deil, o topraklar zerinde yaayan eitli halklardan oluuyor olmasdr. Ancak yneticiler ve ynetimin bandaki hanedan genellikle belirli bir etnik gruptandr. O dnemlerden bugne gelen eitli yazl belgelerde yer alan dil ve etnik isimler, byk lde btn nfusun zelliklerini deil, bu egemen ailenin kulland dili ve etnik grubu yanstr. Bu yzden rnein Sumer devletinin btn nfusunun Sumer halk olduunu syleyemeyiz. Ancak ynetici ailenin Sumerce konuan Sumerli bir aile olduuna kuku yoktur. Nitekim Sumer devletinin belirli bir sre kesintiye uramasna ve ynetimin el deitirmesine yol aan etken, bu devletin asker gcn oluturan Akkadlarn ynetimi ele geirmesidir. Sumerler bitiken bir dil kullanan farkl bir etnik grup olduu halde, Akkadlar Semitik bir halktr. Devletin toprakla ve etnisiteyle ilikisini aklayan en gzel rnek Hititlerdir. Hititler kendilerine Neal diyordu. Onlar Anadoludaki Nea kentinin Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir eski Anadolu dili konuan etnik halkyd. Ancak bu kentin halk dier Anadolu kentlerini ele geirip Anadoluya hkmeden topraksal bir devlet haline geldiinde yine bu topraklarda yaayan Hatti halkna atfen verilmi olan Hatti lkesine sahip olmular ve etnik balantl bu coraf adn gerei olarak Hitit adyla anlmlardr. Topraksal devletle birlikte, toprak zerindeki byk mlkiyetin de doduu grlr. Bu devletlerin yneticileri yeni ele geirilen topraklar bu seferlere katlan sava beylerine verirlerdi. Bylelikle bu beylerin daha sonraki savalara katlm ve bunun iin asker besleyecek kayna toprak zerinden elde etmeleri de salanm oluyordu. Tarm devletlerinde tabakalamann ve giderek snfsal ayrmann kayna buydu. Bylelikle Avrupada fief, Bizansta pronoia, slm dnyasnda ikta ve Osmanllarda tmar adn alan dirlik topraklarnn bu beylere devredilmesi yoluyla sava beylerinin toprak beylerine (lordlara, baronlara, emirlere, beylere ve sipahilere) dnt grlr. Bylelikle topraa bal servet birikimi, zenginlik ve statden kaynaklanan yeni bir tabakalama, toprak soyluluu (aristokrasi) ortaya km oldu.
SIRA SZDE
Osmanllardaki SIRA tmar SZDEve Avrupadaki fief sistemi nasl iler? Benzerlikleri ve farklar nelerdir? Tartnz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
159
Yukarda deindiimiz gibi bu topraksal devletler, yeni ham madde kaynaklarn ele geirmek ve kendilerini zenginletirecek yeni tarm alanlarna hkmetmek amacyla, yaylma eilimi tarlar. Bu eilim asker kurumlar ve kaleler, hisarlar, surlar gibi savunma yaplarn glendirmi, atma ve sava devletlerin temel bir gerei haline getirmitir. Tarihte grdmz ilk byk yaylmac devletler Assurlar, Hititler, Msrllar, Persler ve Byk skenderin Makedonyasdr. Bu yaylma eilimi, atma ve savan yansra kltrleme eilimlerini de beslemi, ok byk alanlara hkmetmenin bir sonucu olarak ok zengin ve grkemli kentlerin ortaya kmasna yol amtr. Perslerin Persepolisi, Hititlerin Hattua, Romallarn Romas ve stanbul bu kentlerin en arpc rnekleridir. Bu yaylma eilimi ve yaylmann doal bir sonucu olan byk servet birikimiyle birlikte imparatorluk kavramyla karlamaktayz. mparatorluk kavram, kendi doal coraf alanlar dndaki topraklara yaylma gc olan ve oralar elinde tutabilen siyasal ve asker gc tanmlar. Bu g, tarm dneminin imparatorluklar iin sadece asker aralarla elde edilebilecek bir kudret deildir. mparatorluklar ideolojik ve siyasal aralar kullanarak da glerini yayarlar ve tutunurlar. nk tarm dneminin teknoloji ve ulam olanaklar ile nfus yaps, bu geni alanda zor kullanmak yoluyla tutunmay olanaksz hale getirmektedir. mparatorlarn kendilerine ilah bir kudret atfetmeleri, baka bir deyile yetki ve iktidarlarnn kaynana kutsal olan yerletirmeleri, bu gcn ideolojik erevesini belirlemi; bu gl ideolojik zemine bal olarak ballar tarafndan bu otoriteye rza gstermenin ve onay vermenin koullar ortaya kmtr. lah kaynan dnyadaki ynetme yetkisini sadece seilmi tek bir kiiye ve aileye devrettii dncesiyle btn imparatorlar, dnyadaki yegne ynetme yetkisinin kendilerinde olduunu iddia etmiler ve buna bal bir imparatorluk ideolojisi ortaya kmtr. Bu ideoloji Byk skenderin ynetim anlaynda ve kiiliinde ilk rneini bulur. Ondan sonra gelen btn imparatorlar, bu modeli esas alarak ynetmeye ve davranmaya gayret etmilerdir. . 4. yzyln sonlarnda yaam olan Byk skender, tarihin grd ilk dev imparatorluu kurmu ve o zamann dnya kavraynn iki paras olan dou ile baty birletirmiti. Bylelikle imparatorluk fikriyle btn dnyaya hkmetme fikri, yani tek dnya hkimi fikri rtr. Bu yzden hibir imparator kendisiyle eit bir baka otorite tanmam, dier ynetenleri kendisinden aa ve kendisine bal birer tbi olarak tanmlamtr. Kanun Sultan Sleymann Fransa kralna yazd nl mektup, bunun gzel bir belgesidir. Orada Kanun kendisini bilinen Eski Dnyann btn ynetme erklerinin sahibi olarak tanmlarken, Fransa kralna sadece Fransann egemeni bir tbisi olarak sesleniyordu. Roma mparatorluundan itibaren imparatorluk fikrine elik eden bir baka nosyon olarak egemen kent kavramn grrz. Dnyadaki tek gerek egemenlik olarak tannan imparatorluk, dnyann merkezi olarak tanmlanan ve imparatorlarn oturduu tek bir merkezi parlatmtr. Roma dneminde buras Roma kentiydi (Fotoraf 7.3. Eski Roma kenti). mparatorlua adn veren Roma, ayn zamanda imparatorluun kent olarak tannan tek yeriydi. Zira lkeyi de Roma kentinin yurttalar ynetirdi. Baka blgelerden gelen senatrler de bu yegne kentin yurttalar saylarak senatoya girerlerdi. nk Roma, Eski Yunan kent devletlerinin ynetim idealini taklit eden bir siyasal sistemdi. Aslnda imparatorluk topraklar Roma kentinin hkmettii topraklardan, ona ait zel topraklardan baka birey deildi. O nedenle btn zenginliklerin toplanaca yer de Roma kenti olacak, btn imparatorluk ynetim sisteminin temel kaygs da Romay beslemek olacakt. nk iktidar da ancak o kentin iindeki byk aileler arasnda el deitirebilmektey-
160
Antropoloji
di. Ayn durumu Osmanl mparatorluunda da izleyebiliriz. Bu kez dnyann merkezi stanbuldur (Resim 7.1 Ortaada stanbul). stanbulda yaamak, tpk Romada olduu gibi bir ayrcalkt ve bir lde ynetimden olmak demekti. stanbulda yaayanlar askerlik yapmazlar ve iaeleri belli llerde devlet tarafndan subvanse edilirdi. Osmanl padiahlarnn en byk korkusu, kendilerini iktidardan etme yetenei olan ve stanbulda yaayan ynetim odaklarnn memnuniyetsizlii olduundan, en byk kayglar daima stanbulu beslemek olmutur. Dolaysyla bu kentler imparatorluun tarasndan akan zenginliin yansmas olarak pek ok byk kamusal yapya, grkemli bir mimari birikime sahip olmular, bu arada grkemli bir yksek kltrn retildii merkezler haline gelerek dnyann en grkemli kentleri olmulardr. Bu erevede bu kentler, yukarda anlattmz kozmopolitizmin en youn yaand rnekleri vermilerdir. Bir anlamda bu kentlerin gelecein metropollerinin ve megapollerinin nclerini olduunu syleyebiliriz.
Fotoraf 7.3 Eski Roma Kentinin Kalbi Olan Forum Romanum
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/0/0e/Roman_Forum.jpg) Resim 7.1 1422 ylnda Foransal Bir Haritac Olan Cristoforo Buondelmonte Tarafndan Yaplan stanbul Haritas
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/ en/9/91/Map_of_Constantinople_%281422% 29_by_Florentine_cartographer_Cristoforo_ Buondelmonte.jpg )
Tarm dnemi devletlerinin bir baka nemli zellii, hkmettii topraklar zerindeki insanlarla modern devletler gibi devlet-yurtta ilikisi kurmam olmasdr. Tarm devletleri, zellikle imparatorluklar, tebalarn istendik bir yurtta haline getirmek gibi bir sorun sahibi deildirler. Bu yzden buna ynelik eitim ve kamu kurumlar yoktur. Yurttan kltrlemesi genellikle cemaatlere ve geleneksel ilikilere terk edilmitir. Devletin tebasndan yegne beklentisi, egemenliine kesin bir biimde itaat edilmesi ve ngrlm vergi ve harlar demesidir. Bu tr devletler genellikle tebayla bunun dnda bir iliki kurmazlar. nk insan kltrel olarak biimlendirmek, asker etmek gibi kamusal grevler, bu devletlerin yeteneklerini ok aan bir gayret ve riski gerektirmektedir. Tpk bunun gibi, modern devletlerin belirli snrlarla evrelenmi topraklar korumak iin o snrlara tmyle hkim olmak gereini karlamak zere yklendii grevler, tarm devletleri iin sz konusu deildir. nk bu tr devletlerin byle tanmlanm snrlar denetlemek iin gereken teknoloji ve ulam olanakla-
161
rnn yetersizlii yannda, byle bir i iin yklenilecek gayret ve riskler de son derecede yksektir. Bu yzden egemenliin balca arac asker deil siyasal olmu, egemenlik iddia edilen topraklardaki yerel glerle siyasal ittifak ilikilerine girilmi ya da onlarn devlet otoritesine ball karlnda belirli hak ve ayrcalklarn onlara devredilmesi trnden iktisad ve siyasal zmler yelenmitir. O nedenle tarm devletlerinde snrlar dan deil ular dan sz etmek mmkndr. Devletin egemenlik iddiasnn zayflayarak yok olmaya ya da tartlr olmaya balad noktalar bu ulardr ve buralarda artk baka egemenlik iddialaryla karlamak mmkndr. Bir tarm devletinde yaayan bir bireyin, modern devletin bir yurttandan farkl olarak saSIRA SZDE hip olduu haklar ve devletine kar devleri neler olabilir? Tartnz.
DNELM ENDSTR TOPLUMU VE YEN YAAM BM
SIRA SZDE
DNELM
Neolitik Devrimle balayan Tarm a, 18. yzylda ivme kazanan bilimsel devrimin izinde ortaya kan Endstri Devrimi ile sona erdi ve topluma, yaam ve geS O R U S O R U im biimlerine yn veren yeni bir a, Endstri a balad. Bu devrim, 18. yzylda balayan ve inorganik enerji kaynaklar kullanaFotoraf D 7.4 KKAT DKKAT rak kitlesel retim yapan fabrikalarn esas retim birilk Fabrikalara Bir rnek: 1864 Ylnda Almanya mi haline geldii, temel retim faaliyetinin bu nedenEssende Krupp Fabrikas SIRA SZDE SIRA SZDE le tarmdan endstriye kayd dnemi balatan bilimsel-teknolojik devrim olarak tanmlanr (Fotoraf 7.4 lk fabrikalara bir rnek). Bu devrimin iktisad sonuAMALARIMIZ AMALARIMIZ lar, retim ve tketim biimini dntrd gibi, alan snfn arln kylden iiye kaydrm, temel yerleim ve retim meknn ky ve tarla olmaktan K T A P K T A P kararak, kent ve fabrikaya dntrm ve geleneksel tarm imparatorluklarnn yklma srecine girmesiyle, yerine ulus-devletlerin kurulmasna yol amtr. ByTELEVZYON TELEVZYON lelikle Endstri Devrimi, Neolitik ada balayan Tarm Devriminden sonra, insanlk tarihinde byk dnmlere yol aan ikinci byk devrim olarak kabul NTERNET NTERNET edilir. Tarm Devrimi, insanl uzun srm bir avctoplayc dnemden tarm toplumlar aamasna tarken, Endstri Devrimi tarm toplumlar dnemini kaKaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedipatarak sanayi toplumlar dnemini ve kapitalist rea/de/f/f8/Krupp-Werke_in_Essen_1864.jpeg) tim biiminin egemenliini balatmtr. nsanlk iktisadi ve toplumsal bakmdan avc-toplayclk, tarm ve sanayi olmak zere SIRA SZDE temel aamadan gemitir. Bu aamalarn her biri ne kadar srmtr? En hzl deiim ve dnmler hangisinde yaanmtr? Tartnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Toplumsal Tabakalama ve Siyaset

O Rdnme U Bu srete tabakalamann ve snfsallk biimlerinin de byk Sbir uradn grmekteyiz. Toprak zerindeki mlkiyete ve topraktan retilen zenginlie el koymaya dayanan aristokrasi, yani toprak soyluluu, Sanayi Devrimiyle birDKKAT likte tasfiye olmutur. Geleneksel tarm toplumlarnda aristokrasi, toprak sahipliinin yannda brokrasi iinde de oluabilmekteydi. Endstri ncesi devlet formla-
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
162
Antropoloji
rnda belirli yksek brokratik grevlerin aile iinde devredildii ve bylece bu grevi elinde tutan ailenin, toprak soyluluuna benzer bir ayrcalk, zenginlik ve hkmetme hakk kazand da grlmtr. Hatta pek ok durumda aristokratik ailelerin yarglama hakk da vard. Baz durumlarda bu brokratik mevkilerin toprak sahiplii nedeniyle baz ailelerin eline getii de olmutur. Aristokrasi, bu ayrcalklarn Endstri Devrimiyle oluan ykselen yeni snfn -kentli sermaye snfnn- gc karsnda yitirmi ve bugn sadece baz yerlerde yaayan sembolik bir varolu biimine indirgenmitir. Endstri toplumunda brokrasi de deimitir. Eski ayrcalkl brokrasi yerini sosyolog Max Weberin aklc brokrasi dedii yeni bir biime terk etti. Bu brokrasi endstri anda karmaklaan toplumun ynetim ve geim sorunlarn gidermek zere rgtlenen karmak devlet yapsnn ilevsel bir rgt olarak karmza kt. Bu dnm, 17. ve 18. yzyllarda ortaya kan iki byk siyasal devrimle gerekleti. Bunlardan ilki 1640 ngiliz Devrimi, ikincisi ise 1789 Fransz Devrimidir. Her iki devrim de, kentlerde retim ve ticaret ile geinen ve byk bir servet birikimine ulaan yeni bir snfn, burjuvazinin, siyasal sistem iinde rol edinmesini, zgrce ticaret ve retim yaplabilecek bir ortamn yaratlabilecei anayasal bir rejimin kurulmasn salad. Bylelikle kapal yerel ekonomilerin ulusal dzeyde bir piyasa ekonomisi iinde btnlemesi de salanm oluyordu.
Modern Devlet Biimleri ve Ulus-Devlet

Endstri Devrimiyle birlikte oluan yeni toplum iinde yeni siyasal ilikiler gelimi ve yeni bir devlet biimi domutur. Bu devlet biimine modern devlet diyoruz. Modern devlet biiminin en yaygn hali ulus-devlettir. Ulus-devletler, daha nceki devlet biimlerinin aksine bir yurtta yaratma projesine de sahipti. Yurtta yaratmann yegne yolu kltrel srelere mdahale etmekten gemekteydi. Bylelikle ulus-devletler geleneksel kltrel alar tasfiye ederek modern kurumlar araclyla yeni bir kltr, ulusal kltr, yaratmaya giritiler. Ulusal kltr, tek bir standart dil ve bu dilin kullanld iletiim aralaryla iletiim kuran, dinsel kurumlar yerine laik kurumlar araclyla toplumsallaan ve devletin belirledii bir mfredatn uyguland standart, zorunlu ve yaygn eitim kurumlar araclyla kltrlenen yurttalarn kltryd. Ulus-devletler, kendilerini ortak bir kltr bulunan ulus znesiyle tanmlam ve meruluunun temelini bu ulusa dayandrmtr. Hkmran olduu topraklarn, o ulusun kltrel bakmdan trde biimde igal ettii topraklar olduunu varsayar ve kendisini o ulusun siyasal temsili olarak kabul eder. Ynetme meruluunun esas, daha nceki devlet biimlerinde grdmz, kutsallktan ya da soya bal geleneksel otoriteden kaynaklanan meruluktan, dnyasal bir ilikiye, yurttalk ilikisine, oradan da yurttan tanmlanma biimine, yani kltrel kimlie dayanmaktadr.
Etnisite, Milliyetilik ve Irklk

Belirli burjuva hareketlerinin nderliinde yrtlen devrimler dnda ulus-devletleri yaratan genellikle milliyetilik hareketleri olmutur. Milliyetilik, ulus olarak tanmlanan bir toplumsal znenin kendi devletine kavumas hareketi olarak kabul edilebilir. Milliyetiliin esas olarak amaca ynelmi bir hareket olduu grlecektir:
163
1. Ulusal ekonomiyi yaratmak, 2. zerk bir ulusal yasama/yrtme organ (ulus-devletin siyasal ve idar rgtn) oluturmak ve ayrc btn ba ve ilikileri (bireysel, yresel balar ve cemaat balarn) bu organn denetimi ve btnletiricilii altnda toplamak 3. Ulusal bir kltr (ortak deer ve beklentiler sistemi) ve buna bal bir kimlik tanmlamas yaratmak. zellikle ok milletli, ok dinli byk tarm imparatorluklarnn zlme srecine girmesiyle, milliyetiliklerin ykselii e zamanldr. Ulus-devletler kendilerini her ne kadar belirli siyasal snrlar iinde tanmlam olsalar ve bu siyasal snrlar iinde trde bir ulusun varln ngrseler bile, eski toplumsal/kltrel yapnn kalnts olan bir etnik ve dinsel eitlilikle yz yze kalmlardr. Bu nedenle ulusdevletlerin ve milliyeti hareketlerin dilsel, blgesel ve etnik farkllklar uzlatrma istek ve yeteneine bal olarak, milliyetiliin toplumsal hareketliliin ve iletiimdeki gelimenin bir sonucu (rnein Karl Deutch) olduu veya kapitalist dnya ekonomisinin i ve d taleplerinin bir sonucu olduu (rnein Benedict Anderson) yolunda iki tr aklama karmza kmaktadr. Bunlara ek olarak, tipik rneini Ernest Gellnerde bulduumuz ve kltrn antropolojik anlamn odaa alan yaklam da kabul grmektedir. Gellner, milliyetiliin temeline endstrileme olgusunu koymaktadr. Zira tarm toplumlar tepede yatay olarak farkllam dar egemen snflarla, aada dikey ekilde birbirinden soyutlanm geni bir retici snf emas iinde rgtlenmitir. Bu kitle ile ynetici snf arasnda farkllam zellikleri keskinletiren ve yksek kltrn savunucusu bir okuryazar takm bulunur. Endstriyel dnyada ise yneten ile ynetilen arasndaki toplumsal ve kltrel farkllklar neredeyse uup gitmi ve yksek kltr tek kltr ya da herkesin kltr olmutur; zira endstrileme hareketli ve okuryazar bir emek gc talep etmektedir. Bylece tarm toplumunda her trl insan etkinliinin ihtiyacn karlayan aile, kabile ya da ky, endstri toplumunda yerini daha geni toplumsal kurumlara -okula ve devlete- brakmtr. Devlet, endstrinin talep ettii hedefler erevesinde yurttalar kltrel standartlara eritirecek eitim aralar retmek durumundadr. Endstri toplumunda kltr zel deil evrenseldir. Snf balaryla ya da etnik/dinsel balarla edinilmi kltr zellikleri de eitim ve iletiim sistemi iinde giderilecektir. Byle bir kltrel trdelii hedefleyen ulus-devlet ile, bu btnlk iinde yer alan etnik gruplardan, dil farklarndan veya herhangi bir farkllatrc unsurdan kaynaklanacak kltrel eitliliin varl arasnda ortaya kan gerilim milliyetilii dourur. Oysa tarm toplumu zaten eitlilik ierir ve bu eitlilii ya da okkltrll yksek kltr lehine bozmaya alan hibir g yoktur. Btn kltrler paralar halinde ayr fakat yanyana yaarlar. Ulus tipi toplumsal rgtlenmenin grece yeni bir olgu oluu, onu etnik birlikten ve bilinten ayrr. Etniklik byk lde ulustan eski bir toplumsal rgtlenme biimidir. Belirli dinsel, dilsel, coraf ve/veya kltrel zellikler bakmndan hem kendisini dierlerinden ayr gren hem de dierleri tarafndan baka saylan, btnlkl bir kimlie ve kendine zg kltrleme srecine sahip, ierden evlenmek suretiyle bu grup kimliini koruyan ve grubun srekliliini salayan toplumsal/kltrel ve bazen de siyasal oluuma etnik grup diyoruz. Etnik grup esas olarak, bir halk olma (bizlik) duygusunun belli bir birey grubunca paylalmas sonucunda oluur. Etniklik konusundaki ilkselci (primordialist) gre gre, etniklik ile akrabalk arasnda sk iliki vardr. Bu ilikiyi ortak bir ata veya ortak bir kozmik kader duygusu belirler. Bu yolla elde edilen etnik kimlik, kiiliin gelimesinde merkez e olarak toplumsallamay, dilin renilmesini ve dinsel-siyasal kltr-
164
Antropoloji
Yalnz kalabalklar: Kalabalk kentlerde eski dayanma ve aidiyet ilikilerinden kopan bireylerin kendilerini bu kalabalk iinde yalnz, gvensiz ve belirsizlik iinde hissettiklerini anlatan, sosyolog David Riesmann kavramdr)
lemeyi salar. Buna gre etnikliin geerlilii modern ncesi ya da grece izole topluluklarla snrldr. Oysa etnik bilin modern toplumda da ortaya kmaktadr. Modern toplumlarda ve belirli bir milliyetiliin basks altnda kalan yalnz kalabalklar iinde yabanclamay yaayan kiiler, aidiyet ve dayanma ihtiyacn daha youn biimde duyarak bylesi bir etnik bilince sarlabilirler. Bu durum etnikmerkezcilii ve toplumsal atmalar dourabilir. Modern endstri toplumu iinde gelien bir baka ayrmc eilim rklk olmutur. Irklk, insanlarn biyolojik, yani doutan getirdikleri zelliklerinin onlarn kltrel ve toplumsal niteliklerini belirlediini ileri srer (Bkz. nite 4). Irkln temelinde insanlarn eit olmad fikri yatar ve bu eitsizliin temeli biyolojik zelliklere balanr. Irklk, Avrupallarn Amerika, Afrika, Avustralya ve Uzak Asyay smrgeletirmesine kout olarak gelimitir. Irklk bylece yeni smrge rejimlerinin ve buralardan devirilen ucuz emein gerekesi olarak gelimitir. Buralarda koloni rejimleri kurmak bu ideolojiye gre geri rklara medeniyet gtrmekti. Zira onlarn biyolojik donanm, byle bir medeniyet seviyesine ulamak iin yeterli deildi. Ayrca insan olmann gerisinde bulunan bu biyolojik seviye nedeniyle buradaki insan gc kle emei olarak kullanlabilirdi. Bylelikle Gney ve Kuzey Amerikada yeni youn tarm iinde kle emei ciddi bir girdi olarak yer alabildi. Ancak Kuzey Amerikada 1863te kleliin kaldrlmasndan sonra da rklk ortadan kalkmad. Zenci-Beyaz ayrm biiminde 1960larn sonuna kadar kamusal alanda rk ayrmclk srd. Avrupada da rklk antisemitizm (Yahudi dmanl) biiminde tezahr etti ve II. Dnya Sava srasnda Almanyann rk rejimi milyonlarca Yahudiyi ve onlar gibi geri sayd ingeneleri lme gnderdi. Aa rktan kabul edilen Slavlar da kle ii olarak sava endstrisinde altrldlar. II. Dnya Savandan sonra uluslararas rgtler ve devletler rkla engel olacak dzenlemelere gittiler.
Enerji, Teknoloji ve Nfus

Endstri toplumunun en nemli zellii, onun kitlesel retim iin yksek kalori salayan fosil yaktlara ve elektrik enerjisine dayanmasdr. Fosil yaktlar ve elektriin salad yksek miktardaki nitelikli enerji, birim zamanda yaplan ii tarm toplumlarna gre ok artrm ve bu da retimde patlamaya yol amtr. Hayvan ve insan gcnn bir enerji kayna olarak tamamen tasfiye edildii bu srete, onlarn yerini fosil yaktlar veya elektrik enerjisi kullanan makineler alm ve nce bu makinelere dayanan yeni bir teknoloji domutur. Bilimsel devrimin ve yeni bilimsel bulularn destekledii bu yeni teknoloji, yksek bir bilgi dzeyi ve standartlam bir i gc talep etmektedir. Bu nedenle devletler bu yeni dzenin ihtiya duyduu niteliklerin kazandrlaca bir insan yetitirme meselesini, temel meseleleri arasna koymak zorunda kalm; yksek standart i gc talebi krsal tarmc nfusun hzla iilemesine yol amtr. Teknoloji nce buhar gcne dayanyordu. Buhar gcn elde etmek iin kmr temel bir enerji kaynayd. Buna bal olarak 19. yzylda ekonomiler kmr elde etmeye younlat. Buhar gc balangta tekstil alannn nc sektr olmasn salad. Ardndan bir enerji kayna olarak petrol ve onun kullanld yanmal motorlar devreye girdi. bu srete otomotiv sektr ile elektrik sektr egemen sektrler haline geldi (Fotoraf 7.5 Otomobiller ve trafik). II. Dnya Savandan sonra uzay, havaclk ve iletiim sektrleri ile nkleer enerji kaynaklar geliti ve ncl ele geirdi. Bu hzl teknolojik gelime yeni bir insan tipini gerektiriyordu. Bu insan geleneksel kltrleme sreleri iinde ortaya kamazd. O yzden insanlar ok kk yalardan itibaren
165
devletin rgtledii rgn kurumlar tarafndan eiFotoraf 7.5 tim srecine sokuldular. Artk geleneksel yaplarn Hayatmzn Bir Paras Olan Otomobiller ve Trafik kltrleme ilevini bizatihi devlet ve okul, hatta okulncesi kurumlar grmeye balad. Endstri anda nfus da ok hzla artt. Grece daha iyi yaam koullar, bilimsel gelimeler sayesinde baz salgn hastalklarn ortadan kaldrlmas gibi nedenlerle, tarm toplumlarnn aksine, mr beklentisi ykseldi, bebek lmleri azald ve nfus art daha nce grlmemi bir biimde artt. Zaman iinde dourganlkta da d yaanmasna karn, lm hzndaki d doum hzndaki dten daha hzl olduu iin, nfus art da dramatik bir biimde gerekleti. Endstri Devriminin balangcnda, 1800lerde dnya nfusu 910 milyon kadard. 1850ye gelindiinde nfus 1 milyar 200 milyona, 1900de 1 milyar 600 milyona, 1950de 2 milyar 485 milyona ve 2000de 6 milyara ulat. 19. yzyldaki hzl nfus art Avrupadan Kuzey ve Gney Amerikaya, Avustralyaya ve Gney Afrikaya ynelik byk glere neden oldu. 1830 ile 1930 yllar arasnda Avrupadan sadece Kuzey Amerikaya g eden insan says 60 milyonu bulmutu. Bu, tarihte grlm en byk insan yerdeiimi idi.
Yeni Kent ve Kent Yoksullar

Endstrilemenin merkezi kentler oldu. Buna bal olarak daha nceden bildiimiz, belirli bir tarmsal art alann merkezi olan, o alann tarm d ihtiyalarn karlayan ve pazar hizmeti gren, bir lde ynetim ve adalet ilerinin yrtld eski kent, byk bir dnme urad. ncelikle kentlerin nfus yaps deiti. Endstrinin ihtiya duyduu insan gc, krlardan kentlere akt. Krsal alanda endstriyel tarmn balamasyla topraklarn hzla btnlemesi ve bylelikle makinelerin kullanld byk iftlik tarmclnn gelimesi, kr nfusunu byk lde toprakszlatrd. retken nfus ihtiyac duyan kentlerin grece ekicilii ve krsal alann toprakszlamaya bal iticilii, geleneksel kentlerin hzla bymesine, varolarn ve gecekondulamann ortaya kmasna yol at. Erken endstrileen lkelerde kentler, gecekondularn domasna engel olacak biimde ii yurtlar eklinde gelien dzenli yeni mahallelerin kurulmasyla geliirken, dnya ekonomik sistemine eklemlenen lkelerdeki kentler, arpk bydler. arpk bymenin en nemli gstergesi plansz kentleme ve gecekondulamadr. Buralarda grece erken kente gelenler iileirken, i gc ihtiyacnn doymasndan sonra gelenler isiz ya da geici ilerde alan kent yoksullarn meydana getirdiler. Tarmdan elde edilecek gelirin gvensiz ve yetersiz oluu yznden krn neredeyse tamamen boalmas nedeniyle, artk byk kentlerden (metropollerden) deil dev kentlerden (megapollerden) sz ediyoruz. Artk kent dediimiz lek on milyonluk nfuslar barndran bir toplumsal ortam artrr hale gelmitir. Tarm dnemi kenti, on be-yirmi bin nfuslu bir merkezdi. mparatorluk merkezi niteliindeki byk kentlerin nfusu ise ancak yz binlerle llebiliyordu. rnein en grkemli dneminde stanbulun nfusu ancak 750 bini bulmutu. Endstri ann ilk byk kentleri ise en ok 1-2 milyon kiiyi barndryordu. Bugn artk yerleme rntsnn hkim grnts milyonlarca kiinin yaad dev kentlerin ulus-devletlerin siyasal ve iktisad leklerini ve snrllklarn aarak oluturduu bir yeni haritadr.
166
Fotoraf 7.6
Antropoloji
Youn Endstriyel Tarm
arpk Bymenin Gstergesi Olan Plansz Kentleme ve Gecekondular
Tarmdaki byk nfus kayb ve makinenin tarlaya girmesi, tarm alannda da byk bir dnme yol at. Tarmda makine teknolojileri ve para ekonomisi benimsendike, geleneksel geim faaliyetlerine gre besinlerin ve dier endstriyel tarm rnlerinin niteliini byk lde ykselten yeni retim yntemleri ortaya kt. Bylelikle besin retiminde yer alan fazla nfusun baka alanlara kaymasnn iktisad zemini de hazrlanm oldu. Tarmda ortaya kan bu deiim u ekilde zetlenebilir: 1. nsan ya da hayvan gcnn yerini makine kullanm ald. Kaynak: Abdurrahim zmen Arivi 2. Besinler yerine youn endstriyel bitki retimine geildi. 3. Gbre, tohum, mazot gibi piyasadan temin edilen kaynak (girdi) kullanmnda younlama ortaya kt. 4. Nfus art yaand ve bu nfus krdan kentlere doru hareketlenerek kentlerin nfus younluunu artrd. 5. Tarmda da uzmanlama ortaya kt. Tarm makinelerinin retim, bakm ve iletilmesinden tarla ii retim srelerinde uzman kullanmna kadar uzanan bir dizi meslek erbab ortaya kt. 6. retimde girdilerin oalmas ve bunlarn retimdeki nemlerinin artmas tarmda ticar iliki ann genilemesine yol at. Kasaba ve kentlerdeki bir takm esnaf girdi temini sorununu bir tr kredi konusu yaparak, tarmdan daha fazla artk-deer ekmeye balad. Tarlada retilen rn, bizzat ifti tarafndan pazarlara tanmak yerine, tarlada alc olan tccarlar eliyle piyasaya sunulmaya baland. 7. Tarmclar giderek dnya ekonomisinin dalgalanmalarna, fiyat art ve dlerine daha fazla duyarl hale geldiler ve bu riskleri karlamak iin daha fazla rn elde edecek yeni tekniklerle ekim-dikim yapmaya, daha fazla alan tarma amaya baladlar. Btn bu gelimelere karn, insan ve hayvan gc endstriyel tarmdan hl tam olarak dlanm deildir. Baz blgelede retimin belli evrelerinde insan ve/veya hayvan gcnden yararlanlmakta ve makineler belirli bir evrede devreye sokulmaktadr. rnein pamuk ve pancar toplaycl gibi youn emek gerektiren retimlerde insan emeinin yeri hl devam etmektedir. Enerji kullanm bakmndan da blgeler arasnda farkllklar vardr. Bu farkllklar, tarmclarn ekonomik gcyle ve piyasa ekonomisine bamllk derecesiyle yakndan ilikilidir. Kredi bulma olanaklar, pazarlara yaknlk, verimlilik gibi etkenler tarmclarn enerji kullanm stratejilerini belirlemektedir. Tarmda makinelemenin genelde olumsuz sonulara yol at sylenebilir. Bylelikle geleneksel olarak tarmla uraan ve baka alanlarda almak iin nitelii olmayan geni bir kesim isiz kalm ve kentlere ya da baka ekim merkezlerine (rnein Trklerin Avrupaya ii olarak g) g etmilerdir. Youn endstriyel retimin yaratt bir dier nemli sonu, ticar ve endstriyel nitelii olan rnlere daha ok toprak, kaynak ve i gc ayrlmas biiminde
167
grlr. Pamuk, keten, kenevir, kauuk, ttn, pancar gibi endstriyel rnler, temel besin retiminin yerini ald gibi, daha ok pazar ve para ekonomisi ilikisini gerektirmekte, tarmclar kapitalist ekonomiye daha sk biimde entegre etmekte ve kresel ekonominin dalgalanmalarna ak hale getirmektedir. Bunun gibi ay, kahve ve eker kam gibi rnler, bu srete neredeyse btn bir lkenin ekonomisinin dayand rnler haline gelmitir. Ancak btn bunlara karn youn retim, dnyann hl kk bir blmnde gerekletirilmektedir: Dnya topraklarnn sadece %11i tarmsal retim, %20 kadar da otlak olarak kullanlmaktadr. Dnya nfusunun %80 kadar bu topraklarn aa yukar %15inden beslenirken, bu blgenin byk bir ksmnda daha az youn retim teknikleri kullanlmaktadr. Youn endstriyel tarmn olumsuz sonular var mdr? Bunlar neler olabilir? SIRA SZDE Tartnz.
SIRA SZDE
KTSAD ETSZLN YAYILMASI, AZ GELMLK DNELM VE NC DNYA

Ksaca Bat olarak tanmladmz Bat Avrupa ve Kuzey Amerika toplumlar Endstri Devrimini yaparak yeni bir aa atladklar halde, dnyann kalan bu S O R geri U dnm gerekletiremeyerek tarm toplumu olarak kald. Ancak Endstri Devrimi ile birlikte balayan endstriyel ilikiler ve onun kapitalist ekonomisi dnyay DKKAT btnletirdii iin, bu durum eitsiz iktisad ve siyasal ilikiler yaratt. Bu eitsiz ilikiler dnyada yeni bir iktisad ve siyasal hiyerari meydana getirdi. Bu hiyerarSIRA SZDE Dnya einin bir tarafnda zengin Bat yer alrken, dier tarafnda yoksul nc killendi. nc Dnya, II. Dnya Savandan nce byk lde Batnn smrgeleri olan ve sava sonrasnda bamszlklarn kazanp ulus-devletler haline AMALARIMIZ gelen Asya ve Afrika lkelerini anlatan bir kavram olarak ekillenmitir. nc Dnyaya bamszlklarn 19. yzylda kazanan Gney Amerika lkeleri de eklenebilir. Bunun dnda Sava sonrasnda Sosyalist blokta yer alan Dou K T ve A iinde P Avrupa lkeleriyle Sovyetler Birliinin, in, Kore ve Kbann bulunduu bir kinci Dnya (Sosyalist Blok) mevcuttu. Dnyadaki temel siyasal ve iktisad eliki zengin Bat ile nc Dnya arasndaki eliki olarak tanmlanmtr. Bu eliki TELEVZYON eitli kavramlarla anlatlmaya allmtr. Leninin sosyalist kuramnda bu eliki Bat emperyalizminin dnyann geri kalann smrmesi biiminde tanmlanmt. Sosyolog Immanuel Wallerstein bu elikiyi tek bir Dnya Kapitalist Sistemi iinNTER NET de birbirine eitsiz biimde eklemlenmi merkez ve evre lkeler formlyle izah etmeye giriti. ktisatc Andre Gunder Frank, ortaya att Bamllk Kuram ile, kapitalist Bat lkelerine iktisaden baml nc Dnya lkelerinin, bu bamllk ilikisi yznden yeterli ve srdrlebilir bir kalknma dzeyi tutturamadklarn ileri srd. Kurama gre bu bamllk, iktisad gelimeyi nleyen bir ksr dng yaratmakta ve eitsizlii daimi biimde beslemektedir. Anlan yaklam da modernleme kuramlarnn kalknmac modellerini reddetmektedir. Modernlemeci kalknma kuramnn ortaya koyduu az gelimilik modeli ise, Endstri Devrimi sonrasnda modern toplumlarn yaad iktisad kalknma ivmesinin sz konusu olmad, ulusal gelirin byk blmnn hl tarmsal retimden saland, kii bana ulusal gelirin dk olduu, krda ya da kent varolarnda yoksulluk snrlar iinde yaayan insan saysnn genel nfusa orannn yksekliini koruduu, yetersiz beslenmenin yaygn olduu hatta alk snrndaki insan saysnn nfusun nemli bir blmn oluturduu, ocuk lmllnn yksek, ortalama mr beklentisinin dk, kii bana tketilen enerji ve elik miktarnn sanayi toplum-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
168
Antropoloji
larna gre ok dk olduu toplumlar kast eder. Ancak bu yaklam, dier nn aksine, azgelimi olanlarn Batl modele uyduklar takdirde onlarn gelimilik dzeyine ulaabileceklerini ngrr. Burada az gelimilik, bu durumun, bu tanma uyan lkelerin ve halklarn i dinamiklerinin belirli bir biimde ilemesi ya da ilememesi yznden kendiliinden dtkleri geici bir hal olarak kurgulanmaktadr. Bu lkeler, gelimi Bat lkelerinin izledikleri yolu izledikleri takdirde bu durumlarndan kurtulacak ve giderek gelieceklerdir. Ayrca az gelimilik yaklamnn gizil bir kltrel gndermesi de vardr. rneklerini en ak ekilde Weberde bulduumuz kapitalist ekonomiye gei sorunsalnn kltrel aklamas, burada, zmnen de olsa, az gelimilerin geliememe/kalknamama durumunu da aklayan bir anahtar gibi, ikiz bir ilev grr. Kltrel yaplar sermaye birikimine izin vermeyen, dolaysyla kapitalist kurumlarn oluamad bu toplumlara sz konusu kurumlar dardan empoze edilecektir ve bu toplumlar Rustowun kavramyla ataletlerine son vererek kalka geeceklerdir. II. Dnya Sava sonrasnda oluan IMF (Uluslararas para fonu), Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt (GATT) gibi kurumlar, tek izgili sosyo/ekonomik evrimi ngren bu kuramsal erevenin rndrler. Bu durumu aklamak zere bavurulan ereveler farkl da olsa, dnyada kapitalist piyasa ekonomisinin yaylmasyla birlikte, Endstri Devrimini yapm lkelerle dierleri arasnda ak bir iktisad dzey fark ortaya kmtr. Yoksulluk, g gibi toplumsal durum ve hareketleri besleyen bu fark, kalknma iktisatlar tarafndan az gelimilik kavramyla aklanrken, te yandan kltrel gecikme, kltrel adan kt uyarlanma gibi sonular dourmutur.
Kreselleme
Sosyalist Blokun knden sonra dnya kapitalist ekonomisi, sermayenin dnyann btn kesimlerine yaylmasn salayacak biimde yeniden rgtlendi. Bu srece sermayenin kresellemesi diyoruz. Kreselleme eskinin gvenceli i gcn esnekletirdi ve isizlii kronik bir durum haline getirdi. Bylelikle 1. Sermaye hareketlilik kazand ve daha gvenli ve getirili alanlara doru srekli bir hareket iine girdi. 2. Teknoloji hareketlendi ve ortaya kt zamandan ksa bir sre sonra dnyann her yerine yaylma olana kazand. 3. nsan hareketlilii de artt. Dnyadaki ikilik zengin bat-yoksul dou ikilii olmaktan kt ve yoksul gney lkelerinden zengin Kuzey lkelerine doru bir insan hareketi (g) balad. 4) Fikirler, imgeler ve simgeler ayn hzla yaylmaya balad. Bu gelimelere kout olarak kltr alannda da byk bir deiim ortaya kt: 1. Kltrn klasik antropoloji iinde yer edinmi olan yerel balam ortadan kalkt. Belirli bir kltrn snrndan sz etmek olanaksz hale geldi. Kltrler arasnda byk bir akkanlk ortaya kt. 2. Gvensiz yeni ekonomik koullar yeni bir kaos hali yaratt. Bu kaos kkten dinci, ar milliyeti ya da refah milliyetisi hareketlerin glenmesine yol at. 3. Kreselleme ile pek ok kltrel sre ve olgu kararl halini ve izlenebilirliini yitirdi. Her ey geici, anlk ve arz hale geldi. 4. Bu erevede kimlik aray ne kt. Ancak bunun yannda kimliklerin ok referansl bir hal ald da grlmektedir. nsanlar artk bir anda etnik, dinsel, cinsel, snfsal ve ulusal pek ok kimlikle yaamaktadr. Bu gvensiz ve kararsz ortamda hangi kimlik ie yararsa o anda onu ne kartmaktadr.
169
Bylelikle endstri toplumunun ilk durumunda grlen trden bir tek ynl kltrel yaylma yerine kltrlerin youn biimde etkileime getii ve kimlik bakmndan nem kazand bir dneme girmi olduk.
retim Kltrnden Tketim Kltrne

Endstrilemenin ilk dneminde retim ok nemliydi ve insanlar kimliklerini retimci niteliklerinden almaktayd. Bu nedenle snfsal kimlikler n plandayd. Ancak endstri toplumunun ikinci anda, yani kreselleme dneminde tketim nem kazand. nsanlarn ne tkettikleri ve nerede tkettikleri kimliklerinin nemli bir paras haline geldi. retim meknlar evresinde rgtlenmi, yani belirli ekonomik etkinliklerin yrtld ve iindeki nfusu besledii fabrika ehirlerinin lokalleri, sinemalar, tiyatrolar ve yerel elenceleriyle bezenmi kltrel hayat terk edildi. Bugn kltrel hayat plazalar iinde toplanm byk maazalarn, yemeime meknlarnn ve elence yerlerinin etrafnda dnmektedir. Bu dnm, kltr hayat iinden kk iletmeleri skp atmtr. Belirli bir merkezde rgtlenmi ve zincirleme maazalar yoluyla dnyann her yerine yaylm rnlerin tketimi bir deer ls haline gelmitir. Tketim kltrnn domasnn ekonomik nedenleri nelerdir? Tartnz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
Popler Kltr ve Moda
Endstri toplumunda yerel ve deime eilimi dk kltrel rntler, yerini ok hzla deien ve birbiriyle yz yze ilikisi olmayan kitlelerin tkettii kltrel S O R U rntlerle yer deitirmeye balad. Bu hzl deime ortamnda bir kltr ihtiyac ortaya kt ve iinde sinemann, mziin, sporun, medyann ve eitli tketim eilimlerinin retiminin yer ald bir kltr endstrisi dodu. Kltr D K K A endstrisinin T yaratt ve kitlelerin tketimine ak kltre popler kltr diyoruz. Bir baka deyile popler kltr, halkn standart tketiciler kitlesi halini ald, retilip kendisiSIRA SZDE ne sunulan rnleri denetleme ve belirleme olanann bulunmad, iinde yaratc ve gelitirici olarak yer almad, ticar ve endstriyel kurumlar tarafndan retilen ve datlan kltrdr. Popler kltr, tketim toplumundan ayr dnleAMALARIMIZ mez. Popler kltrn yaratt en nemli kurumlardan birisi modadr. Moda dediimiz giyim-kuam tarz, eskinin giyim-kuam tarznn srekli ve ihtiyalara yK T A P yerletirnelik doas yerine, her yl deien ve belirli merkezlerce retilen tarzlar mitir. Bylelikle hemen hemen her yl ve her mevsim yeni bir giyim-kuam eilimiyle karlayoruz ve bu eilim piyasa ekonomisi iinde nemli bir tketim alaT E L E VBu Z Yeilimler ON n yaratyor. Modann yansra eilimler (trendler) de ortaya kt. genellikle medya tarafndan tantlp yaylyor ve geni kitlelere mal olan bu tantmlar geici tketim eilimlerinin belirli dnemlerde geerli klyor. Genellikle genliin hedef alnd bu tantmlarda kltrel tketimi tanmlayan yeni bir szck orNTERNET taya kt: Trendy... Yani yaylan eilime uyan ve onu tketen kii! Bylelikle kiiler kendi iinde yer aldklar kltrel eiklerden kp, pek ok kiiyle hatta kresel lekte ayn eilimleri paylar hale geliyorlar. Marka tketimi de byle geliiyor. Belirli markalar tketmenin bir deer haline gelmesiyle birlikte, kiiler snfsal ve kltrel ayrmlarndan ziyade tkettikleri markalarla tanmlanyorlar. Markalarn bir deer nesnesi haline gelmesi, tketim toplumunun ve piyasa ekonomisinin en nemli sonularndan birisidir.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
170
Antropoloji
Beslenme ve Salk
Bu gelimeler etrafnda beslenmenin de doal biiminden koptuu ve sentetik rnlere dayanmaya balad grlr. zellikle ie ayrlan zamann nem kazanmasyla ve endstriyel sistemin bundan asla dn vermemesi nedeniyle yeme-ime tarz deimi, ayak st attrma dzenli yemek yemenin yerini almtr. Ayak st attrlan yiyecekler ise genellikle enerji bakmndan zengin ama dier besleyici eler bakmndan fakir yiyeceklerdir. Bu durum, zellikle alan snflarda imanlk (obezite), kalp ve damar hastalklar, kanser gibi endstri ann hastalklarnn yaylmasna yol amtr. Eskinin verem, tifo, tifs, kzamk gibi ldrc hastalklar artk yerlerini bu tr hastalklarn belirledii lm nedenlerine brakmtr. Dnyada insanlar aras temasn younlamas ve youn endstrileme ve tketim nedeniyle ekolojik dengelerin bozulmas, ADS gibi, SARS gibi, ku gribi gibi yeni salgnlarn insanlara musallat olmasna yol am, bu hastalklar lm nedenleri arasnda nemli yer edinmeye balamtr.
OKKLTRLLK, OKKLTRCLK VE ANTROPOLOJDE YEN YNELMLER okkltrllk ve okkltrclk

Endstri toplumunun yaratt youn g ve bu karmak nfusun kentlerde toplanmas, pek ok farkl kltrn ve kltrel eilimin yan yana yaamasna yol at. zellikle ayrmclk, rklk gibi akmlar yznden bu nfuslar yan yana yaamalarna karn, bir ie kapanma eilimine girdiler ve bu srete kltrel kimlikler glendi. Her ne kadar tketim toplumunun kalplar insanlar kltrel ve snfsal farklar ne olursa olsun birbirine benzetiyor olsa da, endstri toplumunun yaratt sosyal devletin zayflamasyla ulusal ve snfsal dayanma ve gvenlik mekanizmalarnn gerilemesine bal olarak, baka dayanma biimleri ortaya kt. Bunlar arasnda etnik ve dinsel gruplarn, cemaatlerin ve hemehrilik ilikilerinin ne kt grlyor. zellikle endstrilemi Bat lkelerinde etnik aznlk ve gmen derneklemeleri artk, yresel balar, etnik aidiyet ya da i temelinde meydana gelmektedir. Bu gibi dernekler, yelerine i ya da dayanma salama temelinde ilev kazandlar. levleri kimi zaman sendika ya da siyasal parti gibi daha geni birliklerin ilevleriyle rtebilmektedir. Bu yeni toplumsal rnt okkltrllk olarak adlandrlmaktadr. Bunun zerine endstri toplumunu ynetenler, bu gelimelerin yol aaca atmalar en aza indirebilmek iin yeni zmler aradlar. Bu zmlerin banda, yeni endstri toplumunun ok kltrl yapsnn kabul edilmesi gelmekteydi. Bylelikle endstri toplumunun ilk dnemine zg trde ulus kurgusu, yerini eitli kltrlere mensup insanlarn endstriyel toplum etrafnda rgtlendii yeni bir toplum kurgusuna brakt. Bu srete bu kimliklerin yok edilmeye veya zmlenmeye allmas yerine korunmas ve topluma bu yolla entegre edilmesi benimsendi. Bu yeni siyasete ise okkltrclk denmektedir.
Kltrel almalar Okulu

okkltrl yaplarn kabul edilmesi, zellikle endstrilemi Bat lkelerinde kent sosyolojisini kentleri oluturan bu almak nfusun kltrel niteliklerini ve bu yeni ortamdaki kltrel deimesini aratrmaya yneltti. Bunun yan sra endstri toplumunda egemen hale gelen kitle kltr ve kltr endstrisi (sinema, kitle ile-
171
tiim aralar, edebiyat biimleri vs.) aratrlmay hak eden bir arlk kazand. Bu erevede sosyoloji ile antropolojinin kesime noktasnda kltrel almalar adn alan yeni bir alma sahas dodu. Kltrel almalar okulu, byk lde kentli toplumun odanda gelien popler kltrn, iletiim biimlerinin, tketim tarzlarnn, modann, toplumsal cinsiyetin kltrel da vurumlarnn, kitle iletiim aralarnn, bo zamanlarn, yeni edebiyatn, kimliin ve kimlik ideolojilerinin incelendii geni bir alan olarak tanmlanabilir.
Uygulamal Antropoloji
Artk antropologlar yalnzca eitli kltrleri incelemek, mevcut sorunlar saptamak ve bunlarn nedenlerini aratrmakla yetinmemekte; toplumsal ve kltrel sorunlarn zmnde yapc bir rol oynamaya da almaktadrlar. Bu abalar sonucunda uygulamal antropoloji domutur. Bugn insanlar ve toplumlar, dnya ekonomik sisteminden ve kresellemeden kaynaklanan yeni durumlara uyum ve uyarlanma sorunlar yaamaktadr. Zira artk salkl ve btnl koruyarak uyarlanmay salayacak geni zamanlar yoktur. Gelimeler ok hzl ve ok etkilidir. Teknoloji bir yandan doal afetlerle baa kma kapasitesini arttrsa da, te yandan ekolojiye geri dnsz zararlar verebilmektedir. Bu durum, pek ok kk lekli topluluun yaam alanlarn tehdit etmektedir. Bu trden bir gelime, eski hayatlarn srdrmeye alan pek ok yerli halkn yeni hastalklar ve yer yer soykrmlar yznden lmn, pek ounun da ala ve yetersiz beslenmeye maruz kalmasn, bu topluluklarn evresel zenginliini oluturan ve bir anlamda onlarn yaam gvencesi olan birok hayvan ve bitki trnn yok olmasn, evre kirlenmesini ormanszlamay, nkleer tehditleri, kimi yerlerde mlkszlemeyi ve toprakszlamay getirmitir. Bunlar insanlk adna pahal maliyetlerdir. Bunun gibi, hzla kalknmaya alan ekonomisi azgelimi lkeler de insanlarna benzer sorunlar yaatmaktadr. Dolaysyla kalknma ile insan varl arasnda bir atma domaktadr. Uygulamal antropoloji bu uyumsuzluun giderilmesine ynelik sistemli abalar kapsar. Kalknma projelerinin ve endstri yatrmlarnn insana ve evreye verdii zarar en aza indirmeye olanak verecek toplum ve kltr aratrmasn yrten antropologlar, bylelikle kltrel ve ekolojik zenginliin iktisad gelimeye feda edilmemesine alrlar. Zira iktisad gelime geici bir zenginlik ve refah yaratsa da, bu gelime pahasna yok edilen insan ve evresel zenginliin bir daha geri getirilemeyecek olmas, bu gelimenin insanla gerek maliyetini artrr. Baraj projeleri, boru hatt yapmlar, endstri blgelerinin gelitirilmesi, enerji santrallerinin yaplmas, ormanlarn youn retime ve endstriyel tarma almas, bu gibi sonular dourur. O yzden bugn kalknma projelerinin pek ou, oluturaca toplumsal ve evresel etkiyi de lme gerei duymaktadr. Artk bu aratrma srecine youn biimde antropologlar da katlmakta ve bu sayede uygulamal antropolojiye ilikin geni bir birikim olumaktadr.
Endstriyel Antropoloji
Endstri toplumunun ihtiyalar, fiziksel antropolojinin de bu ynde yeni teknik ve yntemler gelitirmesine yol amtr. Ergonomi de denilen endstriyel antropoloji, fiziksel antropoloji ile antropometrinin en yeni uygulama alandr. nsanlarn kullanmna sunulan makinelerin, aralarn, mobilya ve giysilerin tasarlanmasnda antropometriden faydalanlarak belli standartlar oluturulmutur. rnein okullarda kullanlan mobilyalar, askerler iin hazrlanan niformalar, otomobillerin i donanm, uaklarda kokpitlerin tasarm gibi konularda endstri antropolojisinin veri ve tekniklerinden yararlanlmaktadr.
Antropometri: nsan bedeninin ve iskeletinin boyut, biim ve bileim ynnden llmesidir.
172
Antropoloji
zet
A M A
Kentleme hangi dinamiklerle ortaya kmtr ve tarmsal retim dndaki tabakalama nasl domutur? Kentleme tarmda ortaya kan retim fazlasnn yaratt deerin rndr. Bylelikle tarm d meslek ve tabakalar ortaya km, tarma hizmet eden pazar ve yan ihtiyalarla btnleen yeni bir mekn, kent, domutur. Tarmda ortaya kan yksek art-rn devletlerin oluumunu nasl beslemitir ve bu temelde devlet bir kurum olarak nasl gelimitir? Kentleri besleyen retim fazlas, rgtl bir yeni siyasal sistemin de kayna olmutur. Buna devlet diyoruz. Devlet zor kullanma aralarna, yani orduya; adalet sistemine, yani hukuka; karar alma srelerine, yani hkmet etmeye dayanr. Balangta btn bunlar tek bir merkezde toplanp dinsel iktidarla birleik biimde hkmederken, zamanla bu gler arasnda ayrma olmu ve devlet eitli egemen gruplar ve siyasal sekinler ittifaknn temel kurumu olarak gelimitir. Endstri devrimiyle birlikte ne gibi deimeler yaanmtr ve yeni yaam biiminin temel zellikleri nelerdir? 18. yzyln sonlarnda ortaya kan Endstri Devrimi ile yeni bir toplumsal, siyasal ve kltrel dzen ortaya kmtr. Ekonominin merkezi tarmdan endstriye kayarken, devletler de anayasal ve laik kurumlarn denetimi altna girmitir. Temel yerleme mekn da bylelikle kent olmutur. yaanan byk teknolojik deiim, nfusu ve ekolojiyi etkilemi; bir taraftan byk bir nfus art grlrken, te taraftan endstrinin ve nfusun basks altndaki evre byk zararlara uramtr. Balangta kyllerin iilemesine ve kitlesel retime dayanan bu yeni ekonomi, zamanla, zellikle kreselleme dediimiz etkiyle birlikte, tketim toplumuna ve hizmet sektrnn egemen olduu yeni bir grntye brnmtr. Bu deiimler, kltr de dntrm; kltr alannda yeni eilimler, kavramlar ortaya kmtr.
A M A
A M A
Servetin belli merkezlerde birikimiyle birlikte ortaya kan dnya ekonomik sistemi iinde eitsizlik nasl ortaya kmtr ve blgeler buna gre nasl iktisad bir hiyerari iine girmitir? Bu erevede merkezinde zengin Bat lkelerinin olduu yeni bir iktisad dnya hiyerarisi olumutur. nceleri Dou ile Bat arasnda grlen bu eitsizlik, kreselleme ile birlikte bir Kuzey-Gney ikiliine dnmtr. Bu iktisad hiyerari ve dnm eitli kavramlar ve kuramlar araclyla anlalmaya allmaktadr. Endstri toplumu iinde kltr nasl dnmtr ve buna bal olarak antropoloji ne gibi yeni alanlara almtr? Endstri toplumu, kltr dntrmtr. Kalknma ve byme esasl ekonomik bak as yerel kltrlerin ve onlarn uyarland evrenin hzla zarar grmesine yol am; antropoloji de bu yeni durum karsnda yeni kuramsal aralar ve alanlar gelitirmitir.
A M A
A M A
173
Kendimizi Snayalm
1. lk a. b. c. d. e. kentler nerede ortaya kmtr? in Afrika Avrupa Msr Mezopotamya 6. Aadakilerden hangisi milliyetiliin hedeflerinden biri deildir? a. Ulusal bir kltre sahip olmak b. Ulusal bir kimlie sahip olmak c. Ulusal bir ekonomiye sahip olmak d. Kozmopolit bir kltre sahip olmak e. Ulusal bir yasama/yrtme organna sahip olmak 7. Aadakilerden hangisi youn endstriyel tarmn balamasyla birlikte tarmda ortaya kan deiimlerden biri deildir? a. Tarm alannda yeni uzmanlamalarn ve mesleklerin ortaya kmas b. nsan gcne olan ihtiyacn artmas c. Gbre, tohum, mazot gibi kaynak kullanmnn artmas d. Tarmda makine kullanmnn artmas e. retilen rnlerin deimesi 8. Azgelimi lkelerin, Batl modelde bir endstrilemeyi benimseyip, doru biimde uyguladklar lde Batnn gelimilik dzeyine ulaacan ne sren kuram aadakilerden hangisidir? a. Modernlemeci kalknma kuram b. Bamllk kuram c. Dnya sistemi kuram d. Emperyalizm kuram e. dnya kuram 9. Aadakilerden hangisi popler kltrn rnlerinin zelliklerinden biri deildir? a. Halk tek tip bir tketici kitlesi olarak alglyp, buna ynelik rnlerin retilmesi b. Halkn kendisine sunulan rnleri belirleme imkannn bulunmamas c. Halkn yaratc ve gelitirici olarak retim srecine katlmas d. rnlerin ticari ve endstriyel kurumlarca retilmesi e. rnlerin tketime ynelik olmas 10. Farkl kltrlerin yesi olan insanlarn endstriyel toplum ierisinde (rnein metropollerde) kendi kltrel kimliklerini koruyarak birarada yaad bir toplum modeli nasl adlandrlmaktadr? a. Modern toplum b. Bat modeli c. Ideal toplum d. Hogr toplumu e. okkltrllk
2. Aadakilerden hangisi ilk devletlerin ortaya kmasnda etkisi olan faktrlerden biri deildir? a. Artk-deerin ortaya kmas b. Kentlerin gelimesi c. Askerlik kurumunun gelimesi d. Halklarn ulus bilinlerinin gelimesi e. Tarm d iler ve mesleklerin gelimesi 3. Aadakilerden hangisi devletin temel ilevlerinden biri deildir? a. retim aralarn ve reticileri korumak ve gelitirmek b. retim ilikilerini korumak ve gelitirmek c. Bireyler arasndaki toplumsal ve ekonomik eitlii korumak ve devamn salamak d. Devlet aygtn gl tutmak e. Devletin toplum stndeki yerinin srekliliini salamak 4. mparatorluk ideolojisi olarak bilinen ideoloji ve ynetim modeli kime dayandrlmaktadr? a. Jl Sezar b. Byk skender c. Kanun Sultan Sleyman d. Fatih Sultan Mehmet e. Napolyon Bonapart 5. Burjuvazinin siyasi sistem iinde yer bulmasna ve anayasal bir rejime geie imkan salayan iki byk siyasal devrimden biri 1789 Fransz Devrimidir. Buna gre dier siyasal devrim aadakilerden hangisidir? a. 1640 ngiliz Devrimi b. 1917 Sovyet Devrimi c. ran slam Devrimi d. 1905 ran Devrimi e. 1908 kinci Merutiyeti
174
Antropoloji
Yaamn inden

1. e 07.09.2004 Yantnz doru deilse Kentleme ve Tarm D Tabakalamann Douu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Devletin Geliimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Devletin Geliimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Devletin Geliimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Endstri Toplumu ve Yeni Yaam Biimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Endstri Toplumu ve Yeni Yaam Biimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Endstri Toplumu ve Yeni Yaam Biimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse ktisadi Eitsizliin Yaylmas, Azgelimilik ve nc Dnya blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse ktisadi Eitsizliin Yaylmas, Azgelimilik ve nc Dnya blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse okkltrllk, okkltrclk ve Antropolojide Yeni Ynelimler blmn yeniden gzden geiriniz.
2. d 3. c 4. b 5. a
Tketim lgnl Kyameti aryor (. Yurtu) Worldwatch Enstitsnn aratrmalarn ieren ve TEMA Vakf tarafndan yaynlanan Dnyann Durumu raporu, ar tketimin dnyay tkettiini vurguluyor. nsanolunun ruhundaki din, aile ve toplum ve sosyalleme duygular, yeni dnya insannda yerini sahip olma ve tketme drtlerine brakyor. Tketim, milyarlarca insanda yeni bir bamszlk duygusu yaratyor. 11 Eyll saldrlarnn ardndan Amerika Bakan George W. Bushun halka hitaben yapt konumada Alveri merkezlerine gidip bir eyler satn almann bir vatandalk grevi olduunu vurgulamas bile tketim olgusunun ne denli bir g olduuna iaret etmeye yetiyor. Ancak ne yazk ki aratrmalara gre, kiisel mutluluun temeli olarak grlen para bile, ylda 13 bin dolar kazanca ulancaya kadar i gryor. Daha yksek gelir elde edenler, daha ok mutlu olamyor. Yani tketimin olmazsa olmaz para ile saadet olmuyor.
6. d
7. b
8. a
9. c
Gelecek de Tketimin Esiri

evre, sosyal ve ekonomik konular zerine kapsaml almalar bulunan Worldwatch Enstitsnn dll ekibi tarafndan aratrmalar gerekletirilen ve Trkiyede TEMA Vakf tarafndan yaynlanan Dnyann Durumu 2004 raporu, tam da bu yaraya parmak basyor. tketim olgusunun masaya yatrld aratrma sonular arpc: Tketim arzusu, zengin, yoksul demiyor, yaam kalitesini erozyona uratyor... TEMA Vakf tarafndan Trkeye kazandrlan aratrma kitab, toplam 37 lkede yaynland. Kitapta, hepimizin, her gn yalnzca kendi toplumumuzu deil tm dnyay ve gelecei de etkileyecek nemli kararlar aldmza dikkat ekiliyor ve gereinden fazla; ya da hatal tketimin hem salmz hem de doal evreyi atee attn gzler nne seriyor. Ancak manzara o kadar da mitsiz deil. Kitapta, gda, su, enerji, tketim politikalar ve iyi bir yaamn yeniden tanm yaplyor, daha az tketen bir toplum yaratmann mmkn olup olmad sorgulanyor ve ardndan bunun iin gerekli koullar sralanyor. (...)
10. e
175

Sra Sizde 1 Osmanllardaki tmar sistemiyle Avrupadaki fief sistemi birbirine benzerdir. Ancak Avrupa sisteminde fief sahibi, kral ya da imparator karsnda hukuken daha zerktir. Bu hukuk zerkliin yannda fief sahibi topran miraslarna brakr. Ancak Osmanl sisteminde bu ilke olarak mmkn deildir. Devlet isterse tmar verdii sipahiyi oradan alabilir, yerini deitirebilir, lmesi halinde de ayn topra bakasna dirlik olarak verebilir. Sra Sizde 2 Tarm devletinde yaayan bir kii siyasal bir varlk olarak kabul edilmez, bu yzden hak ve devleri rf olarak belirlenir. Haklarnn erevesi genellikle dinen ya da rfen izilmitir ve mensup olduu cemaatin kurallarna gre yaar. Devletin onu kendi ideolojik ynelimi erevesinde dntrmek ya da eitim-retime tabi tutmak gibi bir sorunu yoktur. Oysa modern devlette yurtta siyasal bir varlktr ve devletin ynetim erkleri meruiyetlerini o siyasal varlktan alrlar. Ayrca bu siyasal konumlanma nedeniyle, devletin her bireyi kendi belirledii yurttalk ilkeleri erevesinde yetitirme ve ynlendirme ihtiyac ortaya kar. devlet bu ynde modern kurumlar vastasyla yurtta sayd bireyle devaml temas halindedir. Ayrca meruiyetin kayna olmas yznden ve yurttalk haklarndan yararlanmak iin bireyin, kendi iradesinin soyut tecellisi olan devlete kar ykmllkleri doar, askerlik gibi, vergi vermek gibi, belirli trenlere itirak gibi, belirli hizmetleri grmek gibi, oy vermek gibi vs. Sra Sizde 3 nsanlk en uzun sreyle avc-toplayc bir yaam ve geim tarz iinde yaamtr. Bu dnem yaklak olarak 22,5 milyon yl srmtr. Tarm dneminin sresi yaklak 10 bin yl kadardr. Endstri a ise henz 19. yzylda balamtr, yani 200 yllk bir gemii vardr. Bununla beraber Endstri anda yaanan teknolojik ve toplumsal gelimeleri dnrsek en hzl deiim ve dnmlerin bu ada gerekletiini syleyebiliriz. Sra Sizde 4 Evet youn tarmn ar bir bedeli vardr: Tarmda kimyasal girdi kullanmnn, zellikle yapay gbre ve bcek ldrclerin, hem alanlar hem de evre zerinde sal ve ekolojiyi tehdit edici etkileri ortaya km, bu yzden pek ok tarm alan ve ekolojik ni elden kmtr. Youn tarmn ihtiya duyduu youn sulamann bir sonucu da topran tuzlanmas ve oraklamasdr. Bunun yan sra enerji maliyetlerinin ykseklii ve tarm kredilerinin borlanma zerinde yaratt yk, hem lke ekonomilerini hem de tarmclarn bireysel ekonomilerini zorlamaktadr. Bu olumsuz gelimeler, balangta youn endstriyel tarmn yaratt zenginlii ortadan kaldrd gibi giderek kentlere ve baka lkelere g eden bir isizler ordusu da yaratmtr. Sra Sizde 5 Tketim kltrn douran endstri toplumunun iktisad yapsndaki deimedir. Endstri toplumu balangta retim temelinde rgtlenmiti. retim kitlesel biimde fabrikalarda yaplyor, fabrikalarda ok sayda ii alyor ve bunlar kalabalk kentlerde barnyordu. Ancak retim art, rekabet koullar ve biliim devrimi yeni alanlar yaratt ve toplum iindeki retici nfusu belirli bir dzeyde tuttu. Bununla birlikte youn ve ok kiinin alt hizmet alanlar ortaya kt. Bu alanlarn yaratt katma deer zamanla retici sektrlerin yaratt katma deeri ok ok at ve kendisini retimdeki koullarda deil tketim ortamlarnda var eden geni bir nfus meydana geldi.
176
Antropoloji

Amin, S. (1991). Eitsiz Gelime (ev. A.Kotil). stanbul: Arba Yaynlar. Aydn, S. (1993). Modernleme ve Milliyetilik. Ankara: Gndoan Yaynlar. Anderson, B. (1993). Hayali Cemaatler. Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas (ev. .Savar). Istanbul: Metis Yaynlar. Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham Heights, Mass.: Allyn&Bacon. Baumann, G. (2006). okkltrllk Bilmecesi: Ulusal, Etnik ve Dinsel Kimlikleri Yeniden Dnmek (ev. I.Demirakn). Ankara: Dost Yaynlar. Childe, V.G. (1978). Kendini Yaratan nsan: nsann alar Boyunca Geliimi (ev. F.KarabeyOfluolu). stanbul: Varlk Yaynlar. Cipolla, C.M. (1980). Tarih Boyunca Ekonomi ve Nfus. (ev. M.S.Gezgin). stanbul: Tur Yaynlar. Cockcroft, J.D., Frank, A.G. ve Johnson, D.L. (1972). Dependence and Underdevelopment: Latin Americas Political Economy. New York: Anchor Books. Douglas, M. ve Isherwood, B. (1999). Tketimin Antropolojisi (ev. E.A.Aytekin) Ankara: Dost Yaynlar. Emirolu, K. ve Aydn, S (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Emirolu, K., Danolu, B. ve Berberolu, B. (2006). Ekonomi Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. Oxford: Basil Blackwell. Gven, B. (1974). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar. Hill, C. (1983). 1640 ngiliz Devrimi (ev. N. Kalaycolu). stanbul: Kaynak Yaynlar. Hobhause, H. (2007). Deiim Tohumlar: nsanlk Tarihini Deitiren 6 Bitki (ev. G. en), stanbul: Doan Kitap Yaynlar. Hobsbawm, E.J. (1989). Devrim a: 1789-1848 (ev. J.Ergder ve A.enel). Ankara: V Yaynlar. Lewis, O. (1971). te Hayat (ev. V. elikba). stanbul: E Yaynlar. Polanyi, K. (1986). Byk Dnm: amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri (ev. A. Bura). stanbul: Alan Yaynclk. Redfield, R. (1956). Peasant Society and Culture. Chicago. Riesman, D. (1961). The Lonely Crowd. New York ve Londra: Yale University Press. Taylor, C. vd. (1996). okkltrclk. (Der. Amy Gutmann). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Tilly, C. (2001). Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluumu (ev. K. Emirolu). Ankara: mge. Tocqueville, A. (1995). Eski Rejim ve Devrim (ev. T. Ilgaz). Ankara: mge. Wallerstein, I. (1974). The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century. New York: Academic Press, Inc.
Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet
177
Kaynak: www.kucukcekmece.bel.tr/toplu_nikah.htm
Evlenme ve bu yolla aile ve akrabalk alar kurma tm insan topluluklarnda rastlanan bir durumdur. Dolaysyla evlilik ve akrabalk evrenseldir. Ancak evlilik ve akrabalk sistemleri ayn zamanda byk bir kltrel eitlilik gsterir. Modernlemeyle birlikteyse evlilie onay veren ve evlilikle ilgili konular dzenleyen bir otorite olarak devlet n plana kar. Yukardaki fotorafta Kk ekmece Belediyesi tarafndan bir devlet hizmeti olarak kylan toplu nikah grlmektedir.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, En temel toplumsal kurumlardan biri olan evlilik ne tr bir ilev grr ve kltrlere gre farkllk gsterir mi? Akrabalk sistemleri toplumsal olarak ne tr bir ilev grr ve kltrlere gre farkllk gsterir mi? Kadn ve erkeklerin rol ve statlerini, davran ve tutumlarnn belirleyen biyolojik cinsiyetin tesinde kltrel olarak yaplandrlm bir toplumsal cinsiyet var mdr? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
178
Antropoloji
rnek Olay
(...) Benim almam boyunca kaldm hanenin reisinin karsyla arasnda 10 yatan fazla fark vard, kadn erkekten yalyd. Evlilikleri bir levirate yani len aabeyin karsyla evlenmeydi. Bu evliliin nedenlerinin banda ev sahibimin aabeyinin askerde lmesi ve ikinci karsnn ok gen ocuksuz dul kalmas geliyordu. Dier nedenler kadnn ikinci kadn ve karlarak evlenmi olmas, gzellii, airetin saygn bir ailesine mensup olmas ve nfuzlu erkek akrabalar olmasyd. Ev sahibim karsyla evlenmek iin on sene beklemi ve ergen olunca evlenmiti. imdi kendisi krk yalarnda, kars ise altmlarna yaknd. Karsn yola getirmek ve gzn korkutmak iin kulland en sk tehdit ikinci kez evlenmekti, ama karsnn da ona dolayl da olsa mesaj kinci kadn getirirsen, grrsn.d. Erkek evde kontrol srdrme ve huzuru muhafaza etme zorunda olduundan bu ciddi bir tehditti. (...) Kaynak: Yaln-Heckmann, L. (1990). Airetli Kadn: Ger ve Yar-Ger Toplumlarda Yeniden retim ve Cinsiyet Rolleri. Tekeli, . (Der.). Kadn Bak Asndan 1980ler Trkiyesinde Kadn. stanbul: letiim Yaynlar., s.264.
Anahtar Kavramlar
Evlilik Aile Akrabalk Soy Hane Cinsiyet Toplumsal Cinsiyet Ensest Tabusu
indekiler
GR EVLLK VE ALE AKRABALIK VE SOY CNSYET VE TOPLUMSAL CNSYET
nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet
179
GR
Btn insan topluluklar, soylarnn devam iin birbirinden farkl olabilen evlilik sistemleri ve bunlara bal akrabalk alar oluturmulardr. Evlilik, en basit tanmyla, ergenlik dnemine girmi (yani reme yetenei olan) erkek ve kadnlarn, remek (ocuk sahibi olmak), ocuklarn yetimesini salamak ve iktisad ve toplumsal olarak yeni bir btnlk oluturmak iin, iinde yaadklar toplumca tannm ve onay verilmi birliidir. Kimi toplumlarda evlilik ilikisi, ergenlik ana girmemi bireylerin ilerideki birlii iin verilmi szler biiminde de balayabilir. Btn toplumlar, farkl tarihleri iinde farkl evlilik biimleri gelitirmilerdir. Ancak bu durum evliliin evrenselliini ortadan kaldrmaz. Akrabalk ise soy ve evlilik yoluyla kltrel olarak kabul edilmi toplumsal ilikiler a olarak tanmlanabilir ve bu ilikiler btn toplumlarda evrensel bir nem tamaktadr. Akrabalk insan trnn icat ettii ilk toplumsal ve kltrel otorite kayna olarak da tanmlanabilir. nk btn insan toplumlar herhangi bir akrabalk sisteminin varln, meruluunu ve deien llerdeki yaptrmc gcn (otoritesini) kabul eder. Bu evrensellik, belirli bir lye kadar biyolojik zorunluluklarn bir sonucudur. nk soyun devamn salayacak olan insan yavrusu, kendi ihtiyalarn karlamak bakmndan, uzunca bir sre belirli yeteneklerinin gelimesini beklemek durumundadr ve bu srete aresiz ve bakalarna baml yaamak durumundadr. Her ne kadar akrabalk sistemlerinin biyolojik bir temeli olsa da, her toplumun kendi kltr tarihi iinde insanlarn akrabal tanmlama biimleri ve bu sistem araclyla toplumsal, kltrel ve iktisad sorunlar zme tarzlar, onun kltrel bir boyut kazanmasna, kltrel anlamlarla yklenmesine ve belirli norm, kural ve deerlerle bezenmesine neden olmutur. Evlilik ve akrabalk evrenseldir ama farkl toplumlarda, evlilik ve akrabalk biimleri farkl olacak, onlara yklenen anlamlar, ilikili adlandrmalar, tanmlama ve snflandrmalar farkllk arz edecektir. Bylece evlilik ve akrabalk zerinden bir kltrel eitlilik ortaya kmaktadr. Cinsiyet de byledir. nsan tr, dier canllarda olduu gibi iki farkl cinsiyetle temsil edilir. Bu biyolojik bir evrensel gerekliktir. Cinsiyet biyolojik olduu halde insan toplumlar cinsiyetlere kltrel anlamlar yklemi, onlardan beklenen toplumsal, kltrel ve iktisad roller kltr iinde belirlenmitir. O nedenle antropoloji, cinsiyete bakarken onda biyolojik deil toplumsal bir yan grr. Bu yzden kullandmz kavram toplumsal cinsiyet kavramdr. Her toplum, kendi kltr iinde cinsiyetlerin anlam ve rollerini, onlarn biyolojik biimlenmelerinden bamsz olarak ina etmitir.
EVLLK VE ALE
nsana yakn trler de dahil olmak zere hayvanlarn byk bir blmnde rastlantsal cinsellik ve reme davran egemendir. Ancak insan toplumlar, kadnla erkek arasndaki ilikileri rastlantsal cinsellik ve besin deiiminin tesinde bir kurallar, normlar ve deerler sistemine balamtr. Toplumlarda bu ilikileri dzenleyen kuruma evlilik ad verilir. Evlilik, bata soyun devamn salamak ve dier temel cinsel ve iktisad ihtiyalar gidermek iin erkek ile kadn arasnda toplumun onaylad bir birlik olarak tanmlanabilir.
Evlilik ve Uyarlanma
Evliliin kurumsallamasna dayanak tekil eden asl etken, insan yavrusunun uzun sreli bamlldr. nsan yavrusu, doduu andan itibaren -drt yl
180
Fotoraf 8.1
Antropoloji
Bir Anne ve ocuklar
Kaynak: Hatice Yeildal Arivi
boyunca tam gn bakma ihtiya duyar ve alt yana gelene (ocukluktan kana) dek annenin ona gz kulak olmas gerekir (Fotoraf 8.1 Bir anne ve ocuklar). Bakma ihtiya duyulan dnem insan iin primat trleri iinde en uzun sreyi kapsar (bkz. Tablo 8.1). Bu durum zellikle kk-lekli avc-toplayc ve tarmc topluluklarda yavrunun bakmn stlenen kadn geim etkinliklerinden uzak tuttuu iin, o da geim iin bakalarna baml durumdadr. ocuun ve bakcsnn geimini gvence altna almann en yaygn, kltrel olarak tannm ve gvenli yolu evliliktir. Pek ok kltrde akraba olarak tanmlanm baka baz kiiler zaman zaman bu sre iinde rol alsalar da, evli iftin roln tmyle stlenen bir akrabalk sistemine pek rastlanmaz.
Tablo 8.1 eitli Maymun Trlerinde ve nsanda Gebelik ve Anneye Bamllk (ocukluk) Sreleri Kaynak: Arsebk, 1990, s.23
Tr Makak Maymunu Orangutan empanze Goril nsan
Gebelik Sresi (Gn) 168 233 238 265 266
ocukluk Sresi (Yl) 1,5 2 3 3+ 6
Fotoraf 8.2 Bir Kre
Evliliin ikinci nemli ilevi cinsel rekabet sorununu gidermesidir. Dier trlerin aksine insan erkeinin ve diisinin cinsel faaliyete srekli ak olmas, topluluk iinde ykc ve topluluu zc bir rekabete yol aabilir. Dolaysyla evlilik yoluyla, kimin kimle cinsel iliki kurma izninin olduu tannm olduundan, bu rekabetin nne geilir ve srekli talep edilebilen cinsel ilikilere bir istikrar kazandrlm olur. Evliliin nc ilevi iktisaddir. Evlilik yoluyla kurulan birlik, cinsel i blmn ve cinslerin birbirinin emeinin rnnden yararlanmasn dzenler. Bylelikle evlilik yoluyla iktisad bir birim olan hane ortaya km olur. nsann toplumsal ve kltrel biimlenmesine n ayak olan avc-toplayc hayat, bu iktisad ilikinin kurulmasnda nemli bir rol oynamtr. Avc-toplayclarda, zamannn byk blmn ocuk bakmna ayrmak zorunda olan kadn genellikle toplaycla ve kk hayvanlarn yakalanmasna, erkek ise, bu ykmll olmad iin, daha fazla hareketlilik ve daha uzun zaman topluluktan ayrlmay gerektiren avcla, yani geim etkinliine ynelmitir. Bu yorum, erkein kadn zerindeki tahakkmn ve stnln merulatran ideolojik bir yorum olarak alglanabilir. Ancak bu karm, sadece kadnla yavrusu arasndaki uzun sreli bamllk ilikisinden tremektedir. Yoksa bugnn modern koullarnda, bakm ilevini yerine getiren pek ok kurumun ortaya kmasyla birlikte, kadnla yavrusu arasndaki bamllk ilikisinin byk lde gevedii, bununla balantl geleneksel iliki biimlerinin trplenmeye balad ve kadnn buna bal olarak toplumsal ve iktisad anlamda zgrletii grlmektedir (Fotoraf 8.2 Bir Kre).
181
Sonuta evlilikte vcut bulan bu bamllk ilikisi bir tr uyarlanma zorunluluudur. Toplum karmaklatka ve modernletike bir uyarlanma stratejisi olarak evliliin rol azalmakta ve evlilik gittike kiisel bir tercihin konusu haline gelmektedir. Kk-lekli toplumlarda, e arayanlar ve ei lm dullar dnda, o kltrn yetikin sayd bireylerin tmnn evli olmas olaandr. nk bu tr toplumlarda evlilik ayn zamanda bir toplumsal stat salar. Sz gelimi Brezilya Amazonlarnda yaayan Mundurucularda bekrlara ve evlenme ya getii halde evlenmemi olanlara toplumsal bir rol tannmaz. Buna karlk modern kentli toplumlarda toplumsal rol kazandran ey, evlilik kurumu deil kiilerin uzmanlama ve tabakalama yoluyla toplumda igal ettikleri mevkilerdir. Burada evliliin kk lekli toplumlarda karlk geldii temel ilevlerden bazlarn yitirdii grlmektedir.
Evlilik Yoluyla Oluan Toplumsal Alar ve Mbadele likileri

Kadnla erkein evlilik ba, bu iki bireyin tesinde daha geni bir akrabalk ve arkadalk evresi yaratr. Bu yeni toplumsal alar yoluyla ift, yeni iktisad olanaklara, yeni dayanma ilikilerine ve siyasal balantlara alabilir. Tm toplumlarda evlilik yoluyla oluturulan balar farkl amalara yarayabilmektedir. Bu yolla i bulmak, yeni statler edinmek, yeni barnma olanaklar salamak ya da bor para bulmak kolaylaabilir. Himayecilik ya da kayrmaclk (kliyentalizm) ad verilen ilikiler de bu balamda kazanlr. Bizim toplumumuzda daysn bulmak, days olmak gibi deyimler bu ilikiyi im eder. Dayclk (nepotizm) da denilen bu eilimde, kiilerin yeterli ya da yetenekli olup olmadklarna baklmakszn yaknlar tarafndan kayrlmas sz konusudur. Akrabalk terimleri de bu ilikiyi akla getirecek gndermeler ierir. rnein insann einin annesi ve babas onun da annesi ve babas haline gelir, bylelikle e kendi anne ve babasndan bekledii himaye ve dayanmay einin anne ve babasndan da bekleyebilir hale gelir. Evlilik ayn zamanda bir mdabele ilikisinin de kurulmasn salar. Evlenen taraflar evlilik yoluyla karlkl hak ve ayrcalklar yaratan bir kaynak ve kii mbadelesine girerler. eyiz, drahoma, nianllk armaanlar, balk paras bu mbadele ilikisinin iktisad aralardr. Ayrca berder ve karlkl yeen evlilikleri gibi takasa dayal evlilik biimleri de bu mbadeleyi salar. Evliliin bir mbadele ilikisi olduu tezi Lvi-Straussa aittir. Lvi-Strauss kk lekli toplumlar zerinde yapt aratrmalarda, evliliin gruplar arasnda bir kadn takas olduunu bulgulamtr. Lvi-Straussun tespitlerine gre gruplarn baka hangi grup ya da gruplarla evlilik ilikisi kurabileceini ya da kuramayacan belirleyen basit sistemler ve kimlerle evlenilebileceini belirleyen ama evlenilemeyecek kiileri tespit etmeyen karmak sistemler vardr. Ayrca yine ayn aratrmacya gre belirli bir grubun belirli bir baka gruba kz alp verdii dorudan (simetrik) takas sistemleri ve kadnlarn sadece belirli bir yne doru takas edildii dolayl (asimetrik) takas sistemleri vardr. Dorudan takasta A ile B grubu karlkl olarak birbirinden kz alp verir. Eer takas ayn kuak iinde gerekleiyorsa buna dolaymsz dorudan takas ya da kzkarde takas ad verilmektedir. Karlkllk kuaklar aan bir sre iinde, kuaklar arasnda sz konusuysa, bu da gecikmeli dorudan takas adn alr. Berder ve paralel ve apraz yeen evlilikleri birer dolaymsz dorudan takas biimidir. Dolayl (ya da asimetrik ) takasta ise karlkllk deil, ortak gruplar sz konusudur. A Grubu Bye, B grubu Cye, C ise Aya kz verir. Gneydou Asya toplumla-
Drahoma: Balk parasnn tersi olan bu uygulamada kadnn ailesi erkek tarafna bir tr dn hediyesi olarak para veya mlk verir.
182
Antropoloji
rnda (rnein Bataklarda) grlen evlilik ittifak kltr ad verilen biimde bu tr evlilik ilikileri grlr. Burada e verenler, e alanlardan daha stn saylr. Evlilikler srasnda gerekleen armaan dei tokular ittifaklar glendirir ve yayar.
ve Devlilik Biimleri
evlilik (endogami) kiinin kendi grubu iinden, devlilik (egzogami) ise dardan evlenmesidir. evlilik, grup iinden evlilik olduu iin grubu darya kapal tutar ve mlk, servet, kaynak ve soy dalmn nler. Paralel ve apraz kuzen evlilikleri birer ievlilik trdr. evlilik grubun kimliini korumann sk bir yoludur. Bylelikle dier gruplarla kurulan bizlik-tekilik ilikisi de sreklilik ve kararllk kazanr. Devlilik ise ievliliin getirdii tecrit durumunu ortadan kaldran, gruplar evlilik yoluyla birbirine balayan, baka bir deyile onlar akraba yapan evlilik biimidir. Toplumlar karmaklatka ve geniledike akrabalk evriminin tesine geen evlilik eilimleri artar, ancak te yandan devlilikler yoluyla kimliklerini yitireceklerini dnen etnik ve dinsel gruplar, kimi zaman da cemaatler grup iinden evlenmeyi tevik etmeyi srdrrler. Ancak karmak, toplumsal hareketlilii yksek modern toplumlarda bile evlilii kiilerin mensup olduklar toplumsal tabakayla snrlayan bir toplumsal mecra ve toplumsal tevik sz konusudur. Bylelikle her tabakann deerleri, birlii ve kimlii, hatta baz dilsel zellikleri korunmu olur Bu da bir tr ievlilik biimi olarak kabul edilebilir. Bu yolla ievlilik, akrabalk sisteminin snrlar dna karak toplumsal tabakalar ii evlilik biimine dnr. Davul dengi dengine vurur ya da kz tek bana brakrsan ya davulcuya varr ya zurnacya sav szleri, ayn toplumsal tabaka iinden evlenmenin mbah ve uygun grldn gsteren, aksinin ise toplumca ho karlanmayacan vurgulayan halkbilimsel referanslardr. Bu trden evliliklerle katmanlarn birlik ve kimlii, her bir katmann kendi deer, ilgi alan, zenginlik l ve biimleri, hatta kimi zaman dilsel zellikleri korunmaktadr.
SIRA SZDE
Pek ok toplumda bireyin ait olduu etnik veya dini grubun dndan biriyle evlenmesi yaSIRA SZDE saktr veya toplumsal olarak kabul grmez. Bunun nedeni ne olabilir? Tartnz.
N E L M Evlilik Biimleri Tekli veD oklu
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kltrler kiilerin kimlerle evlenip evlenmeyeceini belirledii gibi, kiinin ka eS O R U de saptarlar. Belirli bir zaman diliminde tek bir erkein ancak le evlenebileceini tek bir kadnla (ya da tersi) evlenmesine izin veren sisteme tekelilik (monogami) ad verilir. Bu sistemde ikinci bir ele evlenmek ancak ein lm veya boanma DKKAT halinde mmkndr. Aksine ne hukuk ne de toplumun normlar izin verir. Endstri ana girmi olan Kuzey Amerika ve Bat Avrupa toplumlarnda tekelilik egeSIRA SZDE mendir. Tek elilik sadece belirli bir an rn saylamaz. Baz kltrler ve dinler de sadece tekelilie cevaz vermektedir. rnein Hristiyanlk ve Musevilikte tek elilik dnda bir seenek yoktur. Hatta kat bir Hristiyan mezhebi olan KatoAMALARIMIZ liklik boanmay dahi yasaklamtr (Fotoraf 8.3. Katolik kilisesinde bir evlilik treni). Boanmann hukuken ve kltrel olarak mmkn olduu toplumlarda kiiK yeniden T A P evlenmesi biiminde tezahr eden evlilik biimine dizi tekenin boanp lilik ad verilmektedir. Kadnn veya erkein ayn zaman dilimi ierisinde birden ok ele evlenmesi durumunaT ise (poligami) denilmektedir. okkarllk (polijini) ve okkoE L E okelilik VZYON
NTERNET
NTERNET
183
Fotoraf 8.3 callk (poliandri) olmak zere okeliliin iki tr vardr. Ancak bu trlerden yaygn Katolik Kilisesinde Bir Evlilik Treni olan okkarllktr. okkarllk (polijini) ayn anda birden fazla kadnla evli olma durumudur. Pek ok toplum bu tarz evlilie izin verir. Ancak bu sistemin yaratt sorunlar vardr. Sorunlarn banda kadn kskanl gelir. Ayn evde birden ok kadnla e hayat yaamaya alan erkek bu kskanlk ve atma ortamnn basks altnda kalacak, kadnlar arasnda da bir tahakkm ilikisi balayacaktr. Bunu nlemek iin baz toplumlarda, rnein Zambiada yaayan Tongalarda erkek her e iin ayr bir ev aar ve mlkn karlar arasnda paylatKaynak: http://www.oldgloryranch.com/weddingphotos.html rr. Madagaskarn Tanala toplumunda erkekler, bununla da kalmayp sorunu her geceyi bir baka ele geirerek zmeyi yelerler. Bir erkek bu ilkeyi inerse hakszla uradn dnen kadn zina davas aabilir ve ykl bir nafaka koparabilir. Kadnlar arasnda kurulan hiyerari de, bir lde bu sorunu zer. Trkiyedeki okkarllk uygulamalarnda genellikle bavurulan yntem budur. Genellikle ilk evlenilen kadn evin hkimidir. Sonra gelenler onun tbisi olurlar hatta hizmetine girerler. Bu, ayn zamanda, daha gen ve ekici olan sonradan gelenin bu zellikleri karsnda, daha yal ve ekiciliini kaybetmi olana bir ayrcalk tanyarak durumu telafi etme yoludur. Bunun gibi, Gney Meksikada yaayan Lakandon Kzlderililerinde de ilk kadn, aile tapnana girebilme ve tanrya zel sunular yapma hakkna sahip olan tek kadndr. Gerilim ve atmay nlemek iin bavurulan bir baka yol, kz kardelerle evlenme tercihidir. kinci sorun nfusla ilgilidir. Buna bal olarak okkarlln yaygn olduu toplumlarda btn erkeklerin ok ele evlenebilmesi sz konusu deildir. nk hibir toplumun nfus yaps buna uygun deildir. Bu konuda kst olmayan topluluklarda nfusun dengesinin bozulduu grlr. rnein Avustralya Aborijinlerinden Tiwilerde yal bir erkein onlarca kars olabilirken, pek ok gen erkek otuzlu yalarna kadar bekr yaamak zorunda kalmaktadr. okkarllk, giderek yaygnln kaybetmekte, modernlemenin ve kresellemenin etkisi altnda bir uyarlanma stratejisi olarak etkisiz kalmaktadr. Aksine bu sreler karsnda dezavantajl durumlar yaratmaktadr. Parasal ekonomilerde ve tketim toplumunda bu trden bir evlilii srdrmenin iktisad olana yoktur. Dolaysyla okkarll srdrebilenler giderek daha varlkl kiiler olmaktadr. Buna karlk okkocallk ok ender grlen bir durumdur. Genellikle Hint alt ktasnda yer alan Hindistan, Nepal, Tibet ve Sri Lanka gibi lkelerde yaayan topluluklarda grlr. rnein Hindistanda yaayan Todalar ve Tibetliler geleneksel olarak bir kadnn bir grup erkekle evlenmesine izin verirler. Pasifik Adalarnn Markezan erkekleri de birden ok sevgilisi ya da kocas olan bir kadnla evlenmeyi tercih ederler. nk bylelikle o erkeklerle mttefik olarak davranabileceklerini dnrler. Gney Afrikann Dobe Kung! topluluu da bu tr evlilii hogryle karlarlar. Kuzey Hindistanda Jaunsar Bawar Paharileri arasnda erkek karde okkocall grlr. Bu evliliklerden doan ocuklar biyolojik babalarnn
184
Antropoloji
kim olduuna bakmakszn btn erkeklere baba derler. Paharilerdeki bu uygulama, topluluk iindeki kadnlarn saysnn azlna balanmaktadr. okkocalln bir baka nedeni olarak, erkeklerin asker ve ticar hareketlilik nedeniyle sk ve uzun sre topluluktan ayrlmalar gsterilmektedir.
Yerleme ve Evlilik
Evlilik biimleri, elerin yerletii yere gre de farkllk gsterir. Modern toplumlarda en yaygn biimde grlen durum evlenen iftin yeni bir ev amasdr. Buna yeniyerli (neolokal) evlenme ad verilir. Karmak, endstriyel ve kentli ilikilerin egemen olduu toplumlarda yeniyerli evlenme yaygndr. ktisad sistem ve deien akrabalk ilikileri de bu yerleme biimini destekler. Bylelikle i gcnn piyasada serbest dolam ve i olanann olduu yere doru hareketlilii mmkn olmaktadr. Bizim gibi gei toplumlarnda madd durumun el vermedii ya da ocuun bakma ihtiyac olan dnemde bu ihtiyac karlayacak olanak yaratamayan iftler geici srelerle ebeveynlerinin yannda kalabilmektedirler. Modern toplum evlilik yoluyla yerlemeyi kiilerin tercihine brakm olsa da, pek ok toplumda elerin yerleecek yeri semeleri kendi tercihlerine bal deildir. Erkek-egemen (ataerkil) toplumlarda kadnn kocann ailesinin yanna yerlemesi olaandr. Buna babayerli (patrilokal) yerleme ad verilir. Bu yerleme eilimi, sadece baba soyunun izlendii (babasoylu) toplumlarda deil, baz ana soyunu izleyen (anasoylu) toplumlarda da grlr. Ancak anasoylu toplumlarn byk blmnde yerleim anayerlidir (matrilokal). Anayanl toplumlarda grlen yaygn bir baka yerleme tarz dayyerli yerleimdir. Bu durumda evlenen ift karnn daysnn yanna ya da yaknndaki bir yere tanr. Ambilokal denilen bir baka uygulamada evliler, erkein ya da kadnn ebeveyninin yannda yerleme konusunda zgrce seim yapar. iftyerlilikte (bilokal) ise erkein ve kadnn ebeveynini yannda srayla ikamet edilir. Bunlara mutlak kategoriler gzyle bakmamak gerekir. Babayerli eilimin arlkta olduu bizim toplumumuzda da sk grld gibi, anlamazlk ya da atma durumlarnda evlilerin kadnn ailesinin yanna tand da olur. Ya da erkein prestijli ve zengin bir ailenin kzyla evlenmesi durumunda iftin kadnn ailesinin yannda oturmas rastlanan bir durumdur. Buna igveylii denir.
Evlilik Sreleri
Evlilik iki kiinin zel tercihi olmann ok tesinde toplumsal bir kurum olup, bir toplumsal aa ve belirli toplumsal srelere dahil olmak anlamna gelir. Bu yzden evlilie uzanan srete kltrden kltre deiebilen pek ok aama, tren, armaan mdabelesi ya da bedel devreye girer. Bu aamalardan en nemlisi ve ilki e seimidir.
E Seme Biimleri
Kk lekli toplumlarda olduka snrlanm e seimi biimlerinden modern toplumdaki daha seenekli e seme biimlerine kadar byk bir deikenlik sz konusudur. E seme seeneklerinin kltr tarafndan belirli mecralarla snrland evliliklere tercihli evlilik denilir. Aileler, gruplar ve airetler iinde ve arasnda balayc nitelik tayan ve evlenecek iftlere ilikin tercihlerin, izinlerin ve yasaklarn belirli kurallar dorultusunda nceden belirlendii bu evlilik ilikisinde aile reisleri yahut akrabalk sistemi iindeki en saygn kii veya airet reisi gibi otorite-
185
ler, karar verici konumdadrlar. Bu tr evlilik ilikisinde bireysel kararlarn ve tercihlerin nemi yoktur. Topluluk iindeki her kiinin evlenmesi esastr ve bu evlenmelerde temel kayg, iktisad, siyasal ve toplumsal ilikiler bakmndan en uygun ein tespit edilmesi ve ailenin glenerek sreklilik kazanmasnn teminidir. Bu nedenle, dulluk ve evde kalmlk ho karlanmaz. En bata gelen kayg ekonomiktir. Topran veya mallarn blnmesini ve evin dalmasn nlemek, rekabet karsnda gl olmak ve aileye yeni i gc kazandrmak ve bu yaplrken de dardan deil, olabildiince ieriden ve yakndan e semek, tercihli evlilik modelinin temel ilkesidir. Burada belirleyici ilk sre, yukarda anlattmz i ve devlilik sreleridir. zellikle ievlilik, e seme tercihlerini olduka snrlar. Devlilik uygulamas olsa bile tarm toplumlarnda evlenme tercihi evredeki birka kyle snrl kalacaktr. evlilik uygulamalarnda en sk karlalan biimler, paralel ve apraz kuzen evlilikleridir. Bu evlilik biimleri birer akraba evliliidir. Amca ve teyze ocuklar gibi ayn cinsten kardelerin ocuklar arasndaki evlilik paralel kuzen evlilii, hala ve day ocuklar gibi ayr cinsten kardelerin ocuklar arasndaki evlilie ise apraz kuzen evlilii ad verilir. Kan ba derecesi ayn olmakla birlikte, baz toplumlarda paralel kuzen evlilii ievlilik, apraz kuzen evlilii ise devlilik olarak deerlendirilir. Bu deerlendirmenin temelinde soyu srdrme kaygs yatar. Bu ievlilik deerlendirmesi nedeniyle, paralel kuzen evlilikleri daha nadirdir. Buna karn Dou Anadoluda amca kz-amca olu evlilii biimindeki paralel kuzen evliliinin yaygn olduu grlmektedir. Dier Ortadou toplumlarnda da amca kz alma biimindeki e seimi yaygn biimde saptanmtr. Bu durum devlilik ilkesi uyarnca apraz kuzen evliliinin tercih edilmesi eilimiyle elimektedir. Amca kz-amca olu evliliinin grld ran, Afganistan ve Trkiye dnda bu evlilik trnn yaygn olduu topluluklar Sudandaki Songhoy ve Kebabi, Sahradaki Mzab, Berabi ve Siwan, Kuzey Afrikadaki Riffiyan, Owlad- Nail ve awiyye, Ortadoudaki Bedevi, Afrika Boynuzundaki Beja, Ortadoudaki Sindi, Hint Okyanusundaki Merina ve Gney Amerikadaki Guahiba topluluklardr. Karde ocuklar evlilikleri iinde bir devlilik biimi olarak alglanan apraz kuzen evlilii ise paralel kuzen evliliine gre daha yaygndr. Bir baka tercihli evlilik tr, evlenecek iki erkein birbirlerinin kz kardeleriyle evlenmesi biiminde ileyen berdel veya berderdir. Buna dizi kardeler evlilii de denir. Dou ve Gneydou Anadoluda yaygn olan bu evlenme trne Hakkri yresinde kepir, Byk Menderes havzasnda ve Gaziantep yresinde ise deiik yapma denilir. Bu daha ok balk paras vermekten kanmak iin, yoksul ailelerin bavurduu bir evlilik yoludur. Bu tr ilikiye giren ailelere berder aile denilir. Ekonomik nedenli bu evlilik biiminde ailelerden birinin ekonomik durumuna uygun dmeyen armaanlar bile kabul edilmez. Dn masrafn azaltmak iin her iki evlilik de bir tek trenle gerekletirilir. Kzlardan birinin lmesi durumunda, evlilik yoluyla aileler arasnda kurulmu olan ortakln devam iin, dul kalan erkek yine balk paras demeksizin ergen adaki baldzyla evlenir ya da eer baka biriyle evlenecekse demek zorunda kalaca bal len karsnn ailesinden isteme hakkna sahiptir. Ayrca bu evlilik trnde her iki ailenin kzlar dei toku edildiinden, ayn muameleyi kendi kzlarnn da grecei endiesiyle, aileler gelinlerine iyi davranma yolunu seerler. Bu evlilik biimine baz Kuzey Kafkasyal gruplarda ve Avustralyadaki Kariera yerlilerinde de rastlanmaktadr (Fotoraf 8.4 Sla: Trkiyedeki berdel geleneini konu edinmi popler bir TV dizisi).
186
Fotoraf 8.4
Antropoloji
Sla: Trkiyedeki Berdel Geleneini Konu Edinmi Popler Bir TV Dizisi.
Devlilik, baz toplumlarda e arayan erkeklerin bir tr macerac gibi hareket etmesine neden olur. Bu tr durumlarda yakn kylerdeki e adaylarnn ou yakn akraba olduu iin evlilik mmkn deildir. Guatemala yaylalarnda yaayan yetikin Keki erkekleri zaman zaman, biraz serven yaamak, biraz para biriktirmek, ama ounlukla uygun e bulabilmek amacyla gezginci tccar olarak btn Kuzey Guatemalay dolarlar. Benzer durumlarda yakn evredeki seeneklerin snrl oluuyla ba edebilmenin bir baka yolu da ei karmaktr. Ancak bu riskli bir yoldur. Dmanlk hsl olabilir ya da pek ok durumda erkek, bunun karlnda bir bedel (balk) demek ya da aileden bir kz kar tarafa vermek zorunda kalabilir. Evliliin aile ya da akraba gruplarnca dzenlendii gelenekler de yaygndr. rnein Yeni Gineli Bena Benalarda evlilik baba, babann erkek kardei, alt-klan yelerinden herhangi baka biri ya da daha uzak akrabalar tarafndan dzenlenir.
Yeniden Evlenme rntleri

Modern toplumlarda ein lm ya da boanma durumda, kiinin yeniden evlenmesi byk lde kendi tercihlerine baldr. Kaynak: www.diziler.com Ancak kk lekli toplumlarda zellikle dullar iin bu seim kurumsallamtr. Bu kurumlardan biri levirattr. Levirat uygulamasnda erkek e ldnde, kars kocasnn erkek kardelerinden biriyle evlenir, bylelikle ilk evlilikten olan ocuklar iin baba soyunu srdrmek mmkn olacaktr. Bir bakas sororat uygulamasdr. Sororatta leviratn tersi, yani kars len erkein, onun kz kardelerinden biriyle (baldzla) evlenmesi sz konusudur. Bu da ataerkillikle ilikili bir uygulamadr. Bu evlilik biimine Trkiyede ve Polinezyada rastlanabilmektedir. Pek ok Afrika toplumunda ise hayalet evliliine rastlanr. zellikle Nuerlerde len bir adamn kardei, kardei adna dul yengesiyle evlenir, bu evlilikten doan ocuklar ise l kocann saylr. Zulularda ise iki tr hayalet evlilii grlr. lkinde bir erkek lm olan kardeinin nianls ya da karsyla evlenir ve yeni doan ocuklar len kardeinin ocuklar olur; ikincisinde ise bir erkek, evlenmeden lm bir akrabas adna evlenerek yine onun soyunu srdrr. Trkiyede de grlen bir baka yeniden evlenme rnts taygeldi evliliidir. Taygeldi, ocuklu dul bir erkekle ocuklu dul bir kadnn kendilerinin ve ocuklarnn evlenmesi biiminde ortaya kan geni bir ittifak ilikisi biiminde tezahr eder.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE Dul kalan kadnlarn veya erkeklerin yeniden evlenmeleri iin eitli kltrel zm yollar bulunmutur. Bunlardan biri len ein kardeiyle yaplan evliliktir. Byle bir evliliin tercih edilmesinin nedeni ne olabilir? Tartnz.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
Baz toplum ve kltrler yeniden evlenmeyi onaylamaz. Bunun en u rnei S O R U kocasna teki dnyada da hizmet etmesi iin intihar etmesi dul kalan kadnn, veya ldrlmesi uygulamasdr. rnein Hindistandaki . 4. ve 3. yzyllarda yaygn olan Dve 19. KK A T yzyla kadar srdrlen sati uygulamasnda, kocas len kadn kendisini yakar ve bylelikle onun yar tanra mertebesine ulatna inanlr. Buna benzer bir uygulama, Fijide, efin lm zerine karlarnn kocasnn
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
187
yannda ldrld lokoku biiminde grlr. Kocann len karsnn ardndan ldrlmesine ise nadiren rastlanr. Bunun bilinen tek rnei soylu karsnn ardndan soylu olmayan kocasnn ldrld Mississippinin Naez Kzlderililerinden bilinmektedir.
Evlilikte ktisad Mbadele Biimleri

Evlilik ayn zamanda iktisad bir birliktir ve evlenen kiilerin evlenme karlnda kendi grubuna veya iine girdii gruba kazandrd iktisad bir deer vardr. Bu deerin mbadele edildii eitli uygulamalar vardr. Bunlarn banda balk uygulamas gelir. Bir erkek bir kadnla evlenme hakkn elde etmek iin kadnn ailesine kar belli sorumluluklar yklenir. Bu ykmllk, hizmet karl olabildii gibi mal veya para deme biiminde de gerekleir. Trkiyede daha ok para deme biiminde uygulanan balk, Afrikadaki Nuer toplumunda sr vermek suretiyle yerine getirilir. Balk ve benzeri kurumlar, pek ok toplumda kz veren ailenin i gc kaybnn telafisine ynelik bir uygulama olarak tanmlanmaktadr. Bu sadece bir i gc kayb deil, ayn zamanda babayanl soy sisteminde kzn erkek taraf lehine kaybedilmesidir. ocuklarn annenin soy grubunu izledii ve o soyun yesi olarak tanmland anayanl gruplarda balk uygulamas yoktur. Bir baka uygulama eyiz veya drahoma biiminde tecelli eder. eyiz, kadnn aile grubundaki miras payn nceden almasdr. Bizde eyiz kzn evlendii eve getirdii arlktr. Yunanistanda yaayan hayvanc Sarkaanilerde de evlenen oul genellikle geni aile biiminde yaayan baba evinde kald halde, kz gelin gittii eve kendi miras payn da gtrr. Hint toplumunda ise damadn stat ve niteliklerine bal olarak kzn ailesinin para olarak dedii eyiz miktar deiir. eyizin kimi yerlerde simgesel anlamlar da vardr. rnein Trkiyede uygulanan oturakalma geleneinde kz eyizini bohalayp evlenmek iin anlat erkein evinin nne gidip oturur.
Evlilik Prosedr ve Tren

Evlilik topluluklar iin en nemli saylan temel birimin (ailenin) ve ittifak ilikilerinin kurulmasna ynelik en nemli adm olduundan zel prosedrlere ve trenlere balanmtr. Kltrlere gre deiiklik gstermekle birlikte evlilie kltrce tanmlanm ve toplumca tannm bir trenler dizisi elik eder. lk aama evlilik iin aile veya gruplarn birbirine sz alp sz vermesidir. Bu beik kertmesi gibi, daha ocuk doduunda yaplan bir szleme olabilecei gibi, ocuklarn yetimesi beklenerek ya da uygun iftlerin saptanmasndan sonra aile ya da grubun birbiriyle szlemesi eklinde olabilir. Birbiriyle iyi ilikileri ve kar ba olan iki aile, bu ilikilerinin ileride de srmesi iin ocuklarn birbiriyle evlendirmek zere birbirlerine sz alp-sz verirler. ocuklar kkken bu szleme kk iaretler ve kk trenlerle vurgulanr. rnein erkek taraf bu szn bir iareti olarak kza altn takar veya taraflar ocuklar severken bu ilikiyi antran sfatlar kullanmay yelerler. Aileler arasndaki ve ocuklar arasnda aileler araclyla kurulan iliki zaman iinde bozulursa, sz de bozulmu saylr. Pek ok toplumda evlenme ncesinde yaplan nianllk sreci de bir tr sz alp-sz verme mekanizmasdr. Evlilik aamasna gelindiinde ok basitinden ok grkemlisine kadar uzanan geni bir yelpazede pek ok tren biimiyle karlarz. Basit trenlere anayerli Brezilyal Tapirapelerin evlenme prosedrn rnek verebiliriz. Burada erkek, evlenecei kadnla anlatktan sonra ky meydanndan bir kucak dolusu odun geirerek kaynlarnn evine tar ve ardndan kendi hama-
188
Antropoloji
n karsnnkinin yanna tayarak onun hanesine ait olur. Ancak basit tarmc toplumlarda bile trenler bu kadar basit olmayabilir. rnein Gney Afrikal Kgatlalarda evlilikten nce iki- yl nianl kalnr. Ancak nianllk srecindeki eler daha bu aamada kar-koca saylr, hatta birlikte kalabilir. Dn esnasnda ise pek ok aamay kapsayan byk bir trensellik egemendir. Kimi toplumlarda dnler birka gn, hatta haftalarca srebilir. ef, kabile reisi, grubun yallar gibi geleneksel bir otoritenin ynettii ve evlilie onay verdii dn trenleri olduu gibi, bir din adamnn ynettii ve evlilie onay verdii dn trenleri de ounluktadr. Ancak modernlemeyle birlikte laik dn ortaya kmtr. Burada evlilii yneten ve onay veren otorite artk dorudan doruya devlettir.
Aile ve Hane
Ebeveyn (anne-baba) ve ocuklardan oluan en kk akraba-temelli toplumsal birime aile denilir (Fotoraf 8.5 Bir ekirdek aile). Bu tanmla ortaya kan ekirdek aileye benzer sorumluluklar paylaan ve ayn hanede oturan ya da oturmayan akraba olan ve olmayan bakalar da eklenebilmektedir. Bu genilemenin kast ettii aile biimine ise geni aile ad verilir. Bu toplumsal birimin en nemli ilevi remenin Fotoraf 8.5 temini ve trn devamdr. Ancak, aile ayn zamanda bir dayanma ve ekonomi birimidir. zellikle Bir ekirdek Aile endstri ncesi toplumlarnda toplumsal ilikiler, aileden kklenen birinci derece akrabalk ilikilerinin, gerek ya da tannm kandalk ilikilerine dayanan daha geni toplumsal birimlere doru geniledii bir ereve iinde kurulur ve anlamlandrlr. Ayrca aile, iktisad ve demografik bir birimdir. Bu haliyle aile hane adn alr. Endstri ncesi toplumlarnda retim, datm ve mlkiyet ilikileri ounlukla aile iinde gerekleir. Endstriyel toplumlarnda dahi, aile ii retim ve datm ilikilerinin byk lde tasfiye olmasna ramen, pazar d mlkiyet ilikisi miras kurumu yoluyla yine aile iinde kurulmaktadr. ktisad ilevlerinden arnan enKaynak: Hatice Yeildal Arivi dstri toplumunun aile yaps, artk daha ok ocuun/ocuklarn kltrleme yoluyla toplumsallatrlmas esasna gre rgtlenmektedir. O nedenle, endstri toplumlarnda geni aile modelleri ounlukla ortadan kalkm ve kapitalist retim ve tketim ilikilerine uygun olan ebeveyn ile az sayda ocuktan ibaret ekirdek aile biimi yaygnlamtr. Ailenin insan toplumlar iin esasl bir rgtlenme biimi olmasnda, insan yavrusunun uzun sreli bir bakma ihtiyacnn olmas ve ocuun yetikinlie biyolojik donanmnn sunduu yeteneklerin tesinde bir soyutlama ve retme etkinlii yoluyla hazrlanmas gerei rol oynamtr. Bu soyutlama (dil ve semboller sistemi) ve retme etkinliinin kltrleme biiminde yavruya aktarld birim ailedir. Aile ayn zamanda ocuun iinde yaad toplumsal evreye uyarlanmas iin gereken kltr kodlarnn (normlar ve kurallarn) renildii yerdir. Bu karmak ilevler ve bu aktarmn uzun sre istemesi, cinsler arasndaki cinsel ilikinin rastlantsal olmas olanan ortadan kaldrmtr. Yavrunun uzun sreli bakm boyunca hayatn srdrmesi iin gerekli retim etkinliinden uzaklaacak olan kad-
189
Fotoraf 8.6 nn ve yavrunun bakmn ve korunmasn temin edecek Bir Geni Aile uzun sreli bir kadn-erkek ilikisinin kurulmas, bu srada cinsel rekabetin nlenmesi ve kandala dayal dayanma ilikisinin gelitirilmesi, insan trnn ayakta kalmasnn temel koullar haline gelmitir. Bu nedenle aile evrensel bir toplumsal birimdir. Sanayilemi Bat lkeleri dndaki dnyaya bakldnda ekirdek ailenin bir istisna olduu grlr. okeli evlilikler ya da tek hatl akraba gruplarnda bu tip aile grlmez. Egemen olan geni aile modelidir. Geni aileler, en azndan iki farkl kuaa mensup iki ya da daha fazla ailenin birarada yaad modellerdir (Fotoraf 8.6 Bir geni aile). Babayerli geni aile, bir erkek, kars, oullar ve gelinleriyle torunlardan olumaktadr. Dayyerli geni aile ise bir erkek, onun kzkardeinin oullar, eleKaynak: Suavi Aydn Arivi ri ve ocuklarndan oluur. Bir de ayn kuaktan iki akraba erkein (en yaygn biimiyle kardelerin) e ve ocuklaryla ayn haneyi paylat birleik aile gruplar vardr. Anlan aile tipleri sonuta ideal tiplerdir. Gerek hayatta birden fazla aile tipi yan yana ya da i ie bulunabilir. Aile grubunun hangi tipte olaca, iinde yerald toplumsal evrenin koullaryla, rnein kyn boyutuyla, buradaki ayrmalarla, evlilerin iliki alaryla ve burada ne kadar yaadklaryla balantldr.
AKRABALIK VE SOY
Akrabalk, soy ve evlilik yoluyla kltrel olarak kabul edilmi toplumsal ilikiler sistemidir. nsann toplumsal bir varlk olarak yaamaya balamasndan beri akrabalk ilikileri evrensel bir nem tar. stisnasz btn insan toplumlar, herhangi bir akrabalk sisteminin varln, meruluunu ve deien llerde yaptrmc gcn kabul ederler. Bu evrenselliin nedenleri, yukardaki blmde anlattmz gibi bir lde biyolojiktir. Ancak biyolojik gereklilikler akrabalk iin bir temel oluturmakla birlikte, insanlarn akrabal tanmlama, anlamlandrma ve toplumsal ilikilerde kullanma tarzlar sosyo-kltrel kayglarla belirlenir. Farkl toplumlarda, ayn biyolojik -ya da evlilik- ilikilerine sahip insanlar, farkl adlandrlabilir, tanmlandrlabilir ve snflandrlabilir. Akrabalk insan topluluklar iin iki temel ilevi yerine getirir. Birincisi, stat ve mlkiyetin bir kuaktan dierine aktarlmas, yani mirasn dzenlenmesidir. Bu dzenlemenin biimleri toplumdan topluma, kltrden kltre deiir. Btn toplumlarda bireyin lmnden sonra geriye brakt bir eyler vardr. Braklan eylerin (terekenin) paylalmas ya da belli kiilerce elde edilmesi srasnda ortaya kabilecek kargaay nlemek iin btn kltrler, toplumsal ve madd mirasn aktarmna ilikin kurallar gelitirmilerdir. Mirasn aktarlmasnda temel kural, mirasn byk oranda akrabalk sistemi iinde ve akrabalk sistemi tarafndan el deitirmesidir. Akrabaln ikinci temel ilevi, toplumsal gruplar oluturmas, insanlar arasnda dayanmann salanmas ve grubun srekliliinin salamasdr. Bu sreklilik akrabalk sistemi iinde ortaya kan otorite mercileri yoluyla salanr. Bu otorite, soyun izlenme ilkesine gre sistem iindeki en byk erkein ya da en byk kadnn elinde olabilir.
190
Antropoloji
Akrabalk Kategorileri
Birbirinden ayr olan ama karlkl ilikisi bulunan iki akrabalk tr sz konusudur: Bunlardan biri kandalktr. Kandalk biyolojik temelli bir soy akrabaldr; hsmlk ise evlilik yoluyla edinilmi akrabalktr. Ancak her toplum kandal farkl biimde tanmlar. Baz toplumlarda ocuk yalnzca anasyla kanda saylrken, bazlarnda yalnzca baba kandal kabul edilir.
Ebeveyn, Karde ve Yeenler

Btn akrabalk sistemlerinde ebeveynlerle ocuklar ve kardeler arasndaki iliki olmak zere iki temel iliki vardr. Bunlar en yakn biyolojik ilikiler olmakla birlikte, biyoloji bu ilikilerin yalnzca temelini oluturur; tanmlamalar ise kltreldir. Modern Bat toplumlarnda, biyolojik baba, toplumsal ve yasal olarak tannan baba ile annenin kocas arasnda bir ayrm yaplmaktadr. Bu stat ayn kiide toplanabilir, ancak bu zorunlu deildir. iftler boanp yeniden evlendiinde, kategorilere aklk getirmek zere vey baba ve gerek baba kategorileri kurulur. Baka toplumlarda bu durum daha karmak hale gelebilir. rnein Nuerlerde kadnlar, hatta ller bile toplumsal baba roln stlenebilir. Karde tanmlar da ayn lde karmak olabilir. Modern Bat toplumlarnda kardelik genellikle ayn anne-babadan olmak gibi bir kandalk ilikisine dayanmakla birlikte, boanma sonucunda yeni haneye katlan ya da evlat edinmeyle ortaya kan kardelikler sz konusu olabilir. okelilik durumunda da farkl bireylerden doan ocuklar birbirinin kardei saylr. Bizim gibi baz toplumlar kardeleri ait olduklar ya grubuna gre ayrt ederek isimlendirir: Aabey, abla gibi... Baz baka toplumlarda (rnein Cheyenne Kzlderililerinde) ise erkek karde ile btn erkek yeenler ya da kz karde ile btn kadn yeenler (kuzinler) ayn terimle anlarak karde saylr. Yeenlik (yani karde ocuklar kategorisi) ve kuzenlik de (yani amca, hala, teyze, day ocuklar kategorisi) temel akrabalk sistemi unsurlardr. Baz toplumlarda apraz kuzenler (kart cinsiyetten kardelerin ocuklar) ile paralel kuzenler (ayn cinsiyetten kardelerin ocuklar) ayrt edilir.
Akraba Adlandrma Sistemleri

ok sayda akraba adlandrma dzeni vardr. Buna karlk antropologlar, bu dzenleri baz rnek sistemler altnda birletirmiler ve alt sistem nermilerdir. 1. Hawai Sistemi: En az sayda terimi kapsayan en yaln akrabalk sistemidir. Ayn kuakta yer alan ve ayn cinsiyetten olan btn akrabalar ayn adla anlrlar. Btn kadn kuzenler kz karde, btn erkek kuzenler ise erkek karde olarak anlr. Ayn ekilde anne-babann kuanda yer alan btn akrabalar iin, sadece cinsiyetlerine gre ayracak ekilde ayn terim kullanlr. Kuzen evlilikleri genellikle yasaktr. 2. Eskimo Sistemi: Batllar tarafndan Eskimo ad verilen ve Kuzey Kanada ve Grnlandn Kuzey Kutup sahasna yakn blgelerinde yaayan niut toplumuyla Kuzey Amerikada yaayan baz Kzlderili kabilelerinde geerli olan bu akrabalk sisteminde kuzenler, erkek ve kz kardelerden ayrt edilerek isimlendirilmekle birlikte, btn kuzenler ayn akrabalk kategorisi iinde yer alr. Ebeveynlerin kz ve erkek kardeleri ebeveynlerden ayr bir kategoriyi tekil ederler, ancak cinsiyetlerine gre ayr adlarla anlrlar. Bununla birlikte, rnein amca ile day ya da hala ile teyze arasnda bir ayrm sz ko-
191
3.
4.
5.
6.
nusu deildir. Anne, baba, kz ya da erkek karde terimleri yalnzca ekirdek aileye mensup kiiler iin geerlidir. Kiinin mensubiyeti bakmndan anne ve baba taraf arasnda bir ayrm yoktur. Sudan Sistemi: Sudan sistemi, btn sistemler arasnda en fazla ayrm ieren sistemdir. Burada btn kuzenlere farkl bir ad verilmektedir. Bu sistemde amca, hala, day ya da teyze ocuklarnn her biri, kz ya da erkek olularna gre ayr bir adla anlr. Babayanl soya gre rgtlenmi ve karmak bir i blmne, belirgin bir toplumsal tabakalamaya sahip toplumlarda grlr. Omaha Sistemi: Adn Omaha Kzlderili kabilesinde grlmesi nedeniyle oradan alan bu sistem babayanl soyla ilintilendirilmektedir. Bu sistemde ayn kuaktan birka akraba iin ayn terim kullanlr: rnein baba ile amca, anne ile teyze ayn adla anlr. Benzer biimde erkek kardelerle paralel erkek kuzenler, kz kardelerle paralel kz kuzenler ayn adla anlr. Ancak anayanl ilikiler sz konusu olduunda, kuak fark pek gzetilmeden, anne, teyze ve daynn kz ile day ve daynn olu ayn ad almaktadr. Crow Sistemi: Omaha sistemindeki anayanl rntye benzedii sylenebilir. Babann anasoyundaki akrabalar (baba, amca, hala olu ile hala ve hala kz) cinsiyetlerine gre ayn adla anlrken ana yanndaki akrabalar arasnda kuak farklar gzetilir. Buna uygun olarak, kiinin annesi ve teyzesi ayn adla, kz kardei ve paralel kz kuzenleri ayn adla, erkek kardeiyle paralel erkek kuzenleri ayn adla anlrlar. Iroquis Sistemi: Kiinin anne-babasnn kuan ele al tarz bakmndan Crow ve Omaha sistemlerine benzer. Bu sistemde kiinin babas ile amcas ayn adla, anas ile teyzesi ayn adla anlmaktadr. Ancak apraz kuzenlerin ele aln biimi farkldr. Bu sistemde apraz erkek kuzenler (amca olu ile daynn olu) ile apraz kz kuzenler (halann kz ile daynn kz) ayr birer kategori altnda toplanmtr. Bu sistem, apraz kuzen evliliini tevik eden toplumsal dzenlemelerde grlr.
Akrabalk Temelli Gruplar ve Soy

eitli boyutlarda toplumsal gruplar olduu gibi, rgtlenme temeline bal olarak da toplumsal gruplar farkllar. Bu gruplar iinde en kkl ve belirleyici toplumsal gruplardan birisi akrabalk temelli gruplardr. Akrabalk temel bir toplumsal iliki formudur ve kk-lekli toplumlarda genellikle gruplarn olutuu en nemli ya da tek aratr. Karmak toplumlarda akrabaln bu anlamdaki rol ok daha snrldr. Akrabalk gruplar, yardmlama, saldrma ya da savunma, trensel birlikler oluturma, siyasal bir grup, lobi grubu ya da idareci bir klik olma trnden ilevler ve amalar yklenebilir, bu ama ve ilevler etrafnda rgtlenebilir. Bunlarn yansra akrabalk temelli bir grubu, ekonomik bir birim olarak da grebiliriz. Kk lekli toplumlarda akrabalk topluluklar genellikle ortak mlk sahibi birimlerdir. Bu ortak mlk toprak, hayvan, trensel ara ve gereler ya da kolektif mlkiyetin baka bir konusu olabilir. Toplum karmaklatka ortak mlkiyet ilikileri de gever ve ortak mlkiyet alan aile birimine kadar daralr, sonra orada da gever ve modern pozitif hukuktaki bireysel mlkiyet biimine dnr. Akrabalk temelli gruplar byk lde soy esasna gre rgtlenir.
192
Antropoloji
Soy
Soy kavram, kiiyi atalarna balayan, toplumsal ve kltrel olarak tannm balar ifade eder. Kavram, ortak bir erkek ya da kadn ataya dayal akraba grubu olarak tanmlanabilir. Soyun toplumdan topluma, kltrden kltre tanmlanmasnda deiiklikler grlr. Antropologlar soyun belirlenmesinde birka ilke saptamlardr. Bu ilkeler toplumsal yaam biimlendirmede nemli birer rol oynayan etkenlerdir. Soy ilikileri, birok toplumda kiinin toplum iinde stlendii rolleri, kamusal alandaki etkisini ve katlm biimini belirler. Soyun toplumsal ilikilerde rol ve belirleyicilii baz kltrlerde ok gldr. zellikle atalara tapmaya dayanan dinsel yaamlar olan toplumlar, zenginlik ve siyasal iktidarn dalmnda soy ilikilerine birincil bir rol tanrlar. rnein Afrikal Nuerler arasnda en nemli servet biimi olan sr miras alma tamamen soy iinde, babadan oula veya erkek kardeten erkek kardee aktarlma biiminde gerekleir. Birok kk lekli toplumda toprak soy mensuplarnn ortak mlkiyeti altndadr. Soy yeleri, bu nedenle iktisad temelde de ortaktrlar ve i birlii yaparlar. Bu i birliini dzenleyen ve toplumdan topluma deiebilen eitli kltrel dzenlemeler vardr. Bu dzenlemeler iinde sklkla rastlanan dayanma biimleri gze arpar. Madd durumu daha iyi olanlar, dierlerini destekler; yoksul, sakat ya da yallara soy iinde baklr. Ancak ar lde genilemi olan ya da yeleri arasnda gerilim ve atmann sz konusu olduu soylar, blnme eilimi tarlar. Buna bal olarak soylarn kk alt birimlere ayrld grlmektedir. Nijeryadaki Tiv toplumu buna rnektir. Alt soylar arasndaki ittifak ve rekabet ilikileri, bu alt soylarn birbirlerine akrabalk ilikileri bakmndan yaknlk dereceleriyle balantldr. Ortak ata bakmndan birbirine yakn olanlar, dierlerine kar ittifaklar olutururlar. Ancak soyun blnmesi bazen de ortak soydan olma bilincinin yok olmasna neden olabilir. Byle durumlarda soy, ancak birka kuak veya sadece yaayan kuaklar boyunca izlenebilmektedir. Bir soyun alt soylara m ayrlaca yoksa kopula bsbtn ayr soylarn m ortaya kaca, soyun iinde yer ald ekolojik ve siyasal evrenin etkisi altndadr. Soyun iindeki nfus art, eer doal evrenin olanaklar tarafndan karlanamayacak duruma gelirse, soy d evreye doru yaylma eilimi iine girecektir. Eer bu yaylmann snr, baka bir toplumsal evre tarafndan engellenecek bir noktaya ulamsa, bu siyasal engele kar soy iindeki kesimler arasnda ittifak ilikileri srecektir. Byle bir engelin olmad bar durumlarnda, nfus art nedeniyle soy iinden blnerek ortaya kan alt kesimler zerk bir varolu izlemeyi tercih edecek, sava tehdidi ise bu zerk gruplar yeniden biraraya getirecektir. D tehdidin grece az olduu veya hi olmad hallerde ise ounlukla soy iinde kopular ve zerk baka soylarn douu sz konusudur. Belirlenmi soy ilkelerine gre belirli biimlerde izlenen soy izgileri, kiilerin toplumsal konum, kamusal katlm gibi birok ilikisine belirli snrlar getirir. Tek hatl soy, en kstlayc olandr. Burada sadece erkein ya da sadece kadnn soy izgisi izlenir. Erkek soy izgisine babayanl, kadn soy izgisine ise anayanl soy ad verilir. Baz kltrlerde soy her iki yandan da izlenir: bunlara ift hatl soy denmektedir. Bu gibi durumlarda, her iki soy izgisi farkl amalarla izlenir. Baz toplumlarda ise her iki soy izgisi de kabul edilmekte, hangisini seecei, kiinin isteine braklmaktadr. Baka bazlarnda ise kadnlar anayanl soyu, erkekler ise babayanl soyu izler; buna da paralel soy izgisi denmektedir.
193
Akrabalk ilikileri kk lekli toplumlarda pek ok ilev grr. Endstrilemi kent SIRA SZDE toplumlarndaysa akrabalk ilikileri byk bir dnme uram ve sz konusu ilevlerin nemli bir blm ortadan kalkmtr. Bunlar neler olabilir? Tartnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
CNSYET VE TOPLUMSAL CNSYET

S O R U Erkek ve kadn cinsiyetleri biyolojik bir oluumdur. Ancak, biyolojik farkla ve reme yeteneiyle belirlenen cinsiyet, ona yklenen toplumsal ve kltrel anlamlar ve beklentilerle, bu biyolojik temelin ok tesine tanr. 1970lerden itibaren femiDKKAT nist antropologlar biyolojik cinsiyetle onu aan toplumsal cinsiyet arasndaki ayrma vurgu yapmaya baladlar. Bylelikle bizim cinsiyetlerde algladmz ve varSIRA SZDE saydmz zelliklerin biyolojiye indirgenemeyeceini gsterdiler. Bu erevede cinsiyetin toplumsal anlamda nasl kurulduuna ilikin geni bir aratrma alan ortaya kt. Buna toplumsal cinsiyet ad verildi. Daha 1920lerde Margaret Meadn AMALARIMIZ nc almalaryla balayan aratrmalar, toplumlarn ve kltrlerin cinsiyet farklarn kltrel olarak nasl ina ettiklerini ve bu inalarn biyolojiden nasl bamsz bir biimde gelitiini ele aldlar. 1970lerde younlaan almalar farklar K T kltrel A P da olsa ina edilen toplumsal cinsiyetin ayn zamanda kadn-erkek eitsizliinin de temeli olduunu ortaya koydu. Bu nedenle bu almalarn younlat alana balangta feminist antropoloji ad verildi. Bylelikle, ev ii alan-kamusal doaT E L E V Z Y O alan, N kltr gibi kartlklarn eletirisi mmkn hale geldi. Zira toplumda erkek egemenliini pekitiren bu ayrmlara atfedilen doalln sz konusu olmad ortaya konmu oluyordu. stelik toplumsal cinsiyet almalar, erkek egemenliinin BaT E R N E T Bat mertl olmayan kltrlere zg bir gerilik olarak kurgulanmasn N salayan kezci bak asn da ykt. nk bu ayrma ve eitsizlik yaratc toplumsal cinsiyet kurgusu Bat toplumlarnda da geerliydi. Baz toplumlarda kadn ve erkek rollerinin belirlenmesinde biyolojik farkllk vurgusunun arlkl olmadnn bulgulanmasyla, erkeklik ve kadnlk kategorilerinin evrensel bir temeli bulunduuna ilikin genel yarg kknden sarsld. Bylelikle kadnlk rollerinin biyolojik bir kader olduuna ilikin kan da sarslm oluyordu. Zira btn bu roller, kltrleme srecinde erkek ve kz ocuklara aktarlan kltr belirlenimli rollerdir. Bunun yansra bu roller, akrabalk ve evlilik siyaseti ad verilen ve kiileri aan toplumsal alarn ilemesine hizmet ederler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Cinsellik ve Cinsellik Karsndaki Kltrel Tutumlar

Cinsellik esas olarak biyolojik bir gd olmakla birlikte, insanlarn denetledii ve koullad bir drtdr. Cinsel ilikilerde belli llerde kiisel tercihler rol oynamakla birlikte, toplumsal ve kltrel kayglar arlk tar. zellikle bu gdnn yol aabilecei dzensizlikler, rekabet ve atmalar nlemek iin btn toplumlar cinsel ilikileri kurallara balarlar. Toplumsal cinsiyetin ekillenmesindeki nemli etkenlerden birisi de budur. Zira cinsellik, toplumsal hayatn yaratt ve zorunlu kld hedeflere ve koullara uygun biimde kullanlan stratejik bir kaynak olarak deerlendirilmitir. rnein Eskimolarda erkek iin einin cinsellii, dier erkeklerle anlaml ve kalc toplumsal balar kurabilmesi iin bir aratr. Bu erevede toplumlar belirli cinsel kstlamalar getirmilerdir. Bu kstlamalar, cinsel ilikinin btnyle yasakland manastr tipi hayattan, modern Bat toplumlarnda 1960larn cinsel devriminden sonra grlen, evlilik ncesi veya evlilik d ilikiyi de olaan karlayan tutumlara kadar eitlilik gsterir. Baz toplumlarda cinsellik, sadece reme amacna dnk bir etkinlik biiminde asgar dzeye indirgenmitir.
194
Antropoloji
Bu gibi toplumlarda (rnein Yeni Ginenin yayla topluluklarnda) cinselliin erkei gszletiren ve bozan bir ey olduu dnlr ve aka kadnlara kar dmanlk beslenir. Pek ok toplum ise cinsellii evlilik dzeyindeki serbestlikle snrlamtr. Burada bekret kavram nem kazanr ve bekretin kantlanmas evlilik treninin bir paras haline getirilir. Cinsel kstlamalara ilikin pek ok kltrel tutum, kadnlarn kar cinsle temasn kstlamaya yneliktir. rnein, Ortadouda ve birok slam lkesinde grlen araf uygulamas buna yneliktir. Cinsel kstlamalar toplumun leiyle de ilikilendirilebilir. Kk lekli avc-toplayc ya da tarmc toplumlar, zellikle evlilik-ncesi cinsel ilikilere, geni lekli toplumlara gre daha fazla hogrye sahiptir. Geni lekli toplumlarda ise bireylerin kabul edilebilir cinsel tutumlar cinsiyet, ya, etnik aidiyet, din, toplumsal snf gibi etkenlerine bal olarak, geni bir deikenlik gsterir. Bu arada cinsellik kstlamalarna ilikin evrensel baz tutumlardan da sz etmek mmkndr. rnein ensest tabusu, yani yakn akraba olarak tanmlanan kiilerle cinsel ilikinin yasaklanmas, evrensel bir kural olarak kabul edilebilir. Ancak baz akrabalar arasnda cinsel ilikiler yasaklanrken, baz toplumlarda, zellikle kk lekli ya da tarmc toplumlarda belirli akrabalar arasnda evlenmeler tevik edilir. Geni lekli toplumlarda ise akrabalk snrlarn aan etnik aidiyet, toplumsal snf ya da dinsel ballklar gibi koullar evlilik tercihlerinde arlkl bir rol oynar.
195
zet
A M A
En temel toplumsal kurumlardan biri olan evlilik ne tr bir ilev grr ve kltrlere gre farkllk gsterir mi? Evlilik temel toplumsal kurumdur. nsanlar evlilik kurmak yoluyla, hem kltrel ve toplumsal olarak kabul edilmi biimde soylarnn devamn salarlar, hem evlilik yoluyla kurduklar yeni toplumsal balar sayesinde dayanma erevelerini geniletirler, hem de evlilik yoluyla kurulan aile birlii araclyla bir iktisad birim kurmu olurlar. Her kltr, kendi varolu koullarna uygun evlilik biimleri gelitirmitir. Akrabalk sistemleri toplumsal olarak ne tr bir ilev grr ve kltrlere gre farkllk gsterir mi? Akrabalk sistemleri, soy ve evlilik yoluyla kurulmu ve kltrel olarak kabul edilmi temel bir toplumsal ilikiler adr. Dnyada eitli akrabalk sistemleri vardr. Akrabalarn birbirlerine kar konumlarn, rol ve statlerini ve bunlara bal olarak karlkl sorumluluk ve beklentilerini belirleyen bu sistemler, daha ok akrabalarn adlandrlmasna ilikin eitli sistemlerde yansmalarn bulur. Antropologlar, bu biimde alt farkl sistemin varolduunu ne srerler. Soy ise kiinin annesinden veya babasndan hangisinin atasal izgisini izleyecei ve o izgilerden hangisini temel akraba kabul edeceini, daha baka deyile hangi izgiyi esas alacan belirleyen bir sistemdir. Anayanl ve babayanl olmak zere iki temel soy sistemi vardr.
A M A
Kadn ve erkeklerin rol ve statlerini, davran ve tutumlarnn belirleyen biyolojik cinsiyetin tesinde kltrel olarak yaplandrlm bir toplumsal cinsiyet var mdr? Erkek ve kadn cinsiyetleri her ne kadar biyolojik durumlar olsa da, bu cinsiyetlerin hayatta yklendii rolleri, sorumluluklar ve toplum iindeki yerleri kltrler tarafndan belirlenir. Kltrler, zellikle kadn cinsinin soyun devam bakmndan tad stratejik rol nedeniyle bu cinse zel bir nem yklerler ve onunla ilgili pek ok kural ve kstlama getirirler. Bu kural ve kstlamalar, rekabeti nleyici ve dayanmay glendirici biimde yaplandrlmtr.
A M A
196
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi evliliin karlad ilevlerden biri deildir? a. Soyun devamn salamak b. ocuklarn bakmn ve gvencesini salamak c. Ekonomik bir birlik oluturmak d. Toplumsal bir stat salamak e. Salkl ve uzun bir yaam salamak 2. Evliliin gruplar arasnda bir kadn takas olduunu ne sren antropolog kimdir? a. C. Lvi-Strauss b. B. Malinowski c. M. Mead d. F. Boas e. A. Radcliffe-Brown 3. Endogami nedir? a. Tek eli evlilik b. ok eli evlilik c. evlilik d. Devlilik e. Dolayl takas evlilii 4. ki erkein birbirlerinin kz kardeleriyle evlenmeleriyle gerekleen evlilik biimine ne ad verilir? a. apraz kuzen evlilii b. Berder c. Taygeldi d. Levirat e. Sororat 5. ocuklu dul bir erkekle ocuklu dul bir kadnn kendilerinin ve ocuklarnn evlenmesi eklinde gerekleen evlilik biimine ne ad verilir? a. Levirat b. Paralel evlilik c. Anlamal apraz evlilik d. Taygeldi e. Hayalet evlilii 6. Erkek-egemen (ataerkil) toplumlarda yeni evlenen bir ift genellikle ne tr bir yerlemeyi tercih eder? a. Patrilokal b. Matrilokal c. Ambilokal d. Bilokal e. Polilokal 7. Evlilik yoluyla edinilen akrabala ne nedir? a. Kandalk b. Hsmlk c. veylik d. Ahbaplk e. Soydalk 8. Aadakilerden hangisi antropologlarn tanmlad akrabalk sistemlerinden biri deildir? a. Sudan sistemi b. Hawai sistemi c. Eskimo sistemi d. in sistemi e. Omaha sistemi 9. Kadnlk ve erkeklie yklenen toplumsal ve kltrel anlamlara ne ad verilir? a. Cinsiyet b. Cinsiyet blnmesi c. Toplumsal cinsiyet d. Cinsiyet farkna dayal toplumsallk e. Kltrel cinsiyet algs 10. Cinsellikle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Cinsellik biyolojik bir gddr. b. Cinsellik kltrel olarak eitli kurallarla dzenlenmitir. c. Cinselliin alglan kltrden kltre farkllk gsterir. d. Cinsellie getirilen baz evrensel yasaklamalar bulunur. e. Cinsellikle ilgili tutum ve davranlar evrenseldir.
197
Yaamn inden
29.11.2006 te Trk ailesi Mal erkekte, ev ileri kadnda. Grc usul hl yaygn. Akraba-komu ziyareti seviliyor, birlikte sinemaya gidilmiyor. Sigara yaygn, alkolse deil. RADKAL - Ankara - Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl ile TK, 24 bin 647 kiiyle grerek Trk ailelerinin profilini kard. Trk Aile Yaps Aratrmasna gre ailelerin en ok gerekletii etkinlik akraba ve komu ziyareti olurken, kzdan biri 18 yandan kk evlendiriliyor. 10 Haziran-29 Austos 2006 tarihlerinde gerekletirilen aratrmann sonular dn Devlet Bakan Nimet ubuku tarafndan akland. 1993ten beri yaplan en kapsaml aratrmaya gre 21inci yzyln bandaki Trkiyenin aile yaps yle: Aileler klyor: 1993te 4.75 kii olan ortalama hane halk bykl 3.8e dt. Bu rakam kentte 3.7 iken, krda 4. ABde 2001 itibaryla hane halk bykl 2.45. Trkiyede hanelerin yzde 80.7si ekirdek ailelerden, yzde 13 geni ailelerden, yzde 6s tek kiilik hanelerden, yzde 0.4 de renci ve iilerden oluuyor. Trk halknn yzde 94 bir aile ats altnda yayor. ABde bu oran 1995te yzde 46.8, 2001de ise yzde 51.8di. Mal erkekte: Bireylerin sahip olduu mstakil ev/apartmanlarn yzde 11.5i kadnlar, yzde 28.3 erkekler adna kaytl. Otomobillerin de yzde 2.2si kadnlarn, yzde 14.4 erkeklerin. Kadnlarn yzde 80.2sinin, erkeklerin yzde 39.6snn zerine kaytl bir gayrimenkul veya ara yok. 1993 aratrmasnda erkeklerin yzde 74.3nn gayrimenkul vard. Hafta sonlar beraberiz: Aile yelerinin yzde 73.4 sabah kahvaltsnda, yzde 88.8i akam yemeinde, yzde 90.2si hafta sonlarnda bir araya geliyor. Krda yaayanlarn yzde 86.31i sabah kahvaltsnda buluurken, kentte bu rakam yzde 66.4. Hane halk yelerinin dzenli olarak bir araya geldikleri zaman dilimlerinin banda hafta sonlar yzde 90.2yle ilk srada. Ailece sinemaya gitmeyiz: Hane halknn yzde 24.9u akraba ziyaretlerini, yzde 23.4 komu ziyaretlerini, yzde 22.1i alverii ve yzde 20.8i arkada ziyaretlerini birlikte yapyor. Hane halknn yzde 84.3 sinemaya ve tiyatroya hi birlikte gitmezken, yzde 2.8lik bir kesim sk sk birlikte gidiyor. Yzde 68.6 darda yemee, yzde 52.4 ise piknie hi gitmiyor. Ev ii kadndan sorulur: Ev ilerinde; yemek piirmenin yzde 87.1i, t yaplmasnn yzde 84.3, sofrann kurulup kaldrlmasnn yzde 74.1i kadnlarn ii. Fatura demenin yzde 69.1i, kk tamiratlarn yzde 68.4 erkeklerce stleniliyor. Kadn-erkek arasndaki en adil yaplan ev ii gnlk yiyecek-iecek alverileri. Trkler bir defa evlenir: Evlenenlerin yzde 95.7si bir, yzde 4 iki defa, yzde 0.3 ya da daha fazla evlilik yapm. Gen evleniyoruz: Evlenen kadnlarn yzde 58.7si, erkeklerin yzde 58.2si ilk evliliini 18-24 yalar arasnda yapm. 18 ya altnda evlenme oran kadnlarda yzde 31.7 iken erkeklerde yzde 6.9. 1993 aratrmasna gre ilk evlenme ya 18 yandan kk olanlarn orannn yzde 75.72 olduu dnlrse erken evlenme yann son 10 ylda azald grlyor. Erkeklerin yzde 6.9u, kadnlarn yzde 31.7si 18 yan altnda evleniyor. Erkeklerin yzde 58.2si, kadnlarn da yzde 58.7si 18-24 ya aralnda evleniyor. Grc usul yaygn: Grc usulyle ve kendi ailelerinin kararyla evlenen kadnlarn oran yzde 36.2, erkeklerin ise yzde 24.8. Grc usulyle ancak kendi kararlaryla evlenen kadnlarn oran yzde 28, erkeklerin oran yzde 31.9. Kadnlarn yzde 27.4, erkeklerin ise yzde 35.2si kendi seimleri ve ailelerinin onaylaryla nikh masasna oturmu. Ailesinin kar kmasna ramen evlenen kadnlarn oran yzde 6.7, erkeklerin ise yzde 6.3. Resmi ve dini nikh yapyoruz: Evliliklerin yzde 85.9unda hem resmi hem dini, yzde 9.7sinde yalnz resmi, yzde 3.7sinde ise sadece dini nikh kylm. Yzde 0.6snn hibir nikh yok. 1993 aratrmasna gre sadece dini nikh yaptranlarda yzde 1.2 orannda azalma var. Kentte bile balk paras: Evliliklerin yzde 17.12sinde balk paras verilmi. Bu oran krda yzde 23.5, kentte ise yzde 13 dzeyinde. 65 ya zeri evliliklerin yzde 28.7sinde, 55-64 ya arasndaki evliliklerin ise yzde 26.7sinde balk paras denmi. 1993 aratrmasnda balk paras verenlerin orannn yzde 26.68 olduu gz nne alndnda, geen 10 ylda balk parasnda d olduu gzleniyor.
198
Antropoloji
Okuma Paras
Trobriandda Evlilik [Trobriand Adalarnda] Evlilik yalnz iki e arasnda ba kurmuyor, koca ile aile ve zellikle de kadnn kardei arasnda srekli ve karlkl bir iliki yaratyor. Kadnla kardei arasnda ok zel nitelikte ve yine ok nemli bir akrabalk ilikisi vardr. Trobriandl bir aile iinde kadn her zaman bir erkein korumas altnda kalr, bu adam kadnn kardelerinden birisidir, o yoksa, anne soyundan en yakn baka bir erkek olur. Kadn ona boyun emeli ve ona kar kimi grevleri yerine getirmelidir, erkek akraba ise kadnn rahatn gzetmeli, evlendikten sonra bile ekonomik yaamn gvence altna almaldr. Erkek karde, kendi kz kardeinin ocuklarnn doal vasisidir; ocuklarn gznde ailenin yasal efi baba deil, odur. Erkek karde, kendi asndan ocuklara gz kulak olmal ve kendi yiyeceinden nemli bir pay onlarn evine vermelidir. En zor ykmllk de budur, nk evlilik kocann kynde olur, gen kadn gider kocasnn topluluunun iine yerleir, bu durum her harman zaman srekli gidip gelmeleri gerektirir. rn alnnca, patatesler snflandrlr ve her bahenin rn konik biimde harmanlanr. Bahedeki balca pay, her zaman kz kardein evine gnderilir... Bana bilgi verenlere gre bir yiyecek yn u anlama gelir: Baknz, kz kardeim ve ocuklar iin neler yaptm; ben iyi bir bahvanm, kz kardeim ve ocuklar hibir zaman yiyecek ktlndan ac ekmeyecektir. Birka gn sonra harman bozulur; patatesler sepetlere konulur ve kz kardein oturduu kye tanr, orada yeniden kadnn kocasnn evinin nnde konik biimde yn yaplr. Bu kez, bu topluluun yeleri gelir, patateslere hayranlkla bakarlar. lemlerin tm bu trensel yan, daha nceden bildiimiz bir uzlatrc gce sahiptir... Bu ilemlerin temelinde sadece tutku ve vnme yoktur: Burada karlkl iliki ilkesi, dierlerinde olduu kadar nemli bir rol oynar... Her eyden nce koca, einin ailesinden ald ve her yl dnml olarak verilen dln almaldr. Daha sonra ocuklar byd zaman, dorudan doruya daylarnn otoritesi altna girerler. Erkek ocuklar, yapt her ite dayya yardmc olur ve denmesi gereken borlara katkda bulunur. Kaynak: Malinowski, B. (1998). lkel Toplum (ev. H. Portakal). Ankara: teki Yaynlar, ss. 29-31.

1. e 2. a 3. c 4. b 5. d 6. a 7. b 8. d 9. c 10. e Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Akrabalk ve Soy blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Akrabalk ve Soy blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet blmn yeniden gzden geiriniz.
199

Sra Sizde 1 Evlilik ve akrabalk yoluyla aileler aras akrabalk ilikileri kurulur. Bu ilikiler ekonomik ve kltrel bakmdan bir alveri ve dayanma a anlamna gelir. Farkl bir etnik veya dini grupla karmak akrabalk ilikilerine girmek her iki taraf iin de pek ok zorlukla karlamak anlamna gelebilir. Bunun nedeni gruplarn farkl normlar, adetleri, deerleri, hatta dilleri olmasdr. Btn bunlar ayn zamanda bir etnik veya dini grubun kimliini de oluturur. Dolaysyla grup kimliinin korunabilmesi ve devam ettirebilmesi iin ayn grup ierisinden ievlilik tevik edilirken bunun tersinin engelenmesi eilimi vardr. Sra Sizde 2 len ein kardeiyle yaplan evliliklerde zellikle ilk eten olan ocuklarn bakm ve gvencesi garantiye alnr. ocuklarla biyolojik akrabal olan amca ya da teyze bir yabancya gre ocuklar daha kolay kabullenecek ve sahiplenecektir. Ayn durum ocuklar asndan da geerlidir. Burada toplumsal ve ekonomik bakmdan yalnz kalan kadn/erkek ve ocuk akrabalara sahip klmas durumu yani bir dayanma sz konusudur. Ayrca bu tr evliliklerde ilk evlilikte birikmi olan servetin de yabanc biriyle paylalmasna engel olunur ve servetin aile iinde kalmas salanr. Sra Sizde 3 Geleneksel toplumlarda akrabalk ilikileri toplumsal gruplar oluturan en temel unsurdur. Kiilerin rolleri, dier insanlarla olan ilikileri, hak ve devleri, toplum ierisindeki statleri, iktidarlar, otorite hep akrabalk ilikileriyle belirlenir. Akrabalk ilikileri insanlar arasnda dayanmay ve grubun srekliliini salar. Akrabalk gruplarnn retim faaliyetleri gibi konularda yardmlama, baka gruplara kar saldrma ya da savunma, bazen trensel amal birlikler ya da siyasal bir grup oluturmak gibi ilevleri vardr. Akraba gruplar toprak, hayvan, otlak, ev gibi ortak mlk sahibi birimlerdir. Endstrilemi kent toplumlarndaysa akrabalk ilikilerinin salad bu trden ilevlerin byk blm ortadan kalkmtr. Kiilerin toplumsal konumlarn, stat ve rollerini, dier insanlarla olan ilikilerini, hak ve devlerini belirleyen baka mekanizmalar vardr. hayatnn salad ilikiler, komuluk ve arkadalk ve kent yaamna zg baka gruplar akrabalk ilikilerinin yerini alr. Dayanma, yardmlama ve i blm bu trden ilikilerle de salanabilir. Ayrca ekonomik, siyasal ve trensel birlikler de akrabalk ilikileri dnda baka ilikilerle de oluturulabilir. Ortak mlkiyetin yerini bireysel mlkiyet alr. Akrabala dayal otorite zayflar.

Altuntek, S. (1993). Van Yresinde Akraba Evlilii. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Arsebk, G. (1990). nsan ve Evrim. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Balaman, A.R. (1982). Sosyal Antropolojik Yaklamla Evlilik-Akrabalk Trleri. zmir. Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham Heights, Mass.: Allyn&Bacon. Engels, F. (1979). Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni (ev. K.Somer). Ankara: Sol Yaynlar. Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat. Gven, B. (1974). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi Kitabevi. Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eitliliine Bir Bak. Ankara: topya. Malinowski, B. (1998). lkel Toplum (ev. H. Portakal). Ankara: teki Yaynlar. zbudun, S., afak, B. ve Altuntek, N.S. (2007). Antropoloji: Kuramlar/Kuramclar. Ankara: Dipnot Yaynlar. Timur, S. (1972). Trkiyede Aile Yaps. Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. Yaln-Heckmann, L. (1990). Airetli Kadn: Ger ve Yar-Ger Toplumlarda Yeniden retim ve Cinsiyet Rolleri. Tekeli, . (Der) Kadn Bak Asndan 1980ler Trkiyesinde Kadn. stanbul: letiim Yaynlar, ss. 257-265. Yaln-Heckmann, L. (1991). Tribe and Kinship Among the Kurds. Frankfurt: Peter Lang.
Din ve Kutsal
201
Kaynak: Abdurrahim zmen Arivi
Din; bir inan, reti ve dnya grnn dnyevi kurumlar araclyla dzenlenmi ve ilkelere balanm biimidir. nsanlar dini tabular, kltler, mitoslar, dinsel simgeler, ayinler ve eitli ibadet biimleriyle kavrar ve yaatrlar. Din, bireysel bir olgu olmayp toplum tarafndan rgtlenen ve paylalan nemli bir kurumdur.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, nan nasl rgtlenir ve kurumsallar? Dnya zerindeki inan sistemleri nasl bir eitlilik gsterir ve bunun nedenleri nedir? Din ve inan, hangi kltrel aralar yoluyla yaatlr? Mitoloji ve mitos nedir? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
202
Antropoloji
rnek Olay Tepoztln Halknn Deer ve nanlar Sistemi

Tepoztln halknn geleneksel yaam gr; fiziksel evreleri, teknoloji ve ekonomilerinin snrllyla, alkantl tarihi, yz yllk bir smrge olular, yoksulluu, yksek lm oranna sahip oluu, son olarak da kentsel etkileimlerin neden olduu sosyal deiimlerin rastlantsal doasyla ekillenmektedir. Tepoztlnllar iin dnya ve doa, devaml bir bela, tehlike ve tehdit oluturmaktadr. Doal glere kar duyulan gl korku, talihsizlik, felaket ve lmn yaknlat endiesi yklerinde ve kyllerden rnek olarak dinlenen dlerde grlen temalardr. Tepoztln halknn yaad dnya; iyi niyetlerini kazanmak, koruma salamak iin yattrlmas gereken saldrgan glerle ve cezalar uygulayan ahsiyetlerle doludur. El Tepozteco eer ihmal edilirse yamuru engeller, los aires yani suda yaayan ruhlar kendilerini gcendirenlere hastalk gnderirler, naguales yani eytanla ibirlii yapan insanlar, gece ktlk yapmak iin domuz ya da kpee dnebilirler. Tehdit dolu Katolik figrler de vardr. Tanr sevmekten ok cezalandrr, ou talihsizlik Tanr'ya atfedilir. Tanr'nn iyi ans getirdii nadiren grlr. Azizler Tanr ile insanolu arasndaki arabuluculardr, Tepoztlnllar da kendilerini onlara iyilik yapmaya adar. Daha fazla cezalandrma gcne sahip azizler en ok gayretle ve evkle tapnlan azizlerdir. Aziz Peter bayram gnne yeterli sayda dans katlmazsa, katlmayanlara hastalk ve kt ans getirir. ocuklar korkutarak kendisi iin dans etmeleri konusunda arslan kulland da sylenir, aslan simgesi azizin hep yanndadr... Tepoztln halknn ou Tanr'nn verdii ceza ile el pingo yani eytann iini aka ayrt edemez. eytann gleri nispeten azdr, yine de Aziz Mikael veya Aziz Cebrail'e okunacak bir dua ile etkisi hafifletilebilir. (eytan kzdrmamak iin, ayn zamanda eytan iin de kk bir mum yaklr). Tepoztlnllarn Katolik cennet ve cehennem hakknda net bir anlaya sahip olduklar da sylenemez. Aztek dini, cenneti l savalarn ve ocuk doururken len kadnlarn gittii ho bir yer olarak tanmlard. Cehenneme denk den ise ruhlarn dnyadaki yaantlarnn aynsn srdrdkleri ller diyarnn bir blm yani mictland. Yaarken ilenen gnahlarn kefaretinin dendii bir yer olan cehennem diye bir yer bilinmiyordu, ou Tepoztlnl hl lmden sonra cezalandrma ile ilgili tam bir dnceye sahip deildir. Kaynak: Lewis, O. (2002). Tepoztln: Meksika'da Bir Ky. (ev. . Girgi alap), stanbul: Epsilon, ss.160-162.
Anahtar Kavramlar
Animizm Animatizm Animalizm Ayin Badatrmaclk Dou Mistisizmi badet Karizma Klt Mitoloji Mitos Peygamber amanizm Tabu
indekiler
GR DN: NANCIN KURUMSALLAMASI NAN SSTEMLERNN ETLL TABULAR, KLTLER VE DNSEL SMGELER MTOLOJ VE MTOSLAR
nite 9 - Din ve Kutsal
203
GR
nsanlar hayatlarn gven iinde srdrmek ve gelecekten emin olmak ihtiyac iindedirler. Hem yaanan hayatn gvenlik ve esenlik iinde devam etmesi hem de lm sonrasnda var olduu dnlen teki hayata gven duyma ihtiyac, dinin ortaya kndaki temel etkenlerdir. Hayatn gvenlik ve esenlik iinde devam etmesi, her zaman sz konusu deildir. Hayat, toplumsal ortamlarda ortaya kabilecek atma ve savalardan ya da ekonomik ykmlardan kaynaklanan karmaa ve anarinin ya da doadan gelecek pek ok afetin ak etkisi altndadr. Bu ykmlar insann kendisini gsz hissetmesine, gvenlik ve esenlii yeniden salamak iin snacak doast bir g aramasna yol aar. Bir doast gcn doay ve toplumsal hayat dzenlediine ve yeniden dzenlemeye kadir olduuna inanlmas, bu aray ve snmay kolaylatrr ve insann kendine ve gelecee gvenini yeniden kazanmasn salar. Ykmlar ve lm karsndaki en nemli direni arac budur. Bu ara, ayn zamanda ykmlar ve karmaa yznden bozulabilecek toplumsal dzenin devamn gvence altna alr ve insanlarn var olularna ilikin kuku ve sorularna cevaplar bulur. nsanlarn varoluunu anlamlandrma sorunu, temel bir sorundur. Dnya ve evren neden var?, Nasl var oldu?, Neden buradayz?, Var oluumuzun bir amac var m?, ve en nihayet neden ben? gibi sorulara srekli tatmin edici yantlar ararz. Doast bir gcn/glerin yaratclna, dzenleyiciliine ve bizlerin varoluu ve yapp etmeleri (ameli) de dahil her eyi bilinli bir biimde ina ettiine inan, bu tatmin edici yantlara ulamamza araclk eden en nemli yollardan biridir. Biz bu aracn dnyevi kurumlar ve mekanizmalar araclyla dzenlenmi, ilkelere balanm biimine ksaca din diyoruz. Dinin temelinde inan yatmaktadr. Dzenlenmi, kurallara balanm inanlar (iman) ile doast ile ba kurma yollar (ayin ve ibadet) dinin iki nemli ayadr. Bu iki aya toplumsal alan iinde var eden kiiler ve kurumlar sosyal bilimlerin konusudur. Antropologlar, dinsel ideolojinin (imann) ve ayinsel davrann, toplumsal a kuran dier kltrel rntlerle ilikilerini ve dier siyasal, toplumsal ve iktisadi srelerle ne tr ilikiler iinde olduunu anlamaya alrlar. stelik bu kurumlar ve sreler, zaman iinde tarihsel olarak, eitli toplumsal ve ekolojik balamlarda deierek yeni biimler alr. Antropologlar bu deiimlere de eilirler. Mutlak bir yaratcnn ya da yaratclarn varl veya yokluu, bir dinsel inancn ya da mitolojik bir hikyenin doru ya da yanl oluu, bilimsel bilgi alannn deil inan alannn sorunudur. Bu konular kantlanamaz ya da yanllanamaz. Antropologlar bu yzden dinsel inanlarn doru veya yanl oluuyla, tanrnn varlyla ya da yokluuyla veya hangi ibadet biiminin dinen doru ibadet biimi olup olmadyla ilgilenmezler; onlar ilgilendiren, belirli bir inan biiminin ortaya k ve varolu nedenlerini inceleme; onlarn dier dinsel inanlarla, toplumsal alanla, tarihsel koullarla ve ekolojik etkenlerle ilikisini anlamaya almak ve inanlarn nasl deiime uradn ve farkllatn gzlemlemektir. Kutsallk kavram, dini aar. Din, kutsallk alannn nemli bir blmn igal etse de insanlarn din d birtakm simgelere, yerlere kutsallk atfetmesi mmkndr. zellikle dinin kamusal alandaki nemli roln terk ettii ve din-devlet ilikilerinin birbirinden ayrt modern laik ada, insanlar zaman zaman dinsel kutsallarn yerini alacak yeni kutsallar yaratmlardr. Bu yaratm srecinde, bu an siyasal rgt olan ulus-devletin byk bir rol vardr. Mill mar, bayrak, sancak, bamszlk savann getii yer, bamszlk savanda lm olan askerleri temsil eden mehul asker antlar ya da devletin kurucularnn ve ulusun nderlerinin
204
Antropoloji
mezarlar vb. sayg gsterilmesi beklenen ve bu saygnn gerekelerini temellendiren resm bir anlatnn elik ettii yeni bir kutsallk alannn ortaya kt sylenebilir. Ayrca dnyann ve evrenin yaratlna ilikin kozmolojiler, mitolojiler ve dnyann ve evrenin nasl yok olacana dair kyamet senaryolar olan eskatalojiler de kutsaln alannda yer alr. Yani ksaca kutsaln alan dinin alanndan byktr, diyebiliriz. Ancak bunlar iinde en etkili ve etkin olannn hl din olduunu da sylemeliyiz. nk din, tpk konuma dili gibi, insan trne zg, ayrt edici bir zelliktir ve en az konuma dili kadar eskidir.
DN: NANCIN KURUMSALLAMASI Dinin Boyutlar

Giri blmnde deindiimiz gibi, insanlar eitli nedenlerle inanma ihtiyac duyarlar. Ancak bu ihtiyacn giderilmesi bireysel, rastlantsal ya da konjonktrel biimde deil, din adn verdiimiz sistemlemi kurumlar araclyla salanr. Din, dorudan doruya doastne iaret eder. Doast kavram, gzlemlenebilir dnyann ve duyularmzla algladmz evrenin tesini anlatr. Bu yzden doast alan, her ne kadar inananlarn varlndan kuku duymad bir alan olsa da kestirilemeyen, deneysel olmayan, gzlenemeyen ve bunlara bal olarak sradan kiilerce (fnilerce) aklanamayan bir alandr. te yandan doast ile doal olan arasndaki ayrm, lmszlk ve ncesiz-sonraszlk ile lmllk ayrmnda da simgeleir. ncesiz-sonrasz olu; tarihsizlie, lmllk ise tarihli olua iaret eder. Doast tarihsiz bir alandr; burada zaman yoktur, buras mutlak kudretin ve sonsuz mutluluun alandr. Doal dnya ise zamanldr, zaman tarihi yaratr, insan ve dier canllar bu tarihin iinde ini kl, sorunlu bir kaderi yaar. Bu doal dnya, dinler tarafndan doastndeki sonsuz mutluluk alanna ulamak iin bir snav yeri olarak kurgulanr. te yandan dnya hayat, bu mutlak kudrete yaklamaya, yaknlamaya ve ondan talepte bulunmaya engel deildir. Tek koul, bu yaklama, yaknlama ve talepler iin dinin emirlerine uymak ve ykmllkleri yerine getirmektir. Ancak baz kltrlerin bu mutlak kudrete ilikin tasavvurlar, allmn dndadr. rnein Avustralya Aborijinleri bu yce gle karlkl bamlla dayanan, hatta kimi zaman eitliki bir iliki kurabilirler. nsanlar, doast olarak kurgulanan kutsaln bir paras olmak iin, bu dnyadaki yapp etmelerini (amellerini) olabildiince dinin emirlerine uydurmaya alrlar ve bu yolla ldkten sonra kutsaln paras olmay hak etmeye alrlar. Ancak tahayyl edilen kutsaln, dnyevi olan iindeki eriilmezlii ve dokunulmazl bir yana, bir ekilde dnyevi alanda temsil edilmesi gerekir. Bu temsil, dnyada olup biten doa olaylarnn ya da canllarn bana gelenlerin doast glere atfen yorumlanmas, dnyevi alanda var olan baz eylere doastnn buradaki simgeleri olarak anlam yklenmesi biiminde gerekleir. Kimi zaman bu temsil belirli eylemlerle gerekletirilir. Bu eylemlere biz ayin diyoruz. Dolaysyla din, kutsal simgelerin inan ve eylemler yoluyla anlamlandrlmasnda, yorumlanmasnda ve bunlarn ayinsel kullanmnda gerekliini kazanr ve toplumsal bir kurum haline gelir. Bylelikle insanlarn kontrol edemedikleri alana ilikin bir baka uyarlanma boyutu gereklemi olur. Din ve inanlar yoluyla insanlar; kontrol edilemeyen, tahmin edilemeyen ve istenmeyen olaylar karsnda gven ve dayanma gc temin ederler. Bu gven ve dayanma gc, insanlarn kendi evrelerine uyarlanmalarnda nemli bir etkendir. Bu bakmdan din ve inan sistemleri, insanlarn yaadklar dneme, geim ve yaam biimlerine ve ekolojilerine uygun geni bir eitlilik gsterir.
205
Yukarda deindiimiz gibi dinin bir boyutu inan ise dier boyutu bu inanc ifade etmek, pekitirmek ve bu inan etrafnda bir dayanma ve kimlik yaratmak amacyla dzenlenen ritel boyutudur. Ritel boyutu, kutsall simgeletiren ayinler ve eitli ibadet biimlerini ieren kurumsallam davran rntleri olarak tanmlanabilir. Bu rntler bir eylemin yerine getirilmesi ya da baz eylemlerden kanmak biiminde gerekleir. slamdaki cuma namaz, Ramazan orucu ya da Hac farizesi; Hristiyanlktaki byk perhiz, eitli Hac ziyaretleri, Noel ayini; Museviliin din tatil gn saylan cumartesi gn btn ilerden kanma davran; eitli inan biimlerinde karmza kan yamur duas, Avustralyal Aborijinlerin bereket ayini bu boyutun grnr rnekleridir (Fotoraf 9.1 Namaz). Btn bu ayinsel davranlarda hedef; bireylerin belirli simgeleri, hareketleri ya da kanma biimlerini kullanarak kutsalla ilikiye girmesidir. Bylelikle bireyler dnyevi ortamdan karak doastnn bir paras haline geldiklerini hissedebilirler, hatta doast ile zdeleebilirler. Zaten ama da budur. Bu gibi ayinler yoluyla yaanan deneyim, gndelik varoluun dnyeviliinden karak belirli bir aknla ulamay da salar. Bu aknlk, kiide bir arnma duygusu ve rahatlama, hatta byk bir mutluluk duygusu yaratabilir. Bu durum dinin psikolojik boyutunu oluturur. Ancak bu herkesin deneyimleyebilecei bir durum deildir. Genellikle bu aknlk hli; amanlarn, zikir yapanlarn, ya da daha genel bir ifadeyle tek tanrl dinlerin iinde gelien tasavvuf erbabnn yaayabildii zel bir deneyimdir.
Fotoraf 9.1 Namaz Kaynak: Abdurrahim zmen Arivi
Fotoraf 9.2 Semah Kaynak: Abdurrahim zmen Arivi
Din, sadece insanlarn doast ile kurduu zel ilikiden ibaret deildir. Bu ilikinin kurulmasnda arac rol stlenenler, bu zellikleri dolaysyla dnyevi iktidar alan iinde kendilerine bir yer edinirler. Bu yerleri onlar, dnyevi iktidar sa-
206
Antropoloji
Reform a: 15. yzyln sonunda Martin Luther nderliinde ortaya kan, Protestan akmn Katolik kilisesine kar verdii mcadele sonucunda dinle dnya ileri arasnda bir ayrma gidilmesi ve kilisenin demokratiklemesi hareketidir.
hipleriyle srekli bir rekabet iinde tutar. Bunun tipik bir rneini ran slam devriminde grmek mmkndr. Dnyevi iktidarn sahibi olan ahlk rejimi, dinsel iktidar odayla, yani mollalarla rekabet halindeydi. Rejim bu rekabeti, kimi zaman dnler, kimi zaman bastrma yoluyla dengelemeye alyordu; fakat rejimin gsz bir annda dnyevi iktidar da din adamlarnn kontrolne geti. Bunun gibi, ruhunu bedeninden ayrarak doast aleme geme yetenei olduuna inanlan bir aman ya da Katolik kilisesinin nderi olan Papa da dnyevi iktidar zerinde belli llerde sz sahibidir. Avrupada Reform andan nce papalar, btn Avrupa krallarnn dnyevi iktidarnn onay merciiydi, dolaysyla onlarn iktidar zerinde kontrol sahibiydi.
NAN SSTEMLERNN ETLL

Farkl tarihsel ve ekolojik koullarn etkisiyle ortaya km, bu koullarla balantl biimde eitlenmi geni bir inanlar yelpazesinden sz edebiliriz. Bu inanlar, somut eylerin kutsallatrlmasndan balayarak soyut ve mutlak kudret sahibi bir tanrya veya tanrlara inan erevesinde rgtlenmi dinlere kadar eitlilik gsterir. Burada temel inan sistemlerini ele alacaz.
Din ve Uyarlanma
Toplumlarn yaadklar evreye uyum salama biimleri ve bu biimlerin yerletirdii dnya gr, son tahlilde, onlarn inan sistemlerini de etkilemektedir. rnein avc-toplayclarn inan sistemleri, onlarn geim biimiyle yakndan ilikilidir ve avc-toplayc hayatn odanda yer alan toprak, bitki ve hayvanlar merkezinde rgtlenir. rnein Avustralya Aborijinlerinin dini, hayvanlarn remesini odaa almaktadr. reme, bereketin kaynadr ve bu yzden reme kavram bu inancn merkezinde yer alr. Aborijin beslenme rejiminin temelini oluturan hayvanlarn reme srekliliinin salanmas amacyla yrtlen Gunabibi bereket ayininde, ayinin zerinde gerekletii kutsal toprak mitolojik kaya pitonunun rahmini temsil eden geni hilal biimli bir ukurdur. Ayinde erkek ocuklar bu ukurun iinden geerler ve bylece simgesel olarak kaya pitonu tarafndan yutulurlar, ukurdan ktklarnda da yeniden domu olurlar. Ayinin eitli aamalarnda farkl hayvan trlerinin iftlemesi taklit edilir. Ayrca bu ayinde kullanlan eyalarn ou erkek cinsel organn artrr. Bunun gibi pek ok eski pagan dini, bereket odakldr. rnein Anadoluda . 8. ve 7. yzyllarda yaam olan Friglerin, her yl 21 Martta Ana Tanra ve bereket tanras Kibele adna dzenlenen ayinde Ana Tanra rahipleri tapnakta bereketin devam iin kendi cinsel organlarn keserek Kibeleye (Toprak Anaya) feda ederlerdi. Bylelikle tarmc olan Frig toplumunun devamn salayacak toprak verimlilii iin, o toplum adna seilmi kiiler (rahipler) bir feragatte bulunurlard. Bylelikle hem Ana Tanraya bereket iin adak yaplm hem de doann yeniden douu (dngsellii) kutsanm olurdu. Baka tarm toplumlarnda da benzer ritelleri gzlemlemek mmkndr. Ancak burada vurgu, avc-toplayclardaki bitki ve hayvanlardan tarm etkileyen olaylara dnmtr. Tanr tahayyl; yakarlarn ynelimi, ayinlerin merkezi salgnlar, doal afetler, kuraklk, ya, bereket gibi tarmsal etkinlii belirleyen, iyi ya da kt ynde etkileyen eyler zerinedir. Anthony Wallace kltrlerin yaam ve geim biimleriyle uyarlanma tarzlar bakmndan drt temel din kategorisinin varlndan sz eder: Bunlardan ilki amanistik inanlar sistemidir. aman uygulamalar genellikle btn mesaisini dinsel alana vakfetmemi din uzmanlarna dayanr ve gebe-oban ya da avc-toplayc
207
toplumlarla ilintilidir. kincisi komnal inan sistemleridir. Komnal inan sistemleri, amanistik uygulamalarn kurumsal hale dnmesiyle ortaya karlar. Bu inan sistemlerinde insanlar; mevsim dnmleri, hasat, gei ayinleri gibi belirli zamanlarda ayinsel amalarla bir araya gelirler. Avc-toplayclarda ve baz kk lekli tarmc toplumlarda bu tr inan sistemlerine rastlanr. ncs Olymposu inan sistemleridir. Burada komnal inan sistemlerinin gerektirdii birlikte ibadet ritellerini yneten profesyonel bir ruhban snf devreye girer. Bu ruhban snf hiyerarik ve brokratik biimde rgtlenmitir. Aslnda karmzda olan rgtl dinin ilk biimidir. Tpk ruhbanlar arasndaki hiyerari gibi, bu sistemde bir tanrlar hiyerarisi de grlr. Beylik tipi rgtlenmelerde ve devletli tarm yaplarnda bu tr dinler grlr. Drdncs tektanrc sistemlerdir. Burada btn doast varlk alan mutlak kudret sahibi tek bir tanrnn denetiminde ve birliinde grlr. ktidarn gl devlet yaplar eliyle pekitii ve yayld tarmc toplumlarda ve onlarn devam olan endstriyel toplumlarda tektanrc dinler grlr.
Dinin Somutlamas: badet ve Ayinler

Bir inan sistemi olarak din, sadece bir reti ve dnya gr olarak var olamaz. Dini yaanr klan ve insanlarn tek tek dnyevi ortamdan kutsal alana gemesini salayan trenlerle din insana ular. Toplu ya da tekil olarak gerekletirilen bu trenlere ayin diyoruz. Ayinlerin en nemli zellii onlarn tekrarlanr olmasdr. Tekrarlanma, inanc pekitirir ve insanlarn dnyevi kayglar iinde dinden uzaklamasn nler. Dolaysyla ayinler, belirli zaman ve meknlarda tekrar edilen, byk lde kalplam, bir programa gre tekrarlanan davranlardr. Bu dzenlilik hem katlmclarn gven duygusunu pekitirir hem de evrenin ve toplumun dzeni yeniden retilmesini salar. Dnyevi alandan kutsal alana gei; ounlukla abdest almak, temiz giysiler giyinmek, cinsel ilikiden kanmak, belirli eyleri yememek ve iki imemek gibi baka ara davranlar da gerektirir. badet ve ayinler olmadan dini yaamak mmkn mdr? Tartnz. SIRA SZDE
D Nolarak E L M baz inKutsallk sadece doast ya da gksel bir nitelik deildir. Somut sanlarla zdeleebilir, baz insanlar tarafndan temsil edilir. Bu erevede iki tr din kiisi ayrt etmek mmkndr. Birincisi ayinleri ve eitli dinsel S O R Uuygulamalar gerekletiren, bunlar ynetme yetkisi bulunan, dinin diline ve programna vkf uzmanlardr. Bunlar dinsel gelenek ve uygulamalar toplumun dier yelerinden DKKAT daha iyi bilirler. Bu, toplum tarafndan din otoritesi saylan kiiler ve kurumlar tarafndan tescil edilmitir. Kimi zaman da byle bir tescil olmadan, birtakm hikmetSIRA SZDE li szleri ve davranlar nedeniyle toplum tarafndan bu mertebeye eritirilmi kiiler ortaya kar. Bunlar karizmatik kiiliklerdir ve dinsel otoritelerini, herhangi bir yerden icazet almadan bu karizma araclyla kendileri elde ederler. Btn bu kiAMALARIMIZ iler tam zamanl olarak bu ilere younlam uzmanlar ya da aman, bycdoktor gibi gerektiinde yardma arlan uzmanlar olabilir. amanlar, avc-toplayc ve gebe-oban toplumlara zg uzman tipidir. K bir T A P Onlarn en ayrt edici zellii, trans (esrime) yoluyla doastyle iliki kurduklar yolundaki iddialar ve bunun toplumca kabul edilmesidir. Ruhlar alemiyle ilikisini yksek din bilgisi yoluyla deil de kendi yetenekleri araclyla saladndan TELEVZYON amann toplumdaki stats byk lde kiisel olarak elde edilmi bir statdr. Dolaysyla aman iin karizmatik din kiisine rnektir, diyebiliriz.
Dinsel Uzmanlar ve Kutsal Kiiler
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Karizma: Bir insann sradan AMALARIMIZ insanlardan ayr bir yerde durmasn ve doast, insanst olarak grlmesini ya da en K g Tveya A P azndan istisnai niteliklerle donatlm olarak alglanmasn salayan kiilik zelliidir.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
208
Antropoloji
zellikle iyi rgtlenmi tarm toplumlarnda karmza tam zamanl din uzmanlar kar. Bu, dinin toplumun temel bir kurumu haline gelmesinin ardndan mmkn olmutur. Bylelikle hiyerarik biimde rgtlenmi bir din adamlar grubu karmza kar. Ancak bu rutin ilere younlam kiilerin yannda byk bir kutsallk atfedilen baka din ulular vardr. Bunlar din kuran, tanrsal sz insanlara aktaran ya da toplumun amazlarn zecek byk yorum okullar meydana getiren kiilerdir. Bunlarn banda peygamberler gelir. Peygamberler, Tanr tarafndan seilerek Tanr szn insanlara aktaran tebliciler olarak tanmlanrlar. Max Weber, iki tip peygamberden sz eder. Bunlardan ilki model peygamberlerdir. Model peygamberler, kurtulua giden yolu kendi kiiliinde gsteren kiilerdir ve bunun en tipik rnei Budadr. kinci tip, bir dini tebli eden misyoner peygamberlerdir. Onlar Tanrnn cismi deil sadece araclardrlar. Kiilikleri sadece doru insana ve tebli ettikleri dinin en doru uygulaycsna gnderme yapar. Tanr ise insanst, her eye kadir, yce ve zeldir. Peygamberlerin hedefi yeni bir dzen yaratmaktr ve baarya ulamas durumunda ortaya kan sonu, genellikle yeni bir din sisteminin ve onun kurumlarnn olumasdr.
Temel nan Sistemleri

Animizm, Animatizm ve Animalizm
Animizm insanlarda ve dier canllarda var olduu dnlen ruhlarn fiziksel evrede bulunan her trl nesnede de bulunduuna inanlmasdr. Animizm kuramn antropolog Tylor gelitirmitir. Tylor, animizmi btn dinlerin temeli kabul eder. Ona gre uyku, uyanma, d, hayal kurma, sarholuk, karabasan, trans, cinnet ve lm gibi yaantlarn ruhlarn davranlaryla ilikilendiren ilkel insann, ayn ruh dnyasnn kendi evresinde bulunan canl ve cansz btn varlklarda da bulunduuna inanmas, dinin balangcdr. Bu inan biiminin en nemli etkisi, canl ve cansz her eyde ruhlarn varln gren insann, onlar incitmekten ve onlara zarar vermekten ekinmesidir. Animatizm ise bunun bir adm ncesidir ve insanlarn btn doay canl olarak alglamas biiminde tanmlanabilir. Bu, doast glerin varlna dair inan iin ilk basamaktr. R. R. Marrettin dinlerin evrimi kuramnda, ilk insanlarn aklayamad ya da aknla dt olay ve nesneler karsnda doast glerin varlna ve her nesnenin canl olduuna inanmas olarak tanmlanr. Animalizm, insanlarn hayvanlarla kurduu zel mistik bir ilikinin addr. zellikle avc kltrlerde avcyla av arasnda bysel ve mistik bir iliki kurulur. Animalizm, bu iliki erevesinde ortaya kan bir dizi ilemlerin toplamdr. Bunlar arasnda hayvann insana benzetilmesi, avcnn ldrd hayvandan zr dilemesi, kemikleriyle fala baklmas ve av ncesinde avn iyi gemesi iin dzenlenen by srasnda avlanacak hayvann taklidinin yaplmas gibi ilemler yer alr. zellikle Kuzey Amerikann Kzlderili kltrlerinin av ritellerinin temeli animalizme dayanr.
amanizm
amanizm, animistik temelde ortaya km karmak dinsel, bysel ve tbbi uygulamalar btndr. amanizmin merkezinde aman ad verilen mistik bir kii yer alr. aman hem gelecei bilen hem saaltc (hekim) hem de bycdr. Doast ile iliki kurma yetenei ve yetkisi vardr. Bu yolla gaipten (te dnyadan) haber alabilir, insanlarn taleplerini oraya iletebilir. zgn Sibirya ve Asya kltrlerinde grlen, kimi Pasifik adalarnda ve Kuzey Amerikann baz
209
Kzlderili topluluklarnda da rastlanan aman ve amanizm uygulamas, her ne kadar Sibirya kkenli olsa da btn dnyadaki benzer deneyimler ve uygulamalara genellenmektedir. amanizmin temeli animizmdir. amanizmin avc-toplayc ve gebe-oban topluluklarn yaamnn temelinde yer alan av ve hayvan dnyasndan kk alan bir kaynann olduu sylenebilir. Baz antropologlar amanizmin belirtilerini Paleolitik dnem avclarnn inan sistemlerinde bulurlar. te yandan bilinen btn gebe-oban topluluklarda aman uygulamalarna rastlanr. Ancak rgtl dinlere mensup kimi tarmc toplumlarda da baz amanlk uygulamalarnn eitli biimlerde, o rgtl dinle eklemlenerek yaad kaydedilmelidir. aman, transa geerek (esrime yaayarak) yardmc ruhlar araclyla ruhlar dnyasyla iliki kurar. Bu yzden ona mistik gler atfedilir. Kiisel deneyimler yoluyla aman olunabilse de amanlk byk lde atalardan alnan bir gelenek ve gtr. Atalarn ruhlarnn kiiyi aman olmak zere zorladna inanlr. Atalarnn ruhunun etkisi altna giren kii simgesel olarak lr ve bu deneyim srasnda kendisine yardmc ruhlar edinir. Bylelikle aman kendisine toplum dnda izole bir yaam kurar; ancak toplum doastyle iliki kurmak iin kendisine ihtiya duyduunda ya da belirlenmi gnlerde toplumun oda olur. Kendisini gndelik hayatn dnda tutan aman, toplumsal hafzay da temsil eder ve bu nedenle szl kltrn ve toplumun mitolojisinin taycsdr. Genellikle erkek olan amann toplumsal deerini salayan tek ey onun doast gleri deildir, baz toplumlarda, rnein Amazon Kzlderililerinde, amanlar bir byc-doktor olarak da ileve sahiptir. Hastalar, by yapmak veya bozmak isteyenler, hatta gaipten haber alma ihtiyac duyanlar ondan yardm alr. Esrime srasnda kendinden geen amann doastyle (gk katlaryla) yer katlar arasnda ruhsal bir yolculua ktna inanlr. Esrime genellikle belirli bir ritim yoluyla salanr. Kullanlan en yaygn ara, aman davuludur. Bu davul, aman cppesi ve zel eyalar trnden dier amanlk simgeleri gibi amandan amana bir miras olarak aktarlr. Bu durum, bu eyalarn kutsallna iaret eder. Ayinler srasnda baz amanlarn bakalarnn anlamad zel bir dili kullandklar, hatta hayvan sesleri kardklar da vakidir. Bu zel dil, onun doast ile ilikisinin zel bir iaretidir. Hayvan sesleri ise onun hayvanlarn dilinden anladn gsterir; nk hayvanlar da amann ruhsal yolculuu srasnda ona yardm eden yardmc ruhlardandr. Bunlar sradan insanlarda olmayan zel yeteneklerdir. amanizmi dier inan sistemlerinden ayran en nemli yn, onun kurumsal ve rgtl bir yapsnn olmamasdr. amanizm bireysel mistik bir etkinliktir. Tamamen kiisel yetenee ve bysel uygulamalara dayanr. Bu yzden bir din olarak kabul edilmez; ancak kiilerin mistik sorunlarn zen ve baz toplumsal ilevleri yerine getiren bir inan sistemi olarak kabul edilmelidir. amanizm bir din midir? Tartnz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM Doast alana mensup bir ya da birden ok yce ve lmsz tanrnn varlna dayanan, btn lml varlklarn onlarn varlyla ilikili olduunu ve onlarn S ad O R U hkm altnda bulunduunu savunan inan sistemlerine teizm verilmektedir. ki tr teizm vardr. Birincisi, soyut ya da insan veya baka bir varlk grnmnde, kadere hkmeden ok sayda tanrnn varlna inanlan oktanrclk (panteDKKAT izm) sistemleridir. Afrikada, Gney Amerikadaki Maya, Aztek ve nka kltrlerin-
Teizm
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
210
Antropoloji
de, gneydou Asya lkelerinde, eski Yunan, Roma ve Arap dnyasnda eskiden yaygn biimde var olan bu inan biimi bugn olduka zayflamtr. kincisi, evreni ve onun iindeki btn canl ve cansz varlklar yaratan, insann kaderine hkmeden ve onu gzetim altnda tutan, insanlarla zaman zaman kendi elileri yoluyla iliki kuran tek bir yce Tanrya imana dayanan tek tanrclk (monoteizm) inancdr. Ortadouda ortaya km olan ve Hz. brahim kaynakl olduuna inanld iin brahim dinler ad verilen Yahudilik, Hristiyanlk ve slam tek tanrl dinlerin balca rnekleridir. Bu dinlerin bir baka zellii Tanrnn kendi elileri araclyla gnderdii birtakm kutsal metinlere dayanmasdr.
Fotoraf 9.3 Hristiyan nancna zg Bir badet Yeri Olan Kilise Kaynak: Handan stnda Aydn Arivi
Dou Mistisizmi ve Yeniden Dou nanc

Dou mistisizmi; yaarken azla yetinme, ile ekme, baka canllara zarar vermeme gibi erdemleri gzetmeyi, bu erdemlerle yaanan btnlkl bir hayatn dlnn ise yeniden insan olarak hayata gelmek olduunu ne sren eitli inan sistemlerinden oluur. Bunlar mistik ve ahlak sistemlerdir. Tek tanrl dinlerin, insann doa zerinde mutlak egemenliini meru klan ve insan yaratlmlarn en deerlisi olarak gren genel tasavvurunun aksine, Dou mistisizminin temelinde insann da doann bir paras olduu, insanla dier canllar arasnda hiyerarik bir iliki bulunmad fikri yatar. Bu mistik dinlerin banda Budizm yer almaktadr. Esasen kast sisteminin kat tabakalamasna bir tepki olarak doan ve hayatn temelinin ac olduunu syleyen Budizmde hedef, insann nirvanaya (acdan mutlak kurtulua) ulamasdr. Bu yolculukta insan drt gerekle yzlemelidir. nce insan hayatn temelde d krkl ve acdan ibaret olduunu kavrayacaktr. Ardndan acnn temelinde insanlarn haz, iktidar ve srekli var olma hrsnn yattn renecektir. nc aamada acdan kurtulmak iin arzudan uzaklamak gerektiini grecek ve drdnc aamada bu uzaklamann ancak dorulukla mmkn olduunu anlayacaktr. Budizm Dou Asyadaki en yaygn inan sistemidir. Japonyada, Korede, inde, Moolistanda, Hindistanda, Sri-Lankada ve Gneydou Asya lkelerinde yaygndr. Dou Asyann ikinci byk inan sistemi olan Hinduizmde ise mutlak kudret sahibi tek tanr ve ibadet fikri reddedilmitir. Bunun yerine bir tanrlar birlii (panteon) sz konusudur. Hinduizm, bir tr boyun eme (tevekkl) ve kabullenme (darma) vaaz eder. Herkes iine doduu toplumsal tabakadan (kasttan) kaynaklanan staty kabul edip bunun gereklerini yerine getirmelidir. Asl ibadetin bu ol-
211
duu dnldnden Hinduizmde ayinsel ibadet biimleri ok kk bir alan igal etmektedir. Bunun yan sra ruh g inanc da Hinduizm iinde temel bir yer tutar. Biri ld zaman onun ruhu bakasnn bedenine girer. Bylece ortaya sreklilik arz eden bir doum, yaam, lm ve yeniden doum dngs kar. Kiinin iyi ve kt davranlarnn toplam (karma) onun nasl bir bedende yeniden canlanacan belirler. Ruh gnn sonunda aydnlanma ad verilen bir kurtulu vaat edilir. Dou Asyada yaygn olan ve bir dinden ok doru yaamaya ilikin birer dnya gr olarak kabul edilebilecek Konfyusuluk ve Taoculuk, Dou mistisizminin en nemli retileri arasnda yer alr. Bunlar inan ve ibadetten ziyade ahlak retilerine dayanr. Bu ahlak retileri bir yaam biimi ngrr. Konfyusulukta erdem, yce gnlllk ve sevgi gibi temel temalar vardr. Bu temalar, bir btn olarak insann doasnda mmkndr. Dolaysyla asl mesele bu doay dnyevi hayat iinde aa karacak terbiye ve ilemlerin bilinmesi ve buna gre yaanmasdr. Aa karma ileminin en nemli evresi igrdr. Kii iine dnd, dolaysyla dnyevi zevk ve hazlardan uzaklat lde doasnn bu temel zelliklerini bulabilecektir. Taoculukta ise mistik ve metafizik ynler daha byk arlk tar. Burada insann igr yoluyla kendine dnmesinin yerini, kendisini yetitirmesi alr. Bu yetime srasnda insan kendisini bilecek, bylelikle evreni de bilebilecek ve onunla btnleecektir. Doann bilgisi ve birlii ancak evrenin kk bir modeli olduu dnlen insann kendi doasn denetlemesiyle kavranabilir. Bunun yolu meditasyondur. Webere gre, Konfyusuluk, entelektellerin ve st snflarn retisi iken Taoculuk in kylsnn dinidir.
Fotoraf 9.4 Japonyada Bir into Tapna. intoizm Japonyaya zg Mistik Bir Dindir. Kaynak: A. Levent Atc Arivi
Dou mistisizmi, tek tanrl dinleri de etkilemi ve onlarn iindeki tasavvuf eilimlerini beslemitir. rgtl ve kitabi dinler, snrlar keskin biimde belirlenmi inan ve ibadet tarzlarn dnsz olarak insanlara tebli ederken onlarn iinde doan tasavvuf hareketleri insann kendisini tanmasn ve dnyevi hayattan elini eteini ekerek ilah olana ulamasn salayacak kiisel ve toplu deneyimler nerir. Kitabi olann insan yabanclatrmasna karlk, bu yolla yabanclamann ve tanr ile insan arasndaki araclarn almas mmkn olacaktr. Dinlerin kitabi biimde tebli edilmi, snrlar belirlenmi yorumuna ortodoksi, bu yorumun dna karak kiisel deneyimlere yer aan ve ahlaki ve mistik araylara girien uygulamalara da heterodoksi ad verilir.
212
Antropoloji
Badatrmaclk (Senkretizm)
Dinler ve inanlar arasnda yaanan kltrlenmeye badatrmaclk denir. Dinler ve inanlar arasnda ortaya kan temaslar sonucunda, dinler ve inanlar birbirlerinden kimi inan ve ibadet elerini alarak kendi inan sistemleri iinde zmserler. Tanrlar, dinsel uygulamalar ve yorumlar dn alnabilir. Baka inanlara ait simgeler ithal edilerek bu simgelere yeni ya da yerli anlamlar yklenebilir. Bu blmn giriinde verdiimiz rnek olay (Tepoztln rnei), bu anlamda tipik bir badatrmaclk rneidir. Ya da yabanc bir inan gesi, yerli bir simgeyle yerel dinin bir gesi haline gelebilir. Kimi zaman inanlar arasnda kltrleme sreleri de yaanr ve ayn inan esi iki ayr din tarafndan paylalabilir. rnein Hac Bekta Veli Kapadokyada bir slam velisi ve Bektailiin merkez figr olarak tanmlanrken, yine ayn yrede yaayan Ortodoks Rumlar tarafndan Aziz Haralambos adyla bir Hristiyan azizi olarak tannyordu. Bunun gibi kimi pagan inanlar tek tanrl dinlerin iinde birer kalnt olarak yaamlarn srdrebilmilerdir. rnein Noel Baba adyla bilinen Aziz Nikolasn bugnk algs, tmyle Kuzey Avrupallarn eski gebe-oban hayatlarna uygun bir tarzda devam etmektedir. Ya da Noel srasnda Batl Hristiyanlarn am aac sslemesi, yine Kuzey Avrupann pagan dinlerinden kalma aa kltnn bir kalnts olarak Hristiyanlk iinde yaamaktadr. Kuzeybat Meksikann birka yzyl ncesine dek avc-toplayclkla geinen; fakat spanyollarn gelmesiyle tarmc hayata ve Hristiyanla geen Huicholelarnn eski dinsel hayatlarndan kalma geyik kltne dayanan geyik simgecilii devam etmekte; ama bunun yannda ortaya kan msr klt de tarmcla geile balayan yeni hayat simgelemektedir. Her iki klt de Hristiyanlk iinde kendisine yer bulabilmitir. Aslnda btn inanlar uygulamada ilk tebli edildikleri hallere gre deiime ve dnme uramlardr. Bu, kimi zaman ibadet pratiklerinde, kimi zaman nasl yaanacana dair ahlak retisinde, kimi zaman o dinle balantl hukuksal yorumlarda, kimi zaman da dorudan doruya inancn kendisinde grlen bir deiimdir. Badatrmaclk, bu deiimin en sk karlalan hallerindendir.
SIRA SZDE
nsanlar neden eilimler tarlar? Tartnz. SIRAbadatrmac SZDE
DNELM S O R U
TABULAR, KLTLER VE DNSEL SMGELER

DNELM
Tabular
nan sistemlerinin S O R U yanalmasn, dokunulmasn, yenilmesini, hatta kimi zaman adlarnn anlmasn yasaklad canl ve cansz varlklardr. Baz toplumlarda tabu saylan bu nesnelere dokunma hakk, sadece belirli kiilere ait olabilir. slam ve DKKAT Yahudi inancnda kirlilik tabusu olan eyler tanmlanmtr. rnein domuz yeme yasa byle bir tabudur. Birinci derecede akraba saylan kiilerle cinsel iliki yaSIRA SZDE sa, yani ensest tabusu, hemen hemen btn kltrlerde vardr. Baz durumlarda kimi tapnaklara kadnlarn girmesi de yasaklanmtr. rnein Yunanistann Athos Danda bulunan Ortodoks manastrlarnn bulunduu geni topraklara hi AMALARIMIZ bir kadn giremez. Bu da bir kirlilik tabusu olarak tanmlanabilir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kltler
TELEVZYON
Kltler, kutsal olarak tanmlanm varlklar etrafnda olumu inan ve tapnma biimleridir. Bu varlklara sayg duyulur, tapnlr, zaman zaman kurbanlar sunulur ve onlar iin ayinler dzenlenir. Bu ayinler belirli klt aralarn kullanma yetkisi TELEVZYON
K T A P
NTERNET
NTERNET
213
olan cemaat veya din nderlerince ynetilir. Kltler; arnma, bereket ve dourganlk gibi temalarn odanda yer alr. Bu erevede rnein Anadoluda ta, aa, su gibi kltlere rastlarz. Zaman zaman rastladmz aput balanm aalar, aa kltnn rnekleridir. Toroslarda yaayan kimi Yrk gruplar ard aacn kutsal bilirler. Kuzey Avrasyada ay, geyik, tavan gibi kltlere, Hindistanda inek kltne rastlamaktayz. Bu rneklerden kltlerin, topluluklarn yaad doal evreyle yakndan ilintili olduu grlmektedir.
Dinsel Simgeler
Dinsel simgeler, soyut dinsel elerin somut biimde alglanmasna hizmet eden nesne, davran ve tutumlardan oluur. Bunlar Hristiyanlarn ha gibi nesnel olabilir. Ha, sa Peygamberin insanlk adna ac ekmesini ve kendisini feda etmesini simgeler. Belli ayinsel davranlar da simgesel anlamlar tar. rnein iilerin Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin Kerbelada ldrlmesinin acsn nasl derinden hissettiklerini yanstan Muharrem ayinindeki davranlar byle bir simgesellik tar. Bu ayindeki simgesellik, kiilerin yas temsil edecek biimde siyah elbiseler giymesiyle ve kendilerini zincirlerle dverek duyduklar yas ve acnn iddetini gstermeye almalaryla tecelli eder. Kimi dinlerde belirli szckler ya da belirli tutumlar da simgesel anlamlar tar. Szgelimi bir Mslmann ezan okunduu srada saygl bir tutum taknmas onun dindarlna iaret eden tutumsal bir simgedir. Kuran pp baa koymak ya da yere den bir ekmei perek yerden almak da bu tr simgelerdendir. Simgeleri eitli kategorilerde ele alabiliriz.
Kltre zg Simgeler
Dinsel simgelerin bazlar evrensel nitelikte olabilecei gibi, pek ou kltrlere zgdr. Dolaysyla bu simgeleri anlayp onun gerektirdii tutumu taknmak, kltr tarafndan aktarlan ve o kltrden olmayanlarn bilemeyecei bir davran modelidir. Kiiler doduklar andan itibaren bu simgeler ve onlarn gerektirdii davranlar konusunda koullandrlrlar. Bunun iin kiiler kk yalardan itibaren dinsel ayinlere ve ibadetlere sokulurlar. renme bu biimde gerekleir.
Besin Simgecilii
Din ve inanlar, insanlarn neyi yiyip neyi yemeyeceine ilikin ereveler kurmulardr. Bu yzden insanlarn yedikleri ya da yemekten kandklar besinler genellikle dinsel inanlaryla sk skya ilikilidir. Pek ok inan sisteminde belirli hayvan ya da bitkilere simgesel bir anlam yklenir; bu anlamlar besinlerin kutsal balamlara yerletirilmesine ya da ondan kesinlikle kanmay gerektiren tabulara iaret ederler. rnein slamda domuz tabusu, Hinduizmde inek tabusu vardr. Bu tabular nedeniyle sz konusu hayvanlarn kesilip yenmesi kesin biimde yasaktr. Bazen de kutsallk atfedilen baz zaman ve durumlarda belirli yiyeceklerin tketilmesi ngrlmtr. rnein Muharrem aynda aure piirilip yenmesi, dinsel bir ritel hlini almtr. Bunun gibi kilisede pazar ayininin ardndan Hristiyanlar Hz. sann etini ve kann simgeleyen ekmek ve araptan tadarlar.
Totemler
Pek ok inan sisteminde hayvanlarla insani hayat birbiriyle ok yakn biimde ilintilendirilmitir. zellikle kabile toplumlarnda her kabilenin belirli bir hayvan tryle zdelemesi sz konusudur. zdeleilen bu hayvan, o kabilenin totemi olur. Bu zdeim, o hayvan tryle atasal bir soy ilikisine inanlmasndan ileri ge-
214
Antropoloji
lir. Bu inana dayanan evren kavrayna totemcilik ad verilmitir. Hayvanlarla kurulan bu iliki eitli amblem ve antlarla simgesel olarak temsil edilir ve bu totem evresinde tanmlanan ayinlerle bir inan sistemi meydana getirilir. Avustralya Aborijinlerindeki totemcilik iki trldr. Bunlardan ilki doum totemleridir. Doum totemleri kiinin doumunun evreleriyle ilikili bir totemler dizisidir. Baz Aborijin topluluklar, bu totemleri yemekten kesin olarak kanrken baz topluluklar bakalar tarafndan ldrldklerinde onlar yemekte saknca grmemekte, bazlar ise onlar bulduklarnda yememeyi aptallk saymaktadr. kinci tr totemler ata totemleridir. Bu totemler kiileri, tarihlerine ve mitolojilerine balar. Avustralya Aborijinlerinin inan dnyasnda ata totemlerini temsil eden varlklar D Zaman denilen hayal bir ada gezintiye kmlar ve bu gezileri srasnda arkalarnda eitli nesneler brakmlard. Bu nesneler bir yaam gcyle canlanm ve bunlardan daha sonra insana dnecek bitki ya da hayvanlar biiminde Ruh ocuklar domutu. Kiiler bal olduklar bu bitki ve hayvanlar yoluyla toprak zerinde hak kazanrlar ve bu kazanlarnn karln, sz konusu bitki ve hayvanlarn remesini kutsayan oalma ayinleri ile derler.
Sanat Simgecilii
Dinsel simgecilik sanatta da yansmasn bulur. Dnya alg ve kavraynn byk lde dine dayand toplumlarda, sanatsal ifade biimlerinin dinsellii yaygndr. Pek ok kk lekli toplumda sanat; genellikle mitoslar, kutsal varlklar ve dinsel ilkeleri yanstan eserler retir. Bu retim dinsel ayinlerde kullanld ve dinsel meknlar ssledii gibi evlerin dekoru iinde de nemli bir yere sahiptir. Bu erevede sradan insanlarn evlerinde dinsel simgeler olarak yer alan eserler olabilecei gibi, servet sahibi kiiler de dinsel bir grev olarak bu tr eserleri sanatlara smarlayp yaptrabilir. Ismarlayan kiiler iin bu, hem bir tr ibadeti hem de bir prestij ve iktidar yanstr. zellikle toplumlar zenginletike ve imparatorluk gibi byk siyasal yaplar halinde rgtlendike sanatnn siparile alt rnekler artar ve bu erevede yksek estetik eler tayan dinsel simgeler ortaya kar. Bu simgelerin belki de en grkemli rnekleri nl mimarlarn yapt tapnaklar ve onlarn grkemli i sslemeleridir. Osmanl padiahlar, yaptrdklar byk camilerle bu trden grkemli dinsel simgeler yaratmlardr. Bunun gibi Leonardo Da Vinci, Rafaello ve Michalangelo gibi byk sanatlar, kiliseler iin yaptklar heykeller ve byk resim programlar ile bu gibi iktidar sahiplerinin prestijini yanstan ve onlar bu dinsel hizmetleri yoluyla ycelten kiiler olmulardr. Yakn zamanlara dek sanatla din birbirini, besleyen bir iliki iinde olmutur.
Fotoraf 9.5 Mardinde Bir Sryani Manastr Kaynak: Abdurrahim zmen Arivi
215
MTOLOJ VE MTOSLAR Mitos

Mitoslar, dinsel nitelikli efsanelerdir. Her mitos kutsal bir ykye gnderme yapar. Herhangi bir mitosu paylaan toplumlar bu mitosu kendilerine gnderilmi bir hakikat olarak kabul eder ve onun gerekliinden kuku duymadan onu szl gelenek iinde aktararak toplumsal hafzann mal yaparlar. Mitos, sadece kutsal bir masal deildir. Her mitos, mitosun iinde yer ald daha genel bir inan sisteminin kabullerini, insan hayat ve deneyimleri rneinde ykletirir. Tpk dinsel simgeler gibi doast ve kutsal olan, dnyevi olana ve somut olana balar.
Mitoslarn levleri
Mitoslarn eitli ilevleri vardr. Bunlarn banda mitoslarn bir toplumun dayanmasn ve birliini, dolaysyla kimliini kuran tarihsel ykler olmas gelir. Toplumlarn gleri, gemiteki toplumsal varolu biimleri, yaadklar doal afetler bu mitoslar araclyla gncel kuaklara aktarlr, bylelikle birlii ve toplumun kimliini yeniden kurar. Mitoslar, ayn zamanda gemite yaad varsaylan tarihsel ve kutsal kiiliklere ilikin ykler olarak, onlarn hayatlar zerinden doru hayat anlatan birer ahlak retisi oluturur. Her ekliyle mitoslar simgelerle doludur ve her simge, insanlarn hayattaki rollerini ve nasl doru davranacaklarn hatrlatan birer iaret gibi ilev grr. Mitoslardaki tarih anlats, belirli kar gruplarnn ya da belirli kurumlarn hakllklarn ve toplum iindeki varolularnn isabetini vurgulayabilir. Bylelikle gncel toplumsal dzeni kutsal bir gemie balar ve davran kurallarn belirler. Ksacas mitoslar, kiilerin dnyay alglama biimlerinin, tutumlarnn ve davranlarnn toplumun ngrd kalplara uydurulmasn salar. Ayrca varolua, hayatn ve toplumun kkenine, hayat ile lme ve kiiler arasndaki eliki ve atmalara ilikin varolusal sorulara kltrn rettii cevaplarn aktarlmasnda en byk araclardr.
Mitoloji
Mitoslarn oluturduu tutarl btnlk, pek ok yknn birbirini tamamlayc biimde rgtlenmesi mitolojiyi oluturur. Mitolojiler, her toplumsal varln dnyadaki varoluunun doast bir bavuru erevesinde merulatrlmasdr. Bylelikle karmza Smer mitolojisi, eski Yunan mitolojisi, Roma mitolojisi, Hint mitolojisi gibi pek ok mitoloji kar. Dolaysyla mitolojiler, ayn zamanda birer dnya grdr. zellikle toplumlarn yaratl kurgusunu yanstr ve bu yaratl sreci iinde o toplumun biricikliini ya da seilmiliini vurgular. Bu vurgu, o toplumun kimliinin en nemli parasn oluturur. Yaratl mitolojileri yannda, eitli kltlere ilikin mitolojiler ve kyamet ya da yok olu (eskatalogya) mitolojileri de vardr. Bunlarn tamam, bir toplumun dnya grn temellendirir. Baz mitolojiler, kimi toplumlarn dinlerinin temelini oluturmutur. rnein eski Yunan mitolojisi, ayn zamanda bir dindir. Eski Yunan toplumunu oluturan kentler, bu mitoloji iinde yeri olan tanr ve yar-tanrlar kutsayarak kendi kltleri haline getirmi ve bu kltlerin oluturduu tanrlar birlii (panteon), eski Yunan toplumunun birliini simgeleyen bir din olarak varln srdrmtr.
216
Antropoloji
zet
A M A
nan nasl rgtlenir ve kurumsallar? Kiilerin eitli inanlar olabilir. Ancak inanlar, toplum tarafndan genel kabul gren byk aklayc ereveler haline geldiklerinde kurumsallar ve din haline gelir. Bu sistemler evrenin ve bizim neden yaratldmza, varoluumuzun anlamna ve lm sonras hayata ilikin sorulara sistemli ve btnlkl cevaplar verdikleri ve eitli korkularmz bastrabildikleri lde varlklarn srdrrler. Dnya zerindeki inan sistemleri nasl bir eitlilik gsterir ve bunun nedenleri nedir? nsanlarn eitli corafyalarda farkl toplumsal birlikler halinde rgtlendikleri alardan beri gelitirdikleri eitli inan sistemleri vardr. Bu inan sistemleri; inancn temeline koyduklar temel tema, evreni ve insan anlamlandrma ereveleri, ayinleri, tabu ve kltleri, din uzmanlar ve din ulular bakmndan eitlilik gsterir.
A M A
Din ve inan, hangi kltrel aralar yoluyla yaatlr? Din soyut tanmlamalardan ibaret deildir. Dini somutlatran, insana yaklatran ve onu glendirerek yeniden reten eitli tabular, kltler ve simgeler vardr. Bu tabular, kltler ve simgeler, ayn zamanda ilgili toplumun btnln ve kimliini kurar, pekitirir ve yeniden retir. Mitoloji ve mitos nedir? nan, sadece itikat ve ibadetten ibaret deildir. nan sistemlerinin iinde; insanlara doru yolu gstermek, insann ve evrenin nasl yaratldna, eitli nesnelerin ve varlklarn nasl anlamlandrlacana ve yok olua dair geni aklamalar getirmek amacyla sistemli ykler yer alr. Her bir ykye ve onun temelinde yer alan nesne veya varla mitos, bu yklerin tutarl bir btnlk arz eden genel aklama erevesine ise mitoloji diyoruz. Mitoloji; toplumlarn birlik ve dayanmasn salar, onlara kimliklerini kazandrr.
A M A
A M A
217
Kendimizi Snayalm
1. nancn toplumsal kurumlar ve mekanizmalar araclyla dzenlenmi ve kurallara balanm haline ne ad verilir? a. Din b. Ahlak c. Ayin d. Mistizm e. Klt 2. Aadakilerden hangisi dinin toplumsal bir kurum haline gelmesinde etkili deildir? a. Ayinler b. badet yerleri c. Bireysel mistik etkinlikler d. Riteller e. Tabular 3. Ayinler ve ibadet biimlerinden oluan kurumsallam davran rntlerine ne ad verilir? a. Tabu b. Mitos c. nan d. reti e. Ritel 4. amanistik inanlar aadaki geim biimlerinden hangisine sahip olan toplumlarda grlr? a. Endstri b. Gebe-oban c. Ticaret d. Kk lekli tarmc e. Byk lekli tarmc 5. Bir insan sradan insanlardan ayran, bakalarnca zel ya da doast g ve zelliklere sahip biri gibi alglanmasn salayan kiilik zelliine ne ad verilir? a. Liderlik b. stnlk c. Gzpeklik d. Karizma e. Sempati 6. Ruhun sadece insanlarda ya da baka canllarda deil tm nesnelerde bulunduuna dair inanca ne ad verilir? a. Budizm b. Hinduizm c. Animizm d. Animalizm e. amanizm 7. Aadakilerden hangisi monoteizm inancna bir rnektir? a. Eski Yunan ve Roma dinleri b. Aztek ve Maya dinleri c. Amerika yerlilerinin dinleri d. brahim dinler e. Konfyusuluk 8. Dinlerin kitab biimde tebli edilmi ve snrlar belirlenmi yorumuna ne ad verilir? a. Mukaddes b. Ortodoksi c. reti d. Senkretizm e. Klt 9. Bereket ve dourganlk gibi konularda etkisi olduuna inanlan ve kutsal olduu kabul edilen varlklara ne ad verilir? a. Klt b. Totem c. Relik d. Tabu e. Mukaddes 10. Aadakilerden hangisi bir mitosun konusu olamaz? a. Hayatn kkeni b. Bir toplumun bir yerden baka yere g c. Bir toplumun kkeni d. Yaanan doal afetler e. badetin kurallar
218
Antropoloji
Yaamn inden
12.01.2007 Bilindii gibi Hac slam dininin artlarndan biridir ve yz binlerce Mslman Hac mevsiminde hac olmak iin Mekkeye akn eder. Ancak insanlarn btn dnyevi dert ve meselelerinden syrlm olduklar kabul edilse bile, bu farkl kltrlerden insanlarn bir araya geldikleri, al veri yaptklar toplumsal/kltrel bir olaydr. te bu olay aktaran bir gazete haberi. Bir Ha Gzlemi (H. elenk) Davidof parfm 80 dolar, Trkiyede fiyat iki katn geermi. Burberry 100 dolar, Lolita 70 dolar, Armani 80 dolar. Bunlarn da fiyatlar yarya yakn. Gecelikler 500 riyalle (175 YTL kadar), 1000 (350 YTL) riyal arasnda deiiyor. ok kaliteliymi. 70 YTLye ok k geleneksel Arap kadn giysileri var, cicili bicili... Kadnlar, Trkiyede de k bir ekilde giyilebilir. diyor. Maazalarda (iporta deil) deri antalar 8 riyal ile 1000 riyal arasnda deiiyor. Vakko kalitesi ayarndaym. 70 dolara Araplarn nl Gazzaz marka saatleri var. Tissot standardndaym. Fiyatlar 70 ile 105 dolar arasnda. Kameralar Yar Fiyat Kameralar genellikle yar fiyata yaknm. Sony DCR 32E 450 dolar. Panasonic GS 25 350 dolar. Fotoraf makineleri ayn fiyata hatta Trkiye biraz daha iyi. Cep telefonlar burada yzde 40 daha ucuzmu... Bir de mbarek hurma, kilosu 5 ile 8 YTL arasnda. Zemzem gibi Trkiyeye gnderiliyor. Tablo buyken herkesin dilinde Medinedeki ticaret. nci dnda Medinede alveri bir baka diyorlar. Ayrca bir saat mesafedeki Ciddeden dnya modasna uygun ok k giysiler almak mmkn. Ben gmlei 30 liraya aldm. stanbulda bunlara gzm krpmadan 150 lira verirdim. Bu ucuzlua ramen pazarlk burada alveriin ABCsi. Adama biraz in diyorsun, direkt yarya dyor. imdi kata kadar pazarlk marjna isyan m edersin yoksa ok ucuza aldm diye sevinir misin? ar Tavaf Yapmayn Hac mevsiminin en ok dile den esprisini Trkiyenin en szn zn konuan brokratlarndan Diyanet leri Bakan Ali Bardakolu yapt. Bakan, alveri konusunda hac adaylarn uyarrken Hac yerine ar tavaf yapmayn dedi. Sayn bakann sz gelecek yllarda hangi hacya ne kadar geer bilinmez ama hac alveriindeki ucuzluun ekicilii dzenin zor deieceine iaret. Bu belki de slam kltrnn yzlerce yllk yok edilemeyecek gelenei. Hac, yl 1184: Hac mevsimi boyunca Harem (Allah onu temiz ve erefli klsn!) bundan deerli talara, budaydan inciye kadar birok maln satld byk bir arya dnd. Endlsl bni Cbeyr. Hac, yl 2006: Harem (hl dimdik ayakta) evresindeki dev otellerde zmrtler, yakutlar, inciler dizili, arka sokaklarda kck dkknlarda, kuru gdadan oyuncaa kadar vr zvr... ncinin Yeri Bir Baka Kzldenizin dibinde toz kaldran bir balk, zeminde kendi halinde bir istiridyenin azna kum karr. stiridyecik zarar grmemek iin Allahn kendine verdii yetenei kullanarak doal svsn kum tanesinin evresine sarar, sarar. 10 yl sonra bir ift el, istiridyenin kabuklarn ayrnca mthi, pembe nesneyi, inciyi bulur. nci tanesi imdi kutsal Kbenin 200 metre tesinde, Hilton Otelinin alveri merkezinde, birlikte ipe dizildii trdeleriyle binlerce dolara mteri bekliyor. nci Suudi Arabistann en zgn ticari mallarndan biri. Bir kolyenin deeri orantl yuvarlakl, parlakl ve zerine dizili incilerin ayn boyutta olmasyla llyor. Taklit inciler iportada her yerde gze arpyor. En ok satlan kltr incisi. Fiyat 150 riyalden (50 YTL) 1500 riyale (500 YTL) kadar kyor. Deniz alt iftliklerinde yetitirilen istiridyelerden elde ediliyor. Ama ylesi kolay deil, bir incinin istiridyede bymesi 5-10 yl alabiliyor. Doal ortamda bulunan inciler ise artk ok nadir, on binlerce dolar ediyor. ncinin sahte olup olmad kaznarak anlalyormu. Kaznnca altndan kan tabaka da orijinal renkteyse sahte deilmi. nci o kadar ekici ki ben iki kolye aldm bile. Kutsal Kentin Hli... Tarsus tarafndan Adanaya girerken dmdz devam eden karayolunun kenarlarnda demirciler, oto tamircileri, yedek paraclar, hrdavatlar sralanr. Mekkenin Cidde tarafndan girilen yollarndan birinde (birok seenek mevcut) 1980lerin sonundaki Adana manzarasnn bir benzerini (Yalnz burada aa yok.) buluyorsunuz. nsan kutsal bir kente girerken biraz hayal krkl yaasa da Din insandan uzaklamamal. yorumuyla teselli bulabilir. Ama Mekke varolarndaki yoksulluun tesellisi yok. Burmal, Bangladeli, Sudanl, Yemenlilerin, Habeistanllarn (Etiyopya) yaad mahallelerde darack ara sokaklara yaklamak bile rktc. Kentin
219
60. cadde, Gazzaz Caddesi civar gibi modern bulvarlarla dolu blgesi ise ada bir kent gibi. Birok Mekke esnaf sabah saatlerine kadar dkknn ak tutuyor. Kadnlarn karlmaya kar tek bana taksiye binmesine izin verilmeyen bu kentte, yine arafl bir Arap kadn tek bana sokakta gvenle yryebiliyor. Bu durum hem hac blgesinde hem modern mahallelerde ayn. Kentin nfusu da artc derecede yksek: 2 milyon. Alverilerde fi fatura verildiine bir kere tank olduk. Bu kentte zaten vergi denen eye pek rastlanmyormu. Kbe evresi bile seyyar satc dolu. Vergi cenneti, sarp dalarla evrili bu kutsal l kentinde ebeke suyunun fazla sorun yaanmadan srekli akmas ise vgye deer. Suudi polisler haclara son derece saygl davranyor ve yol kontrol noktalarnda bile silah tamyorlar. Bir defasnda Haremi erifte vakit namaz trafiine girmek istemeyen taksiciler yznden ortada kalmken yanmza yaklaan bir polisin bir iaretiyle duran taksi bizi en ucuz fiyata byk bir evkle gtrd. Hacda Diyet: Dner-Arjantin Sandvii srdnzda iine bol sos kartrlm yumuak et sanki hamur yeniyormu hissine neden oluyor. Ekmein tad etin tadndan ayrt edilmeyecek kadar silik. Kokusu, yal soslu sulu yemek yapan komunuzdan evinize szan kokuya benziyor. Bu izlenime ramen midede ar yemek hissi brakmyor. Portakal suyu ve mango kartrlarak hazrlanm dev bardaktaki (Arjantin!) meyve suyu ise yemei arlatran, bununla birlikte doymay salayan etken. Mekkenin en modern alveri merkezlerinden 60. Caddedeki dnercilerinden 6 riyallik (yaklak 2 YTL) attrmann brakt izlenim bu. Yemeksiz hizmet alan Trk haclar bazlarn Trklerin ilettii daha ucuz hizmet veren lokantalardan besleniyor. Vitrinlerde Trklerin damak zevkine uymayan deve etini kullanmadklarna ilikin notlar gze arpyor. Diyanetten yemekli hizmet alan haclar ise klasik Trk mutfann pratik ev yemeklerini gvenle yeme ansna sahip. Mende ne mi var? Domatesin kokusu eskisi gibi... Kuru fasulye, nohut, bulgur, pirin, salatalk, domates, taskebab, halama tavuk... Diyanet diyetisyenlerinin gzetiminde Trk alarca hazrlanan yemekler iin ya Trkiyeden getirtiliyor. Ayrca taze meyve sebze konularnda da l imajnn aksine hi sknt yok. Endlsl bni Cbeyr 800 yl ncesi iin de unlar yazm: Yiyecek meyve ve kokularn Endlse has olduunu sanyor; lkemizi dier lkelerden ansl sayyorduk. (Biz Trkler de yle). Ama bu kutsal beldeye ge-
lince grdk ki, incir, zm, nar, ayva, eftali, aakavunu, kenevir, karpuz, kabak, acur, hyar, btn baklagiller, patlcan, sukaba, algam, havu, lahana ve dier nimetlerle dolup tamaktadr. Son not domates ve salatalk iin. ki bitki de burada eski gnlerdeki gibi mis kokuyor. Kulaklara kpe... Zemzem cretsiz, Bidonu Parayla Mekkede zemzemin bu kadar bol bulunmas artc. 3 milyon hacnn neredeyse tamamnn artk kentte olduu u sralarda bile herkes zemzemi iebiliyor. Yurtlarn lobilerinde 24 saat zemzem bulmak mmkn. Zemzem ad kaynan douuyla ilgili. Hz. Hacer suyun gr aktn grnce zem zem (dur, dur) demi. Su datm yzyllardr bu hizmetlerinden maddi karlk almayan Zemzemi ailesinin himayesinde. Zemzemin kayna Harem-i eriften boru hattyla Kudey blgesindeki depolara, oradan kamyonlarla Ruseje blgesindeki ileme tesislerine gnderiliyor. Burada karbon, kum ve n filtrelerinden geirilerek dezenfekte ediliyor. Organizasyon bir damla bile ziyan edilmemesi ilkesiyle alyor. Yoksa tm dnyaya gnderilen su yetmez. Kbe evresindeki inaatlarn temelleri bir dnem zemzemin azalmasna neden olmu. Zemzemi , Bir Dilek Tut Haclar suyu bidonlarla memlekete gndermeye, memleketteki akrabalar hacdan gelen suyu imeye baylyor. eitli irketler ve ahslar gnderme iini organize ediyor. Su cretsiz; ama 10 ve 20 litre standartlarndaki bidonlar 10 ile 60 riyal. Litresi 2 riyalden de yurtdna gtrlyor (1 YTL, 2.9 riyal). Haclar zaman zaman emanetin yerine ulamamasndan ya da ge ulamasndan, suyun dklp Trkiyede sahte zemzem doldurulmasndan ikyeti. Sylentiye gre suyu dkenler suya karbonat katp tadn da zemzeme benzetiyorlarm. Zemzem iimi duann makbul olduu fiillerden biri. Buruk bir tad var. Neye niyet ederseniz o dileiniz kabul olabilirmi. Gazeteci ne diler?: u uykusuz geceler bitse de hem gazete grevini hem hac grevini laykyla yapp eve dnsek...
220
Antropoloji

1. a 2. c Yantnz doru deilse Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Din: nancn Kurumsallamas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Din: nancn Kurumsallamas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Tabular, Kltler ve Dinsel Simgeler blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Mitoloji ve Mitoslar blmn yeniden gzden geiriniz. toplumsal ortamlar zenle belirlemi ve ne karmtr. Hristiyanlkta da byledir. Tek bana Allaha yaklamak iin manastrlarda ve mnzevihanelerde ileye ve tek bana ibadete ekilmek mmkndr; ama Hristiyanlkta bu tmyle dnyevi hayattan ekilmektir ve zel bir durumdur. Genel geer olan ise dinini, ibadet ve ayinler yoluyla toplumsal olarak yaanmas ve toplum iindeki roln oynamasdr. Sra Sizde 2 amanizm bir din saylamaz. Din rgtl bir toplumsal kurumdur ve din adamnn bu kurum iinde zel bir yeri vardr. aman ise gndelik hayat iinde sradan, hatta kimi zaman deli olarak grlen marjinal bir kiidir. amanizmde nder nitelikli din adamlar olmad gibi, doast ile iliki kurma yollarnn arand bir gizemcilik ve belirsizlik hli hkimdir. Oysa hibir din gizeme ve belirsizlie izin vermez. Her din, kendince toplumsal ve doal olaylar aklar ve onu kendi sistemi iinde doast ile ilikilendirir. Bu yzden btn dinler, ibadet ve ayinler, kutsal metinler, ibadethaneler ve din adamlarndan oluan sk bir sistem olarak tanmlanabilir. Oysa amanizmde bu sistematie ilikin hibir belirti yoktur. Sadece szel bilgiyle ve belirli kiilerin zel yetenekleriyle belirlenen, toplumun o zel yetenek dolaysyla zaman zaman iine girdii bir inan pratii sz konusudur. Sra Sizde 3 Hibir insan topluluu yeni bir dinin etkisine girerken bir nceki inan sisteminden tam olarak kopamaz. Zira byle bir kopu topluluun kendisini inkr anlamna gelir. Buna bal olarak yeni bir dini teblii edenler de genellikle teblide bulunduklar topluluun inan sistemi konusunda duyarl davranr ve yeni dinle o inan sisteminin elerini ilikilendirmeye alr. Bylelikle eski dine ilikin ibadet ve ziyaret yerleri, baz inanlar ve tabular, aziz ve kutsal kiiler kabul edilen yeni dinin iinde de kendilerine bir yer bulabilir. Bu durum geii kolaylatrd gibi din deitiren topluluun btnlne de zarar vermez.
3. e
4. b 5. d 6. c 7. d 8. b 9. a
10. e

Sra Sizde 1 Din, toplumsal bir kurumdur. Dolaysyla sadece soyut bir inan balamyla tanmlanp o inanca ilikin youn duygularn toplam olarak grlemez. Zira sadece doastyle iliki kurmak ve lmden sonraki hayatla ilgili kayglarn giderilmesi iin bir ara olmaktan ibaret deildir. Ayn zamanda insanlar arasndaki dayanmay kurar ve salamlatrr. Toplumun kendisine inancn ve gvenini pekitirir. Bir ahlak retisi olarak nasl yaanmas gerektiini ve doru hayat vaaz eder. Bu yzden bu ilevlerini salayacak dzenekleri olmaldr. te ibadet ve ayinler bu dzeneklerin en nde gelenleridir. Baz dinler kiisel ibadeti de ngrebilir. rnein slam dininde Allaha ibadet etmek iin tanmlanm en geerli yol olan namaz yerine getirmek iin illa bir ibadethaneye gitmek gerekmez ya da namazn toplu halde klnmas art deildir. Ancak din, ibadeti bu derecede zerkletirmekle birlikte, zorunlu bir toplu ibadet ekli de belirlemitir. Cuma namaz, bayram ve cenaze namazlar tek bana ve istenen yerde yerine getirilemez. Dolaysyla slam dini de dinin roln grecei
221

Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham Heights, Mass.: Allyn&Bacon. Berger, H. (2000). ingene Mitolojisi (ev. M. Y. Salam). Ankara: Ayra Yaynlar. Burkett, W. (1999). lka Gizem Taplar (ev. B. S. ener). Ankara: mge Yaynlar. Campbell, J. (1992). Bat Mitolojisi: Tanrnn Maskeleri (ev. K. Emirolu). Ankara: mge Yaynlar. Campbell, J. (1993). Dou Mitolojisi: Tanrnn Maskeleri (ev. K. Emirolu). Ankara: mge Yaynlar. Campbell, J. (1994). lkel Mitoloji (ev. K. Emirolu). Ankara: mge Yaynlar. Eliade, M. (1993). Mitlerin zellikleri (ev. S. Rifat). stanbul: Simavi Yaynlar. Eliade, M. (1999). amanizm (ev. . Birkan). Ankara: mge Yaynlar. Emirolu, K. ve Aydn, S. (Der.). (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Freud, S. (1984). Totem ve Tabu (ev. K. Sahir Sel). stanbul: Sosyal Yaynlar. Harris, M. (1995). nekler, Domuzlar, Savalar ve Cadlar: Kltr Bilmeceleri (ev. M. F. Gm). Ankara: mge Kitabevi. Hooke, S.H. (1991). Ortadou Mitolojisi (ev. A. enel). Ankara: mge Yaynlar. nan, A. (1973). Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara: TTK Yaynlar. Kaya, K. (1997). Hint Mitolojisi Szl. Ankara: mge Yaynlar. Kaya, K. (1999). Buddhistlerin Kutsal Kitaplar. Ankara: mge Yaynlar. Krbyk, H. (2001). Babillilerden Gnmze Kozmoloji. Ankara: mge Yaynlar. Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eitliliine Bir Bak. Ankara: topya Yaynlar. Lewis, O. (2002). Tepoztln: Meksikada Bir Ky (ev. . Girgi alap). stanbul: Epsilon Yaynlar. Lindholm, C. (2004). slami Ortadou: Tarihsel Antropoloji (ev. B. afak). Ankara: mge Yaynlar. Mariott, A. ve Rachlin, C.K. (1994). Kzlderili Mitolojisi (ev. . znl). Ankara: mge Yaynlar. Morris, B. (2004). Din zerine Antropolojik ncelemeler: Bir Giri Metni (ev. T. Atay). Ankara: mge Yaynlar. rnek, S. V. (1972). lkellerde Din, By, Sanat ve Efsane. stanbul: Gerek Yaynlar. Rosenberg, D. (1998). Dnya Mitolojisi: Byk Destan ve Sylenler Antolojisi (Haz. K. Emirolu). Ankara: mge Yaynlar. Unaipon, D. (2003). Aborijin Efsaneleri (ev. A. Trkmen). stanbul: Epsilon Yaynlar. Uraz, M. (1992). Trk Mitolojisi. stanbul: Mitologya Yaynlar.
Dil ve letiim
10
223
Kaynak: http://e-flt.nus.edu.sg/v3sp2006/JSignsFig7.jpg
Diller, anlam kltrden kltre deien simgelerden meydana gelir. Eer o simgelerin anlamn bilmiyorsak o dili anlayamayz. rnein yukardaki fotorafta grdnz Japonyada giri anlamna gelen bir yol iareti Japonca bilmeyenler iin hibir ey ifade etmez.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Konuma dilinin kltr iindeki yeri ve rol nedir? Coraf ve ekolojik eitlilie, toplumlarn yaadklar tarihsel srelere bal olarak diller nasl eitlenir ve bugn dnyada var olan dil aileleri hangileridir? nsan tarafndan yaratlan dil dnda baka iletiim ortamlar ve sreleri var mdr? Dille kltr arasnda nasl bir etkileim ve ba vardr? sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
224
Antropoloji
rnek Olay
Gnlk konumada dil ya da akll gibi kelimelerin rastgele kullanlmasndan eitli kavram karklklar doduunu hep biliriz. Tpk dnmek iin olduu gibi, haberlemek iin de iaretlere ihtiya vardr. Bir kavramn bir baka kavramdan ayrt edilebilmesi, belirtilebilmesini gerektirir. Charles Sander Peircein sorusunu tekrarlayarak, iaret nedir? diye sorabiliriz. ster dnyal ister Merihli olsun, yaratklarn kafalarndaki kavramlar gzlemlemek mmkn deildir. Yalnzca yol atklar sonular zerinde gzlemde bulunabiliriz. Peircee gre, herhangi bir sinyalin bir iaret olabilmesi iin, bir tepkiyle yorumlanyor olmas n arttr. Merihten alacamz bir sinyalin, ne kadar dzenli olursa olsun, Merihlilerin dilini ve simgelerini belirttiini nasl bileceiz? Temel glk Merihten gelen dzenli sinyallerin (doal olarak bir varsaymdan teye gitmiyoruz) tannmasnda deil, bunlarn alglanmas ve Merihliler iin tad anlamn zlmesinde olacaktr... ...Alt, yedi ve hatta sekiz mil uzaklktaki bir bal z kaynan bulan nc ar, kovana dner ve zifir karanlkta dikine duran petek zerinde bir dans gsterisi sunar. Danstaki davranlar, sekiz rakam izecek bir ekil oluturur. Bu eklin ekseni ile petein yerekimine gre dik ekseni arasndaki a, bal z kaynann gnee gre olan asn verir. Kaynan uzakln gstermek iin ise, nc ar kuyruunu saniyede belirli saylarda titretirmektedir. Titreim sklyla kaynan uzakl ters orantldr. teki arlar dokunma yoluyla onun bu davranlarn taklit ederler. Bal z kaynann ynn ve uzakln bu yoldan renen arlar, dans srdke toplu bir okunluk derecesine ular ve sonunda kovana hizmet akyla dolu, hep birlikte o ynde uarak faaliyete geerler. Kovandaki teki iler iin de aralarnda trl iletiim davranlarnn varl bilinmektedir, fakat bizim konumuz asndan bu kadar yeterli olacak. Burada karlatmz davran, ilkel bir lme ve sayma sistemidir. Arlarn aralarnda ileri derecede i blm olduunu ve bir anlamda bilinen en kat sendikaclk sistemini uyguladklarn da biliyoruz. Sendikaya ihanete kalkan ar iin verilecek karar kesindir: nelenerek ldrlmek! O halde btn bunlar, arlar akll yaratklardr anlamna m geliyor? Unutmayalm ki ayn iaretleri saysz kuaklar boyu tekrarlayagelmilerdir. Ksacas burada az gelimi bir dil rnei gryoruz. Fakat arlarla aramzda bir grme masasna oturmamz hayalden de te birey... Daha nemlisi, arlar bizimle ilgili ok az eyi anlayabilirler. Demek ki, yalnzca bir iaret sistemine sahip bulunmakla, kltrler aras iletiim zlemiyor. aretlerin ne anlama geldiini anlayabilmek iin, taraflar arasnda baka ortak kltr kurumlarnn da bulunmas gerekiyor. nk iletiim paylamak demektir... Kaynak: Colin, Cherry. (1973). Linguistics at Large inde (Der. Noel Minnis) (ev. Yaln zbul). St. Albans: Paladin Books, s.265-288.
Anahtar Kavramlar
letiim Konuma Dili Simge Beden Dili Alfabe Sapir-Whorf Kuram
indekiler
GR KONUMA DL DLLERN ETLL LETM SRELER VE LETM ORTAMLARI DL VE KLTR
nite 10 - Dil ve letiim
225
GR
letiim, karlkl olarak ilikiye girmi olan taraflarn davranlarn ya da fikirlerini ynlendirmek veya onlardan bilgi ya da tepki almak amac tayan bilgi iletme sistemidir. Btn canllar eitli amalarla iletiime geer. Bir ava kalkmak, avlanan paylamak, cinsel ilikiye girmek veya bir dman kendi evresinden uzaklatrmak asgari dzeyde iletiimi gerektirir. letiim seslerle kurulabildii gibi eitli vcut davranlar yoluyla da salanabilir. Ancak iletiimin gerekleebilmesi iin, karlkl olarak iletiime giren taraflarn birbirlerinin seslerini ve vcut davranlarn anlamlandrabilmesi gerekir. Dolaysyla asgari bir iletiimin varl, asgari bir toplumsalln varlna iaret etmektedir. Ne var ki iletiimin boyutu geniledike ve iletiim karmaklatka, ya da iletiime konu olan sorunlar eitlenip boyutlandka, basit sesler kartmak veya basit vcut hareketleri ile anlamak yetersiz hale gelir. letiimdeki bu farkllama, niceliksel deil niteliksel bir dnme yol aar. Basit iletiimin yerini karmak iletiimin ald yerde biz kltr buluruz. Kltrn iletiim boyutu, byk bir iletiim arac yaratmtr: Konuma dili. Konuma dili, baka canl trlerinde rastlanmayan, sadece insana zg olan ve kltr olgusuna bal bir zelliktir. Dil, kltrel iletiimin zorunlu kouludur, nk btn kltrel sreler ve kurumlar dil yoluyla aktarlr ve yaatlr. Kltrleri birbirinden farkl klan en nemli zellik de bu yzden dildir. Aralarnda dil yoluyla anlalabilirlik olmayan kiiler, birbirleriyle iletiime geemezler. Bu yzden kltr kuramnda dil kltrn merkezinde yer alr ve btn kltrel eler arasndaki iletiimi kurar. Ancak insan iletiimi sadece konuma dilinden ibaret deildir. nsanlar iletiim iin konuma dilinin yannda, eitli iaret ve simgeleri, beden ve yz hareketlerini (jest ve mimikleri) ve yaz dilini kullanrlar. Konuma ve duyma yeteneini kaybetmi insanlar iin gelitirilmi iaret dilleri, grme yetenei olmayan insanlar iin gelitirilmi zel yaz dilleri ortaya kmtr. Daha ileri dzeyde gelimi teknikler kullanarak ortaya km zel dillerden de sz etmek mmkndr. rnein dansn, iirin, sinemann bir dili olduundan sz edilir. nsanlara birey anlatmak ve aktarmak isteniyorsa, yani iletiim kurmak gerei duyuluyorsa, hangi ara kullanlrsa kullanlsn orada bir dilin varln grebiliriz. Eer iletiim insanlar iin bu denli nemli olmasayd, bu gelimelere ve eitlenmelere de gerek olmazd.
Fotoraf 10.1 Sanat da iletiim kurmann bir arac yani bir dildir.
226
Antropoloji
KONUMA DL Dil Nedir?

Dil, kltrlerin dnyay nasl kavradklarna ilikin en geni ereveyi oluturur. Hepimiz doal ve toplumsal evremizi dilimizin iinden kavrar ve anlamlandrrz. eitli dillere baktmzda, evrenin ele alnndaki belirgin farklar aka ortaya kar. Dolaysyla btn diller, aslnda birer kavramsal ereve ve zihniyet modelidir. Bu yzden mutlak bir kavramsal ereveden, en doru bir zihniyet modelinden sz edilemez. Btn kavramsal ereveler, btn zihniyet modelleri grelidir. Bu grelilik diller tarafndan temsil edilir. Dil soyutlama yaratacak bir dizi kuraldr, insanlarn zihninde bilisel srelerle ilediinden somut deildir, grlemez. Bu yzden dilin kodu konuma davrann ortaya kartr. Dil seslerle somutluk kazanr. Yani dili somutlatran, konuma eylemidir. Btn insanlar doutan dil renme ve konuma yeteneine sahiptir. Bir baka deyile btn insanlar, eer konumalarna ve anlamalarna engel olacak bir sorunlar yoksa, dilsel etkileim iin genetik olarak programlanmlardr. nsan yavrusu dilsel becerileri doal olarak doutan edinme eilimindedir. Baka pek ok ey ise, rnein yemek yerken nasl davranacamz ya da tuvaletimizi nasl yapacamz, sonradan kltr iinde renilir, bunlar doutan getirdiimiz eilimler deildir. Sadece hangi dili konuacamz kltr tarafndan belirlenir. Doduumuz evde konuulan dili, baka bir deyile yetikin hale gelene kadar en ok zaman geirdiimiz annemizin dilini ana dili olarak reniriz. Doutan dil yeteneimizin olmas biyolojik yapmzn evrimsel biimleniiyle dorudan ilikilidir. Hyoid kemii, grtlak yaps, dilin biimi, damak, dudaklar, diler, ses telleri, akcierlerin yaps gibi pek ok organmzn yaps ve ileyii konumamza izin verecek biyolojik bir dzenei salar (Resim 10.1 nsanda grtlan yaps). Bu zellikler yalnzca insanlarda mevcuttur. nsann doumdan nce anne karnnda geirdii grece uzun zaman da zihinsel yeteneklerimizin gelimesine yardm eder. nsan yavrusu doduunda beyni tayan kafa vcudun te biri oranndadr. Yani insan yavrusu beyinsel geliiminin byk bir blmn anne karnnda kazanr ve dil gibi karmak zihinsel yetenekleri bakmndan hazr olarak doar. Doum sonras geliim, daha ok motor yeteneklerimizin gelimesine yardm etmektedir.
Resim 10.1 nsanda Grtlan Yaps
227
Dillerin Grelilii
Dillerin greliliini eitli balamlarda gzlemleyebiliriz. Tandmz pek ok dil, dnyay kavrarken isim, fiil ve zaman kiplerine bavurur. Canllara ve cansz nesnelere isim veririz. Yaptmz eylemleri fiillerle ifade ederiz ve btn bunlar bugn yaadmz ana gre belirlenmi gemi ve gelecek zamanlar temsil eden kipler iinde anlamlandrrz. sim ve fiiler bize doay ve toplumsal hayat ikili bir dzende anlama frsat tanr. Zaman ise nc boyutu alglamamza yardm eder. Oysa doada byle bir blnme yoktur. Ayrca bizim nesnelere verdiimiz isimler de keyfdir. Doada bir nesneye belirli bir isim verilmesini ngren bir dzen ya da zorlama yoktur. Btn nesneler, kltrlerin dil sistemleri iinde birbirinden ok farkl isimlerle anlrlar. En doru isim X kltrnn verdii isimdir, diye bir belirleme yaplamaz. stelik bizler doada olmayan eyleri de isimlendiririz. Gece uyurken grdmz olaylara d, iinde yaadmz toplumsal olaylar rgsne toplum, konutuumuz eye dil, inandmz eylerin btnne din diyoruz. Bunlarn hibirisi somut, elle tutulabilir eyler deildir, ancak dolayl olarak ve akl yrterek onlarn varln varsayar ve kavrarz. O nedenle doa dnda var ettiimiz olgulara verilen isimlere kavram diyoruz. Onlar elle tutamaz, gzle gremez, ama kavrayabiliriz. Ancak her kltr bu olgular farkl seslerle kavrar. Onlarn ancak bizim dilimizdeki karlyla ilikisini kurduumuz zaman neden bahsettiini anlayabiliriz. Nesnelerin isimleri de byledir. Masaya masa deneceine ilikin bir doa yasas olmadna gre, yani masann adn bize dayatan dorudan bir mesaj bulunmadna gre, masa denildiinde zihnimizde canlanan masa imgesine gnderme yaparak bu ismin neye karlk geldiini kavrarz. Dolaysyla kltrler iinde belli nesnelerin ve olgularn hangi isimle anlacana dair bir oydama (mutabakat) sz konusudur. O isim anldnda herkes zihnindeki ayn imgeyi hatrladnda anlama mmkndr. Bu nedenle dili nesnelerle onlarn bilgisi arasndaki zihinsel iliki olarak da tanmlayabiliriz. nk dil, temel duyularmz kullanmadan bireyi kavramamz salar. Dier canllar ise esas olarak duyularyla kavradklar bir dnyada yaarlar. Bir ses tehlike olarak alglanabilir, souk ve sca hissetmek onlarn bir tepki vermelerini gerektirir vs. Ancak insann bir tehlikeyi kavramas iin onu grmesi, sesini duymas ya da scakln veya soukluunu hissetmesi gerekmez. Bir aslann geldiini grmesek, onun sesini duymasak bile, bize birisi aslan geliyor dediinde tehlikenin farkna varr ve oradan uzaklarz. Yani zihin ve akl olmadan dil de olmaz. stelik bu yksek bir zihinsel yetenek olduundan, dier canllarda bulunmaz ve dil insana zg bir biriciklik kazanr. Dnyada yzlerce dil olduundan, yzlerce farkl dnyay kavrama biimi olduunu da syleyebiliriz. Dilimizdeki bir dil bir insan sz de bu gereklie atfta bulunur. Diller keyfdir ve ortaya kp ayr birer varlk olarak gelimeleri srecinde dnyay farkl kavrama ve alglama biimleri ina edilmi olur. Bu durum, o dillerin gelitii corafyayla, ekolojiyle, hangi baka kltrlerle iliki iinde olduuyla, yaam ve geim biimiyle ve en nemlisi tarihiyle ilikilidir. Bu karmak rnt iinde ok farkl dil biimleri ortaya kmtr. Yukarda andmz gibi nesnelere verilen isimler ve soyut eylere ilikin kavramlar btn dillerde farkldr. Baz dillerde, rnein Pasifik kys Kanadasnda yaayan Nootka Kzlderililerinin dilinde btn szckler fiil snfna girer ve btn isimler fiil gibi ekilir. Bunun gibi kimi dillerde zaman kavray da farkl olabilir. rnein bizim dilimizde gemi zaman be biimde alglanr ve gemiteki be durumu bildirir. Oldu formunda grdmz gibi basit bir hali ya da olmu formunda grdmz gibi bir hikye etme halini,
Kip: Fiil kk ve gvdelerinin trl eklerle girdikleri kalplardr.
228
Antropoloji
olmutu formunda grdmz gibi gemite olup bitmi bir durumu, oluyordu formunda grdmz gibi gemite olmu ama olurken sreklilik gsterip zamana yaylm bir oluu, olacakt formunda grdmz gibi de gemite olmas beklenen ama olmayan bir hali ifade edebiliriz. Gemi zamandaki durumlara ilikin bu anlatm eitliliine karlk, rnein bir baka Kzlderili dili olan Hopi dilinde hibir zaman kipi yoktur. Bu dildeki zaman kavray psikolojik bir zaman yaklamnn yansmasdr. Zira Hopi dnya grne gre zaman kavray gzlemciden gzlemciye deien bir durumdur. te yandan bu dilde e zamanllk diye bir anlay yoktur ve zaman byklklerle ifade edilmez. rnein bir Hopi orada be gn kaldm demez, oradan beinci gn ayrldm der (Whorf 1940). Bu tr farkllklar bir dili daha gelimi, dierini ise daha ilkel ya da basit klmaz. Btn diller, kendi gelime srelerinde kendi ekolojik ve coraf ortamlarnn, dier kltrlerle ilikilerinin bir sonucu olarak, yani bir uyarlanma rn olarak, ortaya karlar. Dolaysyla aslnda btn diller mkemmel uyarlanma rnekleridir.
SIRA SZDE
Yabanc bir SIRA dil renirken o dilin ait olduu kltr ve o kltre zg kavrama ve alglaSZDE ma biimlerini de renir miyiz? Tartnz.
DNELM Dilin Unsurlar
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Konuma dilinin yaps iki ana unsurdan oluur. Bunlardan birincisi sesler, ikincisi ise gramerdir. yan yana gelmesiyle szckler ortaya kar. Ancak seslerin S OSeslerin R U yan yana gelmesiyle oluan szckler ou zaman tek balarna bir anlam ifade etmez, anlaml bir btnlk kurabilmek ve bir bilgiyi iletebilmek iin szcklerin DKKAT belirli bir biimde dizilmesi ve eklerle desteklenmesi, bu dizilimlerin e zamanll ve ard zamanll bildirmesi, szcklerin birbirleriyle sistemli ilikiler iine girSIRA SZDE mesi gerekir. te her dilde, szcklerin farkl biimlerde rgtlenerek anlaml bir btn kurmasn salayan sistemlere gramer diyoruz. Dilin sesleri sesbilim (fonoloji) ad verilen bir disiplin tarafndan incelenir. nsanlar ok farkl sesleri karma AMALARIMIZ yeteneine sahiptir. Ancak hibir dil bu seslerin tmn kullanmaz. Kimi dillerde tekilere gre daha ok ses kullanlrken, kimileri daha az sesle i grr. nsanlar doduklar Kortamn T A Pdilinin seslerini renirler ve onlar kusursuz biimde kullanrlar. O nedenle sonradan renilmi dillerin sesleri o dilin yerli konuanlar gibi seslendirilemez. Bylelikle bir kiinin yerli mi yoksa yabanc m olduu bu sesleri kullanmna baklarak hemen anlalabilir. Biz bir dildeki standart bir sesi, zgn TELEVZYON veya tannm halinden farkl karma eilimine aksan diyoruz. Anlaml en kk ses birimine fonem ad verilir. Bir fonem tek bir sesten oluabilecei gibi, birbiriyle ilintili birka sesten de oluabilir. N Tiki ERN ET Gramerin boyutu bulunmaktadr: Biim ve dzen. Biimleri inceleyen biim bilim (morfoloji) basit seslerin anlaml birimler oluturacak biimde nasl rgtlendiine eilir, dzen boyutuna bakan szdizimi (sentaks) ise szcklerin cmle dediimiz anlaml btnleri oluturmak zere nasl biraraya getirildiini inceler. Btn dillerde, szcklerin ayn dili konuanlar iin anlaml cmleler oluturacak ekilde nasl dizileceine ilikin standartlatrlm uzlamalar vardr. Bunlara sentaks kurallar denir. Sentaks kurallar genellikle bilinli bir ekilde renilmez. Ana dil kullanlrken, kurallarn bilinli olarak sralayamasak da genelde doru sentakslar, yani anlaml cmleler kurarz. Kimi dillerde sentaks baka dillere gre daha nemli ve kat iken, kimi dillerde cmlelerin anlam szckler baka trl dizilerek ya da baz sesler vurgulanarak, daha esnek biimde verilebilmektedir.
229
DLLERN ETLL Diller Nasl eitlendi?

nsanlarn konuma dilini nasl gelitirdikleri konusunda tartma vardr. Konuma dilinin ilk olarak hangi insan tr tarafndan gelitirilmi olabilecei, bu tartmalarn merkezinde yer almaktadr. Yakn zamanlara kadar bu tartma Neandertal insan ile Homo sapiens zerinde devam etmekteydi. Bugn genel olarak kabul edilen gr, konuma dilinin st Paleolitikte yaayan insanlar tarafndan gelitirildii zerinde durmaktadr. Bu grn temeli insann (Homo sapiensin) Afrikadan k kuramyla ilikilidir. st Paleolitik dnemde, yaklak olarak 40 bin yl ncesinden itibaren insanlar btn ktalara yaylmlardr. Dolaysyla dilsel eitlenmenin de bu yaylmayla balad dnlmektedir. Son yllarda, st Paleolitik dnemin buzul a koullarnda insan hayatnn mmkn olduu iki alanda, iki dil beinin atasal ilk rneklerinin ortaya kt ne srlmektedir. Bunlardan birincisi st Paleolitikin buzulevresi olarak anlan blgede gelien Proto-Ural dili kuramdr. eitli aratrmaclar, bugn Fince, Lap dili, Macarca ve Estonca gibi grece kalabalk nfuslarn konutuu diller tarafndan temsil edilen Ural grubunun ilk rneinin (ata ya da kk dilinin) gnmzden 12 bin il 7 bin yl nce ortaya ktn dnmektedirler. Bu kk dilin anayurdunun Baltk Denizinden Ural Dalarna uzanan geni corafyada bulunduu ngrlmektedir. Bu corafya son buzul anda insan hayatna izin veren ender alanlardan birini temsil eder. Bu kk dilin buzul anda ortaya ktn ve akraba dillerin buradan trediini ne sren bilim insanlar, bu savlarn, bugnk Ural dillerinin sz daarcnn anlam bilimsel incelemesine dayanarak temellendirirler. Bu temellendirme, btn Ural dillerinde ortak olan bu szcklerin kk Uralcadan gelmi olmas gerektii tezine dayanr. Buna gre bu szckler kk Uralcay konuanlarn yaam ve geim biimini yanstan szckler olmalyd. Nitekim bu szckler gruplandnda, balklk, avclk, belirli bir corafyaya zg bitki ve aa trleri, belirli bir beslenme ve barnma biimi, eitli malzeme trleri ortaya kmaktayd. Btn bu szckler buzul ana, onun souk iklimine ve anlan corafyaya ait bir gereklii yanstmaktayd. Ayrca kpek dnda evcilletirilmi hibir hayvan trne ait ortak bir szcn bulunmamas da, kk dilin tarihlendirilmesinin kpein evcilletirildii 12 il 14 bin yol ncesine yerletirilmesine yardm etmektedir. Buna gre Proto-Uralcann anayurdu Orta ve Dou Avrupann st Paleolitik buzulevresi blgesine karlk gelmektedir. kinci kk dil kuram, bir Akdeniz st Paleolitik blgesi varsaymaktadr. Buna gre Akdeniz blgesinde st Paleolitik ada yaayan insan gruplar Bask-Kafkas dillerinin kkeninde yatan bir ata dili konuuyorlard. Bu kuram bugn Fransa ve spanyann Atlas Okyanusu kylarnda yaayan Basklarla, Kafkasya halklarn ortak bir dil kkeninde birletirmektedir. Son yllardaki dilbilimsel gelimeler Baskann karlatrlabilecei yegne dil grubunun Kafkas dilleri olduu tezini glendirmitir. Dilbilimci Bouda, Bask diliyle Kafkas dilleri arasnda 135 etimolojik benzerlik saptamtr. Bu benzerliklerin grld anlam gruplar arasnda insan varlyla ilgili szckler, insan bedeninin organlarna ilikin szckler, bitki trleri, ev ii ara-gere, evle ilgili szckler, tarm ve hayvanclk terimleri, toprakla ilgili szckler, saylar, zaman ve hareketle ilgili szckler bulunmaktadr. Bu gibi dilsel ve baz arkeolojik kantlar bir araya getirildiinde, tarih ncesinde Akdeniz havzasnda bir dizi akraba dilin konuulduu ortaya kmaktadr. Bu diller arasn-
230
Antropoloji
da kk Bask dili, kk Kafkas dili ile bir dizi eski Anadolu, Mezopotamya ve talya dili yer alr. Bugn bu dillerden sadece bu sahann en batsnda Baska ile en dousunda Kafkas dilleri yaamaktadr. Bylelikle bu iki kk dilin birliine dayanan ve yaklak olarak gnmzden 25 il 20 bin yl nceki st Paleolitik evrede olumu bir Akdeniz dil katmannn ortaya kt ne srlmektedir. Ancak asl byk dil yaylmas yine Neolitik devrimi beklemitir. Neolitik Devrimle birlikte retimcilie gei ve tarm teknikleri, belirli dalgalar halinde douya ve batya yaylm, bylelikle Ortadou tarm Avrupaya ve Hindistana doru genilemiti. Sz konusu genileme bu bilginin yaylmasn salayacak iletiim aralar ve youn temaslar henz olmadna gre, doaldr ki insanlar eliyle, daha dorusu gle gereklemiti. Arkeolog Colin Renfrew, Hint-Avrupa dillerinin Avrupaya ve Hindistana byle yayldn ne srmektedir. Renfrewun kuramna gre kk Hint-Avrupa dilinin anayurdu Anadoludur ve bu dil deierek ve eitlenerek Anadolunun tarmc toplumlarnn gyle birlikte ok geni bir alanda konuulan yaygn bir dil beinin kayna haline gelmitir.
SIRA SZDE
Hint-AvrupaSIRA dillerinin SZDE kkeni ve yaylmasyla ilgili baka kuram var mdr? Diller insanlarla birlikte yaylr ve deiirler. Her dil bir ekolojik ve coraf evD olduu N E L M kadar, onun deiimi ve geliimi de gler ve dier kltrlerrenin rn le temaslar yoluyla gerekleir. Bu yolla dnyada binlerce dil ortaya kmtr. Dillerin bazlar, zorlu S O R U coraf koullarda konuulmas ve dier gruplarla temasn bu nedenle zorlamas nedeniyle izole olmulardr. Bu yzden dnyann zorlu corafyalarnda byk bir dil eitlilii grlr. rnein Kafkasya ve Hindistanda greDKKAT ce kk bir sahada ok sayda farkl dil konuulmaktadr. Bunun en nemli nedeni coraf engeller ve izolasyondur. rnein bugn Hindistanda 222 ayr dil ve SIRA SZDE onlarn yzlerce lehesi konuulmaktadr. Kafkasyada da durum buna benzerdir. Kafkasyada drt ana dil ailesine mensup 50 ayr dil konuulmaktadr. Sadece kck Dastan blgesinde konuulan dillerin says on alt, lehelerin says ise AMALARIMIZ yirmidir. Sadece birka yz bin Amerika yerlisi 1230 farkl dil konumaktadr, Sudanda konuulan dillerin says 435, Malezya-Polinezya blgesinde ise 263tr. Bugn dnyada K T A P konuulan dillerin toplam saysnn 3 il 5 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. rnein sadece Gney Amerika Kzlderililerinin 3 bin ayr dile sahip olduu sylenmektedir. Ancak bu say yanltc olabilir. nk birbirinden bamsz aratrmalar sonucunda ayn dile farkl isimler verildii olmutur, TELEVZYON bu dillerden bazlarn hi konuan kalmam ve l dil durumuna gelmilerdir, bazlar ise sadece lehe dzeyinde ayrmlara sahiptir. Btn bunlar dikkate alndnda ortaya dnyada konuulan 3-4 bin kadar dilin var olduu sonucu kmakNTERN E T kltr kayb olarak kabul edilir. nk her len dil bir kltadr. l diller, birer trn zihniyet dnyasn ve dnya grn de kendisiyle birlikte gtrmtr. l dillerden yaz brakm olanlar ise, bugn hl zerinde alma olana bulunan diller snfna girer. Eski Mezopotamya (Sumerce, Assurca, Akkada, Aramca vs.) dilleri, Eski Akdeniz ve Anadolu dillerinden bazlar (Hitite, Urartuca, Frige vs.) ve Latince bu trden dillerdendir. zellikle Latince, l bir dil olduu halde, teknik nedenlerle bugn nemli bir bavuru dili olma niteliini korumaktadr. Latince hangi alanlarda SIRA SZDE ve neden nemli bir bavuru dilidir? Tartnz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
l dil: Bugn konuan hi kimsenin bulunmad dildir.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
231
Bu eitlilik Nasl Snflandrmaktadr?

Binlerce dil ve lehenin yayld yeryznde dillerin nasl snflandrlabilecei, diller arasndaki farkllk ve benzerliklerin bu snflandrmaya nasl etki edecei btn dilcileri megul eden ana bir sorun olmutur. Hi kuku yok ki diller arasndaki snrlar kesin deildir. Dillerden bazlar birbirine az ya da ok benzeyebilir. Bu yzden iki dilsel varl iki ayr dil olarak ayrt etmek iin karlkl anlaabilirlik lt kullanlmaktadr. ki ayr dilsel varln ayn dile ait olduunu syleyebilmek iin aralarnda en az % 70 orannda anlalabilirlik olmas gerektii, bugn genel kabul grmektedir. Eer bu salanamyorsa akraba, ama iki ayr dil sz konusu demektir. Yzde yetmi oranndan daha fazla anlamann mmkn olduu durumlarda ise dilsel varlklar ayr dile mensup ayr lehe ve azlar olarak snflandrlrlar. kinci bir lt, anlam dzeyini esas almaktadr. ki dilin sz varl birbirine ok yakn olabilir. Ayn szckler her iki dilde de youn olarak kullanlabilir. Ancak bu szcklerin o dillerde karlk geldii anlamlar farkllam olabilir. Dolaysyla ayn szcklerle kurulan iki ayr anlam dnyas var demektir. Dilin kltrel bir varlk olduunu unutmamalyz. Her kltr, kulland dili biimlendirir ve szckler buna bal olarak anlam deimelerine urayabilirler. rnein Azerbeycandaki belediye otobslerinin kaplarnda daldan bin gabahtan d yazar. Dmek Azericede inmek anlamnda kullanlr, Trkede ise dmek aniden ve istemsiz olarak yere ylma anlamn tamaktadr. Dal ve gabah (kabak) da bildiimiz szcklerdir. Ancak biz dal denilince bir aacn uzantsn, kabak denilince kellii veya bir bostan bitkisini anlarz. Oysa Azericede dal arka, kabak ise n anlamna gelmektedir. Trkiye Trkesinde bu szckler arkaik formlarda hl yaamaktadr ama biz bu szckleri bu anlamlaryla bilmeyiz, szckler anlam deimesine uram ve iki ayr dilin sz varlnda yer almlardr. Kabak szc Azericedeki anlamyla Anadolu Kava, Rumeli Kava rneklerinde yaar. Burada kastedilen Anadolunun ve Rumelinin ndr. Dal szcn ise Harman Dal rneinde bulabiliriz. Harman Dal, harmandan sonrasn, harmann arkasn anlatmaktadr. O yzden harman ii bittikten sonra babozumu ya da hasat elencelerinde Harman Dal oynanr. Grld gibi szckler daralm bir balamda hayatlarn srdryor ama bu balamdaki anlamlarn bilmiyoruz ve onlar o ekilde anlamyoruz. nc bir lt ise dil varlklarnn ayr birer edeb dil olarak gelimeleri halinde onlarn ayr birer dil olarak tannmas gerektiini varsayar. rnein Norvee, svee ve Danca, sz varl bakmndan birbirine ok yakn dillerdir. Ancak her nn de ayr birer edeb dil olarak gelitii ve farkl birer ulus-devletin dili olduu gz nne alndnda bu dil varlklarn ayr birer dil olarak tasnif ederiz. Bir dilin varln bu ekilde belirleyebilmekteyiz. Ancak dil iinde de farkllklar vardr. Bu farkllklar ounlukla szcklerin seslendirilmesinde kullanlan fonemlerin ve vurgularn farkndan kaynaklanr. Kimi durumlarda da sz varl iinde kk farklar olabilir. Biz bu tr farklarn ortaya kt durumlarda, anlan dil varlna ayr bir dil deil, ama lehe (dialect) diyoruz. Lehe, coraf ya da toplumsal olarak ayr bir konuma topluluunu gerektiren dilsel bir farkllamay ifade eder. Ayn dilin farkl lehelerini konuan kiilerin birbirlerini anlamalar gerekir; anlaamadklar noktada ise farkl bir dil sz konusu demektir. Ancak bu ayrmlar her zaman ok ak deildir. Ayrca dil ii farkllamalar etnik gruplarla ya da toplumsal durumla ilikili olarak oluan farkl dil kullanmlaryla da ortaya kmaktadr. Bunlar genellikle az olarak adlandrlr. Azlar, etnik gruplar, toplumsal snf ve tabakalar arasndaki s-
232
Antropoloji
nrlar yanstr. Bir de dil iinde oluan tarzlar ve eilimler vardr. Genellikle meslee, cinsiyete ve yaa baml olarak farkllaan dil kullanmlar bu eilim ve tarzlar meydana getirir. Bunun da tesinde, bir kltr iinde yaayan herkesin kendine zg bir konuma tavr vardr. Herkes, kltrleme sreci iinde edindiklerine kiilik zelliklerini ve zel eilimlerini katarak, kendine zg bir konuma slubu gelitirir. Buna kiisel az (idiolect) ad verilmektedir.
SIRA SZDE
Orta Asyada birSZDE ok lkede konuulan Trk dilleri birer lehe mi yoksa dil midir? SIRA Tartnz.
D N E L (Byk M Dil bekleri Dil Aileleri)
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
nsanlarn farkl corafyalara ve ekolojik ortamlara yerlemeleriyle, yaptklar glerle, girdikleri ve kltrel ilikilerle aa yukar son 15-20 bin yl iinde eS O siyasal R U killenmi byk dil bekleri olumutur. Kke doru gittike tek bir ata dile ulalan dil akrabalklar dil ailelerini oluturur. Buna gre belli bal dil aileleri ve iinDKKAT de yer alan nemli diller unlardr: 1) Altay Dilleri: Moolca, Tunguzca ve btn Trk dilleri bu gruba girer. Bu SIRA SZDE byk olaslkla Asyadr. Bugn Japonca ve Korecenin de grubun k blgesi bu dil ailesine mensup olduunu ileri sren bilimsel almalar bulunmaktadr. 2) Ural Dilleri: Samoyet ve Fin-Ugor dil gruplarndan oluan bir ailedir. SamoAMALARIMIZ yete, Fince, Macarca ve Estonca gibi Baltk blgesi ve Dou Avrupa dilleri bu aileye mensuptur. Bu dil ailesinin k blgesi, byk olaslkla Dou Avrupa ve Bat Sibirya blgesidir. K T A P 3) in-Tibet Dilleri: Tibette ve Himalayalarda, Myanmarda (eski Birmanyada), inde konuulan dillerden oluur. Bu gruptaki en nemli diller Tibete, Burmaca ve incedir. TELEVZYON 4) Gneydou Asya Dilleri: Vietnamda, Kampuyada, Taylandn baz blgelerinde, Malaya yarmadasnda ve Dou Hindistann baz blgelerinde konuulan, Mon-Kmer dili, Kampu dili, Vietnam dili bu gruba aittir. NTERNET 5) Malezya-Polinezya Dilleri: Malezyadan balayarak Pasifik Okyanusunun dou ucuna, Gney Amerikaya yakn iliye bal Paskalya adasna kadar yaylan ok geni bir adalar topluluunda konuulan irili ufakl pek ok dilden olumaktadr. 6) Papua Dilleri: Pasifik Okyanusu ile Hint Okyanusunun buluma noktasnda bulunan Yeni Gine ile evresindeki birka adada konuulan toplam 132 dili barndrr. Bu diller ne Malezya-Polinezya dilleriyle ne de Avustralya dilleriyle akrabadr. 7) Avustralya Dilleri: Avustralya ktasnda Aborijinlerin konutuu 96 dilden oluan bir gruptur. 8) Andaman Dilleri: Hint Okyanusunun dou ucunda bulunan Andaman adasnda izole Pigme topluluklarnn konutuu ve dier baka gruplarla akrabal olmayan dilleri kapsar. 9) Dravidi Dilleri: Hint-Avrupa ve Munda dillerinin Hint alt ktasna gelmesinden nce bu alt ktada konuulan diller Dravidi dilleriydi. Bu diller zellikle HintAvrupa dillerinin basks altnda gneye ve kuzeye ekildiler. Kuzeyde Pakistan snrlar iinde kalan Belucistandaki Brahui dili bu ailenin kuzeydeki tek rneidir. Gneyde ise, yarmadann ucuna doru konuulan Tamil, Kui-Gondi ve Telegu dilleri Dravidi dillerini temsil etmektedir. 10) Kafkas Dilleri: Gney ve Kuzey Kafkasyada konuulan dilleri kapsar. Grcce ve Lazca Gney Kafkas dillerinin, Abhazca, Adgece, eence, Lezgice, ngua ve Avarca Kuzey Kafkas dillerinin belli bal rnekleridir.
233
11) ber ve Bask dilleri: spanyann kuzeybatsnda ve Fransann gneybatsnda konuulan Baska bu grubun bugn konuulan tek rneidir. Baz dilciler bu kalnt dili Eski Anadolu ve Akdeniz dillerinin bir uzants olan ber diline yaklatrrken, bir ksm da Kafkas dilleriyle akrabaln ne srmektedir. 12) Hint-Avrupa Dilleri: Dnyada en yaygn dil grubu Hint-Avrupa grubudur (Harita 10.1. Hint-Avrupa dillerinin yaylma alan). Bu grubun iinde Eski Anadolu dilleri, Toharca, Ermenice, Trak-Frig-Makedon dilleri, Yunanca, Arnavuta, Kelt dilleri gibi ok eski devirlerde konuulup lm olan ya da bugne kadar gelebilmi diller bulunur. Bunun dnda Hint-ran alt grubuna giren Hint dilleri, Farsa ve Krte; Roman dilleri alt grubuna giren talyanca, Franszca, spanyolca, Katalanca ve Romence; Kelt dilleri alt grubuna giren rlanda dili, Bretonca, Galce ve sko Galcesi; Germen dilleri alt grubuna giren Danca, Norvee, svee, Almanca, ngilizce, Flamanca (Belika Felemenkesi), Felemenke (Hollandaca), ve Gney Afrika Flamancas (Afrikaanca); Balto-Slav dilleri alt grubuna giren Lata, Litvanca, Bulgarca, Makedonca, Srpa-Hrvata, Slovence, eke, Slovaka, Lehe (Polonya dili), Rusa, Beyaz Rusa ve Ukraynca yaygn Hint-Avrupa dil ailesinin en nemli dilleridir. 13) Hami-Sami Dilleri: Akkada, Aramca, Assurca, Fenikece gibi pek ok Eski Mezopotamya dilinin dahil olduu bu grup bugn Ortadounun ve Afrikann geni bir blgesinde yaygn olarak konuulan dillerden olumaktadr. Sami alt grubu iinde eitli Habe dilleri, Arapa, branca ve Sryanca yer alr. Hami dilleri alt grubunda ise eski Msr dilini ve bugn onun gncel bir devam olan Kptay (Msr Kpt dilini) buluruz. Kuzey Afrikada konuulan Berberice, Dou Afrikada konuulan Ku dili, Orta Afrikaya kadar uzanan geni bir corafyada konuulan Sudan-Gine dilleri ve Gney Afrikada yaylm bulunan Bantu dilleri Hami dillerinin gncel rneklerini temsil eder. 14) Hoin-San Dilleri: Daha ok Gney Afrikann avc-toplayclarnn konutuu dillerden oluur. bu dillerin ortak zellii, dilde akrtl seslerin yaygn olarak kullanlmasdr. Hotantolarn ve Kung! Sanlarn dili bu gruba girer. 15) nuit(Eskimo)-Aleut Dilleri: Alaskada, Aleut adalarnda, Kuzey Kanadada ve Grnland adasnda nuit (Eskimo) topluluklar tarafndan konuulan dillerden oluur. 16) Amerika Dilleri: Kuzey, Orta ve Gney Amerika dilleri olmak zere ana gruba ayrlan bu diller Amerikann yerli dilleridir. Ancak aralarndaki dilsel akrabalk henz kesin biimde gsterilebilmi deildir. Bu bek daha ok coraf bir ortakla ve geim ve yaam biimi benzerliine dayanr. Dilbilimciler Kuzey Amerika dillerini be byk aile altnda toplanan otuz iki dil ailesi biiminde tasnif etmilerdir. Birinci byk aile (Algonkin-Waka byk dil ailesi), Gney Kanadayla ABDnin Pasifik kylarndan Atlantik kylarna uzanan geni blgesinde konuulan yedi dil ailesini ve elliye yakn dili iinde barndrr. kinci bek, Hoka-Siyu byk ailesidir. Bu byk ailenin iinde dokuz dil ailesi ve altmn zerinde dil bulunmaktadr. ncs Na-Dene byk ailesidir. Bu bekte drt dil ailesi bulunur. Penutia byk ailesinde sekiz, Uto-Aztek-Tano byk ailesinde ise iki aile yer almaktadr. Orta Amerika dilleri dokuz ailedir. Bu diller iinde en bilineni Maya dilidir. Gney Amerika dilleri ise toplam yz dokuz aileye blnmektedir. Bunun yansra daha tasnif edilememi Amerika dilleri de mevcuttur.
234
Harita 10.1 Hint-Avrupa Dillerinin Yaylma Alan Kaynak: Hickerson, 1980, s. 159
Antropoloji
Dillerin Yaylmas, Temas, Karmas ve Kresellemenin Etkisi

Dnya tarihine bakldnda yaz dili olarak gelien belirli baz dillerin dier diller zerinde nemli bir etki yaratt ve yksek kltrn dili haline gelerek, yerli diller aleyhine gelitii grlr. zellikle farkl bir kltr evresinden ve yaam biiminden yeni bir evreye giren topluluklar, o yeni evrenin egemen dilinin de etkisi altna girerler. rnein Trkler, ran ve Anadoluya geldiklerinde arlkl olarak Farsann etkisi altna girmilerdir. Yeni corafyann nitelikleri, yeni bir yaam ve geim biimine gei, o corafyaya ve yeni yaam ve geim biimine ait pek ok szcn anadile girmesine yol aar. Ayn ekilde yeni corafyann eski topluluklar da bu yeni komularnn dilinden etkilenirler. Bu sre bir dil kltrlemesi biiminde yaanr. Bu yzden Trkede pek ok Farsa szck mevcuttur. Bunun gibi Farsada da Trkeden alnm ok sayda szce rastlanr. Ayrca, yeni corafyann geim biimi yerli dillerden pek ok szcn dnlenmesini gerektirmitir. Bu yzden Trke Ermeniceden, Rumcadan, Arapadan ve gemicilik sz konusu olduunda talyancadan pek ok szc devirmi kendi sz varlnn bir paras haline getirmitir. Trkler slm ran zerinden aldklar iin bizdeki dinsel pek ok kavram da Arapa deil Farsadr: Namaz gibi, peygamber gibi, oru gibi... Osmanllar Balkanlara yayldnda ise bu kez benzer etkiyi Trke Balkan dilleri zerinde gstermitir. Osmanl uygarlna ait pek ok terim, bu kez Macarcaya, Srp-Hrvataya, Yunancaya, hatta Rusa ve Polonya diline gemitir. Arapann da Bat dilleri zerinde byk bir etkisi olmutur. zellikle Ortaada bir uygarlk dili haline gelen Arapa, slm yaylmasnn spanyaya ve talyaya ulamasyla birlikte bilime, teknolojiye ve eitli Doulu mallara ait pek ok terimi Bat dillerine vermitir. Cebir (algebra), algoritma, magazin, risk, amber, misk, abanoz, amiral, amalgam, alkol, almanak, arsenal, iksir, gitar, haha, yasemin, kalibre, narenten oranj, papaan, ek, tarife, eker vs. szcklerinin Batl biimleri, Arapadan gemi szcklerin dillerin dzeneine uydurularak kazanlm szcklerdir. Hal seferleri de benzer etkiyi bu kez ters ynden yaratmtr.
235
Bunun gibi rnein Anglo-Sakson dillerinde kullanlan ay szc, tea veya tee, Malay Hollandacas araclyla inden gelmitir.
Lingua Franca
Diller sadece bir topluluk iinde konuulmaz; ok sayda farkl dilin konuulduu karmak corafyalarda btn topluluklarn anlamalarn temin edecek ortak bir dilden yararlandklar grlr. buna lingua franca denilmektedir. zellikle tccarlar, seyyahlar, alimler ve diplomatlar bu dil sayesinde ilerini grrler ve temaslarn kurarlar. Lingua franca, o corafyann dillerinden biridir. Bu hale gelmesinde dinen, iktisaden ya da siyaseten gl bir toplumun dili olmas ya da tccarlarn dili olmas gibi etkenler rol oynar. rnein eski Mezopotamya ve Anadoluda Akkada byle bir dildi. Devletler arasndaki anlamalar bile Akkada yaplrd. rnein nl Kade anlamasnn Hititlerin bakenti Hattuataki (Boazky) taa kaznm suretinde metin hem Akkada hem Hitite yazlmt. Ortaada Arapa ve talyanca btn Akdeniz havzasnn lingua francas oldu. Osmanl anda ise Trke Dou Avrupa ve Balkanlardan rana kadar uzanan corafyann lingua francas haline geldi. 19. yzylda Franszca, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren de ngilizce lingua franca ilevi grmektedir. Ayrca smrgecilik dillerin yaylmasnda nemli etken olmutur. Bu yolla ngilizce, Franszca, spanyolca ve Portekizce dnyann geni bir blmnde konuulan egemen diller haline gelmitir. yle ki, smrgeciliin tasfiye edildii 20. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan Afrikal ve Asyal ulus-devletler, etnik eitlilik arz eden nfuslarna hkim olan dil eitliliini amak iin, smrge dneminden kalm, lingua franca ilevi gren bu dillerden birini resm dil iln etmek zorunda kalmlardr. rnein iki yzden fazla dilin konuulduu Hindistanda ortak dil ngilizcedir. Pek ok Afrika lkesinde de durum ayndr. Smrgecilik dneminde bu Bat dilleri, ynetici sekinler ile sradan halk arasndaki mesafeyi belirleyen keskin bir toplumsal tabakalamann arac olmutu. te yandan, rnein Gney ve Kuzey Amerikada yerli diller, yaylan bu Bat dillerinin nnde kaybolup gitmilerdir. Pek ou l dil haline gelmi ya da ok kk topluluklarn bildii marjinal diller snfna girmilerdir. Kuzey Amerikay ngilizce, Gney Amerikay ise spanyolca ve Portekizce istil etmitir.
Pidgin Dil
zellikle smrgeciliin etkisiyle belirli bir dil alanna giren yabanc bir dilin, basitletirilmi bir gramer ve sz varlyla o dil alannda kullanlan biimine pidgin dil denilmektedir. Pidgin dil, basitletirilmi olmakla birlikte kaynak dilin fiiller ve szck dzeni kurallaryla yeniden dzenlenmi bir halidir. rnein Melanezyada konuulan Pidgin ngilizce, yzde sekseni ngilizce kaynakl olan bir beyz szcn kullanmna dayanan, kurall ama standart ngilizceden olduka farkllam bir dildir. Pidgin diller, Batllarn Afrikay, Uzak Douyu ve Amerikay koloniletirmesi srecinde ortaya kmlardr.
Kreol Dil
Bir pidgin dilin yerli bir dil haline gelmi biimine kreol dil ad verilir. Kreolleme denilen srete, pidgin dil eksiksiz bir gramer yapsna kavuur ve geni bir sz varlna dayanarak gelikin bir dil halini alr. Kaynak dilden tremitir ve ona benzemektedir ama farkl bir dildir.
236
Antropoloji
Planl Dil Deiiklikleri

1) l Dillerin Canlandrlmas: Yeni kurulan baz ulus-devletler ise l bir dili canlandrarak ya da sentetik bir dil yaratarak yeni ulusun dilini meydana getirmeye girimilerdir. rnein srail, sadece din dili olarak kullanlan ve sadece din adamlarnn bildii l bir dil haline gelmi olan brancay yeniden canlandrm ve srail devletinin resm dili haline getirmitir. Eski dil yeniden yaratlmtr. Pakistanda da durum ayndr. Pek ok farkl dilin konuulduu Pakistanda eski Mslman soylularn dili olan Urduca yeniden yaratlarak resm dil yaplmtr. 2) Dilde Sadeleme Hareketleri ve Ulusal bir Dil Yaratlmas: Bilinli siyasal aba ve almalarn sonucunda da dilde deiiklikler yaratlabilmektedir. Ulusal snrlarn siyasal sreler iinde belirlendii corafyalarda, zellikle nc Dnya lkelerinde, nfus iinde mevcut olan byk dilsel farkllklarn seilmi resm bir dil lehine ortadan kaldrlmaya allmas, sk rastlanan bir durumdur. Merkez hkmetler, ulusal birlii salamak amacyla o lke iinde konuulan dillerden birisini ne kararak resm dil haline getirir ve bu gelime dier dillerin varln tehdit eder. Bu srete dier diller birer yerel ve szl iletiim aracndan teye gidemez. Bununla birlikte ulusal dil yaratma abalar ok daha eskiye gider. 18. yzyln sonundan itibaren Avrupada ortaya kan milliyeti-halk hareketler, sekin dillerini tasfiye ederek sade ve ulusal bir dil arayna girdiler. Avrupada Latincenin ve Franszcann etkisi altnda bulunan sekin dili, yerli diller lehine tasfiye edilerek bir tr demokratikleme ve ulusallama salanmaya alld. Bunun balangc Martin Lutherin 15. yzyln sonunda ncili Almancaya evirmesi ve yeni kefedilen matbaa yoluyla Almanca ncillerin geni kitlelere yaylmasdr. Yerli dilde yazlp izilmeye balanmas hem bilgiyi demokratikletirmi hem de uluslamann nn amtr. 18. yzyln sonundan itibaren Almanyada ve Macaristanda balayan dilde sadeleme hareketi, dier lkelere de rnek olmutur. rnein Trkiyede Tanzimat dneminde sekin dili olan Osmanlcaya kar balatlan sadeleme hareketi Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte kurumsallam ve Trk Dil Kurumu eliyle yrtlr hale gelmitir. randa da benzer bir durum grlr. 1930larda randa da dili Arapann etkisinden kurtarmak zere devlet tarafndan bir dil kurumu (Farhengestn) oluturulmutu.
Kresellemenin Dil zerinde Etkisi

Endstri toplumu bilginin ve teknolojik yeniliklerin dnya apnda hzla yayld yeni bir dnemin toplumudur. zellikle kitle iletiim aralarnn gelimesi ve bilgisayar teknolojileri kresel dzeyde etki yarattndan, bu aralar yoluyla gelen ve bilgisayar teknolojilerinin tad yeni bir dil de yerli diller zerinde byk bir etki yaratmtr. Tketim toplumu, marka merkezli tketimin, reklam ve moda sektrnn dili, hzl bilgi dolam ve zelilkle internet, yerel dillerin direncini krmtr. Bylelikle dillerin iine hzla yeni szck akmaktadr. Bu akn kayna byk lde ngilizcedir. ngilizce bir lingua franca olmaktan kmakta ve dnya dili haline gelmektedir. Bu durum eitim kurumlarn da etkilemitir. Eitim kurumlar dnyann pek ok yerinde merkezinde ngilizce retiminin olduu yeni eitim programlar gelitirmeye uramakta ve zellikle yksek retimin dili pek ok yerde ngilizceye dnmektedir. Bu durum bilginin yaylmas ve paylalmas bakmndan bir avantaj olmakla birlikte, yerel dillerin gerilemesine, yaz dillerinin zayflamasna, belli merkezlerin bilgi zerindeki egemenliinin pekimesine ve en
237
nemlisi her dilin temsil ettii zgn kltrel eiin bozulmasna yol amaktadr. Grece zgn bu eikler, giderek Anglo-Sakson tarzlarnn egemenliine girmekte ve zgnlklerini kaybederek birbirlerine benzemektedir. Dillerin en nemli varl olan deyim ve deyiler dnmekte, eviri yeni formlarla yer deitirmektedirler. Yaz dilinin anlatm gc, bilginin hzla aktarlmas ihtiyacnn belirledii bir zensizlikle zayflamakta, eski szl ve yazl kltr varlklarna ilgi giderek azalmakta, bunlarn kltr iindeki rolleri yitip gitmektedir.
LETM SRELER VE LETM ORTAMLARI

Daha nce belirttiimiz gibi, bir gndericiyle alc arasnda bilgi alveriine iletiim diyoruz. Konuma dili zel bir iletiim tr olmakla birlikte, en yaygn ve kullanl olandr. Ancak onun dnda sesle, dansla, arkyla, iirle, simgeyle, grntyle ve kokuyla iletiim kurulduunu da biliyoruz. Bu iletiim aralarnn tmne iaret diyoruz. aret alcsna ulatnda o iaretin tad anlam, iaretin tad kodlar zlerek almlanr. Dolaysyla alcnn o iaretin tad anlam bilmesi, onda ykl olan kodlar zerek onlar bilgiye evirebilmesi gerekir. O zaman iaret zerinde anlama gerei ortaya kar. Bu bakmdan sadece iki kiinin anlayabilecei ok zel iletiimler olduu gibi, belirli gruplar tarafndan paylalan ya da ok geni bir toplumsal kesimin paylaabilecei iletiim biimleri mmkndr. rnein bir sava srasnda birlikler arasndaki iletiim ok zel ve gizli kriptolar araclyla salanmaktadr. O kriptolarn sadece dost birliklerde yer alan grevlendirilmi kiiler tarafndan bilinmesi ve asla dman tarafndan zlememesi beklenir. Bunlar ok zel ve istisnai iletiim biimleridir. Ancak toplumsal iletiim bylesine gizli ve hayatiyet arz eden bir ey deildir. rnein asgari dzeyde eitim alm biri, saylar ve temel aritmetik ilemleri bilir ve onlarn iaretlerini tanr. Dolaysyla toplumun ok geni bir kesimi bu iaretleri zerek onlarn ifade ettii anlamlar bilebilecek, hayatnda bunlar kullanabilecektir. Ancak i yksek matematie gelince, rnein diferansiyel hesaplamalarda, bu iaretleri zebilen insan saysnn hzla azaldn ve ok kk bir gruba indirgendiini grmekteyiz. Dolaysyla iletiim iin gerekli iaretlerin kltrleme sreci iinde aktarlan bilgisine eriim sz konusu toplumun yesi olmay yeterli kld halde, zel iletiim trlerinin bilgisine erimek zel bir eitimi gerektirecektir. Toplumlar karmaklatka, artan ihtiyalarn gerektirdii zel iletiim trleri ve bunlarn aktarld zel kurumlar da eitlenip geliecektir.
letiim ve Toplumsal likiler

Btn canllar belirli dzeyde iletiime ihtiya duyarlar. Kolektif bir hayat sren arlar, karncalar, penguenler, filler, babunlar ve insanlar gibi baz trlerse daha karmak iletiim sistemleri iinde yaarlar. Hayatta kalabilmek ve hayat srdrebilmek iin sadece biyolojik uyarlanma stratejileri yetmemektedir. Ayrca trn dier yeleriyle iletiim kurmak ve e gdm salamak gerekmektedir. Bireyin toplumsal hayat iinde oynad roln nemi ve yeri, zellikle trn devam asndan hayati nem tayan ebeveynlik, cinsellik, rekabet, savunma ve saldr gibi e gdm ve anlama gerektiren roller nem kazandka iletiim ihtiyac da daha nemli bir hal almakta; toplumsal ilikiler karmaklatka genetik igdlerin yansra, renme ve toplumsal olarak gelitirilen davranlar nem kazanmaktadr. zellikle renme sreci deien evre koullarna uyum salamak bakmndan bireye byk bir esneklik salamaktadr. Ancak sadece bireysel esneklik yetmez, bu esnekliin grup dzeyinde de elde edilmesi gerekmektedir. Bu
238
Antropoloji
da esnek iletiim sistemlerini yaratmaktadr. Bu esneklik insan trnde en st dzeye ykselmitir. nsanlarda en esnek iletiim sistemleri olan simgeler araclyla iletiim yaygndr.
aretler ve Simgeler
Btn insanlar arasnda iletiim, iaretler yoluyla salanr. aretler sesleri, her trl nesneyi, renkleri, hareketleri, kokular, hatta sessiz kalma davrann ieren bilgi iletebilen her trl koddur. Hayvanlarn ounda iaretlerin anlamlar genetik kodlar araclyla biyolojik olarak belirlenmitir. renilerek aktarlan iaretlerin oran ok azdr. Pek ok hayvan trnde iaretler kapal kodlardr. Yani her biri bamsz olarak ilev grr ve birbirleri arasnda iliki yoktur. Bu durum bilgi alveriinin esnekliini ve yaylmasn snrlar. Baz hayvan trlerinde, rnein Primatlarda ise basit de olsa simgelere dayal iletiim yollar vardr. nsan iletiimi ise tamamen simgelere dayaldr. Simge, anlam kltre bal, yani greli ve keyf olarak belirlenmi, renilebilen her trl iarete verilen addr. rnein bayrak, trafik iaretleri, her trl szck, tuvalet kaplarnda erkek ve kadna tahsis edilmi alanlar belirleyen iaretler, silh gstermek, korna almak, egzotik bir koku srmek, hazr olda durmak, selm vermek, bunlarn hepsi birer simgedir. Bunlarn anlamlarn kltrel olarak zeriz, nk kltr bize o simgelerin anlamlarn daha nceden retmitir. Bu yzden ayn simge farkl kltrlerde farkl anlamlara gelebilir. rnein Swastika yani gamal ha iareti Hindularda kutsall ve bar simgelerken, Nazi Almanyasnda rkl ve saldrganl simgeler (Resim 10. 2 Hindu ve Nazi swastikas). Bu simgelerin anlamlarndaki esnekliin ne lde olabileceine dair bir ipucudur. nsan yaamna egemen olan simgesel iletiim, hayvanlarn aksine ak bir sistem sunar. Simgeler arasnda ilikiler kurulabilir, birbirleriyle ilikilendirilebilir ve bir simge zaman iinde anlam deimeleriKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Swastika) ne urayabilir.
Resim 10.2 Hindu ve Nazi Swastikas
Konuma D letiim
nsanlarn beden ve yz hareketleri (jest ve mimikler), ses tonu ve vurgular, giyinme biimi, kiilerin evrelerindeki mekn rgtleyi tarzlar gibi konuma d ya da konumay aan davran ve tavrlar iletiimsel deer tamaktadr. Dolaysyla iletiim sistemlerini ele alrken, sadece szl ve yazl dil dizgelerine eilmek, iletiimi bir btn olarak kavramak bakmndan yeterli olmayacaktr. zellikle son yllarda gelien aratrmalar bir beden dilinin (kinesics) varln ortaya koymutur. Beden dili evrensel iaretler tayabilecei gibi son derecede yerel iaretlere de arac olabilir. rnein glmseme olabildiince evrensel bir iarettir. Ama bunun yannda kltre zg pek ok bedensel davran farkll da mevcuttur. rnein Java adasnda kiinin bir eyi sol eliyle vermesi hakaret saylr. Hayr ya da evet anlamndaki iaret de kltrden kltre byk bir deiiklik ve eitlilik gsterir. Bir Amerikalnn yeni tant birilerinin yannda bacan dierinin zerine atarak oturmas olaandr, ama Trkiyede bu karsndakini nemsememe olarak alglanr ve ayplanr. Her kltr samimiyet bildiren davranlar belirlemi, kiilerin ya,
239
cinsiyet, stat farklarna gre mesafelerini ayarlamtr. Buna meknn kltrel kullanm (proxemics) ya da etkileim geometrisi denilmektedir. Resmiyet ve samimiyet bu geometri iinde durulan yerle, aralara konan mesafeyle ya da yaknlk gsterme biimleriyle belirlenir. Bu yzden balama ve Fotoraf 10.2 karmzdaki kiinin niteliine gre farkl meknsal mesafeler kullanrz. Buna gre davranrz. lk Pandomim Sanat: Sadece Jest ve tantmz birini genellikle pmeyiz. ki Batl erMimikleri kek ise asla pmez. Ama bu bizim kltrmzKullanarak Duygu de geerli bir davran deildir. Bu rnekleri ove Dncelerin altmak mmkndr. zetle, davranlarmzla, fade Edilmesi yapp yapmadklarmzla karmzdakine iaret gndeririz. O kii, bunlar anlyorsa iletiim kurulmu demektir. Beden zerindeki tasarruflar (giyinme ve sa biimi, makyaj, taklar vs.) da iletiim kurar, toplumsal etkileimi ynlendirir. nsanlara genellikle giydikleri giysiye gre davranlr. Resm niformal biri karsnda temkinli ve mesafeli bir tutum taknrz. Ayn kii bermuda ortla karmzda duruyorsa, davranlarmz da deiir. nk bu giyinme biiminin ilettii iaret samimiyete ve rahatla karlk gelir. nsanlar iine girecekleri topluluklarn niteliine gre farkl giyinirler, kendilerine ona Kaynak: http://upload.wikimedia.org gre ekidzen verirler. Genellikle resm bir dave/wikipedia/commons /b/b4/Pantomime-Pablo.jpg te blujin pantolon ve tiortla gidilmez. Kadnlar da davetin ciddiyetine ve atfedilen neme gre daha ar makyaj yaparlar.
Yaz Dili
Konuma dilinin yazl iaretlere dklm ve bu yolla standartlatrlm haline yaz dili denilir. Yaz dili konuurken kullandmz fonemlerin tam olarak karln veren bir dil deildir. Yaz dillerindeki iaret sistemine alfabe ad verilir. Diller, zaman zaman sesleri temsil eden ve onlara yakn sesler karmamz salayan iaretlerle kurulurken, zaman zaman da kavramlar ve isimleri ifade eden iaretlerle ifade edilmilerdir. Sesleri temsil eden iaretlerden kurulu alfabelere fonetik alfabeler denir. rnein bizim alfabemiz fonetik bir alfabedir. Btn fonetik alfabelerin (ki Latin, Arap, Kril, Yunan, Grc, Hint, Ermeni, Aram-Sryan alfabeleri byledir) kkeni Fenike alfabesidir (Resim 10.3 Fenike alfabesi) Kimi alfabeler resimlere dayanr. Bunlara piktografik alfabe denir. rnein eski Msrn alfabesi byleydi (Resim 10.4 Msr resim yazs ya da hiyeroglifi). Kimileri de belirli kavramlar temsil eden iaretlerle yazlr. Bunlara da idyografik alfabe ad verilir. Geleneksel in alfabesi byle bir alfabedir (Resim 10.5 in yazs).
240
Resim 10.3 Fenike Alfabesi
Antropoloji
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Phoenician_alphabet.svg
Resim 10.4 Msr Resim Yazs ya da Hiyeroglifi
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/9/9d/Papyrus_ani_curs_curs_hiero.jpg
241
Resim 10.5 Her dil yazl deildir. Byle bir zorunluluk yoktur. Yaz gein Yazs nellikle devletli toplumlarn ortaya kmasndan sonra icat edilmi bir eydir. nk yaz, yani kayt altna alma bir egemenlik ve mlkiyet belirtisidir. O nedenle mhrler ilk iaretler saylr. nk mhr bir eyin belirli bir kiiye veya gruba aidiyetini gsteren bir iarettir. Ayrca yaz dillerinin konuma dilini bire bir yanstmas beklenmez. Pek ok yaz dili, konuma dilinin fonemlerinin dnda bir yaz sistemi ve slubu olarak gelimitir. Biz bu sisteme ve sluba iml diyoruz. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Hanzi.svg ml, yani yazm kurallar, her zaman konuma dilinden farkllk gsterir. Bu farkllk, yaz dillerinin, ayn zamanda o kltrn standart dilini temsil etmesinden kaynaklanr. Standart dil, dilin azlarn, lehelerini ve eitli konuma nanslarn ihmal eden bir ortak dildir. Bu standart dil, ayn zamanda, edebiyat dilinin de temelidir. Bir kltrn edebiyat, genellikle o kltrn dilinin standart biimiyle kurulur. Edebiyatn gelimesi, dilin anlatm biiminin gelimesi, zenginlemesi anlamna gelir. Bir kltrn mensuplar kendi edebiyatlaryla ne kadar sk iliki kurarlarsa, dili de o kadar iyi kullanacaklardr.
Yaz ne zaman ve nasl icat edilmitir?
SIRA SZDE
DNELM nsanlar konuma ve iitme yoluyla iletiim kuramadklar durumlar iin iaret dilleri gelitirmilerdir. zellikle iitme engellilerin ihtiyalarn karlamak zere, iS O R ve U zel bir dillevsel bir iaret dili yaratlmtr. Bu, el hareketlerini esas alan yapay dir. Temelinde byk lde btn iitme engellilerin anlaabilecei ortak ve evrensel iaretler bulunduu gibi, iitme engellilerin mensup olduu kltrn zelDKKAT liklerine uygun iaretler ve anlatm biimleriyle zenginlemi; bylelikle de kltrel iaret dilleri ortaya kmtr. rnein bugn Trkenin bir iaret dili bulunSZDE salayan maktadr. Ancak iaret dili, sadece iitme engellilerin iletiim SIRA kurmasn ilevsel dilden ibaret deildir. Bunun gibi pek ok iaret dili vardr. nsanlar ihtiyalarna bal olarak pek ok iaret dili yaratmtr. rnein ksa, durakl ya da AMALARIMIZ uzun elektriksel iletimlere dayanan mors alfabesi bir iaret dilidir ve telgraf ve deniz haberlemesinin temeli olmutur. Bu alfabeye dayanan iletiim, birbirini gren ama aralarnda mesafe olan gemilerin ldakla haberlemesinde GiK de T A kullanlr. P resun yaylalarnda derin vadilerle blnm ormanlk etin bir corafyada gelitirilmi bir baka iaret dili vardr: Islk dili. Isln ksa, uzun ve nameli karlmasna dayanan zel bir dil yaratlmtr ve bu dili sadece o yrenin anlar; T E L E V insanlar ZYON bu etin corafyada slk dili, iletiim iinde nemli bir rol oynar.
aret Dili
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
242
Antropoloji
DL VE KLTR
Bir toplumun zihniyet tarz ve dnya gr ile dili birbiriyle yakn iliki iindedir. O nedenle bir dili anlamadan o kltr, o kltr anlamadan da dili anlamak mmkn deildir. Ancak bu iki olgu arasnda ne denli yakn ve sk bir etkileim olsa da, kltr ile dili tam anlamyla btnlemi de sayamayz. Dil de kltr de, birbirleri dnda bakaca unsurlarn etkisi altndadr. Bu yzden dilleri birbirine benzeyen hatta ayn olan, ama kltrleri ok farkl olabilen toplumlar grebiliriz. Bunun aksi de dorudur. Yani dilleri farkl olsa da neredeyse ayn yaam ve geim biimini paylaan yine pek ok toplum vardr. rnein gebe-oban Don Kazaklaryla Kpaklar ya da Altnordu Tatarlar neredeyse ayn corafyada ayn hayat yayor ve ayn geim biimini srdryordu, ama biri Rusa konuurken dieri bir Trk dili konumaktayd. Bunun gibi Srplarla Hrvatlar hemen hemen ayn dili konuurlar; fakat Srplar Hristiyan Ortodoks bir dnya grnn penceresinden dnyaya bakarken, Hrvat yaam tarz Katolik bir dnya gr zerine oturmaktadr. Bu yzden Srplar, Rusya ve Yunanistan gibi Ortodoks dnyann nemli kltr merkezleriyle iliki iindeyken, Hrvatlar Avusturya ve talya gibi Katolik dnyann kltr merkezleriyle iliki iinde grmekteyiz.
Kltrn Dile Etkisi

Kltrel etkenlerin bir dilin sz varln ok gl biimde etkiledii grlr. Her kltr, iinde bulunduu temel evresel ve toplumsal zelliklerinin belirledii zengin bir sz varlna sahiptir. Eskimo dnyasnda kar ve buzun nemine bal olarak karn ve buzun eitli hallerini anlatan ok sayda szce rastlamak tesadf deildir. Bunun gibi eski Trklerde de atn yry biimlerine ilikin onlarca farkl szck buluruz. Bunun gibi Trkede konut terminolojisi byk lde Farsa, Rumca ve Ermenice szcklerin dn alnmasyla olumuken, adr hayatna ve elemanlarna ilikin ok sayda Trke szck bulmak mmkndr. Hatta adr terminolojisinin baz unsurlar da yerleik hayatn baz unsurlarna benzetme yoluyla aktarlmtr: Kap, ev ve oda szckleri gibi... Her dilin soyutlama ve kavram yaratma zellii vardr. Ancak bir dil dnya leinde dier dillerle ne denli sk temasa gemi ve ne denli yaylmsa, kavram yaratma gc artm ve sz varl da o lde zenginlemektedir. Bu yzden rnein ngilizcede bugn 500 bine yakn szcn var olduu bilinmektedir. Bu o dilin zsel niteliinden deil, etkileime girdii kltrlerin ve corafyalarn oulluundan kaynaklanan bir durumdur. Ayrca Endstri Devrimini yapm bir toplumun dili olmas yznden, teknolojik bulu ve yeniliklerin adlar ve bunlarla ilgili kavramlar da ister istemez bu dilin iinde yaratlmaktadr. Sz varl pek ok durumda kltrel, ekolojik ve coraf koullardan etkilenir. rnein renk szckleri byledir. Baz dillerde koyu ve ak, souk ve scak gibi sadece iki niteleme varken, bazlarnda renk says on drd, on bei bulmaktadr. Baz dillerde ise renk adlarnn yeni kltrlerle girilen etkileim sonucu deitii ve eskilerinin unutulduu grlr. Her kltr evresinde hkim olan corafyann zelliklerine uyarak sz varln gelitirir. rnein Trkede yeil szc eski halini korurken, mavi szc gk szcnn yerini almtr. Bu, yeilin Trk kltr iin hkim renklerden biri olduunu gsterir. Kahverengi dediimiz rengin eski adn bugn kimse bilmez; bu ad kahvenin bu kltre girdii zamandan sonra yaygnlamtr. Tpk turuncu ad gibi... Trkeyi konuanlar turungillerle tanmadan nce byle bir renk ad da yoktu. nuitlerin turuncu renkle ilintisi yok
243
denecek kadar azdr, bu yzden bu dilde turuncu rengi karlayacak bir szck yoktur. Dolaysyla bu dil bu rengi karlayacak terimi baka bir dilden, byk olaslkla temas ettii ilk dilden, alacaktr.
Dilin Kltre Etkisi

Dilin kltr etkiledii durumlar da vardr. Her dil dnya kavraymzn ve dnya grmzn temelini oluturur. Dnyay dilimizin olanaklar kadar kavrar ve yorumlarz. Bu yzden btn diller, kendi olanaklarnn yetmedii hallerde baka dillerden girecek yeni kavramlara aktr. Akrabalk terimleri dnya kavraymzda dilin ne denli etkili olduuna ilikin arpc rnekler sunar. Bizim dilimizde anne ve baba tarafnn ayn cinsiyetten akrabalar farkl terimlerle anlr. Hala-teyze, day-amca gibi. Bu durum kltr iinde bu kategorilerin rollerinin ve statlerinin farkl olduuna iaret eder. Bunun gibi bizde anne ile teyze ayr ayr ifade edilir ama baz yerli dillerinde bu ayrm yoktur. Anne-teyze ayrmnn bulunduu dillerde teyze ile anneden farkl davranlar beklenir, rolleri ve statleri farkldr. Ama bu ayrmn bulunmad, rnein Kuzey Amerikann Iroquis Kzlderililerinde, anne ile teyze arasnda rol ve stat fark bulunmad gibi her ikisinden de ocua kar ayn davranlar beklenir. Dilin kltr ya da daha geni bir erevede dnya gr zerindeki etkisi, dilbilimciler Edward Sapir ve Benjamin Lee Whorfun adyla anlan kuramn temeli olmutur. Sapir-Whorf kuramna gre dilin yaps, dncenin yapsn da belirlemektedir. nsanlar dil ketegorileri ile dnr ve dnyay alglarlar. Dolaysyla farkl dilleri konuanlarn farkl dnce dnyalar olacaktr. Kuram, Kuzey Amerika Kzlderili dillerinin szckleri ile ngilizcedeki karlklar arasndaki farkllklara dayanmaktadr. Bir dilin dnyaya bakn belirleyen szck ve kavramlarn baka dillerde karl olmayabilir. Sapir-Whorf kuram karlatrmal renk ve rakam aratrmalarnn oalmasna yol am ve kltrel oulculuk konusundaki gr beslemitir. Ancak bu tartmalar dillerin birbirine evrilebilirlii konusundaki pheci grlerin de glenmesine yol amtr.
244
Antropoloji
zet
A M A
Konuma dilinin kltr iindeki yeri ve rol nedir? Konuma dili insan iletiiminin en nde gelen ve en nemli aracdr. Konuma dili tamamen kltrel bir retimdir. Keyf ve grecelidir. Diller toplumlarn yaad corafyann ve ekolojik koullarn belirledii bir balamda sz varlna sahiptir ve bu balamda ekillenen bir dnya kavraynn olumasna yardm eder. Her dil, seslerden ve gramer yapsndan oluan bir sistemdir. Gramerin biimden ve anlam oluturan dizilerden oluan ikili bir yaps vardr. Coraf ve ekolojik eitlilie, toplumlarn yaadklar tarihsel srelere bal olarak diller nasl eitlenir ve bugn dnyada var olan dil aileleri hangileridir? Diller coraf ve ekolojik farklla, toplumlarn yaadklar tarihsel srelere bal olarak eitlenmilerdir. Bu erevede belirli bir kk dilden ok sayda dil tremitir. Ayrca diller iinde de eitli lehe ve azlar, toplumsal konumlara uygun tavrlar ortaya kmtr. Diller birbirleriyle ilikiye geerek kltrlemeye uramlar ve kimileri kendi doal geliim iinde, kimileri de bu kltrel temaslar yoluyla deimilerdir. Kimi zaman da baz diller yeniden yaratlmtr. Bugn saylar 26y bulan byk dil aileleri iinde yer alan 3 bin civarnda dil vardr.
A M A
A M A
nsan tarafndan yaratlan dil dnda baka iletiim ortamlar ve sreleri var mdr? nsanlar konuma dili dnda da eitli iletiim aralar yaratmlardr. letiim, bir bilginin bir kaynaktan dierine salkl biimde ulamasn salayan kltrel ortamdr. aretlerle simgeler, beden ve yz hareketleri, meknn dzenlenme biimi, giyinme ve sa biimi, makyaj, hatta taklar bu iletiimsel ortam yaratan aralar arasnda yer alr. Baz konuma dilleri alfabe adn verdiimiz iaretler yoluyla yazya aktarlm ve yaz dilleri ortaya kmtr. Yaz dili dorudan ezamanl temas gerektirmeyen dolayl iletiim ortamlardr ve bugn pek ok toplumda nemli kltrleme aralarnn banda gelmektedir. Dille kltr arasnda nasl bir etkileim ve ba vardr? Kltrle dil arasnda yakn bir iliki vardr. Kimi durumlarda diller kltr etkilemekte, kimi durumlarda ise dil kltrden etkilenmektedir. Her dil, ayn zamanda bir zihniyet dnyas ve dnyay alglama biimi kurmaktadr. nsanlar dnyay ve toplumsal evreyi dilleri araclyla kavramak durumundadr. Bu ilikiye dikkat eken en nemli katk Sapir-Whorf kuram tarafndan yaplmtr.
A M A
245
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi sadece insana zg bir zelliktir? a. Toplumsallk b. letiim kurmak c. Vcut davranlar yoluyla iletiim kurmak d. eitli sesler kararak iletiim kurmak e. Konuma dili 2. nsan, dil renme yeteneini nasl kazanr? a. nsanlar bu yetenee doutan sahiptir. b. Bu yetenek ocukluk dneminde kazanlr. c. Bu yetenek gtlan gelimesine bal olarak 1 ve 2 yalar arasnda kazanlr. d. Bu yetenek yaam boyunca yava yava kazanlr. e. Bu yetenek kltrel olarak kazanlr. 3. Aadakilerden hangisi bir dilin gelime srecini belirleyen faktrlerden biri deildir? a. O dilin ait olduu toplumun tarihi b. O dilin ait olduu toplumun kltr c. O dilin ait olduu toplumun rk d. O dilin ait olduu toplumun geim biimi e. O dilin ait olduu toplumun bulunduu corafya 4. Konuma dilinin ne zaman ortaya kt kabul edilmektedir? a. Yaznn ortaya kmasndan hemen nce b. Alt Paleolitik dnem c. Orta Paleolitik dnem d. st Paleolitik dnem e. Neolitik dnem 5. Fransa ve ispanyada yaayan Basklarn dili hangi dil grubuyla benzerlik gstermektedir? a. Roman dilleri b. Kafkas dilleri c. Ural dilleri d. Altay dilleri e. Hint-Avrupa dilleri 6. Aadakilerden hangisi benzer iki dilin, iki ayr dil olarak kabul edilmesinin ltlerinden biri deildir? a. Sz konusu iki dilin gramer yaplarnn farkl olmas b. Sz konusu iki dili konuanlarn birbirini anlama oranlarnn %70ten daha az olmas c. Sz konusu iki dilde szckler benzese de anlamlarnn farkl olmas d. Sz konusu iki dilin ayr birer edebi dil olarak gelimesi e. Sz konusu iki dilin ayr lkelerde konuulmas 7. Farkl toplumlarn birarada yaad ve farkl dillerin konuulduu blgelerde herkesin anlaabilecei ortak bir dilden yararlanmasna ne ad verilir? a. Ana dil b. Resmi dil c. Lingua franca d. Kreol dil e. Pidgin dil 8. Anlam kltre bal, greli ve keyfi olarak belirlenmi, renilebilen ve iletiim kurmaya yarayan iaretlere ne ad verilir? a. Simge b. aret c. Konuma d. Dil e. Gramer 9. in alfabesi nasl bir alfabedir? a. Resimlere dayanan b. Seslere dayanan c. Fonetik d. dyografik e. Piktografik 10. Farkl dilleri konuanlarn farkl dnce dnyalar olduunu ne sren kuram aadakilerden hangisidir? a. Kltr-kiilik b. Sapir-Whorf c. Yapsalclk d. Postmodernizm e. Biimsel dil kuram
246
Antropoloji
Yaamn inden
30.01.2003 Trke Mrke ikyeti Trke... (H. Pulur) Tiyatro oyuncusu Yaman Tzcet Ekrandaki Mrkemiz diye kitap yazm; mrkemiz Trkenin ne hale geldiini vurgulamak iin... Yani Trke oldu Mrke demek istemi... Yaman Tzcetin esin kayna, televizyonlar, radyolar ve tabii gazeteler... *** Bir basketbol man anlatan spiker: imdi talyan stiklal Mar alyor. yle ya Japon TRTsi olur da talyan stiklal Mar niye olmasn? Japon TRTsi niin olmaz? nk TRT (Trkiye Radyo Televizyon) deyiminin ksaltlmdr da ondan... *** Ceffelkalem yerine cetvel kalem diyenler mahkemenin mehabetini, mahkemenin muhabbetine kartrp geyik muhabbeti yapanlar, cansiparane ile cansiperaneyi hala ayramayanlar... *** Yaman Tzcet, kitabnn ikinci basksna bunlar da kor (Bilge Karnca Yaynlar). Zaten o kadar gzel eyler yakalam ki! Sunucu anlatyor: Benim bir arkadam, bir oyun yazmt, getirdi okuduk, korkuntu! Karsndaki hakl olarak soruyor: ok mu ktyd? Hayr, ok gzeldi! *** Neler dklmyor ki ekrandan: Falan oyuncuyu, filmlerinde filan kii konuuyordu, sonra kendisi konutu, kanksadk... Altkla kanksadk kartryor. Bir arkcya, hayranlarna, bir mesaj olup olmad soruluyor: Btn hayranlarma serzenilerimi sunarm! *** Hanm kzmz toplumu eletiriyor: Baka milletler uzaya gidiyor, biz hala yerimizde sayklyoruz! *** Gzel bir rnek daha: Dn gece, ok kt bir kabus grdm! Sanki kabusun iyisi varm gibi... Ac bir lm diye balayan ilanlarn yaymland bir lkede bunlara amamak gerek; syler misiniz hangi lm ac deildir ki! *** Yaman Tzcet baz trkleri de kitabna alm: Can bedenden kacak / Bumbuz olacak tenin / mann kayna / Uzanacak bedenin Ya gelin azndan, kaynanaya beddua: Kaynanay ne yapmal / Kaynar kazana atmal / Yandm yandm dedike / Altna odun atmal aka m, ironi mi, vahet mi? *** Trkeye sahip kanlar oalyor, herkes elinden geldii kadar, bu gidie dur demeye alyor, rnein Aydn Sami Gneyaln derledii Trkenin ikayeti Var kitabn (Aydn Kitabevi) merakllara, ilgilenenlere neririz, hem rneklerle, hem aklamalarla, yaygn dil yanllarn belirtiyor. Hi merak etmeyin, bir - iki tane de olsa, iinde biz de varz.
Okuma Paras
Baknun dili Trkeydi. Ama petrol anlamna nefte nt diyen ve kadn berberlerinin vitrinine avrat ba grhan iv [kadn sa kesen ev] diye yazan Azerler, o devirde hayalet peinden koan ben stanbullu airi pek sarmad. ok Osmanlydm. Nzm, kltr anlay bakmndan pan-Trk olabiliyor. Balaml iirler yazabiliyor. Her insan topluluunu, her Trk topluluunu kendi zellikleri iinde sevimli bulabiliyordu. Ne var ki, bizim Bat Trkesine ve usullerine ben oka balym. Onlara aykr deyimler ve davranlar bende de bir haksz istihza depretiriyordu. Karln da aldm istihzann hemen o gece... Ahmet Cevatn direktifi gereince -iinde ne yazldn bilmediim kd gstererek- Evvelminci Savyet vine (Birinci Sovyet Evi) inmitim... Kk antam, hemen bo kouta, gelii gzel bir demir karyolann altna srdm. Sokaa frladm. lnlarn grdm Trke bir tiyatroya bilet aldm ve gittim.
247

Mzikli operetimsi bir oyundu bu... imdiki snflandrmaya gre epik. Korolar filan var. Dekoru, rejisi bakmndan pek gzel tertiplenmi, ama oyunun adn unuttum. te, biz Osmanllarn aznlklara ortaoyunlarnda, Karagz perdelerinde yaptmz muzipliklerin c burada alnyordu: stanbullu taklidi yaplyordu... Sahneye, ilik fesli, pskl yanda bir stanbul zppesi yerden tell, kandilli temennalar akarak mzikle giriyor. Toplulukta bir alk. sanki Mehedi Cafer grnm Sarahaneba anosunda... Ve konuma... Azerbaycanly temsil eden yerli klktan aktr, ona: - Efendi, hava nicedir? diye soruyor. stanbullu pencereden bakyor: -Yamr yar. Yani, sanki yamur yayor demi oluyor. Oysa Azerler bu yerde ya yaptr derler. seyirciler basyor kahkahalar... Azerbaycanl stanbulluya sormakta devam ediyor: - Efendi! Yar m, yamr m? Kahkahalar... - Efendi! Hem yamr dirsen, hem yar dirsen. Hangisidir? Yamr m, yar m? - Yamr yar. Ha bre kahkahalar. bu anlamazlk kahkahalar arasnda srp gidiyor (...) Kaynak: Vl Nureddin (V-n). (1980). Bu Dnyadan Nzm Geti (4. bask). stanbul: Cem Yaynevi, ss. 241-242. 1. e 2. a 3. c 4. d 5. b 6. e 7. c 8. a Yantnz doru deilse Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Konuma Dili blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Konuma Dili blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Dillerin eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Dillerin eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Dillerin eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Dillerin eitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse letiim Sreleri ve letiim Ortamlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse letiim Sreleri ve letiim Ortamlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Dil ve Kltr blmn yeniden gzden geiriniz.
9. d
10. b

Sra Sizde 1 reniriz. nk o dilin ait olduu kltrn kavrama ve alglama biimini renmeden dili de renmi saylmayz. Dilin kurallar, bir kanun metni gibidir. Nasl bir kanun metnini okuyarak o metnin ait olduu toplumsal olguyu anlamamz ve tanmamz mmkn deilse ve o toplumsal olguyu anlamak ve tanmak iin kanunun o olguya nasl uygulandna, zel durumlarda nasl yorumlandna bakmamz gerekiyorsa, dili de tam anlamyla renebilmemiz iin o dilin iinde doduu, etkiledii ve etkilendii kltrel dnyaya bir biimde dhil olmamz gerekir. Bir dili renirken, her dilin belirli bir kltrel ortam iinde ve tarihsel olarak yaplandn unutmamamz arttr. Sra Sizde 2 Tartnz. Hint-Avrupa dillerinin anayurduna ilikin etkili bir baka kuram Rus dilbilimcisi Maarn kuramdr. Bu yaklama gre Hint-Avrupa dillerinin kken blgesi Orta Asya ve Avrasya dzlkleridir. Kuram uyarnca bu diller bu kken blgesinden gneye Hindistana, gneybatya rana ve batya Rusya ve Avrupaya yayl-
248
Antropoloji

mlard. Ancak u anda kabul gren kuram, Renfrewun Anadolu tezidir. Renfrewun tezi dilsel bulgularn yan sra arkeolojik ve ekolojik bulgulara da dayandndan daha gl bir yaklam olarak grlmektedir. Sra Sizde 3 Latince Avrupada kutsal kitabn, dolaysyla dinin diliydi. Bu yzden Ortaalardan balayarak yaz dili Latince temelinde geliti. Dinin dnda dilin gelimi biimde kullanm alan felsefeydi. Felsefe Ortaalarda dinle balantl bir dnme alan olarak gelitiinden Latince neredeyse 17. yzyla kadar temel felsefe dili olarak kald. Felsefe dili ayn zamanda bilim dillerinin de temeliydi. Bu nedenle pek ok bilimin, zellikle doa bilimlerinin ve tbbn terminolojisi Latince terimlerden olutu. Sra Sizde 4 Bunlar birer ayr dildir. nk morfolojik olarak birbirlerine benzeseler de, tarihsel, kltrel ve siyasal nedenlerle ayr semantik yaplara sahiptirler. Birbirine yakn baz dillerde, rnein Kazaka ve Krgzcada, birbirini anlama oran hayli yksekse de diller arasndaki coraf mesafe arttka karlkl anlama oran da dmektedir. rnein Trkiyeden giden birinin Krgzistanda, Kazakistanda, Yakutistan veya Altaylarda yaayan Trk dilli bir yerliyle tercmansz anlamas mmkn deildir. Ayrca her Trk dili, siyasal ve tarihsel koullarn da etkisiyle, ayr birer edeb dil olarak gelimitir, her dilin ayr ve zengin bir edebiyat vardr. Ancak Balkanlarda, Kafkaslarn baz blgelerinde (rnein Ahskada), Irak ve Suriyede konuulan Trkeler Anadoluda konuulan Trkeyle ok benzeir ve ayn dil gvdesinden saylr. Bu yzden burada dilsel bir farkllamadan deil, ancak lehe ve az dzeyinde farkllamalardan sz edebiliriz. Sra Sizde 5 Yaz Tun ann banda, hemen hemen . 3000lerde icat edilmitir. Yaznn icat edilmesini tevik eden en nemli etken servetin ve yeni devletli toplumsal rgtlenmenin temeli olacak artk-rnn kayt altna alnma ihtiyacdr. Bunu yaznn ilk kullanld Sumer dnyasndaki metinlerin ok byk bir blmnn bu tr kaytlardan olumasndan anlyoruz. lk bata bu dili, sadece yazclar anlyor ve kullanabiliyordu. Dolaysyla yazclar rnlerin bilgisine sahip olma tekeline bal olarak nemli bir iktidar payda haline geldiler. Bu yzden bu gruba biz ilk yksek brokratlar adn verebiliriz. Aydn, S. (1993). Modernleme ve Milliyetilik. Ankara: Gndoan. Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham Heights, Mass.: Allyn & Bacon. Blount, B.G. (1974). Language, Culture and Society: A Book of Readings. Cambridge, Mass.: Winthrop. Dilar, A. (1968). Dil, Diller ve Dilcilik. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Dolukhanov, P. (1998). Eski Ortadouda evre ve Etnik Yap (ev. S.Aydn), Ankara: mge. Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat. Heller, E. (2000). Arabeskler ve Tlsmlar: Bat Kltrnde Dounun Tarihi ve ykleri. (ev. D. Krmsoy Kucur). Ankara: mge. Hickerson, N.P. (1980). Linguistic Anthropology. New York: Holt, Rinehart and Winston. Kaya, K. (2005). Hindistanda Diller. Ankara: mge. Mallory, JP. (2002). Hint-Avrupallarn zinde: Dil, Arkeoloji ve Mit (ev. M.Gnay). Ankara: Dost. Vl Nureddin. (1980). Bu Dnyadan Nzm Geti. stanbul: Cem Yaynevi. Whorf, B.L. (1940). Science and Linguistics, Technology Review, 42, 229-248.
Szlk
249
Szlk A
Adl Antropoloji: Cinayete, kazaya ya da katliama kurban gidenlerin ya da doal felketler sonucu hayatlarn kaybedenlerin iskelet kalntlar zerinden kimliklerinin ve lm biimlerinin belirlenmesini, elde edilen kantlarn mahkemelerde kullanlmasn salayan bir alan. Afrikada Olu: Modern insann Afrikada evrimleerek yeryzne yayldn tanmlayan hipotez. Afrikadan k olarak da adlandrlr. Agro-Pastoralizm: Tarmclkla hayvancln birarada yrtlmesi. Klar daimi ky yerlemelerinde yaanr ve yazlar hayvan srleriyle birlikte yaylaya klr. Aksan: Bir dildeki standart bir sesi, zgn veya tannm halinden farkl karma eilimi. Alan Aratrmas: Bir insan topluluu arasnda yaplan youn ve uzun sreli -en az drt mevsim srmesi beklenen- antropolojik aratrma. Alet antas: Bir topluluun hayat srdrmek iin kulland btn ara ve gerelerden oluan ve onlarn teknolojik durumlarn, doann nlerine kard sorunlar karlamaktaki yeterliliklerini gsteren, insan mamul rnlerin toplam. Antropoid: Prosimianlar dndaki primatlar kapsayan alt takm. Yeni Dnya maymunlar ve Eski Dnya maymunlar bu alt takmn yeleridir. Antropolojik Arkeoloji: Arkeolojiyi l kltrlerin aratrmas olarak gren ve buna bal olarak btncl antropoloji kuramyla alan bir arkeoloji yaklam. Antropometri: nsan bedeninin ve iskeletinin boyut, biim ve bileim ynnden llmesi. Art-rn: Temel ihtiyalar karlandktan sonra arta kalan retim fazlas. Airet: Ayn dili konuan, ayn kltr paylaan, gebe iseler transhmans dngs srasnda ortak alanlar veya zerinde anlalm yaylak ve klaklar kullanan, yerleik iseler ortak bir yerleme sahas zerinde yaayan, ortak tarihi ve toplumsal hatray paylaan, birka kabilenin ya da soyun oluturduu siyasal birlik. Avrosantrizm: Avrupa tarihini, dncesini ve toplumsal gerekliini insanln ve dnyann merkeze alarak, doru olann Avrupann rettii deerlerden, kurallardan ve normlardan karlmas gerektii varsaymyla dnyann geri kalann deerlendiren bak as. Ayin: Toplu ya da tekil olarak gerekletirilen ve tekrarlanan tren.
B
Bahecilik (Horticulture): apa tarm. Dnml tarm (shifting cultivation) ve tarla orman dnm (field-forest rotation) olarak da adlandrlmaktadr. Beyin Hacmi: Beynin kafatasnda kaplad toplam hacim. Beyin kapasitesi. Biyoarkeoloji (nsan Biyoarkeolojisi): Eski insan topluluklarnn iskelet kalntlarna bakarak onlarn yaadklar salk sorularn, demografik zelliklerini, belirlenebildii lde lm nedenlerini, mr beklentilerini, byme ve gelime durumlarn, geim etkinliklerine ve yaam koullarna bal fiziksel deimelerini aratran bilim dal. Biyolojik Tama Kapasitesi: Belirli bir yaam alannda (ekolojik eikte), o evrenin ekolojik koullarnn sunduu olanaklarla, herhangi bir glk ekmeden yaayabilecek en yksek miktardaki canl says. Braiyasyon: Eski dnya maymunlar ile kuyruksuz byk maymunlarn bazlarnda gzlenen, kollar araclyla aa dallarnda salnarak uygulanan hareket sistemi. Btnc Kltr Kuram: Bir topluluu tm biyolojik, toplumsal ve kltrel ynleriyle bir btn olarak anlamaya ve btn kltrleri iine alacak evrensel bir kltr bilgisine ulamaya alan kuramsal ynelim. Byk lekli Toplumlar: Karmak iktisad toplumsal ve kltrel ilikilerin hkim olduu, nfusu grece kalabalk olan, geni bir alana yaylan, yatay ve dikey toplumsal hareketlilii olan, yerleim rnts bakmndan belirli bir iktisad ve toplumsal kademelenmeye sahip, bu kademelenme erevesinde baka toplumlarla da iliki kuran toplumlar.
C-
Cins: Benzer uyarlanmalara sahip, benzer trlerden oluan taksonomik bir birim. okkltrclk: Bir lkede kltrel eitliliin iyi ve arzu edilir olduu fikri ve bu eitliliin kltrel ve siyasal temsile yansmas. ok Merkezli Evrim: Modern insann kkeninin 2 milyon yl ncesinde olduunu, Homo erectuslarn blgesel olarak evrimleerek bu blgelerde yaayan modern insanlara dntklerini savunan hipotez.
D
Deime rnts: Deimenin belirli bir denge iinde ve deien gelerin karlkl ilikisi bozulmadan yrmesi durumu.
250
Szlk Etnikmerkezcilik: Kiinin ve toplumun kendi toplumunu ve onun deerlerinin merkeze alarak ve ycelterek dnyay ve baka insan ve toplumlar anlamlandrmas, onlara buna gre deer bimesi. Etnoarkeoloji: Eski toplumlarn yaam ve geim biimlerini anlamak, kullandklar simgeleri ve aletlerin ilevlerini zmlemek iin, o toplumlara benzedii dnlen ve hl geleneksel yaam srdren topluluklarn bugnk yaamlarn izleyen yeni bir arkeoloji alan. Etnografya: Alanda gzleme dayal olarak bir topluluun btn kltrel ynlerinin kaydedilmesi. Etnoloji Gelenei: Eski toplumlarn olduu kadar ada toplumlarn da gndelik hayatn ve kltrn karlatrmal olarak incelemeye ynelik Kta Avrupas yaklam. Evrim: Zaman ierisinde bir trn genetik yapsnda meydaKiinin kendi grubu iinden na gelen deiim. evlenmesi.
Dik Yrme: ki ayak zerinde dik duru poziyonu ve buna dayal hareket sistemi DNA (Deoksiribo Nkleik Asit): Genetik kodu tayan molekller. Doal Seilim: Yaadklar evreye en iyi uyarlanan canllarn hayatta kalmas, uyarlanamayanlarn ise lmesi ya da elenmesi biiminde ileyen sre. Doa Tarihi Yntemi: Doadan elde edilen gzlemlerden yola karak doa ve onun tarihi hakknda genellemelere-yasalara varma yntemi. Drahoma: Balk parasnn tersi olan bu uygulamada kadnn ailesinin erkek tarafna bir tr dn hediyesi olarak para veya mlk vermesi.
E
Endogami (evlilik): Ekolojik Eik: Canllarn yaadklar ortam ve onlarn bu ortama yaptklar uyarlanmalarn btn. Egzogami (Devlilik): Kiinin kendi grubu dndan evlenmesi. Emik Yaklam: Topluluun znel deerleriyle fiziksel ve toplumsal dnyay, onlarn doast ile girdii ilikiyi anlama ve anlamlandrma becerisi. Endstriyel ve Kentsel Arkeoloji: Sanayi toplumlarna zg olan ancak imdi kullanlmayan iliklerin, fabrikalarn, alma alanlarnn, ii konutlarnn vs. incelenmesi yoluyla sanayi toplumunun deiimini ve bu toplumsal tarzn balang durumunu aratran arkeoloji alan. Ensest Tabusu: Yakn akraba olarak tanmlanan kiilerle cinsel ilikinin ve evliliin yasak olmas. Eosen: Senozoyik an ikinci evresi. Gnmzden 53 il 37 milyon yl ncesi. Epipaleolitik Dnem: Neolitik dnemi hazrlayan ve gnmzden 12 il 10 bin yl ncesinde Ortadou blgesinde ortaya kan kltrel gelimeleri yanstan dnem. Erilmerkezcilik: Toplumun ve toplumsal zihniyetin rgtlenmesinde erkei ve onun toplumsal rollerini merkeze alarak davranma ve tutum gelitirme eilimi. Eski Dnya Maymunlar (Katarini): Primatlar takm ierisinde snflandrlan bir st aile. Asya ve Afrika ktasnda yaayan maymunlar, kuyruksuz byk maymunlar ve insan ierir. Etik Yaklam: Genel antropoloji bilgisinin bize rettikleriyle ve farkl deneyimlerin birikimi olan bir genel kltr bilgisiyle bir topluluun deerlerine ve yaam tarzna eilme pratii.
F
Fiziksel Antropoloji: Yaayan insan topluluklarnn biyolojik eitliliini, byme ve gelime sorunlarn inceleyen antropoloji dal. Fiziksel evre: nsan ve dier canllar kuatan iklimsel, meteorolojik, atmosferik ve yersel evre koullarnn tm. Fonem: Anlaml en kk ses birimi. Fonetik Alfabe: Sesleri temsil eden iaretlerden kurulu alfabe.
G
Genetik Srklenme: Bir populasyonun rasgele remeden ya da reme baarsndaki farkllklardan kaynaklanan gen frekanslarndaki rasgele deiim. Gen Ak: Bir populasyondan dierine gen ak. Gen Havuzu: Bir neslin yeleri tarafndan, bir sonraki nesle aktarlabilecek genlerin toplam. Genotip: Bir organizmann sahip olduu genetik zellikler. Geosantrizm: Dnyay gne sisteminin ve evrenin merkezi olarak gren bak as. Gramer: Szcklerin farkl biimlerde rgtlenerek anlaml bir btn kurmasn salayan sistem.
H
Heterodoksi: Dinin ortodoks yorumun dna karak kiisel deneyimlere yer veren ve baz ahlk ve mistik araylara girien uygulamalar. Hilobatlar (Hylobatidae): Asyann gneydousunda, zellikle Malezyadaki ormanlk alanlarda yaayan jibonlar ve siamanglardan oluan, Primatlar takm ierisinde Hominoidea st ailesinin altnda snflandrlan bir ailedir. Hominidae: Taksonomik olarak insan ailesi. Yaayan ve nesli tkenmi insan ve insanslar ierir. Hominin de denir.
Szlk Hominoidea: Primatlar takm ierisinde bir st aile. Orangutan, goril, empanze gibi kuyruksuz byk maymunlar, hylobatlar ve insan bu ailenin yeleridir. Homosantrizm: nsan btn canllar ve canszlar dnyas iinde merkez bir deer olarak alan, insann bu varsaylan deeri zerinden dier canl ve cansz dnya zerindeki tahakkmn ve denetimini merulatran gr. Holosen: Gnmzden 10 bin yl nce balayp hl devam eden jeolojik dnem.
251
Kozmopolitizm: Farkl kltrlerin, dnya grlerinin ve geleneklerin birarada bulunduu ve birbiriyle karma eiliminde olduu toplumsal-kltrel ortam. Kreol Dil: Bir pidgin dilin yerli bir dil haline gelmi biimi. Konik Klan Modeli: Baba yanl soy izgisini izleyen ve soyun dallarnn birbirine kar hiyerarik konumlannn soy izgisi iinde ataya yaknla gre belirlendii soy ilikileri sistemi. Kkende (Homolog) Organ: Ortak atadan kken alan, birden fazla trn paylat yapsal adan benzer organlar. !Kung San: Gney Afrika (Botswana)daki Kalahari lnde yaayan avc-toplayc bir halk. Kuyruksuz Byk Maymunlar (Pongidae): Orangutan, goril ve empanze olmak zere farkl primat trnden oluan, Primatlar takm ierisinde Hominoidea st ailesinin altnda snflandrlan bir ailedir. Kk lekli Topluluklar: Ky, airet, kabile ve cemaat gibi dk nfuslu, byk lde kapal bir ekonomi iinde yaayan, dier topluluklarla toplumsal, kltrel ve iktisad ilikisi olmayan ya da ok snrl olan topluluklar. Kltr-Ar alma: Aratrmacnn kendi kltr dna karak baka kltrleri almas. Kltr Devrimi: Bir halkn yaam tarzn, gelenek grenek ve inan biimlerini kkten deitirmeye ynelik siyasal mdahale. Kltrel Besin Listesi: Bir kltrn yenebilir sayd beslenme rnlerinin tamam. Kltrel Grecilik: Btn kltrleri deerli ve birbiriyle eit sayan yaklam.
I-
Irk: Morfolojik farkllklara dayanarak insanlarn snflandrlmas sonucunda ortaya kan biyolojik gruplar. dyografik: nsan gerekliin eitli ynlerini her birinin kendi zel tarihsel geliimi ve konumu asndan deerlendirerek, her biri iin benzersiz, birbirine kyas edilemeyecek ve ortak bir ilkeye varlamayacak bir bilgi alan ama yaklam. dyografik Alfabe: Belirli kavramlar temsil eden iaretlere dayal alfabe. lksel Topluluk: nsan toplumlarnn ve toplumsal zelliklerin ilk halini temsil eden topluluk. levsel (Anolog) Organ: Farkl yap ve kkene sahip olan, dolaysyla evrimsel adan birbirleriyle ilikili olmayan, benzer ilevleri stlenen organlar.
K
Kafatas Endisi: Kafann genilik lsnn uzunluk lsne blmnn 100 ile arpmyla elde edilen deer. Kalkolitik Dnem: Neolitik dnemi izleyen ve aa yukar . 5500 il 3500 yllar arasnda srm olan dnem. Karma (Omnivor, Hepil) Beslenme: Hem bitkisel kaynakl hem de etin dahil olduu beslenme modeli. Karlatrmaclk: Kltrleri ve toplumlar kendi bana deil, baka kltr ve toplumlara ait zelliklerle karlatrarak ele almaya alan yaklam. Katastrofizm (Tufan Teorisi): Yaanan tufanlarn birok canl trn yok ettiini, daha sonra bu canllarn yerine Tanr tarafndan yenilerinin yaratldn kabul eden gr. Katlarak Gzlem Teknii: Aratrmacnn aratrd toplumun iine bizzat katlarak ve zaman iinde onlardan biri haline gelerek o topluluun bilgisine dorudan ulamas teknii. Kip: Fiil kk ve gvdelerinin trl eklerle girdikleri kalp. Klan: Ortak bir atadan geldiine inanan, ancak bu atayla balarn somut biimde belirlemeyen akraba grubu. Korda: Vcudun orta hattndan uzanan merkezi sinir sistemi.
L
Lamarkizm: Bireylerin yaarken kazandklar zelliklerin gelecek kuaklara aktarldn ne sren kuram. Lehe: Ayn dil ierisinde coraf ya da toplumsal olarak ortaya kan dilsel bir farkllama. Levirat: Kocas len kadnn, kocasnn erkek kardelerinden biriyle evlenmesi. Lingua Franca: ok sayda farkl dilin konuulduu karmak corafyalarda btn topluluklarn anlamalarn temin edecek ortak dil.
M
Makro Evrim: Gruplarn reme engeliyle birbirlerinden ayrlarak yeni trlerin ortaya kmas. Meknsal evre: Doann sunduu olanaklar deerlendirilerek insan eliyle ya da teknolojik olanaklarla yaratlan kltrel-yapay evre.
252
Szlk zclk: Varlklarn tarihsel deimesi ve onlarn meknsal farkllamalarn dikkate almadan onlarn zn aratrmaya ynelen bak as.
Miyosen: Senozoyik an drdnc evresi. Gnmzden 25 il 5 milyon yl ncesi. Mikroevrim: Gen frekansnda bir kuaktan dierine ortaya kan deiim. Minimalizm: htiyalar en az sayda girdi ve kaynak kullanarak giderme eilimi. Molekler Saat: Mutasyonlarn ortaya kma ve birikmelerine dayal olarak trlerin birbirilerinden ayrld zamann belirlenmesi yntemi. Monogami (Tekelilik): Belirli bir zaman diliminde tek bir erkekle tek bir kadnn evli olmas. Monoteizm (Tektanrclk): nsanlarla zaman zaman kendi elileri yoluyla iliki kuran tek bir yce Tanrya imana dayanan inan. Mutasyon: Kromozomlarn yaps, says ya da genlerde meydana gelen ani deiimler.
P
Paleoantropoloji (nsan Paleontolojisi): nsan atalarnn ve ilk insan trlerinin fosil kalntlarn inceleyerek insan evrimini aklamaya alan bilim dal. Paleontoloji: eitli katmanlarn arasndan talam olarak kan, eitli dnemlerde yaam canl kalntlarnn incelenmesi yoluyla canllara ait evrimlemenin evrelerini gstermeye alan aratrma alan. Paleosen: Senozoyik an ilk evresi. Gnmzden 65 il 53 milyon yl ncesi. Panteizm (oktanrclk): ok sayda tanrnn varlna inanlan inan. Parazit Ayklama: Antropoid maymun topluluklarnda bireyler arasnda postlarnn tmarlanmas, parazitlerin ayklanmasn ieren sosyal bir davran rnts. Pastoralizm: Gebe-hayvanc geim ve yaam tarz. Pidgin Dil: zellikle smrgeciliin etkisiyle belirli bir dil alanna giren yabanc bir dilin, basitletirilmi bir gramer ve sz varlyla o dil alannda kullanlan biimi. Piktografik Alfabe: Resimlere dayal alfabe. Pliyosen: Senozoyik dnemin beinci ve son evresi. Gnmzden 5 il 1,8 milyon yl ncesi. Poliandri (okkocallk): Bir kadnn ayn anda birden fazla erkekle evli olmas. Poligami (okelilik): Kadnn veya erkein ayn zaman dilimi ierisinde birden ok ele evli olmas. Polijini (okkarllk): Bir erkein ayn anda birden fazla kadnla evli olmas. Polimorfizm: Fenotipik etki yapabilen bir gen deikeni. Poplasyon: Ayn blgede yaayan ve kendi aralarnda iftleebilen bireylerin oluturduu topluluk. Poplasyon Genetii: nsan topluluklar arasndaki kaltmsal/genetik ilikileri, benzerlik ve farkllklar inceleyen bilim dal. Postmodernizm ve Postyapsalclk: Byk anlatlara, zcle, nesnelcilie, kat nedensellie, evrenselcilie ve Aydnlanma dnemiyle birlikte merkeze oturan insanlk ideallerine kar, yereli, greli olan, tikeli ve okseslilii savunan, kk anlatlar, baka deyimle herkesin kendince doru olan hikyesini esas alan ve bu yolla tek bir hakikat yerine hakikatlerin oulluu ilkesini getiren yeni -modernizm sonras- dnya tasarm.
N
Neolitik Dnem: Gnmzden 10 bin yl nce balayp yaklak olarak 7 bin yl ncesine kadar devam eden, insanlarn bitkileri ve hayvanlar evcilletirerek retimcilie getii dnem. Nesep: Gsterilebilir, tanmlanabilir ve kantlanabilir soy ilikisi. Ni: Bir organizmann yaad ortam ve onun bu evreye uyumsal tepkilerinin btn. Nomotetik: Genel bir ilkeye ya da yasaya ynelik bilgi retimi ya da verilerin ve bulgularn bu amala deerlendirildii yaklam.
O-
Oligosen: Senozoyik an nc evresi. Gnmzden 37 il 25 milyon yl ncesi. Ortaklk (Yarclk): Bakasnn sahip olduu bir toprakta alan iftinin rnn ya da kazancn belli bir blm karlnda emeini ortaya koymas. Ortodoks Dnya Gr: Egemen ve yazl kurallara dayanan, toplumun ynetici sekinlerinin benimsedii dnya gr. Ortodoksi: Dinlerin kitab biimde tebli edilmi, snrlar belirlenmi yorumu. Oryantalizm: Batl gzyle douya bakmak. jeni: Irk islah anlamna gelen bir uygulama. Saf ve salkl bir rk yaratmak iin rkn kt unsurlardan temizlenmesi ve iyi unsurlarn oalmasnn tevik edilmesi. l Dil: Bugn konuan hi kimsenin olmad eski dil. mr Beklentisi: Belirli bir dnem ve toplumda bireylerin ortalama olarak ka yl yaayabileceini gsteren ya
Szlk Prehistorya: Kazlar ve yzey aratrmalar yoluyla insanlarn yaz ncesi alardaki yaam ve geim biimlerini, bu kaz ve yzey aratrmalarndan elde edilen retim aralarna, barnaklarna, rettikleri kk ara-gerelere bakarak anlamaya alan bir arkeoloji alan. Primat: Yaayan ve soyu tkenmi olan maymunlar, kuyruksuz byk maymunlar ve insan kapsayan, memelilerin bir takm. Primatoloji: nsanlarn canllar dnyasndaki en yakn akrabalar olan kuyruksuz byk maymunlarn, maymunlarn ve dier primatlarn sosyal yaamn ve biyolojisini inceleyen bilim dal. Prosimiyen: En erken primatlara benzeyen, kk beyni, kntl burnu ve iri gzleriyle ilkel zelliklere sahip olan primat grubu.
253
Tekdzelik (Uniformitarianism): Yeryzn oluturan katmanlarn gnmzde gzleyebildiimiz rzgar, sel, erozyon, bitkiler, volkan patlamalar, depremler ve buzul hareketleri gibi tekdze olan doal srelerle olutuu dncesi. Tek Hatl Evrim: nsanln geliimini ilkelden gelimie doru izlenen tek bir hat zerinde grmek ve aklamak eiliminde olan evrimci gr. Tek Merkezli Evrim: Genetik aratrmalarla gnmzde yaayan btn insanlarn tek bir kkene sahip olduunu tanmlayan hipotez. Toplumsal Hareketlilik: Toplumun bir tabakasndan veya snfndan baka bir tabakasna ve snfna gei esneklii. Toplumsal Yap: Birbiriyle ilevsel ve birbirini tamamlayc ilikisi olduu dnlen toplumsal gelerin ve kurumlarn oluturduu sistemli btnlk. Transformizm: Canllarn yaplarnn sabit deil, deiebilir olduu gr. Transhmans: nsanlarn temel retim ve besin kayna olan hayvan srleriyle birlikte her zaman taze olan otlak ve ayrlara hareketi. Tun a: . 3500 il 1200 yllar arasnda srm olan ve nemli kltrel ve iktisad gelimelerin yaand a.
R
Rekombinasyon: Rasgele remeyle bir trn gen havuzu ierisindeki genlerin oluturduu sonsuz eitlilik. Ritel: Kutsall simgeletiren ayinleri ve eitli ibadet biimlerini ieren kurumsallam davranlar.
S
Senozoyik: Jeolojik alardan beincisi ve en yenisi. Gnmzden 65 il 1,8 milyon yl ncesi. Sentaks: Szdizimi. Bir dilde szcklerin anlaml cmleler oluturacak ekilde dizilmesi. Serf: Toprak sahibi olmayan, bir beyin ya da byk toprak sahibinin topranda, o toprakta retim yapmak artyla yaayan ve geimini bylece temin eden kyl tipi. Simge: Anlam kltre bal, yani greli ve keyf olarak belirlenmi, renilebilen her trl iaret. Sororat: Kars len erkein, karsnn kz kardelerinden biriyle evlenmesi. Soy: Kiiyi dikey biimde, gemie doru ataya balayan, toplumsal ve kltrel olarak tannm balar. Soru Kad: nceden hazrlanm ve genellikle seenekli cevaplar da verilen soru listesi.
U
Uyarlanma (Adaptasyon): Canllarn hayatlarn ve trlerinin devamn salamak iin yaadklar evreye biyolojik ve davransal olarak uyum salamalar sreci. nsann uyarlanma srecinin bir de kltrel boyutu vardr.
V
Varyasyon: Deiiklik, eitlilik.
Y
Yapay Seilim: Canllarn istenilen zelliklerinin insanlar tarafndan seilerek retilmesi, bylece arzu edilen niteliklere sahip bitkilerin ya da hayvanlarn ortaya kmas. Yapsal-levselcilik: Kta Avrupas antropoloji geleneinin aksine, toplumsal ve kltrel sistemi yapsal bir btn halinde, gelerinin birbiriyle ilikisi balamnda ileyen bir organizma gibi gren, bu nedenle de alan aratrmasn tek yntem olarak ne karan yaklam. Yaradllk: Canllarn Tanr tarafndan yaratldn ve deimez niteliklere sahip olduklarn savunan gr. Yaamsal evre: nsann birlikte yaad, zaman zaman sembiyotik iliki iine girdii, zaman zaman evcilletirerek ya da yaban olarak dorudan yararland ya da yaamn tehdit altnda tutan bitki ve hayvan varl.
T
Taksonomi: Canllarn sistematik olarak snflandrlmas. Tabakalama: Toplumun iktisad, siyasal ve kltrel olarak birbiriyle hiyerarik ilikisi olan ve eitsizlik douran farkl kmelere blnm olmas. Tarihsel Arkeoloji: Yazl kaytlar ve arkeolojik kazlardan elde edilen verilerle grece yakn gemie ait toplumlarn ve kltrlerin yaam ve geim biimlerini, kltrel hayatlarn aratran arkeoloji alan.
254
Szlk
Yalandrma: Doa veya insanlk tarihinde belli bir dnemde yaam belli bir nesnenin veya znenin eitli biimlerde elde edilen kantlar veya bulgular zerinden bugne gre yann tahmin edilmesi. Yeni Dnya Maymunlar (Platirini): Primatlar takm ierisinde snflandrlan bir st aile. Orta ve Gney Amerikada yaayan, geni ve burun kanatlar da dnk burun biimine sahip maymunlar ierir. Yeni Etnografya (Hikyeci Etnografya): Aratrmacnn alan aratrmas yaparken gzlemi kendisine yneltmesi ve alanda gzlenenlerin bak asndan kendi hikyesini ve deneyimini yanstma giriimi. Youn Tarm: Sadece geimlik retim yapmakla yetinmeyip artk deer de yaratan bir retim etkinliine gemi ve bu etkinlik etrafnda rgtlenmi tarm biimi. Yorumlamaclk: Her trden yazl ve szl metnin, tarihsel olaylarn, doadaki srelerin ve btn yaam deneyimlerinin en iyi nasl anlalabileceine dair anlamac giriim; olan ve olmu hereyin izleyenin gznden, onun yorumuyla grlebilmesini amalayan yntemsel aray. Yksek Kltr: Yazya, karmak dil becerilerine, pahal ve lks tketime, gelimi ve kat protokollerin geerli olduu tutumlara ve incelmi bir sanata dayanan, toplumun sekinlerinin kltr.
Dizin
255
Dizin A
Adl Antropoloji 7 Afrikada Olu 109 Agro-Pastoralistler 134 Aile 177, 178, 181, 183-189, 191, 195 Akrabalk 177-182, 184, 188-195 Aksan 228 Alan Aratrmas 9, 15-17 Alet antas 122 Animalizm 202, 208 Animatizm 202, 208 Animizm 202, 208, 209 Antropoid 66, 69, 72, 73, 99 Antropolojik Arkeoloji 7 Antropometri 171 Art-rn 124, 133, 137, 151, 155, 172 Airet 5, 34, 140-142, 184 Avc-Toplayclk 50, 117-119, 124, 133, 135, 145, 161 Avrosantrizm 10 Ayin 106, 140, 201-207, 211-214, 216 Azgelimilik 152 Deime rnts 26 Devlet 120, 137, 139, 141, 142, 145, 151, 152, 155-167, 170, 172, 177 Difzyonizm 48, 50, 51, 59 Dik Yrme 100, 102, 103 Doa Tarihi Yntemi 10, 14 Doal Seilim 81, 94-98, 112 Dou Mistisizmi 202, 210, 211 Dnml Tarm (Shifting Cultivation) 136 Drahoma 181, 187
E
Ekolojik Eik 25, 120 Egzogami 182 Emik Yaklam 15 Endogami 182 Endstri Devrimi 151-153, 161, 162, 165, 167, 168, 172 Endstrileme 152, 163, 165, 169, 170 Endstriyel ve Kentsel Arkeoloji 8 Ensest Tabusu 178, 194, 212 Eosen 99, 112 Epipaleolitik Dnem 127 Erilmerkezcilik 58 Eski Dnya Maymunlar 66, 73-75, 99 Etik Yaklam 15 Etnikmerkezcilik 5, 58 Etnoarkeoloji 8 Etnobilim 48, 57, 59 Etnografya 2, 6, 8, 9, 15, 16, 50 Etnoloji 2, 9, 17 Etnoloji Gelenei 9 Evlilik 177-190, 193-195 Evrim 6, 47-51, 55, 56, 59, 67, 68, 83, 93-100, 102, 103, 105, 108, 109, 112
B
Badatrmaclk 202, 212 Bahecilik (Horticulture) 135 Beden Dili 224, 238 Benedict, Ruth F. 36, 54 Beyin Hacmi 101 Biyoarkeoloji 6, 7 Biyolojik Antropoloji 2, 6, 9, 11, 14, 99 Biyolojik Tama Kapasitesi 120, 121, 133 Boas, Franz 9, 13, 47, 51, 59 Braiyasyon 75 Btnc Kltr Kuram 4 Byk Gelenek 152, 154, 156 Byk lekli Toplumlar 5
F
Feminizm 48 Fiziksel Antropoloji 7, 171 Fiziksel evre 4, 51, 202, 208 Fonem 228, 231, 239, 241 Fonetik Alfabe 239
C-
Cinsiyet 177-179, 190, 191, 193-195 atmaclk 48 ok Merkezli Evrim 109 okkltrclk 41, 152, 170
G
Geimlik Tarm 118, 133, 140 Gen Ak 98
D
Darwin, Charles 11, 95, 97, 112
256
Dizin Kuyruksuz Byk Maymunlar 66, 70, 72-79, 87, 100-102, 112 Kk Gelenek 152, 154 Kk lekli Topluluklar 5 Klt 212 Kltr 4, 5, 7-9, 12-17, 24-27, 29-33, 35-37, 39-42, 49-55, 59, 72, 79, 110, 119, 121, 128, 136, 151, 153, 154, 163, 168, 169, 171, 172, 179, 184, 188, 193, 213, 223-227, 230, 232, 234, 237, 238, 242-244 Kltr Devrimi 31 Kltr oku 24, 40 Kltr-Ar alma 16 Kltrel Besin Listesi 121 Kltrel Btnleme 24, 41, 42 Kltrel Deime 7, 24, 29, 30, 34, 40, 41, 53, 56 Kltrel Ekoloji 48, 55, 59 Kltrel Evrimcilik 48 Kltrel Gecikme 24, 40, 42, 168 Kltrel Grecilik 5, 7, 47, 48 Kltrel Maddecilik 48, 57, 59 Kltrel zmseme 24, 40, 42 Kltrel Yaylma 39, 169 Kltr-Kiilik 48, 54, 59 Kltrleme 38, 41, 42, 163-165, 188 Kltrlenme 39 Kltrleme 38, 154, 159, 212
Gen Havuzu 98 Genetik Srklenme 98, 113 Genotip 85, 98 Geosantrizm 10 Gebe-obanlk 118, 134, 135, 140, 141 Gramer 228, 235, 244
H
Hane 16, 136, 137, 139, 178, 180, 188 Heterodoksi 211 Hilobatlar (Hylobatidae) 74-76 Holosen 126, 127, 129, 143 Hominid 99, 100, 102, 103, 112 Homosantrizm 10
I-
Irk 67, 79, 81, 82 badet 202, 203, 205, 207, 210-213 dyografik 14, 51 dyografik Alfabe 239 lksel Topluluk 28 nsanslar 94, 99, 101-103, 112 levcilik 56 levsel-Grevde (Anolog) Organ 68
K
Kafatas Endisi 81, 87 Kalkolitik Dnem 137 Karizma 202, 207 Karma Beslenme 71 Karlatrmaclk 5 Katastrofizm 96 Katlann Gzlemi 16 Katlarak Gzlem Teknii 13, 15-17 Kent 6, 119, 137, 144, 145, 151-155, 157-160, 162, 165-167, 170, 172 Kent Devrimi 152, 153 Kip 227, 228 Klan 140, 141, 145, 186 Konik Klan Modeli 140, 141 Konuma Dili 8, 25, 28, 30, 204, 223-225, 228, 229, 237, 239, 241, 244 Korda 69 Kozmopolitizm 154, 160 Kkende (Homolog) Organ 67, 68 Kreol Dil 235
L
Lamarkizm 96 Lehe 230-233, 241, 244 Levirat 178, 186 Lvi-Strauss Claude 14, 35, 53, 54, 59, 181 Lingua Franca 235, 236 Linn Carl von 66, 67, 96
M
Maara Sanat 94 Makineleme 152, 166 Makro Evrim 95 Malinowski Bronislaw14, 33, 52, 53, 56, 59, 123 Meknsal evre 4 Mendel, Gregory 98 Mikro Evrim 26, 95 Minimalizm 123 Mitoloji 202-204, 206, 209, 214-216 Mitos 57, 202, 214-216
Dizin Miyosen 24, 99, 100, 112 Molekler Saat 109 Monogami (Tekelilik) 182 Monoteizm (Tektanrclk) 210 Morgan 48-50, 55, 56, 59 Mutasyon 81, 98, 109
257
R
Radcliffe-Brown, Alfred, R. 9, 14, 52, 53, 59 Rekombinasyon 98 Ritel 205-208, 213
S-
Sapir-Whorf Kuram 224, 243, 244 Senozoyik 99 Sentaks 228 Serf 137, 145 Simge 3, 8, 28, 30, 33-35, 42, 48, 57, 202-206, 209, 212-216, 224, 225, 237, 238, 244 Simgecilik 48, 214 Sororat 186 Soru Kad 16 Sosyal/Kltrel 17, 49 Sosyobiyoloji 48, 54, 59 Soy 140-142, 213 amanizm 209
N
Neolitik Devrim 118, 119, 128, 132, 133, 142, 161, 230 Neolitik Dnem 119, 121, 122, 127, 130, 131, 137 Nesep 140 Nomotetik 14, 51
O-
Oligosen 99, 112 Ortaklk (Yarclk) 137 Ortodoks Dnya Gr 154 Ortodoksi 211 Oryantalizm 9 jeni 81 l Dil 230, 235, 236 mr Beklentisi 121, 165, 167 zclk 30
T
Tabakalama 123, 124, 126, 135, 136, 145, 151, 153, 155, 157, 158, 161, 172 Tabu 10, 48, 202, 212, 213, 216 Taksonomi 67, 75, 87, 96, 101 Tarihsel Arkeoloji 7 Tarihsel zgclk 48, 51, 59 Tarla Orman Dnm (Field-Forest Rotation) 136 Ta Aletler 104, 110, 112 Tek Hatl Evrim 49 Tek Merkezli Evrim 109 Tekdzelik (Uniformitarianism) 96 Toplumsal Cinsiyet 28, 58, 59, 171, 177-179, 193, 195 Toplumsal Hareketlilik 156 Toplumsal Yap 9, 52, 53, 59 Transformizm 96 Transhmans 134, 139, 141 Tun a 137, 142, 153, 154 Tylor, Edward 29, 49
P
Paleoantropoloji (nsan Paleontolojisi) 6, 10 Paleontoloji 6, 10 Paleosen 99, 112 Panteizm (ok Tanrclk) 209 Parazit Ayklama 73 Pastoralizm 134 Pidgin Dil 235 Piktografik Alfabe 239 Pliyosen 99, 100 Poliandri (okkocaclk) 183 Poligami (okelilik) 182 Polijini (ok Kadnllk) 182, 183 Polimorfizm 83 Poplasyon Genetii 7 Postmodernizm 10 Postyapsalclk 10 Prehistorya 7 Primat 27, 74-76, 78, 79, 87, 238 Primatoloji 6 Prosimiyen 66, 69, 70, 72, 73, 99
U-
Uyarlanma 3, 4, 6, 10, 25, 26, 30, 31, 37-39, 42, 54, 56, 59, 68, 70, 73, 84, 85, 102, 117, 120, 124, 125, 134, 136 nc Dnya 49, 152, 167, 236
258
Dizin
V
Varyasyon 97
Y
Yapay Seilim 97 Yapsal levcilik 60 Yapsalclk 48, 53, 54, 57, 59 Yapsal-levsel 9 Yaradllk 96 Yaamsal evre 4 Yalandrma 10 Yeni Dnya Maymunlar 66, 70, 73, 74, 99, 112 Yeni Etnografya (Hikyeci Etnografya) 16 Youn Tarm 134, 136-138, 145, 153, 164 Yorumlamaclk 14 Yksek Kltr 7, 50, 152, 153, 160, 163, 234
Z
Zorla Kltrleme 24, 41, 42

Antro Polo Ji

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Antro Polo Ji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Kltr Kavram ......................................................................... 23

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

Kltre Yaklamlar: Temel Antropoloji Kuramlar ........... 47

nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eitlilii.. 65

nsann Evrimi .......................................................................... 93

Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm...................................................... 117

Kent, Devlet ve Endstri ....................................................... 151

Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet .......................................... 177

Din ve Kutsal ........................................................................... 201

Dil ve letiim .......................................................................... 223

Szlk ................................................................................... 249 Dizin ...................................................................................... 255

Editr Do.Dr. Handan STNDA

Amalarmz: niteyi tamamladnzda kazanacanz bilgi ve becerilerdir.

zet: nitede ayrntl ilenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.

Kaynak: G.B.R. Poster Magazines

nite 1 - Antropoloji Nedir?

ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAIMI VE LKELER Antropolojinin Tanm

Antropolojinin Yaklam ve lkeleri

nite 1 - Antropoloji Nedir?

nite 1 - Antropoloji Nedir?

nite 1 - Antropoloji Nedir?

Oryantalizm: Batl gzyle douya bakmaktr.

nite 1 - Antropoloji Nedir?

nite 1 - Antropoloji Nedir?

ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARATIRMA TEKNKLER

nite 1 - Antropoloji Nedir?

nite 1 - Antropoloji Nedir?

nite 1 - Antropoloji Nedir?

nite 1 - Antropoloji Nedir?

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

nite 2 - Kltr Kavram

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image: Eskimo Family-NGM-v31-p564-2.jpg

nite 2 - Kltr Kavram

nite 2 - Kltr Kavram

nite 2 - Kltr Kavram

nite 2 - Kltr Kavram

nite 2 - Kltr Kavram

nite 2 - Kltr Kavram

nite 2 - Kltr Kavram

Fotoraf 2.5 Trk Kahvesi

Kltrel Yaylma (Diffusion)

Fotoraf 2.6 nce Belli Bardaktan ilen ay

Kltr oku (Culture Shock)

Kltrel zmseme (Assimilation)

nite 2 - Kltr Kavram

Kltrel Btnleme (Integration)

Zorla Kltrleme (Trans-Culturation)

Kltrel Deime ve Gelenek

Kltrn zellikleri nelerdir?

nite 2 - Kltr Kavram

nite 2 - Kltr Kavram

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Kltre Yaklamlar: Temel Antropoloji Kuramlar

nite 3 - Kltre Yaklamlar: Temel Antropoloji Kuramlar

EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR 19. Yzyl Evrimcilii

nite 3 - Kltre Yaklamlar: Temel Antropoloji Kuramlar

Tarihsel zgclk (Amerikan Tarih Okulu)

LEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR ngiliz levcilii

nite 3 - Kltre Yaklamlar: Temel Antropoloji Kuramlar