Emilia Woniak II rok wiedzy o teatrze Autour dElle - Bella na ptnach Chagalla Marc Chagall na tle artystw XX-wiecznej

awangardy jest postaci szczegln !ie "wik#any w alkoholizm i romanse$ o%#&dnie zakochany w swojej 'onie$ z "rokiem ch#opca spoglda na nas z (otogra(ii )enata *artnik w mal"tkim wydawnictwie pod znamiennym tyt"#em Marc Chagall artysta szczliwy okre+li#a go

,najrado+niejszym i naj%ardziej zroz"mia#ym spo+rd wielkich malarzy XX wiek"- . i o ile to dr"gie okre+lenie mo'e %"dzi/ wtpliwo+ci$ o tyle z pierwszym kojarzony jest w z"pe#no+ci I cho/ to wszystko to w d"'ej mierze "oglnienia$ znaczcy wydaje si& (akt$ 'e w takiej (ormie Chagall przeszed# do oglnej +wiadomo+ci 0ego malarstwo ,pe#ne ciep#a i intymno+ci-1 rozwija#o si& przez d#"gi czas pod cz"jnym okiem *elli 2 wielkiej mi#o+ci malarza ,3%rana na %ia#o al%o ca#a w czerni$ od dawna wzlat"je na moich p#tnach$ %&dc przewodniczk mojej szt"ki !ie ko4cz& o%raz" ani rys"nk" zanim jej nie zapytam5 tak czy nie6- 7

*ella rzeczywi+cie cz&sto pojawia si& w pracach Chagalla$ czasem z wyranymi cechami okre+lajcymi jej oso%owo+/$ czasem s"%telniej 2 jako naga dziewczyna w o%j&ciach "%ranego m#odzie4ca$ %d w s"kni +l"%nej tworzc jeden z g#wnych motyww malarstwa Chagalla 2 par& kochankw 0ej rola %y#a jednak g#&%sza$
1

Bartnik R., Marc Chagall artysta szczliwy, Lublin 2003, brak numeracji stron, Bartnik R., op.cit., Cyt. za: Maritain R., Chagall, czyli burza zaczarowana, t um. Maria !uro"ska, #arsza"a 2011, s.$$,

%ardziej znaczca ni' tylko pozowanie do p#cien$ co wida/ j"' w s#owach samego malarza Cho/ 'y#a w cieni" wielkiego artysty$ mo'na przyp"szcza/$ 'e %y#o to dla niej 'ycie pe#ne satys(akcji 8d najm#odszych lat interesowa#a si& szt"k W "kryci" przed rodzicami %ra#a lekcje aktorstwa " samego 9tanis#awskiego$ porz"cajc na scenie swoj wstydliwo+/ i znajd"jc w metodzie :i szerzej 2 szt"ce w ogle; to$ co jej ortodoksyjna rodzina odnajdywa#a w religii 0ako najm#odsza crka wychow"jca si& w cieni" siedmi" %raci "cieka#a w literat"r&$ co po latach zaowocowa#o prac dyplomow o <ostojewskim$ wie4czc jej wszechstronne st"dia w Moskwie <la ko%iety o 'ydowskim pochodzeni" %y#o to wtedy nie%ywa#e osigni&cie = >wiadectwem jej oczytania$ ale te' talent" mog %y/ dla nas wspomnienia wydane po polsk" w tomie Ponce wiece5 ?o literat"ra pisana d"'o sprawniej i 'ywiej ni' natchniona i cz&sto z%yt sentymentalna a"to%iogra(ia samego Chagalla z .@11 rok" A W +wietle tych in(ormacji mo'emy przyp"szcza/$ 'e ma#'e4stwo z malarzem da#o jej to$ o czym nawet nie +mia#a marzy/ 2 "czestnictwo w 'yci" artystycznym :nie tylko w jego spo#ecznym wymiarze$ ale te' w samym centr"m proces" tworzenia;$ "cieczk& od zaco(ania i ortodoksji jej rodziny i wyjazd z dalekiej$ prowincjonalnej )osji do stolicy wczesnej szt"ki$ do Brancji$ ktr tak pokocha#a 8czywi+cie nie chc& przez to stwierdzi/$ 'e *ella wysz#a za Marca z tych wszystkich powodw$ nie mo'emy te' z pewno+ci powiedzie/$ czy jej 'ycie " %ok" Chagalla %y#o szcz&+liwe i spe#nione 2 nie to jednak ma %y/ celem tej pracy Wa'ny wydaje mi si& spos% w jaki si& dope#niali$ co wida/ tym wyraniej$ im g#&%iej poznaje si& ich histori& 0ackie
%

#ullsc&la'er (., Chagall. Love and Exile, Lon)on 200*, s. +$,+*, C&a'all B., P on!ce wiece, t um. (olanta .ell, /rak0" 1+1*, C&a'all M., Mo"e #ycie, t um. (olanta .ell, /rak0" 2003,

W"llschlager zwraca "wag& na spos% w jaki wspomnienia *elli z Wite%ska :z ktrego w m#odo+ci chcia#a "ciec$ a za ktrym t&skni#a "krywajc si& przed wojn na po#"dni" Brancji; "(ormowa#y malarstwo Chagalla i ,+wiat jego wyo%rani$ w ktrym wspomnienia zag&szczaj si& w sym%ole- C Dorwn"je j do !ory *arnacle$ partnerki$ a potem 'ony 0oyceEa$ ktra sta#a si& dla niego "oso%ieniem ,irlandzko+ci- ,In the same way *ella %ecame Fite%sk$ 0ewish )"ssia$ transported a%road and held s"spended in time (or Chagall-G Historia *elli na p#tnach Chagalla rozpoczyna si& w .@I@ rok" w zainspirowanym hiszpa4skimi portrecistami o%razie Moja narzeczona w czarnych rkawiczkach. 0ej posta/ w +wietlisto %ia#ej s"kience wyranie wy%ija si& z ciemnego t#a$ jest majestatyczna i pewna sie%ie 8szcz&dna kolorystyka nadaje jeszcze wi&kszej powagi tem" przedstawieni" Wida/ ogromn r'nic& pomi&dzy nim$ a pniejszymi pracami malarza <la Chagalla *ella nie %y#a j"' wstydliw dziewczyn

z ortodoksyjnej rodziny 2 nie %y#a jednak jeszcze najwi&ksz mi#o+ci i inspiracj J"pe#nie inny wymiar nadaje jej postaci mniej (ormalny rys"nek z tego samego rok"$ gdzie *ella stoi w podo%nej$ majestatycznej pozie na tle sklep" j"%ilerskiego swoich rodzicw z r' przypi&t do pasa$ dzie#em *#oka pod pach iK widelcem oraz #y'k we w#osach 2 W"llschlager interpret"je to jako przytyk dotyczcy jej mi#o+ci do ciast @ ?o intymne$ ciep#e i lekko karykat"ralne przedstawienie :o%ok drwiny z #akomstwa$ *ella zosta#a te' o%darzona sporym nosem i d"'o mniej posgowymi rysami ni'

Metz'er R., #alt&er 2.3., Chagall $%%&'$(%). Malarstwo "a*o +oez"a., t um. 4)yta 5omczyk, /6ln 2001, s. 20,
*

#ullsc&la'er (., op.cit., s. +0,+1, #ullsc&la'er (., op.cit., s.101,

w malarskim wydani" aEla FelazL"ez; wskaz"je na j"' d"' %lisko+/ i otwarto+/ pomi&dzy nimi 8%a te przedstawienia$ wed#"g powszechnych datowa4 :ktre w przypadk" Chagalla s chy%a zawsze troch& niepewne;$ pochodz z czas"$ kiedy si& poznali$ co o%oje emocjonalnie wspominali w swoich a"to%iogra(iach Molejny wa'ny o%raz to Dedykowane mojej narzeczonej z .@.. rok"$ kiedy Chagall %y# j"' we Brancji$ gdzie poznawa# wielkich mistrzw i powoli sz"ka# swojego miejsca w+rd nowych kier"nkw w szt"ce D#tno "derza agresywn czerwieni i jest wymagajce w od%iorze Dotrze%a wnikliwo+ci$ a%y zagmatwane kszta#ty "#o'y/ w ca#o+/ Wy#ania si& z tego o%raz ko%iety "%ranej na czarno

owini&tej wok# ramion m&'czyzny z g#ow %yka 0ej masywne "da oplataj jego posta/$ %ardziej statyczn i spokojn Mo%ieta pl"je m" w twarz$ co jego zdaje si& nie wzr"sza/ Ca#a ta scena rozgrywa si& na dach"$ a w kadrze o%raz" oprcz jego g#wnych %ohaterw mie+ci si& jeszcze lampa oliwna .I !ie jest to dos#owny portret *elli 2 ko%ieta cho/ "%rana na jej wzr jest jednak d#"gow#os %londynk !a przysz# 'on& Chagalla wskaz"je literalnie jedynie tyt"# o%raz" 2 zaproponowany swoj drog przez poet& i przyjaciela malarza 2 Cendrarsa Mrytycy zwracaj "wag& na

,drastyczno+/ archetypowego potraktowania p#ciowo+ci-..$ co rzeczywi+cie chy%a najmocniej %ije z tego o%raz"$ wa'ne s jednak tak'e widoczne t" pierwsze (ascynacje nowymi kier"nkami w szt"ce 2 (owizmem z jego 'yw$ wr&cz drapie'n kolorystyk oraz k"%izmem ?ego dr"giego Chagall "'ywa# ostro'nie i w%rew teorii$ ktr "wa'a#

10

# po)obnym otoczeniu 7a'resy"nej, cielesnej mi o8ci9 znaj)ujemy tak: lamp; na obrazie z te'o same'o roku < ,ntrze -- . By= mo>e zosta a tam "pro"a)zona przez artyst; na zasa)zie skojarzenia z nocn: por: nie ukazy"an: kolorem, kt0ry pos u>y tutaj jako "yraz emocjonalne'o a)unku obrazu.
11

Metz'er R., #alt&er 2.3., op.cit., s. 1$,

za z%&dn w szt"ce 2 geometryzacja (orm s#"'y#a m" do stworzenia ,a"tonomicznego +wiata$ "zale'nionego tylko od w#asnej wewn&trznej psychologii- .1 M"%izm %y# te' j&zykiem$ ktry "walnia# przedmioty ze s(ery ich "tylitarno+ci i pozwala# im na w#asne$ pe#ne tajemniczo+ci 'ycie$ co sta#o si& niezwykle wa'ne dla chccego "kaza/ magi& +wiata malarza :z czasem jednak osigane %y#o przez niego innymi +rodkami; Mrtka wizyta w )osji$ ktr Chagall mia# od%y/ zaraz po wernisa'" w *erlinie$ zamieni#a si& w kilk"letni powrt w rodzinne strony Dowodem %y#a wojna$ ktra zatrzyma#a go przed ponownym wyjazdem do Brancji Cho/ tr"dno wyrokowa/ jak wyglda#a%y jego kariera$ gdy%y wszystko potoczy#o si& zgodnie z planem$ %ardzo prawdopodo%ne$ 'e jego 'ycie prywatne nie rozwin&#o%y si& w ten sam spos% Dowrt do )osji pozwoli# na od'ycie "cz"cia #czcego *ell& i Marca$ co zaowocowa#o ich +l"%em w lipc" .@.N rok".7 !a trzy tygodnie przed tym wydarzeniem *ella$ po tr"dach zwizanych z poznaniem daty "rodzenia malarza :C %d A lipca;.=$ zro%i#a m" z tej okazji wielk niespodziank& ?en radosny dla nich o%ojga dzie4 zosta# "trwalony nie tylko na p#tnie malarza pt rodziny l"% !ocznica"

ale te' we wspomnieniach *elli$ co pozwala jeszcze mocniej zag#&%i/ si& w ich +wiat$ pozna/ odmienne p"nkty widzenia i lepiej zroz"mie/ o%a przekazy *ella daje nam te' niezwyk#y opis samego akt" twrczego.N !a o%razie widzimy par& zakochanych z#czonych w poca#"nk" M&'czyzna$ jak cz&sto na o%razach Chagalla$ "%rany jest
12

Metz'er R., #alt&er 2.3., op.cit., s. 20,

13

# ksi:>ce Chagall $%%&'$(%) "i)nieje )ata 2- czer"ca je)nak na po)sta"ie przes anek, o kt0ryc& b;): )alej pisa a, bar)ziej pra")opo)obna "y)aje si; "ersja z bio'ra?ii C&a'alla autorst"a (onat&ana #ilsona. By= mo>e te> jest to przesuni;cie z"i:zane z r0>nic: kalen)arzy.
1%

/olejna niejasno8= < " "i;kszo8ci @r0)e po)a"ana jest )ata 1.01.1**1. #ilson uznaje to je)nak za misty?ikacj; same'o C&a'alla z"i:zan: z "iar: " szcz;8li": moc si0)emki.
1-

C&a'all B., op.cit., s.2-2

w kosz"l& :innym razem marynark&; kolor" g#&%okiej zieleni Mo%ieta 2 jak cz&sto *ella 2 w czarn s"kienk& z %ia#ym ko#nierzykiem Wszystkie elementy$ jakie pojawi#y si& na o%razie$ skr"p"latnie wylicza *ella w swoich wspomnieniach 2 kwiaty zrywane w po+piech"$ ciasto$ kolorowe ch"sty i szale$ ktre zawiesi#a ozda%iajc %iedny pokj swojego narzeczonego !ic dziwnego$ 'e m&'czyzna w radosnym i mi#osnym "niesieni" wzlat"je ponad "kochan i o%darza j poca#"nkiem Ingo Walter i )einer Metzger zwracaj "wag& na swoist ,realistyczno+/- przedstawienia <ro%iazgowo+/ z jak Chagall odtworzy# wzory o%r"sw i narz"t wskaz"j na realno+/ tej chwili$ jej osadzenie w konkretnym otoczeni".A$ %o chocia' m&'czyzna "nosi si& w powietrz" i nienat"ralnie wygina w poca#"nk"$ jest to przecie' meta(ora jak najdos#owniej oddajca stan jego d"szy ?o wskaz"je na kolejny wa'ny aspekt twrczo+ci tego malarza$ ktry sam okre+li# j jako ,malowan poezj&- .C 2 jego zakotwiczenie w s#owie 8%razy staj si& ,sposo%em na wiz"alne przedstawienie j&zykowej meta(ory-.G !a ich pochodzenie zwraca "wag& Wilson 2 wed#"g niego malarstwo Chagalla to wiz"alny przek#ad zarwno 'yciowej (ilozo(ii jak i j&zyka chasydw$ przejawiajcy si& cz&sto w dos#ownym wyo%ra'eni" ich meta(or$ jak cho/%y ,%"ja/ w o%#okach-.@$ czy ,ro%i/ co+ siedmioma palcami-$ czyli z oddaniem 1I$ jak przedstawi# swoj posta/ Chagall na #$to%ortrecie z .@.7 rok" Wilson kojarzy te' Chagalla :cho/ mo'na wtpi/$ czy s#"sznie$ wa'ne wydaje mi si& jednak wskazanie na o%szar skojarze4$ jaki %"dzi to malarstwo; z poetyk realizm" magicznego
1$

Metz'er R., #alt&er 2.3., op.cit., s.3*, Bartnik R., op.cit., Metz'er R., #alt&er 2.3., op.cit., s.%0,

11

1*

.@
20

#ilson (., Marc Chagall. .iogra/ia, t um. (. .ko"roAski, #arsza"a 200*, s.23, /6&ler M., #elt (., 0o1isarz Chagall, &ttp:BB""".polityka.plBs"iatBty'o)nik?orumB1-10+3*,1,komisarz,c&a'all.rea) , C)ost;p: 0-.2013D,

MarL"eza1. ?e dwie drogi twrczo+ci - malarstwo i poezja :czy szerzej 2 literat"ra; 2 #cz si& w oso%ie samego Chagalla$ ktry tak'e pisa# wiersze Jnalaz#y te' swj wyraz w ksi'ce )aissy Maritain Chagall" czyli &$rza zaczarowana$ na ktrej kartach wsplna przyja4 poetki i malarza oraz ich korzenie sta#y si& cz&+ci jednej ca#o+ci 9komplikowane zwizki Chagalla z poezj pods"mowa# Ondre *reton ,J Chagallem i tylko z nim prze'y#a meta(ora swoje tri"m(alne wej+cie do malarstwa-11 W .@.C rok" powstaje przepi&kny portret *elli$ wyr'niajcy si& mocno na tle innych dzie# Chagalla 2 'ella w &iaym konierz$ 8gromne p#tno$ "trzymane w stos"nkowo wskiej gamie %arw :szczeglnie w porwnani" do innych jego o%razw; jest mocno zainspirowane k"%izmem *ella w swojej klasycznej czarnej s"kni z %ia#ym ko#nierzem$ z majestatycznym wyrazem twarzy :cho/ te' d"'o s"%telniej i %ardziej ko%ieco ni' na pierwszym portrecie; gr"je nad roz#o'ystym lasem Ma zamkni&te oczy$ jej d#onie przes"waj si& po ciele 2 %y/ mo'e ta4czy6 *ez wtpienia jest zmys#owa i pi&kna !ie%o %ezpo+rednio za ni jest %#&kitne$ natomiast dalej od jej postaci przechodzi w %iel 2 tak$ jak%y swoj oso% por"sza#a tak'e t& s(er& !a tle r'norodnych zieleni las"$ " do#" o%raz" wyr'nia si& male4ki detal 2 posta/ prowadzca za r&ce ma# dziewczynk& o%ok schncych na szn"rach$ %ia#ych "%ra4 ?r"dno okre+li/$ czy to powtrzona posta/ *elli :wyjtkowo w spodniach6;$ czy mo'e sam Chagall6 Wyranie jednak odczyt"j& ten o%raz jako wyraz jego (ascynacji 'on$ ktra oko#o dwa lata wcze+niej wyda#a na +wiat ich "kochan crk&$ Id& !a tym portrecie$ jak chy%a nigdzie indziej Chagall wydo%y# ca# swoj mi#o+/ i ca#e pi&kno swojej 'ony 3kaz"jc pe#en majestat i ko%ieco+/ *elli$ odda# jej ho#d
21

#ilson (., op.cit., s. $%, Cyt. za: Metz'er R., #alt&er 2.3., op.cit., s.-%,

22

Dodo%nie "kaza# posta/ ma#ej Idy na p#tnie z tego samego rok" - Podw(jny %ortret z kieliszkiem wina ?o radosny o%raz przedstawiajcy *ell& w %ia#ej s"kni z odwa'nym dekoltem$ na ktrej ramionach spoczywa "+miechni&ty m' w zielonej kosz"li i czerwonej marynarce z tyt"#owym kieliszkiem w r&k" !ad nimi "nosi si& r'owy anio#ek$ owoc ich mi#o+ci 2 Ida Drzestrze4 za nimi dzieli si& wyranie na dwie strony 2 po prawej stronie widzimy ci&'kie %rzowe nie%o i pogr'one w mrok" masywne %"dynki Do lewej natomiast wida/ jasny %#&kit i s#o4ce oraz

charakterystyczne za%"dowania ko+cielne$ cz&sto pojawiajce si& w pejza'ach Wite%ska *iorc pod "wag& datowanie o%raz" .@.C l"% prze#om .@.C i .@.G rok"$ mo'e %y/ to moment ich przeprowadzki z Deters%"rga$ gdzie Chagall ,gryzmoli# si& na papierach-17 w *i"rze Pospodarki Wojennej$ do rodzinnego Wite%ska$ gdzie po wy%"ch" rewol"cji padziernikowej :ktra na razie pokazywa#a tylko swoje do%re o%licze; Chagall zosta# mianowany ministrem k"lt"ry i szt"ki w )osji oraz stan# na czele 9zko#y 9zt"k Di&knych Jnamienne$ 'e to *ella stawia krok w t& do%r stron& Jreszt ca#e przedstawienie zdaje si& rz"ca/ pewne +wiat#o na ich stos"nki rodzinne 2 zgodnie z majestatyczn postaci *elli z portret" w %ia#ym ko#nierz"$ t"taj tak'e to ona 2 dos#ownie 2 dwiga rodzin& na swoich %arkach 0est d"'o powa'niejsza

i %ardziej sta%ilna ni' popijajcy wino Marc Molor rajstop *elli to ten sam odcie4$ w jakim malarz przedstawi# ma# Id&$ "kaz"jc zwizek matki i crki$ tak'e ten (izyczny :nie od%ierajc m" jednak poezji$ tak$ jak ro%i to opis; )wnie' tyt"# jest t"taj znaczcy 2 ten %odw(jny %ortret wskaz"je na niezwykle silny zwizek Chagallw 9 jak%y dwoma pro(ilami jednej oso%y W swojej %iogra(ii Chagalla

23

Emiec&o"ska F., Marc Chagall, #arsza"a 2010, tekst "y)any razem z ?ilmem Mistrzowie sztu*i nowoczesne" Marc Chagall, s.1,

Wilson wi'e go z plato4sk koncepcj mi#o+ci zwracajc "wag& na powtarzajce si& motywy zlewania si& dwch twarzy %d cia# w jedno1= Interes"jcym tego przyk#adem wydaje si& %y/ o%raz Przy %iani$ kog$ta$ gdzie j"' sam kog"t znoszcy jaja #czy w so%ie pierwiastek m&ski i 'e4ski Wizj& dope#nia gr"jca nad nim krowa z dwiema l"dzkimi twarzami$ przypominajca splecionych w mi#osnym "+cisk" kochankw ?en okres rado+ci zaowocowa# jeszcze dwoma pi&knymi o%razami Promenada $ czy te' )%acer z .@.C rok" oraz Ponad miastem malowany od .@.= i "ko4czony w .@.G W o%" przedstawieniach zakochani s mocno przeciwstawieni ziemskiej realno+ci W Promenadzie miasto "jednolicone jest w %arwie ci&'kiej zieleni ?ylko cerkiew w s"%telnych r'ach zdaje si& nale'e/ j"' do +wiata nie%ios Dodo%nie w Ponad miastem charakterystyczny %"dynek zlewa si& niemal'e z horyzontem ?en o%raz wydaje si& %y/ zreszt d"'o sm"tniejszy w wyrazie Dara jest %ardziej zamy+lona ni' radosna$ a ci&'ko+/ miasta nie zosta#a "kazana sym%olicznie$ ale dosadnie 2 od %"rych kolorw %"dynkw po wie+niaka za#atwiajcego swoje potrze%y pod p#otem Wyjazd Chagallw do Dary'a :i w t& stron& przez *erlin; nie rozpocz# si& najlepiej Drzychody "zyskane ze sprzeda'y o%razw w .@.= rok" przez marszanda Waldena "leg#y dewal"acji podczas wojny J tego powod" %y# to tr"dny pocztek nie tylko pod wzgl&dem (inansowym 2 Chagall pierwsze paryskie lata sp&dzi# na odtwarzani" zaginionych dzie# chcc w ten spos% ocali/ kawa#ek sie%ie samego

2%

#ilson (., op.cit., s.11-,

z tamtego okres"1N ?en dr"gi paryski okres to pocztkowo kolejna %eztroska i szcz&+cie lecz nied#"go pniej przykry#y je nadcigajce widma wojny domowej w Hiszpanii$ antysemityzm" i tego$ co przyniesie rok .@7@K 3cieczka do !owego 0ork" w .@=. rok" %y#a konieczno+ci$ cho/ *ella nie mog#a pogodzi/ si& z po'egnaniem "kochanej Brancji *y/ mo'e cz"#a$ 'e nie %&dzie mog#a tam j"' wrci/ W .@== rok" kiedy syt"acja w E"ropie si& "spokoi#a i Chagallowie podj&li decyzj& o powrocie$ *ella nagle zmar#a W tym momencie %iogra(ii malarza najcz&+ciej przytaczane s jego w#asne s#owa5 ,Wszystko sta#o si& ciemno+ci-1A Chagall podo%no odwrci# swoje p#tna do +ciany 0"' po +mierci *elli "ko4czy# malowany od .@7= rok" o%raz dedykowany jej i %&dcy niejako kompilacj wszystkich motyww i scenerii w jakich j przedstawia# Do prawej stronie widzimy j z"pe#nie nag na czerwonym #'k"$ za ktrym rozpo+ciera si& pejza' ma#ego miasteczka 2 mo'e to wspomnienie z czasw$ gdy *ella odwa'nie pozowa#a do jego o%razw$ wymykajc si& potem przez okno z jego pokoj" i nie %ojc si& opinii ssiadw6 Do +rodk" oni o%oje 2 *ella w d#"giej %ia#ej s"kni wys"ni&ta na pierwszy plan i zakrywajca zawstydzonego narzeczonego Wok# nich kwiaty$ skrzypce$ zwierz&ta$ wielki zegar$ anio#$ %#&kityK - ca#e chagallowskie "niwers"m O wszystko to # ma *emme. Do +mierci *elli z dzie# Chagalla ,pe#nym %rzemieniem odzywa si& przesz#o+/ i wiara w za+wiaty-1C Malarz ko4czy rozpocz&t w .@7C rok" wielk kompozycj&
2-

Metz'er R., #alt&er 2.3., op.cit., s.-%, Emiec&o"ska F., op.cit., s.1-,

2$

21

Lassai'ne (., Chagall, C":D 2d Maneta do Polloc*a. 3 owni* 1alarstwa nowoczesnego , t um. Gelena HeIec&y, #arsza"a 1+13, s.$1,

#$to$r d+,lle 2 Dla niej$ w ktrej #czy wszelkie wspomnienia zwizane z 'on 8%raz "trzymany w charakterystycznych %#&kitach ma wyjtkowo "systematyzowan kompozycj& 2 w jego centr"m widnieje okrg$ jak wklejona (otogra(ia Wite%ska$ gdzie zacz&#a si& ich wsplna droga Do prawej *ella "%rana w malinow s"kienk& z %ia#ym ko#nierzykiem$ trzymajca wachlarz i ocierajca #z& !ad ni "nosi si& wspomnienie ich +l"%" - m#odzi le' w+rd li+ci$ jak na p#tnie -ochankowie w &zie. Do lewej stronie Marc - ciemny$ zatapiajcy si& w t#o o%raz" z odwrcon g#ow$ tak jak w jego portrecie poety o tej nie%ezpiecznej .rois he$res et demie. !ad nim ptak ze +wiec w dzio%ie i anio# "kaz"jcy im niejako gestem wspomnienie z centr"m o%raz" !ie jest to oczywi+cie przegld wszystkich p#cien Chagalla$ na ktrych "pami&tni# on *ell& Dojawia#a si& ona tak'e w pniejszych latach$ jako nieod#czny element jego +wiata !ie nam rozstrzyga/$ czy ich mi#o+/ %y#a tak romantyczna$ jak zosta#a przedstawiona na o%razach 9ta#a si& ona jednak swoist legend malarskiego +wiata$ spychajc w cie4 inne wa'ne i d"'o ,powa'niejsze- motywy jego twrczo+ci reakcje na wydarzenia polityczne XX wiek"$ ciekaw wizj& Chryst"sa$ czy ogromne zainteresowanie *i%li$ ktrego dowodem$ je+li nie s same p#tna i witra'e$ niech %&dzie nadana z woli Chagalla nazwa jego m"ze"m 2 M"ze"m *i%lijnego Drzes#ania ?o jednak chagallowski sentymentalizm przeszed# do historii przysparzajc m" sporo krytyki$ najcz&+ciej wymierzanej w prace ze schy#k" jego twrczo+ci Wilson nastawienie ,sno%istycznych koneserw malarstwa- streszcza s#owami5 ,Mo'e nie %y# to jeszcze kicz$ ale co+ nie%ezpiecznie z%li'onego-1G

2*

#ilson (., op.cit., s.10,

0ak napisa# Branz Meyer ,Dicasso to try"m( inteligencji$ Chagall 2 zwyci&stwo serca-1@$ a od serca nie mo'na przecie' oczekiwa/ ani zgodno+ci z kanonami$ ani okie#znania z%ytniej ckliwo+ci i sentymentalizm" I cho/ czasem mo'e nam %y/ z%yt s#odko$ to chy%a historii potrze%ny %y# ten "roczy$ wieczny ch#opiec o%ok ca#ego panteon" szorstkich$ pijanych artystw *o przecie' ,%ez mi#o+ci nie ma szt"ki$ ani 'adnego tworzenia-7I

2+

Cyt. za: Metz'er R., #alt&er 2.3., op.cit., s.-*, Cyt. C&a'alla za: #ilson (., op.cit., s.21%.

30

Hommage Chagall - malarstwo na scenie 9ilny a"to%iogra(izm twrczo+ci Chagalla zosta# wykorzystany przez Odol(a Weltschka w inscenizacji dedykowanej malarzowi 9pektakl %az"je na o%iegowej opinii$ jaka pozosta#a po Chagall" 2 historii romantycznej mi#o+ci i panteonie powtarzajcych si& motyww jego malarstwa Inscenizacja rozpoczyna si& jednak zaskak"jco 2 odpychajcy kelner "stawia na stole wielopi&trow pater& z pretensjonalnym napisem ,Daradis- na szczycie !a dr"gim planie$ z mrok" wyn"rza si& para w samej %ielinie$ ktra po groteskowych za%iegach higienicznych zamienia si& w par& m#od Dodszepty podejrzanego kelnera przekon"j ko%iet& do podania m&'owi ja%#ka z patery M" "ciesze zgromadzonych$ m&'czyzna przyjm"je owoc ?ak re'yser$ nawiz"jc do %i%lijnego Eden" 2 cho/ w%rew dogmatom 2 rozpoczyna histori& o prapocztkach mi#o+ci ?en sielankowy o%raz "lega jednak prze#amani" i weselna "czta zamienia si& w co+ na kszta#t egzotycznego ryt"a#" Qoodoo Ma#'onkom podany zostaje talerz z ich miniat"r$ w ktr go+cie kolejno w%ijaj no'e od%ierajc im w ten spos% 'ycie ?en prolog$ zgodnie ze s#owami re'ysera$ ma za zadanie "czyni/ histori& *elli i Marca %ardziej "niwersaln <la widza mo'e jednak okaza/ si& zwodniczy 2 spodziewajc si& spektakl" %iogra(icznego mo'na "zna/ t& par& za Chagallw$ co za%"rza linearno+/ narracji - ich historia %owiem dopiero si& zacznie Wcze+niej jednak na scenie zostanie

zainscenizowany o%raz Chagalla z .@.7 rok" 2 Macierzy/stwo ?ej %ez wtpienia pi&knej sceny$ w ktrej ogromna ko%ieca posta/ "kaz"je nam wn&trze swojego #ona$ w ktrym ma#y ch#opiec przygrywa na ("jarce$ w 'aden spos% nie "da#o mi si& w#czy/ w (a%"#& spektakl" Mo'emy odczytywa/ j meta(orycznie$ jako wej+cie w +wiat twrczo+ci malarza 2 na scenie oprcz g#wnej %ohaterki pojawiaj si& te' liczne animacje o%razw Chagalla$ ktre nie op"szcz nas do ko4ca spektakl" <opiero od tego moment" powoli rozwija/ si& %&dzie historia *elli i Marca$ ktrej t#em stanie si&$ zwielokrotniony na p#tnach Chagalla w#czonych w (ormie animacji do spektakl"$ Wite%sk Do+rd szarych mieszka4cw tego miasteczka$ w ktrych codzienn r"tyn& pewne zr'nicowanie wnosz tylko +l"%y i pogrze%y$ pojawiaj si& postacie z o%razw 2 kog"t i w# ?o ich o%ecno+/ o+miela zakochanych do pierwszego poca#"nk" 2 najpierw pomi&dzy ich malarskimi odpowiednikami wy+wietlanymi na ekranie$ potem 2 pomi&dzy aktorami na scenie !a tym etapie mo'emy okre+li/ j"' swoiste trzy linie narracji$ w jakich rozwija si& spektakl Dierwsza z nich :cho/ nie pod wzgl&dem chronologicznym; to oczywi+cie historia *elli i Marca$ ktrzy w%rew opinii rodziny wzi&li +l"%$ prowadzili wsplnie szcz&+liwe 'ycie$ a' do czasw wojny$ ktra wygna#a ich do Omeryki$ gdzie spotka#a ich +mier/ 2 w spektakl" "kazana meta(orycznie <r"ga linia zosta#a powo#ana ze wzgl&d" na za#o'ony cel spektakl" 2 "niwersalizacj& ich do+wiadczenia i "kazanie przez to pot&gi mi#o+ci przeciwstawianej wrogiem" +wiat" ?o od niej zaczyna si& spektakl i do niej momentami powraca 2 czy to w scenie ta4ca Marca i *elli$ w ktrym towarzysz im pomno'one pary m#ode$ jak ta z pierwszej sceny :ca#y czas przewijajce si& w spektakl"$ tak jak w malarstwie Chagalla;$ czy przez

apokaliptyczny wymiar$ jakiego na%iera przedstawiona wojna$ czy przez postacie dr"goplanowe 2 najpierw towarzyszce mitycznem" +l"%owi Odama i Ewy$ potem atak"jce mi#o+/ *elli i Marca ?rzecia z narracji$ najmniej linearna w swej nat"rze 2 to p#aszczyzna w#czonego do spektakl" malarstwa Chagalla Bantastyczne postacie z jego o%razw staj si& %ohaterami o%ok tych ,realnie istniejcych- Wi&kszo+ci scen towarzysz %ogate animacje 2 jak%y por"szone do 'ycia o%razy Chagalla$ po#czone z postaciami$ maskami i lalkami wyst&p"jcymi w spektakl" Cz&sto same animacje staj si& podstaw scen$ %d tworz swoiste inscenizacje o%razw$ czasem 2 jak w przypadk" przytaczanego przeze mnie Macierzy/stwa 0 nie "motywowane dwiema pozosta#ymi liniami narracji$ cho/ cz&sto tak'e w#czone w (a%"#& Inscenizacja oscyl"je pomi&dzy tymi trzema (ormami$ nierzadko g"%ic po drodze widza !ie jest to tr"dne zwa'ajc$ 'e jest to spektakl %ez s#w W takim wypadk" wyrana linia dramat"rgiczna wydaje si& konieczna$ a%y nakre+li/ widzowi kier"nek od%ior" Weltschek jednak sprzeciwi# si& normatywnym wzorcom

%"dowania (a%"#y !ie mamy t"taj ani zawizania$ ani rozwizania kon(likt"$ 'adnej perypetii$ a co za tym idzie 2 'adnego katharsis Jamiast tego re'yser wy%ra# (ragmentaryczno+/ 9pektakl wydaje si& %y/ w d"'ej mierze %"dowany na zasadzie naprzemienno+ci 2 po scenach radosnych nast&p"je wyciszenie i tak do ko4ca Dodkre+la to szczeglnie jedna ze s#a%szych stron spektakl" 2 m"zyka !iestety nie wykorzystano jej jako narz&dzia porzdkowania i wzmacniania od%ior"$ tak wa'nego w spektaklach pantomimicznych *"dowana jest ona na wzr t#a m"zycznego seriali$ a nawet kreskwek :np w scenie rewol"cji; Milka przewodnich motyww

okre+lajcych g#wne nastroje$ tylko czasem ciekawiej rozwijanych$ z reg"#y powraca nachalnie przy kolejnych sekwencjach$ raczej dra'nic ni' wz%ogacajc narracj& Ciekawym za%iegiem jest m"ltiplikacja postaci$ ktr stosowa# tak'e sam Chagall$ cho/%y na analizowanych przeze mnie p#tnach Mojej 1onie$ czy Dla niej. !ajcz&+ciej s#"'y#o to pewnej kompilacji i syntezie oso%owo+ci przedstawianych postaci - istniejcych w czasie realnym$ ale tak'e w s(erze wspomnie4$ %&dcych jednocze+nie t sam oso%$ ale przecie' j"' inn Marc i *ella w spektakl" "kazywani s g#wnie przez postacie aktorw z pe#nymi maskami na twarzy Drzedstawiani s zgodnie z ich malarskimi odpowiednikami - Marc jest %r"netem w %"telkowej marynarce$ *ella 2 %r"netk w malinowej s"kience I to g#wnie strj pozwala na ich identy(ikacj& w kolejnych ,wcieleniach- Marc jako marionetka cz#owieka z czerwon g#ow %yka pojawi si& w scenie sennych wizji *elli$ cho/ jest t"taj raczej za%awnym potworkiem ni' przesikni&tym zwierz&cym erotyzmem m&'czyzn z Dedykowanego mojej narzeczonej. Cho/ w tej scenie *ella przedstawiona jest jako naga lalka$ posta/ jest czytelna chocia'%y dzi&ki charakterystycznej (ryz"rze Jakochani przedstawiani s tak'e w (ormie marionetek w wiernej inscenizacji o%raz" Ponad miastem po#czonej poniekd z Promenad" poniewa' tak$ jak w przypadk" tego dr"giego p#tna widzimy jak *ella "nosi Marca do lot" ?"taj re'yser dodaje tak'e swoj$ %ardzo s"gestywn wizj& 2 zakochani staj si& o%iektem podgldactwa odra'ajcych mieszka4cw$ ktrzy przedar#szy si& przez p#ot na ,ich stron&- pr%"j ich dosi&gn/ wspinajc si& na dra%iny 8statnim wcieleniem zakochanych s ma#e k"kie#ki spacer"jce po

cmentarz" !a%ieraj one wymiar" sym%olicznego$ szczeglnie w momencie wej+cia na scen& l"dzkich postaci Marca i *elli$ ktre swoje

,ma#e kopie- wsadzaj do skrzydlatego wahad#owego zegara 2 wa'nego w chagallowskiej meta(oryce ?o znw wierna inscenizacja o%raz" z rok" .@=@$ namalowanego j"' po +mierci *elli - 2egar z &kitnym skrzydem - gdzie we wn&trz" zegara malarz "kry# sie%ie z 'on ?en motyw " Chagalla wyst&powa# %ardzo cz&sto i mia# z#o'on sym%olik& 2 #czy# w so%ie wspomnienie przesz#o+ci$ pocz"cie przemijania$ ale te' zwrot k" wieczno+ci Do latach patrzc na ten o%raz malarz podo%no powiedzia#5 ,0ak %ardzo nieszcz&+liwy m"sia#em %y/$ 'e%y to namalowa/- 7. )e'yser zrezygnowa# z realistycznego przedstawienia odej+cia *elli 9cena na cmentarz" nie pozwala nam okre+li/ kto i dlaczego "mar# >mier/ spotyka ich o%oje$ "kaz"je si& meta(orycznie 8statnia cz&+/ spektakl" przekaz"je prosty kom"nikat 2 mi#o+/ Marca i *elli "wieczniona na o%razach nie podlega prawom przemijania D#tno$ przykrywajce wi&ksz cz&+/ okna sceny$ z wyci&tym w +rodk" prostoktem paradoksalnie pe#ni ("nkcj& ramy W wyci&tej przestrzeni ekran"$ jak na r"chomym o%razie "kaz"je si& nam wolty'erka$ ktrej przygrywa na tr%ce latajcy ch#opiec W kolejnej ods#onie powracaj j"' wsplnie na koni"$ jak w 3olty1erce z .@7. rok" Jarwno na o%razie Chagalla$ jak i w spektakl" tr"dno rozpozna/$ czy jest to posta/ jego i *elli 2 w tym wypadk" jest to jednak wtek %ardzo l"no zwizany z (a%"#$ wi&c +cis#a identy(ikacja nie jest t" najwa'niejsza 8prcz m"ltiplikacji postaci *ella i Marc "kaz"j si& nam tak'e jako w#asne ,meta(oryczne alter-ego- 8%ok *elli pojawia si& czerwony kog"t$ Chagallowi towarzyszy natomiast %#&kitny w# 0ak pisa#am w rozdziale dotyczcym analizy malarstwa Chagalla$ postacie te staj si& " niego meta(or mi#osnego z#czenia dwch
31

Cyt. Ja: KeroA M., 3e*ret czasu Marca Chagalla. 2brazy z zegara1i, C":D 456y*u y. Magazyn student7w historii sztu*i 08L, nr 01B200+, s.1+,

p#ci$ np na p#tnie Przy %iani$ kog$ta. Mog"t jest te' w tym kontek+cie "kazany na o%razie z .@1@ rok"$ gdzie w mi#osnym "+cisk" niejako zast&p"je siedzcem" na nim ch#opc" "kochan 8%raz ten zreszt jest tak'e "kazany w innej scenie w (ormie animacji W spektakl" wa'nym tematem o%ok mi#o+ci staje si& perspektywa historyczna 0ej "j&cie wy%iega poza kontekst %iogra(ii malarza i tego$ co przedstawi# na swoich p#tnach$ dlatego warto+ciowe wydaje mi si& podkre+lenie tej warstwy narracji )ozpoczyna si& ona w scenie rewol"cji .@.C rok" potraktowanej z d"'ym dystansem )ewol"cjoni+ci to ci sami mieszka4cy Wite%ska$ ktrzy chwile wcze+niej$ w scenach okraszonych r"%asznym komizmem$ pr%owali podejrze/ intymne chwile Marca i *elli Jnakiem walki s kije i wid#y oraz jedna strzel%a$ ktrej wymierzanie w widzw zsynchronizowane jest z k"riozaln m"zyk *y/ mo'e celem takiego przedstawienia mia# %y/ kontrast z tym$ co dopiero nadejdzie 2 widmem wojny$ ktra w spektakl" zostanie zestawiona z wizj Opokalipsy Ja chwil& %owiem nad scen przeleci czerwony anio#$ taki jak ze )n$ nocy letniej :.@7@;" czy )%adajcego anioa :.@=C;$ "s#yszmy dzwony$ a na scenie pojawi si& wiz"alizacja p#omieni Wiejski p#ot zamieni si& w %ram& do za+wiatw$ nad ktr zawi+nie przera'ajcy 3( odarty ze sk(ry :.@=C; !aszym oczom "ka' si& lalki trzech %#ogos#awicych ra%inw$ nad ktrych g#owami pojawi si& p#omienie$ a%y za chwil&$ odwracajc si& do nas plecami$ mogli w pe#ni "kaza/ si& jako trzy +wiece :motyw trzech +wiec pojawia si& m in na p#tnie o tym tyt"le z .@=I rok"; Wcze+niej jednak na scen& powrc *ella i Marc$ "ciekajcy w przera'eni" przed gonicym ich widmem wojny 2 jak najdos#owniej :aktorzy przes"waj si& wzd#"' p#ot"$ na ktrym wy+wietlane s o%razy wojny

przedstawione p&dzlem Chagalla; Pdy znikn ze sceny nad p#otem pojawi si& male4ka drewniana #d$ raczej nie przypominajca statk"$ ktrym mogli odp#yn/ do !owego 0ork" w .@=. rok"$ ale swoim wygldem syt""jca nasze wyo%ra'enia gdzie+ pomi&dzy tym wydarzeniem$ a sym%olem Orki !oego ?a zaznaczana przeze mnie ,dos#owno+/ "cieczki- Chagallw przed wojn to powrt do sygnalizowanego j"' przeze mnie pro%lem" poezji w malarstwie Chagalla !ie tylko w nawizani" do tego malarza$ znajd"je on swoje odzwierciedlenie w %adaniach komparatystycznych$ jak i w pr%ach rede(inicji$ czy poszarzeni" pola terminologii i o%szarw o%" szt"k :w%rew d#"giej tradycji okre+lajcej szt"ki plastyczne jako majce charakter przestrzenny$ a literat"r& 2 czasowy 71; 9eweryna Wys#o"ch w%rew opinii Mieczys#awa Dor&%skiego$ Marii )enaty Mayenowy$ czy 0erzego Jiomka staje po stronie od%iorcw i ich do+wiadczenia$ ktre najcz&+ciej przekon"je o mo'liwo+ci ,namalowania meta(ory-77 Domimo$ 'e zarwno tekst Dor&%skiego7=$ jak i Wys#o"ch$ co wydaje si& zaskak"jce$ nie %ierze pod l"p& malarstwa Chagalla$ ko4cowy wniosek tego ostatniego zdaje si& w pe#ni "sprawiedliwia/ mo'liwo+/ rozpatrywania tej twrczo+ci w perspektywie

korespondencji z poezj5
,Meta(ora mo'e istnie/ :i istniejeR; w warstwie podmiotowej o%raz"$ gdy jest spe#niony jeden zasadniczy war"nek5 os#a%ienie ("nkcji oznaczajcej :re(erencyjnej; przedmiotw przedstawionych SMeta(ora zaczyna si& tam$ gdzie ko4czy si& dos#owno+/T 2 pisa# Edward *alcerzan O wi&c nie znaj jej tylko realistyczne prdy w malarstwie-7N
32

/u)elska H. 9arrac"a w sztu*ach +lastycznych. Przegl!d wybranych stanowis* C":DLiteratura a 1alarstwo 1alarstwo a literatura, re). L. /r0likie"icz, M. K asze"ska, 2. Kuc&alska, M. .i"iec, /rak0" 200+, s.-+1,
33

#ys ouc& .., ,izualno: 1eta/ory, C":D 2bi)em, s.-%3,-%-, Kor;bski M., Czy 1eta/or 1o#na zobaczy:;, C":D 2bi)em, s.-2+,-%3, #ys ouc& .., op.cit., s. --%,

3%

3-

Mam jednak wra'enie$ 'e w tym wypadk" na"kowa perspektywa wi&cej "tr"dnia ni' otwiera *ardziej adekwatne w tym kontek+cie wydaj si& %y/ s#owa )aissy Maritain$ ktra pisze5 ,Kzapominamy$ 'e poezja nale'y nie tylko do szt"ki poetyU poezja zawiera si& tak'e w d"szy rzeczy- 7A i dalej , Miedy mwi si& o poezji w zwizk" z dzie#em Chagalla$ my+li si& :tak jak ja; o poezji$ ktr przyj&#o si& nazywa/ Sprze%stwieniem s(ery d"chowej w s(erze "cz"ciaT$ o tej poezji$ ktra Sjest dla szt"ki tym$ czym #aska dla cnt moralnychT- 7C I chy%a rzeczywi+cie ta perspektywa zwizana z w#asnym$ intymnym od%iorem twrczo+ci wydaje si& t"taj w#a+ciwsza$ tak'e dlatego$ 'e na takiej relacji zosta# oparty sam spektakl 2 re'ysera Odol(a Weltschka z malarstwem Chagalla 9pektakl ten jest w ca#o+ci oparty na doro%k" twrcy i tr"dno jest wyznaczy/ granic& pomi&dzy tym$ w czym "rzeka nas malarz$ a w czym re'yser widowiska Jgodnie z de(inicj cytat" a"torstwa Helene M"ntz tylko wtedy jest on mo'liwy do zidenty(ikowania przez widzw$ kiedy mani(est"je swoj odmienno+/7G W tym wypadk" mamy raczej do czynienia z pr% totalnego przek#ad" j&zyka malarstwa na j&zyk teatr" Wa'nego dla zjawiska cytowania e(ekt" heterogeniczno+ci mo'emy do+wiadczy/ jedynie w niektrych animacjach$ gdzie odr'niamy postacie przedstawiane nam na scenie :cho/ przecie' wzorowane na tych z o%razw; od tych istniejcych jedynie w dwch wymiarach p#tna i por"szanych przez animacj& Inscenizacja ta nie %"d"je wi&c swoich znacze4$ ale wprowadza nas w wielowymiarow relacj& 0ako widzowie wchodzimy w kontakt

3$

Maritain R., op.cit., s.31, Maritain R., op.cit., s.32, 3 owni* dra1atu nowoczesnego i na"nowszego, re). (.K. .arrazac, /rak0" 2001, &as o: cytat, s.31,

31

3*

%ardziej z szerokim o%szarem odniesie4 ni' z samym twrc spektakl" Drzedstawienie staje si& medi"m$ ktre po+redniczy w do+wiadczeni" przez widza malarstwa$ tak samo jak malarstwo zapo+rednicza t" s(er& od%ior" spektakl" nad%"dow"jc konteksty$ ale tak'e w d"'ej mierze t#"maczc$ co dzieje si& na scenie$ cho/ przecie' tylko tym widzom$ ktrzy znaj malarstwo Chagalla 9pektakl Weltschka jest wi&c na ka'dym poziomie teatralnym przek#adem malarstwa$ ktrem" sk#ada ho#d charakterystyczn "niwersalizacj& estetyk& i zestaw 8d wiernych inscenizacji o%razw$ przez motyww po najwa'niejsze za%iegi 2 czy

indywid"alnego

do+wiadczenia$

m"ltiplikacj&

postaci$

zakorzenienie w s#owie$ ktre pozornie jest tak samo o%ce malarstw" jak tem" teatrowi7@ Czerpic z twrczo+ci Chagalla nie wz%ogaca jej jednak o +rodki w#a+ciwe inscenizacji W takiej (ormie mo'e %y/ tylko :6;$ zgodnie z tyt"#em$ specy(icznym rodzajem oddania ho#d"$ a nie a"tonomiczn wypowiedzi

Bibliografia: Chagall 455604755$ t#"m Marta *og"ta$ Warszawa 1IIN$ Chagall * $ Ponce wiece$ t#"m 0olanta 9ell$ Mrakw .@CG$ t" cz&+/5 Pierwsze s%otkanie" Chagall M $ Moje 1ycie" t#"m 0olanta 9ell$ Mrakw 1II7$

3+

Na ten para)oks "skazuje bar)zo silnie z)anie zamieszczone " pro'ramie spektaklu: O.pektakl bez s 0" < bu)o"any kolorem, ruc&em, muzyk:. 5o "p y"a na je'o "yj:tko"o8= i si ; KM45PC/24LM o))zia y"ania na nasz: "yobra@ni;. 7po)kre8lenie autorki9

EQans M $ V(ilmW$ Mistrzowie szt$ki nowoczesnej Marc Chagall" Warszawa 1I.I$ p#yta <F<$ MXhler M$ Welt 0$ -omisarz Chagall$ $

http5YYwww polityka plYswiatYtygodnik(or"mY.N.I@7G$.$komisarz-chagall read Vdost&p5 IN 1I.7W$

8iterat$ra a malarstwo malarstwo a literat$ra. Panorama myli %olskiej 99 wiek$." red P Mrlikiewicz$ 8 D#aszczewska$ I D"chalska$ M 9iwiec$ t"5 M"delska < $ :arracja w szt$kach %lastycznych. Przegld wy&ranych zagadnie/ $ Dor&%ski M $ Czy meta*or mo1na zo&aczy;<$ Wys#o"ch 9 $ 3iz$alno; meta*ory" Mrakw 1II@$ Marc Chagall artysta szczliwy" Z"%lin 1II7$ Maritain ) $ Chagall" czyli &$rza zaczarowana" t#"m Maria ["rowska$ Warszawa 1I..$ Metzger ) $ Walther I B $ Chagall 455604755. Malarstwo jako %oezja." t#"m Edyta ?omczyk$ MXln 1II.$ =d Maneta do Pollocka. )ownik malarstwa nowoczesnego $ t#"m Helena <eQechy$ Warszawa .@C7$ has#o 5 Chagall$ Dero4 M $ )ekret czas$ Marca Chagalla. =&razy z zegarami $ Vw5W #!.yk$y. Magazyn st$dent(w historii szt$ki - 8$ nr I.Y1II@$ )ownik dramat$ nowoczesnego i najnowszego $ red 0 D 9arrazac$ Mrakw 1IIC$ has#a5 cytat$ (a%"#a :kryzys (a%"#y;$ (ragmentY(ragmentaryzacjaYtranche de Qie$ posta/ :kryzys postaci;$

>miechowska O $ Marc Chagall" Warszawa 1I.I$ tekst wydany razem z (ilmem Mistrzowie szt$ki nowoczesnej Marc Chagall" Wilson 0 $ Marc Chagall. 'iogra*ia" t#"m 0 9kowro4ski$ Warszawa 1IIG$ t" str 5 .7-7.$ A1-C7$ ..A-1.C$ W"llschlager 0 $ Chagall. 8o>e and ,?ile$ Zondon 1IIG$ t" roz 5 'ella@ Aite&sk" 47B7.