You are on page 1of 110

y,

(EDUARDO

SAGUIER

Profesor en. la
"'Academia Correntina del Idioma Guaran"
y en el "Instuto Cultural Argentino Paraguayo" .de].
Museo Social' Argentino,
;

,1
"

1)

'

'1,
"

',-'
I

'",1
'\!.~

,"

"i

'1

,1
.~

, ;

, t
I

EL
GUARAN

IDIOMA
METODO

PRACTICO

PARA SU ENSEANZA

ELEMENTAL,

,1'.

\.1

'\

\.

.~,'

('

SEG'U:~n.\ :::nTCTOX

,
F

r
1

,~"

. i

,, Buenos Aires
PADILLA, & CONTRERAS
Impresores
1946
~.

,!

'

,!

.",
,
,
:.:'

,
:,,.,I'L

- ..~..
'

'

,~

INDICE

LECCION

F:

Alfabeto guaran. Las consonantes


Sonido de las mismas. - Adjetivos
Vocabulario: el saludo

P:15

simples y dobles
calificativos ms comunes. -

13
19

LECCION 2~:
Alfabeto guaran. Las vocales. Su pronunciacin
Los signos fonticos. - Las slabas. Su separacin. - Adjetivos
calificativos ms comunes. - Vocabulario: la clase

20

21

LECCION 3~:
Acentuacin de los vocablos guaranics
Las conjunciones. - Pronombres personales.
sivos. - Vocabulario: el dormitorio
LECCION

22

Adjetivos

PCiS<2-

23

4~:

El Artculo. El Sustantivo. Su gnero


Declinacin del sustantivo. - Desinencias personales para la
conjugacin de verbos. - Vocabulario: el comedor. - Tr aducciones
LECCION

25

51!-:

El sustantivo. Su nmero.
Clasificacin de las palabras en ordinarias y nasa les. - Conjugacin de verbo ordinario. - Declinacin del pronombre. Vocabulario: la cocina, - Traduccin.
Frases
LECCION

24

213

'27

6~:

El sustantivo. Caractersticas
de los que empiezan conT
Conjugacin de verbo nasal. - Vocabulario: la cocina. duccin. Recitacin

y O

28

Tra29

-i , )

1._

LECCION

79:

pg.

El adjetivo.
Su gnero y nmero
Adverbios
de lugar y sus grados. Conjugacin
(29 grupo). Vocabulario:
la comida. citacin
LECCION

30
verbo ordinario
Traduccin.
Re31

8~:

Adjetivos
Adverbios

Sus caractersticas
de lugar y sus grados. Conjugacin
verbo
(29 grupo).
-- Vocabulario:
la comida. Traduccin.
......................................................
scs

LECCIO:N'

32

pOSCElVO:;.

nasal
Fra33

!)::.:

~ 'J;,_,~JO
Adictivo

;j'.:)
\
,
. 11 C"L'
posesivo;
nurucrul

vvy o rd 1'11"'1
('<

34

Adverbios
de lugar y sus grados. - Conjugacin
'verbos
grupo. Vocabulario:
la vestimenta.
Traduccin.

del 3er.
Frases

35

Adjetivo
demostrativo
y distr-ibutivo.
Adverbios
de lugar y
sus [rJados. - Conjugacin
de verbos del 3er. grupo
Vocabular io: cuerpo humano.
Traduccin.
Recitacin.
Frases

36
37

LECCION'

LECCION

10~:

11~:

Aumc.ntati-.o
Conjugacin

humano.
LECCIO:~

de les adjetivos.
verbo ordinar-io

Traduccin.

- Adverbios
de lugar y sus grados
(49 grupo). - Vocabulario:
cuerpo

Recitacin

,.,

,.....

39

120-:

Pronombres
personales.
Su doble forma. - Pronombres
demos..................................................
trativos
Adverbios
de lur.:w y sus grados .. - Conjugacin
verbo nasal (4Q
gr upo): Vocabular-io:
enfermedades.
Traduccin.
Fra........................................................
scs
LECCION

38

40

41

1~~0:

Pronombres
posesivos. ~ Palabras homriimas.
- Adverbios de
tiempo y sus grados
;.....................
Conjugacin
de verbo en tiempo futuro. - Vocabulario:
parentesco. Traduccin.
Recitacin
,....

42
43

LECCION

1~)---

14~:

l';!;,

Pronombres reflexivos. - Adverbios de tiempo y sus grados


Conjugacin de verbo en tiempo futuro perfecto. - Vocabulario:
parentesco. - Traduccin. Frases .. '
:
,..
LECCION

44

45

15~:

Pronombres
Conjugacin
bularic:

recprocos. - Adverbios de tiempo y sus grados


de verbo en tiempo pretrito imperfecto. - Voca
el tiempo. - Traduccin. Frases
"......

41']

47

LECCION 16~:
Uso de los pronombres en caso acusativo. - Adverbios de tiempo y sus grados. - Conjugacin de verbo en ,tiempo pretri to perfecto
'
,
Vocabulario: el tiempo. - Traduccin. Recitacin
,
'.

48
49

LECCION 17~:
El verbo. Su clasificacin en cuatro grupos. - Conjugacin af irmativa y negativa de verbos ordinarios y nasalos. - Caractersticas principales
Adverbios de tiempo y sus grados. - Vocabulario: nombre de
personas. - Traduccin
LECCION

50

51

18l;\:

Conjugacin afirmativa y negativa de verbos ordinarios y riasales del 29 grupo. - Adverbios de cantidad y sus grados ..
Vocabulario: las profesiones.
Traduccin.
.................

52

53

LECCION 19~:
Conjugacin afirmativa y negativa de verbos de 3er. grupo. Adverbios de modo y sus grados .
Vobaculario: minerales y herramientas.
Tr~duccin. . . . . . . . .
9

54
55

LECCION 20~:
Conjugacin

afirmativa y negativa de verbos ordinario y nasal


del 49 grupo
Adverbios de afirmacin,
negacin y duda. - Vocabulario: las
aves. - Traduccin

56
57

....

- 14LECCION

21~:

Pg.

Los verbos irregulares; ha --ir y yu - venir. - Adverbios


interrogacin
Vocabulario: los animales. - Traduccin. Recitacin
LECCION

de in.
.

22~:

Verbos irregulares en r y n, - El verbo e - decir


Vocabulario: peces, vboras, cte. - Traducciones
LECCION

60
61

23~:

Formacin de los verbos compuestos. - Las partculas


sitivas
Vocabulario: insectos. - Traduccin. Recitacin
LECCION

cornpo62
63

24~:

Formacin de verbos compuestos.


lario: frutas, legumbres, etc.
Recitacin
LECCION

La partcula

MEO. -

Vocabu64
65

25~:

Formacin de verbos compuestos. - Las partculas: 1'0, poro, uk


Vocabulario: palabras abstractas. - Traduccin-Recitacin
....
LECCION

69

70
71

Traduccin-Recitacin

SER. Su conjugacin

72

29~:

El verbo
LECCION

68

2lP:

El verbo

LECCION

se, pa, pot y del

27~:

La forma verbal "in a"


Vocabulario: palabras abstractas.
LECCION

67
67

26~:

Funcin de verbos auxiliares de las partculas:


verbo .kua .............................................
Vocabulario: palabras abstractas
LECCION

58
59

ser. Su conjugacin

74

30~:

Modelo para la conjugacin


mativa y negativa

de verbo ordinario

en forma

afir76

15 APENDICE N9 1 -

PROSA Y VERSO:

4iM~'Y'44'~

'l~'v~"""-

!f

(p.

c:::
,-. )'1:"1/\ . ~
c~
t,;)
REC~,u\.Jl';

~..-:

B ecquer, Rlmas
0~q""'" ~~
, .
~<;:,
Lope de Vega, Soneto
~. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .. it. . .
Becquer, Rimas
:
J. Richepin, Milagro
Himno Nacional Argentino
Himno Nacional Paraguayo
Guido Spano, Nen ia
Thu-fhu, Espejo de Cristal
Julio Correa, Viejo Amor
:
Natalicio Gonzlez, Estrella Baista
~rnado Nervo, Cobarda .. :
Carlos Perrault, Caperucita Roja
Hermanos Grimm, Hansel y Gretcl
Oracin, Padre Nuestro
APENDICE

NI?

Pg.

CJ

.
.

82
82
84:
85
86

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

103

con
.

106

87
88
89
90

91
92
94
98

2:

Palabras que empiezan con vo-cal y palabras


T y O (oscilantes)

que empiezan

APENDICE N9 3:
Numeracin
APENDICE

NI?

guaran

4:

Lista de verbos ms comunes.

~-""''''

....

!" .-:-

1 ,,~,:;'

~ ~~-::
,,

-'!

.1; ..

"':'Co!

.1

.J,"\,

. , I.I/sr.;

110

116

LECCIONES

;:----

18 -

LECCION PRIMERA
TE1\IAS: 1. Alfabeto gnaran]. Las consonantes: simples
y dobles. Sonidos de las mismas. 2. Adjetivos califitivos ms comunes. - 3. Vocabulario. --- -l. Ejercicios
de pronunciacin.
1. Las letras del alfabeto son las mismas que en castellano, menos
aquellas qU'8 no tiene el guaran y otras que f:-1B suprimen para simplif'ical' y evitar confusiones.
las consonantes

son: h ch g h k m mb n nd ng nt

De estas consonantes
dems.

son dobles:

La ch se pronuncia

como en francs

p r s t y.

ch mb nd ng ni; y simples

La pronunciacin o sonido de las consonantes


es igual a la castellana,
cho) : eh, yo; chebc, a m;

11.:

m n p r s t y,

la palabra , cochon '


como yo.

01

las

(chan-

a l; chicha,

chup,

La h tiene sonido aspirado como en ingls en hand ~, (mano).


como en alemn en "lutlls r : (casa) , ejemplo:
ha_ ~ )~\..) <.~:l~ 111-___})1'~ _11,,ql1~
'J'11"_,
heko
:1'\11'1-"
;-)-1'
,', <'11<';1-:
, .. , n _ u-'11'_.' (l'11.{,{.\
''\.
1_ _ < i:1 Y'
~,
<..
11._-:
_,
'_ JJ 1'"/~r_.
'1

<.{-,

B] sonido de la g se halla libre del complejo qu-e confunde


de esta letra eneastcllnllo
. No teniendo el guarani el sonido
adquier-e natura Imcntc un sonido suave en unin de todas las
y su cscrrturacin
resulta por lo mismo ms fcil v scncilla ,

oga, casa , moingoe,

1-

(l.

curerenciar , anguya,

El sonido gue, gui se tiene Sl necesidad


carece del sonido castellano ge, gi, cj.:
ang, hoy (pasado)

i' tage,apnro,

el uso
gc, gi,
vocales
eJ.:

t ,....

raron.

de 1&u. pues como dijimos

premura)

prisa.

Los sonidos gua, ge, gi, tambin se tienen, aunque con una pronunciacin ms cargada, fuerte y unida y sin el empleo d'e la diresis:
:.'H. que nada tiene que distinguir o caracterizar,
ej.:
,
t'
t
'
1'
,"
,
yagua,
pcrro , ~)gnl', lH'iO, 11mma ; .eonguc. cana
ver:
1arngur,
Corrientes.
1

Las letras dobles mb, ud, ng, nt, t ienen sonido detonante, tamboiiloante ;cn su pronunciacin
debe notarse el sonido de la m o la 11
procediendo al de las consonuntes con que so juntan, ej. :

mbarakay , gato;
La imitacin

mburukuy,

<Id mugir

pasionaria;

mbit.a '1, sarpullido.

lid toro da una idea aproximada.

19-

La r (cro) siempre tiene sonido suave 'al p:.'LnC!pIO.o mitad


diccin y el sonido c10 la rr (erre) no existe, cj.:
mbcr, mosca; ndo rob, tu cara; 1'0, amargo; Ru, Eduardo.
La b sustituye a la v, y compone la letra doble mb.
La d no figura SlD en la letra doble nd.
La k sustituye a la c y a la q.
La s sustituye
a la e y a la 7..

de

Estas sustituciones de letras se han adoptado con el propsito dt~


Facil it ar la eI1S2811Za, y sogurumcnto en su opovtuuidad,
d(' ser nceok 'P"l' '1"
SC "'I' reincorporadas
,_{,1.

C"",,

1
.;.10.,
...1.

l'

..I..'-'.L

2. Adjetivos

caltfcatrvos

an.~J.!.V,
el .....
".

J.l';

. .i ,

G~.

1l1'J....
plC,1
,

mas comunes.

anrrosto

HL;7.l'~"'\

:r

-,.'\.:t:",,"p"
c"Y-[i'r<c,!"{
1}.!..!.>..d.1,
l16V'"''

1)r\~;
l.
',.1,

Ql"'1.0-r)::tJ<"';CO,,::>,(

bebi
IJ\J

J ,:

caliente ; pah, nuevo;


tuy, viejo ; fbat, alto; karap, bajo, petizo; llC:T, muclio , mbob, poco;
puk, largo , mbki, corto; pir, f'laco , krr, gordo; k, seco; aki, mojaclo : }10 I i limpi 1o ,. '1'"
('.1e rC~rlo ; l's:' 'i ta,
-," r\..lJ
rol, ; l,l;,Jl,
,,1 .. '"".~
'''''t1'"
..."'111 .,
\..~\', R"1.1nv, j oj, . ;'1)~
J.~,
.e, ur..,
amaiillo.
J iviano , pohri,

\,

"

~.,

pC'S}dO;

l'OlS,

fresco;

r-

"J.

hak,

",

3. Vocabulario.
sciior , pa ', seor , kuakarui, seiiora; karia ::I~hombre, joven;
kuia tai, scorita , kuimba 'C~, hombre, varn, macho; kuii, 111 ujer, hcm,.
' mn. - o , rHnIJ
. 1rrum
. b .,
. ..
,
.~'
ora; k,,1.111111111,
111no;
nu. t a,
a'e, nmo
V3.1'on;
mu.a
KnD(!~
'.
.
,
1
l'
1 1
1
k
.
-,
,.
,
muo mujer ; mitarus, muc iae 1011, adotcseente , kuna cuun nu ('., rnarrmaeho , mi
kamb,
nio de pecho; mit michi, nio chico; mit ,
eh iqu ilin.
karai,

'

_.,

yo te saludo.
.mnitcipa 11C ko '0., nde asny, ndc kaar, nde }111un<..
mbaicliapa nc 1\:0 'e, nde asay, nde kaar, nde Plhen
equivalen

por su orden

cmo est Vd.


. m baiehapa
rnbactekopa

1'0

p01'

ik

a:

la maana,

la r,iest.a, la tarde,

la

llGC}W .

cmo anda Vd.


qu tal, seor .

karai
mbaichapa o ik 1110 mena
cmo est su marido
mbaichapa o ik ne rembirek, cmo est su esposa
mbaichapa-o fk nde rogulgu, como est su familia.

..
__ ~~.-'-.,'~

..

..

,
;

..
') ()

"-,,j-

LECCION

ZC;X

1'EIVIAS: 1. Alfabeto guaran : Las vocales; su rpronunelacin. Los signos fonticos. I1U8 slabas; su separacin.
- 2. Las preposiciones. - i3. Adjetivos calificativos ms
omuucs. -- 4. Vocabulario,
5. Ejercicios de pronunciacin.
1. Las vocales S011, a) e, 0, 1.1, J.rrienen dos sonidos: el ordinario
(1 normal
casetllnno ieomo en: ara, da, tiempo; per, 'Cicatriz; pi ri
junco; por, usar; pok, tocar;
y el sonido nasal como en: V <:I'fi., lindo; 11C 'i, angosto; ki, lengua'
toror, Ch01TO; kar, curvo, Tengo.
la vocal i con sonido gutural es la sexta vocal. Su pronunciacin
exacta {:s el principal obstculo 'pura los principiantes, pero que se puc(te vencer con ejereitaciones.cnclase,
por lo que omitimos su descripcin
Esta vocal tiene su significacin
propia dIe ag1Ut e interviene 'Con
~U sonido especial en la composicin de numerossimos
vocablos: "i, ag ua :
.........
b
asura
.
1)1-~
T~}1:
., . , 1~""t/l
HI,
asura , 1,1.11) \H':I~"O, aire ~ .mr "', CCJ<.,S.
"1'

La vocal i tiene adems un otro sonido especial, el nasogutural


que se emite a un tiempo por nnriz y garganta, teniendo tarnbin
como la sexta vocal 1, agua, signifieacin propia de si'i,/;. :Se le emplea
para expresar In ncgaein c Jntervienc en la formacin de infinidad
tle palahras :
1, imc, sin; porci unscncia, t)"I'l'l., hll(;rmo; talle], desierto.
lt,esumiendo diremos:
Las vocales a, 12, 0, 11, tienen dos sonidos que se escriben as: el
ordinario: a, e, 0, 11, Y el nasal: ft, e, 0,
___
la vaca. 1 t''.H.;
,' .
_'J : "l. ordiuat'io : 1, el
TI'
'J1..e.
- 4 sonidos
que se ,--,o
escriben asi
nasal : i ; el gutural: 1.yel nasogutural : l.
.

.1.

O)

.j .

Los distintos sonidos de las vocales se marcan cm la escritura con


signos especiales. Af:i, el acento circunflejo
C) da el sonido nasal :
la, diresis o crema, el gutural ('"1 y el acento grave francs
el
naso gutural.
EBtOS signos son convencionales
Y. pueden ser reemplazados por
cualo- uior otro. En nuestro caso
.
, v.. ante dificultades tipogrficas los
Iremos adoptado por ahora.

e)

En g narani todas Iuaelabas son directas y simples. Su silabeo es


sencillo y a manera de aclaracin daremos la separacin de las pala-

hras

con

ll'tl'ns

uib, nd,

tl()bll:i\

ng, n l,tFle

son

mot ivo dec0Dfw

...in

Para muchos:

tr.nond, dclantc , kangu, hucso ; hcnte, yo no ms; tuknmb, azote,


tc-no-nd
ha-ugu
ehc-ntc
tu-ku-mb
Ya hemos dicho que slo hay slabas directas y 'por consiguiente
la El y la n motivos de la conf nein que son integrantes de las letras
dobles y con las cunlcs suenan,
no deben. sor s:~p81'ad(ls en otra forma
.
Ii
]
que J a )TD.. me icaua.

LaiS preposiciones.

2.

,)
Lv

con

(;]l

pe, me

ndih

pe, me

.::;

,f

:.,1'1

c .

en trc
guftr,

1.

por
1'(' ,

re h

1')'1.
;
, e ,l!)

.1UJCitt

~;!Jl

I, i!y~.(~ !-~tj

'11allll'

tras
kup

lta,f) t-.~'l.

tle:':l{]c

eui }.,":. pcb(

"

~!:UlI' l~

gilJ)

0'''1

,:-"1

u ..

3, Adjetivos calfcarvcs ms comunes,


Irai, ag rio , ro, am..argo , he 'e, dulce, o salado; huta, du ro ; l: u ', blan1
A mora do; moroti," 1'\
" negro; '1u,' s.'reo ; uigue,
.,'
('
e1o ; karatua,
oianco , 1.nu,
leo:
norf
1'111(10 bueno
1)ie11 '''::'Ur;CiI\11h:>.. 'lVU"'i
rcnao
1...
l:''''''.Jo...J.,
o .,.-kar , renr-o
-b' : eurvo :
karap
curvo : pereri, delgado, fino (en superf'icie : tela, 'Papel, mudera, ete.) ; anambus, grueso (en supcrf'icio . -telu, papel, mudera) ; po '.
1 J
'
".
,.
1: ]1
1 ) ; 'pOg'Pn.:'lt,, gl'n(:'~
(le
gauo,
rmo
en Jongrtud
!tiC);WHTr:l,
pin, cuerna
(11,

...,

..._,

A.

so (en Va1o, hilo,cnerda,

.. ,...

.L.J..

correa,

. L' .... v .......


1

\.,L

!'

L.L.J

('te.) ..

4, Vocabulario.
iboehara 1nuestro
"ll"111")
Iiscin.!.-'L.lu,
.."l
c.~~l..,. 1,)~{)P"''')l''''
roi.cs: ,t.":-}-{~lrI;I"I,(7"-l
_ Jl _,) e \,., '. t"'1 ~,
~ 1 ~11., L~~\.,
nrauduk,
libro; kuati,
'papel ; kuatiam, cuadcruo , ikuat iak, knatiarnoik, lpiz; taik ru-, Iapicero , tn-aik, tinta; traik rrr, tintero:
itarnik
tiza : bu-an
kuatiak 'nizar rn : brrap 1'1"1";l'11:t taiima.: taanz~:)u.
.r:
...
1.l.l!,

_ ..

,.

!r.. .. 4.

-v.{\r,...
uto
!~ .. t.~(.tL,

L- F..(:l.,

pared;

ogasoy,

;;'le'Il palabra
e
<l, ,
eonsonan te/,
\.",

....;,.,,.

l-l,\._Q..l'\..Lt.,

..:.l.l<<'

'

(.\,.

.Y

l.,,"

Ll.'V..L

_.L_"'!,

~ ......

escribir
leer
U _. , l"O)~I')':;
.,!
e 1.11
x :.,1":(1
\...1. '.
a ripak, mesa, apk, silla , kot, habitacin, cuarto,
mboend, aula, elase , prrund, 'piso; lbiratil, guam bip.
techo; kotsoy ciclo raso; oIre, puerta , obct, ventana;
ecter
lctra
"1,'11'01'
"Ll'l.!.," silaba
1(,,,_.{,, : ~()r.\r:'l'l
,<"t:;
<.~,
,. ,Lt .
,
Ci,.l.e vocal
) . eripui
1
.

fl'O'l11"~
':..,)~.
'lll'1p'
.;1
....-
,<>11;.
b'
(L.,
11 1 1"lo:n1f'f\~
L~ c"~,,
<".:"
~L>..l.(._,_(.,.

mboye ', borrar;


pieza, sala; kot
!

j\o

("-1

..1.(,

.1",

<lL.h . ,

(.'>,

\ ....

5, Frases para panel" en guarani.


Pieza larga angosta
Cuaderno chico verde

Cielo raso blanco

Pared

l\Iesa grande

Lpiz

Papel

blanco liviano

Libro
,~ . .1

Papel

colorado

fino

",1.

alta

nde na.g

O"~'" .
n.l.

\:;

.-

\::.;

l'f<
1....'

.t...

a Ha amui-illa
y tinta

Cuaderno

negros

viejo feo

Li 1>1'0 ] 1n do n

n('\,\..)

r ,

LECCION

3t;I

l'El\fAS: 1. .Acentuacin del vocablo guaran. -. 2. Las


conjunciones. - 3. Pronombres personales. - 4 .. Adjetivos posesivos. -' 5. Vocabulario. - 6. Ejercicios de
pronunciacin.

1. La gran mayora de los vocablos guaranies son agudos y de ellos


muchos terminan en dos vocales. El acento que en estos casos cae sobrv
in. ltima es tan cargado que en su pronunciacin se advierte una cspccie de pausa o separacin q11l8 en la escr-itura es menester sealar paL':l
facilitar la buena y correcta lectura y la rpida y exacta eomprcusiu
-, 1 t'
.
1o que se '2Lcc~uacon
. ' ~'
,
f ( .') que Y:1 corceauo
l"
UeerllUllO,
un apstrofe
entre
las
dos>:l'1:T()C"'u~ICC:''J, e J.:
\..)"
.
...
mba', cosa; lia,

cl , so, carne; yu', rana;

su,

morder.

(Si bien la funcin del apstrofe (') es indicar la omisin de UWI


vocal, nos. ha decidido a US:1l']o, para marcar con 61 la pausa previa
a la pronunciacin
(~'8 lu vocal aguda final, la misma razn expuesta
1
"
.
.::,.
f'onticos.
.
1Ja arel opcron
"
(':12.1 .. rccciun
antC1'101' acerca U.J lOS SJgllOS
w.~
1
e:'::Wf:ino es mas q uc un asunto oc imprenta o tipngratjn artrhcta mente
convertido en problema. Su solucin scr a hallar los signos 11'CC(~;)~lrios (A -: -, ?) que siendo ipo ccmunes a cualquier caja de ill1'[H''211t.:I.
lH'.I'ln1.a J a im presin de I1n escrito guarani hasta en una tj pograf.:l
de aldea):
Los.) "l'
('11 os
-,N f'on
~
..
o 6. _.l.t:'-,t":l',u.:,
auoj"\,.-),1.LuC10" (,"vI"lem y CJ.l 1-1"~
1;1 n
-:-11 'f IImei ()11" " (1
.[-1.
1
,\
'
'::J
YEl'(1actores
aC011COS.
.1.18J:
pera, A]
.muo
, 101, C1Tl; pe t'01, t.a 1Jaco; son
,
, -.
-;
.
;1gUUOS y deben 11' acentuados, pero corno tienen
e Ls:signo f onerico en
la ltima slaba, huelga el acento ortogrfico.
'iba) mango , atrra, montn , ~lE~ extremo, son palabras graves '
la presencia del signo fontico >en E;U penltima slaba las confirma
1("11 tul carcter.
1 "
1a y e.]' SIgno ri!'one ti'leo (e
1 su anrcpenutKoramo, mauana, es CSCJ.TUJU
tima slaba cumple la funcin de la ortogrfica que all debiera llevar.
1

(.,

'C'

A(i

Cl

.."1

')

f."'

-4 ~

f)

"1

.<.\,

n,

,:-;-;

..'

".'

-r-

"

Cnando

la palabra

'

tiene dos, tres


todas sus slabas con signos
1
b
'
.
,.
'onetieos,
a pronunciaeron
(e le cargar so ore 1a u' 1".
GIma SI'1a b a signana;
cj.: krri], cosquilla ; tliiri, arrastrar;
y'irlbitYi, papada ..
Cuando la palabra tiene en sus slabas a ms 'del signo fontico, {:l
acento ortogrfico, priva ste, ej.:
rbu-, madera; bgu, cielo; ~igu, alga; pl, despertar.
1:'

"]

En todo lo dems, seguiremos 1:18reglas de la acentuacin castellana,


presente, por ltimo, que el acento circunfl-ejo al dar
el sonido nasal a la slaba marcada, sta nasaliza a la que Ie precede
Debe tenerse

23 y l-e sigue

y que

en Ios vocablos que tienen en su coniposicron las


letras rn, n ,
8011 naturalmente
nasalcs v no rcnuicrcn para -tcmar ese
tono el signo - fontico respectivo.
~ - ~
.

cj.: lllle' dar;

c,

hablar)

palabm rma,

mirar.

2. Conj unciones.
copulativa:
y, e, ha, ha '.
disyuntivas:
D, u, tra.
adversativa . pero, bi.
condicional . si, r (sufijo).
causal
porqu, mbare.
eontinuati va: aS, pues bien, ha upeicha.
comparuti

va : aS, kicha, pieha, upicha,


amieha.
corno, mbaicha, mieha, hiehn.

ieha
3. Pronombres

nd ,

yo;
t;

1_ "

ila e, l

and

nosotros.

(iian),

or,

"
-vosotros.
ellos-as.

pce,
' kuera,

ha

4. Adjetivos posesvos.

che ,

mi :

and

nde (ne),

tu;

or,

1,

su; pende

(Iian ) nuestro

1,.

( pon ), vu estro.
su, de ellos.

1.

-,

personales.

eh,

(sufijo).

5. Vocabulal"i~~E'{'ehA
r
t"l
~J'4 ..
Ixo
.ucen d'a, dormitorio

tt'a)'tb.~fA>'lQ -

'

..
~ 1-11
, porutetir , muenic , ogatu,
mue bl es eJe
casa; kih-in, hamaea , inirnb, tenimb (r. h), cama; tup (r. h ),
cama, nido i..a~an~b h, akangrt, almohada;
emamah,
frazada;
ahoy,
~~J,
A"
1
1"
..
da
,,!
......
1...
cuoertor , i.upasoya
,1, sanana , tupaba,
ropa elle cama; prrun
ao, a lf orn- -O
P'1n,lI}
Abra; trrrr, V,!J,~1]~'_tataindlnd,
palmatoria, velador, candelero; karaI
1.
' 1 .O~
;~
""
- ~
k"l'
;
J
l
1
.
..,
mcgua, oau ; aon aka, ropero; a 1l0tI .~Ira, tiendo yo a namaca ; al piso
"J

..

11

..

tup, tiendo la cama; topeh (1'. h), tener sueo; ke, dormir; pl, despertar;
mombr, hacer despertar;
kcpoh,
soar; kerasi, insomnio;
keran, dormiln; keresi, resistente al sueo; ker, kera, adormilado:
sooliento;
rambi-topeb (r. h), sueo brevc , xegu'pe, entre sueo.
6. Frases.
Nd ha ch u en tup pe. Ch a ke inirnb pc.
Nd re pu (te levantas) tup gui. Che kh i (es) por.
Tu frazada es (i) buena (es) gruesa y (es) pesada.
Nuestra casa es (i) baja, pero es (i) linda y (es) fresca.
T te acuestas bien en la cama.

- 24LECCION

4'!-

TEMAS: 1. El artculo. - 2. El sustantivo. Su gnero.


- 3. Declinacin del sustantivo. - 4. Las desinencias
personales ipara la conjugacin de los cuatro grupos de
verbos. -'- 5, Vocabulario.
6. Lectura, dictado y f'ormacin de frases.
1. El guaran no tiene artculo, el cual va involucrado en '21 nombre
sustantivo. Al decir: naranja, nar, se da la idea de '";;1. naranja ",
o ;, naranja"
simplemente.
2. El sustantivo, en razn de carecer de las terminucioncs especiaIes para distinguir- el gnero y el nmero permanece invmiablc !(,1l
la oracin.
,.
rl"iene, no ob stautc, YOCUU' 1os para e1 rnascu l'IIlO y e1'" rememno :
kuimh ', hombre, varn, macho , kara, seor; karia '1, hom bre, joven;
ta, TU, padre , ra '1, hijo (del padre) ; masculinos,
~ , n111JcI',lemora;
.
1 1
1cunaxarru,
~
- tai , senori
orit 'a, moza;
1cunu,
seriora , kcuna
SJ', madre; sang, madrastra, madrina; rayl, hija (del padre), f'cme1

L'"

n mos.

en general son masculinos , ej.: mbarakay, gato; mburik, mulo; aguar,


zorro; y el femenino de los Jn1Smos se forman medianto el agregado de la palabra ku, ej. : mbarakay
~ , gata; m 1ourr'1'
~'l mu a; aguara ' .xuna,
1.
~,
] cuna,
m kcuna,
zorra,
~
t
'1'
bech
1
' canra,
,
..
/
, ....
.e exccptuan rnna \::1, vaca; o ee la, oveja, 1xanara,
rrguasu,
gaJlina; que de suyo son femeninos, pero careciendo de los trminos ;
para designar 103 del gm~ro opuesto, stos se forman con el agregado
de la partcula "me" apcope de la. palabra "111'811:1" marido: mbakam, toro; obccham, carnero ; kabaram, cabrn; rrguusum, gallo .
.' El gnero de los nombres de significacin genrica neutra mit.
nio y mcmbi, hijo (de la madre), se' obtiene con el agregado ck
knimba ', varn, macho y de .kui, mujer, hembra, e;j,:
mit kuimba, nio; rnit ku, nia.
menb kuimba 16 hijo varn y 1118mbl kni. hijo mujer
(de, la
madre) .
..Memb kar ia ']'~ '111cmLl kuatai, dice la madre a sus :hijos varn
o mujer, respectivamente,
cuando ya son mozos,
Los nombres d-e las cosas inanimadas no tiene gnero,cj,:
aripak, mesa; kuagu, bosque i u, campo; mbarak, guitarra.
Consignamos la significacin de .las expresiones: mbak ra Y, kahav 1'a'1; obcch ra '1; kur 1'3.'1, etc., que si bien expresan naturalmente, hijo de la vaca, hijo del caballo, hijo de la oveja, hijo del ehancho, respectivamente, CR comn su uso para dar idea dr>. ternero, .potrillo.
cordero, lechn, ete.
" 1,;0 s

1l0lnOl1GS de los animales

.- :253. Las dcsnencan personales para la (~!lnjugac!6n de los cuatro


grupcs de verbos:
1
1- el
:2 - re
- o
1- :{<.l
1- 1'0

1- m
.)

--

1'('1

',J -

01

.)

.)
;)

.>.

3 - DI

1
.L

- che

:! - ndc

(ne)

." - 110

.)

1 - 'ya

1- in:nd (Iiun )
1- or
.)
I
1)
....i - JWIH.1
\pene

<)

.). - 1)"}
l.V

\IW

- na

o - l'<.~
-

1- yaI (11 <! i)


1- 1'01
2 - pei

1-

~1

q
,)

')
....i

'l
.l.

~'.i

- 1'0

2 - pc
d - ho
.\

.)

-1

la conjugacin
de los verbos,cstaB dcsiueneias
van colocadas
cutre el prono111 brc personal sujeto y la raz del \'';'1'1>0. Las Iormas puestas entre parntesis se usan con verbos nasalas.
Bu

4. Modelo de declinacin d~l sustantivo. OGA, casa:

x - oga

casa

(.x -

oga gui
D - oza
pe
o
"

oca
t::')(

1)l1~0
...J

a - oga l~otlktl

de la casa

a la casa

D(>O'11'll't
_L .. (

(l - 00'{1
t:'>

cuine
b
s:

t.,

Jf.~;

("1""1
L .'c.

desde
hasta
en tre
hacia
contra

1<1 c.isu
]a casa
la e':'SH
lacm;n
Ll casa

5, Vocabulario.

Kotf Irarund, comedor , ternbiporund


(J'. 11,). -;])~lT~\(J01'; tembipor.
cubiertos , kis, cuchillo; kip, :cnchara i kip mi i, tcncdor , kip lTIS.
cucharn;
ae~llb, pla to , ?a1:ni b pp, .?~.at~
?1ayo; ae~nh~ 1?lpl;l, '~'.
plato hondo; naembe g uasu, f'ucnte , yUklSl :l'll'U, :,:oTw:a; ulr, rgub.
-"
"'1'
1
vaso; arur 1ao, mantcr , 1carunuao
mni, , 8'l'VILt'.<l
iHit"" ku ituxa,
eSCHJ'badientes , karuhabak
eabecera de mcsa ,
.
"I'embi ' (r. 11), comida ; hi uplr comeatiblcs , 1, agua; kugl, vino:
11.'" S'"
kazihi
andrri
mbuvap
b..A.l
,v 'HI'naO'I'c'
b,
~_L_, acnite . ".'1
.J L )....1,
U. 1 ,,
.
L, nan
1."'"
,. tcmbi
v'-"
lp'igu, fiambres; ternbi ' mbitcgu, comida, del rnedio , tembi appagu, postres;
embah,
ham bre; bare ', apetito;
figut,
hartura
ka, sabarp, borrachera , kar, comer , 11, comer ; yurupot, bocado .
k, yuruk, trago; yur,hoca;
temb (r. h), labio i t.f~i, diente; k.
lengua , al ', garganta;
apek, 'Paladar;
1en(11 (r. 11), saliva i su ',
.morder , mok, tragar.
1

L'

&A.,l,

L._l ..

6. Lectura. dictado. traduccin,

con la casa
SObI'~ la casa
""~'''l
.
1"'01' la!.: \....i~l,~t

>

......-b

A - oga pe
,1 - oga pe
a - oga ime

--

a la easa
en la casa
SIn la casa

a - op:a 11i.lib
a - og;a ;11'1
a - oga re
"
o',"''} b L
n.
- 00"/)
'"' <l. .".t.1.
a - oga.. peb
a - oga pame
a - oga k

El hijo varn de la seora. I...Jahija del


Mi padre se sienta (o guap ) a la mesa.
Yo como sobre una mesa blanca alta.
Mi madre y yo comemos (ro ) pan.

S'211or,

1.,: t...

~tl ,

,1
rU

26-

LECCION

5<;1

C1asificaein de
Jn8 palabras en Ordinaria y Ntisales 2. Declinacin de los pronombres. - 3: Conjugacin de verbo 01'dinario. - 4. Vaca bulario. - G. Lectura, dictado, traduccin, frases comunes.
r.]'El\'f\
c',
,
...
13 0:

1 . El
t' t'
C;!
~
J.l susran 'lVO. "-.)11 numero.

1. El plural <le los sustantivos se forma mediante el sufijo "kucra' ~: la mula, se traduce . mbuiik , las mulas se dice: mburik kuera.
"I'ambin se conoce mediante los pronombres:
pe tembiguai,
Vos. 103 sirvientes , Or mburubich,
Nos. los jefes.
F'.
1
'l
i
~
1
."
',.
,
t von ....
08 Hejet.ivos dcrnostrativos : a, umi.
"a miit.a, es tos
ni.i
'OS lJ.11l0S;
umi ~ J".arai, esos SCIlOl'CS
.
.Con los adjetivos numerales, uno, dos, tres, cte.
moki-oga, dos casas; mbohap apk, :3 sillas; po nar, 5 naranjas.
'"Con los trminos colecti vos, hct, no' :
het rnber, mnchas moscas ; mit no ', junta de nios.
El aumentativo de los sutantivos, gran, grande, muy, se da en guartur con los su'ijos : te, it, y ct, los que se agregan a los nombres
segn que stos terminen en e, a-o y u-i, cj.:
mbact, gran cosa; kuait, muy mujer; sooit, carne verdadera;
karaiet, gran ~~C'D()r,verdadero seor , poriahuct, muy pobre.
.
1
"..
,. 1111,
,. num,
. /
!'l.<.,l diminntivo,
pcqueuo,
e1neo,
se '11a818
con 1os SUllJOS:
1,
T."\'

~...

miri, ej.: #1i c~~'.'


_
guimim, viejita ; tuy
.l

"

, viejo chico ; yag u , perro chico o perrito;

oga mir, casa cuica , ok mini o ok , puerta chica o puertita.


, El diminutivo en 1Y1 t.iene marcado sentido carioso y familiar.
T..J"'S 11,,1a1U
)1"'<:'
""') clasifican
en (:108 srrandes bO'I'''tpOS'
{)..;..' ['1
t:.(""l"C""l
\_,
a
O rdinurios
y naseles.
~Esta clasificacin so soala especialmente por las variaciones o
cambios que estos ltimas imprimen l, los adjetivos, pronombres y

1
<.1esinencias
pcrsonaies con quo se J untan, S'
. en nastue
to dIas as pa 1abras que llevan m, 11, fi o alguna vocal con los signos nasalcs : el circunflejo o el acento grave francs.
...1.. (l.

(.l

. j,

(.ti.

.....
"'..J

, ...'...

!.

..L

t)l

el.

2. Conjugacin del Verbo orclinarfo YAP, hacer.


FOT'fnCL negat'iua
[orina alit'nwt'ivCt
('1
1
"0'0
nc1a
yapOl
.L.1
<...t'::""1
a vapo, va
ch{'
.'
nd
ndo re Va1)Ol
nd re yap
yap
li.'
yapoi
ndo
li ' o
lan llda
nan ya yap
, ya yapoi
yap
ore nuo 1'0 yapoi .
or 1'0
'"
nda 1'10:> yapoi
]lce'
pee
yapo
lJv
lh. k ndo
yapoi
h.
o vau
/

JJ

,":.
1
... ~
v

_L

'"

~")
r\

~\.

lG

.le

.L

t,

. --27 -.
3. Decl inacin de los pronombres

personales,

Consignamos los pronombres cuyas declinaciones ofrecen algunas


variantes entre s. I.ia declinacin de la P ): 2 1)(~rsonus dd singular
y las dos formas de la 1~-persona del plural son una sola.
1

.\

ch, nd, aud, or


vo
" , t, nosotros.
)J - yo

ch
che heau
<::>

G- de 1111
D - liara m chebeguara
A - a mi
a - desde m
a - conrmgo
o - hasta m

chebe
che guib
cliondib
che peb

a - por mche
a - sobre m~he
a - bajo m che
<1 - en mchc
a - sin m
che
a - hacia m che

ha'
<?-hegu
chup0'11..':11':'1
~::>

,
cnup e
\..4

ha '6 guib

hen.lib
1-.,
'(,.."
11t.&

1)(,1) v"

.1.

::1Tl

hi ari
i gupc

kt

ha ~ kucra
e11ugu le
chup kuera
gnm'u
('.,'111l "\

,hes

plp
rchci

"

rch
gurpc

ha ' kucra, cllos , pc,

ha ', l

1,

1) (,

\.....

i 1p0

hesci
ha '6 kt

pce
pend hcgu
peerne guara
1)
t "f"11C
....
,....
l

1-;"1""1'~
).. ...l..~.
(.....

.
1'1 ku..l \.."1"::]e - bf'.'"lL.ib
liendib k,
h.kuera
peb
hos kucru

\..j

hi ari k.
ig uipc le.
iplp kueru
kue ra i
h. k kLi

11.086

VOSOtl'OS

1')'"~ 0"1-)'1)(
pencudb ,
\.....\;

L1

t.

,'-,

pecrueb
J)cnc1 reh
pCJ1(12 :1i'l
n de b()'U'l"
1 lJ
, l(\1'
.~.!v..

pcnd

plp

pelldC> rehc
pond ktr

4. Vocabulario.
tat, Iuego ; tatai, tizn; tat icndr, Iluma de fuego; tat;p'i, 10gC111;
tatapi, carbn; tatapi res, brasa de carbn encondido , tatati, humo;
tatatisek,
chimenea; tat pcyuh, soplador;
taniinb, ecniza ; yep ',
lea; miend, encender; mboypot
prender fuego ; mbog u, apagar;
n.bogucuk,
hacer apagar;
yapep, olla; rtakuku,
pava;' a:e, ae, latn; -a:'e, guasa'e miri, latn grande y chico; iiaep, h1', jarro; iaepn-, tostador;
tesk, asador; ang ', mortero , abatisok, yosok, palo de mcrtero ,
rrp, cernido!'; kambuch,'
cntaro; kagu, mate; takunp, bombilla.
5. Lectura, cHcado, traduccin,

frases.

a randuk

--

mir h o '1 (est) aripak ari.


kuatiam
m hob o pit (queda) apk gupc.
Mit o yahe ' (llora) y Sl1'C i cmbali gui.
Mbaicha ya abaemc...
Cmo se dice en guarani
E r abaeme
diga en guarani
e r yeb
diga otra vez
e rporb
dgalo mejor
i porit
est muy bien.

...

LECCION 6~
'TEniAS: 1. El sustantivo. Caractersticas
de los que empiezan con t y o (oscilantes). - 2. Conjugacin de verbo
nasal. - 3. Vocabulario. - 4. Lectura, dictado, traduecin, frases.

1. 1<Jspart.ienlarrdad
notable del idioma las variaciones
sentan los sustantivos que empiezan con t y o.
Veamos esas variantes con el sustantivo
1. - En el nominativo

genrico

q ue 'prc-

trrp, cama.

Lup, cama, no cambia.

2. - En la I" y 2" persona. del I)CSC~vo]<1 t cambia


nace che rup, tu cama, ndc rup.

en 1':

)111

cama

3. - En la at! persona del posesivo, In t cambia en h y el posesivo i do


tercera. persona desaparccc , su cama, se dice: hup.
Hay unos lwc08 sustanti vos en t que slo tienen lu variante para
h, 1:~ y 2~ 1)C1'50n<.13, utilizando
para la 3,1 la forma del nominativo, son: ta, padre;
tara y tayrra, hijo e hija del padre; tfkora.
hermana" mayor de la 11l11j'2l'; tfkcrra, hermano
mayor del 110m bre, y
tamoi, l huelo ; tbrra, hermano 111;:'1101' del hombre.

J'U,

Noininutivo . ta, padro , L" y 2:~ personas:


tu padre; 31). persona: i ta, su padre.

(he

1'11,

1111padre,

ridc

En cambio hay otros que tienen adems de las -variuntes primera


mente mencionada
una segunda forma para el nominativo, ej.:
teninib, inirnb, hilo; tet, et, nacin, pas;
. -, . a11,
" . semi -11 a; grano; tnt, utr, eSplnD.,Cnerno:
tan,
mburubich,
j!8Ic,' etc.

tenimb,

+ ,1'
,,0 o,

inimbc,cama;

...
so , o,ca.rne;

tubich,

En expresiones indeterminadas
estos sustantivos se. emplean en la
forma en 1',. cj.: ka b~1V
TLl'!'l'1U,
cola deeaballo " varru ri diente de
'"'
,J.
p~ITO ; mit rob, cara de nio; gur rait, nido de pjaro.
V

No participan
animales, plantas
En el Apndice

de las var-iaciones ya 'mencionadas


y minerales y los nombres propios.
2 se hallar

1.111:1

lista alf'abtica

los nombres

de

de estos sustantivos

y sus excepciones.

Iguales variaciones tienen los sustantivos


oga, casa; ok, puerta; obct, ventana;
okara, fuera de la casa ; okrt, horcn.

en o:
okup, detrs

de ]a casa :

---- 2~l --

2. Conjugacin
']i1onna

de verbo nasal lVrBAAPO, trabaja!".


afi'l'7nativ(l,

FOY1na '('[fati,va.

che a mbaap
nd re rnbaap
ha. ' o mbaap
an a '1U baap
or 1'0 rnbaap
pee p.e mbaap
h. k o mhaap

che na
mbaapo i
nd 1l1~ re mbaapoi
ha' no
.mbaapoi
Han na u mbaapoi
or 110 1'0 nnbaapoi
pe na 'pc mbaapoi
h. k no
mhaapoi

3. Vocabulario.
krti, 'cortar; mbo ' .picar ; 1111'0 pelar;
yos, 'pisar;
mongu 'r
pulverizar; hacer harina; mbogu, cernir; mok, secar; maki, mojar;
mbarur, remojar; vohi, lavar; mopoti, limpiar , poti, limpio; kl'/
sucio; mong ', ensuciar ; maimb, tostar r mbochirrrr, frer; momimoi.
saneochar , yl, cocido; mboy, cocer ; pira, crudo , mbopup, hervir;
tip ', espeso; moip ', espesar.
l

4. Lectura,

dictado, traduocn.

levntese,

recitacin,

frases.

Frases coniu es :
e iembo Y
.prese

sintese
cierro su Iibo
abra su libro
deletree
lea despacio

e guap
p rnboti no aranduk
ni 11e' ne aranduk
,p rnone ' petel-tci

Los

an kuIcuora
Kua ha ' mitam porit,
i Ylkcrct
o i karni
.'
i ycguakaba ; ha uperir
koa, mbohapb gni tuichab.
Koa kat opamba l'aah
katuetei pe ern pa he 'e.
_._.Ha ko i krabba chugu kucra
-Pea ha ' 'I'ungus Yukah.
(Tl'ad,nc. de Erguisa ):

C2?tCO

e moiic '6 nY2gU

declo::>

Este es el nio chiquito


y bonito; al lado d~ l
se encuenrta el seor de anillos;
] llego, el mayor de los tres.
Este es el que todo lo prueba
~' sobre todo la miel
-, y este, ms gordo que todos"
--ESe el l\ata Pulgas es.
(Amado ~ervo)
Las flores (botr)

'

son vara la mesa.

Yo corto el pan y ellos

S10Can

los platos.

T escribes con tinta verde y yo con negra.

LECCION

7q.

TEl\L\S:
1. El adjetivo. Su gncl'o y nmero. Los calificativos. - 2. Adverbios de lugar y sus grados. - 3.
'Conjugacin de 'verbo ordinario, - '1. Vocabulario.
;'). Lectura, dictado, traduccin, frases.
1. El adjetivo,
como el sustantivo,
carece de las
peciales para distinguir
el gnero y ~m consecuencia,

ria ble en Iu oracin.


En cuanto al nmero,

~;61olo tienen los

h~1'1llin8Ciollc;3

permuncce

inva-

de?Jwst:rativos.

1)OSCS11.:0S

es-

El adjetivo calificativo y~1ya untes o despus del sustantivo


y no
presenta variaciones en gnero ni nmero, cj.:
ao morou, ropa '1
uranca , 1. HlOl'OTl,,, pe no,' es 11
) anca esa 1'01)a.
~,
"
k
'
.
1 1
1tI'
" rn1KU,
"
:: 1senor
ue
1UHHl pOI pu cu, mujer (:e g~\Ct<1,aua ; cara r, po '1
!ndo, alto; kabnv
1111, en ba no negro; mok6i kabay
h, 2 caballos
,

."

negros.
La.., iteracin
.lI ~ v. .h -.,

10
",1 Jel.
iet.ivos '. ca1ificat.-.lvos
. c'"")d'ej,:

(11"
,0

idea de pluralidad,
J pera
pera une yagua, son
,

].. 1)1..i.t"1

A'

pirl

1.l.~
1(' 111'!1',kf..
')1'
( .
L1.I,
;),

serin una

frmuu

de durlc

muos rus perros.


'lncas tus vacas
c.
]'

.L

"

1 (l.\.J<'l.tJ

C,.

t\..,,,'

En las expresiones indefinidas


o neutras: 10 negro, 10 blanco, lo
f'co lo 11'~1(-IO
de "lr-ll(';'
uc <;:1'. hace "lnO'lle'"
1, , c,tn , '<'" ('1'1, con el '1 ()'l'A"",rlo'
\..t:';,........
_"\... .
o
r-t TI(lo
0"1"\..
sil aba 1'" ~;"1.
e\.
... (,. u'"n "'111''"~('" t iv o 'con
-O
.~,
,DJ.1KUC;
" , 1O rco
1 ; roxuo,
l'
l'O (lP~(l'go; poranguc,
,."
1O. l' muo
1
<.,
: morormgue,
.,

1"
I.U

.L.

.. 4

I...,V

c'~l
.')

'1

\..

\:Jl ...

".)

s,

v. ..

( ..~-.

-1-1 ...(
..1.. -.\..\

ll.l

-'

~\...

..J'~

.1(

.J

. J

.....
Cl .

lo blanco.

Estas

expresiones

pueden

'll'achcil':'-;C tambin

por:

la parte

fea, la

parte Iinda, cte.


(' momb i baiku, tira la parte fea.
ei pc: i roku, quita la parte amarga.
he i por:ingn, come la. parte buena.
2. Adverbios de lugar y sus gt'ados.
am
amoh('
amoire

amoiteb
a momib

rupi
urupib
a rupiet

11 ,

aua
ms

ti 11(1-

muy all
mucho

ms all
poco ms all
por aqu
ms por aqu
m uy por a qu i

aqu
,

ape
apcb,~

mas aqu

apct

Hly

'1 '

q 1
l.-"'\
., ~
(.)CI,
)t,

poco

pepe
pepeb

ah

mas

aqu

ms ah
pepet
muy ah
-~-r. o.
~1"'~
pc penu ne poc:o ms ah.
pegnl
de ah

npepe
upepcb

upepet
upepemib

rinegui

3. Conjugacin

de verbo oxdinarto KUAA, saber (29 grupo).


Jilol'Jna

eh

,n kua

ch ndai
nu(~'nde rei
ha ' ndoi
firlll nda yat
or ndo
r:n

kua
ha'6 01 kun5.
fan ym kua
,
ore 1'01 kua
p'ce pel kua

nd6

1'01

\. l

h.k

kuai
Jcuai
kuai
kuai
kuai
pci kuai

p~8 nda
11. k Jl.t1ni

(.::

kna

Ol

ncuah'va

]\:11[l,i

4. Vocabulario.
kumand,
poroto; kumauda
1'0 :1) alvcrja
, knr(l])cp\~) zD.pallo; andal.
calabaza;
seboi, cebolla; kfii, aj; ara miro, muu-Iioru,
almidn;
madi
'
t
:
t'
1:'
b
c
:
,',
"1'"
1
}
iti
n 1 0, mancuoca , yeti, iatata;
a ara, m.uz . ~'UJaTi\:1, CllCC_O; 1111 1, 11<1rina de maz; pOpl, mond ioca seea , kam bi, kche: kan: hl pira, leche
cruda; kamb oyi, leche cocida , lramb 1'1p1 ', leche cuajada; kambr,
l. ..
l'
.
. 1
.
xira t a, manreca , 1sa m 1..,
a, Jcesn,' qucso, mano. 1nm,
rn arn;,.. (~ll'(l,
1T1W, ; '2UCll',
miel de abeja , so, cnrne , kD, kangu, hueso j SO\') tii ..so, pi r, eharque, carne seca; tumb rooku, nalga ;lnulglu\ lengua; p"iahn,hgado~
pitikir . iingu
riones:
~""\O:l'
"~l'
11- ....~ c11U';l:
cnas 'tY1U"11d- 01"('."0'
.
~/')l
,
".
:l'vo.>, +~;!'..l1~11~}
l.,,'~l"l ..
C J,'
~ cllirC]11111~Tl
J .. dl
.
L.l:.'.:.3C
16'
,
ficku 3'('1'0, tripa gon.la; lncpirckn,
''CO;
aruk,
costilla;
Tyas(~,
A

J.

A.

--

AL

C'spmHZO.

5. Lectura, dictado, tzaduccin.

recitacin, frases.

n 1,;1, .c!l11 (IoL") ~..l


J'..
uui 11.,-,_"'! (J le,
(1 ..
",
t.r
".,
+ ,{ "
t o,.tO
.'101),; .C"..-1ll
l.]....
~".ld:--;,

r..."

') ~... c,

l""

t i .i,,

,,~.'!

hm

l'il'(~

('he kam h

pues

'va llenando
la calle
terrn ci -I-lO" (1(,
1
(Cancionero
espaol)

eO
. '(1
,_

;.

1.

El cuaderno
Nosotros

00')

..,.;

';-")(.'-'"

azul es ms grande

hacemos

(i l.uichab)

una silla v vosotros

h i karub

Ch a karub

ndc yagu

nde heg ui. Nde kabay

comer

yo.

lenre gui.
tuichab

chc m bak

Frases comunes:
,.

mba'~
mba'

P21

pot
e re

, que flU1Cl".'S
2, que, di
-.iccs

110 1'0

hcndi

no te oigo
diga en guarn
diga en castellano

B re abaieme
E re karacme

negro.

una mesa.

"

En casa mi esposa Iiacc la comida para


Che mbarakay

que el libro

')

g ru.

'

LECCION

8<;1

'rElYIAH: 1. El adjetivo posesivo. Sus caracteristicas. 2. Adverbios de lugar y S1L'3 grados. - 3,Conjngacill
de
verbo nasal. - 4. - Vocabulario. - '5. Lectura, dictado,
traduccin, frases.
1. Los adjetivos posesivos son:

'.

che
ndc
1

,.
lln

(lle)
(v
~ ll, h)

tu

su

and
or
pelld
1

Cv
v

(au )
(pen)
, 11)

nuestro

"
vuestro
su, de ellos.

(Las formas puestas entre parntesis se usan con nombres nasales )


El posesivo i de 3~ persona, cuando se usa con sustautivos y algunos
adjetivos que empiezan con vocal, antepone a aqullos una y o una fi,
segn que sean ordinarios o nasales, ej.:
.iyura, cuelllo , i yayura, su cuello.
aigu, feo; i yaigu, es feo.
,
up, superficie; i yap 1111,tiene superficie negra.
ak, cabeza; i iak, su cabeza.
akl, mojado; i iakl, f(!~t mojado.
aguii. ccrea ; i aguii, est 'cerca.
Se exceptan de esta regla: a, alma; a, sombra; a, fruto; aba, pelo,
cabello; agu, pelo, pluma, ak ; fruta verde; ay, fruta madura , an.
pariente; ara, da; arar, Iiora; arab, plazo; 1, agua; Ih, fruta; Iba,
mango; ub, uva; ui, '~"czema; ur, eructo.
El posesivo i de 3!).persona S' antepone una h (y forma 11i), cuando
se usa con los vocablos precedentemente
exceptuados, ej.:
hi <1. f>ualma; 11i 5, su sombra; hi , su fruta; 11i ara, su da; hi i,
su agua; hi b, su fruta; hi ay, fcstmaduro ;ete.
~

FJl posesivo i de 31). persona desaparece cuandorse


usa con los
. ",,0 -.-ff:. A;
tantivos en t o en o (oscilantes) y palabras que .~rffii1Etfi. con h.:
hob, sacara;
hemb, su labio; hoga, su casa; hok, su puerta.
El adjetivo sabio, sabidura,
o hi arand
(es sabio).

admite

Sl1S-

las dos 101'n1as: i nrand.

E8 de 1J.:mcr bien 'presente que estos poseSIVOS se traducen


mente 'Por: ser, estar o tener, ej. :
i ak guas, es cabezn Q ti-ene cabeza grande.
hob moroti, tiene 'cara blanca.
hi ay pe mero, est maduro ese meln.

general-

' t\ '

2. Adverbtcs

de lugar y sus grados.

adelante

tenond
tenondob
tenondet
tcnondctob

1
'1':w
ox.ipe
ok ,1} \J'_! /.

ms adelante
muy adelante
mucho 1"\"(1~
"1
'111Yt'"
.r
c:.t
,--.i-',
_..\.0
..
i.
\....\...
-. ;...{. lC
(1
em:
e- i 1'\ do
"l"1'''1''11Il ....

tono nclete re

af uora
afuera

k'1))
O_.:>'
L.,
t.\

t. I ,. ....,

(....

.~

\. ... ~~

mas

_'.l_\."

oknpctf:h(~
oki re tel',

'V.

l.Ll .-'I(

3. Ccn iuqacin verbo nasal NUP,pegcr

muy
afuera
mucho ms afuera.
dcmasindo
afuera

(2C! g:;,-upo).
,

'

(~h0
nlh~
ha.'iS

lT,:

Han

1.~i.11 nup

fan na

or 1'01 n u ...n
pee pei nupa
o,
h. 1O~ P'l':l

or no
TH2C na

iai nupi
roi nupi
pei nupi

h,k

noi n up.n

al nupa

ch
nd nc

11 up

o 1 nup

,-.

11:;]

ici nupi
noi nupi

ha 'l~

:'

n u pai

4. Vocabular!o.
yukJ:::, sopa , yuk'is'j morot i, ~()pa blanca <.wdni :nlki:<i, :.:op;:\de calabuzu , kumand yuk', sopa (te porotos abat yukixi, 10c1'o; sc ' yukl:,',puchcro;
so ' apu ' y ukrs), sopa de albndigas;
so '6 yosoPl, sopa
de carne pisada;
mbaipi,
polenta , mba ip so, polenta
cou carne;
mbaip kes, polenta con queso; mbaip he 'e, polenta con m id; kibeb,
polenta de calabaz.i : so ka'e, so'( mbiehi, asado; soop rhll'lrl, bife;
chichnr, chichar rn , so 1 lea '1, guiso de carne pisadu , mbusi
morcilla; so 1 mbutuk.
tuuytk"b, .pastel, cnrpanadn , lc:lgnly'i, mazamo" p:J, c/u
1'" papu
/
1 pan; mane l' 1 ,/o 1W. y.p t"l In bilCh"1,
rra; 1111)ley!!~ cin
',1,.
(.'S:PCCIC
(e
mandioca y batata asa.la , muudi ' ha yr:t'i rnimoi, mnndioca y batata
sancochad:
,1ul,{\'....
'1111 ll.\.,~,
cirat
'1' "~"1l,'.
}-"".'
.
i",',
H
Lol.at ,1,.
n '. l" t', '-,
.. (.L,d, ,Zll.",
~t<J,
llldL'\:;
lC11,
.e ;
,,\,')r(

kafcri,

(l

..

.J...

caf.

5. Lectura, dictado. tr aducctn, frases.


1

;1,"1'1
1\ <',
t.1 .1';:o c.

,:1"
.10

,.
l,,"

')"''1
'If"'1
"'::
{Iv
"t ( {.:v

'

salga de !.hi
venga aqu i
vava
C,,,,.}'("
.,'1 ",~('1"
\.:"'~ .." LUbir .
t rubaja
en tu cnsa
traba
110
l. (,,~h.ltJio ""1'1""")
.1.1 \,.. l.,!....1_
.:v
. "

e yu a pl~~

terc

110

e ikuat.i

(; mbl::lp(

l1d(;

Toga pc

nadu
(mbacb
)
"'" ,-..le..
\
-,
El se sienta a su mesa a tru .laja1' ({) 111 baapobo ).
"'l':ll ,(")'1" de 111 't 1"1
"Il
(1 a
',nl-')'
much
- <, Iilnos
.1.
.... .
l', 1')
] ( 1 "ll)'(
1 "':,,u
,,' ,,\..11U,)
chicos, azules y amarillos.
-',

,-,~,~(..,~

,L,U'

C)(1

11'1C l.~
'\

..

}(tl';

(1.

,tl.

<:l )

"(,,

-:Mbaichapa re ik.
-Ch a, ik .por ha nd. '
-Ch a ik por abe (tambin).
-.Ablait aipramo (entonees) .

\.. ~

ndcs

0']'"
o
.(t.a.. '-1'-..

'

....

,
'1

~.

-. 34-

LECCION

9CjI

TE1vIAS: l.' El Adjetivo Posesivo, Numeral y Ordinal.


- 2. Adverbios de lugar y sus grados. - 3. Conjugacin
de verbos (3er. Grupo). - 4. Vocabulario. - 5. Lectura,
dictado, traduccin, frases .
1. AdjeHvos

pcseslvos (continuacin).

otro posesivo de careter reflexivo para 3::<persona : 0, SU,


cuyo uso f;'8 va perdiendo, y es lstima, 'por que siendo tan castizo C:"
tambin de significacin ms propia y exaetn : l'j.:
1 a su 1lOTI1D1'0;
o hnni
upi o ati 1 re, 10 SU)8
o pok o piti ' Te, toca su (propio) pecho.
Existe

L'

,..

"

Estos mismos ejemplos ~G pueden decir con el posesivo


o hup i yati '1: re
o pok i prti re.

de. 3Q:

I~stc posesivo en o cuando so junta con les sustantivos en t. (uscilantes), stos cambian la' t inicial por la partcula gu .
o moi oguoba 1'0, pone por f3U (propia) cara.
oi pe ' o guenond gui, lo quita de delante.
o guoga pc o guerek, lo tiene en su (propia) casa.
o guapich

rnhba

ha

',

(~l es amigo

de su prjimo.

Los numerales,
1 potci.
mo kf
-01.

30 m bohapipop
11 popatci.
10
",.
~-0"1'1)('1)(.
,~ popa '1..
{()].
b"(', nr.j,,,
'," >_,
:3 mbohap. 13 popaap.
100 pas
140 pa:.::; ha. irundpop
4 irundi.
11poparund.
172 pas pokipop ha moki
D po.
15 popap.
G98 popas porundpop
ha poap
6 potei
16 pop ha potci.
7 poki,
17 pop ha poki.
1001 l'US ha petei
irundipop
8 poap,
18 pop ha ipoap. 1940 l'US porundpas
~) porund. 19 pop[t ha. porundi. 1.000.000, suu
1.110.005, su, paspop
rus ha po
10 pop
20 kipop.
(\.1 asc la numeracin
en el Apndice 3).
<)

kJ

J.._I

Q.

Los ordnales.
1..I0S ordinalcs se f'omian
agregando al numeral el sur ijo ha; ej.:
petei ha, primero; irund ha, cuarto; pop ha, dcimo.
Cuando se usa con sustantivo 11 otro vocablo, ste va colocado
entre el num-eral y el sufijo que entonces 'S'G convierte en hape :
moki yeb hapo, a la segunda vez.
mbohap ara hape J. C. oi kob yeb, 31 30r. da -I. C. resucit.
1'"
pO.:\:OI

1
aralr:pe

."J
, ..
PU'q,

"..(-uno rua
~'''~1~pn'''\
n 1 f.;CP,
( cscanso.

35-

2. Adverbtos de lugar y sus gradoso


rnombni
mornlrrb
moro b',t

.r
3 . C'{IJ.i.Jug;;tc:on
li' atirciat
I.t
.J

(. \. ~ {

che ha' l
nd re 'v
J .' 1(1 'e ho a
'1

Han.ya. n.
or TO .,
(I,

P(~G ]le: a
11.1<: ho
(F:l
"-~ tercer

',)
t,v

C01'Ca

t./,t:"l

ms lejos
muy lejos
mucho ms lejos
demasiado lejos

mombnIctcb
mom b:i6ctcrd

"(Y'll,i
~

lejos

""1

aguuue

"

ms cerca

ict
nguiieteb
"~.,~]'ctere
.~n"'u~
.tC.i
_L~

tl..oLl...t

verbo (301". grupo)

F. ncyativa
eh ncla
nd ndo re
ha' 11do
llano nda ya
ore ndo., 1'0
pee nca po
h.k nao
gl'npo 110 tiene

muy cerca
mucho :ms cerca
demasiado cerca

'v

'-"-'

caer y

11' . aJ-r-t;.t!-'~mair.l- .
r.lw na 11
' ,.
'J1CtC
re u
vi

~lt

,,.

lLl'e

;}.t

110 'U

uan. ya u
Oi'e ro u
pce pe ,',
h."k ho n

al
al

"-1.

/'

al

\.

al

cerner.

F .ne[j(ttiva.
"ch n<1<1
nd ndo re
ha ' lulo
nan. ndu ya.
or ndo 1'0
":'>;"; iul
po
h. J.:: ndo
1'\.-'\....1

.1

. \.~.

ni,
ni
UI
111

r"
!

ni

verbos nasales) .

4. "Q-::abulario.

5. Lectura, dictado. irs,ducdn. frases.


hasta manana
hasta pasado maana
hasta el domingo
hasta el otro domingo
hasta luego
h~\sta pronto
que- le vaya bien

;..

para Vd.

El anda bien si come mucho.

pchrfiga pch
hoi peb
to ho po~,i.ndcbo

ch ha n rwtd mbuyap, moki nar.i


cho f oi plah piunba chcbe guarti .
Su hijo varn trabaja

noeramo Pt;DC
ko 'e ambu ramo pvbC\

ru

[h'l;

, -

:Hj-

LECCION

lO~

TB1\tA8: l. 'El adjetivo de"tnos-t1'ati'l)o y d:ist'f"ibu,tivo. - 2.


Adverbios de lugar y -sus .grados. - 3. Conjugacin de
verbo ordinario. - 3. Vocabulario. - 4. Lectura, dictado,
traduccin, reeitaein, frases.
1. El adjetivo demostrativo

tiene forman para el pural:

-Singular
ko
este
pe
ese
up _
_"
am
aquel
)1m uan
- t"

u
po tarab

up

mber

am anguy

Plural
kon.

estos

"
esos
aquellos

um

,nmo ...

ko3. a
ti
a Jcuana
um mit
am yagu

este mosquito
esa cucaracha
esa mosca

kuera

aqu el- 1 rn
t I'}"}
_~~\.
1

n _ '-o

kuera

estas ropas
estos papeles
esos nios
aq ucllos perros

El adjetivo distributivo se forma repitiendo las dos ltimas slabas


(vd numeral: petei-tci , moki-moki, cte.
pe emo mbohap-hap o ycisire, poneos de a tres en fila.
t,a;pe 1110 irundi-rundj
o yoakikuri, id de a cuatro uno tras otros.
2. Adverbios de lugar y sus grados:

takikuri
takkuerib
tnl1rueriet
taki:kucrl te b
taklkuric tcre

atrs
ms atrs
muy atrs
mucho ms atrs
demasiado atrs

3. Conjugacin
Afirmat.
eh ha i
nd re l
ha '15 ho 1ft
flan ya l
or 1'0 ..IU,
" pe lU
,pec
.. ,
:h.k ho In

:ikrc
:jken~b
rkeret
lkereteb
kcrcterci

al lado
ms al lado)
muy 31 lado
mucho ou. al lado
demasiado al lado

verbo del 3e:r. grupo, ordinarios.'


NcrN"
t~(, .'.

..L

..H!., b_ e 1){:l'
... ". ..
na
... ", ..

ch

nela.
nel nde re lU.i
.. ~..
ha'
ndo

na
".
nan nan, ya ..un
..
or n<;io 1'0 IUl..
" ..
pl8e nda pe ..ll1l
ii
h.k nelo
'"

Afirmar.

Negat.

ch ha 'lt
nd re lt{
ha' ho i~t[l
flan }TC'
ha
. i'
or 1'0 lt
pce pe lt
n.k ho ltii

eh
nd
ha'
an,
ore
pee
h.k

("

rt-nadar

nda
ndo
ndo
nda
ndo
nda
ndo

Iti
rc Hi

lti
ya Iti
ro i:ti

pe lti
rti

4)

'7

.-

,)/

4. Vocabulario.

Cabeza, tronco y extremidades.

Ald.,
ak&, cabeza; abu,
at, sien; trbit, cejas;
tes (r. h), ojos; tesai

tct

ha ylb ha tctnn

cabello, pelo;
topep (r. 11"),
(r. h), pupila
(r. h), cara; tobak (r. h), mejilla;
(1'. h), oyuelo , tvrnb (l'. h ), labio;

kuera

agu, pelo, pluma;

sb, f'rentc ,

prpados j tope (r. h), pestaas;


nia , tesai (1'.11), lgrima; tob
tatlpl (r. h ); mejilla; tafpfku
tendb
(r. h), barba.

Vocabulario.
tuimh:ra (r. h ), enca;'
YUl', boea , aps, odo; namb.
orejas , apingu, nariz; t-:l, nariz;
apingu ku, orificios nasalcs , arnbot, bigotes; ayuru, cuello; ata,
nuca; ati '1, asi, hombros; prti ', 'Pocho jcmna, senos ; 111'ft yur, boca
. f
1" ( r. h) ,
d el cstmaco
cstomago; r k u "a, euunra
i 'puru a, omuil'19O; u, VlGTl t l"J tr.umui
cadera , tumbi 1'0 ', nalgas , pir, piol.
tak

(r. h),

mentn

, U (r. 11), diente;

'A

L""

5. Lectura. dictado. :lraducci6n.1'8dtacin. frases.


Soy
por
pero
por

,( Liberalmiba

liberal sin agravios


el azul de tus ojos..
me voy con los rojos
el coral de tus labios.

a eand

. hob por re nde res,


ha "colo '" kurandio a ha
hugut s1r1 re nde yur,
(Traduc. de Erguisa)
,;.

(A"
.:..
TIOnllll0)\

Ch cho a ba het

'

ha che

'"' t al 1 (1
"b"t'
"
, po ,1..1ra 1"
l~e k una
La ha
la 1i napmgua
iesa gnasu, guasuet.,
A

Ch ha l petei lukrenlh

(lleno)

Nosotros hucemos muchos trabajos


Mi ropa tiente (i) manga

kambr re.
lindos.

larga y-cuerpo

Tu ropa est (i ) mojada


El tiene buena vista.

corto.

Tu cara est
El. tiene

(i )

(i ) buen

Frases comunes:
Espera. un
Entiendes

poco
11

19 Entiendes
verdad ~
Digan juntos
D t solo
Has hecho bien
lIgalo bien

SUCla.

re kuapa
rci kua ay
p3 ye o' ondib
e re ne a
re yap por .
,
/\

e yapo pera

odo.

_.'

38

Tl'El\fiS: 1. :El aumcntativo y diminutivo de los adjetivos.


iS'uS grados. La partcula as. _. 2. Adverbics de lugar
y sus grados. - :3. Conjugacin de verbo ordinario. - 4.
Vocabulario. - G. Lectura, dictado, traduccin.
1.1 El aumcntativo <lelos adjetivos,

que
'"\

4"

Le.l

s.

muy se da de la misma manera

les sustantivos mediante las partculas


q.uei.
r,ll(\~
.... 1 qu'e tcrn
)". \...,
J.~, scl""W'\r, t; ui
'-''-,miincn
l
Cil
~ u,- o y
H

f)

-r

,.,

te, itC, d, que se

agL"Bgan

1~I
l-.

karup, karapct
muy bajo
poi-, porait
muy lindo
pero, perit
muy pelado
puk, pukuet
muy largo
mbik mbtkict
muy corto
'"

Estos aumentativos tienen tambin sus grados en la misma Iorma


de los adverbios que venimos dando en cada leccin, ej.:
kar, CUi'VO; pltn, rojo; ro, amargo; h, negro; po 'i, delgado.

ka1'0t

pltft

hl.re~te
.\<...
L 1,,,1Jl.

pltfLitcb .

kartere

pititcroi

roit

het

roiteb'
roiterci

hctcb

poict
poietcb

hetcrci

pcitcrei

I.J3 partculn
aSl tambin sirve para dar un grado del superlativo,
ej. : hob aSl, azul vivo o wivsimo , y hay casos en que pura aumentar d
calificativo se une a la partcula ct, ej.;

he 'e asiet, demasiado dulce, dulcsimo.


mombrri usct, demasiado lejos, lejsimo.
El diminutivo
morotim,

se forma

blanquito;

con la partieula

rnhohmi, poquito;

m:

michirn, chiquito, poquito.

2. Adverbios de lugar y sus gl"ados.


rprpe
rpipeb
rprpet
rprpetcb
:iplpetere

cerca
111s cerca

muy cerca
mucho ms cerca
demasiado cerca
koto
pkoto

amngoto
kfbngoto

fbat, alto
rbatcb

ibatet
-J:bateteb
ibatetcrei
hacia ac
hacia ah
hacia all,
hacia aqTil

gupe, abajo
gupeb
gupet
guipeteb
gupetere

3. Conjllgacin

39

verbo ordinario

Fonn.a a{i rmat io


ch~ che
nel nde
ha 1

pcch'

nan, and
ore or
pee pond
h.k 1

poehi
pochi
poeh
poeh

enoiarse (49 grupo).

POCHl.

Forma, negativa
poch
nda che
pochi
na nde
ha nda 1
poeh
an, na and poehi
,
poehi
ore ncla ore
pee na pond poeh
h.k nda 1
pochri

ch
nd

poel
pochf

4. Vocabulario.

tetim (r. h ), piernas; ten'ipI ' (r. 11), rodilla; kup, eunilla, pifiu,
tobillos; pr, pie , pita, taln ;pltasa,
taln de Aquiles , pis, dedo d
los pies; pisap, ua de los pies; yib, brazo; ybang, ibang, codos;
pap, mucca ; po, mano; po prt, palma de la mano; po ap, dorso
de la mano; ka, dedos; ku guas, pulgar; k i, meique, k reehaukah, ndice , k mhtepegu,
dedo del medio; k earegu, dedo
del corazn.
'
apitu ', seso; k, lengua; apek, paladar; ah 'o, garganta; ah '
ati, campanilla , ahl ' kit, nuez de garganta; li ', corazn; pl ', estmago; aruk, costillas; pyase, espinazo; pctrib, bazo; pitikrrii,
rin; tll'lr, vejiga; kangu,. hueso; t:-lyYgn (r. 11), nervios : tugui
(1'. h ), sangre; paj nin. pulso.
5. Lecrura. dictado, traduccin, recitacin, frases.,
Quisiera ser la brisa
suave de ese prado
para besar tus labios
y agonizar despus,
(A'
_",,'fiOnlillO ) .

u re mbeguem o peyuba
'ibit ramo a ikos
ha u hagua nde yur
ha ta man uperir.
(T'radue. de Erguisa).

'I'raduccim

Pc pe pok (tocis)
Am kuatai

--

pen ak re, or

1'0

pok or rob re.

hob pita, hes hobi ha hi abay

and and yur p, an tI karap

(rubio ),

ha an ralk

puk.

Esta nia tiene (i ) pollera colorada muy corta.


Aquel seor tiene barba larga y aquel joven tiene (hi) bigote corto.
'I'u madre se enoja contigo y t te enojas con tu padre.
Me siento para comer (kar)

pero no, como (nda i) nada.

-----

~~~~.l.~-"'t,

......".-.n::

40 -

!..o
V
.1 _.:..
1 '10
L'!:"c"'rON

TE1\.fAS: 1. Los pronombres personales. I.a doble forma


de la primera persona del plural. 1108 demostrativos. -2. Adverbios de lugar y sus grados. - B. Conjugacin de
verbo nasal. - '.l:. Vocabulario. - S. Lectura, el ictado,
traduccin, f'rascs.

1. Los pronombres personales carecen de glwro como 108 adjcti"OS, pero como stos, los demostrativos
y posesivos tienen f'ormns para
el plural.
Los pronombres personales son:
ch

yo

and

Hil

t
l

or..

lia

(Iian ) nosotros

"
vosotros
ellos-as,

JY8e

ha ' kuera

En. guaran la primera persona del plural tiene dos formas:


and
(fiau) y or.
La primera illCh13718 a la persona o personas que escuchan y Ia secunda<..'-' las
cxeluvcJ ~'. 1~()I'esa
inclusiva " <-"
!' la.
u..
\..".,(.,razn so le 11,"'1' ... t(f{\"""n~
r s:
CV''''I1I~I'TTcL''
". l: secund.
- . - ~...
...
PP]}'lI'" J "fO"j'll1:1
,.,.
'1 nasa es.
Lfa orma-pucst.a entre parentcsis se usa con verbos
I.J~nX1Q~c11.Cl:1 de l"Q OO() formas c'tl Ia p rimcra persona
....,..L.
del
_.
plural
__ J...
permite al guaruni una mayor precisin
o justeza ven el uso de ese
pronombre ,.1observaci
~\l"\
,.
c'\1'S10'11"
nos
t').11
1l'C'
J:-,t;.l."
o q
,-:1., l);) \.
,_,,1 01}C"'l1
.l
1(.~1;(
\ como
\",
un ::11C
1.
e
::-)

\...r~

J.

....

.1

U1l'

'\T

\....1

(v

C.L

'-'.J

J..

L ,_....

"'l....~

...
l',/.o.

. f.,

\.

,/

'-'

su ri Cll1'C7<l

10.,

..

..

J.(",:".J

,,(

1~""'
l.t~J

(.\..U

tJ

'--,

.1..

~'"

kl

(,A.J

J.l

...

...L.

.A

C.f;l.l.
(.. .1. cal
<.~
..1.
0'1'"
mati

.. &.\.....

(4'

..l.)

V<......

Ql

.';:)

0..

~.(

l) .

,!\:. .

L~

".

.U

..L...l..(..~.l

Los pronom..bres deznostr afivos son:


leoba

peba
upeba
amoha

koba
....
.

este, esta
ese, esa
ese, '0Sa.

(~,

/'01

una

umiba
amaba kuera

aquel-Ha

estos-as
estos-as
esos-as
.

quee,.110<::,_1 J a,"
1

(.~f -:

I~~..t.."'~"

koba oremba ' stos son nuestros.


Amoba kuern lb'ir guigu, aquellos son de madera.
Roba i porb amoba kuera gni, ste es m-ejor que aquellos.
Cuando en In oracin estos pronombres demostrativos van seguidos
por adjetivos demostrativos de anloga forma, cumplen entonces funciones de stos y la demostracin de la cosa queda hecha (le una mane,
t
1
'

1'(1. mas ro unua y categorrca .


Roba ko apik Per rcmibap ku. Esta silla es trabajo de Pedro.
Umiba um mit i tairu kuera. Esos nios son hijos de ellos.
Ko bn 1-0~ 1111~"krl. pcnemba '('; E:s-,-I-'1S
vacas ~OI'l vuestras
lt..
~

,("

J..\.

e.t

JI!.'

..

,I..

vJ."-,.",Ut

'.

U ..
''' ..I;,...:;

,..

11.

'.

(1."1.

2.' Advezobios do lugar


mam
mo
moob

y sus grados.

en "muguna

mamob
mamoit
1
aaatuape
asupe
tobi (r. h )

"

.L"

lrl

"

de verbo

ch che
nd ne
ha' 1

]'O(VTT,;
&..

J..

" ... ,

..

onru
J' ~ t..'.l.f.l.;

arriba
nasal kano'

nd

kane '
kane '
loanc
1cane :o
.,
kanc

ha J ...

por

aqu

ellO

lUl

kane'

,lliur

lW1l8

Dnll

((.

-;1 .)
........ (..'"

"

fau

na or

(\1'
.',
J.- \ .

pee" na pen
h.k 11a 1

'i

kane ' i
k ane i

na nc
Y'jf"'l

partes,

(48 grupo).

cansarse
ch

1>\)1'

por al'!' 1,
por all
por todas

prupi
,~ ..1'
amrupi

kane "o

nn fian
,
ore or
pee" pene"

1~J
1'"i

:; 'P1
(~L
t.

"
la. derecha
".
a la izquierda
en frente
sobre, encima,

3. Conjugacin

h.k

parte

"
rmsrno

(:1
n11(1.t.J()
1-i.v-

41

kane 'i
kane 'i
'
1'
Kane
OI
k:nw:~'61

V ocabulazo.
ITiebre
nlT;",11Pl("l,
....~: j~~,,1,.,.
.
...,.;1 ...1.4"j.
"\....
1..~....n ..
t'ilrienre ;: u.htl14l
.. iuu ro 1, .l.l." ...
"0 1,U,l.l.uL.,-"
lJ,U,uJ,
h'l.lHl)
ka
f1,'
q\::.'"
n~tico;y." . .1LIJaLlSl
~ 1, 0- l.JO J,. t-,lS.S,
.'t.; n101l11
1 ... '!
~
p ..
ranguo
rU'J<, L_lU.~u."~';i'O,
.1, 111.1,
n1 .. lJ0h...,.
viruela
: r ....biru t'lh''
,-y1J'U
surnniu
S'''1''''11''-';O~n'
"l<"a:":'I
. L...
(. nesrrn
c. ~__ , ..
_.
.H.t. ( ...:..
,~t..l
..
,(.~,.t'-.(~_
.. ...)"
dolor (le cabeza . ans 1":c:;,l:--,l()L'
(1/~
: ~;:l 1''''(;;
dolor
de muelas
.
GI.U_,
'-.t.. ..
J..'-' odo ,Ld.
<.1..... 1; \...
..
\
l.. \.....
....
p ' rasi, dolor de estmago ~ r~lsl,. dolor de vlcntre;
tes rasr, mal
de ojo, tas, mal de la. vcjiga ; keras, insomnio; tlguI, disentera ,
yoyoi, hipo; u, eezcma, ur, eructo , kYti't, verruga;
lrn r, sarna; <t;
,
hi
1"
,,.
]
l'
,...
>,.
grano; ruru,
mcnazon , yati 1, go onc rmo , 8n8T1 B" 'orncu 1o; 1IU "11,
1" t os convursa
. ; ~
1,"'"
'.
t oser;u h ,,.
u pus.u,
rumuia,
ma l:l oe cauera
, prsape Al" tu 'e,
af'tosa.
'
uk:

4)

':'

:.'!I<,(,

.l4 ,111U11Ct11,
.,,<p.e -;'
,1, d .~LIIO,

"1';.'

1.i1.

Cb..L.,

....v

\"(A...

,~

\.J.ll.-l,

J..-'

. !,....lo

-,

,~

'--'''--'IX')

.. tJ.l

,.L,.

_..L

....'"

(..,.,

5. Lectura, dtcrado. ir aduccin,

fra.s,t)s.

'0"-110
( '1'nre, "'1t\1'.....
1
, .,
1)( ....
\'.1.
Tl-:'
...
, ~ 1'.
es,t 'U 11J1I
rvuc moaeicna
rcra.
Yo, mi norn bre es Petrona Gmez, Ch elie rcra Peto Come.
Cmo so llaman tus padres, Mbaicha hera nde ru ha ndc si.
11i padre S'C ll ama. F'rancisco y mi madre Dolores.
Che ru hera Tik ha che SI Lol.
~J~.~

Don Guillermo, dgame, cmo es su apellido.


Pa ' Giy e re chebe mbaichapa nde rera yo '.
Ha 'kuera
o guapr nde lkre.
Ya ha a en tup karap pe.
E me' koba nde ru pe.

..

~
,

r""'CTO,"l\l"
.
LL..!l;

".j.'>j

13ct
-.

rrRnl\S: 1. Pronombres posesivos. Puncin de los aufijos


,,, et," en uruon
." ue 1os pronom b res. -::.. ) I:rromommos.
".
te, t,
- 3. Adverbios d3 tiempo y sus grados. - 4. Conjugucin de Y01'))0 (futuro).
--- 5. 'Vocabulario. - G. Lectura,
dicta ...
lo Ll.aduccin
reci s:te.>.)
acin
,~Jl,
t 'V'.U'-.

J.. (~c..;.

'-

1. Los pronombres posesivos son:


chemba
nernba
imba

mo-a
tuyo-a
suyo-a

anernba
nuestro-a
oremba '
"
pencmba
vuestro-a
"''':':~'::-:,'.'~:5'~1''''lb~
,; 1~11"l"'1
su-de ellos .
.' ..,>:.:~~
...~~.:.:-~~.
e ~\,.\::.
1J.

(.{

Ko mbak chemba ', esta vaca 'es ma.


um aranduk plt imbu kuera, esos libros rojos son de ellos.
mburik kucra pcucmba ', las mulas son vuestras.
~~F},,~''

r" .
,
L os sm:1J03
aumcntati ..."".
vos te, it, ete, UIl1CtS
a 1os pronom bres
ualcs dan a stos la significacin "mismo",
ej.:

perso-

chct a yap, yo mismo lo hago , ndet re I'U, t mismo lo traes;


orct 1'0 hck, Nosotros mismos lo buscamos ;
hao kuerait o' yuk, ellos mismos lo matan .
.,

2. Palabras nomcnrmas.
mboi
mbo
mbo'
mbo
mbo '1

vbora
quitar
picar
cuanto
collar

mboi

aguar

ku
kua
ku'

ya caber
ya acercar
ya ' empollar
ya regar
~

'..

agujero
dedo
cintura

3. Adverbios de :tiempo
kaar, tarde
kaarub, ms tarde
kaaruet, muy tarde
kaarueteb
kaarueterc

fruto

a.

.caer

alma
sombra
estos

a
a,'
"A

t:

avergonzarse
t1. nariz
t punta
ti blanco
....
1.,1
orma
1'.1 couj unto
tl'i
tlfti

sudor
gancho

y sus grados.

pia ', ligero ,


paeb
plaet

boib
boiet

paeteb

boicteb

ptaetcrc

boieterc

bO,

pronto

-43-

de 'verbo.

4. Conjugacin

de Indica ti vo verbo BEB, volar.


bebei chcne .
nda
ch
a beb ne
ch
. J'
ncl ndo re bebei chone
nd . re beb ne
bobei chone
ha' ndo
"
o 'oeoene
ha'
~
llano ndn, ya bebei chelle
ya beb ne
nano
,
ndo 1'0 bobei chene
or
1'0 beb lLv
ore
"V _ .1 ehene
p~~G nda T)8 bobei
po b2b6 ne
pee
bebci chene
h.k 11(.10
h.k
o b2b 11'~

.Futuro Imperfecto

-.-, i'\

5. Vccabularto.
. te
parentesco;
ana,,," amo) parrentc -t ; 2Ha"+' Lee-amo't' ce, parten
carnal. " cercano' no 11O<1nai,no sello parrcntes ,, ta, . ru, padre
; tait,
..

anama,,

pap; tuang, padrastro, padrino; 1'<1\ hijo del padre , rayi,hija del
., sianga,
i
o''
. ~drrastra
.. .,...~.'1 TUL<\.
... '11'l'~ . ~ .
1":
'
1a mapa d re, ."SI, mac 11'1;;,
111.
rnia , lL.,-.lU01, 1l~JO
ue
dre ; membi kuimba', hijo varn de la madre; rucmbi kuia, hija mujer
(le la madre; rarang
y rayirang,
hijastros o ahijados del padre;
..
,
hi
t
1
..,
_1
"

b" ~'
.-. ti
mem b iranga,
ijas TOS o a .njauos un la maurc
, uutr,
1'11 1, LIO; S11, la;
tamo, abuelo; tamoi pab, bieabuelo , yarri, abuela; temiarir, nietos
de la abuela; temiarir-t-ir, bisnietos de la abuela; tam, nietos del
abuelo.
<:l

0..

, ..

'Y)

:1

6. Lectura,

dictado,

Ha ' kuera ndo yapoi,

rb' rogu o kui backu


t,'
lOUl1 nern
nosarat '1la.'
Ku mborrh
reiba op
haet kaab rogu
fie ' raka a-a guar.

.., '

(Traduc. de Erguisa ).

ch a yap neo

Cho tut o kar oga pe.

Ponga

<

{'l

an tamoi ndo guapri chcne i yapik

1'8

""i..

traduccin.

Hojas del rbol cadas


.i uguetes del vient.o son.
IJ38
ilusiones per~s
son hojas ay! d6ppendidas
del rbol del corazn.
(Espronceda) .

Nd

yr) ()

'1

("<"

ne nde kih

gui.

ari,

Nde SI o g'uaDI no.


~

.L

and yarIi ndo i chane

(e rnoi) este papel alla debajo de la alfombra.

Yo no har

C~().

Yo lo pondr sobre la mesa.

Sobre la sopa caliente

l no toma. agua.

Tu mano es ms suein (kl'a be) que el piso:


,

LECCION

14;I

TE~'IAS: 1. Pronombres reflexivos. - 2. Adverbios de


tiempo y sus grados. -' 3. Conjugacin de verbo en t.iernpo futuro. - 4, Vocabulario. - 5. Lectura, dictado, truf
o L1CCIOn, l'a:38S.
1

.,

1. A los pronombres reflexivos me, te, se nos, os, se corresponde en,


guaran la partcula (prefijo) -:/,2 o ie, ste para los verbos nasales, ej. :
ch a ycyuk, yo l11C mato; nel re yesu 'D, t ie mucrdes , ha' o
iienup, l se pega; iiand iiu cmcnd, nosotros 110;3 vestimos, cte.
En composicin con sustantivo,
d verbo, ej.:
, ch a yeyrh yolii, yo me
os escarbis los dientes.

el reflexivo se une a ste, pospone-

los brazos ; F;e po cri kut,

11.1YO

con los sustan tiv os en t (oscilantes},

En composicin

vosotros-

stos pierden

la t y el reflexivo Ia e, ej _: ,
v (.(;
a .Jves
l,'it,-;
(,-"
no' '.Jsotros 1'O'~ rcfrczamos
lo" 0'J:08'
n""311de-;
.
..)
\...
...
~
\.l t.; l'-"c..';~)
\ ...
~:"'I
ha ' kuera o cudibo.p (le lrsndib}, ellos S8 hacen la barba;
1"
+
"
]
pee pe yo b'
ra mOKU,
'VOSQ"ros
os SCCU.isa
cara,
No admiten este af0rc;,-;s los sustautivos LO ' Y taik.
ve

.1..

l.>."

..

1);

.d

.J

.t, \.. .. l.l

\.

(,ir

_ .

;:"

Otras formas de: rcflcxivcs


'P'E
1 - '"{'U
.L

J'J.
lo

q
c,,

If\
-'\~
<~
,11<1

~,- YEHE:' por m,


TI1'Gq-rT
"J'
.uor
' > - "'Ei;
.1.
I
u .....
.t.l...:

.L

')
'-_

son : y up, yeh, ychcgui.

(.'1
"',

nosotros
vui~
.. re,

f)
el'

l')
u.

"TToS'O~l~O"
1~110c
~ V '-', "'1 \.-.1.
,~.

ti, por ai, por Nos. IJar Vos. por ellos.


1"11" mismo rio
r t.i mismo ,J pOI' ('~ l",1'S"'10
ete
L'

]lOi'
i

,A

l...L'J_llL'-',

J....

'

......
-...
_,

.""J.l

"'_.

ll,

l-Pce pe 1118' pcn dey upe, :\:'o'3,m{ dis a vosotros.


-.:..l' ~
N.anue
ua moi nandcyupt-, '~l ~,.C~:. nos ponemos a. noso t"ros,
FI ::.1."e Ol. po t.a' oyupe , guuru, c.,l' quiere pura. SI.,
A

~,

?,,'

2. -Ch

a ma ' cheyeh,

yo me

Hl'O

a. m.

J~)"c';1'1"'=' l'1"{)l1C1f..
L' ~... ncndeveh
J \..- \..
!, vo~
' ~ os v{\,:1'~,. 1)f)T' YOSo"l 1'0','
Nd re 'puk ndeyeh, t te res de ti.
:}- ITa'6 kncra o yap iyehcgu, J~n08 hacen por s mismos.
., , orcyc hecu
1\'"
=1
o,re ro 11'::0
regui, 1~
os. anc.
amos por 11080 f'tros mismos.
'''} cneycucgui,
l'
l
t'O por nu,. Husmo.
1 ' a VIl 'L
cne
yo me uevnn
-

\",

2. Adverbios

t.

~.J.

__
)..
.

... ,l,.l_~.'"I

J,.

\..1.....

...

'.

de fiernpo y sus grados.

pm frecucnt.e
pib
priiet
pieteb
nYllet,e-re
,

~_

",
irna

::U} t'es

]mt~,b
rmait
.1..
rmuiteb
,
Ymaite:rcl
0, ...

,\...,1

(l

ra antes
raeAb'e

mbob

antes:

mbobet
mboibeteb

mboibem

.'

- 45.3. Conjugacin

de verbo en futuro perfecto HECH, ver.


V"_t~'V~~'j
tT~

:'~:.':'Jt.lti\.'~

Porma afirmat-i-vGL
ch
a hech nera
nd re hech nera
ha' o hech nera
Han ya hcch nera '
or 1'0 hech nera
pee pe liech riera '
h.k
o hcch nera
4. Vocabulario,

negativa
heehai chenera )
re hechai chenera'
hechai chenera '
ya hechai chenera
.1'0 hechai
chenera '
pG hechai chenera '
hechai ehenera '

JIlorma

ch llda
nd nde
ha ndo
nan, nda
ore ndo
pee"- nda
11 1- ndo
;

.1.\..

anam, parentesco.

el n. al her. mayor
el 11 . al 11e1. menor
l'lbl
reindi
el H. a la her. mayor
.reindi mir i el H. a la hcr. menor
rike:i

r:.
kip
kiblk'i
kib'i

la
la
la
la

;"1. a la Iicr. mayor


1\1.a la her. menor
1\1. al her. mayor
nI. al her. menor

tati, suegro; taicli, suegra; (del hombre).


mendub, suegro; mencli, suegra; (de la mujer).
lW~', yerno; tarat, nuera; yoati, consueg ros , pa ' tubi,
tobay, cuado;
(para el hombre).
ndrbi, cuado; (para la mujcr ).
ouke '], cuada; (para la mujer).
r, sobrino (dice el 11. a los hijos cid hermano).
yetip, sobrina (dice el H. a las hijas de la ,hermana) .
peng, sobrino (dice la 1\-'L a los hijos del hermano).
omemb, sobrina (dice la ]'V1. a las hijas de b. hermana),
5. Lectur a, dictado, traduccin,
Mboehara

o mor (pone)

frases.

ok kup pJ pelci 'ib'il' puk.

Ko kotr mboend

pe i ya' (cabe ) rubohapipop

Mbare

re ynpoi

nd

nde

anerano ,

11'2

Ch nda yapoi chc rernbiap

rcmbiap.

che ak l'aSl gui.

Yo veo un pjaro en su nido. Yo no "Veo nada.


Sobre una mesa larga nosotros comemos ::I11 en el comedor.
Cada alumno tiene (o gucrck ) su j i) Ebro, cuaderno
Adnde

vas !
De dnde vienes?
Voy a mi casa'
Vengo de casa
lo

mamopa re ho'
mamogui'. 112 yu
a ha ehe roga pc
a yu ehe Toga, gur

y lp iz.

,'.

--

4f3 -

l-cr
d.
~.
L aceros
,.;;,.o

'I'E
i
:.lV.
l\f.
S .
.L,
Pronombres
.1.1..\,;, {)
:> recprocos
1:.:..:....
v
_
') . ..i..\.~dvcrbios
t,
de
l.
tiempo y sus grados. -- :3. Conjugacin do verbo en tiempo pretrito. - ~LVocabulario. - S. Lectura, dictado, traduccin, 'rases.
;;iI
I~

1__

;:

.1.U

t,

1. JjOS pronombres recprocos en guaran son: yo, fo, ste para


los verbos nasales, ej.:
~ d'e ya yopopi "1..
1
1
nan
u, nosotros nos \.~a1l10Sras
manos.
Pe pe yoyuruprt,
vosotros os besis.
ha ' kncra o onup, ellos se pegan.
or

1'0

opitrb,

nosotros

nO~3ayudamos.

Cuando el recproco S{; 1111',J a verbos que empiezan con h seguidos


de a, o, 11, el verbo pierde la. 11 'inicial y cuando va seguido de e, al par
de perder la. 11 el l'C0JIJrOCO ~:!(' vuel ve de yo, o en yu, Jiu, cuando el
verbo es nasal, ej.:
ha
and ya. l.9~h,. nosotros ]108 amamos.

h 1-1.
10

hu
bu
he\...
he

-'A
ort~' .1'0 110a'a,
noso t;1'OS 110S amagumos.
f ' ,.
pce pe -1
yo rpet, vosotr os OS aD(Y cteais.
..i'

!,

.,

h. kuera o yonp'iti, ellos se alcanzan.


h. kucra o cuguaifi,' '211os 82 cncucntrnn.
::;lTIUlt"-.
1 ( ....1.
~.-'

pCc

Otras formas

u'-'
nosot
e,Lo \'1.n."~'(1
1...'- ~..I....ll,..,
.l
v\
ty'

po uenoi,

. 1'0'<:" vemos
VO:~OtTO~l os Ilamis.
.1..,!")n
lj.:l

,J

l.

,'.J .

.1 ~ .").

de rec l)l'OCOS son:


IIJ~'~d~,1
{"~'-.~ 4 - OONDIB
uno de otro
uno con otro

') - ()""l.}j!.j'
~1'V-'
;,

1 - OYOYUP:(D
uno a otro

.t

uno

P01'

otro

1 - and ia me ' oyoyup, Nos. nos damos unos a otros.


~.
,
1 1' .
pce" }le nce
oyoyupe,, -7
\, os. es }iaurais
unos a otros.
2 - H. k uera o rna \~ ovueh,
ellos
se
miran
U110Spor otros.
"
.
Or ro fe: oyuch. Nos. hablamos unos por otros.
,.1'
it
,3
- nanue
yrn.)'pe a, oyue 1rcgui."N1 'OS. nos quitamos
T

1 otros.
unos (e

pee pe mond oyuehcgu, Vos. os robis unos de otros.


4 - Or 1'0 yap oficndib, Nos. hacemos unos con otros.
H. kucra o kar oiiondib, ellos comen unos con otros.
Ntese la mayor claridad y propiedad en 1.;;1 sentido de las expresio.
nos guaramcs~ en 1!S f.orrnas recip, rocas y rcr"1eXlV:S.
y otra V('7. consignamos esta observacin
siquiera para desvirtuar

en parte, de ser posible, la' posicin de inferioridad


mantenido injustamente a nuestra lengua, no obstante
elementos que caracterizan
a un v-erdadero idioma.

en que se ha
poseer todos los

47'

2. Jo.dverbios de tiempo y sus grados.


uperir
despus
araka

cuando

uperirb

ms despus

nunca

uperirct
rir
rircm
upei
UpCg1U

muy despus
despus
poco despus
despus
despus

arakaeb

arakaet
cuando mismo
araka.' pc b hasta cuando
sap '
un rato, U11 momento
sapiami un ratito, un momentito
saprait
un ratito,llll momentito
upeguib
desde ent ouccs
sapl '-p 'ft de rato (:11 rato
3. Coniuqacin de verbo ordinario PUK, rer.
Pretrito Imperfecto de Indicativo : 'yo 'rea.
Forma aIirmah'vn
Forin negatzva
1-,\;
')11
eh
a pulr bara
ch ndu
L
l"~1'" '
nd 1"3 puk bara '
nd ndo re pukai bara ~
ha
puk bara '
ha,' nao
pukai bar:'! '-,1...,
ya.
Han )'8, puk
bara '
nan nda
pukai bara
nl\~ ]'0 puk bara '
or ndo 1'(} pukai hnra
pC8 pe puk bara ' 6pe6
nda ])e pukai bara '
'
'1)111-~\i 1uuc
h. k o puk bnra
h. k ndo
4. Vocabulmoio.
da
ara
semana
yas'i
enero
yasi pctci
rob
j\,: b ['C;'O
;~7tl;~imoki
,~.,
mes
yasJ:
marzo
.Y SI mbohapr
.
,..
n 1'10
roun el
yas'i n-unen
:lO~~.li
,..
.
1.

I\..t

u..

J(t;,

1.

'-

(.v

1\...<...4..

(.t,_

"

,-;

11'!"
.

~\l'.l
nct:,\.-.
..,A1
d
l'\'"

"c!

1.1.\.")

martes
1 .....
.L;

.,,')

"]'''1
,(

(t

mayo
J un 10

i,)1;

,u'a moki

mi e'rcolcs

'

e l ..1..J

vasf

yasi l'o~ib

f)

lgostO

T"
..lli.1)01'"
ILl]:'-)'1'

'.r1'-<;
.~ ( 1,'"

]'o:ictC~

ya::31

rrbt
- .
rcnoi
por.i

8,; 1iticmbrc

y<1S1

viernes

ara irund
ara po

f"'~'~-~'
~'P\
), v .t.1

Y<1:;l

sbado

l'<::r mboib

domingo

aret

n,ovicmbrc
diciembre

prnnavcra
verano

ara rok:i
.a ru yop6

JUC'\''S

i..,

...
.,.

.1.,<01

ka 1)11'1
ara 1'o'i
5. Lectura, dictado traduccn.
Y as ambu pe a hanc (ir) a guat.
otoio
invierno

Ch a kar

IIa'

..'" ':1

c..ll (

\"(.4

L:

pa Tir a fenone

te

8ua
Este
Oeste

a ke (dormir).

oi trpei baeku i (su) kctr.

'I' qu har maana?


Maana yo ir a trabajar.

Ay t qu hars?
Yo maana descansar

,1,

(ptu ') .

'

1'0 '1

IL. CI.!J

".. 1 '
yasl por.uic

"'7'.(')"1 rak

j (~..,

mbrfaind

roind
kuarahscnd
kuarahkend

--

48

LECCION

lS~

TEMAS: 1. Uso de los pronombres

en caso acusativo. -'


2. Adverbios de tiempo y sus grados. - 3. Conjugacin
do verbo en tiempo pretrito. - 4. Vocabulario. -- ~).
Lectura, dictado, traduccin, recitacin.

1. Las formas de los pronombres personales en caso acusarvos

:ME, TE, LE, NOS, OS, IJE'S.


al recibir la accin del verbo transitivo cumplen en la oracion funciones de complemento
directo) los cuales tienen los siguientes equivalentes en guaran .
CII
NOSOTROS
OR
YO
1'0 vuk
1'0
yuk
ndebe
te mato
te
matamos
.,
'
os mato
po yuk
os matamos
po yu ka poeme
yuk
Je mato
le matamos
a
chup
1'0 yuk
chup
les mato a yuk ch. kuera
les matamos
1'0 yuk
eh. kucra
A

ND
ellc monua"
r mond
, re mond
re mond

'l'F
Jl1 e robas
1

nos ronas

le robas
les robas
BI.J:
lla':

te,
ndc.

mo,

che,

vosoruos
,

chup
ch. kuera

PE

me robis

che mond

nos robis
le robis
les robis

or mond
pe mond chup
pe mond ch. kuera

le,

nos,

os,

les,

07

or,

pend,

0,

2. Adverbios de tiempo y sus grados.


ko (-;'1
koramo
ahora
;"; (}''''
ko amburamo
,tr: ,
ahora
; o'a1)e~
ahora ms
kueh
Ht..,<
kueh ambu
aUg'
hoy (Pasado)
anvet
kuch arnbueteb
~o
recin
angchcr
kueheb
ms o menos recin
\

(t.

(b('

'1...

ama.
hah.

maana
pasado maana
ayer
ante ayer
ante anteayer
los otros das

3. Conjugacin de verbo ordinario: KUA, saber.


Pretrito Perfecto de Indicativo: yo he sabido
ji"01yna aFrnnaNva
I?oma negativa.
kuai baeku
ndai
Clle
al kua baeku
eh
1

nd

ha'

rci kua baeku

kua baeku
fan yal kua baeku
or 1'01 kua baoku
poe" pei kua (t baeku
h.k
01 kua baeku
01

' ...L

'

nd

ha'
flan
,

r ci kuai
kuai
ndoi
nda ym kuai

ndo

nda rOl kuai


pee nda pci kuai
kuai
h.k ndoi

ore

baeku
baeku
baeku
baeku

baeku
baeku

4.0
4. Vocabulario.
. t.erca 1ac1os ara napa u-pa u; ara amo-amo
(l~
ras In
dia corto, breve
ara mlki, ara at
",
1"....
"
d
1
1
to: o e (In
aranaui,
arameme, araya
da sealado, plazo
:11'H. hcnombu
, arab
ara
tiempo
das seguidos
ara yoakku
ara
da
da de ayuno
ara y ekoak
ar31'1
hora
1'0
".i
fro
ara
da
ara pan
da aswgo
ara hak(L
da caluroso
da hmedo
da final
ara re'
ara pap
ara
appab
d-a (1,., lluvia llra ama ng
da del juicio
ara porabkf
da seeo
ara 1-s can
-L.Oa t 'L
da de trabajo
ara ab
da turbio
ara sniyubi
cada da
medio ua
da claro
ara vekuu
('1<"1
.-;:"t( .H(~
't .'
"
por
a
ra
ha prhnr
ara
da lindo
de da y de noche
(l rn ',ID invat
da nlezrc
<:>
arct
da de fiesta
luz (genrico ) ~('ll tl'i rend
V
......
'
hendi
luz d(~v~:Ja
tutaind
luz del 301
kuaraln
rcndi
,.,
]uz el ctrica
arati rind
lL1z de1 da
aranui
tatarend
luz de f'uezo
('l'etl'jeidad
arutirik
1. 'l:r-;
ara
ara
ara

mundo
siglo
~dad

J!..'

,,1

,1'\

,"

L,

_~V

(l'

\.,.,

L ~

:J,

Lectura,

;.') .... ,

lA?

dictado. traduccin,

Pih a 1'/'

v.

aseindi

l'I'p
~.t~...

.1'

..L

' ...

_....

1"\
j

..

recitacin,

Dc uoeb e (~l~ el plenilunio


bajo el alero del rancho,
mientras
He escucha a ]0 lejos
el ruido del urroyo
al romperse entre las piedras,

fa hend ayi;. mom hir'i,


hap mbegu i::;ir'l

() ehororobo itatl p'2,


nand tapii pep guipe
fia oau hatit.ne
ha ndc aps JW ha ene
ehe mbo rah tuichah,
.-. me aya,
na upeic 1la TW-l
1t ct 1'0 vurumtenc
1.r '--'.
(Al1g'31 J, Gonzloz )
1

.....

abrazndotc
muy fuerte
al odo te dira
]0 mucho
que yo te quiero,
y estando :J,!:; muy juntitos
muehos besos te dara,

"

(.4,.

1(

lA.

l.

J,

Desde ayer ~ m uchas palabras


No sabes

dnde

Tu to fu

est

(o ho)

mi hermano

a comer

Ei pap nd mbopa

frases.

llUf:'V:1S,
mCl1OJ',

con tu hermana

mayor.

ai me kope.

IIu.' kuera ndoi pap kuai abae ' me.


Koramo

guara

eh ai pap

kuane aba ' me.

...,

50

LECCION

17Cf.

'fE1iAS: 1. El verbo. Su clasificacin en cuatro grupos.


Conjugacin afirmativa v negativa de verbos ordinarios
y nasales. Sus aractcrscas
principales. - 2.. Adverbios
de tiempo y sus grados. 3. Vocabulario.
4. Lectura, dictado, traduccin. frases.
1. Los verbos en guaran se clasifican para. S11 conjugacin en cuatro grupos, de acuerdo con las caractcrfsticas especiales de las desinencias personales que se utilizan al efecto.
En la leccin ,11) dimos Ias dcsincneins personales para los cuatro
grupos de verbos, que no tienen entre f; sino bI8V(,:~ variantes.
Las del primer gr-upo son: a, 1:1::, o, ya (a), 1'O, pc, 0, que tomaremos para ensayar la conjugacin afirmativa y negativa de verbos.
ordinarios y nasa les en tiempo presente de indicativo.
Verbos

Pi'rr A, quedar

Ordinarios:

Ponna Aiirnuiua
chc
a piJA
nd l\~ p
ha' o p'it
fLan ya pJ:t
or

Ponna, negaJa
ch nda
yopn
nd ndc re yopIi
yop
hD.'(~ ndo
nan, nc1a ya yopli
ore 1 ..'10 1'0 yOpll
lw, nda pe yopn
h. ~ndo
yopn

ro p.

... 1
\

pe p'.
h.l\:
o pYt
pee

-u
i,\ asa
C"~'
...L
..
o.,
i-.

VCl'vOS

.c1J.

"'.

"/'

y Y-QP"f, apretar

1101, pOl1'2r y 1, estar


0h

nd re mal
ha'
o tp.0l"
an a lUO,..
or 1'0 mor

nd

pee'"

pee na
h.k no

pe moi .
O mOl

na
ne

11101

h.k

, v-,

",

--...
~:

11'1

re r

lri
1me" DO
an na a iri
or,. no ro lri

pe ir!

La conjugacin en forma negativa presenta algunas


para fijar mejor las vamos a sealar.
.

iri
variantes

que

r-:~
DI-

Ella se forma mediante los negativos nda, nde, ndo, que van colocados entre el pronombre personal sujeto y la desinencia personal,
completndose con la partcula i (sufijo), que se convierte en ri si el
verbo terminan en i o i.
Ntese cmo el negativo toma la misma terminacin de lasdesineneias personales a que se une, menos en la segunda persona del plural.
Advirtase tambin la prdida o desaparicin de las desineneias
personales de 1[~ y 31). personas del singular y 3fJ- del plural y finalmente, cmo el negativo, con los verbos nasales del primer y segundo
grupo se conviortcn de nda, nde, ndo, en: na, nc, no, y con los nasales del '1 grupo en na para todas las personas,
La gran mayora die los verbos pertenecen a este primer grupo: de
los cua les muy pocos son los que &8' inicinn con vocal.
y sus grados.
u! 1\{~
'(j
1'''' .. ,11 l'''

- 1'"

,"}")
J

~.~}

,.,.\
I

ayu

yab('

ku r

entonces
entonces
mientras
durante
mientras,
en ese momento

(pasado)
nunca
nunca-ms
})0)7

mramo
"

marnmcne
,

a.rnya
tnpi,

H,ICmpl'C

snempre

yepl

con alternativas
,:

')

v,

;..~;\.:,":~r;.:;1~:~

V ocabulazo.
','

Antonio
Agustn
Bautista
Bernardo
Bonif'acio
Candelaria
Carm-en
Carlos
p la Cruz
.Je
Cristo

rro
Agu
Baut
Ben
Bon
Kand
Kam
Kar
Lak
Kirit

'."

",;

. ,;.'

; . ;-_. u'

Dolores
Estanislao
Eduardo
Francisco
F'rancisea
Guillermo
Ignacio

Lol
Tan
Hu
rrik'
Chik
G iye

-Iernimo

leer

Juan

Chua
Kit

Jess

4, Lectura, dictado. traduccin.

In

:p.Iargarita
..

Manuel
Nicols
Pedro
Petrona
Ramn
Rosa
Saturnino
Secundino
Toms

~.'
,

'

".--

--',

- ........

~"

"':

Mangar}
Man
Kol
Per

Peto
Ram6
Ros
Tuni

Stek
Tom

frases,

lla' o moi i po che po ario


Pa ' 'I'un o kar yab o gnahe [la ':i Karo, Amaba he i . ag jyt;l)
lH]C ya e guap; ya kar.
Pa'1 Tan o guapi apik guas pc ha and yap'it la iemboL
El abre las puertas para que entre aire.
Yo pongo los papeles sobre la mesa y uno a uno 108 aprieto con
piedritas.
O

!:'"I)

--

~), --

LECCION

lS<:I

.rr,E!\1AS: 1. Conjugacin afirmativa y negativa de verbos ordinarios y nasal~s(2(> grupo). - 2. Adverbios de


cantidad y sus grados. - 3. Vocabulario. - 4. Lectura,

dictado, traduccin, frases.


l. Las desinencias personales que se utilizan para la conjugacin
de- los verbos del segundo grupo no se diferencian de las del primer
grupo, ms que en la i que se agregan y son:
ai, rci, oi, yui (ai ), roi, pei,

01.

Este grupo es poco numeroso y no tiene verbos irregulares. La


mayora empi-eza con k, p, t, Y uno que otro con m" 11, y s, pero ninguno con vocal.
Va.se la lisia de los mismos en el Apndice ,1"

Conjuga-cin afirmativa y negativa


en tiempo presente de indicativo.

Verbos

Forma
ch

nd

Ordinarios

.L1lit'tnativ(t.
.
al pot
.

re pot

hai 01 pot
an yai pot
,
ore TOl pot
poe" pCl pot
h.k

Ol

pot

de verbos

y uasalcs

. V <Yf.A, querer y PIH'i, tomar'


FO'1'1na

ch ndai
nd nde
ha' ndoi
nan
nda
,
ore neto
pce nda
h.k ndoi

. Verbos Nasales : KOT'EB~ necesitar


Forma A-firmaiiv(t
ch
al koteb
nd re koteb
ha ' 01 koteb
fian fiai koteb
or 1'01 kotcb
pe pei koteb
h. k
Ol kot'2be

ordinar-ios

Negativa,
pIIi
l"Bl

pili

1)'ih'ii
yai p1h11

l)lli
:pel phri
1'01

pI1i

ME, estar

Forma N G[jntit'a
ch nai
rnci
nd ne re! mei
ha' noi
mei
na ai Dl{,H
Hall
.
or no 1'01 rnci
pc na pei me:
h. k noi
m'21

2. Adverbios de cantidad y sus grados.


miehi
chico
.mboh
poco
mbobb
ms poco
michib
ms chico
mbobet
michict
muy chico
Il1Uy. poco
rnichicteb mucho ms chico mbobetcb
m. ms pace
domas. poco
miehietere
demasiado chico mbobctcre
het
mucho
miehimi
poquito, chiquito
runcho ms
miehi michi son chicos
hetab
hetait
muy mucho
michi mimi
de a. poquito
michi rauni

po quit.il lo

hetaiteb

hetaitere
3, Vocabulario.
arakua
arte

artista
almacn
almaccncro
avin
aviador
banco
. ~ ...
carpmtcria
carpintero
carniceria
carnicero
COC1na

cocmero

carro
carrero
cocho
automvil
chfer
mdico

arakulira
tetrond
tetrondara
bebek
hebehara
porupmd
ibirapumb
rbirapandra
soond

soondayara
iiembiabikmd
cmbiabilnhi-a
brrayer
brrayerey
brrayer

kat

birayere
brrayerefiokura
pohanohara

mbo, cuanto
mbcb, nade
mbaeb, nada
he, ms (suf
yo, varios,
simultneamente.

In. mucho ms
muchsimo

escritor
ikuatira
diario
kuati per
periodista kutiaper
yara
ingeniero
papayakura
Iibrcra
arand ukand
1ibrero
aranduk yara
farmacia
pohpond
Iarmacutico
poh pohra
herrera
kuarepotind
herrero
kunrcpothra
platera
kuarepotind
,
1
~
P -.atero
xuarcpo t.il
.inara
relojera
ararikand
., .
i.';'::iOJcro
ararikara
m buyapend
mbuyapepohara
..oanadcro
aobapond
sastrera
sastre
aobapohara
". b oyarhara
dentista
taim

4. Lectura, dctado, traduccn, frases.


Yo necesito poner una mesa Irento a la puerta.
Nuestras casas quedan una. frente a otra.
Yo tom mucho ms. El tom poquito.
Est Toms el farmacutico ? -No est.
Ko che a piah a yogu pa ' Chu aobapond gU1.
1 ta kuarcpotihra ha ndc 1'U ararikara.
Mbapa he is : skbaopoud ha pbaopond.
Mbapa he is . akbaopohra ba rp:baopQhrD. .:
ikat
puede S81',
katupirr
capaz.
chc ras kat
estoy medio enfermo, indispuesto.
ehe ieengat
soy muy hablador, soy charlatn .
che akangat
soy inteligente.
che marangat
soy bondadoso.

- 54-

LECCION
~ .. :::'

19<:'

'TE:r"IAS: 1. Conjugacin

afirmativa y negativa <le verbos ordinarios (tercer grupo). - 2. Adverbios de modo


y sus grados. 3. Vocabulario. -. 4-. Lectura, dictado,
traduccin, fraRes.

1. Cinco son los verbos de este grupo, todos empiezan con vocal
y ninguno es nasal. La conjugacin negativa de es':~sverbos es igual
a la del primer grupo y las desinencias personales no so diferencian
de las de stos SIno en la 1:).y 31l- personas del siugula r y
del plural y son:
ha, re, ho, ya, re, pe, ho.
:~l).

Conjugacin afirmativa y negativa


po) en tiempo presente de indicativo.

Verbos

Ordinarios:

Forma Afinna:[ ioo.


ch ha a
nd re a
'ha' ho a
, an ya a
,

ore
pce

h.k

1'0

pe a
ho a

de verbos ordinarios

A, caer y U, comer

(:~r. gru-

(deglutir)

F
)'"ege'{'
lt,H'a
Fonna ..
ch nda
Ut

nd

nde re
ha' ndo
all nda ya
,
ore ndo ro
pee nda pe
h.k ndo

Ul

Ul
UI
lil

UI
UI

Verbos Ordinarios: I, beber y lTA, nadar:


Forma Afiryltat'iva
ch ha ..IU,
nd ,re ..IU".
.

ha~ ho l
an

or
A

ya

..lU,

pe

h.k

ho

Negati'va
nda
lti

ch
nd ndc
ha ndo
.
an nda
,

IU

IU

h.k ndo

.. ,

re

rti

rti

..

'

ore, ndo
pee nda

ro l
... ,

pee

Forma

ya 'iti

ro iti
p'B iti
rti

5iJ>::

2. Adve:rbios de modo y sus gl"ados.


kicha
as de este modo
picha
D-s de ese modo
amicha
t.s die aquel modo
koichai t
de este mismo modo
peichait
de ese mismo modo
amoichait de aquel mismo modo
re
en broma, intilmente
reot
muy intilmente
mantere
constantemente
mbacbieharamo
de ningn modo

hiinc

casi

haimct

haimetet
hime-himc

por poco
por muy poco
.
.
casi casi

Y18p

aunque

aipr
aipramo
oyoyait
pcteicha

entonces
entonces
igual
muy igual
como uno solo

azada

sp

oyoy

3. Vocabulaeo.
kuarepotiy
itay
kuarcncti tI
itati
kuarepot plta

oro

cobre

(lZ ll'8] ,L

.. ,
yiapa
kis ap
. 1
yiaxangua
yook

'

kuarpotin

hierro

kuarcpotf
acero
kuarcpot at
plomo
kuarepotimb
azogue itatimb
azufre
italsl
brillante
itaberaet
itai teb
diamante
esmeralda itab I'I.1b'i
".
itab ron!
zariro
itab nlta
rub
..1.

",

,t

4. Lectura.

dictado.

biyook
'"ib'iyal'ak

akambagu
..
,,
piguaraxa
ykuasok
it apay
yetap
itapku
itaemb6
hrakrtik
tiktik
kuarepot kitik

traduccn.

Vosotros nadis us. Yo nado as.


Aquel perrito casi me muerde.
Yo bebo leche y ellos toman (u) vino.
Al venir aqu casi me caigo.
Birakitik me ha ' oi krti apik retrm o mhokarap .hagu.
Ch a moing akambagu pe petci itaprku guambip re.
Kuir kuarepotiy hes itab robba ai pot.
Che membi miehibba
oi krtimb yetap pe che aranduk guarnn
,.
.
regua rogue,
Ya yap hagu Ibku tekoteb ya rek yook ha lblyarak.
Che ru o guerek petei sp o kaapih ibotltl.
Ro 'harvne 'koeramo ya ha hagu ya guat .. '
\

~:

'

56

LECCION 2G~
'TEMAS: 1. Conjugacin afirmativa y negativa de verbos
ordinarios y nasales (4Q grupo). - 2. Adverbios de afirmacin, negacin y duda. - 3. Vocabulario. - 4, Lectura, dictado, traduccin, frases,
1. A los verbos de este grupo se les llama
pronominales ", en Tazn de qU'8 las desineneias personales que se utilizan en BU conjugacin
son los mismos pronombres personales, menos en la 3').persona.

ehe, ndc

(ne),

(an ), or, pend

i, and

(pen)"

i.

Los verbos 'que empiezan con vocal se anteponen a la radical una


y o una , en la 3~ persona del singular y del plural, segn que el
verbo sea 'Ordinario o nasal:
ab, resollar'; ch che ab, yo resuello ; nd nde ab, t resuellas ;
ha ' i yab, l rcsuclla , h. kuera i yab, E. resuellan
h, suspirar

, chchc h, yo suspiro; ha ' i iah, [:1 suspira;


ha ' kuera i fiah, ellos suspiran.

Los verbos que empiezan. con i'cmnbi..all esta letra por r en Ia 1:).Y
2~ personas del singular y plural y por h en 1<1 3~ persona del singula L'
y plural, donde la desinencia i desaparece:
~.,SA
U.t, e,

1101(.
~'1
..1,

>.

(..}:le

che-<..,~.
las r...,
v

~T

11oro,

,1~la
_ "e 1l),.J.,:'><..)
"ni>. e'1 J.1J.ora.
'.

IIa' kuera has, ellos lloran,


La cantidad de estos verbos no es mayor que los del segundo grupo.
(V ase el Apndice 4).
lj

Conjugacin afirmativa y negativa


eu tiempo presente de indicativo.

Verbos Ordinarios:
ch che
nd nde
ha' 1
Han, and.
,
ore ore
pee"- pend
h.k

hu'
hu'
hu'
hu'
hu'
hu'
hu l

IIU',

de verbos ordinarios

y nasalcs

toser y TOPEBY, dormitar


~h
nd
ha'
nan,
'ore

nda
na
nda
na
nda
pee'" na
J1. k l1da

ehe

nde
anc1

or
pend

ropebii
ropebri
hopebii
ropebfi
ropebi

ropebri
hopebri

Verbos
~ t.J l'

1';\:\1~ 'o'

,\r'0<:l1,'Q,
'c .~(,--l\., ..,..

.\....

'-"-;

;;,

-y AlI, suspirar

cansarse

Forma, N eqatic

Forma. .'ir;rmatic
ch ch
kane '
ud nde
kaue '
kanc '
ha' 1

eh

na
nd Ha
ha ' na
an nn

flan 11(1 n (~ kane


,
,
kunc '
ore or
kunc '()
pce pcn
11, k 1
kunc '

ehe

hoi

ne
.

hoi
Iiahoi

an

iI,hoi

ore Da
roe" ] l~L 'pen

;~hoi

01'6

J J.. k 11tl

.....
1

anos
-:

lHl1l01

2. Adverbos de afirmacin, neqacin y duda .


.Afirmacin:N
t3gaci6'n:
Sin
he'e
s
-J, -irn e
ne
110 ser
SI
anichene
, tampoco
aniri abe
aet
cierto
aiietct
an no
neira
muy cierro
C-;""!'j
cuetc
,'1
II
b
...
,;,_
.
...
.-.
todava
no
aet hape
en verdad
upieha
-gueter
todava
as es
tambin
<1 bei
Para, losvcruos:
rida, nde, ndo
no
D a :
1111

J.l..1.

llun
mbapo
mbauipo

ikat

quiz
quin
no s
puede

("-1

sabe
ser, tul vez

an itei
1"

ananrri
tnl'!
f.l.11.1'1Je/
'~J

na

no

a:nll'l

no

ne

HO

no

'no
no

,
lilas

3.

Vocabulario.
guu. i, pjaro
blanco;
g urray,
an.nio , gn'a t.at, p uiial adn :
gun-a chor, pico blanco; koroeliir, zorzal i haba, calandrin , mainumb, picaflor;
mbiyu ', golondrina , t.uguai yctap, tijereta;
pitogu,
bien te veo; pir iri ta, pirineho , aka '
urraca , masakaragua ', tacuarita , picas, paloma; pkasuti, paloma blanca , ycrut.i, torcaza , pkuip,
trtola; mamb, perdiz; mit, pavo sal vaje , j'p~ pato; 'ipek, carpintero; tl, cotorra; gua ', loro; chahil, chajn , 1'11 tny, cigeia , Irlb~
cuervo; karakar,
carancho , kirikir,
quirquincho;
akurut
Iechuzn ;
urukurc ', lechuza; kaburc ', mochuelo;
taguat-inday,
halcn; yapai
kan
(lO'll
la'
uruta
uruta
:
m
bi
o'l'(t
S"l"""1
""'\l'J"'O"o
!il'"\'11~'1'~
zallinet ...
(1,::> .. c:,
l.)
.u.. , 1. 1 c; ~(,
"L, . ,
u., be
de agua,

e~

ti

4. Lectura, dictado, traduccin.


frases,
Het a mbaap ha prt che kane '.
Ara ha prhar pe ha ' i hu '.
Aray i ah het re.
an oantei

re yap,

no hagas.

anib re yap, no hagas ms.


neira re yap, an no has hecho.'
ndo yapi gueter, todava no lo hizo.

',}.II\)

,1
J,IUh~

,l.J

.'\.,,'

~.,..

:.:

LECCION

21~

'rElvLA.,S': 1, Los verbos irrcgularea: ha, ir y yu, venir. Sn


doble forma en las personas del plural. -- 2, Adverbios
de interrogacin.
-- B. Vocabulario. - 4. Lectura, dictado, traduccin, recitacin, frases.
1. Entre los verbos irregulares, ha, ir y yu, venir, son los que tic,
' t-'
r
nen caracrerrencas
mas
nota bl es y que conjugaremos para darlos a
conocer.

Forma Aiirnuiiio
ch a ha ch a yu

N eguotiva.

FOT'mCi

ehe nda
nd nde

nd re ho nd re yu

ch
nd
ha'
uan
or
pc
h.k

hai

re hoi

ha' ndo
hoi
~
:1
nan l1ua ya hai

ha'

o ho ha' o u
ya yu'"
au, ya ha an
,
ore ro ho ore 1'0 yu
pee rpe ho pee pe yn

nda
yui
nde re yui
ndo
Ul
nGa ya yui
ndo ro ym
nda p.e yui
.
nclo
Ul

or ndo 1'0 hci


pe nda pc hoi
hui
h.k ndo
b.k o 110 h.k o u
-,.
1
su uruca consonante en a
e omo se ve, e1, yerno yu, venir,.. pJ.~JIUC
tercera persona del singular y plural y el 'Verbo ha, ir, slo conserva
su nica vocal en la primera persona del singular y plural, cambindola por o en las dems personas.
Estos mismos verbos presentan otra particularidad
notable, acnso
nica: tienen una segunda forma para las personas del plural:
A

Verbo: ]w,
1lJ. Forma:

an. ya ha
,
ore 1'0 ho
pee" pe ho

h.k

o ho

2. Adverbios
ay
ayepa
aieipa
aetepa
mbairui
<:>
.
rnbaguipa
mbare
mbaropa
macr
muerpa

V erbo : ?-f u, ven~r


2~ F'orma :
P Forma:
an ya yu
-- --" ,.
or ro guaei
'Or 1'0 yu
pe pe yu
pee pe guaei
A"
h.k
o u
h.k
o guaei

::r

\..!

Forma:
nano ya yeoi
or 1'0 ycoi' .
1}

"
pe yeoi
'.
o yeoi

pee

h.k

,.

da interrogacin.
verdad 1
verdad
es verdad 1
. es verdad ~
por qu
por qu

arakacpa
araka pebepa

qu

para

qu

hasta cuando
, dnde 1
donde
, de dnde
, 'por dnde ~
cmo 1
h cmo
,~cmoV

rnopa

mamopa
mamgui pa
mamrupipa

micha

porque
porque
para

1, cundo 7

micha pa

mbaichapa
f

~;?-''1.''""'7.\..

1._.

. .... ~~

J::.~

... _ ::.'~~'S:~-J.~".2;:I._'::'.:
_'.:'..: ;.__ ~.~.__..:

~.':~-.~;~.~::';..]
j

~.~
.:.:"':
..~.,";" . -

3. Vocabulario.
mbak, vaca , mbakam, toro; mbak, ra 'j\ tci-nero , kabay
caballo;
kabay ku, yegua , chabur, burro; rubur-ik, mulo; obcch, oveja i
obecham,
carncro , kabar,
cahra , kabaram, cabrn; yagu, perro :
mbarakay, gato; tapit-akut,
conejo; tapit mburik, Iicbre , apere',
euis ; kiy, nutria;
ka ', mono; lraray, mOIJ.o; kapb, carpineho , yaguaru,, 1o'b'o; aguara, zor ro ; guasu,"" veuauo , guasu pu 1"ni, CIervo; t'a tu.
mulita ; mbop, murcilago.
.

4 . L ec t ura,

dile t a d o, ll'2QUCCWn,
. ~ .
recitacin,
r

mbcguern

JTlbil

. kangfet

blando
dolorido

fieimoba
kll pah

que' del alma

pe aga gui

~"n '"
se ar rar
...CO,

nyepe '
~.
"ba
neimoa

cual quejido

' ...

cual profundo
j

ku ah

ay! que, exhala

moribundo

..

....'"'~1-'.....
-.7

.:: -'"0"'0

frases.

corazn.

o manobo
o poba

(Espronccda ) .

pe e'

.'~

Vamos a mi casa para ver


i Por qu t tambin

1111S

animales.

no vienes?

El 'perro y el gato comen earne , la vaca y el burro comen cscara


de sanda, el conejo y el cuis comen hojas.
J t'
- d'e ya
1u.e
.a t em birapo, uanr

1 ' ,KOCl'amO
"
l'C.'-~O

A ha no soond po 'a' hek i bebuiku

Ch a mboyah baer ehe kabay


Yasr ambu

Aipramo

guara."

che mbarakay

pt~ guara.

ha a me ' chup abat hembi ' r.

peli nda rckoi mbaeb a yap baer.

het re prtu

porta.

'I'ekobeb a prtu ni het ambaap ra'.

-c.

~.

',

.~.

--- en ---LECCION

22<;1

rrEI\1AS: 1. Irregularidad
de los verbos q uc empiezan con
r y n., Sus variantes en la. forma reflexiva. El verbo e,
decir, - 2. Vocabulario. - n. Lectura, dictado, traduccm"011, .f rases.
l. Los pocos verbos irregulares
en guaran pertenecen todos al
primer grupo junto con los J;::i estudiados ha y y u, y uno ltimo e, decir;
integrante del tercer grupo.
De los verbos-que
empiezan con r, ocho de ellos: rah, rek, rob,
robi, 1'011'6, roy , 1'0)'1, 1'U, y' el noveno en n, 110116, presentan la irregularidad de anteponer a la. raz la purtrula
guo, en la. 3~ persona
del singular y plural y en la P del plural (cxclusi va) .
ch
ha'e"

...

o gucrah

ore
h.k

l'nh

(.,

1'0

guerah

o guerah

yo llevo

ch

/1
.1.

ha'

e'

N.
F~.

"

,~
"

or
h.k

1'0

Holle
0'., "HO1
l
:;.l.lV
.! 1v
(":-11_,-,,1
()'10}1:',
b
....v
1

o guenone

...

yo saco
l
"
N.
'1"'1

.l.'.J

"
"

Estos mismos verbos cuando He Uf;Ul1 en forma reflexiva ofrecen


tambin la particularidad de admitir en todas las personas la partcula
()entre el reflexivo y la. raz; del vcrbo .
a vererah
yo me llevo
"
nd re yercrok
t Le comportas
,
vercro
J
\..
1,&
ha' o
l sc trastada
fan ya Y"2rCl'O1na., ~N. nos creemos
che

'

.)...J

ore

1'0

ycreroy

~T
)..,

"-.np
J./0
pe iereroir
v

h.k
h. k

o yereroy
o crenoh

. nos transp.
.,

V. os uespr.
FJ. se bajan
E. se sacan

El verbo e, decir del tercer grupo es el ms irregular entre los:


verbos guaranes, pues que su irregularidad s-eextiende de la raz a las.
desinencias personales:
Forma
ch ha e
nd e 1'~
ha' he 1
an. ya e
,
ore 1'0 e
pee" pe yo
h.k he
;
1
.1.

yo dico
t dices
l dice
N. decimos:
N. decimos
V. decs
E. dicen
.0

ch nda
nd nde

ha'
un,
ore
pee
h.k

Negativa
el
re

nde
In
nda ya el
.
ndo ro el
nda. pe yer
nde
IrI

- 612. Vocabulario.
Pir, pez; piray, dorado; pot, camarones; piri, piraia , yapeus,
cangrejo; yabebi, raya; pikl, pececillo'; yatt, caracol; it, concha;
mandi ', bagre; pak, pat, surub.
yakar, cocodrilo; tey guas, iguana; teyutar, camalen; tey ho
b, tey asay, lagarto; amber, lagartija ; kurur, sapo; yu 'I, rana;
karumb , tortuca
o
,.
, lbly, culebra; klrrrl, vbora de la Cl'UZ; ku riy, lampalagua ,
mbus, anguila; mboi-chin, vbora dc cascabel , mboi tat, vbora de
coral; mboi, vbora.

--

mboi hob'i

mboi chum b

akanin

iandurr

mboi yagu
yarar

3. Lectura, dictado, traduccin, recitacin, frases.


-NIaiteipa ehe amam
-nde reehabo kara
-ch nde re robiabo
-ch nde reh hape
a plt rebo.

cmo est mi amita T


para servirte mi seor
yo, para creerte
yo para saerificarme por ti.

.-

Ya h ya u pir chll'lrl a Kit tetircnd

--

.Pir o yap ba che reh, che mohemoi, Upare

pe .
nda

Ul.

O ya:p ba 1 ,hagnfl ndc reh re u buera hi al'i petei ht '


b Cunto tiempo quedar

k&gi.

Vd. en Corrientes ?

Estar 15 das en Corrientes, pero ir al iguaz antes de rcg resar.

No falte maana
No faltar.

en casa. Tengo muchascosas

para. contarle.

A ha katuetene.

y traiga a sus hijos para que Jueguen con los mos.


Est muy bien mi amigo, ir con mis hijos y mi esposa. ,
Si quiere puede traer tambin su perrito.
As lo har.

-62-

LECCION

23<;1

rrEI\AS: 1. Formacin de -vcrbos compuestos. Partculas


compositivas. La pa rticulu l\IBO (1'10). - 2. Vocabulario. - 3. Lectura, dictado, traducein,
recitacin, formacin de frases.
es ampliamente admitida
(-]1 (1'T1"1""'11'
e...
f'uerzu P"'lJ~l'('C"'I" uue "1103 surcen casi
espontneamente
<. . _..
../
'POI: la lgica natural de ;'U car[Ldtcl' aglutinante.
IJS snstnntivos
y adjetivos J'rccuontcmcnte
Ilcvun ya impresa la
funcin de un verbo y con el agregndo. eleun prdijo o sufijo se convierten e11 verdaderos verbos.
Las partculas corupositivas son :
mbo (mo), mb (mi), 1'0, poro, y uk.
Las primeras se usan como prcfi jo y In ltima como sufijo.
Es funcin p riucipul de los prefijos hacer transitivos 103 V>Cl'bOfS
neutros a que ::;8 juntan, a 10:') cuales incluyen para su conjugacin
en d primer grupo si e;;; que pertenecieran
a. otro.
_'

1. La formacin

de verbos

t")

(lI ......
uJ......

-y
\

~:l

I..Ja. partcula

_.

'-:":\..

......,) ..4...1.

compuestos
;

...

t"J '-......

\....~.

~\lBO o ::.vIO (sltl para

.l.

nd iet

(.a

. ,j

....

'-.Ul.l

\TOI.::
l.'

ad vorbios :

...:l

",,'r'

.u\"..\,.....:.

\.:

,,,.

nasal es ).

verbalizan v 1J'1'1" "011''If\,:)1)l"S


1{.);:J' sustantivos
r.z
vos y an adverbios con que ~-ejuntan:
1>v']'::;O
G
.J.4..>
.J.J.Ji\lr()

\Jl.t...

\..(,

t.t'JIo...

v ,

t)\".,I.l(.

";

adjeti-

ro mbopnk nos lol.! ~,1aruamos


bL _1
'-', .
pll;,;0'pe mbobebi, vos. lo alivianis ,
h. kuora o mopt, ellos lo enrojecen.

()1.'1'".

. J.,.)

'.J

J~,.t)

_l

,><

H_'.{.I.

"..
re 1ll0mOlTIOH:l, m 1o aiejas
;
ha ' o-rnoaguii, .l lo acerca;
or 1'0 mbopa ', nosotros 10 apuramos.

1.'
11(.(;

1 .:..

.L'

]\1130 o 1\10 se juntan a. los verbos del primer grupo y los hace transitivos . ch a mbober, yo 10 abrrllanto ,
nd re moien, t le acuestas,

MBO unas .veces permanece constante y 011'as veces se hace mo al


unirse con verbos en k de este primer grupo, y a. su vez los verbos con
dicha letra inicial :":1. se mantienen invmiables, ya se convierten en ng,

no siendo posible <lar l\~g!~<:;al respecto, pues la f'ormacin de dichos


verbos obedecen a razones de eufona:
mbokach, mbokuch, agitar; mhokap, hacer cstallar ,
mbokuar, hacer 'Orinar; monga, servir mutc ,
monga ', hacer emborrachar; mcngar, hacor comer;
monguer, hacer sanar.
1\/1130 se hace 1110 en unin de verbos en le nasales .
mokamb, haesr mamar; rnoka, hace perder;
okiri ri

111
..~.....

hacer

..,

eullnr
t

(, \..t - l.

_ '-

~,

]~llI1~\0-l'OT':'
11",C
t
.A.\...~~
c..~ 01
"-'.L'

."

("'111'l,1tC).
.v
".

Y'("ri~Y1C>'''''''
, V.J
.':) ,-l . .l

.&..

~,
"
.CCUDU~aro.
2 . ,\,-

mosca; ati ', mosquito; El hut, rbuno ; rubarigui, jejen ;


aku, cigarra , tara b, cuca: ...aeha , mu, lucirnaga , isoindi, eocuyo ,
panamb, mariposa; tahii, horrniga , IS, gusano; sebo ', lombriz; ly,
grillo; t, pique; tungns, pulga; k, piojo; tambcyu, ehinche , ahati,
aguacil; tuk, langosta; tukur, tucura , lSH) hormiga muy voraz ;
marundob,
otra hormiga voraz ; ambu '.
Mber,

3 . Lecrura,

~" a ct" O.

i racruccion.
'
",

OlC t..

,l.:.1 RTJ('.'TT
,,\.
C-' A '1:)]]'
.J"': .\ ..

.i.s..

-Caperncita,
.1('l

v c c..

,:>

.: .

la ms pequea

TP10("1 ct"''110 O~)~


.,.l

,
recr""aCIOn.
frases.

(,.1,

",,0,"

~ e...,.~ ~'I(\nfl) (}r',


<"1,,) ,de
""

.(; '_11

1'-'"
:" ?

-A}

viejo bosque se f\l,''- por lcfia


DC)}.' JOJ-1'" """(>~I
para uemnr

."

.'-'

:l\.. \. c..."

(t;

-CI1)Ci'Jlcit,
. t

'(~

<..~,

el:
l,

\...........

,11....

"")

\" 1J.'-

'
DeclClIIl.e
l

,-

nns,

h.: venido
\..t.
~......

; qu

..

'1

I~!S

[8S0S

]0

4'

",

.. ,'"

o }UlIJlllHgun

-e..D"I';lC;h,

__ ...-.()

yo

f'

.,

ra

. 1

Ol~C.

ncra
() u ?
_.!".....
:l--'~,-,l, -::1 uaaruma
1.,..., ~
maicna
no gua
-O 110 yo heka bo kur
ha ababct chup ndo yuhi.
1(.\"

. .1 ....

l\.......

l/

0'1

1:'Y'" ""

;" -\, 'I~


'~L,

que

gritos

1, Caperueita
no ]'cgl'es?
:C..~'1
--'100 o t.raJeron
RUS zapatitos ...
dicen que U11 lobo se la comi !
.J.

r"

.J ..

l, cmo t.m tarde: no l'~'gl'(:~']


--Tras ella todos al bosnuc
han ido."
~
-

-Caperucita,che
ruihupara
. l'-': o ~- b'"l.
rmcmete
ena, mamopa 01 IDe.
--Kaagl ]le" ycpe rekabo

(Franeiseo Villacspesa).

Cupcrucitn
--[

11C11'a

~;;1pat. knente

u.

o yet op ...

chup ho u!
(traduc. -de Ergnisa ).

yuguurctoye

IIa ' kucra o mbohob i y-a kucra i p01'hh::; J'l"(';:-:'O'tl:;.cv,


Nd re mbopuk oparnba 't: Ndicha abe.
Che rnbopocl

pe mit

ak kat,

Yo quiero que. vengas a mi casa.


Para qu quieres que vaya a tu easa t
Para que veas los pjaros que tengo.
Un da rir.

,"'1

_0

64-

LECCION 24'il
TE~IAS: 1. Formacin de verbos compuestos. La partcula compositiva. Mls O (lVI0). 2. Vocabulario.
3. Lectura, dictado, traduccin, recitado, frases.
1. La partcula

forruativa

l\'IBO (}VIO) (continuacin).

La mayora. del reducido nmero de ',:l-2,rbos del 2<)grupo son transitivos, razn por la cual la pa rticula mbo slo se junta a los muy pocos

intransitivos
de esto gruno y H l hacerlo se agrega la i caracterstica
de la conjugacin. Repetimos, no obstante, que la conjugacin debe
hacerse con las dcaincuciaapropias
del primer grupo; ej.:
eh 'a' mboitpe, yo hago barrer; nel re mboitbir,
t haces sacudir.
Al unirse a los verbos intransiti vos en k convierte esta letra en
ng ; <';).:

ha ' o moingob, l hace vivir o resucitar; and u. moingc,


tros hacemos dif'erenciar , pc pe moing, Vos. hacis entrar.

noso-

forma compuesta de los dems verbos <le este grupo se construye


con uk, partcula que se utiliza para los verbos transitivos.
]J(1

2.

Vocabulario.

sebi, cebolla; kiii, aj; urupcr, hongo; aras, azafrn; iblrapoti,


canela; mand, mandioca, y-etl, batata; abat, maz; abatiki, choclo;
abat mir, trigo; knrapep, zapallo , anda, calabaza; maudy, algodn , aguap, camalote ,
pakob, banana; nar.vuaranja

, ub, uva; mer, meln; sanda,


sanda; takuarc 'e, caa dulce; aras, guayaba , aratik, chirimoya;
yapuru ', f'rutilla ; mbokay, coco; pind, dtiles;
Ibapob, ... ; rbnpur,
~.. ;lhalJiy,
... ; Ibahi,
; guabir, .. ,
l)(11\:U1'1, ;agua,
... ; angapiri, ... ; andp,
.
3. Lectura,

dictado, rraduccn,

Soy halcn en el volar


en pelear,
sin espada y sin cuchillo
atropello a gran caudillo
y hago llorar protestar
siendo un vil pajarillo.
y Sansn

(annimo)

recitacin, frases.
rr aguatorc
toichai
iait a 11'
Je)e
ha Sansoncha a erair
ks ime, po nand,
mburubich a huguaiti
]la a 111oyarre
1
"o soro,
b
c1H\ gUIT[L chn ' m.
rr. U. K. U.

Petei

phar,

prtunguipe

6~-'

pctci

kotr

pe,

yagu

ha

mba rakay

kc o ondib.
Am phar

=-Mbapa

prtbo

o p o pu 1ii, yagu

pe ab guasuct

}!n he

1:

ia hcnduba -.

-Ndahai
mbaeb, he mbarakuy,
ogasoy gui ho

p.e-tlj auguy

rag uonte am

:1 nmll

Ha ko morang a mombe ' pe heeh hagu,


ella pa petei i mbaeand ha ambu hesapis.

moki, mbai-

Eserbamc una carta en guarnm.


Yo no s escribir en guaran.
Entonces

escrbame

De entre las frutas

en castellano.
b cul te gusta 1

A m me dan sanda y caa dulce.


A m Irutilla,

naranja

y banana.

y ka.tnepa re pu ':1 re yu apeb.


Ndi (ndai)
Aipramo
Che tut
. Biieh

kati,

ni che kaneoitcrci.

e ptt upepe guapi hape.


o gucruk chcbe petci birayer
nda usei nara,

heb chcbe

rerh

nar .

111\31'0.

Mbapa e re, o knepa koramo.


Chebe

gua...r nao kri ehene.

'1

- 66-

LECCION 2Sg:
'l'.KM:AB: 1. Formacin de verbos compuestos. Las partculas 1"0, poro y uk. - 2. Vocabulario. - 3. Lectura,
dictado, traduccin, frases.
1. Formacin
ro, poro y uk.

d;;

10.'3

verbos compuestos mediante

las partculas:

~ La partcula rovEste prefijo tiene significncin de hacer uno ,mjs-


mo ""'directamente la accin del verbo; incluye para su conjugacin en
el primer gru o los verbos intransitivos a que se junta y les imprime
a caracterstica de los que empiezan con l' (erc) , es decir, admiten/ guP
en la 3Q.persona del singular y plural y en la primera. p0I'SOna ((~),
plural, (exclusiva) ; ej.:
eh a. roguat, yo hago eaminar j ha \'; o gueroguapi, l hace sentnr ,
nd re rok, t haces dormir; h. k. o gucroka, ellos hacen perdcr ,
ha' o .gueruik, l lo hace ontrar , h. k o gueroko, ellos lo amanecer].
~ La partcul~

poro. Acta tambin CQll10 prefijo y tiene una. signide alO'o o alguien.) S~ une 'a verbos transitivos.
incluyndolos para lacollJugamon
en e primer grupo.
eh a porohceh, yo veo a alguien; nd re porohek, t bUSCaS a
alguien; ha' o porohah, l ama a alguien; or 1'0 poronup, Nos.
pegamos a alguien , h. kuem .o poroyulr, ellos matan a alguien.

!icaci~l indelinida

~]ja

partcula uk. He usa como sufijo en general con verbos transi1:'vos y su slgIllfleaCln es mandar hacer por otra persona, manteniendo
los verbos a que se junta la conjugacin del grupo a que pertcnece, cj.:
Primer grupo
ch a mbocuk, yo hago ensear
ha ' o meeuk, (,1 hace dar

nd re yapouk, t mandas hacer


'pce po henduk, vosotros hacis 011'

Segundo
che ai l'til1k~,; yo hago cortar ,
ha. ' oi nupauk, l hacepegar ;

nd re kuaauk, t-haces saber;

h. kuera oi trpeiuk, E. hacen barrer

'Tercer
(ib ha uk. yo hago comer;

g,l'UPO

gTUpO

lJd e rcuk, t haces

Uf':C1r.

- 672. Vocabulario.

vicepresidente
ministro
diputado
senador
absolver
auol'ar
af'Iiccin
angustia
:afabilidad

'1

tup

3. Lectura,

(11'1-;I,r -['-1)0"'1-110'''-'',-,1-'
.! (. ~t"": \"

(.....

.L'"

(.1\:

.l.. .,

alabar

atik

agasajar.

porcrek

alegra

~,horl-hl)[1,

amor

mbrrrafh

"l

anhelo
amable
atencin
arumur
defecto

constancia _ brteboi correg'ir


-apeng
cumpleaos
nrayay
de'c nd l'
p181ro

,.
decisin
deber

/".

,;

.uigcru
ambot
hnfhup
al} garek
mom ouru
kuaimecp
tekorneg u
l'
te Jroycro .<1
pip
tokorambet

ansrn -ct';'SL'O

:'\

\.t.

doeuda.

tupar
1
"1'
i C\:0plL1a

cualidad
comulgar

mnndayeh
rcii

()~

carcter
conformidad

tesorero
vocales
miembros

tendokuaboy
amandayeh a
umandayehas

,"
..-..,:
,o'
angmpa
yCl'DyI
pmgek
pangek
porerekuyerekn
t.ek
payoy

taikuntiara
poporekuara

secretario

tendokuai
tendokuaib

Presidente

})lh1

dictado. rraduccn,

recitacin. frases.

Los susp iros son aire y van al aire,

Las lgrimas son agua y van al mar.


Quieres decirme
el amor cuando

nia adorada _
se acaba :t dnd-e va 1]

Po Ibrt n~ o ho ll
ha 1 sId re tesar
Kuatai rnarangat,
e r ehcbc mamopa..o .h .
op ramo ku mborrh.>

1.
1"
1.. b - , , re.
l'la 1-:'Lm(~
o m b OCU,\:.i
1 momnr a ano

~,.::~~;; .~~- - ,~';"6,,:,.'_.,.

'"

-'

~-"c:~;~
.. r;.._<!..~~~~~-::
.. ., ";

-..7T

HaJ

o heprmc ' o ]1oropi't'ibo 'hag.nfL

CllG a rosapukai

eho mborai

O bcbcbo

re, l~anmnb

'iboEtl

Um arai morcti

,ha nd
ruorotimi

mimi haet obceh

Yo tengo cara blanca

tienen

Ko nar
Pe apk

rokir ir-i.

1:bo1,1rccugu

muchos

o es mi cara blanca.

portas.

C{WIIl; j~U(;L-
PE;(~lYl1e
guar,

Ol

p'it~,

atl u hohi re o aniba.

El tiene orejas grandes.


Nosotros tenemos ropa nueva.
V 0::-:Ot1'08 sois gordos.
Ellos

1'0

i fiike ' ramo he i:: Ido h:.:i moih

Yas pah

'

gnaI'iL

'.

nmbu

yn.s'i peb.-

LECCION

2S':l

rrEI\AS: 1. I.Ja funcin de verbo auxiliar de las partculas: se, pa (mba) y pot y del verbo kua (saber).
--- 2. Vocabulario. .- 3. 'Lectura, dictado, traduccin, recitacin, formacin
de frases.
1. El guaran tiene el verbo lnu~~,~~ber que cumple funcin df~
verbo auxiliar y los vocablos o partcilas~ sufijas : se, pa (mba ), y pot
que sin tener una significacin definida propia, adquieren al unirse
H los verbos la de desear oquerer, terminar
o acabar y estar por, 1'e8pectivamcn te.
Todos ellos actan como rmfijos y se juntan a todos los \"<:'-1'b03, los
cuales se traducen por el infinitivo.
~~&'\ sakr) :
cne a yap kil:l, yo se hacer;
ndrei nup kua, t sabes pegar;
ha 'e'ih o ',1 k \l.cl,
'1:..) '1" , O':.
N
h TIlO'"
e'.1 sal J e con~u
' ...'" O" e~ van
.Y 1 U '-,,,.;
h.1."u."
1 coo
oa..:C.
.;:i 1Y'
.u.'C"1" ti r
. t:.;,

;;;) (querer

,-:,>

J.

.L

descar ) :

L
::
.....
-~ N. queremos
Han d7'-e na maese,

irar ;iPc
oci pease,
ncas V'". queris quitar
.
rmrar
: CUpCI
h. k ho It.as, E. quieren nadar , H. k i huus, E. quieren toser.

"I....,,;i--'"

tDaXmba) (terminar .()~"br.):


.
'-fu a Karupa, yo'f.rnllno de comer (ler. grupo) ;
nd rei tpeip, t terminas de barrer (29 grupo) ;
ha' ho mp, l termina de beber (3e1'. grupo) ;
.or or pochp, N. terminamos de enojamos (4? grupo).
(La partcula, pa (mba) tiene: tambin significado de todo, sentido
en que es ms comn su uso).
~
(estar por):
.
re yupot:'t ests por venir ; ha ' oi porupot, l est por usar
pec pe apot, V. estis por ca-er; H. k i kpot, E. estn PO'f secarse.

ncr

2. Vocabulario.
descubrir
deshonesto
deplorar
~'Hgno

discreto
disculpar
divino
dote

error
sandah
equivocae.
hapir
gracia
urua
SIl1 gracia
1.ekokualllvitar

eeeabi
eengap
porang
arui
soik

honra
maldicin
mrito
misterio
milagro

hekopi

invitar

pepl

necedad

tupanam

infeliz

angat
tes tab

noble
orgullo
obligue.

moh

mcnd

,egosmo

ieang
moopi

(~dad

ara'bob

duda

N;P'i

ilusin

justicia.
justo
honor

kaprt
tek yoy

tekoet

yehepoh
cenga

ungatup
herugn
y ckuaarctba

tekokuaat
riO'ua
o

cmboet
tekuaipi

3. Lectura,

dictado,

69

recitacill..

traduccn;

Ir au pieha, ch ai koteb

Pues bien; yo necesito


deeirteque
te quiero,
decirte que te adoro
con todo el corazn;
que es mucho lo que sufro,
que es mucho lo que lloro,
que ya no puedo tanto
y al grito en que te imploro,
te imploro y te hablo en nombre

ha e ndebe roi potah,


ha ende be 1'0 hah uh
am ello puit guib ,
t'
hctaitcma
cric a ya he "o
hetaiterna a yeplapI,
ndai katubcima : 'H,yapob
1

ha

=-Mamopa
-A

mborah

<l T'CS
..pukai
c.
_.\.,_
.).1
i1.. eA..>

a aanukuibo.
-l;

h
n
o... }}" .e,
.1

U .

up hora po i pahait.

de mi ltima ilusin.
(Manuel

ehe

(rrradue. de Erguisa ).

....
Acua)

re ho pa ' Kcr

ha lrembcl pe a ma' igaratlt o hasaba Te

-Aganl1e
A

"

1
l' R,JeI
1 ' ha
unei ya yune
a nane
ene
la UpCI

~ 1'"
OH01H~lr)l'.

Esta noche quiero comer asado con mandioca


, Quin pone h. mesa en tu easa t

S que ests' enfermo y vengo a preguntar

cmo andas.

chip

--Nd re yap kuaba het mba'\\e


-E

r mbuyapepohara

po 'toa yap ndebe

-Ch nde po peguarcnte ha us


,,., te k:-OL'C
+ b"
- Aiporo
'e re guapi .. re 1maro
A

-J\1bl kuera het yoyap, Oi ko het.m kuera pe. Hetrm


i yibat; hetnn mbfkiba.. i lcarap.:

pukuba

=-Maitepa kara
-Che

rechapama he i he ihara. Ndo rogaigu

=-Oga pe opabab o pu '~. ha' i yuruh

yo.

mbaichn

o ik

."",-..
"

70

"TEThIA'S: l. IJa. formaverbal


una,". - 2. Vocabulario.
- 3. Lectura, dictado, traduccin, recitacin, fras-es.
1. La forma verbal na es un derivado del verbo J, estar; que,
.1...,.....'-L
(..
unida. l. ] as doaineneiuspcrsoualcs del P-J';1'l'e~' O'l>l1I"'O "1, ..oJ'()O', resulta
perfectamente
conjugable.
singular: .. ana
.. reina
. .hina o hikoni
es,a.s
i'
estoy
esta
- ..
. .rona
.. peina
.. hina o hiimai
plural .
.. Ylmmt
.
,.
estn
CSLms
estamos
estamos
. .1.

1..1.

:-:, ...\~"-.j

\..LV

' ...

...,

> '

Oonstituidos asi, forman los vocablos con los significados ya ex'puestos que corresponden a las distintas personas en la on iugaciu
de los verbos, n. los cuales se pospone dndoles Iorma de gcrundio; cj ..
ch a kar ana, yo estoy comiendo
nd rci pap reina, t ests contando
ha ' ho
hina mbuyap, l est comiendo 'pall
and fia e '6 iana, nosotros estamos hablando
...
~...
pez;:1 pon d'(~ ruu
P:.:!Jl1.<1., voso 1TOS C~Lal.E:sur 1anc 1o.

1"

Cuando ('1 verbo a que se une est en tiempo compuesto, la 'part.ieula de que se trnta tambin se pone al final despus de la, caractcrsticn
de lOS tiempos; cj.:
ch 'a yaponc a11a, yo estar haciendo
ha ' o pcy ra ' hina o hikoni, l estuvo soplando.
Si el verbo a que se junta. se usa con la partcula ta (por) o tama
(ya por), el derivado verbal adquiere significacin
de estar por, y
entonces el verbo se traduce por el infinitivo en lugar del g'81'undio
como en el caso anterior.
Or 1'0 puta rona, nosotros estamos por levantarnos
P'Ge pernbaapota peina, vosotros estis por trabajar
TIa' o tama hina o hikoni, l C'st ya por venir
11. k. oi ktama hina o hikuai, Flllos estn ya por entrar
2. Vocabulario.
mborar
paz
"
pensar
"
"

fierare]
emomb
koaprrrh
p anget

moang
temin

perseverar
constancia
peligro
perdonar
porfiar'
'p nro
quietud

bteboi
"
angabei
II'O
piraku
porem
emomb

poinu
recelo
yop'ihl
recibir
b
recto
rcmrrns- manduabi
concia mandu ' pch
repartir
maoi , pab
rendirse
'1

'"

- 713. Lectura,

dictado.

traduccin.

rectacln,

frases.

Hi ante chebe J. beb


a gucy m ne rend P,
a e ' m udc aps pe
che angap'ihlh
peb.

hasta hartarmo de gozar.

Hi ante

Quisiera ser avecilla

chebe

gulr

Ganas me dan de 'volar


para posar a tu lado,
al odo hablarte mimado

a guoy nde po pit pe,

para

ha pe ndo rob iK~ pe


ro habi
mbegu rn.

y, 'Con el piquillo, ufano,


acariciar tu mejilla.

A cn Tamo a lee lwgufL


~ "'1
..
1
11C nc e e le mumgcL'col,
hi a baich che rcuoi
no ]1{.1JW tu. me mi"1 iagua.

Cuando

"1

en tu mano

me acuesto a dormir

tn voz eseueho en el sueno,


cual si llamara a su d ueo
para liacerlo revivir.

'

posar

IIa upoi koemb rir


re mimb che l\~s ik pe,.
ha am kuarahi reik pe
1 1'61le.
'
cne ano mi nuc

al albor,
rutilas ante mis ojos,
de la tarde a los sonroJos
lanzo un suspiro de amor.

Micha moip 1'0 hah


ku 1110mb!r! rei me hape,
mam a vcsarek hape
1' .
no angue mante a yu ru.
(Mareelino
Prcz Martinoz ).

Cmo ha de ser eSD~ amor,


que hallndoto
as distante
do fijo la vista errante,

Al'

De la maana

.j

miro tu sombra en redor!

(T'raduc. de HctorL. Barrios),

guib a rek nde rera pe petei mba' ehe pfapi pe.

-lm

=-Mbnguipa
-5Tan

nde re.

a ai me bob ha ene ndebe.

-Yo

quiero saber una cosa

-Pregunta

y te lo dir

-Cmo debo hacer para que me quiera mi hijo.


-Eso tu madre te lo dir ..
-lbapa

-Ai
-ehc'

-Ai

nde

rer

u Kam

kua nde rasrh ha. u yu nc andubo.


rasi guas

potait

-A-g'yebct

ra1 aete,

boi ee kuera

bi a i1<:6pora mima.

pa

ndebe fa Kam, T- ho porit.

ndcbe.

72 -

LECCION 28~
TEMAS:

1. El verbo SER. Su conjugacin.


cabulario.

2. Vo-

1. En razn de no haber podido encontrar la palabra que exprese


con la clara precisin caracterstica de la lengua, el significado del verbo ser y que sea de uso prctico y comn, nos inclinamos a creer que
l se halla implicito en los pronombres ipersonales : ch, nd, ha,
and
D
1.
e, ore,, pee,"h" .& e k..uera,
deci : h"a e o haa 'e
' 1...
.
..
,
E"S asi que ar1 uecir
cuera tiene
el, signrncauo
e1e el
y ellos y tambin puede expresar l es y ellos son, segn el contexto
de la oracin ..
'1

Esta circunstancia
especialaima ha motivado de parte de algunos
la afirmacin dB su inexistencia y por parte de otros que la raz de
dicho verbo es ha'6 o ba, quiz por que en algunos casos 'aislados se
emplea el primero como respuesta a preguntas.
no mba pa koa (es tuyo esto); contesta: ha' (es).
Chu pa am'o ba (es -Iuan aquel que viene); contesta: ha (l es).
D~ tomar uno u otro de estos vocablos (ha ' o ba ) como raz del
verbo ser, correspondo advertir desde ya que no intervienen
en la
conjugacin y si intervinieran, cabe repetir que en Ia prctica 110 ::;{~
les utiliza.
No se dice, 'pues:
eh ba tuy, yo soy YIeJO; ch ha. por,
7

yo DOy Iindo.

Se. dice:
che tuy
che por
No se diee :
ch ha' nera
ha' ba raka

soy VIeJO o yo soy VIeJO


soy lindo o yo soy lindo.
yo habr sido;
l haba sido;

SIllO :

SIno:

ch nera
ha' raka'

Todo ello nos hace creer que el verbo ser se halla involuerado en
los pronom bres personales y su conjugacin en el 'Presente de indicativo no sera ms que la enunciacin de los mismos pronombres: ch,
~ .ha ,..
- d"e, ore, pee,"h" a e k uera ( yo soy, t"u eres, e'1 es, etc.
tc.) ,
n de,
e, nan
y para los dems tiempos con el simple agregado de la caracterstica
de los tiempos:

ch backu

yo he sido , eh ra ', yo fu i , eh ne, yo ser.

73-

la conjugacin
de los verbos en los distintos tiempos que no
sean el presente de indicativo,
se forma mediante el agregado al ya
conocido y conjugado presente de indicativo
de las respectivas caractersticas de los tiempos, que son invariables
y V8:n pospuestas
a la
raz del verbo, y en el caso especial del verbo ser, al pronombre
personal, como acabamos de sealar.
En la conjugacin del verbo ser las desincncias personales desaparecen por innecesarias ante la ausencia de h, r817. del verbo.
Para

CONJUGACION

DEL ~lERBO SER

Modo Indicativo
Forma Ajirmatic.
Presente
yo soy

Pret. Imperf-ecto

era
ch baeku

ha'
iand

nd
baeku
ha'
baeku
and baeku

or

or

pce

pee
h.k

h. kuera

yo he sido
l'.h
bara '
l1C1.
bara ..'
ha '
bara '

yo

ch
nd

baeku
baeku

Forma

nda chel
na ndei
nda hai

nda chei
na ndei
nda hai
na andi na andei
,.
nda orei
nda ori
",.
na peei".
na peei
nda hkurai nda h.k

baeku
baexue
' ,
baeku

baeku
baeku

baeku
baeku

1.-1,:l..,_.11C'1e"

bae 1,,-,,:l.:

or

bara

pc

bara ' t'~

h. k

bara

ha'6

and raka
Ol'~
raka '
"
pcc
raka 'l~
h.L: raka '

C~

f.:,..V eua~~dt

1;'
' v.o "". nda
bara ,-;
L na
bara
.... ... '.5
nda
bara<... '" na
bara
~u. '~I
e ndn
bara na

llda chei
na ndei
,.
nda .h;ael

na

yo haba sido
eh
raka )(~
raka
nel
(;,
".J'(',

"11.~ \

e".l

;:~l.

(.

andi

ncla orei' .
nn peei
ndL h.k

A'

\.:..

chei

"
sosiego
suerte
..

VICIO

poep
yeroy'i

"
yerureang
eemarangat
eraei
po'
pii-pii tekomar

(/1

raka'{
ndei
haei
"
raka '
-.~, dvI
.-.(.. k eA. "..
p"n
o l"la
raka
ori
".
raka
peei
y

baa.!.Ck
V,rl ,~t;
nda h.k.

2. Vocabulazo.
retribuir
reverenciar
adorar
rogar

raka ,;

tentacin
traidor

ptarau

valer
mrito
venganza

ungatup

maandara

vencer

yepf
agly

vergenza

ali

virtud

tekokat

t'

"t.l

laka.'

74

. ~ECCION
TEMAS:

29<;1

L 'Verbo Ser. Ha conjugacin

(continuacin).

IVIodo Indicativo
Eornui A!'Hwti'U(}}
Prct. Indefinido
yo fu
ene ra
ra
nd
Jm' Ta'
fan ra
ra
or
1106 ra'
h.k ra'
1

"

Futuro Imnerf'ccto
yo ser
ch ne
nd ne
1iae., rre
fan ne
.1.

O'~I~

HC

"
PC(~

He
ne

~_ \J

h.k

7"

1.1

nda chei
na, ndei
noa hai
na andei
nc1a orei
".
J1<1.
peei
nda h.k

ra'
ra'
ra'
ra

ra'
ra
ra

nda
na
nda
na
nda
na

Futuro Perfecto
yo habr sido
ch nera'
nd nera '
ha' ncra
an, nera'
ore nera '
.,
pec nora '8
h. le ncra '
A

'AT'

ornui 1,'
eqatcuo.

chci
chelle
. ehenc
ndei
hai
cheno
andei chene

orei

chen~

pei

chene
chone

nda h. k

nda chei

chene
na ndei
chene
nda liaei
ehene
na anc1ei chene
nda orei
chelle
pei
na
cholle
nela h.k
chene

ra'

ra.'
ra
ra
ra
ra'
1'a '

Fornui Af'irmaliva

:MODO POTENCI
Simple
yo sera
ch
nel

IDO

mo

fiand
,

IDO

ore
nee"'-

IDO

h.k

IDO

J.

Compuesto
yo habra sido
ch
nlora'
nc1
mora '
mora
ha'
,,
1" morae
l1ance
. ore"
J1101'a '
mora 'e'
Dce

mo

ha'

1\<fODO -SUB,JUNTIVO

AL

mo

h.k

111.o1'a'

Forma
nda chei
na ndei
nda Iiaei
na andci
nda orei
na peei
nda h.l\:
A

mo
mo
IDO

mo
TIlO

mo
IDO

11c1a chei
na . ndei
nda haei
na andei
'prla
......'-- e orCl
",.
na peei
nda h.k

Presente
ya sea
ta.
eh
ta.
nd
ha'
ta
iand ta
ore"
ta
"
pee
ta
h.k
ta

Neqaiwa
11101"(1'
. mora'

ehei
ndei
haei
iandei
arel...

mora 'e'
mora ,e'

nda
ua
nda
na
nda
na

mora'

ncla h.k

111Ora'
1110r3 '

pOC1

ta
ta
ta
ta
ta

tu
ta

~-

lO

Modo Suhiunrvo
Preter.

Imperfecto

yo fuera
tamora
eh
tamora
nel
tamora'
ha'
and tamora
,
tarnora
ore
tamora
})'8C
h.k
tamora '

Pretrito

Pret. 'Plw;c.

Perfecto

Perfecto

yo haya sido
ch
t ara '{~
tara '~
nd
1m ' 1: ara

yo hubiera sido
rii''Cmo
'ch6
nd
1'1l'OmO

ha '(:

1'1l'OmO

uand
tara'
,

}mne
o l't~

rrremo
rrrcmo

poe

rrremo
rrrcmo

j (~

tara '{>
tara
tara '6

ore
peG
h.k

,,

}l.

Horma iV c[Juliru
ncla
na
nda
na

chei
ndei
11<1:8i

andei
nda orei
na lJcei
nda h.k

tamora '
tamora
tamora
tamora
tamora

nda
na
nc1a
na
nda
tamora ' na
nc1a
tamora'

ta T~1.'l-~
tara '(~
tal'a.'
haei
andci t~ll'a'
tara '[~
orei
pei
tara '
h.k
tara '

chci
ndei

F'ornui

('.'

.iJr:n)/

Imperfecto

yo Iuero
C1it,
nd

r[l]110

ramo

ha'
ramo
and ramo
or
ramo
pe
h. k.

ramo
ramo
ramo
ramo
ramo
ramo
ramo

i-n-emo

rn-emo
rrrerno

F'ut.uro

Perfecto
.,
yo liubicre 81(10
C'll
n11n, raka
nunu raka '
nd
,
ha'
nune, raka
ancl nune raka
,
,
ore
nune, raka '
pee
nune ,raka
h.k
nune raka
7,

chei
ndei
haei
ande
arel
pei
h. k

ru'emo
rrremo
rrremo

l\IODO IJ\LPERATIVO

J'OI"ma

nda
na
nda
na
nda
na
nda

ndei
llda 11<101
andei
11H
nda 01'01
poi
J1:1
nda h.k
11a

,.

ramo
ramo

rrremo

tnnia

.JIodo SUBJU:-~TIVO
Fnturo

nLla chci

nda chei
na ndoi
11 ctn, haei
na andci
11
.J.

f]

1..~

';'1

(",

0"'0' l
..L.'

na pei
nda h.l\:

s t
la ha '
sea l
tu iand
seamos nosot.
11<1 pe
sed vosotros
ta h. kuera
sean ellos.'
.. /

7\,'"

H' C[/(/[iVa

nun raka
nun raka
nun Yaka '
nun raka
1 ' e'
nun ra':a
nnn ra ka' "e
nun raka'

tu udct

ta
ta
ta
ta

haei
andci
",
peei
h. kuerai

76

rrEML~8: Modelo para la" conjugacin


de verbos
dinarios (Form-as Afirmativa y Negativa).

01'-

~1cdo Indicativo
Eornui Jlf':rmaNl'a
Preter
Imuerfccto
.. .. ,.
l_.t
~..
""
,
yo naeia
a yap, lJaCKUe
ch
nd:: l\~ yapo baeku
ha ~ o -...vn T)~) baeku
an V" yap backu
c....
v
l'
or 1'0 J v., backu
pce pB Y~:m6 baeku
'11. k o ytlp backu

Presente
yo hago
h

a. yap

'

yap
va
",
ro y.apo
pe yap ,
o vapo

""

pee
h.k

l.

J.J.\_;

.'

..l

!'rr e.,Jo

-lHW

:V't1) O 1
J\;

-nto

-nda

(1 o

- ~J

-21~]U

yapcn

;'

)'a

)Tg}

"')"--'

1\,

r>

.1.

"-.

1"-

Forma
Prc,1YT
-- ....
\..

{...

)()l

vapoi
yapot

"'-'\!l.

-:1(10

Pretcr. PJ ,.~,(> r-eirec


yo haba hecho
1 '
:1 yap raka\~
Cl1C
re
yapo raka ':
nd
lm' o y apo, 1':.1ka'
flan ya yapa, raka'~
or 1'0 yapo, raka '
pcc 11'8 yapo ruka '
h.k
o yapo ralea '

l., (. ,. (,"~

h~'\l'kn
yapot hnoku
..vanot baeku
~).i.}; 01 1
rae k'cue

- 11 ('-:.1

..

'(.1. j",

....

.
TO)

-nda
yapoi
-nde re vapoi
yapoi
-ndo
-da ya y<:lpOl
-ndo 1'0 yapoi
-nda P{~ y ap 01

.U ..
)~..
,.

u~ ..

(,..L

Fornui

-ndo

...:.

"

() J't~

Prcter. Pedecto
yo he hecho
'/
"
(:l}.
yup, 1rara :e
-. ,
<:l
. 'e
'
nue re yapo bara
ha ~(; o yap bara
e (.
nan ya yl1p bara
C'1-"'l
bara
ro yap
le L
F2e pe .,vap bara
.'
bara '
h.k
O ~raI)()

nd
re yan
11a '
o yap
Jl<'!11.

l)aeklli~
1ie 1cue'
baeku

-nda

yupoi
I ~....
"-'
re yapoi
yapoi
-ndo
-11t:1,1 ya. yapor
-ndo 1'0 yapoi
,> 1.-. pe yapoi
ynpol
-:ndo
_.': (1 .o

-.1

,~ ( .

bara e
'
narae,
bara '~
b ara./
,
bara t'
b ara.,
bara '
'

.{ c.;ti -.,.
.;.".-
.;._.,}
Ina~.'/ja
-x-

r .c1

Futuro Irnperf'ect o

.UE:'C.' J111.10

'
,
yo uare

yo hice
eh
a yapu

1~~1.)

<:11('
a yal), ne
nd'~ re :;apo ,~1.1-.p.."

nd re van ra \~~
,
h~u. 'i:',_ () ya;po :raJ' (~
flan ;; ... yal) ra ' (~
or 1'0 yap6 ra'
pee" po yap ra
h.. k
o yapo ra '
.,

.L

He
nall ya. yapo ne
,
or 1'0 yapo, ne
o
pee pe '\Tal'
"
.tJ , ne
~...
h,k
o yapo l'P

1'1:'1,)

"T').

()

V'q
~ (.1:

'

1/onna. N egati'va.

-nda
-ndc
-ndo
-nda
-n do
-nda
-ndo

.re
~,

ya

ro
pe

yapor raka
yapoi raka
yapoi raka '
yapoi raka '
yapoi raka'
yapoi raka'
vapor raka'

-nda
a yapor ra'
,
-nue re y al) 01 ra 'e'
yapol ra'
-ndo
-nda ya yapoi ra 'e'
ra'
-ndo 1'0 vapor
.'
jJ
pB yapoi TR'
-nda
.,
yapoi rae'
-nno
/

yapoi chcne
-nda
-nde re yapoi chene
yapot ehenc
-ndo
-.
chen~
yapoi
ya
-nua
-ndo rO yapoi chene
-nda pe yapoi choene
yapOl chene
-ndo

77 ?lIODO

:MODO IKDICATIYO

COND.ICIONAIJ

o POTE :;CT AI.i

Forma Ajirmaiiva
Futuro

Simple

Compuesto

yo habr

yo hara
nd re yapo mo
or 1'0 yap IDO
pc pe ya p 1110

yo habra

Perfecto
hecho
ch
l yap
nora '
an ya yap riera '
or 1'0 yap nera.'

hecho
o yap mora
1)0 yap mora '
o yap morn '

ha'
pe
h. k

Forma Negati'Oa
chelle ra'
-n da ya yapoi ehen ra'
-ndo ro yapol ehene ra'
-nda

vapor mora
-ndo
'
-nda pc vapor mora '(~

re yapoi

mo
-ndo ro yapoi mo
-nda pe yapoi rno
-nde

yapoi

Modo

Subjuntivo

Forma Afirmativa
Pretrito Imperfecto
yo hiciera
ch a yup tamora '{>
nd re yap tamora t
ha ' o yap tamora '

Presente
yo haga
ch ta
yap
nd tere yap
11U ' to
yap

yapol mora

-ndo

Pretrito Perfecto
yo haya. heeho
ch
a yap tara.'
nd re yap tara '{o
ha '6 o yap tara '

rm'ma N eaatioa
"

ch ta
nd tere
ha ' to

yapoi
yapo

-nda
yapoi tamora '
-nde l~eyapoi tamora
-ndo
yapoi tamora '

vanot
. (

Pret. Pluse. Perfecto


yo hubiera hecho

Forma, Ajirnuiiico
Futuro Irn P(\:rf(lctq .
yo hieierc

ch
a yap rrremo
nd re yap r-rrerno
ha ' o y-ap riremo

ch
a yap
nd re yap
ha ' o yap

yapoi rrremo
-nde re yapoi rrremo
-n do
yapoi rrrerno

Form.a N c[jutiva.
yapci ramo
-nda
-nde 1'0 yapoi ramo
-ndo
yapol ramo

-nda

ramo
ramo

ramo

tara '
vauoi
J.
re yapoi tara
yapor tara'

-nda
-nde
-ndo

F'uturo

Perfecto

yo hubiere

hecho

~l~ "l'
ehe~ a yapo ~,nune raxa
nd re yap nnn raka '
ha' o yal1 nun raka'

yapoi
11UI1('; raka '
-ndll.
re
yapoi
nun raka
-nde
yapoi nun raka
-ndo

Modo Imperativo
e yap nd
to yap ha'

haz

ya yap and
pe yap pe
to yap h. kuera

hagamos Nos.
haced vos.
hagan ellos

haga

t
l

vapoi nel
to yapoi ha 1
ya yapol and
pe yapol pe

to yapoi h. kuera

no hagas t
110 haga l

no hagamos Nos.
no hagis V.
no hagan E.

El pluscuanperfecto y el futuro imperfecto del subjuntivo


conjugar tambin aS: ch a yapo riremo
eh a yapo ramo,

se puede

,,;.

';r.

..

APEI'iDICES

NQ 1 - PR.OSA y VERSO
NQ 2 -

SUSTANTIVOS
VOCAL

Y LETRAS T Y O

NQ 3 - NUivTERACION
NQ 4 -

LISTA

QUE EJV[PIEZAN CON

GUARANI

DE VERBOS

MAS COrv1UNES

'~

.""

....

;~;:~~~l
~t~\
~.J;H

~', :~.~ . t.:


.:..'tl

,APENDICE N9 1

PROSA Y VERSOS

VERSOS

- ',<i
Io,)i
'(.1

'

_;.

..

82 -

y olvern las oscuras golondrinas


en tu balcn sus nidos a colgar;
y otra vez con el ala a sus cristales,
jugando llamarn.
Pero aquellas que el vuelo refrenaban,
tu .hermosura y mi dicha "al contemplar,
aquellas que aprendieron nuestros nombres
esas no v01VCl'iUl.

Volvern las tupidas' madreselvas


de tu jardn las tapias a escalar,
y otra v.cz, a la tarde an ms hermosas
sus flores' abrirn.
Pero aquellas cuajadas de I'OcO,
cuyas gotas mirbamos temblar
y caer como lgrimas del da,
esas no volvern.
Vol vern del amor en tus odos
las palabras ardientes a sonar,
tu' corazn de su profundo sueo,

tal vez despertar.


Pero mudo, absorto y de rodillas
como se adora a Dios ante el altar,
como yo te he querido, desengate,
as 110 te querrn.
(G. .A.

BJ~CQt1J!j[t).

SONETO

~.

",-".

Daba sustento a un pajaril!o, un da,


Lueinda, . y por los hierros del portillo,
fuselc de la jaula el pajarillo
al Iibro viento en que vivir sola.
Con un suspiro a la ocasin tarda,
tendi la mano y no pudiendo asillo,
dijo, y a sus mejillas amarillos
volvi el clavel que entre su nieve ardia :
Adonde vas por despreciar el nido
al peligro de ligas y de balas
)' el dncio huyes que tu pico adora?
Oyla el pajarilln enternecido
.
. .,
l"
1as a1as.
Y a ] a antigua
prision
VOl.'\'1O
i Que tanto puede una mujer que Ilora !
(TJ()f'E

DIo.

Vr:nA).

Q')
-,U

yeinc mbyu ' hungr


ndo l'Og'ft gtpc hui ti: o mosaing
yOl nc renuibo gua ' o mbotano
ne 1'ok& re i pep.

Bii
. 1JCbel 1"
.>llHL 1
ruorami
o mora b""b
u ar
ne por rcchabo ha el K'. b'i ' ;

udo ubima bacr,

o mopu ' yerno up hak


ku l~lp abo, nde i:hotY;
ha umi kaaruku, poritebnte
oi peauo i poti.
Bi ak lsapl p;ui herhba
a mamibu .o r~r:eliha o ber
ha 11O a eimoba tosal,
ndo ubirnn baer.
Mborarh nde :xpr~ pe o u yerno
fie ' porab pu pe ne momb,
h a ne ne
- "a. upe lHhmte
,t.""
l' gur,.
o: 1Wra
'ikatueteno o pi:
-e

e 'e ime ha, ios hape


'I'up robai yeroyi haiehait,
ndo rahba, che 1\') hah haguieha,
upicha ababet.
Bii

"

Petei
kuatai
,O'i"lTnlnn
l
'u
L<
; c>
~. . (
.. .......\....
hembi ' o meenguobo i chup,
o ho ehun gui i'hlt re, nmi
beb hapc, hct o h 7it hagu.
..J

1 poyai ha ndai katibo oi pl.l'~


petei a h i p'iait gui o u,
ha he i, ha upebo hend y'l
1)0 hob tapiaiteba say :
uhait apit pe maer re. ho
ha re hcv
.- re ko nde raifi
ha nde yara. ndo reh o yahe '.
Guirami oi kuaaba mbaembrs
hup tuy HrL o mboguey i pep.
j 1 1- oakaitepa
ku rosal!
(rpnHluc.

dr Ergu1~sa).

..

,..

--

84 -

ltIMAS
Al V0r mis horas de fiebre
e insomnio lentas pasar,
a In orilla de mi lecho
f, quin SIC sentar "1

Koras ha akanund gui a hecharo,


. 1'(} arad mbegueb baieh o has ,
ehe rup rcmbe.'I pe pipok
ab o guap baer.

Cuando In trmula mano


tienda, prximo a expirar
buscando una mano amiga,
<luin la estrechar ~

Aga ku 1'11' hape ko che po


ai pIS, i iaguiibo ehe ara pah,
petei po angrr a hekabo
ab o yopl baer.

Cuando la muerte vidrio

.A.ga ku

(le mis ojos el cristal,


iis prpados an abiertos
~quin los cerrar '1

i fiprtmaro,
ha te '6 ehe ma.' o mohatamb,
um che i-opep kuera pipok
ab o mboti baer.
che res

una oracin al oirla


~quin murmurar r

~a ku it i pu aset ramo hina,


o mumbe ' i pu ramo a manoh,
petei ernbccmi, np o hendubo
ub he i baer.

Cuando mis plidos restos


oprima la tierra ya..
sobre mi olvidada fosa
quin vendr a llorar ~

ga ku ehe ret ku saiyu


o vopma ramo ku biet,
ab che t1bl tesarai ku un
o yah ' baer.

Quin en fin, al otro da, .


cuando el sol vuelva a brillar;

Abipo upi, ambu ara kome,


o se verbo
kuaraht ober ,
~
ko ]'bl ari rup a has hagu
. man du "a b aera.
1

Ouando la campana suene


(si es que suena en mi Iuneral )

de que pas por el mundo


, quin se acordar?

(1, A.
.

B;;CQUER).

(T'I'ad'u.c.

.
.

.,

de Brgu1.sa) .

-- 85
UN :;\ULAGRO
2

3. Al tocador de mi amada
quise dar frescos aromas,
y coj, formando un ramo,

Che rahupara kot


h~kua por gni ai pot,
l'03D. nardo ha da vel gui
apesa,t

claveles, nardos y rosas.

'.' '
a )r (1..1)0

Sobre su rostro de cielo,


pueril e inocente broma,
el roco de las flores
sacud con mano pronta.

Ha ch, ku mi taiehait,
pc hob tupsimi
lhotl lsapi: ku pe
gua.' hape a hiprimi.

Ech atrs del agua huyendo,


lla su cabeza blonda,
y eerr bien apretados
los ojos que me 'enamoran.

.- ...
,~..

L'V.t

Up6 1 gui o yehekiibo


..

..,

1~

. o mbOl~C1 Ha <:a apope

ha o mbot hat hes


he rekobn tabet.
Yukn ' gui hendip,

Sofocada y encendida,
hinch las mejillas rojas
y sobre el hmedo ramo
".
.
SOPlO risuena y mimosa.

pltfi, o mbob,
ha um ehe Ibotl 1:\:ue1'<1.
puk hpentc oi pey.

Las flores al dulce soplo


inquietas y retozonas,
rosas, nardos y da veles
alzaron el vuelo todas,

Oandubo
up i p"it!
kuora hkub,
rosa, nardo ha clavel
o
yoma o beb.

Remontndose
aturdidas
hasta la celeste bveda.
IIabanse transformado
1
.
en a] aoas
mnriposas ..
(.luan B'ichopin).

.pe hob

ehugui

'

...

se

Ha gua hapc o hop


am. ..

rbga

peb.

Ko mba techap'r .
panamb

ramo o ikop.

('l'nMb.w. de Brguisa).

','

86
Ni.L..
'\ C'I'~
!, .I
,-,-_"
.1
J.\JL~
IlT-.[~.l.'l;r1'~lO
...

"

..J

ARGENTINO

Coro

"',

Sean eternos
los laureles
.
.
que supimos eonseguir :
coronados de gloria vivamos
o juremos 'con gloria mor-ir.
Od mortales el grito sagrado:
Libertad, libcrtad,librtad!
Oid el ruido de rotas cadenas,
ved en trono ~ la noble igualdad.
Ya su trono dignsimo abrieron
las Provincias Unidas del Sud!
y los libres del mundo responden:
al Gran Pueblo Argentino, Salud!

ICERAND RB1\\

GUAI-I

Ta i yapirei umi ayu


yai pI,hi kua ibaelru ;
paragu torfb re ya ik,

torbndie a manone ya e.
Pe hend rnanor sapukai .
i Yepeh, Yepeh, Yepeh!
Pe hend itassma rap,
pe hech i tendait Yoyah.
ruait hendab oi pema
Rond Yuayup Teta !
ha aragu yepenguera he ma:
.'K eran d1 Etb
a usu/' i A"glyCl."
(Traduc. Erg1SCf,).

'"

87 - ..

HIM:NO

NACION

Paraguayos,
Nuestro bro
Ni opresores,
donde reinan

..A.L P.;.\RAGGAYO

Repblica o muerte!
nos di Iibertad ;
ni siervos alientan
unin e igualdad.

A los pueblos ch.: Amrica, infausto


tres centurias un cetro oprimi,
mas un da soberbia surgiendo
i basta l, dijo, y el cetro rompi.
Nuestros padres lidiando grandiosos
ilustraron su gloria marcial;
y trozada In augusta diadema,
enalzaron el gorro t riunf'al.

Yep guipe "RBpblica.';


o ikoma
a man ne hes paragnai,
yoy hape ndipori barmna'
terekuara tra ternbiguai.
'I'etanguera

ko .....
\.ml:ica

guuba

ikuipira "treN siglos" o ik


o punte bia yerobi pe
haebma, he i ha i sft so.
and ruba, tuieh o iorairb
.'guarin me guek o mboyegu,
oi ti'kubo aragu .kupeguara
o hupimangat o paragu.

(Tradue. de Leopoldo

Beniiee),

",

',!,...-...-- ....

- ssN E NIA
En idioma guaran
-una Joven paraguaya
tristes endechas ensaya
cantando en el arpa as,
en idioma guaran.
Llora, llora. uruta
en las ramas del yatay
ya no existe el Paraguay
donde nac como t
llora, llora uruta.
En el dulce Lambar
feliz era en mi cabaa
vino la guerra y su saa
no dej nada en pie
en el dulce Lambar.
Padre, madre, hermanos, i ay !
todo en el mundo he perdido
en mi corazn partido
slo amargas penas hay,
padre, madre, 'herm'allos; i ay 1
De un verde ibir pita,
mi novio que combati'
eomo un hroe en el 'I'imb
al pie sepultado est,
de un verde .ibir pita.
Rasgado el blanco tipoy
tengo en seal de mi duelo
y en aqul sagrado sudo
de rodillas siempre estoy
rasgado .el blanco ti poy.

.,.

Lo mataron los eamb


no pudindolo rendir;
l fu el ltimo en salir
de Curuz y Humait
lo mataron los eamb.

Koicha po kuatai
guaran me i fie ',
o purahi as! ha ',
ha rnbarak pe he
koicha pe kufiatai.
N e l'3SkB U1'Uta
,na k'a ,nape 1cu yatay
opiterna Paraguay
,
.
-".
1mamogui
nuetcna

1,!.H:'.

a yu,

nc raske uruta ..
Paragua l Lambar 1
che tapi upepe hend,
o u mara ha o hey
pe che roga taper
Paragna Larnbar !

Chc TU , che SI , ehe kb ,


lbl ari nda rekobei
ha ehe e ' gui 110 sei
ello mbaercmimbasi
ehe I'U, ehe 81, che kIb'i.
.

Cho mener o fieot


ku bir prt gupe,
kamb kuera pe 'I'imb pe
hct rir o sambot,
chc meuar o efiot].

Ko tpoi sor a rek


mbaemlasi reehaukabo,
ies hape upieha a ikobo
pe i fib'i ari a yahe'6;
leo trpoi sor a zek.

o yuk chup kamb


ndai kati gui o mboagiy,
J.ia ),.C, 1 pa hai
ait pe o se"
"Kurus"
gui ha "Umajt"
o ynk chup kamb .

Porqu cielos no mo r !
cuando me estrech triunfante
entre sus braz os mi amante
despus de Curupaiti l
porqu cielos no mor l'
Llora,
en las
ya no
donde'
llora,

llora uruta
ramas del yatay
existe el Paraguay
nac como t
llora uruta l

(Carlos

Gtticlo y Spano).

EL ESPEJO

DE CRISTAL

89
Mbaguipa

manoi
rir

]1;),

pe Kuruparti
hctait ramo .guar
ehe aiu, ehc mutimoi,
:Mbaguipa

na manoi.,

Ne raske uruta
hak hape k11 yatay

opaitema Paraguay
mamogui ndieha ch a yu
ne raske uruta.
('P'ra,duc. de Erguisa).

1 SAKA

EA:.\'GECILA.IIA

Sobre el agua transparente


se desliza mi bajel,
y avanzando va en el ro
con segura rapidez.

..
k'
1 rcsa a. para a1'1
o 811'1r1 che Iguba,
ha o yupibo 1 SIr! re
'. 1)8~ h :1'e
., o guara
t 1oa.
piao

All arriba estn las nubes,


del gran cielo la amplitud
recorriendo, y 00 pasean
por el vasto campo azul.

1ha1',6 um

Como el cielo est del agua


retratado en el cristal,
y la luna copia el ro,
y las nubes al pasar,
las contemplo reflejadas
con tan pura limpidez:
me parece que en el cielo
00 desliza mi bajel.
Al perderrne en el ensueo'
vi la imagen de mi amor
reflejada as en el fondo
de mi propio corazn. .
(Thu-Fhu)

}lB

arai,
lhga tuiehakucrc

eimoba
u hobl,
o fian i yo i yap re.

'" lb';""o....
C")
raanc
P...
u. . ~bL~
1 ap re yahechaba,
upieha abe yas
ha nm arai o hasaba.
Haang
poritnde

kuera a heeharo
o yekua,

hi . chebe ehe gba


bga re ma o guat.
H:1 picha che manduabo
lre gurpc baieh a heeh

,..,"a rugua , pe
amo, e he ne
ehe mborah raang.

t~....
;'".~,

',"

........

90

R01L\.NCE DEL VIE.JO AMOn,


Ninguna linda como ella
entre 1;3schicas del pueblo:
era muy blanca su f'rcntc
y ('1'aI1 sus O~lOSmuy n-egros
y agraciaba
]<1

Sl1

sonrisa

gloria de dos hoyuelos

que Dios puso en sus mej illas


para

que anidaran

los besos.

Nos iba mos :1, casar


v
tan contentos
.'queestbamos
.
entre la dicha dejamos
que se nos pasara el tiempo.

A veces en mi carmno
como al azar yo la encuentro,
ella. se queda muy plida;
yo tambin, pero por dentro,
pues no le quiero mostrar
que su mismo mal padezco,
y voy pasando de largo

sin decirle que an la quiero


como cuando ramos novios
y eran las palabras

besos.

(J 1lHo Correa)

Up baeieha i porba
kuiatai tabagu
ndipori ni pete:
h por um hes
ha i sib moroti aSl
ha mboyuk i puk
ku hatipku yobai,
moki andeyana ku
rapkuer baich upepc
o hey

hob k pe

ku vuruv
"lo

rendazu.

Ho mendata gui
Llab pe TO has

I..-J

1'0

ikobo

ha um rorret pame
1'0 hev ve ara o hop.

Amome pe che rap re


sapi ro ouguaiti,
ha' hesayup ,
ch abei, bi a fiom
anitei ha o hech
i mbaas a rekoh,
ha a has a ha fb
ha. e ime mbaeb,
ni a haihuh gueter
ak 1'0 mend potape
a hah hagucichait.
U pramomi
nik
te! eme '1'0 ik
ha yuruy
or e '.
1

(T'ruduc.

de Er[/ldsa).

_.

91 --

dice a la luna.

Amuit lup pc
hasro yu '
) mbaembtasi
ynf,'i pe he i.

Se da importcncia
.

Ha ' o icrubob,
o embotuich

de su elcgaucia.
'I'ienc la rana

ha het

IJa rana erua


en la laguna
cuando su loa

('

y YIVe urana

upepe

1 mac

por

o b'i'.

,. ...
ter,
4'

miradas tiernas,
un verde de algas,
largas las piernas
finas las nalgas,

ho! )1'
hetim p uk
ha humb po 'i.

Algo miraba:
era una estrell a,
que se baaba
la noche aquella.

Mbapo o ma':
.,.. , kro ra "e
mmya
pe 1 P(~ yah
"h '
llpe, p1are.

(La onda reidora


que con su tacto
la toca; drase a su contacto.

Po 1 hendaiba

i ...
-a np
l:.t.L"
1.

re

-......r

~~

o yabo hcs

fieimo hendib
ha o berapait.

La rana artcra

Mbegu

1...,
(l0.C<CUIdo'
J n..
.t "1..

yu ' tieet,
ha upi sapute
o mokombait.

~~.

toda entera
se la trag,

y en las fauces de la rana


desnuda y bella,
como una blanca sultana
muri la estrella.

u. Natalicio

Oonzlez).

o iiemboy

Ira. up i yahi ' pe


opibo ber,
t.upsf porieha
o man mbiy.

(Traduc.

de

E'I'[J1tisCl).

COB}I..IlDIA
(Armado
Pas con la madre. Qu rara belleza l
i Qu rubios cabellos de trigo garzul l
i Qu garbo en el paso! Qu innata realeza
deporte!
i Qu formas bajo el fino tul!
Pas con la madre. Volvi la cabeza;
me clav muy hondo su mirada azul.
Qued como en xtasis , con febril premura .
"Sguela"
gritaron, cuerpo y. alma al par ...
.
pero tuve miedo de amar con locura,
de abrir mis heridas que saben sangrar;
y l pesar de toda mi sed de terrmra,
cerrando los OJOH la. dej pasar.

:re

i H 1 Y J~

1 smdie o has. iKo kui ne porba l


Abat raguicha say i iak !
i Hct porh saigu IH: ya hechaba !
i Hek tups l i ha 118& pe i guat !
Ko kufi ne porba i sndie o hasaba,
ehe reh o kuti
ma robi porft,
'I'agme, a ptabo amoit bat,
- "a o sapu 1-raima
.
-", ...
anga hria ne
: ,( e mona
Bii a kfhy ehe tab gui hes,
hugu gui a' opibo ye che e ' ,
ha het mborah a rekoro yep,
che .res ambotlbo
a heyante o has.
;

';.

(Trad.

':,.,

.,',
.. l'

de Ergua).

N e1''lJO)

,~~,'.

'

9"
t.~-

I-:>OJ;"
1 ~ \,) v 11..::\.
_" ....
~
e ,\~Yr~'I"lT{-,"'-r'l,\
L

(Carlos

Pcrra.ult)

Viva una vez con sus padres, en la verde campia, una muchachi ta hermosa que todos llamaban Caperucita Roja.
As la llamaban 'porque la madre le haba regalado una linda caporaza de ese color.
Un da la madre le prepar una canastilla con chocolate, manteca
y torta, y le dijo:
~]:';a ubuelita est enferma .. Pap est trabajando
y yo atiendo
su comida. .T'cndrs que ir a' veda.
- Qu bien, mamita [ Tena tanto deseo de ir a casa de abuelita,
contest Caperucita.
_fl'e irs' 00']1 sezuidn.: entonces. IJC Ilcvars estas cosillas v vers
lo que ':necesita.
-As lo har, mamitn -l'cspondi la nia-'-. Y v olvcr temprano.
Caperueita Hoja tom la canastilla, bes a la madre y se encamine,
hacia el bosque, donde estaba la casita de la abuela.
Iba 1.1 nia pensando en la viejecita enferma, <mando de pronto
se encontr cara n. cara con el lobo, que le di los buenos dias,
La dulce muchachita, inocente y buena, no conoca al lobo y no le
tena miedo. Contest a su saludo y le. cont dnde iba y qu llevaba.
Entonces el lobo torn un sendero, cortando camino y, mientras
Caperueita
recoga unas flores ~"n la prade-ra, Jleg l. la casita de
la. abuela.
~j
'I'oc !~ i toc !
- Quin anda?
-Soy yo Caperucita -.-dijo el lobo imitando la YOZ de la nifia=-.
'I'raigo tortas, chocolate y manteca.
-Entr
'1.10 ms nietita
-contest
la abuela desde la cama en que
estaba acostada.
y el lobo abri la puerta, salt sobre la cama y se comi l la viejecita. Luego se puso en la cama, se cubri con la colcha, se coloc en
la cabeza el gorro de la abuela y esper.
Oaperucita Hoja lleg a la casita y golpet) con los n ud illos en la
~_

puerta.

'I'ac , } tac !
- Quin ('~? -pregunt
--j

el lobo ron la

YOZ

de la abuela.

i(

C'APEHUCITA

I{OJl~."

o ik

baekupetei
yel i ta kurandie, }1e okara hobr por me petoi
mitaku m porit o ehcnoiba Caperucita Roja.
Upcha o yeba iehup o guerek gui tapiait i ak re pctei bos
1 pita m i si rembiap
ku,
Petei ara pe, i sl~ o moi ayak pe, Jwmhl,. kes ha ehip ha he
1

chup:

-Ncle yal' oi me hasi, ndc r u oi me o mbaap hina ha ch aruboyi


baer an rcmbi '. Nd re ho baer hecha bo.
-A biait che sY. A hns voi aina vchc yal':, roga p.e- -llB i Capcrucita.
-He ,hon-e gait. He l'::1ha11C ichup ,1,mba ' mbobim ha e hcchnke
mbapa

oi kotebb.

=-Upieua a yaponc ehe s'i -he i mitaknfia.-IIa vo a ya yeme.


Caperucita oi 'Py.nl i yayak, 0, yuruy i si pe ha o pi111 tap o
guerahaba
kaagu De', mam o iba i yari roga.
O hobo i mandu 'ft pe mitaknfi
kn gnaimim'i hasba re, ha sapnte o fiougnaiti ha () i;'itA o yobi petci yaguaret ndib o momaiteba iehup.
Mitaku m mnrangatuet, ndoi kuabai ha mramo ndo hcehbai
yaguaret P('~ 110 cmouduri ha ndo klh'iyi ehugu. O momnite abc
:}w o mornbe ' mampa :o 1lO ha mbaepa o gncrah.
Upmaramo yaguaret oi i11hl pete! tap mbkrbba, ha anihamo,
Caperucita o mono' ay lhotl fin re, o guhma kat gnit.im roga }W.
-rraka!,
1taka 1 -(} mbot.
-A bapa o ik.
-Ch Caperucita -he: i, ha o ha 7<1 up mit fe :'~.-. A ru ndebc
ch ip, lres ha kamb.
-Ei kentc che rerniar ir -he i guim o cnoh guib henimb pe.
Ha yaguaret o peakucbo oke o prna bo tup ari ha ho upait
guim me. Upi, tag me o en .ha ''~tup pC,o emam pcte ahoy
po, o eakpiti up guim o '1 haguicha ha o lwar6.
Caperucita Roja o gufth' ahei i yarfi rcga pc ha i kna me o
mbot

ok,

-i 'Taca!

-Mbapa
ne '.

taca l
nd -. o porand

yaguaret-

ha ga o bama ku i yari

,;
, ... J,I

. !.-ei
, :J
;~\Ji~
,

)
\

, .: ;J

-;:..'~I

"

<>'

96

-Soy tu nietita -responcli la mna=-. 1\~traigo tortas. chocolate


y manteca.
-Entr
noms ouerida -la invit el lobo.
Caperueita entr, puso la canastilla sobre la mesa, <1,:j las flores
y :'C acerc para besar a la abuela.
Pero al.ver la extraa cara de la abuela, Caperucita
cxclam :
-j Ay, abuela, qu orejas ms grandes
tienes!
-PaI'ia oirte mejor, mi hijita -repuso el lobo.
y al ver los ojos del lobo dijo:
-i Ay, abuela, qu ojos ms grandes 1j811rcS!
--Para vede mejor. mi hijita =-respondi el animal.
y viendo las largns I}Ui,.S del lobo, volvi a exelamar :
--j Ay, abuela,
qu brazos ms largos tienes!
--Pnra~ abrazarte mejor, mi hijita -respondi el otro.
y ya asustada la nia, al ver la enorme boca de la fiera dijo:
- Ay, abuela, que boca ms grande tienes!
-Para
comerte meior
-aull el loho sin disimular ~va su vozarrn.
J
y se lanz sobre la pobre Caperueita y se la comi.
1_'

~.

97
-Ch

m) renuarrro

-he

i mitaku->

a ru udebe chip, karubi ha

kes.
-Ei ke kat --he i yaguaret.
Caperucita o ko, o moi i yboti ha i yayak aripak a ri ha o gu.:lh
yarii II;:118 o yurur hagu chup.
Upebo o hech ko i yari hob ambuet ha he j :
- E, ello yaru, tuichaitepa
pe ne nambi !
--Ro hond porb hagu chc rncmbt --~lei y(:lgual'C'l!~'.
Ha o hechabo yaguaret res o berap --he i:
- Ea, ehe yarri, tuichaitepa
pe nde res !
--Ho hech porb hagu ehe membi --he i pe ambu.
Ha o heehabo yaguaret refm puk pnk, he j yei :
_._~ E, ehe ym."(, i pukuetcpa nde y~lb kuera l
=-Ro au porb hagu che membt --he i ye'i pe ambu.
Ha upi o emondma rnitaku o hcehabo ku i yurku tuy,
ha he iseime o se re chugu:
- Ea, che yarri, tuichaitepa
pe nde yur l
-Ro u porb hagu -() koror yaguaret, ndai katubiguima o
.yeyok. Ha o yepo Cperueita ari anga ha ho upait chup.

J.

op

, I

';

'"

DS-

"I-IANSEI.I

y GRErrEL"

e.uento
'-!

de los Hnos.
T'raduc. de Erguisa,

Grimm

Petc kaagur rcmbe '1 'pe o ik raka ~ unait petei karai yepc
apoh poriahuet m, hembirok ndib ha moki mit, hembirck ambu
amirfi mernbir, hraba pe kuimbaemiba
IIANSEJJ hn GIn~rrEL pc
kuaba.
,"
,
Ndo huprtii gui chup heiubiap rep; 1"
1\.no o kar
_ aru L agua"'"'ncgargua
J '1'}
knera ndib, he t iemlahii ha tekotcb o 1rasa' ononcn
11:.\ 'U1. m ,00;,bil
o kar ramo asay, mbobbnterna
prhar.
Pctei phar hcmirek pe he i:
-Mba'
baer pipok andeheguivNda
ya, rekci ramo '<m(10 :y;\
u bacr, mbaicha a mougutne f, mit poriah.
-E hend ehe mona -he i hcmbirek-i- koramo prharebet
ya
rah am kaagu mbj't pe, ya. yatapr guas ha a me ' chup kncr
:), y,a, yapa , yepo "a na
,
mouor m b uyape " pe l'.icngue., TJ
'- PPl" va 1)[1 nanuo
yH
'
h
s
c
1
"
'1\1(
/
1
,.
b"
1
h eya aa e cuera ano, m.aramo nao yun m uaera tape o n ye 1 .mgna'
oga pe.
-'-T'oh, ello rembirek --~he i i Wl1<l--- ani re har chehcgu up
mb. Micha pik re POt{L :a hey re che 1'a '1 kuera ltn8g111 mhitf. lW
mam nda hi ari, yaguaret he u baer chupekuera.
-/\ipramo, boi apc a manombane cmbahri gui.
" 1
t"cm 1"
b
]
11
" a upercna,
nrc 1co' no momuaoei,
mant "'k"
rei o i o '{le
o mono: ,
TT
l
'.,
imbas
he
j
pene 1 mcna pe. aa lW0:l, 1 piarenum 'naSl pe el:
-::tv.Iit kU81'(l l)ol'jnh l Che 1'a'1' kuora mirni angai ~ Nda po hechagaupa bi baer.
.
Um mit IHOk6i) o liomu ramora yep o cnobo, ficmlabu gui
ndai kati .ra o kc hi kuai ha o hendup up i siang kuora e 't:
Grctel o ynh(!' ha um h ikatulba o vok pn' rup.vhe j mant :
--Nlba6icha pip fa ep'islro baer l
-A,n re yepapi -he i ChUD i kYb:i-- ga ch roi ptibne.
Upi, i ta Jia i slang kucra o kcma ramo o po hup gui mit
'1
,',
1 Al' oxu pe kti
"1'"
""
k. unnuaemi,
Ol pe' "a. oxe
yo ,10 o pua.oa
na o 82." T~
1. e nascmrn
pora-"
me o ber yo pe korapi )'0 UlIl kurus it, Hansol o J11OnO ' hetama.
ramo, o u yeb hcind rend pe ha he i chup :
-E kii-ii-i ha 'e', ke, che reind, andeyara ku flant'> piTib baer.
Tia he ipaho upicha, o cn y~l ha ~ abc.
Kuarahi o se mborhct tembirek o porornombi .
'

A'

'j

1 ,

,A

~'

"

Nike, pe pu 'a atel kuora , ya ha baer kaagu pe yO})'...;:, rekabo.


ah me mbuyap pechcngu o me' ha he i: Peina ape pen rembiu r.

Nda rekobima a me ' baer pceme, upa re nni pe


paettci.
Gretel o ongat mokib pehengu,
o guerek gni Hanse] 1 ya
ku it gui tr-nih, ha 1 ta kuera ndib.' O) pll' rp{' o gucrahaba
J: aa g'lfj pe.

--

99

Han:::K'J snpm-IJlao
p yopi o ma ' hakikucrc re. Upicha o ya 1)6
JlI(!11T{~ g-ui o hobo,
i ta o porand
chup.
-lVibarepa
ehe ra ' re pYL yep ha re ma ' ndo ruptkucr re.
-A
man to eho mbarakay morotlm 1',: am oga ari.
-B'o!
--he i i slang -uda' hai mbarakay, kuarahi
rcsante
upepe o bcr.
',
- / 1iape, ~l.ianSel
r
I
1.
l' re, o ]JI,. .
anrL~
no maei"h H11J<1ra1raya III muacne
1:~la,
tante ycp ra i oi ti: hagu knrus it o g uerahaba
oyeh.
O g uhbo kaagu mht pe, ta mbatiuk
i plp kucra yepe )~
(} mrandi hag u petei tat o cm biak hn.guf, hikuai, Hansel ha Grctcl '
.,
.
1 b
..,
k"
mit
m111111
ncerenu
u a, praet
o, yapo / pete aura gTlaSU imra 1'3vA~t
})1r g ui ha hcndi pu ' 1'o1'31na ramo, he i i snng kucra .
Aga dw 111omhJ: kuera, pe pYt, kotat
ikro ha PC: ptu ', ul)e,ay,:t',
1
"
'
'Y'"
o,
l'
,
'-1 e.
'
0-:'6 1'0 J10ta 1'0 va];o '{T!C'l)8 a. 'a nata .one oca D'~: 1'0 "nasane urupi . nene
rckabo.
Hansel
ha Gretel o gnnpi: Hp tatalp'i robai La asaycma
ramo
ho u kikuai i mbnyap.
Ar~ rir o ]wnd baleh lTlomb'iri:,hact
ku :i
t.a kue ra y1':.lkangu. rtp o yapoba repe 7ft o ubo, bi[]' ndu upeiehai
r,a.'t\ j'blI' rakant o ombot l'a' oyueh o mornribo :ibit. O har het
Al
'
1
1_
' ,
"t'} jllnu:n
'1

k ., "'!
.
"t
1\0'1 1 1w KUCl'<l guane
na
KUn-~'O
gtn o I)la
o I, .. 'Iil.ll'ij prtuma
o p'i ha) kuera ha Grcbel o rprro
yahe ':
r

A.

..

,.

.'

.)

....

{-

'

'"

.L

.T

----;\,r-"rl~iC'1'1'lI""\.'fl
<., }t,
.,.,

J(

, .. ,.

...
.10.'
-,t]

seno
kaazut
o-, ~,', ko
~
<:"'0
\.!.

O'uiA.
b

o cha o mbopuguupj
heind po ha he i .
,,'
o se yasi"1 na uperamo
ya yu 1iunc tan
.ape.
Nd.a hi Hr\i o se yas'( ha Hanscl oi plhl i po gui tr ..indua lW ha.
() mienond petei tap re mam 'O" beraba sapi 1_pi ' um i knrus it\
, ,,
'i ..1.)[\Cl':ne
1.
'
"1
1 '

t'
1cuera nrn
~.b er o 11 '}t uo 1)0, oh,oem
o. r:
1 "
na
e 011
prnnrcce
1 .ua
lJa Y(U.l
(1 gnh
hiknai hoga P[~, O rnbo-a ho' oke 01 pe 'ft, t omhi rckha
o hechab
ehupekuera
he i :
--Nikp toh atil kuerul IYlbarepa pJ ko helaitC~ mn<'J b1<J,gul: 11\',
H(\i moma nda pe ynsebi ogn po.
1>,>l1
kuera u' () hiait
"b-'l
n'i~ remimbias;
'1)'," o 'h'l"<"'~ 1'''1 'I~,
.(,.'\i ta
,
,,','
l.~, d,
l". i }"'
clrupckuera
am kaagui pe.
Nda hi m';i uperir o u ndo kl'h,i k ]'b'i ha koga kuera Ha lrefioih(~i; ha 'petei 'pIhar o hend yeuna um mit, ak -ambn guarieha,
). c.::'Y"J,{r(,
he l ramo
:
t it:c..t. kueru
t........ .
1',,"
--.t.'
C:lU In buyape 'b orcnt
ya. re 1'"''
W; q;,a ya upama
rJH1O opauc :l l':X'1.
Hunsol

Pl"'t''''
--~Jl(HTO

0'(..

11.

l....

'-'.

_L~

(>1,.,,".

-,

','

vVeN

,(,.

..

K;U-, Ag~t kat

ya vohokfino mit e ni. Ya rahane mombrI k.l.agul


.
,
h
.'}"
" 1la' tape e o ~,~~Jwguu" Ndu
T ~
,.
- "e
l'ugua pe o yu nui iaguaic
yn, l'CKOl
m 1om
"'n 1-, "/~
amnnc
J'" )apO b'ae s.-1'''''a,
">"']

-rfl

~.

"7>

,.'

t,'
",' opa pene
\-,' tarra
,.
.ua 110 use' mora 'c

ku
,
(e
cuerancnel' n pc- tembi1 ,U' mIJO" , 1~'}
l'
1tuna
-, puihataitc,
"t.."
,
1.
'
"
"
1umi,
)111(1
iern biurcxo,
o ,guercrwr)Q
cuupe
1 po gmpe
1
1',
1
1
b'
1
d
.
.
na h, ese 1 poa arte oa, m .iae . eicna ra1110 nuoi potai.
Up phar po::! um mit o pai guotor rup o hendup
ycna e
monguet ha o kema ramo i ta kuera, Hansel o pu ' hup gui o
haguicha o mono ' kurus it ambu yebrguarieha,
bi o yuh ok O
emboti ha ha' ndoi 'pe' kuai. Upieha ramo yep o u ha he i:
'O

se

.- ~A;;!!!JtU8

fi~

'--

_oJO_"".

:~~:.1

ii
'O

j ,:.

100

t,:
,...~,

I~

-Anib

re yahe ', e kh-iI: ha: 'o ke, andcyara

ku ian

Prharebet i siang o mopu ' ha o me ' chupekuera


hengu, ga, michibema ambn Ycl guar gui,

Pltibo

pe-

mbuyap

. Tap re, o yeoi kuebo kaagt 'P'',Hansel up hembiur


o mangu '
(1,pu~mim o hobo i ya l'i~p'c ha am am o pit yepi 01 tI petoi, oi
~
. , mam, ruprpa
. / o seAl' meraA' E:aagul
.. gui..
xuaa, haz
iag u:
ua uperrre
1 ta o heehabo o cmbotapkn he i chup:
-Ya hake Hansel, mbare pik Te pi:t yepi mant re.
I!

J.J...

'/'}

-.Ll'pHalllC

"1

.-

. oga arr..
f'a:ng ~-ilda hai ndc pkas, kuaruhr

a ma e 'Cae pi IflSUl1l1re amo

-B"iro!
he i yerma chupi
resan +..r. '11
')/)J"II'
o bera.
'--:
1~1''''1/'
C);~
),"t-'\
l'
'1{
'1"\("",,'py'~

l-f"
--.(\1 O _J.--.;11
1
....
r. nbo ankr .~\
s:... u, ane .e l(l,I'C,
y .l KIJ~.
ama lnlJ~>'<AL,Pl1
~ .ansci
cuo.
"
'1
1'
1
,. '1
."
[, sumga 'Cuera o gUC:l'a,.1<.1-momnm upe rcaagur rugua pe, mamo ,.,:) uperamo
peh ndo hbni guctcri ha o m1D.T::.dl 1'1;: rL5"he
i chupckuer:i :
-Pe gnapY apepcB roit hapendropehri
ramo i kat pe ke. Or
'l'ohota y ape apobo :ha. ga h::.ar pil. 1'1) yune pend rckubo ya ha
.

~ i:.l

\.

1..1

\.

e.,

'V

no

~)

-~

;'A~

, ..

[('A.

hagu oga lW.


,
'
,]
1
'E{
1
A saye, /) gna,llc/JO arar: ya .k"aru ~
nagua, ('1:xl'CLC.
o muoyao
.r anse
- , a 1XtOe m:1o 'noi.
'Hdib
1 C 1 mnuvape '1 pcnengue ,. l
ua upei,. 1) 1.tW 1"
Iukuar,'b' ma
hekabo ha ha 'I: kucra piharma o pl ha o yeyuh prt guipc. Hanscl
he L ha i potabo : TI haro o se mch yal'::"i, upramo ya hQ01U1.l;I~ um
,
b
,.
,'.,.....
1 1
., 1/
(',!lC m. uyape pcnengue
murn ;11 tI 1iae '1'
(11(~ a YU)O ra UITllOa nanoe
rerahuno ogn po. O se yas'i i ybat hn o hek ratno o hekab, rulo yuh
rnbaeb. Gur nip ho' up ra '(;. Tlansel an }wgne heindt o k'ih~iy
he i y euua . Ap:aitc~nJe
ya yuhnno iand ran.
l...
Bifi ndo y uhi mbacb ha o fYpir o and 11C'tubi. Tn,taYlb
1 1'"
. / 1'amo to
. u. 1\11130..
." "1 hnpl.. arama
/
1
'
a. muo
.nnu mane t / o topa
o yapo ,-,o se naguc
.
"1
1 "
,
.,.
-',
..
1);1. Jh'lW1o 1xaagru ,. Te 1li:.~0:.\:n:uu
1'1'
.
.
tiOgn gUI la neta J'1.:'lo TK UKOO
g111
uramngotro
o yap baer.
1-"
1 ~
.. ,
. tib
.
t}
.ei
asaye
pn.e o noena hik
m uat. 101.i.'t1. 1':J.tC<1.
Xl0 petei gutra moro
l. a
P t
mandiyieha. O purahi porye ko gn.i'r ha 11m1 mit o pt o hend
1 ,. 1na o 110. J;'ll1 '1cuera nanrnapc
~
'pOl'aAl .le/ .1..rag ua.A TT
UPfl/. D 1.oene
o mona h a
~ l'
~
b aya,b o
o JlOC
la o gU~yl pctci oga ari upe Kuagl mbrtc l)e, 1...
la o ncm:
A'

,..

.?

l'

.J,..

e,

'1"

~,

'''1''

'.

'l\""

"''

"

..

'",..

- "{

~lW8(!
. / o h.. nyu' m truyape ' 1na cnrpa
1" -,. gui rnemetct' o yo yapo./
A o...
., 1(4'"'\+"';
~ norf
"'h~'
-.!"\.r,'u
-u,.'l.t ,J{.~ kar
~<.;..tU
1:-' lUt,u~'''")
'" i J"I'.ll~Q'ir""J-- ~."
l-t.l.o -'11)
r'..o i:
d, miehim
l.c
1. ll,
abei e ha'a, 1'0 hcehane mbaichapa
he.
D"':
'1'-'1' Oh'
.I,c" u,
.,
01)1"';1'
II.nsol
,L, 11"u. 0;:.+(:\1
l.L ...
v .. oi
'...
1" ..1, ',~l
.11i.~\:lE
~I,(..t r)'''l
'" fi1
...
,lr'''1',
b L.e 1;.",(,.,.'
",[7",f)

,.UA

,U_.,Jl~

..

.pY1~hoo mok o hend

Ha um

mit

pctc1 o sapukaiba

kott gnib:

oioudib piehu he i .
"1
~
guind,
1 Jagll,

rbrt
o u no .rckcmc ni

l)Y

"

~,

,O)
\

nd

..

~.'1'.-

-- 101 -"
l,"
..
T
1 o yunu g~u
r 1a o lU1TU
meme,..yci 1. man du
.u ''a, ,uno muncocrc.
.u.anse
heterci Di plh ambu pehcngu ha upicha abe GI1.3tel ha mok ib
o ho o guap oga renond pe ha. kh'iri hape, .krre] o momi tafk. Upi-.
.. b'e p.e o 1 yane o yape a oga roxe
'k" ]ra o yc kua
eh a -mat
uaa metci
perei guairm b al,.-'
ak rabiehi, sak, ti karap, timbuk,
pokok rbnt i pope. 'I'uichait
o sri hikuai o hechabo chup. Ku mbuyap ha u het baeku yepeb }1O
a re i po gui kuera, Bi up guimi o e moak mbobab ha he i:
Mbapa rche membr kuera. Ab::rp:a; pend rcr apeb. Pei ke, che
morne ha pe bno. Oi pl-hI i' po [fui mokib pe ha. o gucrah ko-,
... pe, mamo,. o 1
'" arrpaua
. l' arr"kIcamm,l J\:(';S.11, cmpa
1"
1la opuicnagua
.,.
b'
tlpi
1 a.
Upi Di pis moki tupam a poti rob ha. o fcnobo um mit o'!
.~
h"a e 1uuera fb
Al' e.
mooma
1 aga ro k"
e me o guan
"
.......",
"'""
1
,....
. ,
't'
,.. ....
U pe guaimi o nangarc to pora ramo yepe -' urm
11U'::1 re, guamn
pay mit uhba ra' o mianthba hoga tcmbiuet gui o guer hagu
upepe mit hap karba ha o gU01\-:;k6rir i po guipe, o yuk, o hesl
ha ho uba bab pe. Uparo um mit me torrp pe o huguaiti i rnanduabo boi o guerekotah kar ftuas.Ko ;'c por rnbob o emboyama
. , rupa , "k
'1 ra o; 1iecnano
hal lnooa 1.
.., ,
mita
1cere
kuora rerune,
rosa" asi,. h'e 1, oyupe,
guara: Het baer a mit,
Upi pla' por o hup Hansel pe i ylb, ari ha () 110 o mbofi petei
kot lblf,1111 pe, mam o ptt hase .sor mit poriah.
Hapikueriet o ho Gretcl po o mbokach-kach ha sapukai pe he
i: E puke nde atci tcro ho e ru Yo O yo yapone tembi ' heba nde
"1 .
/ Aga
~
. 1" ,
1
.BOl
pe guara.,.. H. a "e no Se! b aera po o ma gUl 1 l:;:U'U Fe 1re.
lora.
l'

"1

,.

A"

,.

'11

l'

"
porama
ramo h
na

".

..,..,

oaera.

Gretel has sor, bi o yap mant. ciu,-um he iba chup.


Um tcmbi i porbba o ie nw;6 Huusel pc ha Gretal tomb'rntc

o huprt.
fJab ara guim llay o ho koti i'b"igui i.'ok HW 1m h,,~i.
Hansel e noh ne ku petei ya: heeh nde kirmapn.
Mit o guenoh rangu i ku.fi o mos petei kangu poimi, ha gu5.hY.!
nda hesapie -pori gui, oi mo'a. mit ku, ha o ye yep UJX;glU oi
kuaalme mbaichapa nda i kri ko o kar hIBt. portba. Petei yasi
" :11'3.
1
1 II. anse Li1 piru b e guei.. a l'ro o guh ramo guare
o h asa' rrre
o 1ree h ano
gui, no Iiarosebi ha poch hape he i:
Gretel tere ho e ru chebe rrombe '1 gui petci kambuch 1. Pa ~pa '. Koramo bo ha une Hansel po, ta i krpa ra ' trapa ta i pir.
Michamoip
o ya.he'{ mitalma poria.h.Ndo
su'Ipabi hob
re hesai.
-andeyara!
or plfibona ---o yurur Ii(~s hape up lku robai.
I porb mora ' am ka;:-1g111' pe yaguaret or u, upicha rircmo 1'0
man raka ' oondib.
-Anibe, re chi, -o sapuki chup gufi.im o hechabo hesa hoba
re i'ku gui o u.
Mbatepa o yapota mitakuam anga, koramo piharebet 1 reroyabo het yei o u ha o ho.
A

102 ;a mboyi mboib nde kioJ, .ya yapone tataku renh chip he i
guaim. A rekoma liendi guas tat, Hao .gua .gua mitakua me
,tataku rok meb. 'l'ere ho ei ke e heeh hak pormapa. Oi kebo Gretel
tataku pe, guim o heyata hina ombota hape o yl peb, ho u hagu
nperi r.
Bi mitaku
eirno 'a
uu
hcmbi _not ha he i:
. di. -kuaba
x
.
-Ndai kuai mbaichapa ai ke baer.
" ,
,
1

",.',

,
,
...1
'
Nd
_ 'e t.a:b ietepa ! -c 1 'gUu,lml -,-} yuru guasu pera 111KO.
' yepc
, , 1. k.~a.;u
1 ' a '1
.'
~ L ' 1la o
('1 h e
..lasa'T'r
.. La o .heel
eCnallE'a, potabo
o nemuya
moing i iak. Upebo Grctel o gnuu hat por ha ho a kuerc o mbotr
-,
1" 0apu
C'
l"b
". .' ~
tat.aku
roxe.
val ~?~ tase'" He1e 13a1Dt1 o yapo o l'
"ral''b o upc' guumn
1
TI"
' o1re 1 In"b"1 pe 11[1. o noau
_.~, un. 1neta'
paye.'TJ 1.. pegui ,~-118111nape
o '.001
pe (t.
.,
]
1'1'
t'
"'"
1
,.
1
}'
't.
''']'
rrre o 10 nucuai o 'gn;: 'U-gUrtInU Roh kucra re 18 Ha o vuhu
teta. k-a.- 1na 1sararncgua ,., Jnemnoro : 1ruarcpotryu
"' "h ..,a; opaicnagua
' 1
"
m l)UC 111
ita b ete"
, 'o yayaipaba
gui. 1 J'~al1 pt:::b,i ya ku po. o ongat ha upi oi p'il'
tap
o ~eA,'ll,),.r'll~ kaacu
:')'11;
O' b()'Ylfl'~';~,' 1'1"''; mok: +~L';~~
<\ D" m-ar i
e .
_<- u h
z:,
Lv. (v 'Y'11V)1"j
'(..'.1.
chuau
J
"
o m botr 1 C.
ugru rcucra
nape
pe:tci
,el Iiupuguasu. ,
lfl
1\
"
1
.
..
. 'T.r:I anse 1 -]le Iin
,1
-- ....
.t iaeic iapa
ya nasanc 1 Jre 1
iporub al' ,.rgaun.
J

'1

~.ch

U'

'1l!R:

(.("

L._

t.

L_i~.l.{.\r

..L..

e.a ndcbo -' he

..-

\.....11

J'

"1

)..J

~.

lo..\.i

Gretel. I~Q hechapa

Jl

''- \.

am ip moroti ho
yl'1I1.'t:
ramo

.,~,
~ , prti
....b onc
'
J'
l'
n.a b'a o u b'O. ~'l'"
I: a e' D.UlC
ya nasa
'h agua" cae
a

} 'I .ra l"}


~ moi'" o pura 1ier
" :
cnnpc.
une ra o. 11e
.."
itb
ipe rm ne porru ,e a
ha ll'J marangatuctcbn,'.

J..

IInf:)cl ndib,che kibl',


a 1nasa' b aera"k xo ..
1

Grctel ape oi kotebe


1"')'
/\h'
'lHl o naaro re gua, e
. 11'do'
~,
B e o y urure .uagua

ha / ndipori zui
IG'ba
1::>
<::>
ni \t pe nc mboyoyabu

'1

. ndebe he i ko mit :
mboiprri or mbohas,

ko rup or mbohas.

rp o cmboy hend pe kuera -ha Hansel o yup hi ari ha o hay


.i ykre Gretcl pe hendagu.
rn l'
1 ~.
d'
h
n'
, ,
ro ie h e 1. mi.t.axuua
-11(111 e po ne temanc en upe.
i a uanue
rera. hante petei-tci, Upicha o yap Ip, ha bo am mboipri o anima
oondib petel kaagur re oi kuaba i po piticha, ha i mandu ' ramo
'
- bo ,..
'
guara.....lioga
Kli'8ra renon de' pe o nem
1. lJ pema
ramo k'"
Tata o miagc"
hikuaii
guat ha oi kebo i tapri kU81'a pe i ta ayura re mokib o
asaing. Koba o hey guib um mit me kaagut mbrt pe, i manduabo hes ndai katbai o ke.- ha uk i sang ltuera nip i porcl
me o man raka '.
'

"

Gretel oi pIS i yahoy .ha i. saramb lb'i re andeyara kuarepotiy


,.
h agua 1'1.aoe
' t'e :h el, upeic
ielia .b' el'})"ranser,l' 1 yao']' sua gut. o guena .opaic
1

noh i po rerh-nih.
Op chup kuera guara ak tekoteb ha embiahi
mbohapib

bab,

pe oondib

op.

ha upeguib o ik

103

PAPRE NUESTRO
Padre nuestro que ests en los cielos.
1 - Santificado sea el tu nombre;
2 - Venga a nos el tu reino;
3 - Hgase tu voluntad, as en la tierra
como en el cielo.
4 - El pan nuestro de cada da dnosle hoy;
5 - Y perdnanos nuestras deudas, as como
nosotros perdonamos a nuestros deudores;
6 - Y no nos dejes caer en la tentacin,
7 - Mas Ibranos del mal.
Amn.

PADRE

NUE.Sfl''RO

Or ru re meba bga pe.


1 - "I'a i emboet nde rera.
2 --- To u orebe mba porpab ne. retamegu,
3 -- 'I'o yoyap hek pe ne rembipot u rp6 'ibga
pe, upieha abei ko lblal" .. ~
4 - Or rebi ' ab aragu e me ' orebe ga,
5 - Ira e ir orebe or angaip kuera, up or
ro r hicha abe or amotarei kuera pe.
6 - Ha an re hey ro ho 1'0 yepara hagu me.
7-

Or pIsIro gue mba' i baba gui.


Ta upicha.

~
1

,
I

rl

I
.'

','

APENDIC'E

N(l 2

PALABRAS QUE EMPIEZ[').~lCOI~ VOCJ\L


y

PALABRAS QUE EMPIEZAN CON T Y O (Oscilantes)

,:j
j

"j
,

.-

- ...

_.-

.-----

----,~
.,;

LIs'rA

lOG --

lVlAS CONOCIDAS

DE PALABRAS

QUE EMPIEZAN

CON VOCAL:
-- a -D, mga, alma; aba, cabello, pelo; ab, hombre; abati, maz; abiy,
pelusa;
abo, redondo;
aka, cabeza;' akuugit, almohada; akata,
derecha , akl, mojado;
akrt, trozo, nudo;
agiyci, salud; agiyeb, graeias" ; ague, pe ]'1
-'
l
'
"'-'0, gargan t .a, :,Aho'ri.
,0, :p uma ; aguape,
cama ate;
a 111
alegria; alioy, tapado'; a, grano;
ai, insulso; aib, barullo;
aIs!,
apob, goma, engrudo;
am, Iluvia , amandu, granizo ; amandaib,
n

Ilovizna, amanday, asamblea , ambu, otro; ambot, bigote; ambo pi,


fleco; ainbru, moco; amund, vccino; amotarei, t~:nemigo; amot, angrr,
amigo:
angatup,
mrito , angaip..
pecado;
angu ', mortero;
an,

-'
1
'
k
.
1
ti ;
paricnte , anama, 'partwtcsco;. anamnusu, grueso; auge 01, mo estia
- . d'13",0
hI' ;RO,
i
'
.. -'
..,
"
aua,
ropa;' aplj,. extremo
, apIte)
me di10; apuigua,
na1'17.;
aprri, en ancas; aps, odo; apik, silla , apira, cuero cabelludo; aprra,
extremo; apikn '1, caspa; apip, esquina; apck, paladar; ap, superficie: apes, raeimo , apu 'ft, redondo; apep, naranja , apokt, nudo;
ara, da; ara]; nube; arab, })13Z0; araber, rolmpago , aratir, rayo;
arasurr, trueno;
aramir,
almidn;
aramboh, almohada; arand.
r
.
.
t,
'1
'
. -' a lfi.ucr
J ; are t e,
'
samo , aran.i.: cera, arari, Hora; ararnca, re ]'OJ; arapire,
t
.:J'
""
~.
,
-' ; arat '1\:U,
'
fiesta,
oonnngo
; arua,
m.gono;
arasa,
guaya b a; arase,' [Izaf ran
"
el1Jl'1111oya;
asaye,. memo dda, SIesta, tar dee;i asi
asu, 1.10m b 1'0; asu,'"' tzquierua1 :
:, atua,
montn , a.i '1, hombro;
atukup.
espalda; atn, hombro;
ata, derecha; ate], 'Pereza; ayura, cuello ; ay, maduro , ayu, laurel;
anda cal n. 1.Derl ,.u;
...
./ '.:). <lJ.d.
~ TI rtul 'lA,': "j~,.,
r1'-'(O .
i

"l'

1(

.s,

H,

(...

c:)

-- e
oir, gato monts ;era,

miel,

eirat, azcar , eirct, miel de abeja.


-u-

ui, eczema;

111'O,

indigestin , ub, uva; urupcr,

hongo.

0-

oga, casa; ok, puerta; obet, ventana , okup, tras la casa; okit,
horcn; obakbo, cabeza abajo; obaibbo, boca ar'riba ; obapbo, boca
abajo; okbo, de costado; oakambibo. a horcajada.
-iit, concha; it, piedra; itaemb, alambre; itatimb, plomo; itas,
"~1 iamaca ; rmm
. . b e,
' cama; imrn
. " b o,..:no;
' 1" ]"
azur.I! re , 11n,
1, agua; J-'ba, mango,
abo , b, fruta; ibga. cielo; fb, derecho; 1:b1, tierra; fbrt, viento;
Ibku, zanja ; rb1:r, madera; 'bra, cuerda; lblrap, arco; fbat, arriba;
fboti, flor; Ib. manantial;
19, 19ba, bote; barco; Igu, alga;
igu, marlo , Ip. seco; Ipl, principio;
ralea, arroyo; IrU'pe, cedazo;

YsapY, roco; ruk,

vaso; rp,

lago;

isa, saco;

rti,

basura.

J 07

IJISTA

DE PALABR...::\..S QTJI~ E1fPIEZAN


Y TIENFJN 3 Jj'ORl\L\S

1- Nominativo generreo .
2 - 1 Q. Y 2~ persona del posesivo- che
nde
del' posesivo
.
o - 0 persona
<)

<)~
1

CON T

rrAP - camino
rap
- mi camino
rap
- tu camino
hap

su

CamlllO.

De dos formas:
1 - Nominativo genrico:
2 - 11).Y 2'}persona del posesi
.

oa

.) - 0'

T.AIHOI _.
che ramoi n(: . ramOl -....
1 taruoi
-

\'0:

1 1 poseSIva
pers. (e

De dos [ornias

11'1(1"(1
!!",/t;

abuelo
mi abuelo
tu abuelo
su a b'uc 1,'

el. nominativo:

1 - Nominativo generrco .
r11E'T'A
2 - 1~ Y 2~ persona del posesivo ello P3l
11e reta
3 - 3fJ. persona, del posesi vo
het

...
:

\.ll',_Ltll~l/

o El'A -- nacin,
-.- mi, pas
- tu pas

...DaIS

su pas,

taang, figura, retrato , taguino, acedo; ti, diente , timbira, euca ,


tir~lbit, sonriente; timgue ', mucla , timb, filo; tarti, nido; taii,
semilla, grano; tabiy, pelusa; takate, mezquino; tak, caliente; tku,
olor; tap, raz; taik, mentn; tap, oarnino , tapich, prj imo , tasi,
enfermedad; tase, llanto; tat, fuego; tatai, tizn ; tatati, humo; tata~"1'
l'
' , t.atapii,,. cm'.hOIl; tataiu
taindiu, Y8 1a; tata.'
'~Sf'L\a,cmmenea
, tat
1:1.:8.11)1, rogon
1
'
i" 'kua,' ho
A'
ios . t e1cu,'
JCUi1,
norno r tra t".rpi," meju"'1 a; tatipi
.. ovue 1O; +L1:1Ylg'UC,
nerVIOS;
vida; tekob, individuo; tekotcb, necesidad; tokobi, rcemplazo ; te 't\
dulce o salado; temb, labio; tembe '1, orilla; tembiap, trabajo : tembiguai, sirviente; tembirek, '3SpOSa.; tembi ', comida; tembrr, sobra.
resto; temi, eomczn , teindra, hermana; tendib, barba; tend, saliva;
tendp, gordura; tendot, gua; tend, sitio, lugar; tenond, delante :
tep, precio; tenh, lleno; tenipi 'ft, rodilla; teiibang. codo; teraku,
fama; teongu, eadver , te '6, hmedo; tetm, piorna., tet., mucho;
teta, pas, nacin; te t, cuerpo; tera, nombre ; tes, ojo; tesar, lgrima;
id t""
tesaii, mna ; tesi, sa 1He1; teca k
Ya, transparente;
tesarai, o1VIO;
uai, sudor; t.iap, ruido; t.ie, vientre; tiep, interior ; fiku, mojado , trmb
animal; t1p1'u, es-peso; tI])l', profundo; ttsri, fila; tyui, espuma; tob,
cara; tobai. frente; tobak, p resencia ; tobk, pednculo; togu, hoja;
toki, broto , top, vaina; tope, pestaa; topehi, sueo; topep, prpado; torr, alegra; tos, fresco; tu '3., copa de rbol; tugu, sangre;
tuguai, cola; tugu, fondo; tnmb, cadera; tnp, cama; tupi ', huevo;
tu 'ti, blando,
1

"

A'

"
~'';;d.t-

.".=--..1......._ ........,...

. - . __.

"

10S-

Los de dosLormas :
tatra, hijo; tayra, hija; tamoi, abuelo , tbra, hermano
tkera, hermano mayor; tkera, hermapa mayor; ta, padre.

menor;

Los de dos [ormas en el nominctiuo :


tati-at i, espina, eUe1110; tak-ak, caliente; tali-ai, semilla, grano'
tabiy, abiy, pelusa; tagu, agu, pelo, pluma, tasl,mbaa.sl', enferme.
l'
'
b'"u-unrnno,l1
,
"A
,
ll ; tenirnbe-inunb,
uac
cama , tcnnn
o; tet.a-rtiL
pms,
na1 ',.

,,

to '

1"

} ']

.,....

cion ; . o 'oSOO,carne.

En O de tres formas:
oga, casa , oke; puerta;
trs

de la casa;

okrt,

obet.
horcn,

ventana

, okara,

afuera;

okup,

de-

Las excepciones:
taba, pueblo; tanimb, ceniza; taper, tapera , tab, tonto; tai, pieante , tayas, asqueroso; tarob, loco; te 'o, muert-e; te, aparte, propio; timb, humo; 'ti, nariz , tI, orina; tli, gancho; tbi, tumba; tlbIt.,
cejas; tfpch, escoba ; tl'piratJ', afrecho de mandioca; ttpoi, camisa (h~
mujer; tiei, sin vergiienza ; tirci, hurfano; tuich, grande; tukumb
..
-flauta , mtupu,~ DlOS; tupa,
A'
] eazo t e; t.uya,' VIeJO;
tuy," b arro ; tnrv' t
19
sia , tups, madre de Dios; tupanoi, pedir bendicin; tupit, tupamba,

caridad;

tekob,

individuo.

APBNDICE

N :3

NUMERACION GUARANI

',,,

--

J 1() ---

.'

NUM:ERACION

GUAH:ANI

cero; O,' mbaei , diez, 10, pap; cien, 100, pas , mil, 1000, rus ,
milln, 1.000.000, SUfL; billn, suaki , t.rill n, ~Ll<}P}:; cuatrilln,
surund , quint.illn, sup ; sextilln, supotei.
1 pote!

42 irundrpop

ha moki

2 moki
:3 mbohap
4 irund

43 irundipop
.:14 imndipop
45 irundipop
46 irundipop

ha.
ha
ha
ha

47 irundrpop

ha poki

48
49
50
;)1
G2
53

ha poap
ha porund

:)po
6 pote!

irundrpop
irundpop
popop
popop ha
popop ha,
l10pop ha
;')4: po])op ha.
r: - po-popa, 1la
.})
5Ei ,popop ha
57 popop ha
:)8 }Jopop ha
59 popop ha

7 poki

8
9
10
11

poapl
porundi
pop

popatei

' ".
}9
..., popaKOl

]3) 1opaajP"1
'.
1,1 poparund

15 popap
16 pop hapote
17 pop ha poki
18 pop

ha, poapi

19 pO'p ha porundi
20 kipop
21 kipop ha petei
')0
~I';;"

1 ",'

KOl popa

Ha

1 ".

1110rol

ha mbohap

23 kipop

24 ki pop ha irundi
25 kipop

ha po

26 kipop

ha potci

()7
'
.:..; k'"oipo pa/ hj a pOROl
28 kipop
ha poapi
')!1
1
1
...... xorpopa na porunru1"
A'

petei
moki
mbohap
irund

po
potei
pok6i
poapi
porundi

60 poteipop
Gl potBipop
62 poteipop

ha
ha
63potelpop
ha
64 poteipop ha
65 potelpop ha
66 1)01:.81pOn ha
()7 poteipop ha
H8 potcJpop ha
..t..

mbohap
irund
po
potei

petei
moki
mbohar
irund
po
notei
f"

poki
poap
1
na por-unea"1

~30mbohaprpop

;
,
69 poterpopa
70 pokipop
71 Ipoki.pop

~nmbohaprpop

ha petci

72. pokipop

ha rnoki

73
74
75
7G
77

pokipop
pokrpop
pokipop
pokipop
pok ipop

78
79
,.QO
SI

pokipop ha poap
poki pop ha porund
.'
poappop
poappop
ha petei

A'

;32

111 behaprpcp
,

33 mbohaprpop ha mbohapi
H4 mbohapipop ha irundr .
:3;') m bohaplJ)op ha po
:)6 nibohaprpop ha pote!
:17 mbohappop ha poki
:18 mbohappop ha poap
:i9 mbohappop ha poruud
,lO irundpop
.J1 i1'lnH1l1)()pR 11n 'flete!

QC)
1)-'

..'

pO,:plpopa

ha pctei

ha moki
ha mbohap
jha irund
ha po
ha potei
ha poki

.~,

J1(11110.::':.01

111
83 poaplpop
84 poappop
8t"i poaprpop
86 poaprpop
87 poaprpop
88 poapipop
Sg poappop
90 porundrpop
91
92
93
94:
95
96
97
98
99
100

ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha

porundpop
porundrpop
porundpop
porundrpop
porundipop
porundpop
pcrundipop
porundpop
porundipcp
pas

:,'/'(')1'.)
'm
.
....i 1)01"
L 1<'1'-)'1")'1"':;
.. 1 Al C .

mbohapi
irund
po
potei
poki
poapl
poruntlt

)u

:HO mbohap'pas
:-J21 mbohappas
:33~ mbohaprpus

moki

333 rnbohappas
8J~i
365
:j7G
;387

hR' iuoki
mhohap'i
irundi
po
potei

.;"'1
1]'
.1
L

polri
poap
porundi

ti

(N

"1

ha mbohap
mbohap'ipas
mhohapipas
mbohuprpas
mboliappas
_

101 pash ha pc~':~i


102 pasa ha rnoki
110 pas ha pop
Ll L'pas ha popatci
113pasft
ha popas pl
120 pas'11 ha kipop
123 pasa kipop bao mbohaj
130 pas ha mohapipop
PJ'('1'~'
t 1'11.01-1'1
nrol, O""":;
,; 1'1"'1,1'1'
1 ~~4',',
dd.
"'"
,.~. y.,
JUa, 11'~
.
.r.r.
el
O
""
1"
r
.l'
pasa -1Ul i runr ..JpOpa
..,
4
".
l
J ;) pasa U'111!C ipopa na pO'
150 pns ha popop
'
1""6
u
pasa popopa 1ua POTC}
-

~um

--';.(',)'0

"]

v.

J.'

A'

,A.'

266
277
288
299

ki pasa
kipas
kipas
kipas

n,)S 3

1." c.... {("

.1:

..

- ')

L... .L ~~.l.

k.l

L "

.I:

("

1 r.'
W, Jl:OKOl

}JO P,tScl'"

514

pOp3S~

',~.)'._Cl)8

I'}""
"s; .,.,1,
.1,.; T)':'" , 'r': ).", "~'l <:
).!!t. :.C 1~.!
!f'''''-r1I.,d):t )Le-'- 1-","'}/1

ha poparundi
520 popn~hkipop kl ~poLel

:):10 popas ha irundipop


G51poteSpasa
POPOIJ ha petei
~
1.
pOv2-1paSapOLClpopa
.la
6""',.')1)'O~"1\1,:;'-:;": y,()l O"l'])r'I)',,;1 ha

170 pas ha pokipop


1'78 'pasa" po k'"
rorpopa , JW ]x:.apl
180 pasa ha poaprpop
]- 89 A'T)US:"'L
1 ~') }.1 -,.U.!l.l
(l
e P"3")':1)Ol':
v'1 1,: 1)(1 lh"
190 pas ha porundipop
h ,1 _
nctci
,191 pas<, porundpop
. . 1 J 1.> ,u.'~'
..,.
:~111npasa la popa 1.ei
_
<)')2
'
r 1
1 '"
""'.... .xoipasa Al'" Wlpopa
ra moxoi

.,

\t.,

; l\..:""

f'!}o.7

't

(t.

.. \.\... ..

l-1

(')'.';:~.'.)
v ...

'::L'''

J:"

409 irundipas
ha porundi
18 'rmep-a;;il pop 11tl poaj
c127il'llndYpasa
ki pop ha poki
436 irundpas
mbohaprpop
ha
poki
A,L.i,t
~'r"lll'l'l:'),:l'::'
j ;'1;'I'1]';')0T\(
h
':1.:2:1:1
L '\. .. ,t "":"
-"
_. alt
"'1.''''
.n..
irundi
445 irundrpas
irundipop
ha po
i:),1
1)01)0'1)(
-.r:.:t irundrnasf
1''-: ,-"
L
A:J, "11'l -I'I")11(l~'
.l L
iruudipas
poteipop
ha
mbohapi
481 irundipas
pOflp',:pop ha potci
4 ,0 . irundmas
. -...... .t} (.
iN ha
(
porundipop
1: _ .

160 pasa ha poteipop


4-......
167 pasa poteipopa na p01CO!
A

lil bohnptpop

popop ha irund
potepolJ, h:l })O
'pokdipop ha potci
poapipop ha poki
398mlJohi1J ..)j'.r)(:t~;i orundmon
)"l
u_ .~. - J/'J.
poapi

ha petci
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha

ha pop
kipop ha pctci
rubohaptpop
ha

.L

L ~ 'j "h>'

,~

.l~

j}

t i "\' ,..,;';

oo
poterpasa
p
!\~)
.
..,(\i(,~
,-,,~,;,,:,
v.......
}, ..' ~.'.. J I 'u. )e.t,

..

LL

.na

..,

poapipopa
1\')'

'h'

11"'),
Tint
f. ~ ...

1.,.

t,.

op
\.
f.

_ :..

-r

nlDlwpl

J)0
. \.
1 ".
pOKOl

'J'I.:1

rp')l'Ullct'
" .,.
~)
POK! pus.i lW

popa' t,el.,
:";'")"
1"'"

1
..
4 ~,u posorpasa
HOJTWpata mlJOnaL!l
-(()-~~l
.....
O~;":'
'.t'1 ....
rbol ...!1~,j;.i !f()!\.
pasa
11111,1
P llJOP,-L:l~~~
,"~, \)0
,...
1'1

i J.,L

"t

...

.i.

""',1 !1'.7

A'

7;;9 pokipas

i(

'po.K(npaSH
1

;"

l1'l11J.C

1"Jpopa '''' H:l T10.:0l


1 ".

popop

ha' porundf

potcinop ha potei

888 'poaplpasa poappop ha poapi

pokipop

866 })oa.pl'pasa potcipop ha potei


995 porundipas
porundpop
ha po

ha poki
poappop
ha poap
porundpop ha

1000 rus

.-,

1.125 rus pasa lripop


1.347 rus mbohaprpas

112

ha; po

irundipop ha poki
1.569 rus popas poteipop ha. porund
1.783 'rus pokipas
}}onpipop
1.80J rus poruudpas
ha po
()-o, O"J.\O l("~r'
~....
-:
1-"
P
'p(.
)1. ,-l,:J:1
.!.n : (} .Jd,

ha mboliapi

2.232 ki rus

kipas mbohaprpop ha moki


irundipas popop ha j rund
poteipasa pokrpop ha potei
poappas
porundipop ha poap'i
mbohaprus pasa. ha petei
1
1 1
1
Ti}.ionapu-usu
moouaprpasa
korpopa "1 'i.a mnouapi
b
1la poruncu~..
m onapn-nsu poruncupusa
poapipopa
].T'IPl
I'1'
J'-:)~1
,,),),,-;-;h
J 110'1"U-:' i
.... ...1 .....
...1. rus
irundrrus irundipasa ha irundt
.irundirus poteipas ha poap
irundirus
poappas ha kipop

3.454 kirus
:3.676 kirus
2.898 kirus

LIOl
')

<}"

).d'}

9
..i.: i),
".t.'_){',2
'4.404
4.G08
.-,

') r)

..

.,,,

l.

"

~.lo.

r-:

, .

).,.,.1

e, \

,_11.. ti

<)
"ti,

....

l'

A'

.,

"

\.._

4.820
'+.O~1Girundtrus
ir-nndrpop
ha notci
;).Gla porus porundipas
ha popaapt
(),055 potcirus
111 bobapipas
pOl1op ha po
C,;")7:J poteirns
popas pokipop
ha porund
"7.246 pokirus
krpas irundrpop
ha pote]
7'.686 pokirus
pO{'81pasu' poappcp
ha potei
N.57t) 'PonplI'US POPUS<1 pokipop
ha porund
~~.791 poapirus
pokipas
porundpop
ha petei
~\.822 porundrus
poaprpas
klpop ha moki
9.G46 porundrus
poteipas irundipop ha pote!
10.000 poparus
poparus .k6jpufi irundipop ha potei
~

.L

, 1npasa m 1ronaprpopa
1
..
"1 na po
J)Op~l'USU
popatoi YU3 poteipas iruudipop ha moki
nonan
'D01~O"
1'101'1."1:1'1}(1'1'
1-'\ .1. ',,1"') rus
,. ,;.;l
t, 1', ipas
. ...,,'~, n
1: orundpop
':
,_lt v , <, ha
~ ..
k6ipop{~ ha poki rus, mbohaprpas popop ha petei
mbohappop ha petei TUS, porundpas
ha poparund
irnndipop Ita porund rus, irundpas poteipop ha poapl
popop ha mbohap rus, k0ipasa porundipop
ha po
lJopop ha poapt rus, pokipas popop ha mbohap
i......
1
potcipopa Ha m oonapr rusu, popasa poxorpopa
la porunoi
"
,
1
~,
"bI'"
h
po t erpopa na potci l'USU~ popasa m o iaprpopa a Inbol
o iapi.,
77.2,1-(; pokipop hnpokoi
rus, kipas irundipop ha pote'!
~',J.la;~)poaplpop
ha irundi rus, pasa mbohaprpop
ha po
nI!
Q00
.)t).c
.:~ porundtpop
ha potei rus, poapipas ha moki
L23.4G5 p;~a kipop ha mbohapi rus, irundrpas popop ha potei
2:3-J.:}67 kipas mbohappop
ha irund rus, popas poteipop
ha
poki
34-5,68 mbohaprpas iruudipcp
ha 1)0 TUS, poteipas pokipop
ha
poap
h'

"

C<

/'"1

"!

,....

,",,",

l-.L_L

"l

-- ll~~--

456.789 irundpas
popop ha potei l'US, pokipas
poaprpop
ha
porundf
567.890 popas poteipop poki rus, poapipas porundrpop
789.012 pokipas poaprpop ha porundi rus, ha popak6i
890.123 poappas ha porundpop
rusvpas
kipop ha mbohapi
901.234 porundpas ha petei l'US, kipasa mbohappop ha irund
1.000.000 su
20.765.432 kipop su, pokipas poteipop ha po rus, irundpas
mbohapipop

ha moki

245.654.321 kipas irundpop ha po su, potcipas popop ha irund


rus, bohapipas kipop ha petei
761.543.210 pokipas poteipop ha petei su, popas irundipop ha
mbohap rus, kipas ha pop -.
1.765.432.121 rus, pokipas poteipop ha po su, irundrpas mbohappop ha moki rus, pasa kipop ha: petei
50.654.321.012 popop rus, poteipas popop ha irund su, mbohappasa ki pop ha petei rus, ha popaki
.2.545.543.210.123 moki suki, popas irundpop ha po rus, popas
irundpop,
ha mbohap su, kipas ha pop rus,
.pasa kipop ha mbobap.

....

..

,;" "

:.',

....

:~."

, ..

eE

NDI

AY.JTI

... :.;';

YERBOS
I

'.'

.....

."

'

(ms comunes)
,
:

.;

.t'

: .

"

.'/.

"

.,
,

:.'-

......

"(
~'

.."

~~
..

, .' '.

'.~

.~.

"

",

-: ...

;'

...... ;

.... :

;;

'1 "

'.' :1:",-::.: .

'~

~~..

',

..

~;~.

~"-:

,."

~: (-

"'~li~".".;t'~'b,':'"r-A;l:~~"

:......
- .. ~ ;"',',i

:"",

116-

!\"
I

LISTA

DE VERBOS

MAS COMUNES

Por grupos de conjugacin


Primer

Gru.po,

-Aal nacer ae, acudir;


atik, Rendir;

agyeb,

agradecer;

au,

abrazar;

at,

faltar'

beb, volar,

bebi,

-BLa, mudar de sit.io , bab, movirnierrto de vaivn;


flotar; ber, lrrillar , l ' alegrarse , bu. inflar.

~-c-chibi, ohorro fiuo 'Para abajo;


freir;'

ehib,

ChHO

fino para arriba;

chirlr",

-Gu11t'lll-'j
n-" '; 1](\0"-'1'"
'''0''

\':>

';

0''1'1'"1
l:":
A.(
J
(..,

sear ; gu, , apagar,


(j'u.evI "0..',;("
in r ,.

'y.

,p' "

("J11f'\'U;'1J"
.,
'1'
J<'",

'-"110
O"'u

zuat
na0'- (.~ 1 C,;"),TI1'lt1:11',
.:.t_

t
retroceder; gue 'e,~ 'Vomitar;

"""1)1''11''\.1')'
n',
I)V,

dcsaparcecr , gueb.

J{

-1-

H ---

'ha, .it; ha, '3.y probar, ensayar, medir, tirar; har, esperar ; haang,
amagar; ha, rayar; hah 11, amar; him be' , afilar; hing, desafilar;
hab, agorar;
hap.. quemar; haI., obedecer; hurrb, despellejar;
JIar, daar; hapi, atizar; hech, ver; heehaga ', recordar , hi, brindar; ]~,
buscar , heko, imitar; hend, or; heki, sacar espada, cuchillo; quitar; hekombo', educar; henoi, llamar; henonde, atajar
en el eamino , hepe, atropellar, aeomcter , hepime, pagar; herei,
lamer , hcsap, alumbrar; hesa, quitar los ojos; hes, asar; het,
oler , hey, dejar; hbki, 'cavar; hekue 'b, quitar las vseeras ; hkuab,
volcar, derramar j hkue ', quitar el agua o caldo; hyui ', quitar la
-espuma , hoba ', quitar lo de arriba , hp'i, asperjar; hobapet, abofetear ;hobas, bendecir; hnguai ', quitar la cola; hup, alzar, levantar;
huprtf, alcanzar; huguaiti, enfrentarse, encontrarse;

--K -klap, earpir , kach, mover, sacudir; kai, quemar; kai ', tomar mato
k~kua, crecer; kamb, mamar ; kap, estallar; lGl'l, perderse r, escon

--

117 -

derse, kar, comer; ka ', emborracharse , ke, - domir , kihiy, temer.;


kiriri, callar , koror, 1~0z0ngitrel mate ; ku i mandar, gobernar; kuar
orinar; kueh, agitar liquido; h.UCY.o; ku, moverse algo fijo; kuer,
sanarse ; ki, caer, desprenderse,
{lioj'a~fJ.or~ ;
--

&

.,

1vI _._-

ma ', mirar , maimb, tostar : man, rnorir ; me ', dar jmeengab,


prometer;
mendft,casarS'~ ; lniak.a, poner
eabeza ; .mn, moverse;
rnimb, brillar , mm, movimiento l-eve; mimoi, sancochar , mlakita,
hacer trocitos;
mo '3.,'luicer sombra, resguardar , moapesii, afinar,
alisar;
moapob, engomar , moarand, ilustrar; mocha 'i, arrugar;
moguah, hacer llegar; mOl, poner -VtlOingu
introducir)
hacer entrar;
moingob, re vi vir, moin'@'o' chreN:!llcfar; nl..Oll)l ', espesar;
moha la,=ta08r-:- probar, ha.ecl'mohaar,.
hacer esperar; mohaefi,
aislar;
mohimbc/,
afilar , rnobing, desafilar ;mohakufi.~
perfumar;
mohat, ondureoer , mohB, descubrir;
mohe, salar o endulzar; mohe 'o, humedecer; moheii, hacer rascar; mohend, darle lugar, sit io , mohend, encender; raohend, hacer oir , moheuoi, haCC1llamar ; mohenond, guiar; mohembe'T, orinar, ribetear; mohenbt, hacer sobrar; mohet, hacer oler'; mohvennegrecer
, mohu 'n, ablandar;
mok, secar; moka 'e, asar; mokamb, hacer mamar; mokang, debilitar , mokar, torcer; mokar, esconder, -perder algo; rnokarap, en co 1'val'; moku-ii, hacer cosquilla , mokirh-i, hacer callar; mok, tragar;
mokrei, animar, avivar, entusiasmar , lnoko..:.tldejar amanecer , moko:l 1
, - ; mama ,..roro," roncar, eLrud
ruic o oe
mate; moi k unu ~".
u, mtmar, acarrciar
e.,
hacer mirar; mornaito, saludar, momandu ', hacer recordar; momarand, hacer avisar; momb, acabar, terminar; mom baap, hacer trabajar; momb, hacer despertar;
mornb, achatar , mornbe ', contar- ~
mombik, acortar; mombrt, hacer parar;
mombtu '1'1, hacer deseansar ; mombo, desafiar ; mombo ', despechar nio , momb, reventar tU1grano; niombuk, alargar , mombu ri, eriar, mornbur, animar, exhOl'tal'; mornri, mover; momimb, hacer' brillar; momrmii, hacer' mover;
mornimoi, sancochar; man, untar; monandi, vaciar , mcnd, robar:
mond) vestir; mondi, asustar, asombrar;
mondfki, destilar, gotear;
-rnond, enviar algo, mandar , mondoh, romper hilo, cucrda , 11lOn<;101'6,.
arrancar yuyos de raiz, romper papel, tela, etc, mon 8, hacer 11'1a1olor;
mono ', j untar reunir; mongai, quernar , mongu '6., servir mate; monga ', emborrachar i mongakua,. hacer' crecer, criar nio; mongar,
hacer C011l'l~r;mong, hacer dormir; mongct, conversar; mongi ', ensuciar; mong, hacer llover j monghyo, dar_miedo; mongr, hacer engordar;
mongor, acorrular , mongu ', mover algo fijo , monguer
,..,,. seguir, persegurr,- , mon~nl,"h ah acer sanar; mogu "1, pu lveri
verizar, .mona,
cer correr carrera; moami, hacer ordear; moangarck, hacer euidar; mofiaiu, haeer iabrazar , moapimi, hacer sambnllir , moaps,
hacer asomar; moar, embravecer, hacer ladrar; moe ', hacer ha-o
blari , moeha 'a,' hacer-procurar,
:.esf07..ar; ,mofiekoi, hacer. enojar , mo-:

l .

l'

...,

_ ..

..:

.',."

-- _.,

....._-....... ..

',-

..-,~... ,...

- .....--

_-_ _-~~......

.....

--

_ ..

-"'-T---:::~--:-'~=?'J;~----::t
.:.~

-'

118 -

ernam, 'Cubrir, tapar;' moembo ',i)icer:rezar ;nioembo '1, hacer


ponende pie; moienbo, hacer 'desnudar , mfimboki; hacer enamorar :
miembosarai, hacer jugar'; moiemr; hacer enojar ;lO8molld~ hacer vestir; mofiemj haccr negociar; "moen, -haeer aeostar , moerair.
hacer pelear; mo1'eS, hacer arrodillar;
moprr, hacer empezar; IDO.filr, hacer perdonar; mofioh, hacer derramar , moom, hacer esconder; ;nlo~otl, hacer tender; la hamaca , :p'ofiu, .hacer cubrir, tapar;
moiuguaiti, .hacer encontrarse ;,mopa., ajustar, encajar, mopa ', entre
abrir, hacer espacio , mope '~, enangostar , J:rlOPC,rOmPer, palo, madera;
rnopin, hacer pintar; moprr, hacer apoyar 'el p'ie;' mopit, enrojeccr ,
moprrrrri, hacer girar~ bailar;
IDplsI!:,; hacer librar, salvar , mopc 'e,
hacer .introducir la mano; mopoi, hacer jratear , mopor, ombellecer :
mopoti.: limpiar; mopu 'a, levantar; mos, ponerlo soga, cuerda, hilo;
mosing, <colgar; niosupYnl,' hacer 'CI'Yar .Ios ojos; mosarambi, desparramar , mos. eclrar.vhacer
salir; morofs, enfriar ';mot, avergon713;1' ;,motupait,
hacer dar caridad , motupanoi, hacer' pedir bendicin ;
rnoturue ',hacer
silvar ,
mbaap, trabajar;
mboap, mboapaku, doblar ;mboagly,
vencer
rendir, ganar, humillar;
mboa.y,. acatar, honrar, obedecer, cumplir,
respetar; mboapu ', redondear j unbo., poner huevo ;mboayu,
ama-Bar; mbobab, mover en vaivn , mbobeb, hacer volar , mbobbf, coser;
mbobcbi, alivianar; mbober, abrillantar;
mbobr',
alegrar; mbob,
partir {:11 dos; mbob, inflar, hinchar; mboch:ir-l'rJ",frer; m hokaeh,
mover violentamente;
mbokap, tirar' tiros; mbokueh, agitar, mover
agua en irasco, boca, ctc., mboku, agujerear; mbokui, herir , 1n110 ',
~nsear; mbogu, eernir , mboguap, hacer sentar , mboguat, hacer
pasear . .eaminar , mbogueb, hacer retroceder;
mbogueyi, bajar; mboguj'; levantar algo por su base; mbohas, hacer pasar; mbohai, ha <7:>1.'
rayar , mbohagu, emplumar; mbcgu, apagar; rnbohap, hacer .camlno ; mbohaku, hacer punta ; mbohes, , ponerle ojo; mbohet, poncrle
<cuerpo; mbchcpi, ponerle precio; mboheb,' ponerlo base; mboheeh,
hacer ver; mbohcs, asar; mbohesap, haecrulnrnbrar
;mboherei, hacer
lamer , mbohet, hacer aumentar; mbohflm, mojar, poner agua , mbohob, hacer cara ; mbohoh, azular ; mbohobas, hacer bendecir; mboh,
mbohup, visitar;
mbohn '(1, hacer tOS1'T; mbohugui,
ensangrentar;
mboi, quitar, sacar; mbo ', picar en trocitos; mboik, derretir; mboi,
lpna~ar; mboi ', hacer tomar agua; mbohkuab, hacer volear; mbop,
aehatar ; mbop, poncrle pite; mbop, ensanchar , rnbopi, hacer salir
del camino; mbopa ',l apurar; mbop, hacer saltar; mbopoch, hacer
enojarrmbopo
', adelgazar; mbopok, hacer tocar; mbopuk, alargar;
mbop, hacer msica';' mbopuk, :hacer' rer; rnbopup,
hacer hervir;
mbopurahei, hacer cantar; mborfr, hacer temblar; mbosaiy, amar-illear , mbosapuka,
hacer gritar;' mbosrru-, arrastra'!' i mbosurur,
hacer entrar de rondn , mbosrf, hacer correr agua; mbotuieh, agrandar; mbotubieh, enaltecer; mbot, golpear; mbotab, engaar; mbotaras,
atropellar;
mbotarar,
golpear sucesivamente;
mbof, ccrrar' ;mbofirlrY, arrastrar;
mbotir, hacer rajar ; mbottri. hacer tcm-

--- '119 -

J'

blar , mbotuy, envejecer; mbotuy, hacer pudrir; uibo, hacer venir;


mboy, pegar con cola; mboyabi, hacer c1'1'0.1'; mboyaib, hacer agachar;
mboyahe ', hacer llorar; mboyaho ',haC!er tapar, cubrir , mboyah, hacer=baar , mboya ', partir;
mboyar, jug'al', ehunzar , mboyaplsak,
hacer escuchar; mboyaphar, hacer saltar obstculos; mboyapar, caer
dando vueltas; mboypot, prender fuego; mboyatapr, prender fuego;
mboye, hac-er salir algo; rnboye ', decolorar; mboyek, hacer recostar;
mboycgu, adornar, engalanar;
mboyche ;,' 'mezclar; mboyeb, hacer
volver , mboyehek, hacer negociar; mboyerobi, dar confianza; mboyer, dar puelta , mboyero', hacer inclinar; mboyerok, hacer bailar;
:mboyese ', mezclar; mboyt, cocer, cocinar; mboyb, ponerlo brazos;
mboyo ', encimar , mboyoy, igualar, emparejar;
mboyobi, enfrentar;
mboyobak, carear; mboyuap, aadir; mboyup, hacer subir; mboyur, hacerle boca , mboyurur, hacer pedir; mbich, asar; mbak, calentar; mbapu ', redondear; mbiae, pesadumbre;
mbiai, deshacer, des-

componer ,
-- N.~
narnbi ', desorejar;

noh, sacar ndii, asustar, ndb,

escuprr

iakaiLl, movimiento afirmativo con la cabeza; akambot, golpearlo


la 'cabeza; a1ra ', quitarle la oabeza , akpet,
gol pearle la cabeza ,
-ua k"aprreu,
. , . rascarse 1ia eaooza
t.,
~ k
1
~ 1uan
t. ., , '
: na sayoxa, romper e 1a ea 1)8Z[1; na
0,
lavarse la cabeza; aktipar,
ca-e-rse de cabcza , iamhib, sonarse la'
nariz; fiam, ordear; amindu ', roer,. pellizcar, comer de a poquito;
an, correr , and, sentir , angarek, cuidar; aiu, abrazar; ap, .
roer, cortar el cabello; Iiapi ', roer, pellizcar, comer de a 'Poco; iiapimi.
zambullir; fiaprti, atar; apeng, 'corregir, enmendar;
ar, ladrar el
perro , fioh, derramar; ioku, competir; iom, esconder, ocultar, hurtu, guar dal'; nope,
-,
t renzar ; fiota,
~~,
t.encer
11
t ar , nongn
estrenar; oti,
la hamaca; fioti, plantar, sembrar, eriterrar , o, meter, introducir;
lYi, achucharrarse,
arnojamarse , piap, fundar;
fiYplru, empezar,
principiar,
iniciar; ir, perdonar , u, tapar, 'Cubrir, envolver; iuguait, encontrarse,
enfrentarse , aklrarai, peinarse;' e ', hablar ,
ecngurur, rezongar; eha ', esforzarse, empearse; iehar, hacerse
esperar; ehenoi, hacerse llamar; eheii, rascarse; fiekoi, enfadarse,
enojarse;
ekti, cortars-e; emam.! taparse; eme ', darse; fiemo 'a,
hacerse sombra, resguardarse;
emon, ensuciarse; emo, procrearse; emong, hacerse el dormido; cmond, vestirse , emoman, hacerse
el muerto; emon, ensuciarse; emomarand, hacerse avisar; emoakl,
mojarse , emokaf, hacer ocultar, perderse; emokar, haeerse el rengo , emokarap, encorvarse; emokangl, hacerse el dbil; emokiriri,
nacerse el callado; emok, secarsre.-; emokunu ', encar iarse ; emo-.'
krli, hacerse eosquilla , emokfrei, animarse; emohae, aislarse; e- .
mohe', endulzarse , emohend, darse sitio; fiemohembe'l,
orillear,'
A

"

1:30 -

aislarse; emohat, endurecers-e, hacerse fuerte;J, emohu 'u, ablandarse;


emuh, ennegrecerse,
ernohku,
perfumarse;
ernbohuguai, ponerse cola; ernbohugu,
ensangrentarse;
emoing, entrar se ; emoi, ponerse; emornandn ', recordarse , emomb, achatarse ; cmornbe ', confesarse ;emomb, tirarse, .arrojarsejfiemomblt,
hacer parar; fiemo
mb, hacerse dcspartar , emomu, moverse; iiemomit, hacerse el nio'
emorni, achicarse; emommri, moverse , cmond, SoCT enviado; fiemondor, romperse la .ropa, '3tC.; emondii, asustarse , emond vestirse'
emond, ser robado; fiemonga ', hacerse el borracho; emongar,
hacerse dar comida ;4emongu 'j,rn-olerse; emboyo ', eneimarse , emboyobai, encararse;
em, esconderse ; ocultarse ; em, negociar; comprar, vender ;-endlbap, afeitarse; en, acostarse; enup, pegarse;
fiepisang, tropezarse , fiepta 'a empinarse, ponerse en puntillas;
ierair, pelear, luchar; esaing6,colgarse;
es, arrodillarse;
emongu ', moverse, hacer movimiento,
aflojarse;
emonai ', ensuciarS8; emongir,
engordar ; emongor, rodearse , fiemoie ' predicar,
aconsejar; emono ', recuperar lo perdido , emopa 'a, ajustarse; fiemo-

pa ', abrirse; emop, romperso , amopor, embellecerse; emopoti,


limpiarse; icmopu 'a, hacerse levantar; cmos, ponerse soga; emos,
salirse (pasivo), ser echado , iiemomarand, hacerse avisar; ernorois,
refresearse , iemoti, avergonzarse;
ernakl, mojarse; ematimoti, hamacarse ; emiatir, componerse;
cmiataind,
alumbrarse,
prender
vela; embcsu ', morderse el labio; embich, hacer asado; embak,
calcntarsa , fiombai, descomponersc , embis, pisar, moler; emba"""pu ', arrollarse, acurrucarse;
iembasi, sentirse;
apesadumbrarse;
embiatr, reunirse; juntarse;
embiabk, cocinar, guisar; embiekobi,
reemplazarse, sustituirse jl fiernbesa ', dividirse, achicarse; embiesarai,
hacerse el olvidado; cmbo ', rezar; cmboet, enorgullecers-e; embobab, moverse, balancearse;
embokarap,
achicarse; fiembok, enamorarse; cmbobeb,
volarse ;embob,
hinchars-e; embob, partirse:
embob,
hacerse alegrar; cmbokach, moverse, balancearse; emboku, agujerearse , frembohas,
hacers-e pasar; cmbohap,
hacerse camino; fiembohugu, ensangrentarse , embohu ', hacer el que tose;
embohobi, azularse , emboguat,
hacerse pasear; emboguap, hacerse sentar; embogueb,
hacerse retroceder; cmbogucyt, hacerse bajar ,
embogr,
hac-er pequeo espacio por la base; embo, desnudarse;
em ho ',cortars'3 en trocitos; embo '1, pararse, ponerse de pie; embop, achatarsc , cmbopi,
salirse d-el camino; embopoch,
hacerse el
enojado; embopo,
hacerle
largar;
iembopo ', afinarse,
adelgazar ,
cmbopuk, alargarse; .emboja ',.apurarse;
embosapukai, hacerse
gritar; cmbosarai, jugar; embosay, ponerse plido; iembosako '1,
prepararse 'Para un viaje; fiembotu'IrI, arrastrarref,
embosurur,
ent.1'a1'8'3 de rondrn , embot, tropezarse,
golpearse;
embotab, hacerse
el tonto; ficmbotr-,
arrastrarse;
embotitfi,
hacerse el tembloroso;
embotuy, hacerse el viejo; embotuich,
engrnndecerse ; embot,
disfrazarse,
em bo, ser enviado;
ernboy, aoercarse ; emboyar,

121 jugar, embromar;

iicmboya ', partirse,

dividirse;

fiemboyali,
hacerse
baar; emboyahe ', hacerse el que llora; emboyebr, hacerse volver;
emboyegu, adornarse ; emboye ', hacerse desterir , ernboyer, dar-

se vuelta;

-0ombe 'ti, contar,


-

p--

pa, acabarse; pa 'a, ajustarse, trancarse , p), despcrtarse ; pe, romperse hueso, o palo madera; pia, ladearse d-el camino; pboi, puntapi,
patada; pich, abatatar, acoquinar; pindapo, pescar; pini, pintar;
pirakut, pescar; prru-ii, girar, bailar el trorrrpo , prr, apoyar el pie,
pisar ; pisrr, salvar, librar, defender; prt, quedar, estar quieto; Pltu ', descansar; po, saltar; po' e, meter la mano; pobb, buscar algo
con la mano; poi, largar; soltar, dejar; poh, recelar ; po, gatear;
pop, saltar, corcovcar , porand, preguntar; pu, sonar, sonido; pa 'a,
levantarse; puk, rer; pukab, sonrer; pup, hervir; purahei, cantar.

-R -ramb, dormitar; r"ir'j'i,temblar; rah, llevar ; rck, l,W2'l'; rob, trasladar; robi, creer; 1'011'0, despreciar, roy, transportar , royi, bajar
algo de un lugar alto; ru, traer;'

sSimbih, cabestrear; saing, colgarse ; sapim, cerrar los ojos ;


sapukai, gritar , se, salir; 811'1, correr (el agua); SIl''i, deslizarse;
srrfk, tomar de un trago; tomar 'con ruido ; ai, SIsE, sus, temblar ;
80, cortar o romperse la soga o cuerda , perder
todo el dinero ; surur,
entrar o meterse de ronc1n;

--

rrr.

tap, corrrprar , tarar, temblar,


ti, avergonzarse; tikl, gotear; tir,
tri, movimiento leve de arriba abajo
los nudos de los dedos; tuke, en el
dad; tupanoi, pedir la bendicin;

tartamudear , tekui, gobernur ,


rajarse;
tYr'ir'i, arrastrarse;
tl; temblar; tonge, trompear con
juego del trompo; tUiJ)ait, cari-

-y
ya, acercarse, aproximarse, pegarse, adherirse; yaln, errar, equivocarse; yabk, esquiv-ar; yabki, manosear; yah, baarse; yahei, impacientarse; yahe ', llorar; yaho ', tapar, cubrir; yabi, agacharse;
yaitp, hacer casa, nido; yaparibi, doblar; yaparveaerse de cabeza;

yaripl, vender; yap, tirar,ac.error ;y'aplhar, saltar oost-eulos,; yapihi,

:.

.. ... "-

~. .

tomar, agarrar

j . yapsak,

T22

cscuchar , yap, haeer ; yar, tomar con la

cuehara , yaroi, disminuir, gastar; yatap, prender fuego; yayai, titilar; yaynk;' amasar , ya ', retar , yebk, escarbar; yeb, volver;
yeabki, peinarse , yeguar, escapar; ycgu, estar adornado; yehe ',
mezclarse; yehek, buscarse la vida'; yehah, amarse, ser amado; yehu,
escapar , }"8, salirse, quitarse de 1111 sitio; ycitl, tirarse al suelo , yekut,
clavarsc , yekuay, comedirse; yekua ', ser conocido, se 'Ve; yekoh,
tener; yek, recostarse; yepe ', abrirse; yepe ', calentarse al sol, fuego, cte. itycpe', cacharse , yepep, arragazarse , yepep, echarse para
atrs; yepey, abanicarse; yepir, despellejarse , yepich, abatatarse ,
yep, vengarse; yephoi, lavarse los pies; ycpohei, lavarse las manos;
yepichi, f'riccionarse , yepku, atarse los pies; yepoku, atarse las
manos; yepir ', despellejarse , yepfs, estirarse; extenderse; yepitas,
enfrentar;" yeprt, chuparse; yeporak, cazar; yepokua, acostumbrarse; yepo, tirarse, arojarse, lanzarse; yepoit, llamar con las manos;
yepoklti.Iref'rcgarse las manos; yepopet, golpear la mano, dar palmada; ycpok, toreerse , yer, desatarse, descoserse; yer, girar, dar vuelta; yero ', inclinarse; yerokr, bailar , yeroy, adorar; yerobi, confiar; yeyap, golpearse con algo; yeyap, simular; yeyabt, errar, equivocarse; yeyopt, apretarse; yeyoku, atarsc , ycyokuai, hacer mandados; yeyohei, lavarse; vcyuk, matarse; yeyub, ahorcarse; yeyuruhei,
lavarse la boca; yeyrhahei, lavarse los brazos; yeyurupet, golpear la,
boca gritando; yctibir, sacudirse, yetu ', empacarse ; yba ', quitarle
los brazos; ylldi, desgranar; yo ', cavar; yo ', remendar; yok, quebrar, romper; yok, atajar; yoku, atar; yokuai, mandar; yogu, compral'; yogu, asemejarse, parecerse; yohei, lavar; yop, calentar; yop,
apretar; yop , picar; yor, desatar, descoser; YOS, moler; yoyai, rerse,
burlarse; yobahei, lavarse la cara ; yopih, recibir, tomar; 'yu, venir;
yuapf, aadir; yub, ahorcar, yuh, encontrar;
yuk, matar; yup,
subir; yur, enlazar; yuruy, besar; yuruprt, besar i yurur, pedir;
yurupi, saborear;
Segundo gf1po,

--Kkart, rasguar; ke, entrar; ka ', limpiar, saearle lo sucio: kl'


quitarle los piojos; kirek, buscarle piojos; kitl, cortar; kltI, fregar ~
kob, vivir, existir; koteb, necesitar , ko, diferenciar; kua, saber;
kuabe, ofrecer , kumb, saborear; kut, clavar;

-Mmaei, repartir , le, estar , mo,

creer, sospechar, nup, pegar;

-p~
pap, contar nmero; pab, repartir;
pe ', quitar, abrir; pe '~
caehar ; pehe 'a, partir cm pedazos i pep , levantar el vestido , pepl, en-

123 --eorvar , popi, roer , pepo 'o, desalar , pet, palmear; pet-pet, palmear;
pey, so-plar; pah, tejer; ph), tomar, agarrar ; piku, atar los pies;
poku, atar las manos; pki, tostar har ina ; piehi, pellizcar; piclu,
friccionar;
pguar, refregar por dentro; prb, revolver) pire ', quitar la piel; pir, quitar la cscara; pelear, mondar , pit, chupar;
ptfb, ayudar ;p'islro, defender; pis, extender;' pob, hilar; pohan,
curar poh, visitar; pok, torcer; pokrti, fregar; pokua, acostumbrar
po', arrancar fruta, flor etc , popieh, plauehar , pop, apretn de
manos; popet, palmada;
porah, elegir, separar, eseoger , poriahuberek, compadecer; por, usar; poruk, dar prestado, purur, torcer;
su ', morder;
--- T ---

ti, arrojar.tirar,
dejar
tpei, barrer; ti ', sacude

caer; thr, sa-cudir; tYku, cebar


la ]}llY1Z, quitar la punta;

mate;

rpe'rce'r grupo.
a, caer;

u,comer;

i, beber;

rt, nadar , e, decir.

Cuarto grupo.

resollar; h, suspirar; akanga,,


marearse; hu ', toser; kane ', cansarse; kuerai, aburrirse; manda ', rceordar ; par i, renguear ,
prtuh, respirar;
plslrli, resbalar; piro '1, refrescarse;
alivianarse , pochr, enojarse; tasi, enfermarse;
fk, derretirse;
fi, sudar; tesarai,
ab,

olvidar; tekobi, re-emplazar; topeb, dormitar;


yuku ', fatigarse; ya, caber; yap, mentir.

..-

'e'

....
v. ~~~ ,'_o

topehli,' tener .sueo;


~<

You might also like