ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 5 Issue 1, p. 17-38, January 2013

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013

1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun
kmal ve aesi
The Provision and Supply of the Ottoman Army in the 1877-1878 Ottoman-Russian
War

Ar. Grv. Yksel Bayl
Gaziantep niversitesi - Gaziantep

z: Bu almada, Osmanl Devletinin 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda ordunun ikmal ve iaesinde
ne gibi sorunlarla karlat ve bu sorunlara yaklam ele alnmtr. Osmanl Devletinin ordu iin asker
toplama, askerlerin yiyecek, iecek gibi ihtiyalarnn temini, cephelere istenilen oranda silah ve levzmtn
gnderilmesi hususlarnda baarl olamamas savan kaybedilmesindeki nemli faktrlerden birisi olmutur.
Anahtar Kelimeler: Osmanl-Rus Sava, Osmanli Ordusu, Osmanli Devleti, Rusya
Abstract: This study examines the provisioning and logistics problems of the Ottoman army during the
1877-1878 Ottoman-Russian War and presents how the Ottoman Empire dealt with these problems. The failure of
the Ottoman Empire to recruit soldiers and provide them with sufficient food, drink and weapons and ammunitions
became one of the most important causes of the Ottoman defeat in this war.
Key Words : Ottoman-Russian War, Ottoman Military, Ottoman Empire, Russia

Giri

Rumi takvimde 1293 ylna denk geldii iin Doksan Harbi olarak da bilinen
1877-1878 Osmanl-Rus Sava, teknolojik gelimelere paralel olarak savunma ve menzil
sistemindeki deiiklikler asndan Yakna asker tarihi asndan nemli bir yere sahiptir.
Askir-i Mansre Ordusu kurulduktan sonra Osmanl Devletinin girdii her savata karsna
kan en nemli sorun, ordunun ikmal ve iaesinin temini meselesi olmutu. Gda ve giyim
maddelerinin, dier asker levzmatn ve toplanan askerlerin nce cephe gerisindeki depolara,
oradan da cephelere zamannda ve eksiksiz olarak sevk edilmesi, harp meydanlarndaki asker
harektn gidiatn belirleyen en nemli etkendi. Nitekim 1877-1878 Osmanl-Rus Sava
srasnda gerek cephede, gerekse cephe gerisinde ikmal ve iae faaliyetlerinde yaanan
aksaklklar, devlet ve cephedeki asker asndan byk felaketlere yol amt.
Osmanl Devletinin ar kayplara urad 1877-1878 Osmanl-Rus Savann
kmasnda, Rusyann daha ar I. Petro zamanndan beri scak denizlere inme politikas ile
XIX. yzyl ortalarndan itibaren, Balkanlardaki Osmanl hkimiyetinde yaayan Hristiyan
halklar arasnda Panislavizm politikasn takip etmesi etkili olmutu.





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 18

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
Kafkas ve Balkan cephesi olmak zere iki cephede cereyan eden sava, Ruslarn
Tunay kolaylkla aarak oradan Balkanlara inmesi ve stanbul nlerine kadar gelmesi sonucu,
bizzat padiahn istei dorultusunda yaplan 31 Ocak 1878 Edirne Antlamasnn
imzalanmasyla sona ermiti. Osmanl Devleti, her iki cephede de malubiyete urad bu
sava sonunda, 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlamasyla ar kayplara
urad. Ancak antlama artlarnn Avrupadaki dengeyi Ruslar lehine deitirmesi, ngiltere
ile dier Avrupal devletleri rahatsz ettii iin 13 Haziran 1878de Berlinde dzenlenen bir
konferans neticesinde yeni bir antlama imzaland. Bylece Rusya, Ayastefanos
Antlamasyla elde ettii frsatlar Berlin Antlamasyla kaybetmi oluyordu.
1. Yol ve Sevkyat
1.1. Karayoluyla Sevkyat
Sava srasnda ikmal ve iaenin temini, ulam sistemlerinin varlna ve noksansz
olmasna baldr. Bu dorultuda Osmanl Devletinde ilk dnemlerden beri, askeri lojistik
dorultusunda, seferberlik halindeki ordunun konaklayaca menzillerin mevcut olduu yollar
yaplarak, Anadolu ve Rumeli topraklar eitli kollara ayrld. Ancak, ordularn ksa zamanda
snrlara nasl ulatrlaca grnn ekonomiye bir katks olmad dncesiyle ticari
amal olarak muhtelif yerlerde ose yollar yapld
1
. Tanzimatn ilnn takiben 1848 ylndan
itibaren yol, kpr, vs. yapm Nafia Nezareti tarafndan yrtlmeye baland
2
.
Islahat Fermannn akabinde Rumeli, Suriye ve Lbnanda kan olaylar neticesinde
Avrupal devletlerin, Osmanl tebaas olan Hristiyan halklarn haklarn koruma bahanesiyle i
ilerine karmalarn nlemek zere devlet, yeni bir mlki dzenlemeye yoluna gitti
3
. 1864
ylnda yaynlanan Vilayet Nizamnamesiyle eyalet sistemi kaldrlarak yerine vilayet sistemi
getirildi
4
. Buna paralel olarak yol, kpr, vs. yapm gibi bayndrlk ilerine daha da nem
verildi. Nafia Nezareti yol, geit, demiryollar, maden, posta ve telgraf idarelerine ayrlnca
ticaret iin gerekli olan ose yollar ile demiryollarnn yapm hzland
5
.
1869 ylnda yaynlanan Turuk ve Meabir Hakknda Nizamnme ile 16-60 ya aras
erkekler, 5 senede 20 gn olmak zere cretsiz yol almalarna bilfiil ya da bedelini vermek
kaydyla katlmakla mkellef tutuldu
6
. Byle bir zorunluluun haricinde sava gibi olaanst
durumlarda, yollarn tamirat iin halkn gnll alt da olurdu. Nitekim 1877-1878

1
skender Ylmaz, Milli Mcadelede Ulam, Atatrk Dergisi 1:3, (1989): 101-102.
2
Aziz Tekdemir, Tanzimat Dnemi Nafia Nezareti, Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi,
1: 1, (2011): 121-122.
3
lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahall dareleri (1840-1880), (Ankara: TTK Yaynlar,
2000), 50-63
4
1864 Vilayet Nizamnmesinin ilk uygulama blgesi olarak Tuna vilyeti seildi. Bunun iin ayrca bir
Tuna Vilayet Nizamnmesi yaynland. Vilayete, Midhat Paa vali olarak atand. Daha fazla bilgi iin
bkz. Age, 53.
5
Agm, 138
6
Musa adrc, Tanzimat Dneminde Karayolu Yapm, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, 15:26, (1991), 155-156. Erkeklerin yol yapmnda
gnll almas ve yol yapmna fiilen katlmalar hususu, 1940l yllarda da mevcuttu. Bu uygulama
muhtemelen Osmanl zamanndan kalmt.




19 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
Osmanl-Rus Sava srasnda Mitrovie-Yenipazar yolunun iinden getii Ragoznadaki sarp
ksm, halkn gnll katlm sonucu tamir ettirilmiti
7
. Baz durumlarda yol tamirat iin geri
denmek zere halktan para alnd da oluyordu. Ancak geri denemeyen bu paralar,
alacakllar zor durumda brakmaktayd
8
.
Karayoluyla ulamda nakliye vastas olarak deve, katr, at, kz, manda arabalar,
kan vs. tama vastalar kullanlmaktayd. Tuna yallarnda bulunan kara kz ve mandalar,
hem suda yzebildikleri hem de karada gidebildikleri iin bu hayvanlardan olduka istifade
edilmiti
9
. Ancak mevcut hayvan says azd. Askerlerin kendilerine gerek olan adr, cephane,
kazma, krek, ekmek sac, mhimmat, vs. levazmatn tayabilmesi iin yeterli mekkre
bulunamyordu
10
. Bu nedenle baz zamanlarda cephede toplarn tanmas iin hayvanlarla
birlikte askerler, srtme denilen halatlarla toplar ekmeye almlard
11
.
Ekonomik kalknmaya ynelik yaplan yollar sava srasnda yetersiz kaldndan
sevkyatta eitli skntlar yaanmaktayd. Askerlerin ve gerekli levazmatn karayoluyla sevki
srasnda ose yollar kullanlmak zorunda kalnd. Ancak bu yollar da olumsuz hava koullar,
yamur, amur, uzun sren savalar dolaysyla sevkyata elverisiz hale gelmiti. Sava
srasnda sevkyatta kullanlan hayvanlar kuraklk, savalar, salgn hastalklar nedeniyle telef
olurken, elde kalanlar da alktan zafiyet geirmekteydi. Gerek halkn elindeki, gerekse askerin
elindeki hayvanlar, nakliye ilemini gerekletirebilecek kapasitede olmazken, eldeki hayvan
miktar da ihtiyac karlayamad. htiyacn karlanmas iin Anadolu ilerinden hayvan
getirtilmesi gerekmekteydi. Ancak arazinin durumu, yollarn nereden gelip nereye gittii
hakknda bir harita veya malumat olmad iin bu pek mmkn olamad ve ordunun levazmat
durumuna gre belli bir hareket ekli tayin edilemedi
12
. Bu ekilde yaplan sevkyatla, istenilen
zamanda istenilen miktarda asker ve levazmat, cepheye ulatrlamad.



7
Mitrovie'den Yenipazar'a askeri mhimmat ve erzak naklinde kullanlmak zere blge halk, iki yz
haneden 3 hayvan hesabyla toplam 100 ba kadar beygirlerini aydan beri ianeten orduya tahsis etti.
Bu nedenle tedarik olunan kiraclara ve Mitrovie-Yenipazar yolunun iinden getii Ragozna
Balkan'ndaki sarp ksmn ose haline getirilmesinde emei geen ahaliye teekkr edilmesi istendi.
Bkz. BOA. (Babakanlk Osmanl Arivi), Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi (BOA. DH.MKT), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras 1319/67.
8
1877 ylnda Ayvalktan Krkaaa kadar olan yolun tamir edilmesi iin Yusuf Ziya adl bir ahstan
38.000 ksr kuru para alnd. Ancak alnan mebla geri denmedii iin zor durumda kalan ahs,
durumunu bir arzuhalle devlete bildirdi. Bkz. BOA. DH.MKT (Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi),
Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1322/98; 1875 ylnda yol inaatnda alma mecburiyeti tarmsal
ve mesleki urann aksamamas, 1869-1875 yllar aras yaanan ktlk, olas bir Osmanl-Rus sava
tehlikesi dolaysyla geici olarak kaldrldysa da 1879da tekrar yrrle konuldu. Bkz. Mehmet
Yavuz Erler, Osmanl Devletinde Kuraklk ve Ktlk Olaylar (1800-1880), (stanbul: Libra Yaynclk,
2010), 232.
9
Charles S. Ryan, Kzlay Emri Altnda Pilevne ve Erzurumda (1877-1878 Rus-Trk Harbi),(stanbul:
MEB Yaynlar, 1962), 56.
10
Her taburun en az 65 mekkreye ihtiyac olup, sadece Karstaki ordu iin en az 2500 hayvana ihtiya
duyulurken 500 tane bile mevcut hayvan bulunamad. Bkz. Mehmed Arif Bey, Bamza Gelenler,
(stanbul: z Yaynclk, 2006), 142.
11
Age, 385
12
Age, s. 364





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 20

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
1.2. Demiryolu ve Denizyoluyla Sevkyat
Sanayi devrimi ve buharl makinelerin icadyla tamaclk alannda yeni bir gelime
kaydedildi. XIX. yzylda ilk kez lokomotifler ve vapurlar kullanlmaya baland. Bu dnemde
demiryolu yapm hz kazand. XIX. yzylda, gerek Balkanlarda isyanlarn artmasyla devletin
olaya daha hzl mdahale etmek istemesi, gerekse batl tccarn ve byk devletlerin srarlar
neticesinde, Osmanl Devleti demiryolu yapmn balatmt. Bu nedenle demiryolu
sevkyatndan, Rumeli cephesinde daha ok faydalanlmt. Burada sevkyatta yaanan
gecikmeler, Anadoludakine gre daha azd. Blgedeki demir yolu hatlar Kstence-
Mecidiye(ernavoda)-Boazky, Varna-Rusuk, stanbul-Edirne-Filibe hatlar idi. Yapmna
balanan hatlardan 66 km.lik Kstence-ernovada (Boazky) hatt 1860 ylnda, Karadeniz
kysndaki Varna ile Tuna zerindeki Rusuk arasndaki 224 km.lik hat ise 1866 ylnda
iletmeye ald
13
. Sirkeci Yedikule ile Kkekmece atalca blmleri, Dedeaa
Edirne arasndaki 149 km.lik hat, Banyaluka Novi arasndaki 102 km.lik hat 1872 ylnda
hizmete girdi
14
. Belova-Sofya arasndaki demiryolu hattnn asker ve mhimmat sevki iin ok
nemli olmas bakmndan her kilometresi 145.000 franka ina edilmek zere anlama
yapld
15
. Buna ramen hat tamamlanamad, demirler ve dier edevatlar rmeye brakld
16
.
Tm abalara ramen Rumeli demiryollar hattnn Tunaya kadar uzatlamamas, ok nemli
askeri bir s olan umnu ile Yanbolu arasnda balantnn olmamas, Osmanl Devleti iin ok
byk bir dezavantaj oldu
17
. Bu eksiklikten dolay askeri destek ve levazmat, harp blgelerine
annda ulatrlamad. Bu da 93 Harbinin, Osmanl Devleti asndan ar yenilgiyle
sonulanmasnda nemli bir etken oldu.
Tuna yaknndaki Barbou demiryolu kprs, Seymenli demiryolu kprs,
Kkekmece demiryolu kprleri sava srasnda kullanlan en nemli kprlerdi
18
.
Sevkyat yaplrken bu yollardan olduka istifade edilmekteydi. Vapurla Dedeaaa gelen
birlikler, buradan demiryolu ile pkaya geirilmekteydiler
19
. stanbuldan denizyoluyla
Varnaya gelen ikmal maddeleri, buradan demiryoluyla umnuya gnderiliyordu.
stanbuldan, Tatar Pazarcna demiryoluyla gelen takviye kuvvet ise karayoluyla Sofya,
Orhaniye, Vidin, Plevne depolarna gnderiliyordu
20
. Bunun yannda zmit, mevcut ambarlar
sayesinde gda malzemelerinin depolanmas, nakliye hayvanlarnn yklenmesi, stanbula

13
Vahdettin Engin, Rumeli Demiryollar, (stanbul: Eren Yaynclk, 1993), 40-41.
14
Age, 108.
15
BOA. A. MKT. MHM. (Sadaret Mhimme Kalemi Evrak), Dosya Numaras/Gmlek Numaras
479/52
16
tarik-i mezkrun tesviye-i turabiyesi ikml olunmu ve bir ok edavt ve temur ifler alnm ve
bir milyona yakn pare sarf edilmi olduu halde ameliyatn muattal hkmnde tutulmas mnasebetiyle
mhendis ve memurlara beyhude maa verilmekde ve yaplan yerler yamur ve kardan bozularak harab
ve bir ok edavat ve eya meydanlarda ryb telef ve heba olmakda Bkz. BOA. A. MKT. MHM.
(Sadaret Mhimme Kalemi Evrak), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 479/52, 23 Safer
1292(31.03.1875).
17
Engin, age, 179.
18
Hikmet Ser, 1877-1878 Osmanl Rus Harbi Rumeli Cephesi, (Ankara: Genelkurmay yaynlar,
1993), 27.
19
Engin, age, 180.
20
Ser, age, 512.




21 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
demiryoluyla bal olmas ve deniz ulamna imkn tanyan iki iskelesi olmas bakmndan
byk neme haiz oldu
21
.
Msrdan gelen askerler, skenderiyeden vapurla stanbula oradan da donanmadan
bir zrhl eliinde Varnaya gnderilmekteydi
22
. Demiryolu tamaclnda yabanc
imendifer irketleri olduka zorluk karyorlard. Trenlerin her yarm saatte bir kalkmas
gerekirken 2,5-3 saatte kalkm, bu da sevkyat skntya sokmutu
23
. Sava ncesinde
Rumeliye tanan asker ve mhimmat dolaysyla nakliye creti olan 3772 Osmanl liras ile
ksurat olan 30 kuruun Ser-askerlikten verilmesi istendi
24
. Bu cret daha sonra 3697 Osmanl
liras ve ksr 43 kurua indirildi
25
.
Sava bitiminde Balkanlardan ekilmek zorunda kalan devlet, buralara tad
levazmat yine demiryoluyla geri getirmek zorunda kald. Rumeliye sevk edilip elde kalan
levazmat Rusuka oradan da umnu demiryolu ile Varnaya tand
26
. Tanamayanlar ise
sonradan iade edilmek zere makbuz karlnda Rus askerlere teslim edildi
27
.
Sava srasnda, demiryolunun gelimedii harp blgelerinde sevkyatn bir an nce
yaplmas iin deniz yoluyla tamaclk, byk nem arz etmekteydi. Varna, stanbul, Selanik
en nemli limanlar olup, bunlarn yannda Tekirda, Gelibolu, anakkale, Dedeaa, Kavala
ve Kstence gibi ikinci dereceden limanlar da mevcuttu
28
. Sava srasnda cephelere gidecek
asker, mhimmat ve levazmat, genellikle dare-i Mahsusa gemileriyle tanm olmakla
beraber, Avusturya-Macaristann Loyt adl gemisi ile baz Fransz gemileriyle de
tanmaktayd
29
. dare-i Aziziye ticaret filosu ile Tunadaki dare-i Nehriye vapurlar ile dier

21
Erler, age, 264.
22
Geende Msrdan Varnaya sevk ve irsl klnan askir-i Msriye-i ahanenin bakiyesi ile cephane
ve mhimmat ve mfredt- sairesi Posta-i Hadika vapurlarndan end ktaya tahmilen i bu penenbe
gn skenderiyeden hareket ve iram etdirilmi ve bu Pazar ertesi veyahud Sal gn bilutf-i inayet-i
tel slimen Dersaadete vsl olmalar melhuz bulunmu olduundan ve Varnaya gider ve
gelrken BOA. Y.EE (Yldz Esas Evrak), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 127/73, Gurre-i
Muharrem 295/ 19 Ocak 1878.
23
Sleyman Hsn Paa, stanbula ektii telgraflarla sava esnasnda demiryollarnn askeri ynetime
verilmesini nerdi. Bkz. Erol zbilgen, Osmanllarn Balkanlardan ekilii, (stanbul: z Yaynclk,
2006), 107.
24
i bu efrenci bin sekiz yz yetmi alt senesinin eyllnde Rumeli demiryolu vastasyla icra olunan
nakliyat- askeriye ve mhimmata dair leffen takdim olunan araba pusulasyla beraber mazbataalr havi
sret-i katide karargr olan tenzl-i fiyt mcebince crt bin yedi yz yetmi iki aded lira-y
Osman ve ksr otuz gurua bali olduundan Dersaadette idaremiz sandna its hususuna
msaade-i aliye-i mebla- mezbur 3697 lira-y Osmani ve ksr 43 gurua tenzil itmidir
BOA.YPRK.ASK (Yldz Perakende Evrak Askeri Maruzat),Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1/14,
3 Terin-i Evvel 1876 (03.10.1876).
25
Ayn belge.
26
Musaliha akd edilmi olduundan sonradan bize ita olunmak zere top ve mhimmat ve eya-y
saireyi Rusya memurin-i askeriyesine makbuz senedi mukabilinde teslim itmee hacet kalmamdr
binaen-aleyh eya-y mezkreyi Rusua ve oradan dahi umnu yolu ile Varnaya nakl iderek iktiza iden
vapur ve ilepleri isticaren BOA. HR.TO (Hariciye Nezareti Tercme Odas),Dosya
Numaras/Gmlek Numaras 497/5.
27
Ayn belge.
28
Ser, age, 27.
29
Bu gemiler bir seferde 35.000 kiiyi tayabiliyorlard. Bkz. Saim Besbelli, Trk Silahl Kuvvetleri
Tarihi Osmanl Devri / 1877 - 1878 Osmanl - Rus Harbi / Deniz Harekat, (Ankara: Genelkurmay
Yaynlar, 1980), 17.





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 22

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
kk tekneler, deniz yoluyla sevkyatta kullanlmlard
30
. Bunun yannda kodra Gl'nde,
asker ve mhimmat sevkiyat iin az su eker vapurlara ihtiya duyulmaktayd. Tersane-i
Amirede byle vapurlar olmad iin yaplan anlama zerine irket-i Hayriye vapurlar
blgede sevkyat iin kullanld
31
. Trabzon, Batum ve Varna yoluyla her iki cephede de
ynak yaplrken, Tunus ve Msrdan yaplan sevkyata ise buralarn gemileri de katld
32
.
Karaoul, Sohum ve skenderundan gelen gemilerle Varna limanna nakliyat yaplrken
Karadadan gelen gemilerle Dedeaa limanna sevkyat yapld. Bu yolla gelen asker ve
levazmat Vidin, Filibe, Sofya, umnu, Silistre, Tutrakan, Rusukta topland. Ayrca Tunus,
Girit, Trablus, Bingazi, Msr, kodra, Golos, Kavala ve Selanikten Dedeaa limanna;
Gney Anadolu, Suriye, Msr, Karaa ve Mudanyadan nce stanbula oradan da Varna ve
Kstence limanlarna; Sohum, Samsun, Trabzon, Sinoptan stanbula; Batumdan da Varna ve
Kstence limanlarna denizyoluyla sevkyat yapld.
Kafkas cephesinde stanbul ve Samsun denizyoluyla Trabzona gelen ikmal maddeleri,
Trabzon Sevk Memurluu personeli tarafndan mavna, rmorkr ve kayklarla kydaki
ambarlara tanmaktayd
33
. Bunlara ilveten Feth-i Blend, Muhbir-i Srur, Mukaddeme-i
Hayr, Asir, Sreyya ve Talia gemileri ile Mahmudiye ve Selimiye uskurlu gemileri ve
Sultaniye yat, Karadenizde asker ve gmen tanmasnda nemli hizmetler grdler
34
. 1877-
1878 Osmanl-Rus Savanda donanmadan en ok sevkyat alannda faydalanld.

2. Haberleme
Tanzimatn ilnna kadar Osmanl Devletinde haberleme, ulak-menzilhane
sistemine dayal olarak salanmaktayd
35
. Buna gre haberleme iin kullanlan yollar eitli
hatlara ayrlmaktayd. Her hat zerinde menzilhane denilen posta duraklar olup buralarda atl
tatarlar/ulaklar sayesinde haberleme salanmaya allmaktayd
36
. Ulaklarn her trl ihtiyac
menzil civrndaki yerleim birimlerinde bulunan halk tarafndan karlanrd
37
. Ancak

30
Age, 76.
31
kodra Gl'nde, asker ve mhimmat sevk ve nakli iin, az su eker vapurlar bulundurulmas tmen-
i askeriye kumandan canibinden inha olundu. Ancak Tersane-i Amirede bunun iin uygun vapurlar
olmadndan hariten kk vapur temin edilme yoluna gidildi. irket-i Hayriyenin 30 ve 31 numaral
iki dumanl vapuru tahminen uygun olduundan irket meclisiyle yaplan pazarlk sonucu yaklak ay
sonra balamak zere aylk her biri iin biner lira cret verilmesine karar verildi. Bkz. BOA.
..MMS.(rade Meclis-i Mahsus) 55/245513, aban 1293 (0 9.03.1876).
32
Besbelli, age, 72.
33
adi Skan, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Osmanl Devri, 1877 - 1878 Osmanl - Rus Harbi, Kafkas
Cephesi Harekat, (Ankara: Genelkurmay Yaynlar, 1985), 218; Silahlarn elik aksamlar, gemilerin
pusula ibrelerinde sapmalara yol at iin, zellikle silah sevkyat srasnda skntlar yaand. Bkz.
zbilgen, age, 104.
34
Ahmet Gleryz- Bernd Langensepen, Osmanl Donanmas, (stanbul: Denizler Kitapevi, 2007), 15.
35
Nesimi Yazc, Tanzimatta Haberleme ve Kara Tamacl, OTAM III, (1990), 334.
36
Franz Teaschner, Osmanl Kaynaklarna Gre Anadolu Yol A II, (stanbul: Bilge Kltr Sanat
yaynlar, 2010), 54.
37
Hdai entrk, Osmanllarda Haberleme ve Menzil Tekilt'na Genel Bir Bak, TRKLER XIV,
(2002), 792.




23 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
sonralar bu sistemin halka ar bir maddi klfet getirmesinden ve ulaklarn, menzillerden fazla
at almalar sebebiyle binek hayvan sknts ekilmesinden dolay her menzilhne iin kira ile
hayvan temin etmek zere kircba unvanyla bir kii grevlendirildi
38
. Tanzimatn ilnn
takip eden srete ise haberleme tekilt, Avrupa rneine gre yeniden dzenlenerek yerine
Posta daresi kuruldu
39
.
Sava srasnda gerek karayolu, gerekse modern ulam aralaryla mmkn olan en
ksa zamanda haberleme salanmaya allmt. Bu nedenle yollarn ve kprlerin bakml
olmas gerektiinden kilit noktalarda bulunan baz kprlerin tamir edilmesi istenilmiti
40
.
Posta, karayolu gzerghlarnn yetersiz olduu yerlerde modern ulam aralar devreye
giriyordu. rnein Trabzona gemiyle gelen postalar, atl tatarlar sayesinde Erzuruma
ulatrlmaktayd
41
. Cephede, askerlerin memleketleriyle veya birliklerin birbirleriyle
iletiimini salayacak atl posta askerlerinden kurulmu bir sahra posta tekilt vard
42
. Ancak
posta tekilt iyi durumda deildi ve gnden gne de ktye gitmekteydi.
Sava srasnda Osmanl subaylarnn elinde blgeyi tanyacak, buna gre bir hareket
ekli belirlemeyi salayacak haritalar yoktu ve mevcut olanlar da Kiepertin corafya
haritalarndan kopya edilerek bytlmt
43
. Bunlar da zaten yabanc dilde yazlydlar.
Ruslarn ise daha 1868 ylnda yapmaya baladklar Balkan haritalar, o zamana kadar
yaplm en iyi haritalard
44
. Ruslar, savaa hazrlk yaparken o kadar sistemli almlard ki,
Erzurumun dahi haritasn yapmlard
45
.
Osmanl subaylarnn elinde kale civarn gsteren krokiler bulunsa da bunlarn,
savunma sistemindeki deiikliklerden dolay bir faydas olmad. Bu nedenle blgenin yerli
halkndan klavuzlara bavuruldu
46
. Ancak bu durum, baz zamanlarda Trklerin aleyhine
oldu. Balkan cephesinde blgeyi iyi tanyan Bulgarlar klavuz olarak kullanldndan bunlar,
Trklerin gece harektn Ruslara gstermek iin Trk birliklerinin bulunduu yerin
yaknlarndaki otlar atee verdiler
47
. Keif iin asl faydal olacak olan ve Tunann st
tarafnda bulunan Tatar, Yahudi ve Ulahlardan ise hi istifade edilmedi
48
.

38
Agm, 800.
39
Yazc, agm, 334.
40
Tuna nehri vastasyla yaplan haberlemenin, nehrin donduu zamanlarda sekteye uramamas iin
Kili nahiyesi ile Snne kazas arasndaki kprnn tamir edilmesi istenmiti. BOA., C..NF. (Cevdet
Nafia)., Dosya Numaras/Gmlek Numaras 12/599.
41
Teaschner, age, 545.
42
Bu postalar, bir svari kumandasnn emri altndayd. Bkz. Yzba Von Herbert, Plevne Meydan
Muharebesi, (stanbul: Kasta Yaynevi, 2004), 158.
43
Erzurum, Kars, Ardahan istihkmlar yaplrken baz zabitler snrlar dolaarak blgenin haritasn
yapmak istemiler, ancak istihkm komisyonu reisi Fosfor Mustafa Paa, Rusyann bu durumdan
kukulanarak devletten izahat isteyebilecei, bylece kendi yerinden edilecei endiesiyle byle bir eye
gerek grmedi. Bkz. Mehmed Arif Bey, age, 140; Von Herbert, age, 33.
44
zbilgen, age, 95.
45
Mehmed Arif Bey, age, 676.
46
zbilgen, age, 94-95.
47
Mahmut Talat Bey, Plevne Mdafaas, (stanbul: Babali Kltr Yayncl, 2008), 123.
48
Ahmed Saib, Son Osmanl Rus Muharebesi, (Msr, Hindiye Matbaas,1327), 28.





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 24

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
Zamannn en iyi iletiim arac olan elektrikli telgraf sistemi, Osmanl Devletine
1850lerde gelmiti
49
. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren elektrikli telgrafn yaygn olarak
kullanlmaya balanmasyla hem merkezle, hem de birliklerin birbirleriyle irtibat daha iyi bir
ekilde salanmaya alld. Buna ramen 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda en ok
karlalan mesele, komutada karlalan irtibatszlk ve koordinasyonsuzluk oldu. Gerek
Yldzla balantya geilirken, gerekse cephede ordularn birbirleri arasndaki iletiiminde
stratejik kararlarn alnmas gerektii zamanlarda pasif kalnarak, iletiim salanamad.
Cepheden gnderilen baz telgraflarda verilen bilgiler, kayplar, arpmalar nemsizmi gibi
gsterildi. Bylece sava alannda ihtiya duyulan yardmn yaplmasna engel olundu.
Askerden telgraf snf olmadndan dolay blgenin sivil telgraflarndan faydalanlrken
baz telgrafhanelerin de posta sisteminin olmamas, gelen telgraflarn gecikmeli olarak
gnderilmesine yol at
50
. Telgraf telleri dman tarafndan kesildii zamanlarda ise blgedeki
baz fedakr kiiler sayesinde haberleme saland
51
. Tahrip olan telgraf telleri de elde mevcut
nakit para orannda tamir ettirilerek haberlemenin yaplmasna alld
52
.
Devletin, istihbarat rgt zayf ve salksz olduundan dmann sava stratejisi
hakkndaki bilgiler elilik raporlarndan, yabanc gazetelerden veya sava muhabirlerinden
renilmekteydi
53
. Keif kollarnda grevli zabitler ise sulh zamannda keif yapmadklar iin
elde ettikleri bilgiler yetersiz kalmt
54
. Baz yerlerde halkn gvenliini salamak iin
gvenilir kiiler, casus olarak grevlendirilmilerdi
55
. Bu kiilerin verdikleri raporlar
dorultusunda dmann hareketi hakknda bilgi edinilmeye alld. Orduda emirler azdan
verildii iin ak ve net bir ekilde yazl emir bulunmamakla beraber, kararghlarda harp
ceridesi ve durum haritas tutulmamasnn yannda muhabere raporu dahi yazlmad
56
.


49
Osmanl Devleti daha nce 1828-1829 Osmanl-Rus Sava srasnda semafor telgraf kullanmsa da
bu sistemle ancak Boaziinin te yakasyla haberleme yaplabilindiinden pek kullanl olmamt.
Bkz. Roderc H.Davson, Osmanl mparatorluuna Elektrikli Telgrafn Girii, OTAM XIV, (2003),
347-348.
50
Gazi Ahmed Muhtar Paa, Sergzet-i Hayatmn Cild-i Sanisi, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
1996), 275
51
Mehmed Arif Bey, age, 667.
52
Kars teli sye-i mamriyetvane-i cenb- hilfet-penhde tamir olunub muhaberta ibtidr
olunduu 1 Mays sene 93/ 13 Mays 1877 tarihli telgraf. Bkz. BOA. Y.PRK.PT (Yldz Perakende
Evrak Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat ), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1/2, 13.05.1878;
Erzincan Telgrafhanesi'nin tamiri iin 2540 kuru lazmd. Ancak istenilen parann beyhude yere sarf
edilmemesi hatta mmknse gereinden fazla para harcanmamas belirtilmektedir. BOA. DH.MKT
(Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1318/78.
53
Sleyman Paa ve Ali Saib Paa kolordular etine zerine hareket edecekken, kodradan geen
yabanc gazetelerin muhabir telgraflarndan, Rus ordularnn Balkanlara ilerledii haberini altlar. Bkz.
zbilgen, age, 102.
54
Gazi Ahmed Muhtar Paa, age, 167.
55
Trnovada halkn gvenliini salamak iin baz gvenilir Pomaklarn, Bulgar dilini ve geleneklerinin
bildiklerinden dolay Bulgar klna sokularak 300 kuru maala hafiye olarak grevlendirildiler. Bkz.
BOA., A.}MKT.MHM (Sadaret Mhimme Kalemi Evrak ), Dosya Numaras/Gmlek Numaras
480/27, 14 Muharrem 93(10.02.1876).
56
Skan, age, 43.




25 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
3. kmal ve ae
Sava srasnda ordularn her tr ikmali Harbiye Nezareti ve Levazmat Dairesi
tarafndan temin edilmekteydi. Yerli kaynaklardan temin edilemeyenler yurtdndan
getirtilmekteydi. Devletin o dnemde tek sanayi kuruluu olan Hali tersanesi, ordunun ve
devletin ihtiya duyduu, fiek, kovan, silah tamirat gibi baz sanayi ilerini tek bana
karlamak zorunda kalmt
57
. Balkan cephesindeki ikmal ileri, umnu ve Vidinde bulunan
Asker dare Meclisi tarafndan yrtlmekteydi
58
. Rusuk, Silistre, Varna gibi yerlerde
merkez ikmal depolarnn yannda, ikmalin yaplmasn hzlandrmak iin de Karapnar,
Hacolu Pazarc, Filibe, Kzanlk gibi yerlerde de depolar mevcuttu
59
. Yiyecek gibi birinci
dereceden nemli ihtiya maddeleri genellikle buralardan temin edilmekteydi. Her taburdan
2er subay ve tabur ktibi, yeteri kadar er, 80 kadar mekkre beygir, cephedeki birliklerin
ikmal ilerini yapmak zere grevlendirilmiti
60
. Her tabur merkezinde de iki tabura yetecek
elbise, silah ve mhimmat bulundurulacakt.
Kafkas cephesindeki ikmal ilerini 4. Ordu Askeri dare Meclisi yrtmekteydi.
Erzurum ikmal ss olduundan burada cephane, yiyecek ve giyecek maddeleri ile cephane
depolar mevcuttu. Depolarda zahire miktar da azmsanmayacak lde idi
61
. Trabzon ve
Diyarbakrdan gelen ikmal maddeleri Erzurumdaki ambarlarda depolandktan sonra
mstahfz taburlar araclyla Kprky ara ambar ile Zivin ve Velibabadaki ileri ambarlara
tanmaktayd
62
. Nakliyede grevli mstahfz nefertnn says fazla olduu zamanlarda
nakliye hizmetinde kullanlacaklar ayrlp geri kalanlar dier taburlara ilave edilmekteydi
63
.
Erzurumdaki depolardan harp blgesindeki depolara gnderilen ihtiya maddelerinin datm
grevli taburlar tarafndan yaplmaktayd.
Yiyecek Maddeleri: Askerin yiyecei gnlk olarak verilirdi. Askeri taynat ve yem
kanununa gre bar zamannda askerin gnlk kalori ihtiyac 3150 kalori olup gnlk taynat
900 gr. ekmek, 650 gr. et, 150 gr. bulgur, 20 gr ya idi
64
. Ayrca 20 gr. tuz ve 9 gr. sabun
verilecekti
65
. Ancak sava zamannda her erin yannda demirba olarak drt gnlk peksimet
ile gnlk kii bana 640 gr. Un, 320 gr. et, 11 gr. tuz, yakacak olmayan yerlerde 960 gr. odun
verilmesi kararlatrlmt
66
. Seyyar haldeki birliklerin yiyecek ihtiyalar ise er bana 962,1

57
akir Batmaz, Bilinmeyen Ynleriyle Osmanl Bahriyesi, (stanbul: Yitik Hazine Yaynlar, 2010),
127.
58
Ser, age, 514.
59
Age, 514.
60
Age, 514; Skan, age, 208 Bunlardan 10u adr tanmasna, 20si yedek cephanenin tanmasna,
10u istihkm blklerinin edevat ile mutfak eyas tanmasna, 10u subay eyasn, 30u erzak
eyasnn tanmasna ayrld.
61
Ahmed Saib, age, 38.
62
Skan, age, 218.
63
Bayburt ve Erzincanda mstahfza taburlarnda bulunan ve nakliye hizmetinde kullanlan nefert
says fazla olduundan, nakliye hizmetinde kullanlmak zere yeterli sayda nefert bulundurulmas,
geri kalanlarn Bayburt taburlarna ve Erzuruma gnderilmesi kararlatrld. Bkz. BOA. Y.PRK.ASK
(Yldz Perakende Evrak Askeri Maruzat), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1/43.
64
Dstur, II. Tertip, C.VI, stanbul 1334, 1286.
65
Dstur, II. Tertip, C.VI, ayn yer.
66
Gazi Ahmed Muhtar Paa, age, 248; Kuatma altndaki 48.000 askerin bir haftalk ihtiyac en az 250
araba erzak ve 1000 ba hayvand. Bkz. Turhan ahin, ncesiyle ve Sonrasyla 93 Harbi,(Ankara:
Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1988), 103; Nefer mevcuduna gre 642 gr. un, 257 gr. et, deve
hamuru gibi sac ekmei verildi. Bkz. Mehmed Arif Bey, age, 227.





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 26

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
gr. ekmek, katk iin nceleri 20 para sonralar ise 40 para elden verilmesi hesap edilmiti
67
.
Ekmein bulunmad zamanlarda 600-630 gr. un veya 600 gr. peksimet verilecekti
68
. Ancak
peksimetten baka erzakn bulunmad zaman, peksimet miktar 1000 gr. olarak
ngrlmt
69
.
Peksimetlerin her biri bir orba taba byklnde olup, her yerde belirli miktarda
bulunmaktayd
70
. Bulgur bulunmad zaman yerine kuru sebze veya sebze konservesi, sebze
bulunmayan yerlerde de kuskus, arpa ehriyesi, tarhana, irmik, kestane, kuru meyve, buday,
msr, mercimek, nohut, fasulye unlar gibi kuru gdalar ve konserveler verilecekti
71
.
Ordu iin gerekli yan bir ksm ordu hazinesi tarafndan verilen nakit parayla, bir
ksm merkeze bal yerlerin aarlarndan yaplan balarla ve halkn ianesiyle, bir ksm da
baz memurlarn muharebeye kadarki maalarndan yaptklar balarla temin edilemeye
alld
72
. Devlet, ya sknts yaanmamas iin sadeya ihracn, yasaklad
73
. Ya
bulunamad zaman da yerine taze yal et, zeytinya, kuyruk veya i ya, eker, pekmez,
kahve, ay ekmek, st, yourt, tahin helvas verilecekti
74
.
Et, sava blgesinde paras pein olarak denerek veya senet karlnda tedarik
edilen hayvanlar vastasyla temin edilmekteydi
75
. Ancak halkn senede itimad kalmamt.
nk Krm Sava srasnda halka verilen bor senetleri, henz denmemiti
76
. Ayrca baz
tccar Bulgarlarn ihaneti sonucu, kaimenin itibar drlm, 1 kaimenin deeri 62 lira iken,
10luk kaimeyi 10 kurua bozdurulmutu
77
. Bu da iae malzemelerinin blgeden parayla temin
edildii durumlarda alm gcn zayflatmakla kalmayp daha ok paraya ihtiya duyulmasna
neden olmaktayd. Baz yerlerde ise tccarn kaime yerine nakit altn istemesi ise sava

67
Ser, age, 513.
68
Dstur, II. Tertip, C.VI, s. 1287.
69
Dstur, II. Tertip, C.VI, ayn yer.
70
Ryan, age, 59.
71
Dstur, II. Tertip, C.VI, s. 1289.
72
Batum Kumandanl'nn Kastamonu'dan satn almak istedii zeytinyann 7000 kyyesinin, 2050
kyyesi ahalinin ianesiyle, dier bir ksmn baz memurlarn muharebeye kadarki maalar ve
mlhakattan iki kazann ve kaza ile nefs-i Bolunun aarnn yarsndan yaplacak teberrularla
temin edildi. Bkz. BOA. DH.MKT (Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras 1319/17.
73
Edirne Vilyeti'nden sadeya ihrac sava dolaysyla geici olarak yasakland. Ancak kontratosu
olanlara 15 gn sre verilerek, bu sre zarfnda kontratosunu ibraz ettiren olursa kabul edilmesi, ondan
sonra irae edilecek kontratolar muteber kabul edilmeyecei gazetelerde iln edildi. BOA. DH.MKT
(Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1321/64, 3 evval 1294/ 11
Ekim 1877; Balk Varna iskelelerinde sadeya ihrac yasaktr. Ancak 93 senesinin 10 ile 25 Eyll
tarihleri arasnda onayl kontratolarn getirenlerin sade ya ihracna getirilen yasak kapsam dnda
tutulaca belirtildi. BOA. DH.MKT (Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras 1319/74, 12-14 Ramazan 94/ 20-22 Eyll 1877.
74
Dstur, II. Tertip, C.VI, ayn yer.
75
Her taburun gerisinde bir koyun srs bulunmaktayd. Batum, Ardahan, Kars, Elekirt ve Vanda iki
aylk zahire ve yakacak depoland. Bkz. Skan, age, 210-212.
76
Mehmed Arif Bey, age, 62, 354.
77
Hseyin Raci Efendi, Zara Mftsnn Hatralar, (stanbul: z Yaynclk, 2010), 101.




27 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
boyunca sadece bir veya iki kere maa alan askeri iyice zor durumda brakmaktayd
78
.
Hazinede nakit sknts yaand iin ve merkezden istenilen para, mesafe uzaklndan
dolay gnderilemediinden halktan bor sikke topland
79
.
Et taynat, genellikle kavurma olarak verilmekteydi
80
. Birok iae malzemesinde
olduu zere et taynatnn temini iin de baz mteahhitlerle anlalmt. rnein Edirne
tarafnda et taynatn Hristo Kumpanyas temin edecekti
81
. Devlet, bu mteahhitlerin ilerini
yapabilmeleri iin bunlara trl kolaylk salamaktayd. Etin yeterli gelmedii zamanlarda ise
alktan lmek zere olduu halde cepheye erzak ve cephane tayan kzlerin etleri
datlmt
82
. Bazen de sava meydanlarna yakn nehirlerden elde edilen balklarla et ihtiyac
karlanmaya allmaktayd
83
.
Balkan cephesinde peksimet ihtiyac stanbul, Edirne, Selanik, Gelibolu, Filibe gibi
merkezlerden temin edildi
84
. Hububat temininde Macaristan Millet Meclisi mebuslarnn da
yardm oldu. Macaristan Millet Meclisi mebuslarndan Arnest Simonyi, Osmanl ordusuna
hububat yardm teminine karar ald ve bunun nereye sevki veya paraya tahvili mi uygun
olacana dair ehbenderlie mracaatta bulundu
85
.
Kafkas cephesindeki askerin erzak ve giyeceinin bir ksm randan satn alnarak
temin edilmeye alld. Bunun iin ran ehbenderlii tarafndan Osmanl Bankasna, satn
alnacak malzeme iin polie dzenletildi
86
. Muamelenin bir an nce balamas iin gerekli
parann acilen gnderilmesi istendi. Batum Tmeni iin gerekli olan un, buday ve arpa,
Amasyadan Samsuna nakledilerek, Erzurum ve evre blgelerdeki birliklerin ihtiyalar da
Giresuna nakledilerek temin edildi
87
.

78
Mehmed Arif Bey, age, 365-366.
79
Erzurumdaki ordunun ihtiyac iin merkezden talep edilen para, mesafenin uzakl nedeniyle
zamannda ulaamayacandan dolay gerekli olan miktarn ake gnderilinceye kadar blge ahalisinden
temin edilmesi istenmiti. Ordu-y hmyna muktezi erzak ve sairenin ran cihetinden tedarik ve
mbayaas zmnnda bit-telgraf taleb buyrulan meskkatn tertib ve irsali der-dest ise de bad- mesafe
cihetiyle gnderilecek akann vusulne kadar tehir-i ruhsat caiz olmayacandan oralarca ashab-
servetden lzumu kadar meskkatn istikrazna mezun oldukda beyn klnr 7 Temmuz sene 93/ 19
Temmuz 1877 tarihli Erzurum valisine gnderilen telgraf. BOA. A. MKT. MHM. (Sadret Mektubi
Kalemi Mhimme Evrak), (Dosya Numaras/Gmlek Numaras 481/99; Mehmed Arif Bey, Bamza
Gelenler, s.447.
80
Mehmed Arif Bey, age, 68.
81
Hristo Kumpanyas'nn mteahhid olduklar tayinat- lahmiye iin dahil-i vilyette bulunan
hayvanlarnn idaresi zmnnda ol tarafa iram olunan vekilleri Sakaryan Karabet nm kimesnenin
tavsiyesi istida klnm olmala mm-ileyhin muvfk- usl vaki olacak meslatunda teshilt-
mmkne ifsna, BOA. DH.MKT, (Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras 1319/78, 14 Ramazan 1294 (22.09.1877)
82
Komisyon, Gazi Osman Paa Hazretleri Nezdinde Yz Gn, (stanbul, Mihran Matbaas, 1295), 3-4.
83
Age, 33.
84
Ser, 1877-1878 Osmanl Rus Harbi Rumeli Cephesi, s. 514.
85
BOA. HR. SYS.(Hariciye Siyasi) 176/16.
86
BOA. DH.MKT, (Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1321/98.
87
Amasya sancandan Batum tmen-y askeriyesi in klliyet zre (okunamad) hnta ve air
Samsuna nakl ve tesyir olunmakda olduu gibi Erzurum cihetinde bulunan bil-cmle kaza ve nevh
zehairinin dahi Erzurumun rah- rast olan Karahisar- arkiye sevk ve cemine mbaeret olmud
imdi derhal her tarafa memurlar tertib ve tesrib klnm olmala ikdamat- mtemadiyenin





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 28

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
Kafkas cephesinde ise peksimetin yannda un, pirin, bulgur, nohut, msr, buday,
arpa ve sadeya gibi temel gda maddeleri stanbul, Samsun, Diyarbakr gibi yerlerden kara
veya denizyoluyla temin edildi
88
. Ayrca randan nakit para karlnda zahire satn alnd.
89

Ya, peynir, sebze gibi yiyecekler vs. ihtiya maddelerinin bir ksm blgeden temin edildi.
Kafkas cephesinde eker, blgede sanayi kuruluu olmadndan dolay Karadeniz yoluyla
stanbuldan getirtildi
90
. Ambar ve depolarda ykl miktarda buday bulunduu iin bunlar
genelde kale ilerinde mevcuttu
91
. Kars depolarnda 29.040.000 kg. air ve 71.280.000 kg.
hnta mevcuttu ve bu da askere yaklak alt ay yetecek miktardayd
92
. Her an kacak bir sava
ihtimaline kar devlet zahire ihra yasa getirdiyse de
93
baz yetkililer Rus tacirlere zahire
satmaya devam etmekteydi
94
. Un ihtiyac, sava blgesine yakn su deirmenleri ile birliklerin
elindeki el deirmenlerinde tlen zahireden temin edilirken, ekmek ihtiyac da birliklerin
elindeki saclarda yaplan yufka ekmeinden ve karargh blgesine yakn olan Erzincan,
Harput, Diyarbakr, Sivastaki askeri frnlardan karlanmaktayd
95
. Ancak sevkyatta ve
ikmalde karlalan aksaklklar nedeniyle zellikle Kafkas cephesinde daha fazla olmak zere
her iki cephede de yiyecek sknts yaand. Bu nedenle askerler, baz zamanlarda evrede
bulunan msr vs. tarlalarndan topladklar rnlerle beslenmeye altlar
96
. Daha nce
belirtildii zere askere verilmesi gereken gnlk taynat ou zaman verilemedi. Askerin
yiyecei genellikle yars buday yars da kokuru unundan olmak zere 140 dirhemlik bir
ekmek ile 150 gr. kz etinden ibaret kald
97
. Bazen de sadece kokuru unundan yaplan orba

icrasyla BOA. Y.PRK.UM.(Yldz Perakende Evrak Umumi Maruzat), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras 1/24, 27 Mays 1293(08.06.1877).
88
Skan, age, 213.
89
Mirza Day adl bir kii Osmanl askeri iin Tahran taraflarna zahire vs. almak iin gnderildi. Bu
ahs Bayezide bir adam gndererek 250 ba hayvan buldu. Ayrca kumandan tarafndan ihtiyatan
dolay 600 deve, askerler iin rankri bir kumatan yamurluk yaptrlmas, istendi. BOA. Y.PRK.EA.
1/13, 22 Eyll 1293 (04 .10.1877).
90
Skan, age, 38.
91
Ryan, age, s.34.
92
Ahmed Mithad, Zbdetl-Hakayk, (stanbul: Takvim-i Vekayi Matbaas, 1295, 245.
93
1292 senesinde zahirenin bol olduu Bosnada sava ihtimaline kar devlet, zahire ihracn yasaklad.
Bu yasan, devlet kaldrncaya kadar da devam ettirilmesi istendi. Bkz. BOA. Y.PRK.UM.(Yldz
Perakende Evrak Umumi Maruzat), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1/13.
94
Erzurum valisi ve ordu kumandan Ferik Paa, zahire ihracnn men edilmesine ramen Kars ve
civarndan elde edilen zahireyi Rus tccara satm, stanbula ikyet edildikten sonra emir kartlp
sat durdurulduysa da gerekli erzak oktan dmana satld. O srada ihra yasandan dolay Rus
tccarn satn ald zahirelerin ou snrdaki ambarlarda kald. Ahmed Muhtar Paa, Kars mutasarrf
efik Paaya Rus konsoloslara hitaben bir mektup yazarak, snrdaki zahireye, sava dolaysyla bedeli
denmek artyla el konulduunu belirtti. Toplanan zahirelerin arabalarla Karsa doru yola karlmas,
eer bir Rus saldrsna uranrsa kfi miktarda gazya ile zahirenin yaklmas istendi. Ancak bu ile
grevli olan Rahmi Bey, yakma iini yetitirememi, ykl miktarda zahire dman eline geti. Bkz.
Mehmed Arif Bey, age, 61-144.
95
Osman lk, Osmanl mparatorluunda Savunma Mimarisi Olarak Tabya, Atatrk niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi 27, (2007), 266; Ahmed Saib, age, 38.
96
Ryan, age, 65.
97
Komisyon, age, 3.




29 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
verildi
98
. Askerin neredeyse durmadan yola devam etmesi gereken zamanlarda ise yemek
verilmedii iin askerler, yanlarndaki kuru peksimetleri yry srasnda karlarna kan
derelerde suyla slatarak yemeye altlar
99
. Sava sonlarnda et neredeyse hi verilmeyip,
taynlar iyice azaltlmt. Askerin gnlk yiyecei bir miktar msr unu ve tuzsuz msr
ekmeiyle snrl kalmt
100
. Bazen askerin yannda tayn olmad iin asker a olarak hareket
etmek zorunda kald. Maalar zaten birka aydr verilmediinden askerin, kendi parasyla
ihtiyalarn temin etmesi mmkn olamamaktayd
101
. Bazen taynat fazla gelen veya savata
dman askerinden ganimet elde eden askerler, ellerindekini blgedeki halka satarak paraya
evirmeye alrlard
102
. Elde ettikleri parayla da ihtiya duyduklar malzemeleri satn
alrlard. Baz zamanlarda ise blgede meskn Mslman ve Yahudi halk, askerlere torbalarla
ekmek, katk, flarla su tayarak askerin ihtiyalarn gidermeye almlard
103
. Ancak
sava boyunca askere yeteri kadar tayn verilememesi, askerler arasnda bir sre sonra
honutsuzluk ve itaatsizliin olumasna neden oldu
104
.
Tuz sknts savan bandan sonuna kadar devam etmiti
105
. Savan balarnda pek
olmasa da ilerleyen zamanlarda eker sknts da fazlasyla ba gsterdi
106
. Bunda fiyatlardaki
istikrarszlk da etkiliydi. Sabah 10 kurua alnan malzemeler akama doru 20 kurua
kabiliyordu
107
.
Hayvanlara k vaktinde gnlk 3,5-5,5 kg. arpa, 2-3,5 kg. ot, 2-3 kg. saman, 2,5-5 gr.
tuz verilmesi, ayr mevsiminde 1-2,5 kg. krlm arpa, 40-45 kg. ayr otu, 2,5 gr tuz
verilmesi kararlatrld
108
. Hayvanlar iin gerekli yem, ordu depolarndan temin edilmeye
allm, yem olmad zamanlarda da otlatlma yoluna gidilmiti. 10.000 hayvan iin gnde
45 ton arpa gerekmekteydi
109
. Ancak bunlar bulunamad zaman ordu ihtiyac iin kullanlan
hayvanlarn beslenmesi iin yakn yerlerden saman istenmekteydi
110
. Sava sona erdii
sralarda Ragozada hayvanlara ve askerlere yetecek kadar erzak vardysa
111
da nakliyat
vastalarnn yeterli olmay, kt hava koullar ve bozuk yollar dolaysyla yeteri kadar yem

98
Age, 4.
99
Mehmed Arif Bey, age, 165.
100
Yzba Von Herbert, age, 233.
101
Komisyon, age, 7.
102
Age, 18.
103
Hseyin Raci Efendi, age, 83; Mehmed Arif Bey, age, 317.
104
ngiltere Sefiri Libartn, Mabeyn-i Hmyn Feriki Said Paaya gnderdii 3 Haziran 1877 tarihli
mektuba gre askerin tayin durumu yleydi: askerin lykyla ve kifyet idercesine itam
olunamyoruz ve maamz alamyoruz diyerek pek oklarnn adem-i itaatde bulunduklarn ve hatta
bir fenalk vukuunu men itmek in geen eharenbe gn Erzurumda kla kapularnn kapadlmas
lzumuna Bkz. BOA. Y.EE. (Yldz Esas Evrak), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 42/90.
105
Yzba Von Herbert, age, 200.
106
Komisyon, age, 15.
107
Age, 15.
108
Dstur, II. Tertip, C.6, 1295-1296.
109
Mehmed Arif Bey, age, 52.
110
Varna ve Pazarck tmenlarndaki hayvanlar iin gerekli samann Aydos, Huri(?) ve Bergos
kazalarndan getirtilmesi istendi. Bkz. BOA, Y.PRK.ASK(Yldz Perakende Evrak Askeri Maruzat),
Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1/52.
111
Raguza'da askeri depolarda 4 alay askeri 18 mah idare edecek ve o kadar mddet iin 37 alaya
kifayet edecek, askere ve hayvanlara yetecek yiyecek bulunmaktayd. BOA. HR. SYS. (Hariciye
Siyasi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 214/3, (31.01.1878).





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 30

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
bulunamadndan hayvanlar yem azl ve bakmszlktan zayf dp telef oldular. Sava
sonlarna doru atlarn ne arpas ne de saman kalmt
112
. Bu nedenle elde kalan bir miktar ot
ve samann, toplar eken beygirlere verilmesi kararlatrlmt
113
.
ecek Maddeleri: me sular eme, pnar ve dere gibi doal kaynaklardan, bunlarn
olmad yerlerde birliklerin arkasndan gelen su arabalarndan temin edilmekteydi
114
.
Askerlerin yanlarnda su mataralar bulunmaktayd
115
. Ancak hava ve yol koullarndan, baz
mhim noktalarn elden kmas ve su kaynaklar ile askeri kuvvetler arasna dman
kuvvetlerinin girmesinden dolay su sknts ekilmeye baland. Ancak cephe gerisindeki
halkn da gayretleriyle su sknts giderilmeye alld. Tabya, kale gibi yerlerde ise s
ihtiyac, yamur sularn biriktirecek sarn veya kuyulardan temin edilmeye alld. Ancak
baz tabyalarda sarn sistemi olmad iin dardan temin edilmeye alld.
Giyecek Malzemeleri: Her iki cephede de amar, orap, pabu, krk, kalpak ve
kilim gibi ihtiya malzemeleri, ehirlerde bulunan dikimevleri vastasyla temin edildi. Geri
kalan ksm ise (elbise, fotin, amar, orap, yamurluk, izme) stanbul civarndaki Feshane,
Hereke ve zmit fabrikalar ile yurtdndan temin edildi
116
. Bunun yannda krk, yemeni, fotin,
ark gn, orap, eldiven ve amarlk bez gibi giyecek maddeleri cepheye yakn yerlerden
temin edilmeye alld
117
. Askerin ihtiyac olan krkler, et taynat iin kullanlan koyunlarn
derisinden veya evre vilayetlerden temin edildi
118
. Balkan cephesinde askerin klk elbisesini
temin etmek zere idare-i askeriyenin Sofya ve civarndan temin ettii koyun ve kuzu postlar
kullanld
119
.
Kafkas cephesindeki askerlere rankri kumalardan yamurluk yaptrld
120
. Havalarn
souk olduu yerlerde askere souktan korunmak iin velense

verilmesi kararlatrldysa da
hareket halindeki askerin, hareketini kstlayacandan dolay yerine yamurluk verilmesi
kararlatrld
121
. Ayrca askerin amarn saklamas iin boydan yedier parmak uzunlukta
yaklak 60-70 cm. byklnde, ii fabrika beziyle astarlanm, dme yerlerinde drder

112
Komisyon, age, 22.
113
Age, 22.
114
Ryan, age, 59; Mahmud Talat Bey, age, 122.
115
Yzba Von Herbert, age, 102.
116
Skan, age, 209.
117
Skan, age, 209.
118
Gazi Ahmed Muhtar Paa, age, 257.
119
Komisyon, age, 4.
120
Mirza Day adl bir kiiden rankri bir kumatan yamurluk yaptrlmas istendi. Bkz. BOA.
Y.PRK.EA.(Yldz Perakende Evrak Elilik ve ehbenderlik Maruzat), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras 1/13, 22 Eyll 1293(04.10.1877).

Ar, tyl, kaln battaniye.

121
Bosnada k artlar dolaysyla ar souk havalardan korunmak iin askere velense verilmesi
dnldyse de bunlar hareket haklindeki askerin hareketini kstlayaca iin yerine rankri bir
kumatan yamurluk yaptrlmasna karar verildi. Bkz. BOA. DH (rade- Dahiliye), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras 710/49727, 17 Eyll 1291(29.09. 1875).




31 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
parmak para eklenmi dolaplar verildi
122
. Askerin giydii arklar, kei veya kz derisinden
imal edilmiti
123
. Bunlarn keleri olmad iin yamurlu havalarda ve amurlu yollarda
askerlerin aya kaymaktayd
124
.
Silah, Cephane, Levazmat: Fiek imali iin kalp, kt, imir aac, barut,
balmumu ve sicime ihtiya duyulmaktayd
125
. Silah ve cephanenin bir ksm stanbuldan,
dier ksm Almanya ve Amerikaya verilen siparilerden temin edilmekteydi. 1876 ylnda
Amerikaya sipari edilen 600.000 adet Martini Hanri tfein, 400.000 kadar 1877 ylnn
Temmuz aynda teslim alnmt
126
. Kafkas cephesinde nal ve mh gibi gereler, Erzurum ve
Erzincandaki imalathanelerde retilmekteydi
127
. Yakn blgelerden de eitli ihtiya
maddeleri temin edilmekteydi. Ancak bunlarn ou ya ykleri tayan hayvan sahipleri
tarafndan yolda telef edildi ya da ekya saldrsna urayarak heba oldu
128
. Baz zamanlarda
ihtiya duyulan malzemenin yerine yanllkla veya ordu iindeki ekimelerden dolay kastl
olarak baka malzemeler gnderilmekteydi
129
. Bu da kritik durumda olan askerlerin aleyhine
bir durum oluturmaktayd.
Kafkas cephesinde silah ve mhimmat gibi askeri tehizat, blgede sanayi kuruluu
olmadndan dolay Karadeniz yoluyla stanbuldan getirtilmekteydi
130
. Baruthane,
dkmhane, fiekhane gibi sanayi kurulularnn stanbulda olmasnn, sava srasnda pek de
faydas olmadndan bu tr yerlerin Anadolu ilerine kaydrlmas dnlmt
131
. Ancak
sava srasnda bu dnce istenildii gibi gerekletirilemedi. Cephanelerin saklanaca
depolarn mevcut olmad yerlerde mektep binalar cephanelik olarak kullanld
132
. Silah ve
cephane ihtiyacndan dolay silah, barut ve gherile ihracna yasak getirildi. Yasaa
uymayanlarn yakalanmas iin ihbar edenlere ihbariye akesi verilecei bildirildi
133
.

122
Dolaplar zellikle Bosna taraflarnda bulunan askerler iin dnlmtr. Her dolap 24,5 kurua
mal olmu, toplamda 141.464 adet dolap, 24.5 kurutan 3.468.318 kurua mal oldu. BOA. DH (rade-
Dahiliye), ayn belge
123
Komisyon, age, 28.
124
Age, 28.
125
Skan, age, 215.
126
Age,214.
127
Age, 214.
128
Age, 212.
129
Baz zamanlarda ise merkezden istenen cephane sandklarnn yerine yanllkla ya da kastl olarak
gaz sand gnderildi. Bkz. Hseyin Raci Efendi, age, 198.
130
Skan, age, 38.
131
Buna gre birinci yol, znik-Eskiehir-Ktahya-Konya yoluyla genileme, dieri de Kpl ve
Vezirhan arasndaki Karasu deresi mevkiidir. Ancak buras denizden dman saldrsna ak ve stma
hastalnn grlmesinden dolay baz sakncalar vard. BOA. YPRK.ASK. (Yldz Perakende Evrak
Askeri Maruzat), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1/70.
132
Trabzon vilyetine gnderilen telgrafta Giresun Rdiye Mektebi cephane yapld iin buradaki
rencilerin serian baka bir yere nakledilmeleri gerektii bildirildi. Bkz. BOA. MF. MKT. (Maarif
Nezareti Mektubi Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 48/135, 21 Zilhicce 93 ve fi 25 Kanun-
Evvel 92 (06.01.1877); Babada Rdiye Mektebine asker ikame edilecei iin buradaki mevcudu 65 e
bali olan akirdann sbyan mektebine nakledilmesi bildirildi. Bkz. BOA. MF. MKT. (Maarif Nezareti
Mektubi Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 48/13, 16 Rebiul-Ahir 94/ 18 Nisan 93
(30.04.1877).
133
Gerek aktan gerekse gizliden silah ve barut kaaklnn yaplmamas iin gemilerin tefti
edilmesi istendi. zinsiz barut satanlar ihbar edenler ihbar sonucu elde edilecek barutun gerek





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 32

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
Yakacak htiyac Temini: Isnmak iin odun, kmr, tezek, aydnlanmak iin ise ra,
mum ve ya kandili kullanlm, bunlarda sava blgesinden veya yurt iinden temin
edilmiti
134
. Askere aydnlanmak iin gnlk 30 gr. gaz, yemek piirmek, hamam ve amar
iin 840 gr. odun, k vakti snmak iin yakacak 1000 gr. odun ve 250 gr. kmr verilmesi
135

dnlmt. Kafkas cephesinde kmr ve kereste gibi yakacak maddeleri, blgede sanayi
kuruluu olmadndan dolay Karadeniz yoluyla stanbuldan getirtilmekteydi
136
. Ancak her
iki cephede de dier ihtiya malzemeleri gibi yakacak maddeleri de sava boyunca istenilen
oranda temin edilemedi. Odun ve kmrn bulunamad yerlerde terk edilen veya sava
dolaysyla harap olmu ev, ahr, araba ve kerevetlerin keresteleri sklerek yakacak olarak
kullanld
137
. Ayrca geceleri istihkm iinde snmak ve yemek piirmek iin civar balarda
bulunan asma ktkleri de yerlerinden sklerek tabyalara getirildi
138
.
Sevkyat yapan gemilerin kmrleri, Tersane-i Amire tarafndan karlanmaya
139

alldysa da kmr azl dolaysyla sevkyatlar aksad
140
. Adakaleye kmr sevk etmek
isteyen hkmet, Avusturya Kmr komisyonuyla % 2 komisyon verilmek zere anlama
yaptysa da, masraflardan dolay komisyon, 2700 frank istedi
141
. Komisyona gre telgraf ve
yol ve sair masraf 2600 frank civarndayd ve Osmanl hkmetinin 3000 frank vermesi
yeterliydi
142
. stenilen mebla denmedii takdirde Avusturya kanunlarna gre 1500 ton
kmre el koyup dier 1500 tonun da kontratn feshedebilecei bildirildi
143
.

deerinin %20 sine eit miktarda ihbariye akesi verilecei iln edildi. Bu akeler Dersaadette Tophane
hazinesinden, vilyetlerde ise mal sandklarndan verilecektir. Eczaclara gerek olan gherile
Eczacba tarafndan Tophaneden alnacakt. Gherilenin deeri olan 8 kuruun zerine 20 pare bayia
zamm eklenerek kyyesi 8,5 kurua eczanelere salam bir teminatla retildikten sonra datm ihtiyac
olan yerlere yaplacakt. BOA. HR.HM.O.(Hariciye Nezareti stiare Odas), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras 161/1.
134
Skan, age, 209.
135
Dstur, II. Tertip, C.6, stanbul 1334, s. 1286.
136
Skan, age,. 38.
137
Yzba Von Herbert, age, 200; Mehmed Arif Bey, age, 187.
138
Komisyon, age, 3.
139
zmirden Desaadete avdet iden Terbiye nm cesim ve azim vapur ile Dakhile vapurunun
svari-i askeri celbi iin yine am Trablusuna kym ve azimet itmeleri Tersane-i Amire caniblerinden
emr ve tasvib buyrulmu olub iktiza iden kmrleri Tersane-i Amire tarafndan sarf ve ita klnd
anda lzm olan cihete hareket ve azimet ideceklerinin BOA., YPRK.ASK. (Yldz Perakende Evrak
Askeri Maruzat), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1/36, 14 Temmuz 93(26.07.1877).
140
zbilgen, age, 104.
141
BOA. HR.TO. (Hariciye Nezareti Tercme Odas), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 127/62.
142
BOA HR.TO. (Hariciye Nezareti Tercme Odas), Ayn belge.
143
Msy Felicyan Avusturya kanunlar iktizasnca kmr komisyonu mesarift- sairesi tediye
oluncaya dein tevkif idebiliyor mm-ileyh komisyon olarak iki bin yedi yz frank talep idiyor biz dahi
zaten kendsne laakal yzde iki komisyon itas kabul etmi idik mm-ileyh maaza kiras ve telgraf
creti ve yol masrafyla mesarift- saire olmak zere iki bin alt yz frankdan mtecaviz masraf etmi
olduu iddiasnda ise de hkmet-i seniyeye cmle olmak zere bin frankla iktifa edecek ve mebla-
mezkr virilmedii halde bin be yz tonilato kmr tevkif ederek dier bin be yz tonilatonun
kontratosunu fesh dahi muhalefet edilecekdir binaen-aleyh Adakalesine ihrac edecei kmr iin bin




33 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
Tahkimat Malzemeleri ve Barnma: Kazma, krek, balta, balyoz ve ksk gibi
malzemeler tamamen yurtiinden temin edilmekteydi. Piyade taburundaki erlerin zerinde 1
adet peksimet torbas, 1 adet cephane torbas, 1 adet matara bulunmas; her mangada 1 adet
yufka sac, 1 adet karavana, her blkte 4 adet kazma, 4 adet krek, 2 adet balta, 1 adet gm
bulunmas kararlatrlmt
144
. Her 15 er iin 1 adet, 2 blk subayna 1 adet, 4 blk
subaynn hizmetindeki erlere 1 adet, ktip-imam ve bunlarn hizmet erlerine 1 adet, salk
memuru ve hizmet erlerine 2 adet, binba ile hizmet erlerine 2 adet, topu birliklerindeki
bataryalardaki her 15 ere 1 adet, bataryann esnaf takmlarna 1 adet adr verilmiti
145
.
Kumandanlarnki de dahil olmak zere adrlar pek teferruatl deildi. Kumandan adrnda bir
tane ordu yata, bir masa ile drt adet deri deli kk sandalyeler mevcuttu
146
. Alet ile
edavat ise yeterli deildi. Ancak Osmanl ordusunda bu tr eksiklikler teden beri var
olduundan asker bu duruma aldr etmemekteydi
147
. Kafkas cephesinde, yollarn yetersiz ve
bozuk oluu, ar k artlar, demiryolu ann henz bu blgeye gelmemi olmas, nakliye
arabalar ve hayvanlarnn yetersiz olmas nedeniyle bu tr ihtiya malzemeleri gerektii gibi
salanamad. Askere verilen adr says yetersizdi. Askerler, adr olmayan yerlerde,
bulunulan blgedeki ev, ahr, kahvehane, okul, han gibi binalara yerletirildi
148
. Baz yerlerde
askere kalacak yer temin etmek iin blgedeki ormanlardan elde edilen kerestelerden, halkn
gayretiyle baraka ve kulbeler ina edildi
149
. Yatacak yer olmad zaman amurlarn zerine
ta dklp, zerine biraz kuru ot yaylarak yatak yapld
150
.
Nakliye Vastalar: Karadan sevkyat yaplrken eitli nakliye hayvanlar
kullanlmaktayd. Bunlardan develer ile Sivas, Kayseri, Erzurum ve Kbrs blgelerinde yaygn
olarak kullanlan katr ve merkepler en ok kullanlan nakliye hayvanlar olup, atlar ulam
vastas olarak kullanlmaktayd
151
. Nakliye hayvanlar iki gruba ayrlmt. Mekkre denilen
yk hayvanlar, saat bana ya da tadklar ykn arlna gre halktan kiralanan katr, eek
ve deve gibi hayvanlard; dieri ise bakmlar devlet tarafndan temin edilen ordunun elindeki
hayvanlard
152
. Nakliye vastas olarak at, kz ve manda arabalar, iki tekerlekli kan, yayl
arabalar kullanlmaktayd
153
. Bu nakliyat vastalarndan daha ok Kafkas cephesinde
faydalanld. Balkan cephesinde ihtiya duyulan binek ve top koum hayvanlar, Romanya ve
Macaristandan satn alnarak tedarik edildi
154
. Mevcut hayvanlar ise ktlk, kuraklk, alktan

be yz frank vermee mecburuz 21 Temmuz 1877 tarihli Viyana sefaretinden gnderilen telgraf
tercmesi. BOA HR.TO. (Hariciye Nezareti Tercme Odas), Ayn belge.
144
Age, 210.
145
Ser, age, 515.
146
Komisyon, age, 31.
147
Ahmed Saib, age, 40.
148
Askerlerin bulunduklar yerlerdeki mekteplere yerletirilmesi, rencilerin ise geici olarak baka
mnasip bir yere yerletirilmesi Ser-askerlik tarafndan istendi. Bkz. BOA. MF. MKT. (Maarif Nezareti
Mektubi Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 45/121, 23 Kanun- Evvel 92 (04.01.1877);
Yzba Von Herbert, age, 232-233.
149
Age, 27.
150
Mehmed Arif Bey, age, 179.
151
Erler, age, 234-235.
152
Age, 234-235.
153
Engin, age, 23.
154
Ser, age, 39; Tuna taraflar iin tertip edilen top bataryalar iin gerekli hayvanlarn temini iin
Macaristandan derhal 2000 res hayvan satn alnd. BOA. ..MMS. (rade Meclis-i Mahsus), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras 55/2483, 29 Terin-i Sani 129 (11.12.1876).





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 34

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
ve ar hava koullarndan dolay zayf dmlerdi.
155
. Tama kapasiteleri de snrl olduu
iin byk sevkyatlarn yaplaca zamanlarda daha ok nakliye vastasna ihtiya
duyulmaktayd
156
. Bylece Anadolu ileri de dahil memleketin drt bir tarafndan hayvan
temin edilmeye allmt. Erzuruma Konyadan 150 deve, Esbkean kazasndan 72,
Akehirden 25, toplamda 247 deve gnderilmiti
157
. anakkale, zmir, Antalya, Samsun,
Mula gibi dorudan Dhiliye Nezaretine bal illerden kiralk hayvan ve araba toplanp,
bunlarn ne miktarda topland, nerelere sarf edilecei ve telef edilmemeleri iin de cetvel
tutulmas lzumlu grld
158
. Bunun iin halkn ianeleriyle bir takm havyanlar ve arabalar
toplandysa da ihtiyac karlamad
159
.
Dier ihtiyalar: Sava srasnda en ok ihtiya duyulan maddelerden biri de sknt
ve bunalmdan k yolu olarak kabul gren ttnd
160
. Ancak bunun da dier ihtiya
maddeleri gibi dzenli olarak temini mmkn deildi. Sava srasnda ttn fiyat o kadar ok
artmt ki 1283 gram Osmanl altnna denk gelmekteydi
161
. O da kstl olarak baz
Yahudi tccarlar vastasyla temin edilebilmekteydi
162
. Askerin dini vecibelerini yerlerine
getirebilmeleri iin Mushafa ihtiya duyulmaktayd. Gerekli Mushafn temini iin devlet,
ordu birliklerine Mushaf paras gndermekteydi
163
. Gnderilen paralarla ordu birliklerinin

155
Trabzon Vilyeti tarafndan gnderilen bir tahrirta gre askeri mhimmat nakli iin Sivas'tan
gnderilen hayvanlardan on drd, l-gar olmalar dolaysyla 6040 kurua satld. BOA. DH.MKT
(Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1320/9.
156
Erler, age, 250.
157
nefs-i Konya hassas olan yz elli deve bundan on gn mukaddem sevk olunduu gibi Esbkean
kazasndan yetmi iki ve Akehirden yirmibe ki ceman iki yz krk yedi deve sevk idildi BOA.
Y.EE. (Yldz Esas Evrak), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 143/73, 17 Haziran 1293 (29.06.1877).
158
Anadolu ve Rumeli ordu-y hmynlar in mahall-i malumeden mretteb zehairi telef ve sarfdan
muhafaza iin ve sret-i muntazamada mahallerine irsl idilmek zere iktiza idenlere tebligat-
mukteziye ve messere ifas ve mretteb mahallerden ne kadar zahire gnderilmi ve ne mikdar
kaldrlmdr buralarnn yek-nazarda grlb (?) zmnnda nezarete bir cedvel tutulmas mukteza-y
irade-i seniyeden bulunmu olman bu babda nezaret-i Celilelerince ordu-y hmynlar in vilyt
ile evliye-i mustakileden ne kadar zehayir tertib olunduunun suret- mehamda olmak zere bir cedvelin
srat-i irsli BOA. DH.MKT (Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras 1323/9, 15 evval 1294 (23.10.1877).
159
Mitrovie'den Yenipazar'a askeri mhimmat ve erzak sevki yaplmas iin civardaki halk tarafndan
iki yz haneden hayvan hesabyla 100 ba beygir ianeten verildi. BOA. DH.MKT (Dahiliye Nezreti
Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1319/67; Edirne ahalisi tarafndan Orhaniye
Tmenina 2000 ba mekkre hediye edildi. Bunlarn yarsndan fazlasn babozuklar temin etti. BOA.
DH.MKT (Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1321/59; 29
Ramazan 94/7 Ekim 1877 tarihli Bosna vilyetine gnderilen tahrirtta zvornik sancanda kin Belene
Kazas memur ve ahalisi tarafndan Hersek Tmeni iin ianeten at ve araba topland. Bu zor gnlerde
vatan uruna byle gzel hareketlerin takdir edilmesi iin devlet tarafndan yardmda bulunanlarn
isimlerini havi bir defter tutulmas istenerek ismi geenlere teekkr edildi. BOA. DH.MKT (Dahiliye
Nezreti Mektub Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1318/86; Mehmed Arif Bey, age, 663.
160
ahin, age, 103.
161
Komisyon, age, 15.
162
Age, 15.
163
tfaiye taburlar iin 20 adet Mushaf- erif gnderilmesi istenmitir. Mushaflarn her biri iin rayi
akesi olarak 22er gurudan olmak zere, hediyesi olan 440 guruun grevli memura teslim edilerek




35 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
bulunduu yakn vilyetlerden gerekli Mushaf temin edilmekteydi. Mesel Prizren, skb,
starova ve Kolonyadaki birlikler iin 1155 adet Mushaf ihtiyac, Manastr vilayetine
bildirilmiti
164
. Ayrca Beinci Orduya gnderilmek zere Mekteb-i Harbiye Kolaas smail
Hakk Efendi'ye 300 adet Mushaf verilmiti
165
.

Sonu
Tarih boyunca yaplan savalarda gerek cephedeki, gerekse cephe gerisindeki
ordularn her trl ihtiyalarnn zamannda ve eksiksiz olarak ikmali, savan
kazanlmasndaki en nemli etken olmutur. kmal-iaenin zamannda ve eksiksiz olarak
temini ise devletin nakdi gc, dzenli bir yol politikas, sanayi kurulularnn yeterli olmas
ve an getirdii yenilikleri yakndan takip etmesiyle paralellik gstermitir.
1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda Osmanl Devleti an getirdii teknolojik
gelimelere ok da uzak deildir. Sanayi devrimiyle birlikte batda yaanan teknolojik
gelimeler, birok alanda kullanlmaya balanmtr. letiimde telgrafn, ulamda buhar
gcyle alan gemilerin ve demiryolu tamacl gibi teknolojik ulam aralarnn
kullanlmas, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda daha da yaygnlamtr.
1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda teknolojik gelimelere paralel olarak ikmal
ve iaenin temin usulleri de deimeye balamtr. kmal ve iaenin temin usullerinin
deimesiyle birlikte askeri sevkyatn yaplabilmesi iin devlet hazinesinin daha fazla nakit
paraya ihtiyac artmtr. Ancak 1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda Osmanl maliyesi
iinde bulunduu skntl durumdan dolay gerekli nakdi salayamamtr.
Sava srasnda devletin tek sanayi kuruluu Hali Tersanesiyle snrl kalmtr. Bu
da ordu iin gerekli ihtiya malzemelerinin lke ierisinden tedarik edilememesine neden
olmutur. Dier bir deyile Osmanl Devleti bu dnemde zellikle sanayi rnleri konusunda
da baml kalmtr. kmal ve iaenin yeteri kadar temin edilememesi, gnderilen iae
maddelerin ise gerei gibi idare edilememesinden dolay askerler beslenme, giyecek, silah,
mhimmat, vs. konusunda olduka sknt yaamlardr. kmal ve iaede grlen bu
eksikliklerin, savan kaybedilmesinde ok byk pay olmutur.
1877-1878 Osmanl-Rus Sava ncesinde Osmanl Devletinde bayndrlk,
demiryollar ve karayollar yapm, telgraf hatlarnn ekilmesi, eitim-retim alanndaki
gelimeler, basm-yayn, tercme vs. idari alanda nemli gelimeler yaanmaktayd. te bu
kalknma sreci savala birlikte sekteye uram ve bundan sonra Osmanl Devleti, hibir

gnderilmesi istenmitir. Bkz. BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras 47/60, 29 Rebiul-Evvel 294 (13.04.1877).
164
Prizren, skb, starova ve Kolonya tarafndan istenen 1155 kta Mushaf- eriflerin gnderildii,
ulanca bunlarn kontrollerinin yaplmas ve 21600 guru mecidiye 25 guru hasebiyle bedellerinin
gnderilmesi. Manastr Vilyet-i Celilesine gnderilen 2 aban 1293/ 10 Austos 1292 tarihli yaz.
Bkz. BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 42/19,
(22.08.1876).
165
Beinci Ordu'ya gnderilmek zere Mekteb-i Harbiye Kolaas smail Hakk Efendi'ye 300 cilt
Mushaf verildi. Bu 300 cilt Mushafn creti olan 300 adet sim mecidinin bir an nce denmesi
gerekmekteydi. BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras 38/111.





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 36

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
zaman harp ncesi kalknma hzna ulaamamtr. Aksine yenilgilerin sonucu zl, bu
sava ile balamtr.

KAYNAKLAR

1.Ariv Belgeleri
BOA. C.NF. (Cevdet Nafia), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 12/599
BOA. DH. MKT (Mektubi Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1318/78; 1318/86;
1319/17; 1319/67; 1319/74 1319/78; 1320/9, 1321/59; 1321/64; 1322/98; 1323/9;
BOA. HR.TO. (Hariciye Nezareti Tercme Odas), Dosya Numaras/Gmlek Numaras
127/62; 497/5
BOA. HR. SYS. (Hariciye Nezareti Tasnifi Siyasi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras
176/16; 214/3
BOA. HR.HM.O. (Hariciye Nezareti Tasnifi Hukuk Mavirlii stiare Odas), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras 161/1
BOA...MMS.(radeler Meclis-i Mahsus), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 55/2455;
55/2483
BOA. .DH. (radeler Dahiliye), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 710/49727
BOA.MF.MKT. (Maarif Nezareti Tasnifi Mektubi Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras 48/135; 48/13; 45/121; 47/60; 42/19; 38/111
BOA. AMKT.MHM (Sadaret Mektubi Mhime Kalemi), Dosya Numaras/Gmlek Numaras
479/52; 480/27 481/99
BOA. YEE. (Yldz Esas Evrak), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 127/73; 143/73
BOA.YPRK.ASK (Yldz Perakende Evrak Askeri Maruzat), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras 1/14; 1/36; 1/43; 1/70
BOA. Y.PRK.EA. (Yldz Perakende Evrak Elilik, ehbenderlik ve Ateemiliterlik), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras (Y.PRK.EA.) 1/13
BOA.Y.PRK.PT (Yldz Perakende Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras 1/2
BOA.Y.PRK.UM. (Yldz Perakende Evrak Umm Vilayetler Tahrirat) Dosya
Numaras/Gmlek Numaras 1/13; 1/24; 1/27

2. Dstur
Dstur, II. Tertip, C.VI, stanbul 1334,




37 Yksel Bayl

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013

3. Hatratlar ve Tetkik Eserler

AHMED MDHAT, Zbdetl-Hakayk, Takvim-i Vekayi Matbaas, stanbul 1295
AHMED SAB, Son Osmanl Rus Muharebesi, 1. Tab, Hindiye Matbaas, Kahire 1327
BESBELL, S., Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi Osmanl Devri / 1877 - 1878 Osmanl - Rus
Harbi / Deniz Harekat, Genelkurmay Basmevi, 1. Bask, Ankara 1980
ADIRCI, M., Tanzimat Dneminde Karayolu Yapm, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, 15:26, Ankara 1991, s. 153-
167
DAVISON, R. H., Osmanl mparatorluuna Elektrikli Telgrafn Girii, OTAM XIV, (ev:
Durdu Mehmet BURAK), Ankara 2003, s. 347-386
ENGN, V., Rumeli Demiryollar, Eren yaynclk, 1. Bask, stanbul 1993
ERLER, M. Y., Osmanl Devletinde Kuraklk ve Ktlk Olaylar (1800-1880), Libra Kitap,
stanbul 2010
GAZ AHMED MUHTAR PAA, Sergzet-i Hayatmn Cild-i Sanisi, (Eski Yazdan
Aktaran: Ycel Demirel, Sad: Nuri Akbayar), Tarih Vakf Yurt Yay., 1. Bask, stanbul 1996
GLERYZ, A.-LANGENSIEPEN, B., Osmanl Donanmas, Denizler Kitapevi, 1. Bask,
stanbul 2007
HSEYN RAC EFEND, Zara Mftsnn Hatralar Tarihe-i Vak'a-i Zara, (eviren:
M. Erturul Dzda), stanbul 2009
KOMSYON, Gazi Osman Paa Hazretleri Nezdinde Yz Gn, Mihran Matbaas, stanbul
1295,
MAHMUT TALAT BEY, Plevne Mdafaas, (Yay.Haz. Eyp Kul), stanbul 2008
MEHMED ARF BEY, Bamza Gelenler, (Yay. Haz: M. Erturul Dzda), z yaynclk, 1.
Bask, stanbul 2006
ORTAYLI, . , Tanzimat Devrinde Osmanl Mahall dareleri (1840-1880), TTK Yaynlar,
Ankara 2000
ZBLGEN, E., Osmanlnn Balkanlardan ekilii: Sleyman Hsn Paa ve Dnemi,
stanbul 2006
RYAN, C. S., Kzlay Emri Altnda Pilevne ve Erzurumda (1877-1878 Rus-Trk Harbi), (ev:
Ali Rza Seyfiolu), Milli Eitim Basmevi, 1. Bask, stanbul 1962
SER, H., 1877-1878 Osmanl Rus Harbi Rumeli Cephesi, Genelkurmay Basmevi, 1. Bask,
Ankara 1993
SKAN, ., Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Osmanl Devri, 1877 - 1878 Osmanl - Rus Harbi,
Kafkas Cephesi Harekat, C. II, Genelkurmay Basmevi, 1. Bask, Ankara 1985
AHN, T., ncesiyle ve Sonrasyla 93 Harbi, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1. Bask,
Ankara 1988





1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi 38

H i s t o r y S t u d i e s
Volume 5 Issue 1
Ocak/January 2013
ENTRK, H., Osmanllarda Haberleme ve Menzil Tekilt'na Genel Bir Bak,
TRKLER XIV, 2002, 789-824
TEASCHNER, F., Osmanl Kaynaklarna Gre Anadolu Yol A, c. II., Bilge Kltr Sanat, 1.
Bask, stanbul 2010
TEKDEMR, A.,Tanzimat Dnemi Nafia Nezareti, Trakya niversitesi Edebiyat
Fakltesi Dergisi, Cilt: 1, Say: 1, (Ocak 2011), Edirne 2011, s. 121-144
LK, O., Osmanl mparatorluunda Savunma Mimarisi Olarak Tabya, Atatrk
niversitesi lahiyat fakltesi Dergisi, S.27, Erzurum 2007
YAZICI, N., Tanzimatta Haberleme ve Kara Tamacl, OTAM III, Ankara 1990, s. 333-
377
YILMAZ, ., Milli Mcadelede Ulam, Atatrk Dergisi, c.1, S.3, Erzurum 1989, s. 101-120
YZBAI VON HERBERT, Plevne Meydan Muharebesi, (ev: Nurettin Artam), Kasta
Yay., 1. Bask, stanbul 2004