ABL FARAC TARH!

Cilt I
B* eser, 1932 de ngiltere'de Oxford niversitesi
Basmevinde baslm olan nshadan* mellifin
Muhtasar-fid-Diivel adl arapa eseriyle de
karlatrlarak turkeye evrilmitir.
Birinci bask : 1945
kinci bask : 1987
ATATRK KLTR, D L VE TAR H YKSEK KURUMU
T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I
II. Dizi - Say 112
GREGORY ABL FARAC
(BAR HEBRAEUS )
ABL FARAC TARH
SRYANCADAN NGLZCEYE EVR
ERNEST A. WALLS BUDGE
TRKEYE EVREN
MER RZA DORUL
3. Bas k
OS MA NL I DE VLE T NN
700. KURULUYI LDNM
T R K T A R I H K U R U M U B A S I M E V - A N K A R A
1 9 9 9
Cilt
ISBN 975-16-1175-X Tk. No.
ISBN 975-16-1176-8
NDE KLE R
LE VHALARIN L S T E S ............................................................................... VI
T RKE YE EVRENN N S Z ..................................................... VII
NS Z ............................................................................................................... 1
Bar He brae us un h a y a t .................................................... ..... 9
Bar He brae us un l m ..................... .......................................... 25
Bar He brae uaun e s e r l e r i .......................................... ..... 29
Makhte bhanuth zabhne , y ahut Bar He brae us tar afndan y azlan
Dny ann kronolojik ve politik t a r i h i ..................................... ..... 35
Bar He brae us tar afndan y azlan kronog rafy ann birinc i ks m*
nn ne ri ..................................................... ..... 37
Bar He brae us un kronog rafy as nn birinc i ks mnn Be djan tar a
fndan ne rolunan s ryanca me t ni ..................................................... ..... . 40
Bar He brae us un ahs iye ti ............................................................... 43
Maklub Da ze rinde ki Mar Mattai Ma n a s t r ...........................54
METNN TERCMES
Hkmdarlar nesillerinin tarih kitab
E VVE L N S Z ............................................................................... ..... . 67
Kronografyamn birinci ksm
I DE MDEN MUS AYA KADAR E V L Y A ................................ 69
II YU ADAN S AMUE LE KADAR K A D I L A R ...........................83
III - RANLERN K I RA L L A RI ................................ .......................... . 87
IV - KELDAN( B AB L ) KIRALLARI . . . . . . . . . . 99
V MEDLERN K I R A L L A R I ............................................................... 101
VI RANLILARIN K I R A L L A R I .......................................................... 102
VII RANLILARIN K I R A L L A R I .......................................................... 109
VIII - ROMA MP A RA T ORL A RI ..................... ..... 119
IX - YUNANLILARIN KNCS A L T A NA T I .......................... . . 161
X - ARAP HK MDA RL A RI ............................................................... 170
Bir fas la ................................................................ .................................... 171
Ar aplar n, bu s rada nazil olan dininin t a r i h i ...........................172
Nus ayrile r diye anlan kims e le rin t a r i h i ................................ 241
S e luklarm randa kur duklar s altanatn balang c na dair . . 292
I. Maklub Da ze rinde ki Mr Mattai Manas tr nn ce nup tar a
fndan umumg rn. ( Es e rin yazarburada g mldr).
II. Es e rin as lndan bir rnelc : Bodle iandaki y azmann 454 nc
s ayfas ( Hunt No. 1. ).
III. Es e rin as lndan die r bir rne k : Bodle iandaki y azmann 192 in
ci s ayfas ( Hunt No. 52. ).
IV. Maklub Da ze rinde ki Mr Mattai Manas tr nn imal tar a
fndan grn.
V. Maklub Daze rinde ki Mr Mattai Manas tn kilis e s inin imal
duvarnda ve Bar He brae us ile karde i Bar S av mann me zar
s tnde ki kitabe .
VI. Mr Mattai Manas trkilis e s inin imal duvar ze rinde ki y azt.
VII. Mr Mattai Manas trkilis e s inin ark duvarnda ve Mr Mattai-
nin me zarze rinde ki y azt.
VIII. Mr Mattai Manas trkilis e s inde ki bugnk mihrab ve s unak.
XI. Mr Mattai kilis e s inin ze min pln: A. s unak, B. okuma s r a
lar , C. vaftiz ye ri, D. Trbe , E. Mr Mattainin me zar, F.
Bar He brae us un me zar.
TRKEYE EVRENN NSZ
B
u eser, MalatyalG r e g o r y A b l -F a r a c m yazm
olduu Kronografyanm te rcme s idir. Milltarihimiz bak
mndan faydalbir kaynak olduu iin, as lna tam mutabakati
gzetile re k tercme e dilmitir. Es erin Sryancadan ngilizce ye
E r n e s t A. W a 11 i s B u d g e tarafndan evrilen ns has esas
tutulmakla beraber, me llifin arapa yazdMuhtas ar-d-Dve li
daima gznnde bulundurulmuve bn-e l -E s i r , Ebu-e l -
F e d a gibi arap te rihile rinin es erlerine de mracaat edilerek
has is imlerin mmkn olduu kadar doru yazlmas na al
lmtr.
Es erin mellifi olan A b l -F a r a c , Sryancanm en ok
tannmmte has s s larndan Dr. Wr i g h t n de dii g i bi : " S u
riyenin ye titirdii en geni bilgili ve eit eit bilgili bir
adamd.,, Die r bir ms terik yni No r ma n Ma c L e o n,
me llif dereces inde bilgi toplayc bir adama te s adf edilemi-
ye ce ini s yliyerek, ke ndis inin de vrinde bilgi namna ne vars a
heps ine rabe t gs te rdiini ve he ps ini toplamaa altn,
bu yolda bir bakas nn ona s tn ge le miyeceini anlatr, da
ha s onra onun hakknda u hkm ve rir:
Dn bakmndan bas it, ve te nkit kabiliye tinde n
mahrumdu. Gze arpacak bir orijinalite s ahibi olmadiin
ilhiyat, felsefe, fen ve tarih namna ne toplamak mmkns e
he ps ini toplad. . . Fakat bugnn ilim adamlarnancak Ta
rih i ilgile ndirme kte dir.
Tarih in mahiyeti ve deeri, me llifin hviye ti ve ah
siyeti, mukaddime le rde belirtilmiolduu iin burada me llifin
bilhas s a milltarihimiz bakmndan ok kyme tli bir kaynak
vcude getirmiolduunu s ylemek isteriz. Biz byk de e r ihaiz
olan bu eseri dilimize evirmee muvaffak olduumuzdan do
layderin bir bahtiyarlk duyduk. Fakat bu bahtiyarl, T r k
T a r i h K u r u m u na borlu olduunuzu da zevk ve iftihar
ile kayt etmeyi bir vazife tanyoruz. Es erin de e rini ve ne
mini takdir ederek bir an evvel Trkeye evrilmes i iin naiz
almalarmzalka ve tevik ile takip eden Trk Tarih Ku
rumu BakanProfe s r e ms e d d i n Gn a l t a y ile Profe s r
M k r i m i n Ha l i l Y n a n a karduyduumuz minne t ve
kraniyikiyle ifade de n ciziz.
Btn yaynlariyle memleke t irfannhakkiyle yks elte n
ve balbana bir ilim hare ke ti yaratan Tk Tarih Kurumu,
bu eserin neriyle de, kyme tli bir bilgi kaynanTrk irfanna
kazandrmoluyor. Bu baarya yardm etmiolmak, bu ciz
muharrir iin en byk iftihardr.
Es erin ngilizce tercmes i 500 ks ur s ayfalk byk bir
cilt tekil etmektedir. Biz bunu iki cilt halinde yaynlamay
uygun grerek eserin bir an nce kmas nis teyenlere 337
s ayfalk ilk cildi s unmubulunuyoruz. kinci cilt daha ziyade
Trk tarihini ilgile ndirdiinde n bizim iin daha ne mlidir. nde ks
ler ikinci cildin s onuna eklenecektir.
MER R/ZA DORUL
N S Z
B
u eser, M akht e bhanut h Za h h n enin birinci ks mnn 1tam
tercmes idir. Es erin bu ks m, hilkatin iptidas ndan Mildn
1286 ylma kadar dnyann kronolojik ve politik tarihini ihtiva
eder. Es erin mellifi, umum tarafndan Bar Hebrae us ( Bar
Ebhraya), y ani: ye hudi olu, (tabip Ahronun ol u) diye tanlan
Gr e g o r i u s Ab-ul - F a r a cdr. Te rcme nin as lna mutabk
olmas iin e limde n ge le ni yaptm. 1897 de Cambridge de Prof.
William Wright ile eserin me tnini ve btn ks mlarnokudu
um s rada ve daha s onraki s enelerde bu ks m te rcmeye
altm. Payne Smithin muazzam eseri olan Thes auras Syria-
cusun ve bayan J. P. Mrgoliouth tarafndan toplanan Ze yl' i-
nin yardms ayes inde lis an bakmndan karlatm glk
lerin ounu ye nme k mmkn oldu. Me tnin mnas n vuzuh
ile anlatmak iin ilve s ine lzum grdm kelimeleri kere
iine aldm2 ve te rcme s inde n phe e ttiim her yere s ual
iareti koydum. Frans z, Italyan, Trk, Arap, Ermeni, Tatar
( Mool), Hint ve in is imle rinin Sryancadan nakli ve tam
mukabille rinin tes biti, Be djanm bulmu olduu ok faydal
karlklara rame n, be ni birok glkle rle karlatrmtr.
Bunlarn ngilizcelerini bulmak yolunda birtakm yanllar yap
tms anyorum, iki trnak aras na alnan ve daha kaln punto
ile dizile n rakamlar Be djann me tninde ki sahifeleri* gs te rme k
te dir3.
Bu eseri okuyanlar, lis ani ve tarihmahiyette notlar ilve
olunmamas ndan, eserin bir erhi ihtiva etmemes inden, me llifin
s zeks ik, ifadeyi bozuk ve ya tamamiyle yanlbraktye r
lerde bu kus urlarn gs te rilme mi olmas ndan dolay, belki
ikye t ede ceklerdir. Okuyucularn bu ikye t hakkna s ayg
1 Es e r, y ani Kronog rafy a ks mdan mte e kkildir. Birinci ks m,
dny a tarihidir. kinci ve ncks mlar din ve kilis a tarihidir. Me llifin
bu e s e rine dair ay rbir fas lda malmat ve rilmitir, . R. D.
2 Es e rin Trke te rcme s inde bunlara lzum his s e dilme m itir. . R. D.
3 Trke te rcme ye bu rakamlar koy makta bir fay da y oktu, . R. D.
2 AB UL-F ARAC TARH
gs terme kle beraber bu hatthare ke tin Kronografyays onu gel-
miyecek derecede uzatacan, notlarn veciz ols a da faydal
olmas iin es as en byk olan bu eserin hacmini iki mis line
karacans ylemek is terim.
Bar Habrae us un bu (Sryani nvanntercme e ttiimiz
takdirde denilmes i icabe ttii gibi) Kronografyas , brani pat
riklerin brani, As ur, Babil, Irak, Yunan (yonya ve Bizans )
hkmdarlarnn, halifelerin, Hanlarn ve s airenin is im lis telerini
ihtiva etmektedir. Fakat bu hkmdarlarla hkm s rdkle ri
devirler eserin yalnz kk bir ks mndoldurmaktadr. Ha-
kikatta Bar He brae us un Kronografyas kronolojik ve tarihbir
ans iklope didir. Buna, kronografya ile alkas olmyan ve m
him bir ye kn tutan eit eit malmat katlmtr. Eseri dol
duran bu malmat ve bizzat Bar He brae us un hkmdarlar
ile milletler hakknda anlatteyler esere en ok deer ve
ren en belli balvas ftr. nk muharrir tarihler, dinle r ve
dillerle milletlerin halleri, detle ri ile megul oluyor, byk
muhariplerin ve tabiple rin biyografile rini bunlara ilve ediyor,
muharebeleri, muhas aralarve ehirlerin zaptn tas vir ediyor,
kuyruklu yldzlarn grnn, gkyznde gze arpan ha
rikulade manzaralar, zelzeleleri, ktlklar, kar yamalarn,
Dicle ve Fratn buz tutmalarn, ktlk ve darlk s ralarnda
gda madde le rinin fiyatlarn anlatyor, saray is kandailarndan
bahs ediyor ve (biroklarmahiyet itibariyle arklolan) g l
drchikyeler nakle diyor. Onun gneile die r ecramse-
maviye nin grnnde n kefolunan hdis elere ait mlha
zalarokuyucuya, Old Moore 1un almananhatrlatacak ma
hiyettedir.
Hibir ey, muharrire kayda demiyecek derecede ky
metsiz, mns z veya ehemmiyets iz grnme me kte dir. Onun
iin eserinin bir yerinde kafas , az, boynu ins ana benziyen,
fakat eli, aya olmyan bir hilkat garibe s inin doduunu
kaydede r. Gya bu garibe doduu anda bir kehanette bulu
narak drt yl iinde btn beeriyeti mahvedecek olan kt
1 Old Moore , 1700 de n baly arak almanak ne re de n ve ge le ce k y llara
dair ke hane tle rde bulunan bir nairdi. 1657 de doup 1715 te ld tah
min olunuyor. . R.
lk olacan,, s ylemi, buna karge lme k iin erkek, kadn,
ocuk ve hayvanlarn ehir dna kp yamur yamas iin
Allahn huzurunda alamalarlzm ge ldiini anlatm, Halife
K a i m bu hdis e le rde n haber aldzaman herkesin ehirden
kp dua etmes ini istemi, fakar Bar Hebraeus tarafndan b
yk bir dikkat ile mlhaza olunduu vehile, halkn ou bu
habere inanmadklariin ehrin dna kmamlard. Mellif
daha baka yerde iki kafal, drt elli, drt ayaklbir ocuun
domas ndan bahs e de r ve daha baka bir yerde Mildn 927
s enes inde Badatta hkm s ren s ouklarn yumurtalar, y a
larve s irkeleri donduracak derecede idde tle ndiini s yler.
Onun haber verilen eylere s afdilce inandn gs teren hali
s k s k gze arpar. nk kuyruklu bir yldzn grnme
s inden s onra The doe os ius un atndan derek boynunun krl
dn, die r bir kuyruklu yldzn birkagn grnme s inde n
s onra ekirgelerin p her eyi ke mirdiklerini, fecri imal
nin btn bir gece gkyznde alev s atn, die r bir kuy
ruklu yldzn grnme s inde n s onra ranllarn Gre kle ri mal-
bederek birok ehirleri zapte ttiklerini, die r bir kuyruklu yl
dzn grnme s inde n s onra Fratn donduunu nakleder. Onun
nakle ttii bu mns z eylere ne derece inand hakknda
bir ey s yliyemeyiz; fakat onun her eyi kayde de n bir muhar
rir s fatile vazifes ini yapmaa altaikrdr.
Bu Kronografyann notlara ihtiyacbahs ine gelince, phe
yok ki yeni bas lm ark ne riyatna iaret eden notlar ve
erhler s on derece faydalolurdu ve byle bir eser yazlma
ldr. Ben de bu tercme ile birlikte bas lmak zere byle bir
teebbs e girime i dndms e de tercmeye ilve s i kats u
rette zaruri olan inde ks in btnn ve dolduracas ahifeleri
gz nne getirince byle bir eserin daha ge nellere muhta
olduunu, ayrbir cilt olarak bas lmas lzm ge ldiini anladm
ve bu teebbs ten vazge me e karar verdim. Bununla be raber
byle bir eserin yazlmas n umuyorum. ayet bu midi ge r
ekletirecek olan muharrir, bu tercmemi her hangi bir surette
faydalbulurs a, Kronografyann tercmes ini baarmaa has ret
tiim ylboa gitmemis ayacam.
Kronografyaybir btn olarak gz nnde tuttuumuz
takdirde mellifin, Meragadaki byk ktphane de almala-
rina balad zaman yalnz s on 80 yln tarihini yazmak is
te diini hatrlamalyz. Byk Mikae l' in vakayiname s i 1196 da
bitmive eserin muharriri 1199 da lmt. Me raga ktpha
nesi birok Sryanca, Arapa ve Fars a elyazmalarnihtiva et
tikte n baka pek tabiolarak XIII ncas rda, yani Ci n g i z
Han (lm 1227) ile oullarve torunlar de vrinde Mool
devletinin ilerlemes i ve Moollarn hris tiyanlkabul etmeleri
gibi fe vkalde hdis elere ait muas r ve s ikalarihtiva etmekte idi.
Bar Hebraeus bunlarn birounu bizzat grmt. T ak u d ar
olu, XIII ncas rn balarnda vaftiz edilmiti. Kuy u k, h-
ris tiyand. Btn me murlarile tabiple ri hris tiyandlar, ve 1250
senesi s ralarnda ahane otann yanbanda kilis e vazife
s ini gre n bir adr kurdurmutu. Burada geceli gndzlibade t
edilir, hris tiyanlk yinle ri gndzle ri birkakere yaplr ve
an vazifes ini gre n bir tahta paras daima vurulurdu.
Mellif s eks en yllk tarihini tamamladktan s onra daha
evve lki devirler ze rinde almve Byk Mikae lin vakayi
names ini esas tutarak hilkatin iptidas ndan balam, ld
yl olan 1286 ya kadar dnyann umumi tarihini anlatan muaz
zam eserini vcuda getirmitir. Maks ad, aka s yle dii gibi,
ke ndi kavminin, yani Yakubile rin ihtiyarnve ge ncini, limini
ve cahilini iradetme k idi. Fakat muharrir yalnz kronolojik
malmatn pek kuru olacan takdir e ttiinde n genleri ve
cahilleri cezbedecek, limle ri alkalandracak me raklve s rk
leyici malmat vermek lzumunu da his s etmiti. Onun Kronog-
rafyas, hakikatta, es ki tarihi tetkik iin bir balangtr.
Umum iin bir el kitab, yahut mte te bbile rin is tifades i iin
yazlmmuhtas ar bir kronolojidir.
Umumiyetle ihmal olunan bir nokta, Bar He brae us un ri
yaziye ze rinde halk tarafndan s evilen konferans lar ve rdii
gibi, felsefe, din, grame r hakknda da en gme vzularkolay
ve bas it bir tarzda, be rrak ve s ade bir lis anla anlatabile n
halk eserleri muharriri olduudur. Hezvath He khe matha nm
muhtas arolan Te ger at h Tegeralha bu tarzda umum iin yaz
lan ve Yunan felsefesini te tkika bir mukadde me tekil eden
bir eserdir. Ke thabha dhe Zalge (ualar kitab), Menarath
Kuds he (Mbe din era) adles erinin umuma yazlm e kli
dir. Mellifin Ke tabha dhe Semhe adm tayan eseri mte has
sis gramercile r iin yazlm, fakat daha kk ve daha bas it
olan Ke tabha dhe Ghramatika adleseri mpte dile re mahs us tur.
Yunanca ve Arapa tp es erlerinden yapt tercmelerden
maks ads kenderiyeli Yunanllarn, btn kk As yada kk
le tirdikle ri tp s is temini herkese anlatmakt. Me llifin de bir
byk tp eseri vcuda ge tirdii s yle niyors a da bunu bitirip
bitirme dii malm de ildir.
Bu cildin ihtiva ettii tercme, Pere Bedjan tarafndan
hazrlanan ve 1890 da Paris te bas lan Makhte bhanuth Zabhne
de n (yani eserin Sryanca me tninde n) yaplmtr. Burada me
tin Nas turi-Sryani harflerle yazlmtr. Vokalizas yon ise Nas-
turidir. htimal ki bu eseri bas maktan maks at, Nas turi talebe
ve mte te bbile rin is tifades i idi. Bedjan, okuyucular, eserde gr
dkle ri hereyi kabulde n s aknmaa dave t eden, Bar He bra
eus un bir Yakubi olduunu, onun hereyi ancak bir monofis t
gzile grdn hatrlatan notlar ilve etmitir. Acaba Bar
He brae us un ke ndis i es erini bu Nas turi ekil iinde grmol
s aydne dnr ve ne s yle rdi? Bu nokta bizim iin dikka
te de e r bir mlhaza zemini tekil ediyor. Fakat Be djann
baardeser, gze l bir metin te min etmive arderecede
ilhiyatolmyan S ryanca limle ri eserin bu bas ks n elde
e de bilme kte n me mnun olmulardr. Teessre de er bir nokta,
Avrupa kitaplarnn bu ns hann me vcudu tkenmive ele ge
ebilecek ns halarnn nadirlemi olduunu s ylemeleridir.
Vaziye t bu merkezde olduuna gre Kronografyann Sryanca
metnini okumak is tiyenler ancak ktphane le rde ki yazma ns
halara mracaat zorunda kalacaklard.
Kronografyann tercmes i ile megul olduum s rada S r
yanca me tni de ye nide n bas mak ihtiyacnn ba gs te rdiini
birkadefa dndm. Britanya mze s inde Sryanca metni ih
tiva eden yazma bir ns ha yoktur. O halde bu metni Oxfor-
dun Bodle ian ktphane s inde ki iki muazzam yazmann 1birin
de n temin etmek gerekti { Bunlar Hunt No-1 ve Hunt No-52
dir). Payne Smith bunlarmufas s al bir surette tarif eder (Ka
talog, Stun 386 ve Stun 548 f.). Bir numaralyazma (2 nu
maralle vhaya baknz) byk ktada bir es erdir. Papazlar ki
lis elerde toplanan cemaate bu ns hayokurlard. Boyu 22 pus
ve eni 15 pus tur. Her s ahifeye metnin drt s tunu s ktrl
mtr, ve birinci ks m, yani Kronografya, 219 s ahife doldur
maktadr. Yazlar byk ve gze ldir. Harfle r ok temiz izil
mitir. Es erin tahriri iin mtaaddit yazclar kullanlmise de
heps i de yazmtehas s s idiler. He ps inin Sryani limi olmak
tan ziyade hnerli birer hattat olduklar anlalyor. 52 nu
maralyazma (3 No. lle vhaya baknz) kilis ede ya kullanlan
ya kullanlmyan yazma bir ns hadr. Boyu 12, eni 8.5 pus tur.
Ve yalnz birinci ks m, yani Kronografyay, muhte vidir. 402 sa-
hifes inin her biri, gze l yazile yazlan ikier s tundan m
teekkildir, ve birkahattatn itirakiyle is tins ah olunmutur.
Bir numaralyazmann bir ks m, Yus uf admtayan bir rahip
tarafndan, Yunanllarn 1809, yani Mildn 1298 s enes inde ya
zlmolduu halde , kincis i daha es kiden, ihtimal ki 14 nc
as rda, be lki de Bar He brae us un 1286 da lmnde n uzun
s aylmyacak bir zaman s onra, yazlmtr. Bu s on ns hann
okuyuculararas nda ne okuduunu anlyan birinin bulundu
u, birok yerlere ilve e ttii notlardan gze arpyor.
Bu iki yazmadan birinin me tnini, mte te bbile r tarafndan
kolayca elde edilebilecek tarzda is tins aha ve bu eserin ikinci
cildi olarak nere karar verdim. Metni matbaa harfleriyle bas
mak tahamml edilemiyecek derecede ok mas raflbir iolur
du. nki Ingilterede ark es erlerini matbaa harfiyle bas ma
nn mas rafe kilemiyecek derecede yks elmitir. Sonra tertip,
tas hih hatalarndan bs btn kurtulmaa imkn bulunmad
ndan okuyucu, matbu metnin katsurette doru olduuna
inanamamaktadr.
Bir numaral yazma me tni ke ndi hacmi zere bas mak
bahis mevzuu bile olamazd. nki hacmi ok byktr. Onun
aynen is tins aheseri ancak zenginler tarafndan te darik e dile
bilecek hale getirirdi. Bunun zerine Oxford nive rs ites inin
tabii Mr. John Jons on ile grtm. O da mes eleyi te tkik e de
rek 1 numaralyazmann 876 s ahife tutabile ce k derecede k-
ltle bile ce ini, fakat bunun da s on derece pahalya mal ola
can, die r yazmann kltle re k s ahife ahife naklolunabi
leceim ve her s ahifenin hmile rinde ki yazlarn da nakli
mmkn olduunu s ylemi, ve yaptte crbeler muvaffaki
yetle neticelenmi olduundan bu tercme ile birlikte me tnin
de nerine imkn hs l olmutur.
Bu me tni yazan hattat, baka her hattat g*ibi yanllar
yapmtr, fakat Bodle ian ktphane s inde ki yazma ns ha ze
rinde alamyan mte te bbile r bu yazma ns haygrme kle , ilk
de fa olarak hattatn ne yazmolduunu grmolacak, m-
rettip veya mus ahhih hata ve s ehivleriyle megul olmyacak,
yahut mode rn limle r tarafndan teklif olunan bazmetin tas
hihle riyle karlamayacaktr.
Bar He brae us Kronografyas mn ans iklope dik mahiyeti Es-
a
mai Alam ile s air is imleri ihtiva eden bir inde ks in ilves ini
ke s in bir zaruret haline ge tirmiolduu iin, be n de bunu te
mine altm. 15.000 fii dolduran is imleri kayde tme k ve te
mize e kme k haftalarca s ren bir meguliyet tekil etmitir.
Bu inde ks dollaysiyle kaytlartas nif ve alfabe s ras iyle te rtip
k bir muvaffakiye t gs teren Mrs . K. M. Gad-
Bar He brae us un kabrini ihtiva eden manas trokuyucuya
gs te rme k, s on derece tabibir arzu tekil e diyordu. Bir defa
grld ms ia unutulmyacak olan Mar Mattai manas trnn
fotoraflarn1 ele ge irme k iin yllarca uratm halde Mu
s uldan kalkp da oraya kadar gide ce k ve manas tra kadar fo
toraf makine s iyle camlar gtrme k zahmetine katlanacak bir
fotorafbulamadm. Britanya mze s inde ki eski mesai arka
dam R. Campbe ll Thomps onun iki yl nce Koyuncuk (Nine-
va) daki Nabu muazzam mbe di s ahas nda hafriyat yapt
s rada bu fotoraflartemin etmesi iin yardmnrica etmitim.
Ricammemnnniye tle kabul eden dos tum, bir fotorafbula
rak ona talimat ve rdikte n s onra manas tra gnde rmi ve mu-
kadde me miz iinde manas trn iini ve dngs teren res im
lerle Bar He brae us un ve Mar Mattainin kabirle ri ze rinde ki
kitabe le re ait res imleri aldrmtr. Btn camlar, Maklub da
ndan Londraya kadar, hibir rzaya uramadan ge ldii
halde ile rinde n biri, be lki en mhimmi Londrayla Oxford ara
s nda, anlalan pos ta memurunun pos ta mhrn kullanmakta
lzumundan fazla gayre t gs termes i yznde n para para
olmutu. Onun iin ce nubi cepheye ait resmi, Percy Badge r
iin yaplan ve (Nas turilerle yinle ri) adles erinin birinci cil
dinde nerolunan res imden is tins ah ettim. Bar He brae us un 52
numaralyazmas nbatan baa is tins ah iin ve rdikle ri ms aade
yardmminnetle yd eylerim.
dolays iyle Bodleian ktphane s i mdrle rine , Oxford niver
sitesi bas m yurduna, her trlkolaylgs teren mezkr k
tphane hfzktb Dr. H. H. E. Cras te re kranlarms u
narm. nivers ite tabii Bay John Johns ona, bu eseri bas mak
hus us unda bilhas s a yazma ns has nn is tins ahnda gs te rdii
ahs i alka ve dikkat dolays iyle minnettarm. Matbaann her
eye dikkat eden mus ahhihle ri de, kranla karlayp kabul
ettiim birok ihtarlarda bulunmulardr. Mukaddemenin prova
lareski mes ai arkadam ve Britanya mzes inin Msr ve As ur
antikalar ubesi mdr Sidne y Smith tarafndan dikkatle
okunmutur. Mr. Smithin Irak hkme tinin Badattaki mze
mdrln deruhte etmesi, bu memleket ile halkhakknda
s alam ve amelkymeti haiz malmat edinmes ine imkn ver
mi, bu yzden bazfkralar hakkndaki mlhazalarfaydal
olduktan baka Bar He braeus un yedi as rdan fazla bir zaman
nce yazdklarnn birounu teyidetmitir.
ERNEST WALLS BUDGE
48 Blooms burg street, London, W. C. I.
27 Mart 1932
B AR HE B RAE US UN HAYAT I
D ar He b r a e u sun hayatna dair bildiimiz nis peten mahdut
vakalar, hilkatin iptidas ndan ke ndi zamanna kadar dnya
tarihini ihtiva etmek zere Sryanca ile yazd, Makhtebha-
nuth Zabhne adnve rdii eser ile lmnde n ks a bir zaman
nce siyasi tarih muhtas arolmak zere Arapa ile yazarak
El-Muhtas aru Fi-ed-DvelJ^J! j adnve rdii eserde
ke ndi yaayna dair anlattklarna is tinade de r. Bu malmatn
en eski ve en iyi huls as As s e manide bulunur. Bibliotheca
Orie ntalis Clementino Vaticana, Roma, 1719-28, cilt II, sa. 244-463.
Ignatius a yani Yakub-Olu Salibhaya halef olduundan itiba
ren yaptileri anlatan tam tafs ilt Bar Hebraeus tarafndan
Chronicon Eccles ias ticum da verilmitir. Bu eser Abbe l oos
ve L a my tarafndan Paris te 1872-7 de bas lmtr (cilt II, s tun
431-68). B a r He b r a e u s 1un hayatna ait daha ks a huls alar
P oc oc ke tarafndan His toria Combendiosa Dynas tiarum ( Ox-
ford, 1663) da, Ca r d a h i tarafndan Liber Thes aurde arte
poetica syrorum (Roma, 1875, sa. 63) de; N l de k e tarafndan
Orienialis che Skizzen ( Berlin, 1892, sa. 233-73 ) de; W r i g ht
tarafndan Encyclopedia Britannica' da (9 uncu tab, cilt XXII,
Syriac Literatre madde s inde ); daha s onra Du v a l Ne s t e l e
ve Ro be r t s o n S m i t h tarafndan notlar ilves i ile ve (A short
history of Syriac Litterature, Londra, 1894) adiyle bas lan
ayn yazda; Ruhe n s Du v a l tarafndan la Litterature
Syriaque (Paris, 1899, sa. 409) da; An t o n B a u ms t a r k ta
rafndan Geschichte der Syris chen Literatre ( Bonn, 1922, sa.
313) de nerolunmutur.
B a r He br a e us , Yunanllar tarafndan Melitene diye
anlan ve Mildn 1225-26 senelerinde (Yunan takvimi ile 1537)
Frat s erhaddi ze rindeki ark vilye tinin be lli balehri olan
Malatya?da domutur1. Esas itibariyle brani ve gzide bir tabip
1 Malatya, es ki Roma imparator lar nn mhim bir e hri ve birok
ke rvan y ollar nn kavutuu byk bir ticare t me rke zi olmutu. F rat
ne hrinin Yunanllar tarafndan Me las , Ar aplar tarafndan Kubakib ve
Trkle r tar afndan Tuhmahs u adve rile n kolu ze rnide idi, Halife Mans ur
10 AB U L-F ARAC TARH
olan A kr on ( Ha r u n ) un oluydu. Bu yzde n Bar Ebharya,
yani braninin olu, yahut Arapas ile bn-e l -br i cS-?*5' )
namile tanlyordu. Doduu zaman babas nn ona takt
is im Yu har na, yahut J o h n idi. Onun Gr i g o r yahut
Gr e g or y is mini nas l ve niin aldmalm de ildir. Bazlarna
gre mellif bu is mi doumundan 20 yl s onra pis kopos sfa-
tiyle takdis e dildii zaman almtr. Dikkate deer bir nokta
onun Bet Kaddie de, Mus ula yakn bir yerde ve Elpef da
ze rinde bulunan M ar Mattai manas trnn iinde ki kabri ze
rinde yazlKaruni (yani Sryanca harflerle yazlmArapa)
kitabe de (5 numaralresme baknz) Yahya ve Gre gori is im
lerini yan yana ve u ekilde grme mizdir:
Buras Mar Gre gori Yahya ve kardei Mar Bar Saw-
mann kabridir. kis i de Elpef daze rinde ki braninin o
cuklardr 1.
Fakat Bar He brae us un bir ad daha vardr, Arapa
olduu apaikr olan Ab -ul -Faracdr Gerek onun,
gerek die r Sryani muharrirlerden her hangi birinin yazla
rnda onun bu is mi niin aldn yahut bu is min ona niin
ve rildiini anlatan bir ey grlme mive bu is min mnas nizah
eden kfi malmat verilmemitir. Bens tein, Chronici Syriaci
Spes imine de ( Le ipzig, 1823, sa. 3) der ki: Ab -ul -Farac,
Faracn babas demektir. Farac ise, darlk ve s kntdan kur
tulumnas ndadr.,,
Fakat dvann mahiye ti bakmndan bu noktai nazar
kabule imkn yoktur ve Bar Hebrae us un olu bulunmad
muhakkaktr 2. Babas Harunun halis Yahudi ve dindarlarn
756 da hu e hri ye nide n kurdu. Ne hir ze rinde ki kpr, kuvve tli bir as ke r
kta tar afndan muhafaza e diliyordu. Kpr, byk kale de n mil me s a
fe de idi. Bar He brae us de vrinde , e hir, re fah iinde yzyordu. e hrin
e trafndaki ze ngin topraklarda hububatn he r trls , me yvalarn he r e idi
ye time kte idi. e hrin iklimi de , anlaldna gre zarars zd. e hir halk,
Bizans llarn, Ar aplar n ve en nihaye t Moollarn aknlarndan s on de re ce
muztarip oldular. (G. L. S tr ang e in Lands of Eas te rn Caliphate = ark
hilfe tinin topraklar adle s e rine baknz).
1 Badge r tar afndan okunmutur (Nas turile r ve yinle ri, c- I, s . 97).
2 Abe llos ve Lamy nin Chronicon Eccle s ias ticum una baknz,
c. 1, s a. VIL
dan biroklargibi tabip olduundan phe etmee yer yok
gibidir. Belki de kars bir Arap kadnidi ve ya as lan Arapt.
Gre gorinin ke ndis ine bir Arap adveya aglebi ihtimal bir Arap
knyes i vermes i vaziyetin bu merkezde olduunu ihs as ediyor.
Bu isme bir mna vermek biraz ge dir. Fakat Farac-ferah-
lk, darlktan kurtuluun ve rdii ferahlk-mnas ngelir. Ab-ul-
Farac da Ferahlk babas ,, mnas nda olur. Ha l e p ' in ka
plarndan birinin adBab-l - F a r a c yani Fe rah
lk kaps dr. nk buradan ehre bakld zaman gz
gzel baheler, ferah verici yeillikler ile karlar. Muhakkak
ki baka hibir Sryani muharrir hris tiyanlk ve. ms lmanlk
tarihi, gelenekleri ve ruhu hakknda bu derece hayretle kar
lanmaa deer bilgi s ahibi de ildi.
Pek kk yatan balyarak, Sryanca, Arapa, belki de
bran tahs iline koyuldu. ms s e ma n ye gre ( B. O, II,
244) Yunancaya da alt. Fakat N l d e ke bunun doru
olmadna inanyor ( Orientalis che Skizzen, sa. 254.) Daha
s onra btn gayretini felsefe ve ilhiyat tahs iline sarf etti ve
babas iyle devrin die r tannm tabiple rinde n tp tahs il e ttik
ten s onra has talarn tedavis iyle megul oldu. 1243 te Mool
Hulagu ( yahut Hulabunun ) kumandas nda hareket eden Tatar
lar n Iran dan Filis tin e kadar btn Garbi As yada yaptkla
rna, btn ehirleri ahalis iyle birlikte imha ettiklerine dair do
laan haberler Ma l a t y a ' ya erimi, ahalinin byk bir ks
mkorkarak ve bozguna uryarak Ha l e p e kamlard.
Tabip Ha r unda buraya gitme e karar vermive yolculuk
hazrlna balams a da garip bir hdis e onu alkoymutu.
Ha r un un hizmetileri denkleri, hayvanlarn s rtna ykl
yor ve bir katrn s rtna yerletirdikleri ykle ri iplerle s ms k
balyorke n, katr huylanarak s ram, eyays rtndan atm,
katrclardatm, ykle ri alts t etmive yola kmaa im
kn vermemiti. Ykle r darmadank bir hale ge ldii iin eh
rin kaps nda duran bir s r isiz gs zler, kk kafileyi
s oymak emeliyle komulard.
Bunun zerine Ha r u n ehre dnm ve Bapis kopos
Di o n y s i u s ' la grm, ms lmanlar da, hris tiyanlar da
byk kilis ede birbiriyle mavere ederek bir hatthareket ze
rinde karar vermiler, neticede her iyolunda gitmive Mo-
ollar ehre taarruz etmemilerdi K
Fakat ertesi yl a v e r Na v i n adnda bir Mool gene
rali, Ma l a t y a y is tilederek memleketi tahribe tmi ve b
tn mahs ulle ri imha etmiti. Mool ge nareli yapacanyapp
ehirden ayrlacas rada has ta dm ve ke ndini te davi et
mek iin bir tabip aratmt. Harun bir vas ta ile dave t olun
duu iin Mool ge ne raline K h a r t a b i r t ' e kadar refakat et
mi, ge neral burada iyilemi ve tabip Ha r u n ile birlikte
M a l at y aya dne re k orada birka gn kaldktan s onra ai
les ini de yanna alan Ha r u n ile birlikte Antakyaya gitmiti2.
B a r He b r a e u s burada tahs iline de vam ederek Yakubile r
Patrii Ignatius Saba, yahut Davud tarafndan ziyare t edilmi
ve on ye di yalarnda olduu s rada rahip olarak dnyay
te rk eden kims eler gibi yaamaa balamt3.
B a r He br ae us , An t a k y a ' d a n Fe nike nin Trablus una
gitti ve Yakub Vagih olu Salibha ile birlikte Ya k u b adl
bir Nas turide n be lagat ve tp tahs il e tti4. Patrik ikinci Ignatius
ikis ini artmve birine Ak k a , die rine Gu b u s ( Gubb a s )
pis kopos luunu tevcih ve ikis ini bu s fatla takdis etmek is te
miti. Ge ldikle ri zaman Ab-ul-Farac Yunan takvimi ile bin
beyz elli ye di (M. 1246) s enesinin on drt eyll gnne
ms adif Hals kr Ha bayram gnGubos pis kopos luuna
tyin e tmiti5.
Ertes i yl La k a b hi r i l i A h r o n 6 s rs n ( yahut ce
maatini ) brakarak K u d ste ke ndis ine bir s nak bulmutu.
Patrik ikinci Ignatius da Bar He brae us u Gubos tan nakle de
rek buraya tyin etmive e s kide n Gub o s pis kopos u olan
L a z a r us ' un birade rzade s i B a r S av m ayi Gu b o s pis ko
1 Ar apa me tin iin ( B. O. II, s a. 244, 245 ) baknz .
2 B. O. II, s a. 245.
3 Code x vat. nr. CLXXIV.
4 S alibha Akkdan Hal e pe naklolunmu, bur ada Bas il adnalm,
1252 de Madani olu John tar afndan Ig natius adile Mafriy an ty in
e dilmive 6 y l s onra ve fat e tmitir.
5 B. O. II, s a. 245, 246.
6 Malaty ann 7 diy akos luundan biri idi ve bu s rada harabe halin
de idi.
pos luuna gnde rmiti (B. O. II, ea. 246; Chron. eccles; I, sa.
685).
B a r He b r a e u s , L a k ab h i n de altyedi sene kald.
Patriin lm ze rine Yakubile r aras nda ayrlk bags te r
miti. le rinden bir frka patriin yerine, Madani olu Johnun
ge me s ini is te dii halde die r bir frka, Dionys ius (Ahron
Ankur ) un baa gemes ini is tiyordu. B a r He b r a e u s , Di o n
y s i us ' un tarafntutmu ve bu namze din patriklie gelmes i
zerine 1253 te L a k a b h i n de n Ha l e p' e nakil olunmutu
(B. O. II, s a. 246 Chron. eccles ., I, sa 721). Fakat burada da,
uzun bir mdde t huzur iinde yayamad; nk Hale b' e
vardktan ks a bir zaman s onra es ki dos tu ve Trablus taki
ders ortaMafriyan S a l i b ha, arktan gelmi, kHa l e b d e
geirerek a ma gitme k iin hazrlanmve oraya vardktan
s onra Di o n y s i u s tarafndan ve rildii kadar altn ve rmeyi
taahhde de re k hkme tte n, D i ony s i u sun azli ve Mar
John Madaninin patrik olarak ilniin berat almt. S a l i b-
ha daha s onra Ha l e pe dnmve oradaki kilis eye yerle
miti. Gr e g o r B a r He b r a e u s bu s rada Ma l a t y a ' d a n
karak H a l e p\ gelen ve orada yerleen babas nn e vinde
ikame t e diyordu. Ks a bir zaman s onra patriin yanna gide
rek manas trda kalmt.
Mafriyan ise J o h n B a r Ma d a n i ' nin S u r i y eye gelmes i
ve ve rmeyi taahhde ttii altnlar te diye etmesi iin habe r
gnde rmiise de John ge le miye ce ini, parayda te diye ede-
miye ce ini bildirmive Mafriyamn te e bbs nkranla kar
lanmamt. Altnalacak olanlar Mafriyans ktrdklariin o
da bir kere daha Bar Madani' ye adam gnde re re k gelmes ini
ve altnlarvermes ini dilemi, bu ekilde hare ke t e tme dii tak
dirde Di o n y s i u sa mzaheret ede ce ini ve onunla anlaaca
nbildirmi, bundan baka bunlarB a r Ma d a n i' ye anlat
mak ve cevap almak iin bizzat yola kmt. Mafriyan, F r a t
civarndaki B a l a s ehrine vardzaman S ur i y e ' ye doru
yola kan B a r Ma d a n i ile karlamve oradan Ha l e p e
dnmt. B a r Ma d a n i , Mitkal is minde ke ndi dos tu olan
bir habe li tacirde n boralmak s uretiyle altnlartemin etmi
ve bu suretle taahhdn yerine ge tirmiti. ( Chron. eccles., I
s tun 722).
Bu s rada Emin ud din Mbare k adntayan bir Nas-
turi, Tatarlar tarafndan eli olarak gnde rilmiti. Bu zat S u
r i y e ye gide rke n B a r S a v m anm manas trna uryarak
Di o n y s i us ' la grm, o da Melik -e / -Na s ra gide re k
meseleyi onunla tes viye iin s z vermiti. B a r M a d a n i bun
dan haber alarak, Tatarlarn kuvve tle riyle karlamamak iin
S u r i ye ' de kalmak is tememi, K i l i kye ' ye gitmi, burann
kralH a i t un tarafndan iyi karlanm, ke ndis ine bir ky de
verilmiti. B a r Ma d a n i burada S i s civarnda kk bir ma
nas trda ikamet e diyordu. Die r taraftan eli, Melik -e l -Na
s r n nezdine gitmekle be raber B a r M a d a n nin beratn
bozmaa imkn bulamamt. Bir yl s onra Ga b r a i l olu ta
bip K i r M i ka e l , Ha r r a ri a gelerek Di ony s i us ' a bir
name gnde rmi ve dikkat et, Melik -e l- Na s r ' m ne zdine
eli s fatiyle gidiyorum. Ruhani adamlarnzdan birini be nimle
birlikte gnde rinizde namnza ilerinize baks n,, demi, Di on-
y s i u s da vaziye ti anlaynca Ha l e p teki Gr e g o r y B a r
He b r a e u s ' u gnde rme e karar vermiti. B a r He b r a e us ' un
idare ettii cemaat merkezi e linde n alnmolduu iin bu s rada
Di o n y s i us ' un manas trnda ikame t e diyordu. Bar He b r a
e us yola km, eli tabip ile buluarak onunla birlikte
a ma gitmiti. K i r Mi k a e l , Di o n y s i us namna ye ni
bir berat almaa muvaffak olarak onu Gr e g o r B a r He b-
r a e u s ' a vermi, o da bu be ratalarak Ha l e p e dnm,
kilis eye gidip yerlemi ve diyakos luunu idare ye balamt.
Mafriyan I g n a t i u s , Di o n y s i u s 1a ait ilerin tes viye
olunduunu anladktan s onra Ha l e p' t e n T r a bl us ' a gide
rek ke ndine dair bir be yanname neretmi ve bundan byle
arkta ve Garpta da papazlk ileriyle megul olmyarak haya
tnhas talan te davi ile kazanacan bildirmiti. Fakat bu zat
has talarziyare t iin evlere girdike nefret ve hakare tle kar
lanyordu. Allah da onu uradidde tli bir illetle bu fni
hayattan grtt. Mafriyan, drdnc gn vefat etmive ra
hiplerle frenk ululan ve ke ndi ce maatimizin itirakiyle yaplan
meras imden s onra Ma r B e n h a n kilis es ine gmlmt,
( Lhron. eccles., I. s tun 726; II, s tun 427 ).
Bar He b r a e u s , 1258 de Ha l e p diyakos luuna iade
olunmuve 1264 te ark Ma / r i y a n olarak s e ilmitiKe ndis i
(Chron. eccles., s tun : 749, II, s tun 423 ) de hdis e yi u e
kilde tas vir ediyor : ( nc) Ignatius un 2 yani Mafriyan
S a l i b h a nn lms ras nda memleket karklk iinde idi.
B a d a t , harap olmutu. Daha s onra Ha l e p' t e btn S u
r i y e de, Bet N a hr inde , tahribe dilmiti. Bundan baka
A s ur ve N i ne v a Araplarda hris tlyanlara karayaklana
rak onlarmahvetmiler, ks a bir zaman s onra T a t a r lar ge
lip Araplarldrmle r, bu yzde n btn memleketleri umumi
harabi kaplamt. arkn metruk kilisesi altyl kadar bir dul
gibi yaad. Bundan baka Mafriyan Salibhann lmnde n
yl evel kilis e umumi bir babadan mahrum edilmiti. Bunun
zerine mttak pis kopos larn S inodu Kilikyada toplanarak
G av i k h at arhimandriti Ma r g n a t i u s ' u yahut Ra ba n
o yu patriklie s emiler, s onrada Mafriyanda s emek is
temilerdi. Patriin takdis inde n birkagn s onra mttakpis
kopos larla patrik, K i l i k y a nn S i s ehrinde toplanmve
Gre goriyi, yani Ahron olu Abul Faracarmlar, onu Yu
nanllarn 1575 (M. 1264) s enes inin 19 s onknununa ms adif
haftann ilk gnnde Tagrit ve ark Mafriyaniln etmilerdi.
Patrik Ma r J o h n ' a gre B a r Ma d a n i ke ndis ini patrik ta
nmak is temekte ve ark kilis e lerinin adamlarna, onun baa
geme k hus us undaki liyakatini anlatmakta ise de memlekette
vaziyetin karklyznde n onun takdis i tehir olunmutu.,,
Chron. eccles., s tun 749 da unlarokuyoruz :
Patriin takdis i ikmal olunduktan s onra patriin ke ndis i
ile uzun bir zaman umumi bir babadan mahrum kalan ark
pis kopos larbir Mafriyann tyinini zle dikle rini gs te rdile r.
Bunlar, B a r Ma r d a n i nin daha nce de n Hale pteki Ma r
Gr e g or i ' y Mafriyan olarak s e tiini ve bunu arkta bulu
1 Mafriyan, S ryanca bir ke lime dir, s e mre li, ve rimli de me ktir. Yaku-
bile r, Mafriyan, patrikte n s onra en byk ruhani ahs iye t s ayarlar. P at
rik, kandi pis kopos larze rinde tam nfuz s ahibi olduu gibi Mafriyan da
ke ndi idare s i altndaki pis kopos lar ze rinde ayne kilde nfuz s ahibidir.
Mafriyan, katolikie rin bapis kopos una muadildir. ( Anton S alhaninin.
Muhtas ar-d-dve le y azdmukadde me de n ) . . R. D.
2 1264 te n 1282 ye kadar ibanda kalmt
nanlara habe r ve rdiini, me ktuplarnn birounda ondan bah
s ederken arkn gzide s i,, de diini, onlarn da buna muvafakat
ettiklerini, fakat onun tarafndan gnde rile n name nin, Mool
as kerleri yznde n As urun karmas zerine ge ciktiini an
latmlar, bylece Mar Gre gorinin s eilmes ini te yidetmive
arkn riyas etini ona ve rmilerdi. Bunun ze rine patrik pis ko
pos larla birlikte Sis e ge lmi ve Kral Haitum ile oullarnn
ve as ilzade le rin, Ermeni pis kopos ve limle rinin ve byk bir
kalabaln, Allahn Anas kilis es inde toplanmolduklars rada
Gr e g o r i ' yi arkn Mafiryaniln etmilerdir. Ayngn Maf-
riyann kendis i, sen bana s uret ve rdin ve elini zerime koy
dun metnine is tinade de n bir vaiz ile papazln ifa ettii
rehberlik hakknda s z s ylemi ve Samakrial Teodor da
me vizay Ermeniceye tercme etmiti. O gn ok nl bir
gnd.
Bar He brae us un mafiryanla tyininde n balyarak son
has talna kadar gee n hayatkendis i tarafndan u ekilde
anlatlmaktadr: (Chron. Eccles., s tun II, 432 b. B. O. II s a .
248-63)
MafiryaIgnatius yani S alibhanm lm(Yunani 1576,
Mildi 1265) s ras nda me mleket karmakark bir halde idi.
Badat harap olmutu. Daha s onra Hale p, btn S u r i y e
ve Betnahrin de tahribe dilmidi. A s u r ve Ni n o v a Araplar
buradaki hris tiyanlara karayaklanarak bunlar kltan ge
irmiler, fakat ks a bir zaman s onra Tatarlar gelmiler ve
Araplarldrmle rdi. Bylece ortal harabi is til etmiti.
Metruk bir halde yayan ark kilis esi 6 yl kadar bir dul gi
bi kald. Mafiryan S alibhann lmnde n evvel, kilis e umumi
bir babadan da mahrum olmutu. Bu yzde n mukadde s pis ko
pos lardan mteekkil Sinod, Kilikyada toplanarak Gavikat
manas trreisi Mar I g n a t i u s yani Ra b ba n Ioyu patrik t
yin ettikleri zaman bir mafriyan da s emilerdir. Sis ehrinde
patriin ilnndan birkagn s onra Gr e g or i , yani Ah r o n
olu Ab-ul - F a r ac arldve Yunanllarn 1275 (M. 1264)
senesi s onknununun 16 nc pazar gn Tagarit ve ark
Mafriyaniln olundu. Bar M a d ani , Patrik Mar Johnun
ke ndis ini mafriyan iln etmes ini is tiyordu. Fakat ortalktaki
karklk dolays iyle onun tyini ge ikmiti. Mafriyann t
yin olunduu gnde Kilikya kral, oullan, kardeleri, as ilza
deleri, die r Erme ni pis kopos lar, Allahn Anas kilis e s inde
hazr bulunmulard. Patrik ile Mafriyan ve s air pis kopos lar
hazrlanarak krallar kiralna (yani T atarlarn kralHu l a g
ya.) itaatle rini arz etme k zere yola ktlar. Patrik iin bir,
mafriyan iin de bir be rat yazlmt. Patrik Rum aya (Roma
diyarna) doru gittii halde mafriyan Mus ula hareket etti ve
bura halkile btn hris tiyanlar onu karlamaa ktlar. l
hiler ve mezmurlar okuyarak onu ieri aldlar. Ke ndis i bura
dan manas tra gide re k manas trn iinde bulunanlarla memle
ket halktarafndan s evgi ile karlanmt. O da 1265 s enesi
(yunani 1576) mes ih orucunun 4 ncgnnde Bed Nudahra
pis kopos u Bar Sammanah unvanile maruf rahip Be nham,
Bet Danie l kilis es ine tyin etmiti.
Mafriyan daha s onra Badata gitti ve kilis e res as ile
s air muteber kims eler onu karlamaa ktlar. Nas turiler reisi
Mar Mahiha birade rzade s i ile hemirezades ini ve s air Badat
yerlilerini onu karlamak ve arlamak zere gnde rdi. Mafri
yan, Nas turle r re is inin hcre s inde n karak Mu h u l kaps nda
bulunan kilis eye gitme k is te dii zaman mumaile yh reis, mafri-
yankarlyanlaronun maiyetine vermive bunlar yanlarnda
ge tirdikle ri be yaz ipe kli rtyonun bana koyarak e kilmi
lerdi. Mafriyan da Nas turle rin reis ine birok kyme tli hediyeler
gnde rmive btn halk mafriyangre re k s evinmilerdi. Nas-
turilerden mte e kkil kalabalk, kilis elerde toplanyor ve takdis
meras imi iin muron yahazrlyorlard. Bu s rada bir ke ra
met de vuku buldu. nk takdis in hitam bulmas zerine ya
4 parmak kadar e ks ildii halde birde nbire kabarm ve kk
bir ieye aktarlmadtakdirde taacangs termiti.
Bu s rada Nas turle rde n birkaadam, Yakuble rin, mafri-
yan, Nas turle r reisi iln etmek zere olduklarnhabe r alarak
vaziye ti reise bildirmile r, o da fesat karmak iin frs at g
zetlemi, fakat Allahn inaye ti s ayes inde hibir kims eye zarar
verememiti; bayramtakibe de n haftann altnc cuma gn
bars ak arlarna tutularak 18 nis an 1576 ( M. 1265) cumar
tesi gn lmve yaptrdye ni kilis eye gmlmt.
Mafriyan btn yaz me vs imini Badatta geirerek bir
ok papazlar ve pis kapos lar tyin etti. Ma r Ha n a n y a ma*
Abu' l-Fara Tarihi, F : 2
nas trna mens up rahip oy Badata tyin ederek ona 77-
mo t i adnvermiti. Bundan baka Ma r Ma t t a i kilis es ine
mens up De n h d ya, yani Bar Hamzaha Joannes adnvererek
Aze rbaycan pis kopos luuna tyin etmiti. Bu zat tyin olun
duktan s onra diyakos luuna gide ce i zaman Erbil kyle rinde n
olan Bet S aithada vefat etmi ve orada yaplan yeni kiliseye
gmlmt.
Mafriyan, s enenin daha s onraki aylarnNinovada geir
mi, 1577 s enes inde ( M. 1266) Mar Mattai manas trna me n
s up bir rahibi Cezire pis kopos luuna ve Savira manas trna
mens up Ioyu Aze rbaycan pis kopos luuna tyin etmiti.
1577 ( M. 1266) de Erbil me tre polidi Mar De nha, Katolikus
tyin olunmutu. nk kde mli idi ve krallar kralkararg
hna gitmiti. Fakat Hulagu hareket etmive Katolicus me vkiini
igal eden Mahiha da lmt. Onun hikye s i kralie Dakuz
Hatuna u ekilde anlatlmt: ke ndis i bir mdde t evvel
reis lie ( katolikus lua) namzet idi, fakat Mahiha rvet vere
rek ve ale yhinde iftiralar uydurarhk onu yenmiti. Kralie de
bu s zlere inanm ve ona bu mevki iin bir yarl, yani bir
berat vermiti. O da Erbile gelmi, pis kopos lar toplyarak
Badata girmi, s onterinde, kilise takdis inin nc paza
rnda Se luciaya tyin olunmutu.
1579 (M. 1268) de mafriyan akrabas n grme k zere
garba doru hareket etti ve yolda Arke s tia gl ze rinde ki
Argis ehrinde, Mar Bar Sawma manas trna ait mesele dola-
ysiyle tabip byk Simon ale yhinde teebbs te bulunmak
zere seyahat eden patrik ile grt. Mafriyan, byk Simon
ile patrik aras ndaki ihtilf zerinde patrik ile grme k is te
miyordu. nk mafriyan, barbar Hunlar kars nda ihtilflara
dme i yakks z ve hays iye t krcbuluyor, ke ndi ihtilflar
nke ndi aralarnda halletmeleri icabe ttiini s ylyordu. Fakat
patrik, mafriyann da byk S imona mzaheret e ttiini s an
dndan bu nas ihati s everek ve istiyerek kabul etmemi ve
mafriyann kendis i ile grme k is te me diini anlaynca yama
da bulunan pis kopos larn nonun yanna gnde re re k bun
lar mafriyann ke ndis i ile grme s i iin ikna etmee memur
etmi, mafriyan bunlarn s zlerine boyun eerek patriin ya
nna gitmi, onunla grm, s onra Kilikyaya gemiti. Patrik
ise, hanlar hannn yanna gide re k ilerini tes viye etmive
manas tra dnmt.
Bu s rada mafriyan, Kilikyada Sis ehrinde karacie r y
znde n dizante riye uryarak ar bir ekilde has talanm,
lmle de ta yz yze gelmi, fakat Allahn inayetiyle ifa
bulmutu. Patrik onun ifa bulduunu haber alnca kendis ine
hararetli bir me ktup gnde rmi ve onun te krar afiyete kavu
mas yznde n Allaha kre tmiti. Mafriyan da kfi derecede
kuvve tle ndikte n s onra patrii grme k zere B a r S av uma
manas trna gitti. Aynzamanda byk S i mo n da, patriin
e linde ki ves ikaybozan bir Pukdana ile ge lmi ve bu suretle
mafriyanm evvelce s yle dii s z gereklemiti.
Mafriyan buradan ayrlarak T e br i z ' e, oradan da
Me r a g a ' ya gitmive buradaki yeni manas trda ikamet etmi,
Euclid kitabn burada bitirmi ve s enenin s on aylarnda
Ninovaya hareket etmiti.
1583 (M. 1272) s enesinin kme vs iminde T e br i z pis ko
pos u Bas il vefat etti. Ke ndis i buradaki kilis elerini, bazky
metli tacirlerin yardmiyle tamir ettirmiti. Ma r Ma t t a i
manas trna mens up baz rahiple r mafiryana para s unarak
ke ndile rini bu diyakos lua tyin etmes ini is te dikle ri zaman
mafriyan, bunlarn ilimce e hliye ts izlikle rini ve ge nle rde n fark
sz halle rini ve tavrlarnnazardikkate alarak birini de tyin
etmemi, Manas tr S e v er us ' a vermi, o da (lmde n s onra
dirim) adntayan byk bayramda oraya vararak iyi kar
lanm ve Te br i zde ki yeni kilis e nin inaatntamamlama
zerine almt.
Yaz mevs iminde mafriyan ikinci defa Me ragaya gitmi,
oradaki yeni kilis e de bir hcre ve bir ibade thane yaptrmt.
Mafiryan, orada bir sene kalm, B a t i a my os ' nn M i-
g i s t i kitabnbitirdii zaman B y k S i m o n ' un kardei
tabip B i i y k Ya k u b 1584 (M. 1273) lmde n sonra dirim
byk bayramndan s onra onun yanma gelerek Patrik ile ara
s nda barte min etmek zere birlikte Bar Sawma manas trna
gitme k zere ke ndis ine yalvarm, mafiryan da onu dinlemi,
onunla birlikte manas tra girmi, Bykle rin karde i Rahip
Nimrudu yanna alarak Kilikyada bulunan patriin yanna
gitmi, o da onu Ma l a t y a me tropolidi tyin etmive bar
s alamlamt. Mafriyan Ma l a t y a ya dne re k oradan Ni no-
v a' ya gemiti.
1585 (M. 1274) s enes inde mille timizin B a d a t ' a, Halfe
s araynn yaknnda bulunan kilis es i, Kadlarn reisi Ce me l e
o l u S f i -e d -d e v l e S l e y ma n ' n yardmiyle tamir
edilmitir.
1588 (M. 1277) s enes inde T e br i z pis kopos u S e v e r uz
lm, mminle r onun lmnde n s on derece mtees s ir olmu
ve onun ye e ni Rahip Yu s u f u ittifak ile is temilerdi. Yu s u f ,
Ma r Ma t t a i manas trna gide re k krk gnlk orume vs i
minde tyin olunmu, daha s onra Te briz kilis e s ine gitmive
Dionys ius adnalmt. Ayns enede lmde n sonra dirim bay
ramnda mafriyan Badata gide re k orucu orada tutmuve
E mi n -e d -d e v l e Ta om ann olu e ms -d- d e v i e Mr' -
yi ve onunla be rabe r birok as ilzadelerin oullarntakdis etmi,
bundan baka Muhul kaps ndaki havari Mar Thomas n kilis e
s inde ki Muron yantakdis etmi, Badaddaki Allahn Anas
adntayan die r bir kilis e de ki rahiple ri terfi ettirmiti.
Mafriyan Badata gitme de n evvel Arhidikon T o mas ' a
ve Katolikus Ma r D e n ha ' ya ge le ce ini bildirmi, o da maf-
riyanbizzat karlyarak hakknda fe vkalde izzet ve ikram
gs termi, o da Yakuble rde n ve Nas turle rde n mte e kkil b
yk kalabala dne re k onlara ( onun mille ti mbare ktir) de
miti. Mafriyan btn yaz orada kaldktan s onra 1588 (M. 1277)
ylnn son aylarnda Ta g r i t ' e gitmive oradaki nlkilis e
leri gezmiti. Tagritin her tarafndaki as ilzade le r bundan me m
nun olmulard.
nk bilhare patrik olan Ignatius un de vrinde n beri
geen 60 sene zarfnda buraya bir mafriyan ge lmemiti. Maf
riyan burada iki ay kadar kaldktan s onra Ni n o v a ' y a gide
rek pis kopos u takdis etmiti.
Bunlarn birincis i olan M i h a i l , yani Mu khl e s ' i B e t
Ra ma n' a , kincis i olan B a s i l ' i, Ma r Ma t t a i manas trna
ve Bet Tahur diyakos luuna, ncs olan De n h a ' y yani
Johnu Muallak manas trna tyin etmiti.
1590 (M. 1279) da byk orus eptinde, mafriyann M e-
r a g a ' da bulunduu s rada ok kymetli ve mke mmel bir
adam olan Bet Nuhadhra pis kopos u At h a n a s i u s , yani
B a r S u mma n a h , Bar Tallide vefat etmive Mar Mattai
manas trna gtrlmt. Ayns enede Bar Kaligh diye tann
molan ve Horas ann Tu s ehri pis kopos luunu yapan S i
man, Katolikus D e n ha tarafndan in me tropolitliine tyin
olunmu, ine hare ke tinde n evvel ke ndini Katolikus tan daha
byk grme e balam, o da onu Aze rbe ycandaki Ana eh
rine getirtmi, onu btn rtbe le rinde n te cridetmi ve Lak-
ha h e hrinde ki Ma r B e n h a m manas trna kapamt.
Simon buradan dalara katvakit bazdallar onu yaka-
lyarak Katolikus s a gitirmiler, o da onu ke ndi hcre s inde
haps etmi, birkagn s onra Simon ve ke ndis iyle be raber bu
lunan pis kopos larla rahiple r lmle rdi. Bu hdis e nin nas l vu
ku bulduu ze rinde trltrl mtalalar ileri s rlme kte dir.
1591 (M. 1280) de (s a' nn s albi) s eptinin drdncgn
Kardudaki Ce z i r e pis kopos u J o h n ld. Has tal ok
uzun s rdiin varnyounu sarf etmi, kle s ini azadet-
mi, gtrle bile ce k her eyi manas tra ve mafriyana g n
dermive lm annda bir habbes i kalmamt.
1592 (M.1281) de Katolikus Mar De nha Badata gide rke n
has talanm, e he vardktan s onra birkagn yatm, Byk
Oruarifes i olan haftann ikinci gn akamnda, yani bu se
nenin 24 ubatnda ve fat etmiti. Ma r De n Aa nn he nz ya
ads rada, byk han Kublayn emriyle Kuds te ibade t
etmek zere inde n iki Uygur rahip gelmi, fakat buralara
vardklarzaman daha ileriye gitme k iin yolda, vas ta bulama
mlard1. iki uygur rahip bir mdde t iin Ma r D e nha ' nm
yannda kalm, o da has molan B a r K a l i g h 1in ine git
mes ine mni olmak iin bu iki Uygur, yani Trk rahiple rin
den birini in me tropolitliine tyin etmive ona Yahbh-Allaha
adnvermiti. Bu iki Uygurun memleketlerine dnme k zere
hazrlandklars rada Mar De nha vefat etti. Bunun zerine bun
larn akrabas olan Emir A s mut , Hanlar hanna, Yahbh-Al-
lahadan bahs ederek Hris tiyanlar onu balarna katolikus ola
rak getirmek is tiyorlar, Badat halkda rk ve lis an bakmn-
ban moollara yaknl dolayis iyle onu istemektedirler. nk
1 Kublay Hann rahiple ri ( Monks of Kublai Khan ) adle s e rimde bu
rada bahis me vzuu olan rahiple rde n Yahbh-Allaha hakknda tam taf s ilt
ve rilmitir. Es e r 1928 de Londrada bas lmtr .
ondan yardm greceklerdir demiti. Bunun ze rine Y ahbh-
Al l a h a ' y katolikus tyin eden ahane bir be rat s adir ol
mu, o da 24 kadar pis kopos toplyarak bunlarla be rabe r
S e l e u c i a ve Cte s iphona gitmive bunlar da onu katolikus
makamna yks e ltmile rdi. Bu Mar Yahbh-Allaha s ryanakide
ve s ryane de biyata vukuf bakmndan zayf olmakla berabe r
ftratan iyi bir adamd ve ii Allah korkus iyle doluydu. Bize
ve mille timizin ocuklarna me rhamet ve muhabbe t gs termiti.
1593 (M. 1282 ) ylnn bahar me vs iminde mafriyan T e br i z ' e
gide re k oradaki ye ni kilis e nin inas nikmal etmek is temiti.
nk ibade thane de birok e ks iklikle r vard. Mafriyan yolda
kral Mangalunun kzna ait ke rvana katlarak onun maiye
tinde bulunmak is temive bu s rada hanlar ham Abakann
lm habe ri gelmiti. Bunun zerine mafriyan Tebriz yolunu
brakarak, dorudan doruya, yeni hann tahta oturaca
Ta k ( mongol s arayna ) gitme k zere yol almt. Oraya var
dzaman, merd Ah me t s eilmi ve ahane taht zerine
oturtulmu, as ilzade le r de mafriyanke ndis ine takdim etmiler,
o da dete gre dualar etmive ye ni hante brik etmi, Ah
me tin emri zerine, Az e r b a y c a n , A s ur , Beat Na h r i n
kilis elerine fe vkalde bir be rat yazlmt. Mafriyan buradan
hareket ederek T e b r i z kilis e le rinde ikame t etmi, buradaki
ibade thane nin inas ntamamlam ve kilis e yi yontulmuta
lardan yaplma bir kapile s s lemiti. Mafriyan ibade thane nin
ze rinde haclar iin hcreler yaptrdktan baka lle r iinde
bir mezarlk vcuda ge tirmiti. Mabe din altndaki s irdaptan
( yer altndaki mahze n ) baka bir yerde pis kopos tahtiin
yer bulunmadndan, yazlk bir ev ile klk bir ev yaptrm
ve hereyi btn kudre ti le tamamlamt. Hakikatta her ii
idare eden ve yapan zat onun karde i B a r S a zam a idi.
1594 (M. 1283 ) senesi balarnda patrik B a r g na -
t us un lm zerine ye ni patriin tyini hus us unda gs te ri
len aceleden dolayzr dile me k iin manas trdan eliler g n
derilmi, fakat mafriyan bu elileri kabul etmemiti. Daha s on
ralarbizzat tabip Simon mafriyana gelerek, karde inin olunu
kabul etmesi iin birok tatl s zle r s ylemi, fakat mafriyan
bu s zlere kanmyarak eski zamandan beri mukadde s atalar
u kaide yi koymulardr : mafriyan, patriks iz; patrik de mafri-
yans z yerleemez. Bu adamlar kanuna ve atalar kaides ine te
cavz etmiolduklarna gre onlara itirak edemem ve onlarla
beraber kanuna kargelemem demi, bu yzde n tabip krl
mve kalkp gitmi; mafriyan da hkmdar kznn kervan
ile birlikte hareke t ederek Ni n o v a ya gitmi, yolda iken
Ra b ba n S m o n un olu 1 a -c d-de v l e bu mesele hak
knda mafriyan ile grm, mafriyan bu adamye titirdii
ve okuttuu, onu bir e vlt gibi s e vdii iin, onu ve ge tirdii
hediye le ri kabul etmiti.
Mafriyan, P h i l e x e n u s ' a bir muvafakat me ktubu ya
zarak be lki benim patriklik makamna yks elmek is te diimi
ve bu yzde n darldms anrs nz. Gnlle rin iinden geeni
bilen Allah, bu yolda zerre kadar bir arzum olmadnbilir.
Bunun birok sebepleri vardr. Bunlarn biri 40 seneden beri
yks ek papazlk rtbes inin bana emanet e dilmi olmas dr. 20
sene garpta ve 20 sene arkta hizmet ederek bu yk ta
maktan yoruldum. Is tirahate , s knet ve huzura, hayatmn ses
s izlik iinde son bulmas na muhtacm. Die r bir sebep, bana
ait olan ark diyakos luunda, Allahn inaye ti ile, genibir it
minan iinde yaamak ve hibir eye muhtaolmamaktr. Se
lefle rim gibi buradan kap baka bir yere mi gideceim ? Geri
kark bir devirde yayoruz. Fakat arkta kavutuujn huzur,
baka bir kimseye nas ip olmamaktadr. ncsebep udur :
bakalargibi patriklii zlesem bile garp diyakos luklarha-
rabi iinde dir. O halde bende byle bir arzu kalabilir mi ?
An t a k y a ' y is tediim sylenecek olurs a o da ins aninletip
alatacak bir halde dir. Yoks a Gu my a diyakos luunu mu
zliyeceim ?. Fakat burada da ayakta duran bir tek adam
kalmad. Ha le pde , Ma bbu g hda Ca l e n i c u s yani ( Rok-
ka ) da E d e s s a ( yani Ur fa) da, Harran' da hep harap : Ma
l a t y a e trafndaki 7 diyakos luk, yani L a k a b h i n , Ar k e ,
K a l i i s ur a , Gu b b o s , S a mh a , C l a u d i a , Ga r g a r -
da mamur bir tek hane kalmad. Bu sebeplerden dolayik
ye timin, takdir edilemiyecek ve takbih edilecek mahiyette olan
hareketinizden ile ri ge ldii aikrdr. Yaptnz, arkllarn da,
garpllarn da muvafakatini almadan yaptnz. S iz de bunu bi
liyors unuz. Allah da bunu biliyor
Bu s rada mafriyan T e b r i z de talebes i olan iki tabibe
s hriye tle balanmve Ab -u l -K a r ma n ' Te briz' e . Jonu
Me ragaya yerletirmiti. 1595 ( M. 1284) senesi orucunda Ni-
novaya vardzaman rahip J o b *u Bet Kudidhamn bana
tyin etmi ve ona Joannes adn ve rdikte n baka, Bet Nu-
hahra diyakos luunu da ona vermiti. Bu zat mafriyann arka
tyin e ttii pis kopos larn on kincis i idi.
Bu ylda Ma r J o h n B a r Na g g a r ayi ihtiva eden B e t
Ak r e harap oldu. Ekya burada pus ular kurarak rahiple ri
ve papazlars oymular, mafriyan da Ninovann bir kales i olan
Bartallinin imali garbi ks mnda ehit namna bir manas tr
inas na balamt. Bu da ruhani adamlason derecede ho-
nudetmiti.
1596 (M. 1285) da mafriyann ehit Mar John Bar Nagg-
ara namna Bartalli kale s inde ina ettii nl manas trn ina
attamamlanmt. nanan bir kadn olan kralie Dh e s b i n a
Hatun, s tanbuldan ve kral olan babas nn ne zdinde n fevka-
lda hne rli iki nakkage tirip T e br i z ehrindeki Rum kilis e
s ini tezyin ettirmek is te dii iin mafriyan bunlardan birini ge
tirmi, o da Bar Naggare kilis es i iin resimler yapmaa ba
lamt. Bu s eneden nce mafriyan birok rahiple ri es ki kilis e
iin azizlere ait armaanlar ge tirmee memur etmi, bunlar
gitmiler, yeri kazmlar, fakat bir ey bulamamlard. Mukad
des ehit, ryada birok mminlere grne re k Mafriyann
ke ndis i gelmezs e hibir ey bulunmyacak,, demi, fakat maf
riyan bu s zleri s yliyen ahalinin s zlerine bir kyme t vermi-
yerek kendis ini has ta gs te rip hcres inin iine kapanm, ye t
migeceyi orada geirmi, dua etmi, cuma ge ces inden bal-
yarak ertesi haftann ilk gnne yani s onterinin 22 nci g
nne kadar bir kims e ile konumamt. O gece ibade tle r ya
plds rada yaruyku yaruyanklk halinde bulunan mafri
yan, parlak bir gencin kendis ine u s zleri s yle diini iitti:
eski tahtn ( yani me zbahm) altnda bir s rarmaanlar var,,.
Mafriyan bu sesi iittikten s onra bararak karde ini arm
ke ndim gidip armaanlararamak istiyorum,, demi, bunun
zerine ke ndis ine atlar hazrlanmve 2 mukadde s pis kopos
getirilmi, heps i de atlarna binerek eski kiliseye gitmi, maf
riyan kazclara, es kiden me zbahm bulunduu yeri kazmalarn
s ylemi, bunlar yeri bir ins an boyu kadar kazdktan s onra
br taput bulmulard. Tabutun zerinde toprak yahut kl ile
dolu bir anak bulunuyordu. Tabutun tam ortas nda mermer
de n yaplma bir s andk vard. Bu s andk zorla alnca iinde
gze l kokulu illar ile muhafaza edilmikemik paralarbu
lunmu, heps i de fevkalde s evinmiler, Bartelliye haber s alm
lar, oradan rahipler, papazlar kalkarak bunlar karlamlar,
ve mermer s anduka lhiler ve mezmurlar okunarak yeni kilis e
nin kuts i harimine gtrlmve buradaki ehitlie konmutu.
Bu kemiklerin kefi zerine geen haftann ilk gnnde mafri
yan, Bartelli rahiple rinde n Gobrieli, ve Kardo ehirlerinden Ce
zire pis kopos u Mattaiyi takdis ederek ona Dionys ius is mini
vermiti. Bu adam mafriyan tarafndan ina olunan bu manas t
rn mimaridi. Ve manas tr mukadde s bir adam olan Bar Nag-
gare nin cesedi zerinde diyakos luun 5 yl kadar bas z kal
mas ndan s onra ina olunmutu.
1597 ( M. 1286 ) yl, mafriyann altm yama var
dyl idi. Ke ndis i lmde n korkuyor ve lm bekliyordu.
Mafriyan bu s rada diyordu k i : bu y l iinde Kronos ve Zeus
(hut) burcunda birletikleri zaman dodum. 20 yl sonra ayn
iktiran mizan burcunda vuku bulduu zaman piskopos oldum,
20 yl sonra ayniktiran cevza burcunda olduu zaman mafri-
yanlderuhde ettim. 20 y l sonra ayn iktiran hut burcunda
vuku bulduuna gre bu dnyadan geceimi s anyorum,,.
Mafiryan bundan baka u s zleri s ylemekte i d i :
Ey dnyalarn a ! 1537 (M. 1226) ylnda beni ama
yakaladn. 1597 (M. 1286) da bu an iinde bulunmyacam
s anyorum,,.
BAR HEBRAEUS UN LM
[ Bu noktadan balyarak muharririn kardei Bar Sawma
muharririn lmn kayda alr ve bu hdis enin ne zaman,
nerede ve nas l vuku bulduunu gs terir ] .
Bu yl iinde hep bu kteyi ( lm) dndve
onu bu dnce de n vazge irme e imkn grlme dii s rada,
mafriyan Ninovada bulunuyordu. Suriye de n gelen ekya ve
hrs zlar her yaz mevs iminde aknlar yaparak Mus ul halkn
s oyduklar, ldrdkle ri ve ellerine geenleri kle olarak kul
landklariin, kardei vaziye tte n endie etmi ve ke ndi ken
dine belki bizimkile r de kazara bunlarn ellerine derler ve
bu suretle mafriyann lme ait s zleri gerekleir demive
bunun zerine Bar Sawma mafriyanAze rbaycan ehirlerinden
Me ragaya. gitmek iin s rar ile tevik etmee, hatttazyik et
mee balam, Mafriyann mte madiyen dnme kte olduu
lmde n bu ekilde uzaklamas nistemi, mafriyan da karde
inin s rarna dayanamyarak en nihaye t Me ragaya gitme e
karar vermive hareket etmiti. Mafriyann burada yaad
s rada Araplar aras ndaki en ileri kims eler kendis ine mracaat
ederek, mtalaya imkn bulup zevk almalariin Sryani ile
yazdKronografyayArapaya evirmes ini rica ettiler. Mafri
yan buna razolmuve eserini as l ve son derece be libir s lp
ile Arapaya evirmee balamt. Mafriyan bir ay ile birka
gn alm, takribe n eseri tamamlam ve es erden ancak 3
forma kadartercme e dilme de n kalmt.
Fakat temmuz aynn 28 inci cumartes i gn, mafriyan
hararetinin yks e kliini his s etmi ve btn gece ateiinde
yanmt. Haftann ilk gntabiple r onun bir ilierek ke n
dis ini tedavi etmes ini tavs iye etmiler, mafriyan buna razol-
myarak, il bana yaramyacak, nk vaktim ge ldi
demiti. Halbuki ke ndis i as lan gibi idi, bu sene her zaman
kinde n daha kuvve tli ve s hhati her zamankinde n iyi idi.
Sz uzatmamak iin unu s yliyeyim ki mafriyan 3 gn iin
de o kadar zayfladki ertesi pazar gn kalem ve kt isti-
yerek vas iye t yazmak ve hcres ini talebes ine brakmak is te di
i zaman kalemi tutmaa ve bir ey yazmaa imkn bulama
mt. Mafriyan her s aat sol elini s aeline vuruyor ve kuv
vetim yprand, tke ndi, sen beni yanlyola sevk ettin kardeim
vz bu hareketle bs ni 25 sene balarnda bulunduum pis kopos
larn, rahiple rin, bykle rin ve reis lerin aras nda lmekten al
koydun kardeim. Be ni lmde n karmak is tedin, fakat bu ka
tan bir faide kazanamadm. Me tn ol, cesur ol, lmm s an
ki ye ni bir eymigibi benim iin ifrat derecesinde alayp yas
tutma. lmn ye ni bir hdis e olmadkatiyetle muhakkaktr,,.
O gn mafriyan bu ve buna benzer nas ihatlerde bulun
makla beraber neeli idi ve glyordu. Sonra tabip ve reis
S aidi ararak ona s yliyeceklerimi yaz,, demive s zlerine
u ekilde balamt:
ins ann gnle ri, ot gibidir, ins an da tarladaki iek gibi
biter.,, Sonra akide s ini, ke ndis ine yaraan bir e kilde ikrar
etmi, biri patriin tahtna, die ri mafriyann tahtna ve ke n
di hcres ine ait iki emir vermive s onra tilmizlerine tavs iye
lerde bulunarak, Se vgi iinde yaayn. Birbirinizde n ayrlmayn.
nks iz sevgi iinde toplandka ben de aranzda bulunurum,,
demiti.
Bunun zerine btn o zavalladamlar s t balarnyr
tarak, balarna toprak koyarak geceden 3 saat geinceye ka
dar alamlard. Mafriyan gle re k ve s on derece neeli gr
nerek mtemadiye n hikye le r s ylyordu. Sonra birdenbire
bir e ra gibi s nd. e ragibi, de me k caiz de il, nk
muhteem ve parlak bir ule gibi ve ye ryznde az ve zayf
olan Yakubile rin muazzam ( ale v) s tunu gibi s nmt. Maf
riyan haftann 3 nc gnnde Yunanllarn 1597 ( M. 1286 )
s enes inin temmuz aynn 30 uncu gnTanrs na kavumutu.
Saygde e r Katolikus Mar Yahbh-Allaha bu s rada Me-
raga ehrinde bulunduu iin bir kims enin iiin arya k
mamas n, bir kims enin dkknnamamas nemretmi, daha
s onra anlar aldrmve btn halk mafriyann hcre s inde
toplanmt. Katolikus , yakndaki pis kopos lar gnde rdikte n
baka byk amdanlarla birlikte burada bulunan Erme ni
lerle Rumlar gnde rmiti. Fakat bizim ce maatimizin ba
papazlarndan ancak 4 kii hazr bulunabilmiti. 200 kii top
lanarak fecirden gnn 9 uncu s aatine kadar ibade t etmilerdi.
O ne yaman gn ve ne ins afsz bir s abaht. O yle bir gazap
gnve yle bir lm gecesi idi ki, meleklere kavuan azizin
bu karde ini ve birok zavalllars trap, alama, gz yave
inilti iinde brakmt. Nas turilerle Rumlar ve Ermeniler iba
detlerini bitirip mafriyanlyk olduu ekilde gmlme e ha
zrladktan s onra ces edini kk bir me zbahn zerine koydu
lar, ve bu suretle Me ragada bulunan herkes in burada ibade t
e dip hediyeler s unmas na imkn verdiler. Tek bana duran ve
muazzam bir filozof olan bu adamn ok kymetli bir millet
olan Yakubile ri ks z gibi braktngre re k kim alamazd?
Yakubile r aras nda Allahnn hem yerlilere hem yabanclara
ait olan her bilgiyi ihs an e ttii bu adam gibi yabanclarn her
hangi s ualine cevap verecek, mes elenin kiliseye mi, haricle
me mi ait olduunu, kolay m, zor mu olduunu tyin e de bi
lecek te dbirli, te rbiyeli yazlar, vecizeler yazacak bir kims e kal
mamt. Ke ndis i 20 yandan balyarak s on nefes ini verinceye
kadar bir dakika okumak ve yazmaktan fariolmad. Birok
eserler telif etti. Ve bir dilde n bir dile tercmeye kadir idi.
( Bar Sawma, burada karde inin yazdve tercme e ttii
31 kitaptan bahs eder. S z kes memek iin bunlargelecek
fas la brakyoruz. )
Mafriyan btn hayatnda kitaplarla megul olduu gibi
btn hayate s nas nda kilis eler ina etmekle, harap olan kili
seleri tamir etmekle megul oldu. Mafriyan Hale pte bir kilis e
yannda byk bir han, yahut mis afirhane inas na balam
ve inaattamamlamt. Bu i, bir s rmas raflara s ebeboldu.
nk araplk lemi bu s rada iyi ve mreffeh bir halde idi.
Onun Meraga, Tebriz ve Barte llide yaptrdkilis eler herke
sin gznnde dir. Ke ndis i tek bir gn ge irdii yerde bile
mukadde s bir binaytamir ettirir, mas raftan kanmaz ve e k
tii zarara ehemmiyet vermezdi. Bu s zleri onu medhetmek
iin s ylemiyorum, nk onu me dhe zenmem bir itiraza u
ramolmak yzndan bunlaryazdm his s ini verebilir. Fa
kat bir erabir uval iinde gizle me k de haks zlktr. Onu
medhetmeyi, yaayn, ze ks n, kale minin kudre tini, te vazuunu
bile n gzide arkllara brakyorum. Onlar onu medhe lyk
grrle rs e medhederler, yahut muahezeye lyk grrle rs e
muaheze ederler. Fakat be n herkes ten fazla onun yaayndaki
mke mme llii ve onun harikulde meziyetlerini daha yakndan
grdmde n, bunlardan bahs e ttiim iin beni bir kims e mua
heze etmez. 40 yl iinde onun avucunun iine, bir darik (altn
para) yahut bir zuze (bakr para) aldngrme dim. Mminle r
ona hediye olmak zere kese kese para ge tirdikle ri zaman
bunlareline vermek iin toplanrlar, fakat onun bunlara do
kunmadngre re k keseleri brakp gide rle rdi. Para, olduu
yerde kalr ve mafriyan da huzuruna gelen tilmizle rde n birine
unlarnmden kaldrde rdi. Bazadamlar ellerini ptkle ri
zaman oturduu yerin rts yahut halnn altna para kes e
lerini brakmak itiyadnda idile r. Bir ye rde n bir yere gidildii
zaman rtle r kaldrlnca bir s rpara kes eleri bulunmas y
znde n bu vaziye t anlalrd. Hcre nin iinde para topland
n haber aldzaman mafriyan bunlarn hemen s arfnica-
be ttiren bir ves ile bulurdu. yilii, tevazuu, rikkati ile s ohbe tinin
tatllna ve byk kalbliliine gelince bunlartarif etmek
yahut yazmak kudre timin s tnde dir. nk tahs ilim ok
zayftr ve s z kudre tine malik de ilim. Onun iin bana s us
mak gerekleir. nk s k s k grtas l kims elerin, kar
delerin, gzide limle rin, ke ndi kudre tle rine gre onun y k
s ek kyme tini anlatacaklarna eminim. Bana gelince bu kadar
yetiir. /
BAR HERAEUS UN ESERLER
Bar Sawma, karde i Bar Hebraeus iin yazd biyogra
fide ( otuz bire yakn eserlerini s ayyorum) diye re k u lis teyi
ve rir1 :
1. T e g h r a t h T e g hr at ha yahut, Mercatura Mercatua-
raram, fizik ve te olojide n bahs e den bir es erdir. (10 numarada
gs te rilen) He z ua t h He k h me t h a , yani Hikme tin Zbde s i
adleserin muhtas ardr. Aynme vzularla daha ks aca megul
olur.
II. K e t h a b h a D he B h a b b a t h a , yahut Gz bebek
le ri kitab. Bu eser mantk ve ya diyale ktik fenninin muhtas ardr.
III. K e t h a h ba D he S e z uade S o p h i a yahut Hi k
met s z kitab. Diyale ktik, fizik, metafizik yahut ilhiyat muh
tas ardr.
IV. K e t h a b h a Dh e -S u l l a k a Ha z un a n a y a , yahut
Akln yks elmes i kitab. Es er as tronomi ve kozmografi hak
knda bir ris ale dir ve muharririn as tronomik takvimin
de ki cetvellerle be rabe r kullanlacakt. Muharrir bu es erini
1279 s enes inde yazmt.
V. K e t h a b h a D he - Me n a r a t h K u d hs he , yahut
Mbe din era. Bu eser kilis e nin zerine kurulmu olduu on
iki ba temelden bahs e de r ki unlardr: 1. Marifet, 2.
1 Bu e s e rle r B aums tark tar af ndan itina ile tas nif olunmutur. Bu
muharrir e s e rle ri tas nif e ttikte n baka yazma ns halar ile matbu ns ha
lar hakknda gaye t ky me tli malmat ve rir.
Kinatn mahiye ti, 3. Te oloji (ilhiyat), 4. Incarnation ( hull )>
5. Ecs ams emaviye marifeti, 6. Ye ryznde ki kilis eciler, 7.
Habs ervah, 8. Nefsi natka, 9. Hrriye t ve ihtiyar, kaza ve
kade r, 10. Bas bade lme vt, 11. Dnyann s onu, hes ap v. s.
12. Ce nne t.
VI. K e t ab ha D he - Za l g h i , yahut ualar kitab. Eser
10 ks mdan mte e kkildir ve 5 inci eser gibi ilhiyattan
bahs eder.
VII. Kethabha Dhe-Semse, yabut Iklar kitab. Grame re
dair yazdris alenin daha bydr.
VIII. K e t h a b h a Dh e - Gh r a m ma t i k i , yahut Gramer
kitab.
IX. K e t h a b h a Dhe -t h i k o n , yahut Ahlk kitab,
( Me ragada 1279 da telif e dilmitir.) 4 ks mdr: 1. Akl te m
rinleri, ibade t, Te te bbv. s. Ve be de n temrinleri, El ii, Oru,
Nafile Namazvs. 2. Beden rejimi, 3. Ruhu tathir hakknda,
4. Ruhun ziynetleri hakknda.
X. He z ua t h H e k h me t h a yahut Hikme tin Zbdes i 1
adlmuazzam eser. Aris tonun btn hikme tini ihtiva eder.
Birinci cildi mantk, ikinci cildi fizik, nc cildi me tafizik
ten bahs eder ve bunlar birinci ks m tekil eder. Ahlk, lkti
sat ve Siyas et ikinci ks m tekil eder. Bu lis tede ki 2 numa
raleser bu byk ans iklope dinin muhtas ardr.
XI. Kethabha Dhe -Remze Wa -Me ran - Watha, yani
aretler vs is tihralar kitab. Bu eser bn S inann El-
arat ve el- Tenbihat adl es erinin Sryancaya tercmes idir.
Es er, mantk, fizik ve metafizikten bahs eder. ( Baknz : B. O.
II, sa. 270 not 2.)
XII. K e t h a b h a Dhe - Hu d d e y e yahut iratlar ki
tab. Bu eser, Yakubi dins nfile dnye vi s nflariin her
mesele ze rinde en katme rcidir.
XIII. K e t h a b h a Dh e - Dh i o s k o r i d h i s . Bu eser Di-
os koride s in tbbi madde le r ze rinde ki muazzam es erinin S r
yancaya te rcmes idir. Es erde otlarla ne batlarn ekilleri, has-
s iyetleri, kuvve tle ri ve bunlardan nas l is tifade edilecei bahis
mevzuudur.
1 Bu es e re Hakmle r in Hikme t kitabde nilir.
XIV. G h a f i ki ni n byk eseri. Bu eser Gafikjnin El.
edviyet-l-Mfredes inin ihtis ar edilerek Sryancaya tercme
e dilmiidir. Es erin Arapas 3 byk cilt tekil eder.
XV. K e t h a b h a D he -P us h a k a D h e -P us h a k e , bu
eser Hipokrate s ' in vecizelerinin Arapaya te rcme s idir.
XVI. Ke t h a b h a , D he -S huz ua l e D he - Hu na i n, bu
eser Hne yn b. Is hakm tp mes elelerinden bahs eden es erinin
Sryancaya tercmes idir.
XVII. K e t h a b h a D he -Z i g De -ha r z ua y e , yahut
Heyet hes aplarcetvelleri. Mpte dile r iin.
XVIII. K e t h a b h a Dh e- Z ab d at A l As r ar , yahut
Srlarn zbdes i. Ethir el-Dn Mufaddal b. me r el-Ebher
(vefat1262) nin yazdeserin Sryancaya te rcmes idir. (Wrighta
baknz, Syr. Lit. s. 271).
XIX. K e t h a b h a Dh e - Ma k h t e b h a n u t h Za b h n e ,
yahut Kronoloji. ks mlcihan tarihidir. Birinci ks m Hil
katte n itibare n Mildn 1286 s enes ine kadar dnyann s iyasi
tarihini ihtiva eder. kinci ks m Harundan balyarak kilis enin
tarihi ile megul olur. nc ks m Sryani kilis es inin St.
Thomas tan balyarak ark ks mlarndan bahs eder. (Wrighte
baknz. Syr. Lit. sa. 279). Bar He bre aus , Suriye de n ge' en ek
yann her sene ehre yaptklarakn s ras nda kati olunmalarn
dan korkan karde inin s rarile 1286 da Ninovadan Me raga-
ya gittii zaman, ms lman dos tlarnn ricas ze rine Kronolo
jinin birinci ks mnArapaya tercmeye balamt. Btn bir
ay alm ve lmnde n evvel tercme edilmemi ancak 3
yaprak kalmt. Arapa te rcme nin ad El-Muhtas ar fid-
Dve l Jjal dir. Ve S ryanca ile yazlan bu eserde
bahis me vzuu olmyan ms lman muharrirle re ve eserlerine
iaret eder.
XX. Ke t h e b h a D he -P u s h a k He i me , yahut Rya
tabiri kitab. Bar He braeus bu eseri ge nlik anda yazmt.
XXI. K e t h a b h a D he -T h u n n a y e M e g ha hhe k-
ha ne , yani Gldrc hikye le r kitab. Bu eserin Arapa
tercmes inin adDe fel-hemmdir.
XXII. Kethabha Dhe- Yauna yahut Gve rcin kitab. Ruhani
mritleri bulunmyan triki dnya ve zhitle rin halinde n bah
seder. Es er 4 ks mdan mte e kkildir: 1 Be denterbiye
2 Ruhi terbiye 3 Kmil olanlarn is tifade ettikleri ruhani
huzur. 4 Muharririn ruhani tecrbele ri, dinitikat ve ame l
ler bakmndan karlatglkle r.
XXIII. K e t h a b h a K a n u n a Ra b b a Dh e Ab a A l i ,
yahut Al i b. S ina' nn byk Kanun kitab. Bu eser be de ne
ait illarla me gul olur. Fakat Arapa as ln ancak 4 ks mn
ihtiva eder. Bar He brae us , eserin te rcmes ini tamamlamaa
imkn bulmadan vefat etmitir. As s e mnnin lis tes inde bu
es erden 24 nc eser olarak bahs e dilir ve 23 nc es erden
bahs e dilme z. ( Baknz: B. O II, sa. 272.) Se be p iin de bak
nz: ( Notlar I B. O. II sa, 269 s tun 1.)
XXIV. Bu kitap, yani Ke thabha Dhe Makhte bhan Utha
Zabhne.,,
XXV. Btn tabiple rin dnce le rini anlatan Byk ki
tap,,. Bu eser muharririn tbba dair yazdbyk kitap zan
ne diliyor. Be lki de ikmal olunamamtr.
XXVI. Kethabha Dhe-Bheles us itha, Kvlcm Kitab. Bu
eser Bar He brae us un tamamlamadan braktkk bir gra
mer kitabdr.
XXVII. K e t h a b h a Dh e -P u s h a k a Dh e -S h u z ua l e
Dh e Hu n a i n, yahut Hne yn mes elelerini tefs ir eden kitap
( maks at Hne yn b. ls hakm bahis me vzuu e ttii tbbi mes ele
lerdir ). Bar Sawma bu es erin Tiryak madde s ine kadar yazl
dnanlattiin eserin tamamlanmadanlalyor1.
XXVIII. K e t h a b h a Dh e -Mu s h ha t ha, yahut arklar
Kitab, ( baknz: As s e mnB. O. II. sa. 308, not 12.) Bu eser
de gze l birok nazm paralarvardr.
XXIX. K e t h a b h a Dh e -A u s a r Ra z e , yahut S rlar
AmbarKitab. Bu eser umumiyetle Ho r r e u m My s t e r i o u m
diye maruftur2. Bar He brae us bu es erde Ahdi Kadim ve Ahdi
Ce ditte ki btn metinle rin doru okunmas n te min etme i
is tihdaf etmitir. Wright, (Syr. Litt. s. 247.) bu es er hakknda:
Pe s hittaya is tinade n brani me tinle rin muhtelif kraatle rini,
1 Tir y akn mr e kkibat ve s ure ti is timali hakknda malmat almak
iin B udge un S y rie n Anathomy adl e s e rinin ikinci c ildinin 409 uncu sa-
hife s ine baknz.
2 Gote s be rge r babkmz Bar He brae ns und s e ine S cholie n zur he ilige n
S c hrifts , F r e ibur g , 1900.
LXX i ves air Yunan tercmele rini, daha s onraki Sryanca
tercmeleri, hattErmenice ve Kptice ns halarnazardikkate
alan ve Nas turiler ile Yakubile r aras ndaki kraat ihtilflarn
da mlhaza eden Es ki ve Ye ni Ahit kitaplarnn metinleri ze
rinde intikadve itikadt tefs irlerdir,, der. tikadks m, bayi
Yunaniye de n, tabii monofis t mezhe bine me ns up daha nce ki
Sryani ilhiyatlardan alnmtr. Baums tarka gre (s. 314)
eser Dionys ius Bar alibhinin ve daha uzaktan Mervli sho-
daadhm yazlarna dayanmaktadr. A u s a r Ra z e ' nin birinci
ks mnn birinci cildi ahiren intiar e tmitir1. Ks mlarnn bir
ou muhte lif zamanlarda limle r tarafndan nerolunmutu.
Bunlarn lis teleri iin Nes tley baknz ( Brevis Linguae , Syr.
Gramm., 1881^ sa. 31-2). Baums tark Syr: Lit. sa 314 baknz.
XXX. Ks a ks mlar halinde Hie rothe us un e s e ri2.
Bar He brae us un manzum eserleri, Yakubile r tarafndan
be e niliyordu. Hlda be e nilmekte dir. Fakat ke ndis i ke lime
nin hakiki mnas ile bir air de ildi. Kelimeleri vezne s okup
drde r ms ralk manzume le r vcuda getirme k hus us unda byk
bir hne r s ahibi idi. Bunun rne kle rini C. Von Lengerke
bas mtr :
Greg. B. aliorumque Care mina s yrica aliguot adhuc inedita
Knigs be rg, 1836-8; A. Scababi, Greg. B. Carmina, Rome, 1877.
Onun lhHikme t hakkndaki iiri Gabrie l Sionita tarafndan
nerolunmutur Vet. philos ophi S yri de s apientia divina poema
ae nigmaticum, Paris , 1638. Bu iir Yohanna Notayn Darauni
tarafndan da bas lmtr. Carmen de Div. Sap. Auct. Celeberr.
viro Abulphargio, Rome , 1880. On iki heceli vezinle yazd
Memra Zanghnaya ve ye di heceli ve zinle yazp Nas turi ka~
tolikos Mar De nhaya gnde rdii me ktup iin Baums tarka
baknz.. Syr. Lit., sa. 319-20. Bar He brae us un midde naz-
me ttii Anaphora ve Liturgy hakknda, B. O. II, sa. 275e baknz.
Bar Savvmann karde inin es erleri hakknda ve rdii liste,
, Bar He brae us un e de bfaaliye t bakmndan ok verimli oldu
unu gs teriyor. lk bakta, onun, de vrinde ins an kafas nn
1 Graham, S pre ng ling.
2 B odle iandaki y azmann lis te s inde 25 ve 26 nc numaradaki e s e r
le rde n bahs olunmuyor.
Abul-Farae Tarihi F: 3
megul olduu her me vzuu te te bb ile kalmyarak o me vzua
dair yazyazds anlr. Fakat lis teyi dikkatle gzde n ge ir
diimiz takdirde bahis me vzuu olan es erlerin tas nif e dile bile
ce ini ve bunlarn nis peten mahdut mevzular ze rinde toplana
cangrrz. Bu me vzular teoloji, felsefe, gramer, heyet,
riyaziye, tp ve tarihtir. Muharrir, GldrcHikye le r kitabn
ke ndini de, bakalarnda e le ndirme k iin yazmtr. lhiyata
ait eserleri aras nda konacak olanlar unlardr: Es rar Ambar
kitab, Hierotheus kitab, ualar kitab, Mbe t e ra, ratlar
kitab, Ahlk kitab, Gve rcin kitab, Bas iret kitab, Edes s al
Yakubun eserine is tinade de n Lithurgy ve s ann kardei Ja-
me s in Anaforas nn muhtas ar ekli.
Felsefi eserleri aras nda unlar vardr: Hikme tin Zbde s i
kitab, yani Aris tonun tam felsefe s is temi, Hikme t Sz kitab,
Gz Bebekleri kitab, Tacirle rin Ticaret kitab, art ve Ten-
bihat kitabSrlarn Zbde s i kitab.
Gramere ait kitaplararas nda: Iklar kitab, Grame r ki
tab, Kvlcm kitab, bulunuyor.
As tronomi ve riyaziyeye ait kitaplar aras nda: as trono
mi ve kozmografi hakknda tam bir eser olan Akln Yks e l
mes i kitabbulunmaktadr. Muharrir bunlardan baka Oklid ile
Batlamyus un Me gis ti hakknda yazyazmve as tronomik bir
almanak ( Zig le ) vcuda getirmitir.
Tbba ait eserleri aras nda Dios koride s , Hippocrate s ve
Gale n tarafndan yazlan Yunanca eserlerin tercmes i, Gafiki,
Ibni Sina ve daha bakalartarafndan yazlan es erlerin te rc
meleri vardr.
Bar He brae us un byk bir tarih limi olduunu Krono
lojis i is pat e diyor. Bizce bu eseri, btn es erlerinden daha
mhimdir. Es erin dnyann kronolojik ve politik tarihi,, diye
tarif olunmas ok ye rinde bir mlhazadr.
MAKHTEBHANUTH ZABHNE
YAHUT
B AR HE B RAE US T ARAF INDAN YAZILAN DNYANIN
KRONOLOJ K VE P OLTK TARH
Bar He brae us un, hayat ve es erinden balca hedef ve
gaye s i Sryanle rin ke ndi tarihlerine, dillerine ve e de biyatla
rna karalkalarnuyandrmak, garbi As yada me vkile rini
canlbir kuvve t olarak de vam ettirmelerine yardm etmek idi.
Bu yzde n bunlarn hem Yunan, hem Arap ilimle rinde n bir
ks mna vukufun hayatehemmiyeti haiz olduunu renmele
rine almve onlara dille ri ve dinle ri hakknda ana metin
s aylacak eserler vermee, Yunanllarla Araplarn felsefe, tarih
ve tbba ait en mhim es erlerini Sryancaya evirmee u
ramve neticede Sryanle rin es ki bir hris tiyan mezhebine
s lik olmakla kalmyarak mnevve r bir millet olmak is tiyor
lars a mrikle rin kltr ve irfannn s emerelerini kabul e dip
ke ndile rine mahs us bir ekilde onu gelitirmeleri lzm ge ldi
ini is pat etmiti. Onun iin Sryanile re , dnya de vletlerinde n
bykle rinin tarihine dair itimada de er malmat vermek, ke n
di hkmdarlarnn byk milletler aras nda oynadklarrol
tarif etmek iin, kilis enin kronolojik tarihini yazdktan s onra
Ma k ht e b h a n u t h Za b h n e adn ve rdii bu eseri telif
etti. Bu s erlevhann tam mnas Kronografya dr. Fakat bu
kelime, eserin umulnve mte ne vvi me vzularnn mahiyetini
ifadeye kfi de ildir. Bar Habrae us buna benzer ilk kitabn
muharriri olmadn biliyordu. nk Kays erili Eus e bius un
is kols tik Socrates in, Zachariah Rhe torun, As yalJohnun, Tali
Mahre li Dionys ius un kronografiyale rngaye t iyi tanyor, fakat
itimada de er tarihi olmyan birtakm de virle r bulunduunu
his s ediyor ve ad ge e n tarihile rin, Mildn daha evvelki
as rlarbakmndan yaptklarn, daha s onraki as rlar bakmn
dan yapmadnyordu. Onun tanden yakn kronografya,
Malatya papazlarndan olan ve Malatyaya yakn bir yerde ki
Bar Sawma manas trefliini yapan Elias olu Byk Mic-
hae l1 tarafndan yazlmt. Michae l 1126 da domu, 1166 dan
1199 s onterininin ye dis ine ve lmne kadar Antakyada
Yakb kilis e s inin patrikliini yapmt. Sryancadan baka
Arapa, Ermenice, be lki de Yunanca biliyordu. Bugn ark ve
garbn ilim le minde hre t bulan Kronografyann muharriri
idi. Fakat Michae lin kronografyas 1196 da s on bulmu, Bar
Hebraeus da bu s enedem balyarak, garbAs yada vuku
bulan heyecanlhdis e le ri kayde tme k is temiti. Michael tara
fndan yazlan kronografya ile Bar Hebrae us tarafndan yazlana
aina olanlar, Bar He brae us un, birok vakalar s elefinin
es erinden iktibas etmekle be rabe r kronolojiye daha mhim
tafs ilta ait noktalarda ondan ayrlmak hus us unda te re ddd
e tme diini bilirler.
Bar He brae us tarafndan yazlan Kronografyann birinci
ks mdnya tarihinde n, yani gayrmukadde s tarihte n bahs e
derek Ade mden balar ve ke ndi zamannda vuku bulan Mool
ftuhatna kadar eseri de vam ettirir. Es eri ikinci ks m, ilk
bakhin olan Harundan itibare n mukadde s tarih ile megul
olur ve mukadde s tarihin s onundan itibaren Antakya kilises i
patrikle rinin tarihle rini yazar. Nihaye t Severus de vrinde n s on
ra bu kilis e nin Monifis t kolunun patrikleriyle, Bar Hebrae us un
ve fatna ms adif olan 1285 s enes ine kadar megul olur. Bun
lar ikinci ks mn birinci babdrlar. kinci bap Sryankilis es i
nin ark ks mnRes ul St. Thomas tan itibare n anlatr. Marut-
hadan (Mildi 629) s onra eser Taghrith (Takrit) in monofis t
mafriyanlarnn tarihi olur. Fakat Nas turlerin katolik patrikle
rine de ehemmiyet verilir. Bu ks m, muharririn 1286 s enesine
te s adf eden lmtarihine kadar de vam eders e de muharri
rin karde i Bar Savvma Tarihi 1288 senesine kadar uzatm,
die r bir muharrir de onu 1496 ya kadar ilerletmitir, ikinci
ks mn ikinci bab, As s e maninin muazzam es eri olan Bibliot-
heca Orie ntalis in ikinci cildinde uzun uzadya bahis me vzuu
e dilme kte dir. Bunun tam S ryanca metni de J. A. Abbe loos ve
T. J. Lamy tarafndan 3 cilt halinde ne rolunmutur. Birinci
1 Chabot bu e s e ri dor t c ilt halinde bas mtr, bas ahife s i u me al
de dir : Yakubile r in Be t Nahr innin Ede s s a ( Urfa ) e hrinde ki kilis e le
rinde mahfuz olan e s ki y azmalara is tinade n patrik by k Mihailin yazm
olduu ibu Vakay iname P ar is te Mildn 1891 s e ne s inde bas lmtr .
ks m iki cilt i, ikinci ks m bir cilt 2 tekil ve Ltince tercme
ile birlikte notlarda ihtiva ediyor. Es erin bu Sryanmetni
tam vaktinde bas lmve umumiyetle ilim adamlartarafndan
ok iyi karlanmt. Fakat Nlde ke ile bakalarmetnin bas
lnda, tercmeyi de idde tle te nkid etmilerdi. De vrin en
byk Sryanlimi olan Profe s r William Wright nairlere
ok byk yardmlarda bulunmu, nairler de bu yardmn b
yk kyme tini s z gtrme z ibarelerle mukaddime de anlatm
lard. Wright, Sryanme tinlerin mte has s s bir nairi olarak
mehurdu. Onun bu eser hakknda ileri s rdmlhaza u
dur : s alhiyetli bir el tarafndan tekrar tetkik edilirs e, is tifa
de temin edecek bir surette bir daha bas labilir.,, Nlde ke nin
s on derece de rin bilgili olduu malmdur. Fakat hibir uzun
Sryanca eserin nerini deruhte etmemive bu iin arz ettii
glkle ri denememiti.
B AR HE B RAE US T ARAF INDAN YAZILAN
KRONOGRAF YANIN B RNCKIS MININ NER
Hayrete de e r bir nokta, Avrupa ms te rikle rinin Bar
He brae us tarafndan yazlan Kronografyann varln ve
ehemmiyetini ilk evvel Edward Pococke un (1604-10 eyll
1691) Arapa tercmeden bir parayalp 1650 de Oxfordda
Specimen His toriae Arahum da neretmes inden anlamalar
dr. Bu rnek,, Oxford nivers ites i matbaas nn arap harfle
riyle neretmi olduu iki kitabn birini tekil e diyordu. Bar
Hebrae us bu es erinin Arapa tercmes ine El-Muhtas aru fi Ed-
Duvel,, yani Hane danlarn Muhtas ar Tarihi,, adnvermive
bu tercme yi gayri kuts tarihi ke ndi dille rinde okumak isti-
yen Arap as ilzadeleri ile limle rinin s rar ile ricas ze rine ha
yatnn son aynda yapmt. Pococke s e tii paraya, Arapla
rn tarihi, lis an, e de biyatve dini hakknda da makale le r ilva
etmiti; eseri ilim adamlartarafndan o derece be e nilmiti ki,
1806 da Jos e ph White tarafndan te krar nerolunmutu. Po-
1 Gre gorii Barhe brae i Chronic on Ece le s ias ticum e Codice Mus e i
Britannic i de s criptum cilt I, II, Lovannii 1872,
2 Cil t III, 1877 ( Paris ve Louvain ).
cocke 1663 te El-Muhtas aru fi Ed-Duveiin tam Arapa me tnini
Ltince tercmes i ile birlikte His toria Compendios a Dynas tia-
ram namaltnda neretmi, fakat bu eser dikkati pe k de e k
memiti
J. A. As s e maninin harikulde bir eseri olan Bibliotheca
Orie ntalis ' m, ikinci cildinde Kronografyanin notlar ilve s i ile ve
Ltince tercmeleri ile birlikte (Roma, 1721, s ahife 244 f) ne
retmes i, Bar He rbae us un ahs n, hayatnve es erini ye ni bir
k tufanile aydnlatt. Aynciltte, Bar Sawmann, karde i Bar
He brae us iin yazdbiyografinin metni ile Ltince tercmes i
ve Vatikann mehur yazmas ndaki es erlerinin listesi de nero
lunmutu. St. E ve j. S. As s e maninin nerettikleri byk yazma
lar katalogu da Bar He brae us hahknda fazla malmatihtiva
etmekte idi (Bibliotheca Apos tolicae nat. cadd. M. S. S. Catalo-
gus in Tres Partes Dis iribuius , Paris 1858-1859). Bu eserin
nc cildi de Kronografyann kilis e tarihine ait s on iki
ks mnn, hemen hemen kmile n Ltince tercmes ini ihtiva e di
yordu. Bu ks mlar kilis e tarihinde n bahs e ttii iin, birinci ks
mn ihtiva ettii mukadde s tarih, As s e maniyi dnya tarihinde n
daha fazla ilgile ndiriyordu. Fakat die r ilim adamlarda eserin
die r ks mnme rak etmekte idiler.
Bu s rada He lms tadt nivers ites inde ark lis anlarprofe
s rP. J. Bruns, Oxford da ikamet ediyor, Bodleinn ktpha
nes inde Bar He brae us un es erlerini ihtiva eden ( Hunt, 1 ve 52)
yazmalarte tkika balambulunuyordu. Es erin Ehli S alip harb-
lerinden bahs e de n ks mlaronu bilhas s a alkalandrm, o da
bunun bir ks mn1780 de De rebus gestis Richardi Angliae
regis in Pales tina,, adl es erinde neretmiti. Bu kk eser o
kadar iyi karlanmtr ki, Bruns , Konografyann btn birinci
ks mnn S ryanca me tnini nere karar vermiti. Bruns , Dr. G. G.
Kirs chin mtercim olarak yardmntemine muvaffak olmu
ve 9 yl s onra eser Le ipzigde 2 cilt halinde intiar etmiti.
Birinci cilt Sryanmetni, kincis i Ltince tercmeyi ihtiva e di
yordu. Bruns un, Oxfordda bulunduu s rada metnin bir s ure
tini alarak eseri ona gre bas tanlalyors a da matbu ns ha
nn Bodle ian yazmas ile karlatrlmolduunu gs terecek
bir emare yoktur. Bruns un glk e ktii bahis le r, Oxfordda
Arapa profe s r Ford tarafndan tetkik ve tas hih olunmu,
fakat buna rame n bas s ras nda metne bir s r yanllar
karmt. Eser birok limler, bilhas s a Berns tein tarafndan
iddetle te nkid edilmi, Berns tein, Oxford ve Romaya gide re k
as l yazmalarkarlatrm, ve Sryanca metnin neri iin ilim
adamna yaraan bir tarzda malzeme toplamaa balamt. Bu
zat senelerce gayre t ederek Lorbachn tas hihlerinde n, tadille
rinde n ve tavs iyele rinden s on derece is tifade etmi, fakat b
tn bu kyme tli almalarn ve rimini nere imkn bulmadan
vefat etmi, ye ni tabn gn yzn gre n ks mise [ Greg.
Bar Hebraci Chronici Syriacie Codd. MS S pas s im emendati
Atqut Illus trati Epecimen primum, Lips iae (1822)7 nanaltnda
bir risale tekil etmiti. Bruns tarafndan nerolunan eserin,
karlatbtn idde tli itirazlara lyk olup olmadherke
s in itihadna balkalacaktr. Fakat bu eserin ne rolunduu
devri g^ nne getirirs ek Sryanca metni ihtiva eden yz
lerce s ahfeyi ortaya karmaa muvaffak olmayhiolmazs a
tipografi bakmndan bir zafer s aymak icabeder. Metni is tin
s ah etmek, okumak, provalartas hih etmek hus us undaki g
lkle r son derece bykt. Bruns un mne kkitle rinde n biri de
bu eit eserleri denememive bunun iin nairin karlat
glkle re ehemmiyet vermemiti. Hakikatta Bruns un himmet
ve gayre ti, Sryancaya olan vukufundan daha ok bykt.
Kirs ch hakknda da ayney s ylenebilir. kis inin de Sryanca
yazmalarokumak hus us unda tecrbeleri yoktu. Ltince te rc
meden de, Kronografyadaki kelimelerden birounun mnas n
bilme dikle ri ve o kelimelere ve rdikle ri mnalarn tahmin eseri
olduu apak anlalyor. Bunlarn mracaat edebilecekleri
biricik Sryanca lgat 1669 da iki cilt ze rinde Lexicon Heptag-
lotten namile bas lan ve Dr. Edmund Cas tle tarafndan yaz
lan eser, yahut bunun yalnz Sryanca ks mnihtiva etmek
zere 1788 de Gottinge nde, J. D. Michaelis tarafndan bas lan
eserdi. Garbi As yada dolaan Arap s eyyahlartarafndan ya
zlan eserlerin biri de henz neredilmemiolduu iin bunla
rn corafya bakmndan karlaacaklarglkle ri bertaraf
etmek iin bunlardan is tifade etmelerine imkn yoktu. Payne
Smith in Thesaurusunu ellerinin altnda bulunduran en belli
bals eyyah corafyaclarn Arapa metinlerini ve Bar Hebraeus
tarafndan yazlan Kronografyann mes nedi olan Byk Michailin
Chabot tarafndan ne rolunan me tnini ktphane le rinde n eks ik
etmiyen arkiyat limle ri, bu hakikatlarhatrlamaldrlar.
Bruns ile Kirs ch tarafndan ne rolunan eser, Sryanile rin
dili ve Michaelis in Sryanca Chres tomthy leri hakknda alka
uyandrm, Kirs ch ile Berns teinnin es erleri XVIII inci as rn
son bulmas ndan nce ne re dilmiti. Daha bakalar, yani (1858
de ne rolunan ve iki kere bas lan) Roe dige r, (1888 de Belinde
bas lan) Nes tlenin es erleri 19 uncu as rda ne rolundu. Chres-
tomathy' nin hemen her nairi me cmuas nda, Bar He brae us un
Kronografyas mdan iktibas lar bulunduruyor, Roe dige rin iktibas
e ttii paralar 46 s ahife dolduruyordu. Bunlar ile Kronografyann
daha baka ks mlarn, Cambridge de bulunduum ilk s enede
Prof. William Wright ile birlikte okumak bahtiyarlnihraz e t
mitim. nive rs ite yi terk etmeden nce hemen hemen btn Kro-
nografyayokumubulunuyordum. Profe s r Wright, Bar He brae us
tarafndan yazlan tarihyazlarn s on derece hayran idi.
Onun Sryancaya hkimiye tini, s lbunun s eyyaliyet ve bel-
gatini yks e k bir s ayg ile karlyordu. En byk arzus u,
Kronografyann ye nide n neri ve ye nide n te rcmes i idi. Onun
s rarzerine Cambridge in St. John kole ji efi Dr. Charles
Taylor (1840-1908) bu ii zerine almt. Prof. Wright ona bir
yn not vermi, Dr. Taylor da yllarca uraarak tercmeyi
ilerletmek is temiti. Fakat Prof. Wright 1889 da vefat etti, ve
anlalan bu ide bu yzde n duraklad. Dr. Taylorun tercme
lerinde n hibir ey ne rolunmad.
B AR HE B RAE US UN KRONOGRAF YAS ININ
B E DJ AN T ARAF INDAN NE ROLUNAN S RYANCA METN
Aze rbe ycan ye rlile rinde n Paul Be djan 1890 da Makhteb-
hanuth Zabhne nin tam Sryanca me tnini Paris te (Mais onne uve )
599 s ahife tutan bir te k cilt olarak neretti. Bas ahife esere
uygun olmyan bir ereve iinde dir ve me tnin her s ayfas
krmzmre kke ple bas lmkaln izgile r iinde dir. Fakat S r
yanca metnin neri ii, en liyakatli ele kavumutu. nk
Be djann lis an bilgis i hem derin, hem limane dir. Sonra ke n
dis i muas rlarnn her hangis inde n fazla Sryanca me tinleri
okumu, is tins ah etmive neretmiti.
Berns teinn, Kronografyann Vatikan yazmalarnOxford
yazmalariyle karlatrd ve neredecei me tinde is tifade
e dilme k zere aradaki btn ayrlklarzami dikkatle not et
tii malmdu. Fakat bu zat eserin ilk ks mnn intiarndan
s onra ld iin bu ii baaramamt. Onun notlarBe rlinin
Royal ktphane s ine gemi, bu byk ktphane nin mirle ri
bu notlan Liege nivers ites i mdrne gnde rmi, o da bun
larBe djann emrine made bulundurmutu. Bu notlar, geri,
Bruns ile Kirs ch tarafndan ne rolunan ns hadaki birok me
tin bozukluklarn be rtaraf etmiti, fakat birok mklle ri de
halletme de n brakmt. Birok yerlerde durak iaretleri yanl
konmu, birok s ahifelerde te rtip s ehivleri, yahut hatalartas hih
e dilme de n braklm, notlarn birou da ( bakalarnidde tle
te nkid e de n) Be rns te inn es erinden iktibas edilmiti.
Halbuki Berns teinn notlarndan ve tas hihle rinde n biro
unun kyme ti yoktu. nk umumiyetle birtakm kelimelerin
veya has is imlerin yanl ekillerini te s bit etmi idi. Bedjan
bunlartamamiyle tas hih ve ikmal etti ve s onra Bruns un ns
has ndaki metinde bulunan, fakat yazmalarda bulunmyan b
tn kelimeleri kaldrd. Onun iin Be djann nerettii ns hay
Kronografyann, Vatikan ile die r byk ktphane le rin yazma
larna mutabk hakiki bir ns ha s ayabiliriz. Be djan; Lors bach,
Arnold ve Maye rin mlhazalarna lyk olduklarehemmiyeti
vermi, gerek bu zatlar tarafndan tavs iye edilen, gerek ke n
dis i tarafndan lzumlu grle n tas hihle ri phe li mahiyette
grdke parentez aras na koymuve yanlarna (?) iaretini
ilve etmitir. Kronografyada bulunan s zler ve dnce le r bir
Yakubnin yazlarnda bulunmas beklenen eylerden olduu iin,
bir Ke ldani yahut Nas turi olan Bedjan, bilhas s a garp le minin
Sryanca mte has s s lar iin hazrlanan bir ns haya bunlar
koyup koymamak ze rinde te re ddte tmiti. Fakat Bar He bra
eus un me tninde n hoa gitmiye n yerleri karmak, yahut onun
yazs nas gari derecede bozmak veya ihtis ar etmek mthibir
hata tekil eder, ilhiyatolmyan ilim adamlarnn nazarnda
es erin kyme tini drrd. Onun iin Bedjan bize as l metni,
btn metni ve yalnz metni vermekle is abet etmitir
Bedjan ok mhim bir noktada yeni bir yolda yrm
tr. Bar He brae us un Kronografyas , die r btn eserleri gibi,
Sryani veya Yakubadverilen ekilde yazlmt. Bu ekil,
Bodle iandaki yazmalardan nakle ttiimiz 2 nci ve 3 nc le v
halarda grlme kte dir. Me tindeki yaz s its izdir. Okuyucu
nun bunlara lzm olan s itleri vermes i beklenir. Nite kim s-
itsiz brani de, Arapa da byle dir. Yahudile r metinlerinin
ouna s itler ilve etmilerdir.
Fakat Ke ldanile r yahut Nas turiler, Sryanile rde n ayr
olan s itler kullanrlar. Bedjan bunlar kullanmtr. Bedjan,
noktalar koyarak harflerin s e rtliini ve yumuaklngs te r
mee dikkat etmi, metnin okunmas nkolaylatrmak iin her
eyi yapmtr. Onun hem Samiyat limi, hem ok kyme tli bir
mus ahhih olan ve Le ipzigde ki Druglin messesesine mens up
bulunan Dr. Chamize r -Le niorun yardmn temine muvaffak
olmas gze l talih eseri idi. Es er tipograflk s anatbakmn
dan bir zaferdir. imdiye kadar Nas turi harfleriyle bu derece
itinalbir eser intiar etmemitir En byk dikkatle yazlan
Nas turi yazmalarn ok azonunla kyas edilebilir. Bar He b
raeus un ke ndis i ve btn Sryani limlere Pere Be djana yalnz
Kronografya ze rinde ki mesaisi dolays iyle de il, bundan baka
Yahp Allaha1 tarihinin tabve " Ata Sanctorum ciltleri do-
lays iyle kendis ine son derece borludurlar.
Be djan tabe ttii ns haya iliik bir notta Bar Hebrae us un
hayatn u ekilde huls a e diy or: Mar Gragori Ab-ul-Farac,
Mildn 1226 s enes inde Cappodokya memleketinde olan ve bu
gn Malatya adile tanlan Melitenede domutur. Irk bak
mndan Sryan, din bakmnYakubidi. Muharrirler, babas
Ahronun Yahudi olmas dolays iyle ona Bar Ebharya (Ya ni :
braninin olu) de nildiini kayde diyorlar.
Ke ndis i ise dnmve hris tiyan olmutur.
Vuku bulan ihtilller ve harbler dolays iyle anas babas ,
Antakyada ikamet etmiler, Abul-Farac da burada rahip ol
mutu. Daha s onra Gubbos pis kopos luuna tyin olunmu, bu
radan Lakaphim tahtna gemi, Lakaphimden Beroea ve Ha
lep Diyakos uuna tyin olunmutu.
Mildn 1264 senesi s onknunun 19 uncu gnnde
ark Mafryalna, yani Bet Nahrim, As ur, B^bil ve die r
1 Bdge nin Kubay Ha nn Rahiple ri adle s e rine balcnz.
ak memleketle rinde ki Yakubi pis kopos larn efliine tyin
olunmutu.
Mafriyanlk ettii 22 sene zarfnda memleketi olan Azer-
baycana mtaaddit de falar gelmi, mehur ve kyme tli eseri
Makhte bhanuth Zabhne yi Me ragada telif etmiti. Burada Mi
ldn 1286 ncs enes inde te mmuzun 30 uncu gnnde dn
yadan gt. Bu eserin tas hihi ve tabiin alan bu ciz
adam da AzerbaycanlI bir Ke ldanidir. Yarabbi sen kus urlar
maffet.,,
BAR HEBRAEUS UN AHSYET
Bu devirde 12 nci as rda meziyetli birtakm yaban
clar Monofis tlii kabul ettiler. Bunlardan olan ve ark kilis e
s inin Reis i bulunan Abul-Farac bir yahudinin olu idi ve ya
aynda da lmnde de hakikate n yks ek bir adamd. Haya
tnda Sryanca ve Arapann kvrak bir muharriri idi. air, ta
bip, mverrih, ince bir filozof, mte dil bir ilahiyaidi. lmn
de rakibi olan Nes turi patrii ile bir yn rum ve ermeniler
cenazes ine itirak etmi, bunlar aradaki ihtilflarunutarak bir
has mn mezarbanda birbirine karan yalar dkmle rdi.)
(Gibbon, Romann inhitat ve s ukutu, Smith tabcilt 6, sa. 55)
Sryani kilis es inin ark ks mntekil eden Yakubile r alt
buuk as rdr Bar He brae us un adntebcil ediyor ve yazlarna
en yks e k s aygygs teriyorlar. Onlara gre, onun eserleri
hikmetin zbdes idir; kutsi, gayri kuts i btn bilginin te
melidir. Kilis elerinin btn yazclarye ryznde ilk konu
ulan lis an olduuna ve mene itibariyle s emaviliine inandkla
rSryanca ile yazyazan filozoflarve hakimle ri aras nda Bar
He braeus a en byk ve en iyi me vkii ayrr, yerli ve yabanc
her eit bilgide onu en son merci s ayarlar. Aayukar
as rdan beri garp limleri, As s emani tarafndan anlatldgibi,
Yakubile rin en belli balyazcs (B. O. II, sa. 244) olduu
na ittifak etmiler, onu gramerci, ilhiyat, tarihi, filozof,
bilgis i ans iklope dik olan bir lim, bir mte te bbi ve kvrak bir
adam olarak medhetmilerdir. Fakat gerek arktaki, gerek
garptaki Sryanca limleri, ilim adamolan Bar He brae us u bir
tarafa brakarak, ins an olan Bar He brae us la alkalanmamlar,
onun karakte r ve mizacntarif etmemiler, gnn s iyasi me
seleleri ze rinde ahs i dnce le rini, meziyetlerini ve kus urla
rnanlatmamlardr.
Halbuki onun ahs i vas flarn, meziyetlerini, s e vdii ve
s e vme dii eyleri ve s e mpatile rini, Kronografyann ihtiva ettii
byk, umumi malmat ynndan anlamak mmkndr.
nk eser yalnz tavarih kitab,, de ildir. Anlattuzun
de vir iinde beermukadde ratvcuda getiren iyi kther
hdis e nin, her vakann genie izahdr. Okuyacanz fkralar
da bu iddiaydes teklemek iin yazyoruz.
Bar He brae us un eserleri, onun, lis an re nme k kudre tini
dikkate de e r bir tarzda haiz olduunu gs te riyor. Bu da b-
ranile rin gze arpan vas flararas nda idi, hlda yle dir.
bran, onun ana dili idi. Fakat Malatyada yaadiin Arap-
ayda erke nde n re nmiti. Onun branve Arapayko
nutuu, okuduu ve yazdphe gtrme z. Anas , be lki de
arapt. Fakat olunun Sryancaya de rin vukufu, bu lis anko
laylk ve be latle yazmas , anas nn Sryani bir hris tiyan ol
mas ihtimalini be lirtiyor. Yahudi olan Harunun olunu, hristi-
yala e viren ve branyerine Sryanca ile yazyazmaa
s evk eden mil, her halde ok kuvve tli idi.. Ve her halde ok
ge nolduu s rada onun ze rinde tes ir etmiti. Bar Hebraeus-
un btn mrnce Sryanca ve Arapa eserler okumaa de
vam ettii, es erlerinden iktibas larda bulunarak is imle rini muh
telif es erlerinde gs te rdii muharrirle rde n anlalyor.
Arapayok ge ni okur ve Araplarn tarihini, dinini,
dilini baka her S ryani muharrirde n daha iyi bilirdi.
As s e mani (B. O. II. sa. 311) Bar He brae us un es erlerinden
iktibas larda bulunduu, Yunan, Sryani ve Arap muharrirle rin
lis tes ini verir. Onun Yunancayokuyabilip okuyamad, kolay
kolay halle dilemiye ce k bir mes eledir. Nlde ke , onun Yunancay
okuyamadns ylyor. Bu gzide ms teerika kar s ayg
gs te rme kle be rabe r bu hkme inanmak ok gtr. nk
Bar He brae us un Lxvde n, bir vas taya bavurmadan iktibas
lar yaptanlalyor. Sonra onun muhtelif Yunan muharrirlerine
dorudan doruya iaret etmes i de, bu lis ana aina olduunu
ifade edebilir. Onun Sryanca veya Arapa tercmeleri bulunan
Yunan felsefe, tp, tarih ves air eserlerden rahat rahat is tifade
e ttii phe gtrmez. Onun iktibas ettii Yunan muharrirleri
aras nda Hermes Tris megis tus , Anianus , Africanus , Andronicus ,
Eus ebius , Apollonius , Euclid ve Archime dis bulunuyor.
Bar Hebrae us , ran tarihinde n bahs ederken bu tarih vak-
al arnda vas tas z re ndiini ifade eden s zler s ylyor ve
Kronografyann mukadde me s inde Aze rbaycandaki Maraga eh
ri ktphane s ine gide re k Sryanilere, Araplara ve ranllara ait
olup burada mahfuz olan ciltlerden bu kk kitabm anl
maa de e r vakalarla ykle dim,, diyor.
Arap muharrirleri Maragadan bahs ederken onun Safi nehri
zre rinde ok irin bir ehir olduunu, Tebrizin ce nubundan
70 mil mes afede bulunduunu, ehri ereveliyen byk s urla
rn dhilinde kale ve tahkimatn gze arptn s ylyorlar.
ehrin as l adKarigat Al-Maraga idi, yani imenler ehri
idi, ve bylece ehrin yeillikler, balar, bahe le r aras nda
bulunduu anlatlyordu. Es ki Moollarn de vrinde Maraga,
Aze rbaycann hkme t merkezi olmuve evvelce grme dii bir
ehemmiyeti kazanmt. Mogollar, umumiyetle, ilim ve irfan
hamis i idiler. Mangu Hann kardei Hulagu 1258 ubatnda
Badad tahribettikte n s onra heyetinas Tus lu Nas r-Ed-Dine
Maragada bir ras athane inas nemretmiti. Bu ras athane, eh
rin hemen dnda idi ve mehur l-hanas tronomik le vha
lar ve hes ap cetvelleri burada muhafaza edilmiti. Bar He b
raeus un bahis mevzuu ettii ktphane , belki bu ras athaneye
balidi, fakat onun ehir iinde bulunmas daha ok muhte
meldir. l Han Kazan, (hkimiye ti: 1295-1304) Tebrizde bir ra
s athane kurduu iin, Me ragadaki ras athane harap olmutu.
Bar He brae us ile Moollar aras ndaki dos ta mnas ebetlere
baklrs a onun Fars ay, hem s yle diine , hem yazdna inan
mamak bir hayli gleir.
Kronografyada, Moollarn zuhurundan ve ilerlemelerinden
bahs eden fas lda Bar He braeus ancak dorudan doruya al
nan malmatn verecei itimad ve emniyet daire s inde s z
s ylemektedir. Ke ndis i be lki de bu malmatMoollarla de
kalka elde etmiti. Fakat onun ve rdii malmat o derece taf
s iltldr ki kitaplardan ve ve s ikalardan alnmolmas icabe-
der. Onun iin Bar He braeus be lki Uygurca da biliyor, be lki
bu dili de konuuyordu. Bar He brae us un ge nlii s ras nda,
babas bir Mool pre ns inin he kimliini yapmve onu has ta
lktan kurtarmt. htimal ki bu gzide has ta, onunla Uygurca
konuuyordu. Bar He brae us un da Moollarla dos tluk artlar
iinde yaad ve onlara kar s empati his s ettii, tarihinin
onlardan bahs e de n birok ye rlerinde be llidir. Ce ngiz Han ka
nunlarnn bir ve s ikadan, ke lime kelime, tercme e dildii anla
lyor. (Es erin metnine baknz).
Muharririn ince hakkndaki bilgis i de, her ne ekilde
e dinilmiolurs a, ols un dikkate de e r bir derecededir.
Yukarki fkralalardan, Bar He brae us un lis an bakmndan
es erini yazmak iin ok iyi hazrlanmolduu gze arpyor.
nkbran, Sryanca, Arapa ve Fars ayiyi biliyordu.
Sonra onun Yunancay, Ermeniceyi bildii ve Trkis tan,
Moolis tan ve garbi in le he le rinden bazlarna aina olduu
anlalyor. Bar He brae us un orijinal bir mte fe kkir olduu, ok
alt, vakalarfikir is tiklli daire s inde muhake me e ttii p
he gtrme z. Fakat onun bakalarna ait es erlerden byk bir
hnerle is tifade e ttii ve en byk es erlerini ke ndinde n evvel
gelenlerin es erlerine is tinade n yazdda gze arpyor. Merv
ahalis inde n olan ve dokuzuncu as rda Ahdi Kadim ile, Ahdi
Ce dide tefs irler yazan thidaahn es e rinde n birok malmat
e dinmi bulunan Jakop Bar S aliphi (Ve fat: 1171) nin Ahdi
Kadim ile Ahdi Ce dide yazdtefs irler bulunmas aydo da
Aus ar Raze adles erini yazamazd. Bu eserde, Ahdi Kadimin
bran me tinle rinin ekilleriyle Yunanca me tinde ki de iiklikle r,
Erme ni ve Kpti kilis e le rinin Tevrat te rcmeleri gs te rilme kte
ve muharririn bunlardaha es ki muharrirle rde n is tins ah e ttii
ne phe kalmamaktadr. Kronografyada da vaziye t bu mer
ke zde dir. Muharrir bu es erinde hilkatte n 1196 ya kadar dnya
tarihini yazan Byk Mihailin es erinden en geniiktibas larda
bulunmakta, fakat onun hkmle rini her yerde kabul etmiye-
rek birkadefa by k mve rrihin yanldngs te rmekte dir.
Es erlerinin s ays ve biroklarnn byklBar He brae us un
s on derece alkan bir adam olduunu, s ratle yazyazdn
gs te riyor ve onun El-Muhtas aru fi-Ed-Duvel adleseri bu
vakayis pat e diyor. Ke ndis i bu eseri formas ms tes na
olmak zere Sryanca Kronografyadan Arapaya evirmi, eseri
te rcme ederke n Araplarn tarih ve dinine ait mtaaddit fa
s llar ilve etmi ve btn bunlar60 lk bir ihtiyar olduu
halde bir tek ay iinde baarmt.
Arapadan Sryancaya yapt tercmeleri de byk bir
s ratle baarmt. Bununla be raber onun die r me guliyetleri
aras nda Hikme tin z ( He wath He khe mtha) yahut He kimin
Hikme ti (He khmath He klmah) adlbyk felsefe ans iklope dis ini
yazmaa nas l vakit bulduunu kefetmek s on derece mkl
dr. nk bu eser Aris tonun btn felsefes ini ihtiva etmek
tedir. He r halde onun dinvazifeleri aras ndan koparabildii her
s aati yazodas nda ge irdiine ve yorulmadan altna hk
metmek icabeder.
Yakub kilis es inin bana ge tikte n s onra bu yks e k
makamn ke ndis inde n is te dii gnde lik mes ai ile lzumu de re
ces inde megul olmyarak Oklid ile Batlamyus un Me gis tesi
ze rinde 1268 ile 1272 aras nda ders ler ve rdii anlalyor.
Megis teyi te tkik etmek dolays ile Meraga ras athane s inde ki
talebe tarafndan kullanlmak zere birtakm as tronomik cet
veller hazrlamve daha s onra 1279 da ( Sullaka Hawmanya)
adl bir heyet ve corafya eseri yazmt. Onun heyet hak-
kmdaki malmatgeni ve de rin s aylamazd. Ke ndis i cazip
fakat az tanlan bir fenni halk tarafndan anlalacak bir hale
ge tirmiolmakla te mayz eder. Bu eser onun fennvakalar
kolaylkla kavramak, fennve mus talah mahiyetteki be yanat
halk tarafndan anlalacak bir dile evirmek iktidarnhaiz
olduunun de lilidir.
Bar He brae us un ok kuvve tli bir hfza s ahibi olmakla
be rabe r okuduu her eye dair s on derece itina ile notlar tut
tuu muhakkakt. nk ancak kolaylkla mracaat e dile bile n
bu notlar s ayes inde bu es erler bu derece s ratle yazlabilirdi.
Muharrir, anlataca vakalar, bir s uyun damla damla ak
gibi irade tmekte, her gurupa me ns up vakalar ye rli yerinde
mevki almakta ve eserde nadire n tekerrrler vuku bulmaktadr.
Kronografyann uras na buras na s erpilen mehur adamla
rn biyografile ri muharririn karakte rle ri okumaktaki hne rini
gs te riyor ve onun s ratli bir bakla hemcins lerinin hamakat-
lerini ve hlyalarn, faziletlerini, kus urlarn, akllarnve idrak
lerini takdir e ttiini tavzih ediyor. Ke ndis i ge ri aras ra ins an
lartakbih eder, fakat katiye n hkm vermez ve yalnz, ins an
larn tiks intile rini ve nefretlerini elenerek veya merhametli bir
iniklik duyarak karlar. Ke ndis i, alenen izhar etme kten e
kindii gizli birtakm meziyetleri haiz olduunu biliyordu.
Mes elonun Arphaxad olu Kainan tarafndan icat olunduunu
s yle dii mne ccimlie vukufu bu gizli meziyetleri aras nda idi.
Es erinin bir fkras nda mne ccim Cafe rin, talihini kefe davet
olunduu kims e nin bir ins an de il, bir ke di olduunu anlya-
madndan dolaygldhalde die r bir fkras nda Theofila
tarafndan anlatlan s zlerin aynen tahakkuk e ttiini anlatrs a
da Hicrs enenin 6 ncaynn 29 uncu gnnde 6 gezici yl
dzn Librada toplanmas ndan ve bu s rada Merihin Ge minide
bulunmas ndan dolay mthibir frtnann kopacanve bir
tufann btn beeriyeti imha ede ce ini s yliye n heyetilere,
byle bir hdis e nin vuku bulmamas yznde n gle r. Yine
onun anlatna gre mne ccimle r idde tli yamurlarn y aa
can, nehirlerin feyezan ederek btn memleketi su kaplya-
cans ylemiler, fakat bu s ene iinde bir tek damla yamur
yamamt.
Fakat btn bu s zlerine rame n Bar He brae us un m
neccimlie bir dereceye kadar inandanlalyor. Muharririn
karde i Bar Sawma Yunanllarn 1597 (M. 1286) s enes inde
Abul-Faracn 60 yama vardzaman lmekten endie ettiini,
lme i be kle diini s ylemes i ve karde inin u s zle rini nakle t
tiini anlatmas , onun mne ccimlie ne kadar inandngs te ri
yor. Abul-Farac diyor ki: Zeus , ve Chronos un Aquarius ta top
landklarylda dodum. 20 yl s onra bunlar Librada toplan
dlar ve ben pis kapos lua tyin olundum. 20 yl s onra bunlar
Ge minide toplandlar ve mafriyanlk makambana tevcih olun
du. 20 yl s onra bunlar te krar Aquarius ta toplanmalarzerine
bu dnyadan ge ce imi s anyorum,,. Anlalan Abul-Faracn
ge nliinde adamn biri onun doduu gn nazardikkate
alarak zayies ini yapmve muharrir de bu mne ccimin s zle
rini katiyen unutmamtr. Bir arkl, onun bunu bilme k ve
aklndan karmamak yznde n ke ndis ini ldrm olduunu
s yliye bilir. Bar He brae us mecus ileri Iranllar gibi atee tap
tklariin putperes t s aymakta idi. Fakat mne ccimlik s aye s in
de s ann doduu anda parlyan yldzn mnas nanlyan ve
s anm iinde doduu ahra gide re k ona adaklar s unmuolan
ve ona ibade t ede n mecus ileri takdir e diyor.
Bar Savvmanm daha yukarya nakle ttiimiz be yanat, Bar
He brae us un dindnce le ri bakmndan ms amahakr oldu
unu, onun umumiyetle ins aflbir ins an ve drs t bir tarihi
s ayldn gs teriyor. Nas turilerle ok iyi ge indikte n baka
aralarnda vuku bulan fs las z muhare bele rden ve bu muha
rebe lerde dkle n kanlardan dolay de rin bir tees s r duy
makla berabe r Araplar ve Moollarla da iyi ge inmee im
kn bulmutu. Onun ve rdii malmat iinde bir nokta phe
ile karlanmaa deer. Bu da muhtelif muhariple rin ve muha
rebelerde le nle rin s ays na dair ve rdii tafs ilttr. Bu tafs il
tn Fre nkle r yahut Araplar yahut Moollar ale yhinde olmas
onu alkadar etmemekte, ke ndis i bunlarkayde tme i bir vazife
tanmakta ve mtala yrtme de n bu ekilde hareket etmek
te dir. Moollarn korkun zulmleri ve ikenceleri ke ndis ini
he rhalde tethietmiolacakt. Fakat muharrir, bu yzde n te-
de hhe ttiini gs terecek hibir iz ifa etmemektedir. Belki de
Mool prens leri ve bu pre ns lerin hatthareketlerini te nkid et
miols a idi fena bir mukabe le grrd. Onun ins anlar ara
s nda haiz olduu nfuz ve itibarn mes netleri hereyden fazla
Moollarn byk karargh tarafndan tannmas , be lki de
hkmran olan prens ten mafriyanlk vazifes ini ifa iin bir
(Pukdana) yani emirname, ruhs atname alm olmas dr. Bizzat
Bar He brae us esas itibariyle emirname mnas na gelen
pukdana ke limes ini kayde tme kte ve onun Moolca mukabili
olarak yarlkelimes ini kullanmamaktadr. Yarl, hakan veya
hann byk mhrn tayan, btn me murlarn ve muh
telif e fradn hmili tarafndan istenecek her yardm
gs te rme le rini gerekletiren bir me ktuptu. Hann yks ek
me murlarna yahut te ve cchn de rinde n kazanan kims e
lere bir paizah ve bir yarl ve riliyordu. Paizah, 6 pus
boyunda ve iki pus e ninde altndan yaplma bir levha
i d i 1 ve Mool hkmdarlartarafndan hana ve kle t e de bile
1 Alt n kumanda le vhas nn htoorafik bir tbks iin Marco
Poloya baknz. Yule tabC. 1, S . 342.
Abu' UFarac Tarihi, F : 4
cek hane dane rknna ve rilme kte idi. Bazpaizahlar gmte n 1
yaplma idi ve bir kilo arlnda idi. Al damgalyarl,
krmzbir pul veya mhr tayan bir mzekkere veya ruh
s atname idi. Bar He brae us un mafryanla tyinini tas dik eden
Mool kralihtimal ki Hulagu Hann en byk olu olup
1265 ten 1281 ylma kadar hkmran olan Abaga Abga idi.
Aynhkmdar, Yahbh-AllahayNas turilerin patrikliine tyi
nini tas dik etmi, ona altndan bir paizah vermive 1281 yl
nn s onterininde manas trlarve kilis eleri korumak iin 30.000
dinarlk bir ve rgi toplamak s alhiye tini temin eden bir yarl
vermiti. Abga, Papa ile ve ngiltere kralEdward I. ile mu
habe re e diyor ve hris tiyanlarm kuvve tli bir hamis i olarak
tanlyordu. Hale fi Ahme d Takudar ( 1281-1284 ) ocukluunda
vaftiz edilmi olmakla be rabe r hkmdarla ge tii zaman
is lmiye ti kabul etmiti. Bar He brae us un lms ras ndaki
Mool kral, Argun idi. 1284 ten 1291 ylna kadar hkm
darlk etmiti. Ge re k Abga, gerek Argun ona altndan ve ya
gmte n yaplma bir paizah yahut halktan vergi toplamak
iin s alhiye t vermiolmalarihtimal dhilinde de ildir. nk
Bar Hebraeus her bakmdan 3 nc Yahbh-Allahadan apayr
bir adamd.
Bar He brae us un mne ccimlie bir dereceye kadar ehem
miyet ve rdiini grdk. HattKronografyann bazfkralaronun
birtakm artlar altnda fala bakmaa da ale yhtar olmadn
gs teriyor. Ke ndis i, Me rvann intihabs ras nda ok atmak s u
reti ile fala bakldn, Monomachus un intihabnda kt par
alarna is imler yazlarak kura e kildiini, hris tiyanlarm kilis e
me murlarndan birini s emek hus us unda ihtiya his s ettike
bu ekilde kt paralar kullandklarn anlatr. arkl
lar en es ki zamanlardan beri ms takbe l hdis e le r hakkn
da lh irade nin dnya le minde ki ins anlara ifa olun
duuna inanrlar ve yahudile r ile hris tiyanlar aynnok-
tai nazara itirak ederler. Bar Hebrae us da ge nlik a
larnda ryalarn kyme t ve ehemmiyetine inanyordu.
1 Budge n Kubily Hann rahiple ri adle s e ri. Be inci le vha g
mte n bir P aizann yzzn ve arkas ngs te rme kte ve mool dili ile
y azy ihtiva e tme kte e ir.
nk onun karde i tarafndan toplanan es erlerinin lis te
s inde rya tbiri ile alkadar olan bir eser de vardr.
Bar He brae us un yalandktan s onra da rya hakkmdaki te
lkkis inin de ime dii, karde inin be yanatndan anlalmakta
dr. Bu be yanata gre Bar Hebraeus , John Bar Naggare ye
ithaf olunacak bir kilis e nin inas ie s on derece alkadar ol
mu, inaat tamamlandktan s onra me zbahm altnda azizlere
ait birtakm me truktgmme k is tiyerek birtakm adamlar
es ki kilis e nin harabe le rinde kazlar yapmaa memur etmive
burada birtakm me truktn bulunmas n ummutu. Fakat
aratrmalar boa gittii iin Bar He brae us un can s klmt.
Bazmmin kims eler, ye raltnda birtakm me trukt bulun
duuna dair ryalar grmle rs e de Bar Hebrae us bunlara
fazla ehemmiyet vermemi, fakat bir gece yaruyku y an uya
nklk halinde iken ryada muhteem bir ge nadam grm
ve bu ge nadam ona es ki tahtn (yani me zbahm) altnda
me trukt bulunduunu s ylemiti. Bunun ze rine Bar He brae
us kalkarak yanna iki pis kopos alm, bunlarla birlikte ata
binerek yanna kazclar almve es ki me zbahm durduu yerin
altnda hafriyat yaptrmt. Bunlar 6 kade mlik yer kazdktan
s onra bir cenaze tabutu ile ze rinde kl dolu bir anak ve
die r bir tabutta da ins an ke mikleri bulmular, bu bakaya de
rin bir s evinile kaldrlarak yeni kilis eye gtrlmve ora
daki ehitlie konmutu.
Bar He brae us un yazdbtn es erler iinde onun fikr
vas flarnen ok te barz ettireni, ins angldre n hikye le r
kitabdr. Bu kitap 720 hikye ihtiva etmekte ve muhtelif boyda
olan baplara ayrlm bulunmaktadr . Hikye le r, Ibranile rin,
Yunanllarn, Araplarn, Iranllarn ve Hintlile rin yazlarndan
toplanmve anlalan bu eser Bar He brae us tarafndan ya
lands rada imdiki ekline konmutu. Hikye le r, bunlartop-
lyan me llifin ge nilde mizah kabiliye tini haiz zeki ve
1 B unlarn altm s e kizi Adl e r , Be rns tie n, ve Morale s tar afndan
ne rolunmutur. Hindis tan idare s inin 9 numaral y azmas ndan is tins ah
olunan S ay anme tin ile ahs ma ait bir yazma hikye le rin ngilizce ter-
cme le rile bir likte 1897 de tar afmdan ne rolunmutur. B aknz Budge :
Mar Gre gorg J ohn Bar He brae us un toplad g ldrc hikye le r.
Londra. S amme tin ve te rcme s e ris i (Luzac ve re ks ).
fatin bir adam olduunu, ins anlarn karakte rini okumakta ve
hkmdarlardan balyarak berberlere ve vergi tahs ildarlarna
kadar herkes in hava ve heves lerini, budalalklarn, fazilet ve
kus urlarn, her eit halini anlamakta s tat olduunu gs te
riyor. Onun byk kitaplar takvas na, irfanna, tecrbes ine
ahittir. Fakat hikye le r ge nikafalln, etaretini hatt
byk bir mafriyan tarafndan anlatlmaa lyk s aylmyacak
iyi bir hikyeye kardahi s evgi tadnte barz ettirmekte
dir. Hikye le rinin ou ele ndirici ve eks eriyetle nee verici
dir, fakat btn ark hikye le ri gibi umumiye tle hayata s a
dktr ve mellif dnyann en eski ve en gze l e de biyatndan
veciz menkbeler, s zler, ata s zleri, vecizeler seerek ve bun
lara katarak gerek bu hayata, gerek teki hayata ait en s a
lam ve en iyi tle ri bunlara alamak hus us unda hayranla
de e r bir muvaffakiye t kazanmtr. GldrcHikye le r ok
genibir zemin kaplamakta ve birok mte ne vvi mevzular
kucaklamaktadr. Mes el kadn hukuku fikrinin XIII. nc
as rda mafriyann kafas nda yer ettii yahut her hangi ark
memleketinde dnld tahmin edilemez. Fakat 515 inci
hikye de bir kadnn komus una u s uali s orduunu gryoruz:
bir erkek, beraber yatmak zere bir cariye s atn alabiliyor.
Bu cariyeye her is tediini yapabiliyor da bir kadn niin ayn
eyi serbeste ve aka yapamyor?,,. Kadnn bu s ualine
komus u u ce vabve riyor: nkkrallar, hkimle r ve ka
nunlaryapan kims elerin heps i de erkektir ve bunlar ke ndi
dvalarnn avukatlnyaparak kadnlartazyik etmilerdir,,.
Bar Hebraeus ahmaklara ve budalalara ait hikye le rinde
hris tiyanlarda, mrikleri de, filozoflar ile meczuplarda ay
nekilde ineler. Hris tiyan zhitlerine ait hikyeler s on de
rece enteres andr. Bunlara ait 35 hikye de n 28 ini, Palladius -
un Firdevs adlkitabnn, Anan ls ho tarafndan toplanan Sr
yanca tercmes inde buldum i. Bar He braeus un Anan Jshonun
1 Firde vs kitabnn S ryanca ile te lifine ait hikye Marg alThomas
tar afndan anlatlr . Baknz. B udg e : Valile r kitatab. C. II. S . 189.
(B lmXV).
bir ns has nkullandanlalyor K nkiki metin aras nda
tevart s aylmyacak derecede benzerlik vardr.
Hikyelerin 20 den fazlas, garp milletleri tarafndan
okunmak zere, umumiyetle bahis mevzuu olmyan ve kitap
larda anlatlmyan meseleleri ileri srer. Bunlarn birkaer
kek ile kadn aras nda cinsmnasebetlere aittir. Birkaapa
k ve mstehcendir. Benim bu eseri hazrlamak iin kullan
dm Hindis tan idares indeki yazmayhazrlyan muharrir b
tn bu hikyelerin okuyucu iin mfit olamyacam takdir
ederek baz hikyelerin yanbandaki hmie Shewar
yani atla,, bazlarnn yanbana da Kryani oku,, kelimeleri
ni yazmtr. Bar Hebraeus da bazhikyelerin umum tarafn
dan okunmas nn mnas ip dmiyeceini bildii iin 727 nci
hikyeden sonra yazdbir fkrada der k i : bir araya getir
diim ve s raladm bu hikyeler iinde belki de iffet ve ne-
zahet icaplarnn dna km olanna tesadf edilir ve bun
larn canlve intizamlmanas trlar iinde nezih bir hayat ge
iren kimseler tarafndan naklolunmamas ve bunlara gre
hareket edilmemesi lzm geldiine zhip olursanz, belki de
bana karkfretmee ve beni muaheze etmee kalkrs nz.
Fakat byle yapmaynz. nkhikmet evinde herey lzmdr.
Tabibir surette zekykeskinletiren, idraki aydnlatan, gam ve
gussa iinde yaayan akla istirahat ve nee veren hihir ey
burada reddolunamaz. Bir byk konak da byledir ve buraya
yalnz altndan ve gmten yaplma kablar lzm deildir.
Kei derilerinden yaplma tulumlar da lzmdr. Fakat biz bir resul
gibi konuarak deriz ki: kafanz temizlemek ve idrakinizi in
celetmek istiyorsanz bu kitapta is tihkara deer, yahut zihn
bir isrifade temin etmiyecek mahiyette olan hibir hikye
bulamazs nz,,.
1 Es e rin ad(Re ce ns ion) dur. Sryani me tni ile ngilizce tercmes i,
hus us s ure tte datlmak zere 1904 de Lady Maux tarafndan iki cilt
ze re bas lmtr. yl s onra te rcme nin s ure ti ile Apophthe gmata iki
e lit zere bas lmtr.
MAKLUB DAI ZERNDEKMAR MATTA
MANASTIRI
ark Mafriyan Bar Hebraus un ebedkarargh, Mar
Mattai Manas trndaki kilisededir. Burason as rdan beri
Yakubile rin en mhim dinmerkezlerinden olduu iin, bu ma
nas trn tarihine dair birkanot vermeyi yersiz bulmuyoruz.
Mar Mattainin ilk yllarhakkndaki btn bilgimiz, onun
a
bir hristiyan olduundan ve Amidde ( yani Diyarbakrda) ya
hut ona bitiik s aylacak bir kyde yaadndan ibarettir.
Kendis i mrtet Julianm garbi As yada harb ettii s rada kilise
hizmetine girmive dnyayterk ederek bu Manas trda rahip
sfatiyle yaamt. Julianda, Diocltian gibi bir irade ile halka
eskisi gibi, putperes lik devrinin ilhlarna tapmay emretmi
ve emrine itaat etmiyenleri dayakla ve ona benzer ikencelerle
tehdidetmiti. Bu yzden birok hristiyanlar, dinlerini braka
rak Mesihi inkr etmiler, kendilerini ve ailelerini yakalanmak
tan ve zindanlara atlmaktan, ikence altnda lmekten koru
mak iin ilhlara adaklar s unmulard. Fakat Amidin etrafn
daki manas trlarda ve dinmesseselerde yayan rahiplerle
zhitlerin ou, hkmdarn iradesine kar geldikten baka
halkn da ona kar koymas na yardm etmiler ve Zukarin
Manas trnda yaptklarbir toplantneticesinde bu kararver
milerdi. Bunlar, hkimlerin, irade icaplarnzami iddetle tatbik
ettiklerine bakarak Roma topraklarndan ayrlmaktan baka
are kalmadna hkmetmiler, ve Ninova ile rann Aure
bitiik olan yerlerine s nmay kararlatrmlard. nk
hris tiyanlar burada tazyika uramamakta idiler. Ninovaya hicret
edenler aras nda Mattai adntayan bir zhit bulunuyordu ki
buralarda hret s ahibi idi ve bilhassa yaptkerametler, has
talartedavi bakmndan kazandharikulde muvaffakiyetler
yznden birok kimseler tarafndan ok iyi tanlyordu. Mat
tai, Diclenin ark kys zerindeki Ninovaybrakarak, Yaku-
bilerden bir ceftaatin yerlemi bulunduu Maklub dann
yks ek tepelerinden birine gitti ve burada ikamet etti.
ok gemeden tababetteki hneri etrafa yayld; bunun neticesi
olarak uzak yakn her yerden gelen hris tiyan has talarteda
vi ediyor, tedavi ettii kimseler bu civarda hl grle-
gelmekte olduu vehile, kendis ine hediye olmak zere para
veya birtakm eya brakyor ve Mattainin rahip arkadalarbu
sayede geiniyorlard. Bu s radaki As ur kral, mecusi olan
Sanherib idi ve kzSara, czama uramt. Sara, yllardan
beri bu has talktan muztaripti ve yerli tabipler onun der
dine are bulmaktan ciz kalmlard. ok gemeden
Mattainin tedavideki hneri, bu hkmdarn da kulana iri
mi, hkmdar onu bulmak iin aratrmalar yaptrms a da
nerde yaadnbulmaa imkn bulamamt. Fakat kiraln
olu Be hnam1 mukadderatn iradsayesinde onu bulmaa mu
vaffak oldu.
Bir gn prens Behnam ile arkadalarNinova civarndaki
lde avlandklars rada byk bir ge yik ile karlamlar ve
onu yakalamak iin peine dmlerdi. Kovalama uzun s r
m, ortalk karardzaman avclar Mar Mattainin ikamet
etmekte olduu dan eteinde yorgun, bitkin bir halde kal
dklarngrmler ve geceyi geirmek zere bir akars uyun
banda adr kurmaa karar vermilerdi. Prens in burada uyu
duu srada, ryas na bir melek girerek Mar Mattaiyi ziyaret
etmesini sylemi, prens in ryas nanlattniiten ve bir
hris tiyan olan adamlarndan biri, melein s zndinlemesini
sylemi, o da birkaadamiyle birlikte datrmanmaa ba
lamve s onunda azizin ikamet ettii maaraya varmt. Mattai-
onu dan tepesine varmadan nce grm, onu karlamak
iin kmve prensi son derece hararetle kabul etmiti. Mattai
nin sualine cevaplar veren prens kral Sanheribin olu oldu
unu ve bir geyii avlamak iin buralara dtnanlatm,
daha sonra sz, ruhani bahislere gemi, anlalan Behnam bu
szleri dikkatle dinlemi ve o gece hris tiyan olmu. Mattai,
onu da kzkardeini de vaftiz etmiti. Prenses, czamdan kur
tulduu iin kral, Mattai ile arkadalarnn ikamet ettii ma
nas trina ettirmiti. Bunun neticesi olarak rahipler ve mnze
viler buraya akn etmiler, daoyuklarile maaralarda yaa
maa balamlar, rahipler de kendileri iin hcreler vcuda
getirmiler, yahut manas trn iinde yaamlard.
1 Behnam ( iyi adlaziz ) mnas mdadr. Fe lix Jone s bu ke lime yi Fa-
ars Bih nam - m tpks s aymaktadr*
Bu dan adAipef, yani bin,, idi ve bu isim burada yayan
bin rahibe iaret ediyordu. Prens Behnamm anas, Abrahamm ia
retiyle Abraham manas trnina etmiti. BurasDaire dhe Kuhyata
diye tanlyor. Aynkadn Bet Gubbe manas trnda vcuda ge
tirmitir. Prens Behnam ile kzkardei Sara, mecusi olan, fakat
s onralarYunanllarn 663 (352 M.) ylnda hris tiyanlkabul
eden babalarnn eliyle ehidedilmi, Behnam ile kzkardei, Bet-
Gubbe manas trna gmlmlerdi. (Bu vakalar, Hoffman, Brit.mus.
yazma, 7200, fol 49 F. den nakleder. Wrightin de Sryanca me
tinler kataloguna sahife 1135 baknz) Bu yzden Alpef da
zerindeki Mar Mattai manas trnn, Mildi drdncas rdan evvel
ina edilmi olduu zerinde phe yoktur. Bu manas trn,
Mecusilii terk ederek hris tiyanlkabul etmesi zerine San-
herib tarafndan ina edilmiolduuna dair halk aras nda ya
zlan hikyeye inanmaa yer yoktur. Bazlar, Mar Mattainin,
330 M. de apur devrinde hristiyanlara karbalyan tazyik
s ras nda ldrlmolduunu ve bu s rada rahiplerin biner
biner ldrldklerini iddia ediyorlar, fakat bu iddia doru
olmasa gerek. nkondan, aziz Simon Stylites, Mar Augin, b
yk Anthony, Macorius, Abba Pula Bihoi, vesair dave
l zhitleriyle birlikte bahs olunduunu gryoruz. ( Baknz :
Add. 14709, fol 78 b, Wright, Sryanca katalog, yazma, sa.
175 su. 2 ).
Mar Mattai Manastr, Mezopotamyadaki Yakubmanas
trlarn en eskilerindendir, belki en eskisidir ve birok as r
lardan beri hususi kuds iyeti haiz bir yer s aylmaktadr. Manas
tra varmak iin iki saat sren zahmetli bir trmanmay
gze almak gerekletii halde Musul halknn mhim bir ksm
her yl bu zahmeti gze alyor, bir iki geceyi dan shhat ve
rici havasiinde, sf ve berrak sema altnda geiriyorlar. Ya
kubiler bu azize, Mar Mutti, Araplar eyh Mutti diyorlar ve
hristiyanlar ile ms lmanlar, azizin yattyerden toplanan
topraktan bir miktar alp gtrmeyi ve bunu tamay uurlu
yahut bereket getirici bir hareket sayyorlar. Bu manastr
Mar Mattai ile onun halefi olarak Mehimandrit Zakkai devrinde
byk bir hret kazanmt.
Beinci ve altncas rlarda As ur ile civarnda birok
manas trlar yaplm, Nasturiler de Mardin ve Mus ul civarnda
manas tr kurmakta gecikmemilerdi. Siyasi artlar uygun olduu
ve para bol bol geldii iin Nasturi ruhanilerinden zla olu
Babhai, Bet Abhe li Yakup, ve daha bakalarburalarda hret
kazanmlard1. Altncasrn s onlarnda, yahut yedinci asrn ba
larnda Bet Lfatl, yani irazlolan Nasturi Rabban Hormizd,
Bar Idta manas trna girmive yaptkerametler yznden b
yk bir kuvvet tekil etmiti. Onun biyografis ini yazanlara gre
bu adam, suyu yaa evirir ve lleri kaldrrd. MsrlAnthony
gibi, kendisine muhtelif ekillerde grnen, onu mtemadiyen i
kenceye uratan eytanyenmive btn karanlk kuvvetleri
kamaa mecbur etmiti. Bu adam Bar Idta Manas trnda otuz
dokuz yl, Ris halAbraham Manas trnda yedi yl yaam, daha
s onra altmaltyanda olduu halde Al-Kos h civarnda Bet
Edhrai dalarnda yerlemiti.
Hormizdin hastalartedavi etmek ve keramet gs termek
dolaysiyle memleket iinde kazandhret ok bykt. Al-
Kos h ahalisi bu mhim adamn kendi aralarnda yaamak zere
geldiini grnce, ehirlerine yakn bir yerde ona bir manas tr
kurmak istediler. Hodavi namnda bir Iranlhristiyan, ahaliye
yedi talen gm vermi, Musul valis i Ukbe de bunlara
talen katm, bu yzden manas trn inas na hemen balanm
ve yirmi ayda tamamlanm, tekris merasimi Katolikus ikinci
Tomarsa tarafndan yaplmve bu zat Hormizde yeni manas
trn ilerine her hangi pis kopos veya metrepolidin karmas n
meneden bir berat vermiti. Vali, buradaki Yakubileri kart
mve Nasturileri onlarn yerinde yerlemee tevik etmiti*
Hormizdin ilk hareketlerinden biri Yakubile rin kalelerinden
olan Arama gitmek ve Nuhdheran Pis kopos u Abihd Ionun
yardmiyle burada bir Nasturi kilisesi kurmakt. Hormizd bu
srada yetmiyama yaklamt.
Al-Koshtan uzak olmyan, ihtimal ki Gomel nehrine ok
yakn bir yerde Bezkin manas trbulunmakta idi. Bu manas t
rn tam yerini tyine imkn bulunamamtr. Burada yayan
Yakubi rahipler, Anayurt,, tandklaranlalan Mar Mattai
manas trnn reisi ile son derece dos ta mnasebetler daire
1 MargalThomas n t ar ihi adl es erin ilk fas llarna baknz,
Budge , cilt II.
s inde yaamakta idiler. Fakat Bezgin manas trnn reisi ile Hor-
mizd aras nda keskin bir dmanlk hkm srmekte idi. Hor-
mizdin biyografis ini yazanlara gre Yakubi rahipler sefahet
ve ahlks zlk iinde yayor, onun iin Hormizd bu manas
trdan meyhane,, diye bahs e diyordu1. Bezkin rahipleri, din
itikat meseleleri yznde n aradaki ihtilf dolays iyle mi hiddet
ettiler, yoks a Hormizdn kuts iyet ve tedavi kudreti bakmn
dan kazandhreti mi ks kandlar, bunun zerinde bir h
km vermee imkn yok. Fakat Hormizdin biyografis ini yazan
lara itimat caizse Bezkin rahiplerinin husumeti, tecavz mahiye
tini alm, hatt bunlar Hormizdin hcresine hcum etmiler
ve onu ldrme k istemilerdi. Bunlardan on kii geceleyin bu
maks atla gelmiler, fakat tam hcreye girecekleri s rada felce
uramlar ve yere yuvarlanmlar, ertesi s abah burada bu hal
zerinde bulunmular, aziz bunlarn kurtulmalariin dua ede
rek ieri alm, kendi elleriyle ayaklarnykam, onlara yemek
ikram etmi, onlara dua ederek yerlerine gndermiti.
Bezkin rahibleri, Homizdi ldrmee muvaffak olama
dktan sonra Musul Valis i Ukbe ye giderek onu zni ve katil
olmakla itham etmiler, valiye iki talen gmvererek onu
Al*Kos h dandan kovmas n, nkbu dan ya kendilerine,
yahut ona ait olmas icabettiini sylemilerdi. Hormizd, aley
hindeki ithamlara cevap vermek zere Ukbe tarafndan arl
dzaman, kalkp gelmive Bezkin rahiplerinin yalancol
duklarna dair valiyi iknaa muvaffak olmutu. ok gemeden
Ukbenin olu tehlikeli bir has tala uramve lecek hale gel
mi, fakat Hormizd onu tedavi etmive kurtarmt. Vali Ukbe
buna ramen Bezkin rahipleriyle dos tluk mnasebetlerini de
vam ettirmive bunlarn yanna giderek manas trlarnda ika
met etmiti. Fakat onun manas trda bulunduu s rada lh
mukadderat, Bezkinin harap olmasnirade etmi, gkyzn
den inen bir melek Hormizde gelmi, elinde tad demir
manivelyona vermi, sonra Bezkin Manas trnykmak iin
1 Hormizd, Mattai me yhane s i,, nde n de bahs e diyor. ( Rabban Hor
mizdin tarihi* Bdjre, cilt II, ks m I, s ahife 118. ) Bundan baka Mattai-
nin te lvis e dile n me zarndan bahs e tme kte ve buradaki rahiple rin,, bire r
kk s efil s ahte krolduunu s yle me kte dir.
aziz ile birlikte yrmt. kis inin manas tra varmalarze
rine melek manastr duvarlarnelindeki demir ile vurmu, du
varlar hemen yklm, vali Ukbe glkle kam, rahiplerin
bir ksmkurtulmuise de biroklarduvarlar altnda kalarak
ezilmilerdi. Nasturiler her taraftan koarak deeri haiz olan
her eyi tamlar ve ortada manas trn nerde bulunduunu
gsteren bir yn tatan baka bir ey kalmamt.
Fakat Bezkin Manas trnn harap olmasda Hormizd ile
rahiplerinin dmanln tatmin etmedii iin bunlar daha
sonra Mar Mattai Manas trna dnmlerdi. nk bunlar,
doru veya yanlolarak Mar Mattai rahiplerinin bir ilh veya
eytann heykeline tapmakta olduklarna ve ktruhlardan
korunmak iin bu heykeli kilisenin trbes inde muhafaza et
tiklerine inanyor ve onun iin Mar Mattai rahiplerine putperest,,
diyorlard. Bundan baka bunlar, Yakubilerin, mrik Ms rllar
gibi ilhlarnn ve mukaddes tandklarhayvanlarn heykelle
rini dikkat ve itina ile muhafaza ettikleri trbeler iinde bulun
durduklarnzannetmekte idiler. Mattai rahiplerinin, trbelerin
de u veya bu ekilde bir mukaddes heykel bulundurmalar
muhtemeldir. nkSmer, Babil ve As urda bylheykel
leri, yani ktle kargelen heyke lleri1 mbetlerinin ve ev
lerinin alt katlarna gmerlerdi.
Hormizdin yailerledike Yakubilere kardmanl
artyordu, onun iin Mattai manas trna giderek buradaki putu
ykmaa karar vermiti. Hormizd, bu maksatla Alkos htan ha
reket etmive bir yolunu bularak Alpef dana varmt. En
kestirme yoldan gidildii takdirde iki manastr aras ndaki me
safe, hiolmazsa yirmi mil tuttuuna gre bu s rada seksenlik
bir ihtiyar olan Hormizdin bu seyahatten bir hayli yorgun
dmolmasicabeder. Fakat Hormizd yolun zahmetine kat
lanmve Mattai manas trndaki sefil putu,, ortadan kaldrmak
istemiti. Hormizd, gne battktan sonra Mattaiye varm,
kapcanlattyalanlara inanarak onu ieri alm ve s abaha
kadar s aklanmak iin onu kiliseye sokmutu. Hormizd burada
1 Mis te r C. L. Woolle y, bunlardan birounu Urde bulmutur. Sidne y
S mith bunlarn faydas nve he de fini anlatan me tinle ri tercme ede rek
As ya Ce miye tinin me cmuas nda ne re tmitir. 19-6, s ahife 205.
ibadet etmi, Allahn melei ona gelmi, ona trbenin iini
am, elini trbenin iine uzatm ve trbenin temelinden
izgili gk zmrtten gzl, tuntan dklme bir putu kararak
eline vermi, s onra Mattai rahiplerinin skenderiyeli Cyril ile
bidatMarcionun szlerine uyarak bozulduklarn, bu yzden
bu sefil putu kullandklarm sylemiti. Cyrilin kendis ini, Kaki
adntayan bir Ms rlkadn bycs apkla srklemiti.
Melek, daha s onra Hormizdi alarak Al-Kos htaki manas trna
gtrm, Hormizdde putu, burada bulunan on bir rahibe gs
termiti. Bunun zerine putun iinde ikamet eden eytan sz
sylemee balam, grdmuameleden ikyet etmi, daha
sonra rahiplerden Corc adnda biri putu alarak kyde n kye
gtrmve onun hikyes ini anlatmt.
Hormizd, Mar Mattaideki putu imhadan s onra bu manas
trda bulunan Yakubile re ait yazma eserleri de imhaya karar
vererek Alpef dana tekrar gitmive yine melein yardmiyle
ktphaneye girmiti. Melek burada kirli bir suyu fkrtm,
Hormizd kitaplarcilt cilt alarak bu s uya batrmve bunlarn
iindeki btn yazlar silinmi, Hormizdin bu ii bitirmes in
den s onra bu su durmu, Allahn melei de onu tayarak ma
nas trn kaps ndan karm, o da Al-Kos ha dnmve Mar
Mattai manas trnn efi olan gnatius un vcudunu kaldrmak
iin are aramaa balamt. Onun bu hus us ta nas l muvaffak
olduunu anlatan hikyenin tarih bir destei bulunduuna
inanmaa imkn yoktur.
Islmiyetin Mezopotamyada yaylmas ndan s onraki devir
lerde Mar Mattai manas trnn tarihine ait malmatmz ok
azdr. Fakat buras Yakubiliin mhim bir nfuz merkezi ve
Yakubile rin Araplar tarafndan, daha sonra Moollar ve vahi
Krt kabileleri tarafndan bas kya uradka iltica ettikleri
yer olmaa devam etmiti. Anlalan Mar Mattai rahipleri bir
mddet izacedilmemiler, s kn iinde yaadka binalarn
tamir etmiler, manas tra giden dik yolun esas yollarna ta
demiler, kiliseye ilemeli perdeler ve altn ve gmten ya
plma mukaddes kablar koymular ve buraya arap, yavesaire
depo etmilerdi.
ok gemeden manas tr, yama edilmee deer bi mahiyet
alm, bu yzden Krtler ile onlarla birleik olan kabileler manas
tn s oymular ve rplak brakmlard. Bar Hebraeus bu taarruz
larn birini anlatarak 1262 raddelerinde Krt s vari ve piyade
lerinden mteekkil bir kuvvetin manas trdaki rahiplerle drt ay
kadar harb ettiklerini, manas tra girebilmek iin duvarlarzerinde
merdivenler kurduklarn, fakat rahiplerin merdivenleri ekerek
yaktklarn, bunun zerine Krtlerin arkadaki daa trmana
rak bir kayayyerinden oynattklarnve yuvarladklarn, bu
nun duvardelmekle beraber duvara s aplanp kaldn, fakat
kayann paralanan bir ks mnn duvardeldiini ve Krtlerin
buradan ieri girdiklerini nakleder. Rahipler talar ve oklar
atarak dmankarlamlar ve dmanps krterek duvar
tamir etmilerdi. Muharebe es nas nda manas trn efi Abu Nasr
bir gznkaybetmi ve birok rahipler, Krtlerin attklar
oklarla yaralanmlard. Fakat manas trlarn ambarlarboalyor
ve muhas ara altndaki rahiplere hariten hibir ey yetimi
yordu. Bu yzden bunlar s ulha tlip olmular, Krtlere kilis e
nin perdelerini, as klarnve eyasnvermeyi ve mmkn ol
duu kadar altn ve gmtoplamayvadetmilerdi. Krtler,
Moollarn Musul zerine yrmekte olduklarn haber aldk
larndan teklifi kabul etmiler, bin altn dinar deerindeki ki
lise eyasnalp gitmilerdi.
Birkayl sonra Krtler Alpe fteki Mar Mattai manas t
rna mens up on rahibi tuzaa drerek bunlar ikenceye
uratmlar, bunlarn birini ldrmler, dokuzunu drt bin
zuze, yani yz altn mukabilinde satmlard. 1286 da Krtler-
den bir alay, Mar Mattai manas trnistilederek burada drt
gn kalmlard. Dier bir defa, Ninovallar kiliselerindeki ha
lar, ikonlar, bohurdanlklar, altn kapl kitaplarkararak
civardaki ehirlerden ve kylerden topladklar15,000 dinar ile
(bugnn parasiyle 8000 altn kadar) birlikte Moollara teslim
etmekle kiliselerini kurtarmlard.
Ninova etrafndaki blgelerde bulunan Nasturi, Yakub
btn byk manastrlar, on drdnc asr ile daha s onraki
as rlarda mkerrer defalar akna uramve soyulmuolacak
tr. Bunlardan birkann binalarkalm olmasdahi hayrete
deer bir eydir. 1844 s ularnda Ravandizin Krd paas 1, Mu
sul zerine akm etmi, ehri aldktan s onra Rabban Hormizdin
Al-Kos h ve Mar Mattainin Alpef zerindeki manas trlarna s al
drmt. Al-Kos hta byk bir ktphane bulunuyordu. Rahip
ler buradan beyz yazmayalarak civardaki dalarn inlerin
de s aklamlar, fakat iddetli yamurlarn yamas zerine in
ler su altnda kalm, s ular yazmalaralp gtrmve bunlar
bir daha ele geirilememiti. Krtler manas tryama etmiler,
kullanamayacaklareyleri tahribetmilerdi.
Byk harb s ras nda Krtler ile Hamavindler bulduklar
her eyi tahribetmiler, Kudanis teki yazmalar da ellerinden
kurtulamam, daha sonra Van glzerindeki Urmiye gitmi
ler ve Ame rikallara ait kiliseleri, evleri ve binalaryama
etmiler ve yakmlar, matbaay tahribetmiler, harfleri krp
dkmler, dizme ve bas ma makinelerini tahribe ttikten baka
mrettiplerin ve makinecilerin odalarnve eyalarns ilip s
prmlerdi. Amerikab Mis yonun birok Sryani yazmalar
ile Kudanis ' te, yahut bazhususi ahslarn elinde bulunan
yazmalarn kopyalan, Sryanca ile bas lan byk KitabMu
kaddes ler, Fallagibi Ame rikan heyeti tarafndan kurulan mat
baada bas lan eserleri bulunmakta idi. Bu matbaa doktor Per
kin s2 ile arkadalarW. R. Stocking, A. L. Holladay, E. Breath,
I.L. Merrick, W. Jones, yarbay Stoddard tarafndan 1840 da Urmi
de kurulmutu. Btn bu eserlerle birlikte Zahrre dhe B ahr
adlmevkut mecmuann ns halaryanmve bunlarele geir
mee imkn kalmamtr.
Geen as r zarfnda birok Avrupallar Mar Mattai ma
nas trnziyaret etmiolduklariin, benim notlarmdan baka
bunlarn manas tr binalarhakkndaki yazlarnhuls a etmek
mmkndr. Badada tyin olunan ilk ngiliz kons ol generali
olan Claudius James Rick 1820 de Mar Mattai manas trnziya
ret etmive Re s ide nce in Kurdis tan ~ Krdis tanda lkamet( cilt II.
s. 89) da manas tr hakknda malmat vermitir. O zaman bu
1 Bohtan Miri Be dirhan Bey 1845 ( 1843 ? ) te hris tiyan kabile le re
hcum etmive tarih bas aylan bir katliam yapmt. Wigram (Bee rin
be ii =T he Cradle of Mankind) s a. 279.
2 randa s e kiz y l ikame tadles erine baknz. Cilt I, s a. 97
rada bulunan ve s aylaraz olan rahipler, nispeten iyi artlar
iinde yayorlard. nkkIngiliz kons olos u, manas trn efi
olan Matran Musa tarafndan arlanmt. Manas tr 1830 da,
Krtler tarafndan taarruza uryarak yama edilmive Musa-
nn halefi olan Rabban Matta ile cemaati buradan konulmu
lard. arki Hint kumpanyas nn Bombaydaki papazlarndan
olan G. P. Badger 1843 ylnn ilkterininde iki gnnburada
geirmive Krtlerin kilise ile manas tr binalarna yaptklar
tahribata ahit olmutu. Bina, tamamiyle metruk bir halde idi
ve btn kaplars klmbulunuyordu. Her halde bu kap
larKrtler s kmler ve bunlaryakarak yemeklerini piirmi-
lerdi. Rahiple rin hcreleri, harap olmubir halde idi. Badge rin
es erinde1 neretmiolduu resmi biz de naklediyoruz. Bu resim
mabede erimek iin geilmes i lzm gelen hendek hakknda
bir fikir vermekte ve da ke narndaki die r bir dini binann
artklarn, krtlerin manas tr divarlarna tayuvarlamak iin
kullandklardik yamacgstermektedir.
Ben, Mar Mattaiyi ziyaretten evvel beni misafir eden Nas
turi Nimrud Ras s am ile Yakubi tandklardan manas trn du
rumu ve manas trda ikamet edenlerin vaziyeti hakknda itinal
tahkikat yaptm. Nimrud Ras s am beni, daa yaklamaktan ve
ok ktyaadklarns yle dii rahiplerle konumaktan vaz
geirmek istedi ve bu rahiplerin eytanlarla alveri ettikle
rini anlatt. Yakubiler, benim Al-Kos htaki Rabban Hormizdin
manas trnziyaret etmiolduum iin, Mar Mattaiye gitmediim
takdirde bu manas trda oturanlarn bunu hakaret s ayacaklarn
sylediler. Mar Mattai, eski Ninova kales i olan Kuyuncuktan
saat mesafededir. Ar ar hareket eden kafileler, bu se
yahati besaatte yapyorlar. Dan kaides ine varmadan yok
sul birkakyde n geiliyor ve s iyah adrlar gze arpyor.
Dimdik bir dan tepesine konmugibi duran manas trn man
zaras, son derece tesirlidir. lk nce dan tepesine varacak
hibir yol grnmyor ve buras nziyaret eden insan, bu bi
nann datepesine nasl yerletirilmiolduuna hayrat ediyor.
Dan eteindeki Mellah kyne bitiik bir yerde rzalbir
yol grnyor ve buras dan giri noktas ntekil ediyor.
1 The Ne s torians and the ir Rituals cilt I. s. 97.
Yolcu bir s aat trmandktan sonra manas trn zerine kurul
muolduu byk kayann dz ks mna varmaktadr. Iranl
bir rahip ile iki arkada tarafndan karlandk. Bunlar,
derhal atlarmz ve katrlarmz aldlar ve ks a bir zaman
s onra bize bir sofra hazrladlar. ok gemeden manas t
rn bir hana, yahut misafirhaneye evrilmi olduunu ve ra
hiplerin, tatillerini buralarda geirmek ve dahavas alarak
gzel manzaralar iinde yaamak iin Mus uldan ve baka yer
lerden gelen ailelee ve ziyaretilere bakmakla ok iyi gein
diklerini anladk.
Mus ulun Yakubtacirleri yllardan beri rahiplere para
vermekte ve rahipler bu para ile kilisenin dduvarlarnve
es kiden hcre olarak kullanlan kk odalartamir etmekte
idiler. Bugn misafirler burada istirahat ediyorlar. Rahipler,
birok koyun, davar ve kmes hayvanlarbes liyor ve Alpef
dann tepes inde is tirahat etmek istiyenlere takdim edilmek
zere vafir miktarda ya, hububat, hatt bal bulunduruyor
lar. Bu hale bakarak Al-koshtaki Nas turilerin buras hakknda
Mar Mattai meyhanesi,, demelerinin sebebi anlalyor. 1890-1
de buradaki shhi durumu slah iin kesin tedbirler alnmas
gerekleti. Buradaki en ms ait saha, erik ve nar aalarara
s nda bulunan ve bir baheden geilerek iine girilen maa
radr. Burada birok aileler toplanyor, yiyor, iiyor ve aka
layorlar.
Bize kurulan sofra dan karnmz doyurduktan sonra
gnn sratle ilerilediine bakarak, vakit geirmeks izin bina
larve kilis eyi ziyaret ve akam olmadan aainmek istedik.
Fallahivesine vukufum ok az olduu ve rahiplerin biri de
Avrupai bir dil bilme dii iin cevabnalmak is tediim s ual
leri Mus uldaki mis yoner mekteplerinde Franszca renen ve
beni misafir eden Mus ullu nas turi s ormakta idi. Rahipler, eski
Sryancayokumaybilmiyen, Yakubile rin tarihine zerre kadar
vkf olmyan mmi kylle rdi ve bunlar yalnz koyunlariyle ve
tavuklariyle megul idiler. Btn arzular, Musul valis inin s k
cvergilerine mukavemetti. Bunlarn yazma kitaplaryoktu.
Yahut yok olduunu s ylediler. Ve bizim bu yolda sual sor
mamzhayretle karladlar. Evvel, Mar Mattai pis kopos larn
dan birounun mezarlarnihtiva eden ve manas tra bitiik
olan bir binaya girdik. Bunlarn biroklarzerinde s trangela
harfleriyle yazlm yazlar vardve bunlarn kopya edilerek
neredilmeleri icabeder. nk zerlerinde ki tarihler, ehemmi
yeti haizdir. Dam biraz daha tes inde yanyana s aylacak de
recede birbirine yakn iki maara bulunuyor. Geleneklere gre
Mar Mattai, buraya gelii zerine burada ikamet etmive ma
nas trn inas ndan s onra da burada kalm. Bu maaralardan
birinin iinde azizin nnde ibadet ettii kabaca yontulmubir
mezbah, die rinin de bir kes inde uzunca bir yark bulunu
yor ve anlalan kendis i burada uyuyordu. Kayalk zemin ze
rindeki iki oyuun azizin ibadet s ras nda dizlerini yere dik
mesinden hs l olduu s yleniyor. Mar Mattainin bu iki ma
aras iinde birok keler ve oyuklar bulunmakta ve eski
zamanlarda burada Alpef danda yayan zhitlerin ikamet
ettikleri anlatlmaktadr. Bu eit adamlarn burada tam mna-
siyle bir sparta hayats rdkleri anlalyor.
Buradaki en mhim bina, birok ks mlaryeniden ina
olunan, yahut tamir edilen kilis edir. Badgerin Nas turile r, adl
eserinin birinci cildinden ve 9 uncu s ahifesinden almoldu
umuz pln bu kilis enin iekli hakknda bir fikir vermek
tedir. Bu kiliselerde mihrap ile maksure bulunduu hal
de ikiye ayrlmbir mihrap ile iki maksure bulunmaktadr.
nc maks ure ve mbedin yerini, Bet Kaddae, yani bir
mezarlk ile ne iin kullanldanlalmyan bir s rodalar i
gal ediyor. Bet Kaddae nin, kilise cenubunda bir dbina
olmas icabeder. Fakat Mar Mattaide vaftiz yeri cenup duva
rn yanndadr1. Kilis enin ne zaman ina edilmi oldu
unu tahmine dahi imkn yoktur. Fakat duvarlardan ba
zalak ks mlarn yaps on ikinci veya on drdncasrn
yaps na benzemektedir. Krtlerin aknlars ras nda kiliselerin
ii o derece tahrip olunmutur ki, ziyaretinin bir neticeye var
mas ntemin edecek bir heykeltralk eserine, bir dekoras yon
veya bir ziynete rasgelinmiyor. Manas tra yakm bir yerde yeni bir
kamahfil vardr ve bunlarn biri Bakir Meryeme ithaf olun
1 Badge r (c. 1. s. 96) Es ki S ryani hris tiyanlarn vaftizi lle re
yakn bir ye rde y aptnanlatr ve u ibare yi iktibas e de r : Mes ih ile
gml, vaftizde n lme kadar(Rom, VI, 4; S tun 11, 12).
Abu l-Farac Tarihi, F : 5
mutur. Burada yinler de yaplyors a da biz bu mahfilleri zi
yarete imkn bulamadk. Buraya gelen ziyaretilere, kendile
rinin de, hayvanlarnn da rahiplere misafir olduklarve kar
lks z arlandklarhis si veriliyor. Fakat ovaya giden yolun
azna varld zaman, Manas trn efliini yaptanlalan
bir iki rahip buraya gelen misafirlerin ahsi ereflerini korumak
endiesiyle is tihlk ettikleri gda ile hayvanlarna verilen yemin
bedelini nakit vermekle de dikle rini s ylyor. Biz de, daha nce
Rabban Hormizd Manas trile daha baka manas trlarziya
ret etmi olduumuz ve bu de ti bildiimiz iin bu vazifeyi
yapmaa hazrdk. Borcumuzu demek iin davrandmz za
man yediimiz yemek bedelini verdikten baka aziz iin bir
bahive rahipler iin de bir bahivermek de lzm geldiini
re ndik ve bunlarn da Musul be zirgnlargibi her eit pa
zarla girimee hazr olduklarngrdk.
Mister O. H. Parry, Sryani Patriklii Terbiye Kurumu na
mna 1892 de Mar Mattai Manas trnziyaret etmive S ix months
in a S yrian monas tery = B ir s ryani manas trnda altay adl
eserinde ( Londra, 1895, sahife 266) s eyahatlerinden bahs etmi
tir. Kendis i, rahipler tarafndan iyi karlanm, bunlar onun
geceyi rahat geirmesi iin iyi bir yer temin etmiler, ve mis
ter Parry, buradaki binalarn tmirine devam edildiini
grmt. 1891 ile 1914 aras nda Mus uldaki dos tlarmdan Ma
nas tra dair malmat alyor ve Mus uldaki Yakubile rin kiliseyi
eski haline evirmek ve dahavas alarak dinlenmek is tedik
leri zaman ikamet iin odalara taraalar yaptrmak iin mhim
paralar sarf etmekte olduklarnreniyordum.
HKMDARLAR NESLLERNN TARH KlTABI
B
iricik hakiki ilh olan mukaddes Sls ' un; baba, oul ve
Ruh-l-kudsn yardmndiliyerek kral nes illerinin kitabn
yazmaa balyoruz. Bu eserin muharriri, Malatya ehrinden
olan ve umumiyetle B a r E b h r a y a ( yani braninin olu)
diye tanlan tabip Ha r u n un olu Abu-1 - F a r ac dr. Ke n
dis i Ma r Gr e g o r i idi, Mafriyandve dou ile batnn aydn
lidi.
. EVVEL. NS Z
l h ! Aczimin yardmcs ol.
Mukaddes s in! Btn kinatn rabbis in 1 lk sensin, son
s e ns in! Evvel sensin, hir s e ns in!
Her hareket yolunu sen hazrlars n ve ezelden hale, hal
den ebede kadar her hamd sena yalnz sana, oula, hikme
tinin kudreti olan kelimeye, varlnn hayatolan Ruh-l-kudse
yarar.
Bizim kil varlmz, doru yolu bularak onun an ve
erefini yceltmek, iyilii tanyarak onu bulmak iin yaradl-
mtr. Dnceli ins anlarn dnceleri, iitilen eylerin aklda
tutulmas sayesinde bilgimiz zenginleir. Her devirde vuku bu
lan iyi kthdis elerin hatrlanmas sayesinde iyiyi elde etmek
ve ktde n nefret etmek istiyenler is tifade eder, tarihin anlat
tiyi eylere uymaa ve kteylerden s aknmaa alrlar.
Seksen seneden beri milletimizden bir kimse de bu mese
leyi dnmemi ve bu mesele ile megul olmamtr. Yani
byk tarihi telif eden mteveffa Patrik Mar Mihailden beri
bu ie ehemmiyet veren bulunmadgibi Kayseriyeli Eus e -
bi us , is kols tik S o c r a t e s, Za c h a r i a h , As yalJ ohn, T a l i
Ma h r e li Di ony s i us tarafndan verilen eskimive antikalam
malmata yeni malmat katan bulunmamtr. Bizim ve milletimizin
bakmndan buna benzer bir gedik ve boluun doldurulmas l
zm geldiini grdm ve dnyaya ait hdis elerle kiliseye ait
olup bizden evvelki devirde vuku bulan hdis elerin kayde dil
medii takdirde unutulacanve bir mdde t sonra aranaca
ntakdir ederek Az e r b a y c a n ' d a k i M a r a a ktphane
sine girdiim zaman, S ryanile r' e , Araplar' a ve ranllar a ait
olup burada bulunan ciltlerden aldm malmatbu kk
kitabma doldurdum. Dnya devletine ait malmat, ilkleri
Ade m olan evliyadan balyarak sraladm, sonra b r a n i l e
r i n k a d l a r n a , s onra hkmdarlarna, sonra Ke l d a n i -
l e r e , s onra M e dl e r ' e , s onra i r a n l l a r a, sonra mrik
Y u n a n l l a r a, sonra Ro ma l l a r ' a . ( yani B i z a n s l l a r a ),
s onra hristiyan Y u n a n l l a r a , s onra A r a p l a r ' a getim ve
eseri zamanmzda yayan H u nlaria bitirdim. Btn bunlar
K r o n o g r a f y a ' nin birinci ks mntekil ediyor. Kilis e bah
sine gelince, ilk bakhin olan Ha r u n ' da n baladm ve kilise
tarihinin ikinci ks mnda bugn bata bulunan kimselerden
bahsettim ve bunlar iin iki ks m yazdm. Bunlarn biri Antak-
yadaki garbn, kincisi de bize ait arkn bapapazlarndan
bahsediyor.
KRONOGRAF YANIN BRNCKISMI
I
DEMDEN MUSAYA KADAR EVLYA
EVLYA NES LLERLE B ALIYAN LK S ER
B
eerin ilki ve yeryznde yayanlarn hkmdar olan
d e m , Mukaddes Kitabn anlatna gre, dnyann var ol
mas nn ilk ylnda ve n i s a n aynn 6 nccuma gnnde
yaratlmtr. Dnya ise aynayn ilk gnolan pazar gn
var edilmiti. Rahip A n y a n o s ( An i a n u s 1) un E n o c h
Kitabndan karddelillere gre, Ce n n e t ten kovulmas n
A
dan 70 sene getikten s onra A d e m , Ha v v aybulmuve
7 (veya 70) sene sonra Ha b i l i dourmu, 50 sene sonra
K a b i l , Ha b i l ' i ldrm, A d e m ile Ha v v a 100 sene
onun yas ntutmu, daha s onra Ad e m, Ha v v a y tekrar
bulmu, o da i si dourmutu. Me t h o d i u s a 2 gre cen
netten klarnn 3 nc veya 30 uncu ylnda Ade m' i n
olu K a b i l ile kzK l i m y a (yahut Klima, Eklima), 30 sene
s onra da Habil ile L a b h u d h a (yahut Ab hu d ha ) beraber
domulard. A d e mi n 130 yama vards rada Ha b i /ld
rlm ve 2303 yana vards rada is domutur. Ade m
in yaadbtn seneler 930 idi.
A d e mden sonra yerini olu i s ald. i sin devrinde
oullar, cennette geirilen mukaddes hayathatrlyarak, He r -
mo n dana gittiler ve burada behimmnasebetlerden (ya
hut evlilik mnas ebetlerinden) azade, nezih ve mukaddes bir
hayat s rdler. Bu yzden bunlara r e (yani gze tleyiciler) ve
Allahn oullardenildi. i sin, 205 yana vards ralarda
olu, A n o dodu ve i s 912 sene muammer oldu.
1 Kaybolmubir tarihin muharriri.
2 S ur pis kopos u idi. Mildn 300 ncy lnda ld.
3 Be djann umumi bir ihtar: Bu tarihte ki muhte lif s zler, Suryan-
le rin Pe s hittaadle riat kitabna uymamaktadr. Bilhas s a dnyann s e
ne le rine, patrikle rin yana ve s aire ye ait rakamlar bu mahiye tte dir. M
e llif Ye tmile rin, S amirile rin ve mukadde s kitaplarn die r e s kte rc
me le rini kullanmolduu ve her birinin s yle diini grd gibi yazm
olduu iin biz de s rcme me liyiz.
i s1ten sonra olu A n o yerine geti ve Allahn
adnaracansyledi. Kendis i geri evlenmiti, fakat Al
lahhonut etmei de ihmal etmiyordu. Hattbuna, rehbani-
yet hayatn ihtiyar ederek He r mo n dana ekilen, fakat
taahhtlerine s adakat gs termiyenlerden daha ok ehemmiyet
veriyordu. A n o , olu K a i n a n doduu zaman 190 ya
nda idi ve onun btn yaadseneler 905 idi.
A no' tan sonra olu K a i n a n yerine geti ve 170 ya
ma vardzaman olu M a h i a l a i l dodu. O da 910 sene
yaad.
Kainandan sonra, 135 yanda iken Ya r d adndaki
olu doan Ma h l a l a i l geldi. mrnn btn seneleri 895
idi. Ma h l a l a i l ' den sonra olu Ya r d geldi ve 162 yama
vardzaman olu Ha n o k h ( E n o c h ) dodu. Onun b
tn mr962 sene idi. Yardn 40 yama vard, yani dn
yann bin ylma bas tsrada, 200 candan ibaret olan Allahn
oullarcennete dnmek midini kaybederek He r mo n da
ndan indiler. Bunlar behimihtiraslara kaplarak kadnlarla
dp kalkmak istedikleri iin, i s ve An o oullarolan
kardeleri bunlardan nefret etmiler ve bunlarahde tecavz
etmikimseler sayarak, kzlarnbunlara vermei kabul etme
milerdi. Bu yzden bunlar ( y ani He rmon dandan ine n kim
s eler ) K a b i l oullarna giderek onlarn kzlarile evlen
miler ve bunlardan ad san sahibi, yani kan dkme k ve hr
szlk yapmakla hret kazanan kuvvetli evltlar s ahibi olmu
lar, bundan baka S a my a z o s adl bir adamhkmdar
olarak balarna geirmilerdi. Bunlarn kardeleri olan i s
oullarile mcadeleye balamalarzerine onlarda balarna
bir hkmdar geirmee mecbur etmiler, onlar da balarna
bir hkmdar geirmilerdi.
Bunlardan birincis i A l o r o s adntayan bir adamd.
kincisi A l p a r o s idi.
ncs A l mi l on idi.
Drdncs A m m a n o n idi.
Beincisi Mi g h a l a r o s idi.
Altncs oban Ao n o s idi
Yedincis i A o d h o r a n bos idi.
Sekizincisi A mp e s i s idi.
Dokuzuncus u A o t y a r t i s idi.
Onuncus u, olu K s i s o t h r o s (yahut Ksisorthos) idi.
Tufan onun zamannda vuku bulmutu. Bunlarn hepsi
Ke l d a n i , yani eski muharrirlerin ananesine gre E s k i
S r y a n i idiler. Bu muharrirlerin ou Yunanlolduklariin
Keldani isimlerin seslerini deitirmiler ve onlarKeldaniler
aras nda telffuz edildii ekilde telffuz etmemilerdi. Mesel
No h ( No a h ) ismi halis Sryani bir kelime olduu ve bu ke
lime Ne vha ( Na m ha ) dan geldii halde, Yunanllar ona (No-
a c h o s ) derler. Fakat bu ekilde hareket edenler yalnz eski
muharrirler deildir. Belki zamanmzda yayan kimseler de
aynekilde hareket ediyorlar ve kelimelerin telffuzunu de
itiriyorlar. Bu yzden Ekbha kelimes inden gelen Ya k u p
( A l a k o b h o s ) ekline giriyor, ve B a r-S a mma , S a mo s
eklini alyor. Vesaire... ve saire.
Ya r d' dan sonra Ha n o k h ( E n o c h ) geldi ve 165 ya
na vardzaman olu Mathus hlah (Methuselah) dodu. 300 sene
kadar Allahhonut ettikten sonra Allahn onu gtrmei arzu
ettii yere, bir rivayete gre cennete, yani eskiden ilk adamn
su iledii yere naklolundu. te bu Enoch herkese kitap
bilgis ini ve yazyazma s anatnbelletmiti.
Es ki yunanllar E n o c h 1 un Ha r mi s ( H e r me s) Tr i s -
M a g i s t o s 1, yani kere byk olan He r me s olduunu ve
ins anlara ehirler kurmarettiini ve onun hayrete deer
kanunlar yaptnsylerler. Onun devrinde 180 ehir kurul
mutur ki-Urhai (Edes s a)2 banlarn en kidi.
Ecramsemaviye ile felek ilmini de o icadetmi, insan
oullarnn Allaha ibadet etmelerini, oru tutmalarn, s adaka
vermelerini, adaklar adamalarnve rlar vermelerini emret
miti. Gnahlara sebebolan yemekleri ve s arholuu yas ak et
mi, gnein her burdeitirmesi, kamerin her yeni douu
ve her yldz (her seyyare) nin douu yahut yurduna girii
iin bayramlar yaplmas nistemi, (insanlarn) gzel kokular
dan (gzel kokulu tts lerden) adaklar sunmalarn, davarlarn
1 Be djann notu : kere bykte n maks at, e riat s ahibi, din ada*
mve filozof olmaktr.
2 Urfa ehri. . R.
kurban olarak kesilmesini, araplarve her eitten turfanda
meyvalarniyaz etmelerini emretmiti. Onun bu itikatlar( ya
hut bu irfan) A g h a t h o d a h m o n ( Agathodaimon) dan telkki
ettii ve bu zatn Ade m olu is, yani Enochun mualliminin
muallimi olduu syleniyor.
Dirayetli hkmdar A s k l a i p i d i s ( A e s c u l a p i u s ) un
da Hermesin, yani Enochun tilmizi olduunu anlatyorlar.
Allah Enochu 1 kendi nezdine yks elttii zaman A s k l a i
p i d i s (A e s c u l a p i u s ) son derece mahzun oldu. nkarz
ile sekenesi onun bereketinden ve hikmetinden mahrum ol
mutu. O da onun, semaya ykselen bir adam eklinde, akl
lara hayret veren bir resmini yaptrmve Allaha ibadet ettii
mbede Hermesin bir heykelini koydurmutu. Mbede girdik
e, yaadzaman nasl karsna geip oturursa ylece otu
ruyor ve bu yzden f ey izleniyordu. Denildiine gre yery
znde heykellere ibadet olunmas nn sebebi budur. Birok ne
sillerden sonra Yunanllar bu heykelin A s k l a i p y a d i s ' e ait
oluunu zannederek ona son derece s ayggstermiler ve h
ris tiyanln zuhurundan nce onun karsnda andimee al
mlard. Hi p p o c r at e s 2 ey tilmizlerim, hayat ve lmya
ratan namna, ve babanzn babas A s k l a i p i d i s namna,
size nasihat ederim kidiye konuur ve onun ad, etimoloji
bakmndan, gzellik, aydnlk ve ifadan mtaktr. Onun iin
her tabibin temizlik, iffet ve kuts iyet bakmlarndan ona ben
zemesi gerektir,, derdi. Ga l e n 3 de A s k l a i p i d i s in m-
bedine giden hastalarn bulduklarifayinkr etmek doru
deildir,, derdi. Hi p p o c r a t e s onun elinde tuttuu nebat
Netaphtadr,, ( h i b r i s c um, yahut a l t h a e a , yahut of f i c i -
c i n a 1i s ) yani, hatmi' dir der. Galen de: Bu da itidali ifade
eder ki, en mkemmel eydir. nkNetaphta scaklk ile so
ukluk aras nda yaryoldadr,, derdi.
Enochtan sonra olu M at hu s h l a h geldi ve 167 yama
vardzaman olu L a m k h i ( L a m e c h) dodu. Yaad
yllarn tamam962 idi.
1 Arapada dris diye tanlr. . R.
2 Arapada . R.
3 Arapada .R.
4 Arapada .i..R.
Ma t h u s h l a h tan sonra olu Lamech geldi ve 500 nc
ylma bas tzaman olu Shem (m) dodu1. Yaadylla
rn tamam950 idi. Hayatnn 500 ncylnda, ayar (mays)
aynn 27 nci gn t u f a n vuku buldu. 40 gn iddetli ya
murlar yam, sular kabarmve Nuhun gemis ini yzdrmt.
O da kars, 3 olu ve zevceleri ile birlikte, Allahn emri ile
gemiye girdiler. Sular yks ek dalardan 15 arn kadar yk
selmiti. Daha sonra gazap yatmve ertesi yln 27 ayar g
nbunlar gemiyi Pis idiann merkezi olan Apame ada braka
rak darktlar.
A
J o s e p h u sun anlatna gre Ade m ile t u f a n hdisesi
aras ndaki yllar toplandtakdirde 2242 yl tutar. Daha sonra
Nuh, arz3 olu aras nda taksim etti. I r a n ve B h a h k u r -
t a stan Hinde ve R i p o k u r aya kadar havali ki, A s u r l u lar ,
K e l d a n i l e r , L i d y a l l a r ( L u r y a ? ) llar, S u r i y e l i
l e r , b r a n i l e r ve i r a n l l a r ikamet ederler, ( e m)
a ma aitti.
R i no k u r a dan Ga d h i r o n a kadar olan havali Ha m a
aitti ve Hi n t l i l e r , E t i l e r , Ya b h u s a y e l e r ( J e bu-
s i t ' ter), Ha v a y e l e r ( Hivelile r), A mu r i l n r, Gi r g a
s i l l e r , Ar d o h y a l a r ( A r v a d i t l e r ) onun oullardr.
Ya p h t yani ( J a p h e t ) n lkes i Me d y a d a n
Ga d h i r o n a kadar olan imal tarafdr. Ma k e d o n y a l l a r ,
E r me n i l e r , M e d l er, Yu n a n l l a r , L t i n l e r , B i
z a n s l l a r ve p h e r a y e l i l e r ( Iberyelile r) onun oulla
rdr.
Nuh' t a n sonra olu S a m geldi ve 130 yama vard
zaman olu Arpachs har ( A r p a x a d ) 2 dodu. Kendis i tam
200 sene yaad.
.amdan sonra olu A r p h a x a d geldi ve 130 yana
vardzaman olu K a i n a n z dodu. Yaadyllarn tama
m465 yl idi.
1 (Nuh) olmas icabe de r. . R.
2 Arapada (xl3jO dir . R.
3 Arapada ( dir . R.
Arphaxaddan s onra olu Kainan geldi ve 130 yama
vardzaman olu Shalah dodu. mrnn btn seneleri 430
idi. Eusebius, seneler cetvelinde, Kainansaymyor. brani ki
tapta { y ani: T e vratta) ( KitabTekvin, XI, 12-14 e baknz )
bizim Sryani Kitabmz da onu s aymamaktadr. Fakat L u k a
( Luke ) ( Ishah, III, ayet 36) onu ncilde zikrediyor. Anlatld
na gre C h a l d a y ut h ay yani mne ccimlik ve s ihirbazlk
s anatnicadeden odur. Oullan ona1 bir ilh gibi tapnyor
lard, onun bir heykelini dikmilerdi ve putlara ibadet bu e
kilde balamt. Kendisi, olu Ha r a n adma izafeten, H a r
r a n ehrini ina etmiti.
K a i n a n dan s onra olu S h a l a h geldi ve 130 yama
vardzaman olu Ab h a r (E b e r ) 2 dodu. mrnn btn
seneleri 460 idi.
S h a l a h tan sonra Abhar (Eber) geldi ve 133 yana
vardzaman P a l a g h (Pe le g)3 dodu, mrnn btn se
neleri 343 idi. Anlatldna gre ! br a n i l e r isimlerini ondan
almaktadrlar.
Abhardan sonra olu Palagh geldi. Olu Aro (Re u)4
doduu zaman 130 yanda idi ve btn mr340 sene idi.
mrnn 101 inci senesinde Ms rn ilk kralPanopis 68
sene hkm srd.
P a l a g h m 140 inci ylnda arz, Nu h un oullarara
s nda ikinci defa taksime urad. Sam oullarna meskn
dnyann ortas ndan arkn serhaddine kadar uzanan diyar
dt. Bu blge F i l i s t i n, A r a b i s t a n , F e ni ke , S u r i y e
memleketleri ve iki nehir aras ndaki btn memleket (Me s o-
p o t h a mi a ) ve Hy r c a n i a ve A s ur , S e r i a r (i n a r )
memleketi, B ab i l , K a r do ve btn r a n ve imali H i n-
d i s t a n ve B a k t e r y ay\ihtiva etmekteydi. Ha m oullarna
arktan garba kadar btn cenup (orta, dve cenubi) Hi n
d i s t a n , Ku, e ba , Ms r , L i b y a , T h e b a i s , A f r i k a
ve imale doru Ki l i k y a, Pa mp hy l i a, P i s i d i a, My s i a,
1 lmnde n s onraEl-Muhtas ar . R.
2 Arapada s)c dir. . R.
3 Arapada jJdir. . R.
4 Arapada dur. . R.
P h r y g i a , L u k y a , ( L y c i a ) , L i d y a ve ( A k d e n i z )
adalarndan K b r s , S a k z , S i c i l y a ve daha 20 ada
dt. Yafet oullarna da arktan garba kadar btn imal
Alanya memleketi ( almanlar ), T r k l e r , Me d y e , E r m e
n i s t a n , Ca p p a d o k y a, Ga l a t y a , As y a, Mi s y a , T a r ki
( T r a k y a ? ) , 11 a d ha ( Hellas ), Y u n a n l l a r memle
keti ( I y o n y a l l a r ) , Ro ma (Bizans ), S a r m a e y a l i l a r ,
A s k l a b h e ( S l a v l a r ) , B u l g a r l a r , Ga l l a y e l e r (Gaul?)
ve Ga d i r a ' ya kadar s p a n y o l l a r dt.
P a l a g h ' m lmzerine kardei J a k t a n 1n oullar
mirassz kaldklarngrerek ilerinden 3 kiiyi hkim nasbet-
tiler. Bunlar Shebha, Aer ve Havila idiler ve bunlar dierlerine
ait lkeleri zaptettiler. Herkes, Jaktann oullarna ait zrh
lardan yahut s ilhlardan korunmak iin kaleler, ve ms
tahkem mevkiler inasna koyuldu. nk bunlar, ken
dilerini ilk silhlyan kimselerdi. Nu h olu Ha mn olu
K e n a n oullar, F i l i s t i n ve L b n a n topraklarnn iyi ol
duunu anladklarzaman, buralara yerletiler ve Ms rn gar
bnda deniz s ahalarnda olan kendi mntakalarma gitmek iste
mediler.
P a l a g K tan sonra olu Ar o (Reu) geldi ve 133 (?) ya
ma vardzaman olu S e r o g h ( S e r u g ) dodu. Onun b
tn mr337 yl idi. R e unun 70 inci ylnda S e n a r (i-
na r ) da Byk Kulenin inasna balandve Ku olu Nem-
rud, kuleyi ina edenleri, avladhayvanlarla besledi. Kulenin
inas ndan 40 yl sonra Allah bir rzgr gnderdi, kule altst
oldu ve Ne mr u d kulenin iinde ld. Tufandan sonra Ba-
bi Vde hkm sren zat o idi. As a p h ' m yazdgibi onun
ahane tac, dokumadand. Ne mr u d 3 ehir ina etmiti ve
bunlar A r a c h (E r e c h ), A k h a r (A k k a d ) ve K a l y a (Ca -
l a c h) idi, yani Ur h a y (E de s s a),1 Ni s i b i s 2 ve S a t i k
(Seleucin)3. Bunlarn dili ( yani kule yi ina ede nlerin di l i ) 70
dile ayrlmt. Senar (i n a r) lkes ine (B a b i l) yani (kark
lk) ismi verilmiti. Aziz B a s i l ve Ma r A pr i m, dillerin ay
rlmas ndan nce konuulan ilk, yani en eski dilin S ryani
olduunu kararlatrmlardr. Nitekim Bhulbala kelimesi de bu
1 Urfa. 2 Nus e ybin. 3 Me dain.
na dellet etmektedir. Fakat mtteki Jacob ile Ye s ribli J ohr i a
gre ilk, (yani en eski) dil brani idi ve bu dil Eber sayesinde
muhafaza edilmiti. nk E b e r iyi bir adamdve kulenin
inasna itirak etmemiti. Bazlarnn mtalas na gre brani
kelimesi, b r a h i mden mtaktr, ve brahim, nehirleri ( Dicle
ve Frat) gemive paralanan yerleri am( Tekvin Kitab
XVI. 17) ve babas nn putperes tliini terk ederek Allaha ina
nan dine s lik olmutu.
Re u' dan s onra olu S e r u g h 1 geldi ve 130 yana var
dzaman olu Nahor2 dodu. Btn mr330 yl idi. Onun
devrinde Ofirden gelen para ve kadn zincirleri,, (yani m
cevherat) grnd ve erkekler eytanlar iin putlar yaptlar
ve kendilerine cinlerden yardm erieceine gvendiler.
N e mr u d' dan sonra B a b i /de K a mb i r o s adlbir h
kmdar daha zuhur etmi, Se rugh' un devrinde 85 yl hkm
srm ve K a l t o diye tanlan milletle harb ederek mal-
betmive bunlarn hududunu, lkelerinin ortas ndaki dalarla
tyin etmiti.
K a m b i r o s ' tan sonra S a mi r o s zuhur etti. Bu h
kmdar K e l d a n i l e r i n 3 nckralidi. 72 sene hkm
s rd. Yunanllar ve K e n ' a n l l a r ile harb ederek ikis ini de
malbetti ve P a r t i a r la Keldaniler iin ehirler kurdu.
Bu hkmdar tartlar yahut ller ve teraziler yapan ilk h
kmdard. pekliyle boyalkumalar da onun zamannda grl
mt. Onun 3 gzve iki boynuzu olduu syleniyor. Bu s
rada adApiphanyos olan ikinci bir hkmdar zuhur ederek
46 sene hkm s rd. Bir gemi ina ederek denizlerde ilk ge
zen adam bu idi.
Daha sonra Ms rda A t h a n o p y o s ( Aithiops ? ) adl
ncbir hkmdar kt. Bu hkmdar Kulular ile harb etmi
ve onlaryenmiolduu iin ona bu isim verilmiti. nk
bu isim K u l u demektir. Bu hkmdar Shebhayldrmt.
S he b h a ' dan sonra kz40 sene hkm srmve bylece ka
dnlar Kululara hkim olmaa balamlard.
A p i p h a n y o s tan sonra Ms r da 4 nc bir hkm
dar zuhur etti ki, ismi P e r ' on B a r s a n o s idi. 35 sene hkm
1 Arapada ( ) dur. . R. 2 Arapada ( j ) .
s rd ve bu andan itibaren Peron ( Firaun ) ismi kulla
nlr oldu.
S e r u g h dan sonra olu Nahor geldi ve 79 yana vard
zaman olu Tarh (Te rah) dodu. mrnn btn seneleri 201
idi. Bu srada PartialK a s a r o n o s ( Basaronos ), S a mi r o s (?) a
harb iln ederek onu ldrm ve boynuzlarnkaldrarak
kendi tacna geirmiti. Ke nanlA r o d h 1 der ki Na h o r un
25 inci ylnda salih bir adam olan Eybn derdi balad.
E y b , Bet Yaktanlzengin bir adam idi. Ye di defa tek ba
na eytanla mcadele etmive galip gelmiti. As aph der ki
onun strab, 60 sene sonra balad. Bazlarda derde u-
ryan kims enin Esau evltlarndan Zarh olu Yobhabh oldu
unu sylerler ( Kitab-al-Tekvin XXXVI, 33 ).
Bu s rada Ms rda 5 inci bir hkmdar zuhur etti ki ismi
Firavun K a r i m o n idi. Drt yl hkm s rd. Bu s rada Sedhon
(S e dom) ve A mo r a ( Go mo r r a h ) adliki Ke nanlA r
mo n i s e geldiler. O da bunlardan her birinin adna bir ehir
ina etti. Bundan baka analarS a a r (Zo a r ) iin Saar adl
ehri yaptrd.
Bu s ralarda Ms rda 6 nc bir hkmdar ktki, ad
Firavun Apintos idi ve 32 sene hkm s rd. Bu kral, Partl
kral Kas aranos ile muhabere ederek Keldanilerin yazlarnve
itikatlarn, (dinlerini) Ms ra getirmiti. A p i n t o s , Nil nehri
zerinde de bir ehir ina ederek ona B ab hu l o n, yani B a-
b i l ismini verdi. As a p h , Ms rllarn T a r h zamannda Kel-
danilii rendiklerini ve bunlarn sanemi olan Kinos un ere
fine altndan bir heykel yaptrdklarnsyler.
Nahordan sonra olu Tarh geldi ve 70 yanda iken o
lu brahim (Abraham) dodu. Btn mrnn seneleri 275 idi.
Tarhm 5 inci ylnda Babilde A r p a z a z adlbir beinci
hkmdar zuhur etti ve 18 sene hkm s rd. Daha sonra
Babil saltanatAs urlu B i l o s (Be lus ) un Keldanilere karis yan
na kadar yedi yllk bir fsla geirdi. Belus bunlarla dvt
gibi Medlerle de dverek galip gelmi, A s ur ile B a b i l ve
Hi n d i s t a n mstesna olmak zere, btn As y a zerinde
62 s enehkm srmt.
Tarhn beinci ylnda Ms rda adFiravun A u r o n kos
olan 7 nci kral 33 sene hkmran oldu. Onu takibe de n 8 inci
kral Firavun S i mo n o s 20 sene hkm s rd. Ondan s onra ge
len 9 uncu hkmdar A r m i n o s 27 sene hkm s rd. bra
himin douundan 20 sene evvel Darmas uk (Damas cus ) yani
am ehri, Morfos tarafndan ina olunmutu. J o z e p h u s ,
A r a m olu Uz ' un bu ehri ina ettiini,, syler.
Tarh (Terah) tan s onra olu brahim geldi. brahim o
lu ls hakm doduu s rada 100 yanda idi. Hayatnn btn
yllar175 yl idi.
brahim, 15 yanda olduu s rada Allaha yalvararak Kel-
danilerin yurtlarnharabeden ve mahsullerini yiyen Ka r -
k a s e leri (kargalar, yahut ekirgeler ?) defetti. Bu s rada Bi-
lus (Belus) lmve As urda ikinci bir kral zuhur etmiti, se
lefinin olu idi ve adNi n o s (Ninus ) idi ve 52 sene hkmran
olarak Ni n o v a * ykurmutu. Bu ehirden sonra Rahbuth (Re-
hoboth), Ras an, Kalnai, (Cabah) yani Arbil (Erbil), Ri-Ayne
(Resi Ayn), Salik (Seleucia)1 ehirleri ina olundu. Kudus de
KenanlMelchisedik tarafndan kuruldu.
brahim Keldanilerin Ur ehrindeki sanemlerinin mabe
dini yakt. Kardei Haran atei s ndrmee gitmi ve burada
yanarak lmt. Bu yzden b r a h i m 60 yama vard
s rada babas Ta r h, kardei Na h o r ve yanarak len Ha-
r a n' m kardei Lo t ( L u t ) ile birlikte Harrana kaarak bura
da 14 sene ikamet etti. Sonra Ha r r a n da babas ndan ayrla
rak K e n a n yurduna geldi ve onun 71 inci yanda K a r dl -
ma r ( Che darlaomar) muharebesi vuku buldu. b r a h i m 85
yana vard, yani Ms ra ait vadin ilk senesi hull ettii
zaman Hcerden olu s m a i l dodu. s m a i l 137 sene yaad.
Vadin 40 ncsenesi Ade mden balamak zere, 3300 senesi
idi. Bu s rada Ninos un zevcesi a m i r a m (S e miramis ) Asur-
lulara 46, yahut 45 sene hkmran oldu ve tufan yznde n
tepeler ina etti.
Ms rda 10 uncu bir hkmdar zuhur etmiti ki, Tebli
P a r a n d o s idi ve 43 sene hkm s rd. Daha s onra gelen
11 inci kral Firavun P a n o s idi. Bu hkmdar brahimin
1 Medain.
elinden karsS a r ayalm, daha s onra ona altn, gmve
kumalar vererek iade etmi, b r a h i mi Ms rdan karmt.
Ondan sonra Ms rda zuhur eden 12 inci kral Firavun
i s o k o s , yirmi bir sene hkm s rd, onu takibeden 13
nckral Firavun Sosonos 44 yl, daha s onra 14 nckral Fi
ravun T a r k o s ( Tarakos ) 44 sene hkm srd.
a m i r a m (S e miramis ) ten s onra As uriler zerinde 4
ncbir kral hkmran oldu ki adZma r o s ' tu. Hkimiyeti
38 sene devam etti. Onun devrinde Giritlilerin K a r e s adl
ilk hkmdarzuhur ederek, Giridi ina etti.
b r a h i m den sonra olu I s h a k geldi ve 60 yana
vardzaman olu Ya k u b dodu. Btn mr180 sene
idi. 15 yana vardzaman, babas onu bir kurban olarak
takdim etmek istedi. Anas S a r a , 127 yama, olunun 38
yama vardsralarda, ld1.
s h a k bir yl sonra Ra b k a (Rebekka) ile evlendi. R e-
be kka , l s h a k ' m 60 yama vardsrada hmile kaldve
M e l e h i s e de k' t giderek karnnda ne tadnAllahtan
renmek istedi. O da ona ( S e nin rahminde iki mille t var, fakat
biri te kinde n daha byk olac ak) dedi.
Bunlardan biri Adom ( Edom) olan Esau idi ve Edom-
lular ondan tremiti. Dieri Yakup idi ve srail oullarda
ondan domutu.
Abimelech, ls hak hanedannn dos tu idi. brahimin yz
ylna bas ts rada harb yapan zat bu idi. Tevrat ona eh
rine nispetle Gadhar kral(Gerar, Kitab-el-tekvin, XX, I) diyor.
Fakat bu adam birok milletler zerinde hkm s rdiin
ona Filistin kraldeniliyor.
s h a k ' n zamannda A s u r i l e r ' i n 5 inci kralA r i s
zuhur etti ve 30 yl hkm s rd. Ms rdada 15 inci kral zu
hur etti ki, ad S e t i s ti ve 19 sene hkm s rd. Bu zat
obanlar diye tanlan drt kiraln birincis iydi.
s h a k ' t an sonra olu Ya k u b geldi ve seksen iki ya
ma vardzaman olu Levi dodu. Btn mr 147 yld.
l s h a k yetmiyedi yana vardzaman L e v i ' ye dua ederek
Ha r r a n ' a gnderdi, ve L e v i ' n in 10 uncu ylnda Ya k u b ,
1 brahim de Trk kiralnn kzKantura ile e vle ndiMuhtas ar -Ed-
Duve l, S a. 23 . R.
babas I s h a k ' m yanna gitti. Levinin 3 nc ylnda Yus uf
dodu, onun 20 nci ylnda, henz 17 yanda iken s atldve
on sene kle olarak kald. sene zindanda yatt, 30 sene fira
vuna hizmet etti ve 8 sene Ms rda iktidar mevkiinde bulunarak
140 yanda ld. s hakn lmnde n s onra E s a u oullar,
Moab, Ammon ve Arama tbi olmular ve He b r o n da Y a
k u b ve oullarile harb etmilerse de Yakub galip gelmive
Es auyu bir okla vurarak ldrmt. Esau oullar, Yakub
oullar kars nda krlmlar ve mttefikleri de kamlard.
Ya k u b 130 yama vardzaman, ktln ikinci ylnda M
s ra gitti.
Yakubdan s onra olu L e v i geldi ve 47 yanda iken
olu K a h a t h 1 dodu. Btn mr, 137 yld. A g o g o sun
devrinde hs l olan tufan onun zamanna tes adf edero za
man As u rda B i l o s ( B e l u s ) ve Ms r da Ma pos ( Me n
f i s ) ina olunmutu. S t a s i k o r o s ( yahut Sti-koros ) akro
batik raks ve oyunlar dnyaya getirmiti. nki kadnlar
aras nda yetimi ( veya terbiye grmt) ve kral Manos
( Humanos ) kendi ahs nda sefahat gstermiti (?).
oban krallarn drdncs olan A p a p o s Ms rda 14
sene hkmran oldu. Keldanilerin tarihlerine gre birtakm
ryalar gren ve Yus ufu iktidar mevkiine getiren zat budur.
Bu obanlara Yus uf un kardeleri yznden hkmdar denilmi
olmas mmkndr.
Leviden s onra olu K a h a t h ( Kohath) geldi ve 60 ya
na vardzaman olu A m r a m dodu. Btn mr133
yld.
K a h a t Atan s onra olu A m r a m geldi. Olu Mus a ,
Vait ylnn 350 nci senesinde doduu zaman 75 yanda
idi. Btn mr 137 sene idi. Onun zamannda Ma p r o s , M
s rda 12 sene, s onra T o mo t h o s ( Thothmes ?) 18 sene,
A m o n p a t h i s ( Ame nophis ?) 43 yl hkm s rd. Ibranilerin
ocuklarn, Ms rn Nil nehrinde bodurmaa balyan zat bu
idi.
Amr a m' d a n s onra olu Mus a geldi. 80 yama vard
zaman srail oullarna hkim oldu ve milleti 40 sene be yaban
1 Arapada dr. . R.
larda rehberlik etti. Mu s a, doduu zaman nehre atldve ad
Ibranilerce Damaris olan ve Raos a ( Ramos o) diye tanlan
A mo n p a t h i s (Ame nophis ?) kzve Mapas (Me mfis ) kral
K a d n a p r a ' nin zevcesi Tremottisa onu bulmu, s ulardan
kurtarmve kendi erkek evldgibi yetitirmiti. Mu s a 10
yama vardzaman Ya n i s ile Y a mb r i s ona hikmet re t
tiler. A r t a mo n i s, yazdrisalesinde, bunu bylece gsterir.
Geri bu vaka erait kitabnda yazldeildir, fakat resul P a u l
bunu zikreder (mali rusul, VII, 22).
Firavun A mo n p a t h i s , s altanatnn 22 ylnda branileri
tula kesmee ve Armopotis ( Hermoplis ?) ehrini inaya mec
bur etmi, Kulileri yenmive krallarSoros ( Zoros ? ) un k
znzevce olarak almt. Halk, kazandklar muvaffakiyeti
Musaya atfediyor ve o Raus ayzevce olarak ald,, diyorlar
d. [ Onun Raus a ile evlenmek istemesi yznden] Kanpara (?)
onu ks kanms a da zevcesi Da m a r i sin lmne kadar bek
lemiti. Bunun zerine bu adam K h a n o t h i s namnda birini
onu ldrmek iin gnderdi, fakat Mu s a galip gelerek bu
adamldrdve Medyenli Rauilin nezdine, Arabis tana firar
etti. Musa 40 yana vardzaman Yathron (Je thro) kzSe-
pora ( Zipporah ) ile evlendi. Bu Jethro, Rauilin olu, oda Daran
olu, oda Yakan olu, o da zevces i1 Ke ntoradab r a h i m' in
olu idi. Mfessirler ibu Yathron (J e t h r o ) nun Rauil olduunu
s ylyorlar2.
Bu s rada bir tufan oldu ki, ncidi ve bu tufan Te -
s e l y a da D o k a l y o n (Deucialion) devrinde vuku buldu ve
P a r a t on devrinde K u ' ta byk bir yangn oldu. Ke l d a -
n i l e r ile F i n i k e l i l e r aras ndaki mehur muharebe bu
s rada vuku buldu ve bu s rada E u n o m i u s , iaretler sana
tn ( yani Alfabe y i?) M e n a n d e r komediyi icadetti ve
K h y a r o n ve A s c l e p i a d i s tedavi sanatnicadettiler.
Mu s a 80 yana vard, yani Vait ylnn 430 uncu yl
hull ettii zaman Allah, ona branileri Ms rdan karma
emretti. braniler denizin ortasnkupkuru toprak zerinden
getikleri zaman Firavun P s onos , ki A mo n p a t h i s ' ten son-
1 Trk zevces iMuhtas ar. Sa. 28, . R.
2 Kas as Enbiyada Hazre tuayb diye anlr. . R.
Abul-Farac Tarihi, F : 6
ra onun yerine gemiti, btn ordus u ile birlikte S u p h de
nizinin ortas nda boulmutu.
Firavun ile birlikte hcum etmiyen Ms rllar hcum eden
lerin helk olduklarngrnce, ilerinden her biri yaptie
gre elinde ne vars a onu korkulacak bir ey s aydve onu ken
dini felkete s rklemekten alkoyan vasta tanyarak ona
ibadet etti. Aynsenede Mu s a , Amalika ile harb etti ve 3 nc
ayda daa giderek s raile ait eriat ve hkmleri telkki etti.
Allahn b r a h i m e Bilici zrriye tin ke ndile rine ait olmyan
bir memlekette ikame t edecek ve yolcu olacak,, demesinden,
HuruKitabnda gs terildii vehile, mahkmiyet iinde geen
430 yl saylmak icabeder. Bunu P aul de kabul etmektedir.
Halbuki Tekvin kitabnda, yalnz 400 yldan bahs olunmaktadr.
Ade mden Musann lmne kadar 3850 ( yahut 3450) sene
gemitir. Rahip Anianus a gre hesap bu merkezdedir. Yet-
milere gre arada geen mdde t 3882 ( yahut 3482 ) yldr.
Sryani ve brani kitaplara gre bu mdde t 2420 yldr. Musa
Ms rda 40 yl, Medyende 40 yl ve lde 40 yl yaad.
YUADAN SAMUELE KADAR KADILAR
KNCS ER B URADA B ALIYOR, EVLYADAN KADILARA KADAR
P
eygamber Mu s a dan sonra akirdi No n olu i o ( J os -
h u a , yani Yua ) , milleti, E u s e b u s ve A n d r o n t -
c us ' a gre, 27 ve A n i a n u s ' a gre, 25 sene idare etti.
Yua , 85 yama vardzaman Byk Mu s a ' dan hkimiye t
asasnalm, milleti mevut arza getirmive K e n ' a n l l a r -
dan 7 milleti helake uratmt. Hkimiye tinin 19 uncu ylnda
mirashalk aras nda taksim etti ve 110 yanda ld.
No n olu Kba dan s onra khinler (yahut yallar)
halkidare ettiler. Kitap, hkimiyetlerinin ne kadar zaman de
vam ettiini anlatmyor. Fakat A f r i c a n u s bu hkimiyetin
30 sene s rdns ylyor. A n i a n u s a gre khin E l i e -
z a r olu mtaas s p P h i n e h a s 1 milleti 24 sene idare etti.
Kt, sulu, mtegallip Kuan ( ) millet zerinde sekiz yl
hkm s rdve A t h n i e l ( O t hn i e /) 2 tarafndan ldrld.
K u a n ' dan s onra Ot h n i e l millete 40 yl hkimlik etmive
onun devrinde B e t h u n i a (Bithynia), M a l o s , P a p o s , T a-
s o s , K a l i s t a , Ma r on d a da ehirler kuruldu.
Ot h n i e l ' den s onra MoablE g l o n * milleti bir cebbar
gibi 18 sene idare etti ve Gi r a olu A ho r (Ehud)4 tarafn
dan ldrld.
E g l o n dan s onra Gi r a olu A h o r ( Ehud ) 62 sene
milletin banda hkimlik etti. Onun 80 sene hkimlik ettiini
syliyenler, E g l o n devrinde geirdii s rgnlk mdde tini de
hkimlik mddetine katmaktadrlar. A h o r devrinde A r i o s
P a g h o s (Areopagus ) un Din Evi (yani mbe di) A t i n a da
1 Arapada dr. Muhtas ar - Ed-Duve l.
2 Arapada (j J bl c ) dir- Muhtas ar - Ed- Dve l.
3 Arapada dr. Muhtas ar - Ed-Duve l.
4 Arapada Cr, jjA) dr. Muhtas ar - Ed-Duve l.
ina olunmu, L a c e d e mo n i a kurulmu ve Ha l e p As ur
kralB a l k o s tarafndan ina edilmiti.
Ah or ( Ehud ) dan s onra A n a t h olu h a m g h a r
(,^1;* j ) millete 18 sene hkimlik etti. Bu adam Filis tin' in
ilerigelenlerinden 60 kiiyi ( dier bir yazmada okuduumuza
gre 600 kiiyi) kz endires i ile ldrmt.
h a m g h a r ' dan sonra Ha s o r kral Na b h i n ( Ja-
bin ) millete 20 sene hkimlik etti. Bu Na b h i n in ordu ku
mandan S i s r a idi ve demirden yaplma 90 ( KitabMu
kaddes in hkimler kitabnn 4 nc babnn 3 ncayetine
gre 900) arabas vard. Kadn Peygamber olan De b o r a h
onun kafasnezmi, o da helk olmutu.
N a b h i n ( Jabin ) den sonra De b o r a h ile B a r a k
geldiler ve 40 yl hkm srdler. Deborah ile Barak rabbin
ltfettii kurtuluerefine lhiler okudular.
De b o r a h ile B a r a k ' tan s onra Me dy enliler, milleti, 7
yahut 70 yl zulmederek idare ettiler. Nihayet Gedon
( Gideon ) Medyenlileri imha etti.
Me d y e n l i l e r den s onra Ge d e o n millete 40 sene
hkimlik etti ve onun 70 olu oldu. Onun zamannda Tho-
be s ' t e ( Teb ) A p o l o n ( Apollo ? ) 1 hkmran oldu ve
s aznn nameleri ile talan yani katyrekli ins anlarn kal
bini yumuatyordu.
Gi d e o n ' dan s onra bir odalktan doan olu Ab i me
l e c h geldi ve 70 kardeini ldrerek 2 3 yl millete hkimlik
etti.
Ab i me l e c h ten sonra P o a olu T ol a ( ly j ^ )
geldi ve millete 20 sene hkimlik etti. Hkimliinin 20 nci
ylnda Da n a olu P r i s o s ( P a r s os ) , Tarsus ehrini
ina etti. Karkidon ( Kar tac a) da ina olunmu ve i l i on
( l i u m ) harap olmutu. Fakat bazlarna gre buras nn ha*
rap olmas S he ms ho n ( Samson ) devrine tes adf eder.
T ol a dan sonra Ciieatl Ya i r millete 22 yl hkim
lik etti.
3 Ze ncile r kralApolon (Muhtas ar-Ed-Duve l) S a. 40, . R.
2 69 karde ini ldrd (Muhtas ar-ad-Duve l) Sa. 40, . R.
Ya i r den sonra A m m o n l u l a r ibraniiere zalimane bir
tarzda 18 sene hkim oldular ve branileri en acekilde taz
yik ettiler ve nihayet Naphtah (Je phthah) 1 tarafndan malb-
edildiler.
A m m o n l u l a /dan sonra J e p h t h a h millete 6 sene h
kimlik etti. Onun 24 sene hkimlik ettiini syliyenler Ammon-
lularn hkim olduklar6 seneyi de onun hkimlik devrine
katyorlar. A mm o n l u l a r ' m, b r a n i i e r e ok fena zulmet
meleri zerine Gile ad ahalisi nce aralarndan kovmuolduklar
Jephtaha giderek onu getirdiler. O da, onlarn reisleri oldu. Bu
adam harb ederek galip geldikten sonra kzn kurban olarak
adamve adanyerine getirmiti. Fakat onun bu hareketi
beenilemez.
J e p h t h t a /itan sonra Ab h i s a n ( jL*JT ) 7 sene hkm
s rd. Baztarih muharrirleri onun ismini katiyen anmamak
tadrlar.
A b h i s a n dan sonra Ze b u l o n ' lu A l on 10 sene h
kimlik etti. Yas ribli John onun 7 sene hkmettiini sylyor.
Yetmilerin erhinde onun ismine tesadf olunmamaktadr.
A l on dan sonra Ak. hr on 8 sene hkmetti. Hkm
nn 7 nci senesinde Ltinlerin, yani Frenk olan Rumlarn ( Bi
zanslI Greklerin ) ilk kralAnias ( Aeneas ) zuhur etti. Baz
larna gre bu zat 3 sene, dierlerine gre 8 sene hkm
srmt.
A k h r o n dan sonra F i l i s t i n l i l e r millete 40 yl zul
mettiler. Geri E u s e b i u s bu rakamkabul etmiyor, fakat
A n i a n o s bu mddetin 40 yl olduunu, A n d r a n i c u s yal
nz 20 yl olduunu sylemektedir.
F i l i s t i n l i l e r ' den s onra Da n boyundan olan Nasral
S a m s on, millete 20 sene hkim oldu. Hkmnn 3 ncy
lnda F i I s t i n l i l e r e kar harb iln etmi ve 5 inci y
lnda Moabli bir kadn olan Ra ' o t ( Ruth ) hdisesi vuku
bulmutu.
S a ms o n dan sonra A f r i c a n u s un anlatna gre
ortalkta sulh ve s knet hkm s rd ve ordunun banda
bir kimsenin bulunmas na ihtiyahis s olunmad iin, yallar
1 Arapada (rUi) dr. - R.
40 sene halkidare ettiler. A n d r o n i c u s bu mddetin 10
seneden, S e p t u a g i n t (Ye tmile r) bu mdde tin 20 sene
den ibaret olduunu yazyor, daha bakalarbu mddetin 12
seneyi gemediini anlatyorlar.
Yallardan s onra S e p t u a g i n t ' in (Ye tmile rin) anla
tna gre, Khin E l i ( J U ) millete 20 sene kadar h
kimlik etti. branilere gre bu mddet 40 senedir. Hkmnn
18 inci ylnda peygamber S a mu e l dodu ve 20 nci y*
lmda S a mu e l , Elinin kars nda bir adak niyazolarak
takdimolundu.
Khin E l i ' d e n s onra peygamber S a mu e l millete 20
sene hkimlik etti. Khin E I V nin lmnde n s onra Tabut-
laht Aminadaph ( Abhinadaph) hanesinde idi. S a mu e l de v
rinin 20 nci senesinde s r a i l oullan bir hkmdar iste
diler.
BRANlLERlN KIRALLARI
NC S ERB URADAN B ALIYOR, BRANLERN KIRALLARI
P
eygamber S a mu e Zden sonra, ilk kral S a u l geldi. E us e-
b i u s' a gre s r a i l oullarzerinde 40 yl, An i a n us ' a.
gre 20 yl hkmdarlk etti. S a u l 1, hkmdarlnn 3 nc
ylnda, A m a l i k aymalbetmi, 31 inci ylnda Ramadaki
Yonathta merasim yaplmve S a u l burada nebilerle beraber
peygamberlik etmitir. Peygamber S a mu e l , S a u l devrinin
35 inci ylnda ld. Beyl sonra da S a u l ile olu J o n a t h a n
muharebede ldler.
5 a u /den sonra J e s s e olu Da v u d 40 sene hkm
s rd. Bunun 7 sini He b r o r i da, 33 n K u d i i ste geirdi.
Btn mr 70 yl devam etti. Da v u d , S e h y u n (Zi o n
yahut S i o n ) u ina etti ve devrinin 10 uncu ylnda Tabutul-
ahdi, bu tabut iin ina ettirdii adra naklettirdi. Da v u d ,
S a u l devrinin 10 uncu ylnda domu, S a u l devrinin 23
nc ylnda 13 yana vardzaman hkmdar olarak mes-
holnm(kokulu yalarla yalanm), S a u l devrinin 30 uncu
ylmd Gu l y a d h (Goliadh) 2 ldrmt. Da v u d kendi dev
rinin 39 uncu ylnda L a v i kabilelerini ayrm, ilerinden yz
(200?) 88 muganni3 semive tyin etmiti. Da v u d bunlar
24 fkaraya ayrarak her fkaraya mensup 12 kiiyi teganniye
memur etmiti. Da v u d , etrafndaki milletlerle harb ederek onlar
yenmiti. Devrinin 28 inci ylnda Efes ve Samos ina olunmutu.
[ Dier bir yazmada deniliyor ki : Da v u d harbde ordus unun
kumandanolan U r i a h ' a karhareket etti ve ona karha
zrladtuzak sayesinde U r i a h' m komu milletlerle harb ettii
1 Araplar buna Talut ( jlU) de rle r, . R.
2 Araplar buna Calut ( j!U ) de rle r, . R.
3 Muhtas arda 288 kiide n bahs olunuyor. . R.
bir srada kars B a t h s h e b a ' y aldve Da v u d ' u n gayr
meru olan olu S l e y m a n bu kadndan dodu. Da v u d
bylece gnah iledi] 1.
Byk filosof ve felsefenin bedireinden biri olan E m-
p e d o c l e s onun devrinde yaamakta idi. (Bu be direi
tekil eden dier filosoflar Pythagoras (Fisagoras), Socra-
tes, P l a t o (Efltun) ve A r s t o t l e (Aris to) dur. E mp e d o c -
/e s e is nat olunan bir kitap vardr ki bu kitapta ins anlarn
nefsi kleye lyk grdkle ri lmden sonraki yeni hayatin
kr etmekte ve bu dnce S l e y ma n m K o h l a t h kita
bnda (KitabMukaddes-Vaz) ki dncelerine uymaktadr 2.
Bu filosof, Allaha hakm, nafi, kavi denilmekle beraber
Zatm bir olduunu, s fatn ona izafe e dildiini, onun bir rab
olduunu, gerek mna, gerek hakikat bakmlarndan ayrl
kabul etmediini ilk dnen kimse i d i 3.
Da v u d ' dan sonra 12 yanda olan olu S l e y ma n
geldi ve 40 sene hkm s rd. Btn yaadyllar 52 yl
dan ibaretti. S l e y ma n s altanatnn 4 ncylnda Amuri-
lerin danda Jebus ili A r a n n harman yerinde byk mbe-
di kurmaa baladve 7 senede inaattamamlad. Mbedin
uzunluu 60 arn, eni 20 arn, yks eklii 30 arn idi. S
l e y ma n s altanatnn 34 nc ylnda s r a i l tanrs nterk
ederek K u d s ' n kars ndaki dada Moabn (bir ilhe olan)
1 Ke li parante z iinde ki fkra Be djann notudur.
2 Be djan bu mnas e be tle diyor ki : Sle yman bu fikirde de ildi. S
le yman Vaiz kitabnda ye ni hayatkabul eder ve o zaman toprak ev
ve lki haline dne ce k ve ruh onu veren Allaha rcu ede ce ktir
12 nci bap. O halde Bar He brae us un Sle yman hakkndaki fikri yanltr.
3 Bar He brae us , Arapa yazd Muhtas arda bu bahs i u ekilde
anlatr : Bu filos of, Allahn zatndan s fatlar ne fyede n ile mte fe kkir
dir. Ke ndis i der k i : Allahn zatvarldr. Varlda zatdr. Hayatve
hikme ti Zat ze rinde ihtilfa s e be bolmyacak iki izafi mnadr. Bu
filos ofun cis mani maad inkr e ttikte n baka ruhani maadda inkr
ede n bir es eri vardr. Davud olu Sle yman ke ndine Kohlat adnver
dii ve De hrle r me zhe bini be nims e dii es erde bu filos ofun mezhebini
intihal eder . Muhtas ar, s a. 51.
Muhas s ar-ed-Duvelin tabna ne zare t eden Antun S alhani S le y
mann De hrle re ait mtalalar, bunlara inandiin de il, be lki bunlar
re d ve te nkid iin irade ttiini, Bar He brae us un bu yzde n yanlarak S
le ymanDe hrle r me zhebine uymu s andns yle r. . R.
Ch e mo s t i a, A m on oullarnn bir ilholan M a l k u m a 1mr-
tefi yerler ina etti. Bunlarn her biririn uzunluu 100 arn,
eni 50 arn ve yks eklii 30 arn idi. Bunlara altndan kal
kanlar, pirinten buhurdanlklar yaptrmt. Saltanatnn bida
yetinde r o m o s (Hiram), Sur kralidi. Bu kral mbedin ina
s nda yardm etmek zere Sleymana 80.000 adam gnder
miti. Bazlarna gre Ho me r ve He s i o d bu s rada hret
kazanmlard. S l e y ma n , A n t a ky a y temellerinden yk
mve yedi ehir ina etmiti.
Bunlar: P a l mu r a (Palmyra) yani T e dmr , Malo, Hasor,
Maghdo, G ha z a r , Alt B e t-H a w r a n, B a ' l u t t i d u s r a i l ' in
Ms r dan kmalarile Mbedin inasaras nda 634 sene
gemitir. Dier yazmalarda 610, Muluk kitabnda 480 sene ya
zldr. Bylece Muluk kitab, dman hkimiyetine ait yllar
hazfetmektedir. Resul P a u l de S a mu e l ' in geliine kadar
450 sene onlarhkimler ile idare etti,, diyor. A d e mden
Mbedin inasna kadar 4168 sene gemiti.
S l e y ma n dan sonra olu Re h o boam, Kuds ten Ye-
h u z a zerinde 17 sene hkm s rd.
Saltanatnn bidayetinde J e r o b o a m, s r a i l zerinde
22 sene istikamet dairesinde hkm srd. Kendisi altndan
iki buzayaptrarak birini Dan, dierini Bethel kabilesi nez-
dinde bulundurmuve s r a i l ! sizi Ms r diyarndan ka
ran ilhlar bunlardr,, demiti. Peygamber S ha m ay a (emi)
Ya hud i y e ' den gelerek onu, iledii bu gnah yznden ve
sraili gnaha drmes i yznden, muaheze etti, ve sz sy-
liyerek Ey me zbah! ey mezbah I dedi, rab yle buyurur:
Davud evinde Jos iah isminde bir oul doacak ve senin
zerinde putlara tapan khinleri kurban edecek ve senin ze
rinde insan kemikleri yakacak,,. Bu yzden J e r o b o a m pey
gamberi ldrmek iin elini uzattise de, eli kurudu. Fakat
J e r o b o a m peygambere yalvardve eli kurtuldu. E p i p h a
ni us ' un anlatna gre bu peygamberin ad Y oy a d a idi,
ve Shamrin (Samaria) dan gelmiti. Fakat bu peygamber ihti
yar bir adam olan peygamber Abhiton ile konuarak ona ya
lan s yledii iin bir aslan tarafndan ldrlmt. nk
1 Moloh ( Kitabmukadde s , muluk s alis , Bak XI, 5 ) . R.
bu peygamber Allahn emrine kargelerek onun yenmemesini
is tedii yerde ekmek yemiti. Onun iin aslan tarafndan
paralanmas ndan sonra dier peygamber onun elbisesini ala
rak 12 paraya ayrm ve 3 paras n Jeroboama gn
dermiti.
Rehoboam devrinin 5 inci ylnda Msr kralS h i s ha k,
J e r o b o a mn hiyaneti sayesinde K u d se kar hareket
etmi, S l e y ma n m yaptrdaltn kalkanlaralmve Re
hoboam bunlarn yerine pirinten kalkanlar yaptrmt.
Rehoboamdan sonra olu A b h y a ( Ll ) 3 sene hkm
s rd. J e r o b o a m 80,000 adam ile Yahudiye oullarndan
4,000 muharip toplamise de, J e r o bo a m hezimete uram
ve srail oullarndan 50,000 kii maktul dmt. A b hy a
14 kadn ile evlenmive 24 erkek, 16 kz ocuuna sahip ol
mutu. A b h y a ile S h a ma y a bu srada rabbin kelmn
sylediler.
Abhyadan sonra olu As a O-1) 41 sene hkm srd.
Devrinin 10 uncu senesinde Kukral1 Za r ah, l o b a s ( Lib-
was -Alibwas j yanna alarak bin kere bin adam ile ve 600.000
Kulu ve Libyalile Yahudiye ye karharb iin geldi. As a
bunlara kar karak bunlarGadharda krm ve mal-
betmiti. As a, devrinin 15 inci ylnda putlaryakm, Ashtoreth
( Atore t) erefine bir bayramtesideden anasnsaltanattan
atm, onun hakkedilmiheykelini (putunu) yakmve znileri
memleketten kovmutu. As a devrinin 29 uncu ylnda A l a ' )
srail zerinde 2 yl hkmran oldu. Sonra Za m r i , efendisi
olan B a s ha' nin olu Al a ' yldrerek 7 gn hkm srd.
Daha sonra srail ayrldve bir ksmT a b h n i' ye, bir ksm
Amri' ye tbi oldu. Fakat Amrinin kuvvet bulmas zerine
T ab h n i ld. Za mr i , halkn A mr zden honut olduunu
grerek, kendini ve saraynyakt.
A m r i 6 yl kadar drs t bir ekilde hkm s rdkten
sonra, amirden amrin dansatn alp bu dazerinde bir
ehir ina ederek ona Shamrin adnverdi. Daha sonralarbu
ehre S e b a s t i a ismi verildi. BurasNa b h o l o s (Nablus) tur.
Amri 12 yl hkm s rd.
1 Zenciler krah. . R.
As adan sonra olu Ya s a f a t ( Je hos aphat) 25 yl h
km srd. Devrinin ikinci ylndan itibaren Amrinin olu
Ahab, srail zerinde 23 yl hkmran oldu. Bu kral, Sur ve
Sayda (Sidon) kralt h b e l ( E t h b o a l ) n kzJ e z e b e l ile
evlendi ve Non olu Kbann lnet okuduu E r i h ayina
etti, onu ilk doan olu A b h i r a m ile birlikte tamamladve
en kk olu S h a k h u p ile kaplarndikti. Bu srada Elijah
(lya) ve Ob a d i a h , A b h i h u d h , O z a i l ve Ya ms h i olu M i-
c a h nbvvet icra etmekte idiler. Ze d e k i a h , E l ia z a r ve dier
400 kii, yalancpeygamber idiler. Sahte peygamber Zedekiah de
mirden boynuzlar yaparak bana koymuve Ahaba bunlarla
Edomlularvuracak ve onlarhe lk edeceksin,, demi. J e h o s a p
h a t devrinin 29 uncu ylnda A h a b' n olu Ah a z i a h , srail
zerinde bir yl hkm s rd. Ve ondan sonra kardei Joram 12
sene hkmran oldu. J e h o s a p h a ^tan sonra olu J or a m 8 sene
hkm srd. Bu kral Ahabn kzkardei A t h a l i a h ile evlendi
ve J e h o s a p h a An oullarolan btn kardelerini ldrd. Bu
yzden adalet assonu arpt, bars aklardkld ve ld.
J or a mdan sonra olu A h a z i a h bir sene hkmran
oldu ve bu sene iinde peygamber E l i s h a' ygnderdi, o da
Ya molu Ya ho (Je hu) yu srail hkmdarolmak zere
meshetti (bana yadkt), o da 28 yl hkm srd, ve
Ahab' m 70 olunu ldrdkten baka, putlara bakan khinlesi
de ldrdve B a ' l mbedini ykt. Elishann Jehoyu meshet-
mesinden sonra Yams hi olu J e hu, Ahabn olu JoramYahu-
diye kralAha z i a h' \ ve Ah a b ' m karsolan Saydalkadn
J e z e b e l ' i ldrd.
A h a z i a ti tan sonra anasA t h a l i a h 7 sene hkm
s rd ve olu Ahaziahn katli zerine btn kralzadeleri
imha etti. Yalnz Ahaziahn olu Yoas h kurtulmutu. Aha-
ziahm kzkardei ve putlara bakan khinlerin reisi Yo y a d h a
( Je hoiada) nn karsYos ha tarafndan saklanmt. Bu J e ho-
i a d a Yahudiye yi bir araya getirerek Athaliahldrd, he
nz 7 yanda olan Yoas hhkmdarla getirdi ve Yahudiye
adamlarn Ba' l evine gndererek mriklerin khini olan
Mathanldrd.
At h a l i a Atan sonra onun olu Ah a z i a t i m olu Yoas h
40 sene hkm srd. Yoam 25 inci ylnda J e h u ' nun olu
Ya h o a h a z , s r a i l zerinde 17 sene hkmran oldu. 36nc
ylnda Peygamber Elisha lm, daha sonra Yoas h da kleleri
tarafndan ldrlmt,
Yoas htan sonra olu A mo s y a 29 yl hkm s rd. Bu
kral E do m ve S e i r (yahut a m i r ?) i fethetti. Bunlarn
ilhlarnKu ds ' e getirerek onlara hizmet etti. A mo s y a nm
10 uncu ylnda Yo a s h , s r a i l zerinde 16 sene hkm
s rd ve Suriye kral B a r Ha d a h (Ha d ad ol u) ile
harb etti, Ha z a i l ' in alm olduu ehirleri istirdadetti ve
rabbin E l i s h a' ya olan kelmna gre, E do mlulardefa
vurup krd. Bu srada Ho a ve A m o s ve Na h a m ve Y o
n at h a n rabbin kelmnsylemekte idiler. A mo s y a' nm 18 in
ci ylnda Yo r a b h a m, srail zerinde 40 sene hkm srd.
Yahudiye kralAmo s y a , srail hkmdarYoas h ile harb etti.
srail oullan Yahudiyye ye karharb ederek bunlarn 300
adamlarnldrdler. A mo s y a ' ya da bir mzrak isabet et
mive o da lmt. Bazmuharrirlere gre Amo s y a , L a c -
hi s h' e kats rada kleleri tarafndan hanerlenmiti. sra
il oullarKuds e gelerek ehir duvarlarn400 arn kadar
ykmlar, ehirdeki altn ve gmle n toplamlar, Allahn
evinde ve kiraln s araynda bulunan btn kablar alarak
a m r i n a (S a m a r i a ya) gitmilerdi.
A m o s y a' dan sonra olu Azarya 52 sene hkm srd.
Ona Oz i a da denilir. Saltanatnn 24 nc ylnda cesaret
gs terip rabbin mbedine gitti ve tts takdim etmek istedi.
Khin Azarya (Ozia) tarafndan menolunmakla beraber gitmek
istemedii iin birdenbire btn vcudunu czam kapladve
o zamandan balyarak olu Y ot h a m hkmet ileri ile me
gul oldu. Bu srada Peygamber s a i a 24 sene rabbin
kelmnsyledi. Fakat kendisini muahaze etmedii iin kira
ln ttstakdimine cret ettiini grnce Oziann lmne
kadar yani 28 yl nbvvetten mahrum kald. Daha s onra bu
drs t ve iyi adam 61 sene rabbin kelmnsyledi. Oz i a
devrinin 29 uncu ylnda Za c h a r i a h , srail zerinde 6 ay
hkm srd ve bylece Yaho (Jehu) nun 4 olnun mr
son buldu.
Za c h a r i a h ' tan sonra S h a l om bir ay ve ondan sonra
Ma h n i m 10 sene hkm srdler. Taphsah ahalisi ehirleri
nin kaps nkendisine amadklar iin ehri tahribeden ve
ehir kadnlariinde gebe olanlarn karnlarn deen adam
budur.
Oziann 34 ncsenesinde Babil kral P ol , S amaria-
ya karhareket etti ve srail kralMa h n i m ' den 1000 talen
gmalarak geri dnd. Oziann 40 ncylnda P e k ha y a,
s r a i l zerinde 10 yl hkm srd. Oz i a ' nin 48 inci y
lnda As ur kral T i g l a t h - P i l e s er, Yahudiye ve sraili
zaptetti ve halkn byk bir ksmnesir ederek alp gtrd.
Bu Ozia, Gath, Asotos (As hdod) ve Yaminann btn s urla
rnyktve Patara (Petra ?)da ikamet eden araplara kar
harb iln etti. P o r p h y r y r i o s ' a gre Ho me r ve He s i o d
bu srada hret kazanmlard.
Oz i a ' dan sonra olu Y ot h a m 16 sene hkm srd.
Bu kral, Kuds duvarlarnn byk bir ksmnina etti ve
A mmo n l u l a r malb ederek onlarvergiye balad.
Y ot h a m dan sonra olu A h a z 16 sene hkmdarlk
etti. Bu kral da putperestlerin ilhlarna kulluk etti ve kt
olan iler iledi. srail kral P e k ah, Suriye kralRa s a n
getirdi ve Yahudiyeye karharb ederek 12000 kere 1000
adam ldrd. Kuds kral A haz , As ur kral Ti g l at h-
P i l e s e r ' e haber gnderdi, o da geldi, R as a n ldrd.
ama karharb etti, Edomlular(Aramileri ?) ele geirdi; bun
lardan byk bir miktar gm aldve memleketine dnd.
A h a z devrinin ikinci ylnda Hoha, P e k a h ' a karisyan et
mi, onu ldrmve srail zerinde 9 sene hkm srmt.
A h a z devrinin 8 inci ylnda A s u r kralShalmaneser, sra
ile karhareket etti, Hosa, onun haraveren bendesi oldu,
sonralarda isyan etti. ghuptos (Msrda) da ikamet etmekte
olan Kulu A d h a r m l e c k e yardm iin haber gnderdi.
S h a l ma n e s e r bunu haber alnca a m r i n e kartekrar
hareket etti ve ehrin etrafna sene kadar karargh kur
duktan sonra buras nzaptetti; srail oullarn, yani 10 kabi
leyi esir ederek Bbile gtrd. te lk Esaret bu idi.
A d e m de n bu seneye, yani Ahaz devrinin 11 inci ylma
kadar, 4730 sene gemiti.
A h a z , S l e y ma n n yaptrd pirin kzler zerin
deki pirin buhurdanlklarindirdi. Bu srada Rodos adas
tahkim olunmuve Araplar tarafndan zaptoununcaya kadar
bu hal zere 1405 sene kalmt. Bundan baka Sikilia (Sicilya)
daki Salinos ehri ina olunmuve S akali ile Pontos taki
Trapizonta (Trabzon) Bithyne a' daki Kuzikos ( Cyzicus ) ve
talya daki Kalanon ve Lycania ehirleri kurulmutu.
A ha z devrinin 7 nci senesinde Romolus hkm srm
ve talyadaki byk ve mehur Roma ehrini ina ederek bu
rada ikamet etmiti. Bu zamana kadar talya krallarna, Ltin-
ler deniliyordu. Bu devirden itibaren bunlara R o m a l l a r
yani Franklar denilmitir.
A haz ' dan sonra H e z e ki ah 29 sene hkm s rd. a-
mirin memleketi ile ve sraililere ait olan btn lke Asurlula-
rn elinde ve onlara tabi idi. He z e k i a h , Kuds ' t e . Ya-
huda zerinde hkimdi ve yalnz He z e k i a h ms takil kalmt.
He z k i a h devrinin 8 inci ylnda As urlu S h a l a m a n e
s e r , Yahudaygzetmek zere adamlar gnderdi. Tanr,
S h a l ma n e s e r ' i bunlarn zerinde hkim kldiin, o da
bunlara, bu memleket tanrsnn hkmne gre hareket etmeyi
emretti, onlara ismi A z a r y a olan bir khin gnderdi ve bu
nun onlara Mus ann eriatnretmesini istedi. O da onlara
brani ile O r a i t a ' y(yani Pentateuch u ) 1 yazd. Bu yzden
S a me r i n liler (Samiryeliler) yalnz bunu kabul ederler. Denil
diine gre bu Az a e r y a , Arami, yani Sryani ile yazlmbir
kitabn yardmile Oraitayyazmt. Sryanilerin elinde bu
lunup P e s h i t t a adverilen ns ha budur.
He z e k i a h devrinin altncylnda Kuds e karhare
ket eden S e n n a c h e r i b As uriler zerinde hkm s ryor
du. Bu adam Hezekiahn yalvarp yakarmas dolaysile ma
lp olmu, Hezekiahm mrne 15 sene katlm ve Allahn
melei, S e n n a c h r e i b ' i n kararghndaki 185.000 adaml
drmt. Bu hkmdar, Kulularm kralT a r h a k (Tirhakah)n
kendisi ile dvmek zere hareket ettiini haber alarak
dorudan doruya Ninovaya dnm ve burada oullarta
rafndan ldrlmt. He z e k i a h su ile dolu bir havuz v
cuda getirerek Kuds e giden bir kanal yaptrm ve su yol
larndan su getirtmiti. Kendis i Babil kiralnn elilerine, evin
1 Yani Te vratyazd. Muhtas ar sa. 64. . R.
de bulunan hereyi gs terdii iin Tanr ona gazabetmi
ve ona u szler sylenmiti : s enin evinde grdkle ri
herey onlarn olacak ve s enin oullarn Babil kiralnn
evinde hare maalar olac aklar . Buna kar He z e k i a h
Rabbin s z iyidir. nk benim gnle rim s elmet ve
emniyet iinde geecektir dedi. Onun devrinde, srail ile
esir olan ve Ninovada ikamet eden ve gerek bir adam
olan T o b i t , Feriteh Re f a i l tarafndan beslenmive gz
lerine rz olan krlk bu melek tarafndan verilen baln
safrasile zil olmutu. Bu srada S y r ac u s e , K a t a n a ,
L e o n t i n s o , M a g h l a r a , Ma r t o n i y a ( T a o r mi n a ? )
ve Ch r e r o n e s us ehirleri S ikilia1da ina olundu ve
Sennacherib de Kilikyadaki Tarsusu ina etti.
He z e k i a h ' tan sonra olu Me n a s s e h 55 yl hkm
s rdve devrinin 13 nc ylnda, bir destere ile ikiye b
lnmek suretiyle Eiya Peygamberi ldrd. Bu yzden Allah
onu reddetmive onu As urlularn eline brakmt. Bunlar onu
esir alarak demirden yaplma kuvvetli zincirlerle balamlar
ve Ninovada hayvanlara mahsus bakrdan yaplma bir kafesin
iine koymulard. Felketin arlkarsnda bunalarak ata
larnn tanrs na dnp tvbe etmi, mehur dua ile Allaha
yalvarm, Allah da duas nkabul etmi, kendisi serbest bra
klmve Ku d s ' e dnmt. Me n as s e h yaptrm ol
duu drt yzlheykeli mbetten atarak paralam, btn
putlarda ykm, Kuds n cenup duvarnyaptrm ve Ya-
hudaytesis etmiti. Pontos ta Mi t h i a , I s t r i s , Aka nt -
hos , A k a r d i a ve E s t a g i r a ehirleri, Sikilia ( Sicilya )
da Salinos ehirleri kurulmutu. Me n a s s e h devrinin 21 inci
ylnda Ch a l c e d a n ehri ina olundu ve ilk phus ikos
( phys icus ) yani tabiiyatfilosof olan Milesyeli Thalis (Thales)
bu srada hret kazanm, I s k i t l e r F i l i s t i n ' e kadar
memleketi zaptetmilerdi. Me n a s s e h ' in 36 nc ylnda k
k S e n n a c h e r i b Asuriler zerinde hkmdarlk ediyordu
ve bir sene sonra M e na s s e h' i yerine gndermiti. M e -
na s s e h devrinin 40 ncylndan balyarak, Tullos Romal
1 Be djan Tali Mahre li Dionys ius ' un es erine bakarak bu is imle ri tas
hih etmitir. Sa 24, nota bak.
lar (Bizans llar) zerinde 31 yl hkm s rd. lk defa olarak mor
elbise giyen ve ahane as lar kullanan Ho s t i l o s da bu kadar
hkm s rmtr. B o z a n t i a da ilk bina B o z o s tarafn
dan kurulmuve 997 yl sonra C o n s t a n t i n e buras nihya
ederek geniletmive ona C o n s t a n t i n o p l e adnvermiti.
Me n a s s e t i ten s onra olu Ammo n , brani Kitab Mu
kaddes e gre 12, A n i a nu s' a gre 2 yl hkm s rd. Am
mon, yabanc ilhlara, yani putperesetlerin sahte ilhlarna
kulluk etmi, bunlara kurbanlar s unmuve kleler tarafndan
vurularak klile lmt.
/mmondan sonra olu J o s i a h 31 yl hkm s rd.
Onun 4 olu vard: Y o k a n y a, Y o y a km, Ya h o a h a z ve
Ze d e k i a h . Peygamber Danyal, Yakanyann oludur. Anani-
as a gre Azarias ve Misael de Yoyakmn oullardr. Bu s
rada Simeonlu Kos hinin olu Ze p h a n i a h , rabbin kelmn
sylemekteydi. J o s i a h devrinin 13 ncylnda E r mi y a
peygamber rabbin kelmns ylemee baladve 18 inci y
lnda kadn peygamber olan Hu I d h i rabbin kelmns yl
yordu. J o s i a h bu s rada rabbin mbedine itina gs teriyordu
ve Hilakya ( Hilkiah) ya rabbin evindeki hzineden, iilere
para vermesini emretti. Bu iiler, temelleri kazyorken, eriat
kitaplarndan birini buldular.
J o s i a h bu kitabokuyarak Allahn emrettii eyleri
renince ii heyecan ile yandve s tn banyrtt. Btn
eriata s adk kalmak iin anditi ve babas Ammonun yap
trd btn putlar atarak mbedi temizledi ve heykelleri
paralyarak mezbahlar ykt; btn khinleri kesti ve Baal
mezbahzerinde kemiklerini yakt. Bylece Yuhudadan J e r o
b o a m a, gelen peygamberin s z gerek kt. J o s i a h devri
nin 31 inci ylnda Na k h a u t h ( Ne c h o ), ki topal firavunun
kendis idir, Ms rda hkm s ryordu. Bu hkmdar, As ur h
kmdarile harb etmek zere Frat zerinde Mabbuk (Me mbic) e
geldi. Jos iah ona hcum etmek zere hareket etmive Nak-
h a u t h tarafndan ldrlmt. Kleleri onun cesedini geri
getirerek K u d ste gmdler.
J o s i a t i tan s onra olu Ya h o a h a z ay hkm s r
d. Topal Firavun geri dne rken bu kralesir olarak gtrm
ve onun yerine Jos iahn olu olan kardei Jeholiakimi yerine
oturtmutu.
Ya h o a h a z dan sonra kardei J e h o i a ki m, 11 yl h
km s rd. El-Yakm adile tanlan zat odur. Onu Topal f i r
avun kardeinin yerine geirmive her yl 100 talen altn ver
mee mecbur etmiti. El - Ya k m devrinin 3 nc ylnda
Kaide li Nabhupals arn olu Ne b u c h a d n e z z a r As uriler
zerinde 44 yl hkm s rdve Kuds e karyryerek esir
lerle birlikte mbedin kablarnalmve El - Y a k mvergiye
balamve gitmiti. Bu esaret s ras nda Danyal ile arkada
larBabile gittiler. Babilde olan ilk esaret budur. Topal f ir a
vun Membii harabettikten ve Jos iah ldrdkte n sonra
Ms ra dnmve Ne b u c h a d me z z a r ' ldrmt(?).
Y oy a k i m devrinin 8 inci ve N e buc h a d ne z z a r n 5
inci ylnda, bu firavun tekrar Kuds e karyrm, Yo -
y a k i m i vergiye balamve geri dnmt. N e b u c h a d -
n a z z a r devrinin 8 inci ylnda Y oy a k i m ld.
Y oy a k i mden s onra olu Yo y a k h i n geldi. Me t t a
ncilinde ondan Yo k a n y a diye bahs edilir. Ondan babas nn
adolan Y oy a k i m diye bahs olunduu da vakidir. Bu zat
ay hkm s rd. Onun kalbi Allahtan dnm, Ne b u c h a d
n e z z a r da nc defa hareket ederek onu, anas nve en
belli baladamlarnesir alarak Babile gtrm, o da Ba-
bilde 37 sene esir kalmt. Ne b u c h a d n e z z a r , J o s i a t i m
amcasolan Ze d e k i a h ' tahta oturtmutu.
Yoyakhinden s onra amcas Z e d e k i a h 11 yl hkm
s rd. Ze d e k i a h devrinin drdnc ylndan itibaren Estig-
hos ( As tyage s ), Medler zerinde 38 yl hkm s rd. De vrinin
19 uncu ylnda, yani Ze d e k i a Am 11 inci ylnda Ne b u c h
a d n e z z a r 4 ncdefa Yahudaya karhareket etti ve or
dus unun kumandanolan Na b h u z a r d a n mbedi ve Kuds
ehrini yakt. Zede kiahesir alarak gzlerini kr etti, pek az
ms tes na olmak zere, btn Yahudile ri esir alarak gtrd,
ve bylece srail oullars altanatnn zevalinden s onra 155
sene kadar payidar olan Yahuda s altanatda s ona erdi. Er -
mi y a, mbedin yklmolduunu haber alnca eriat le v
halarnve Tabudlati bir maaraya s akladve bir kimse
bunlarn nerede olduklarnbilemez oldu. Cl e me n s , mbedin
Abul-Farcc Tarihi, F : 7
yaklmas ndan balyarak 70 sene sren esaretin Hy s t a s p e s
olu D a r i us ' un ikinci ylma kadar devam ettiini hesaplar.
Peygamber Ha g g a i ile Ze c h a r i a h da buna ehadet et
mekte ve yarabbi / Kuds ile Yahuda ehirle rine ne zaman
merhamet edeceksin, nkonlara kargazabn 70 sene s rd,,
demektedirler. E u s e b i u s ile A n d r o n i c u s da aynfikirdedir
ler. Dierlerine gre El - Ya ki r i m ncylndan Cy r u s
( K u r u ) un 19 uncu ylna kadar 70 sene tutmaktadr. Ya
hut J o s i a h ' m 13 ncylnda peygamber Da ny a l ' da n, yani
Ermiyanm rabbin kelmnsylemee balamas ndan itibaren
bunlarhes aplamak gerektir. Africanus a gre Zedekiah devri-
rinin balamas ndan itibaren 70 sene gemesi icabeder. Mbedin
yaklmas na kadar 23 hkmdar gelmitir ve bunlarn devri
525 sene srmtr. Ade mden balyarak geen mddet 4516
sene idi.
KELDAN( BABL) KIRALLARI
DRDNC S ER. KE L DAN( B AB L) KI RAL L ARI
Z
e de ki a h tan sonra K e l d a n i Ne b u c h a d n e z z a r , M
bedin yanmas ndan sonra, 24 yl hkm s rdve yahudi-
lerin s altanatna son verdi. Daha nce de 19 yl hkm s r
mbulunuyordu. Bylece btn s altanat yllar43 e varmak
tadr. Kendis i mbedin yaklmas ndan s onra beinci defa ola
rak Sur ehrini muhas ara etti ve karadan ehre doru tatan
bir kpr ina etti. Sur ocuklar, korktuklariin hereyi
denize atarak katlar ve Babililer de Mi r a m' evirerek
ldrdler. Hi r a m, Juda krallarnn devri devamnca 500 yl
yaamt. Ms r topraklar da Sur denizinde ina ettikleri
kpr yznde n Ne buc h a d n e z z a rm ordus una mkfat
olarak verildi. Ne b u h a d n e z z a r daha s onra B a b i /e dn
dve burada k r e ma s t o su, yani As lbaheyi vcuda ge
tirdi ve onu dnyann acayibi s ebas ndan biri olmak zere
yaptrd. Esaretin 13 ncylnda 60 arn boyunda altndan
bir heykel yaptrd, nk Ha n a n y a ( Ananias ) hanedanna
mensup olanlar bu yzden zafer kazanmt. Daha s onra ken
disi, D a n i y a l ' in ihbarna gre, bir hayvan oldu ve hayvan
lar ile birlikte ln otlarnyedi. Bu s rada J imnis tik ad
verilen ms abakalar Atinada n kazand. Bunlara bu is min
verilmesi, ms abakann plak adamlar tarafndan yaplmas
yznde ndi. Bu Ne b u c h a d n e z z a r ' m devrinde filosof ve
riyaziyeci Hi p p a r c h u s hret kazanmt. Bu zat ke ndis in
den nce gelenlerin heps inden fazla, seyyarelerin yollarn
gzetlemi ve en byk dikkatle mlhaza etmiti. B a t l a -
my o s C l a u d i u s (Suntaks is adntayan Magis ti eserinin
mellifi) onun yazlarndan aydnlanmve son derece istifade
etmiti. Hi p p a r c h u s ' un yazdyn yn eserlerden bu
gn ancak biri mevcuttur. O da Ik veren e cramn es rar,,
adntayor ve dnyadaki muhtelif devletlerin zuhuru bildiri
liyor 1.
Ne b u c h a d n e z z a rdan sonra olu Kt Me r o d a c h
babas nn ldrmas ndan sonra deil, lmnden sonra 3 yl h
km srd. Bu kral hkm s rdsrada Yo y a k i m i yani
Y oy a c h i n veya Yo c a n y a B. Y oy a k i m yani E l y a k i m' \
hapisaneden kardve onu taziz etti, o da Esaretinin 37 nci
ylnda, yani mbedin yklmas ndan 26 yl sonra KtMero-
dachm sofrasnda ekmek yedi.
KtMe r o d a c Atan sonra kardei B e l t s h a s a r (Be l-
s h a z z ar ) 2 yl, Keldanilere gre 5 yl, hkm srd. Devri
nin ilk ylnda D a n i y a l 4 saltanatremzeden 4 hayvana ait
ryaygrd. B e l s h a z z a r , s altanatnn ikinci ylnda, asilza
delerine byk bir ziyafet verdi. Kendis i bin kii tarafndan
grlebilecek bir yerde oturarak arap iiyordu; fakat onlarla
beraber oturmuyordu. Fazla cret gstererek babas nn Kuds-
teki mbetten getirdii mbet hizmetinde kullanlan kablardan
arap itii zaman bir elin glgesi grndve duvarn zeri
ne mahkmiyetinin fermannyazd. Ayngece Medyeli Darius
geldi ve kendis ini ldrd.
1 Be djann notu : Ecrams emaviyede es rar yoktur ve bunlardan
Allahn ne yapmak is te dii re nile me z. Be djan daha s onra Daniyal ki
tabnn 4 ncis hahnn 17 nci aye tini iktibas eder.
MEDLERN KIRALLARI
B URADA KELDANKIRALLARINDAN MED
KIRALLARINA GEEN BENCS ERB ALIYOR
B
e l t ha s a r ' dan sonra medli Da r i u s ' ki na pha r hi da s
(Nabonidus )tur, B e l t e s h a z a r ' ldrdkten sonra bir
yl hkm srd. Kendis i bu s rada 16 yldan beri hkm sr
mekte idi. Darius bu yl iinde Daniyalbtn erafna s tn
bir vaziyete getirdi. Bu yzden Daniyale has ededildi ve ilk
defa olarak as lanlar inine atld. Onun kurtulmas ile kendi
sine hasededenler de helk oldular.
RANLILARIN KIRALLARI
MEDLERN KIRALLAR1NDAN RANLILARIN KIRALLARINA
GEEN ALTINCI S ERB URADA B ALIYOR
M
edyeli Da r i us tan sonra ranl Kur u, 31 yl hkm
srd. Bazyazmalar 39, bazlarda 33 yl hkm s rd
n anlatmaktadr. K u r u MedyalDa r i u s ' u ldrdkten
sonra Keldanilerin, As urlularn ve Medlerin s altanatlarna son
verdi, ranllarn saltanatnkurdu ve Babil' ikametgh ( yani
baehir) edindi. Kendis i drs t adam olan Dany al' s altana
tnn idaresine tyin etmiti. Da ny a l son derece gayretli idi
ve Babil halknn ilholan B e l putunu ykt. Bu 5 e / Kelda
nilerin ilk hkmdaridi ve Ninovay kuran Ni no s ' u n ba
basidi. D art y a l , Ylanda ldrdve Babil halknn nef
retini kazanarak ikinci defa, iinde 7 aslan bulunan bir ma
araya ( yahut kafes e) atld. Peygamber Habakkuk, Judadan
gnderilerek ona yiyecek getirdi; o da as lanlardan kurtuldu ve
dmanlan helk oldu.
Danyal, Esaret yllarnhesabettii srada, Rabbm Er-
miya eli ile haber verdii 70 yllk mddetin dolmu olduu
nu sand, 21 gn orututarak ibadet etti ve milletin geri dn
mesi iin dua ve niyaz etti. Sonra Dicle kenarnda korkun
bir rya grd. Bu ryada, ketenden elbise giyen bir ada
mgrm ve bu adam u szleri s ylemiti: Dikkat et.
ranllarn hkimine kar, milleti salvermesi iin 21 gn
dveceim. Kurusaltanatn ilk ylnda ( 70 yl henz dol
mamolduu iin) Zu r b a b i l ve Yo z a d a k olu I s h o
ile birlikte 50,000 kiiyi gndermi, bunlara Eiyanm kehane
tine gre, Kuds mbedini ina etmei emretmiti. Fakat ncil-
ci J o h n ' un yazdgibi, mbedin inas, etrafndaki insan
lar yznden, 46 yl kadar, yani Hystaspes olu Darius un
6 nci ylma kadar gecikmiti. ranl Kurus tan s onra olu
Kampiz 8 yl hkm s rd. braniler onun Nebuchadnezzar
adntadnsylyorlar.
Onun devrinde J u d i t h , Ma g o g l a r ' d an yani Trkler-
den olan Ho l o p h e r n e s i ldrd1. Devrinin 6 nc ylnda
Sur ehri kmilen tahribedildi.
K a m p i z den sonra Mecusi olan iki karde7 ay kadar
hkm srdler. Fakat bu aylar K a mp i z ' in devri iinde
hesabedilmektedir.
Mecusi olan iki kardeten sonra Hy s t as pe s olu D a
r i u s 36 yl hkm s rd. Devrinin ikinci ylnda 70 yllk
esaret C l e m e n s, E u s e b r i u s ve An d r o n i c u s ile Ha g g a i
ve Ze k e r i y y a Peygamberlerin takririne gre, son buldu.
Devrinin 6 ncylnda ve iyar aynda mbedin inastamam
land. Yks e klii 60, genilii 20 arnd. lk S l e y ma n
mbedinin inas ndan ikinci mbedin inasna kadar geen
yllar 508 dir. Bu s rada filosof Pythagoras 95 yl yaadktan
sonra vefat etti, Ayn s rada filosof Democritus ve filosof
Diogenes, tabiiyatA n a x a g o r a s , mus ikiinas lardan P i n d a r
ve S i m o n i d e s , tabip Hi p p o k r a t e s , sofistlerden Prota-
goras ve / s o k r a t e s , komedi muharrirlerinden A r i s t o p h a n
ve Ap c a l i s ( Eupoles ? ) hret s ahibi idiler.
Btn bunlar iinde dnyada en byk muvaffakiyeti ka
zanan zat bugne kadar tabiplerin s tadve reisi olan Hi p-
p o c r a t e str. Kendis i E me s a jAj t ehrinde yayordu; ara-
sra am' a giderek bugne kadar Hippocrate s ' m Re vokdiye ta
nnmakta olan bahelerde ikamet ediyordu. Kendisi lhhir
adamd. Has talan bedava tedavi ediyordu. Anlatldna gre,
ranllarm hkmdar A r d a i r hastalanm ve ona haber,
gndererek gelmesini ve kendis ini tedavi etmesini istemi, bu
nun mukabilinde saltanatnn yars nkendisine vereceini bil
dirmi, Hippocrates hkmdarn cret teklif etmesi yznden
davetini kabul etmemiti. Onun hlmevcut olan eserleri un
lardr : Aphoris m' le r kitab, Prognos is kitab, Soyulmuarpa
kitab, Latife le r kitab, Kos thron kitab, Hava ve su kitab, i n
s an tabiat kitab, B a a r l a r (?) kitab, D i at i ki
( aht, ant, mis ak ) kitab.
1 Kampiz ordularnn bakumandanidi. .R.
Darius tan sonra olu Ahs hiras h (Ahasuerus) 21 yl h
km s rd. Devrinin ikinci ylnda Ms rfethetti. On birinci
ylnda Atinaya geldi ve onu atele yakt. Onun devrinde
Amalikadan Haman, esaret devrinden geri kalan yahudileri
mahvetmek istedi. E s t e r ve M o r d i k a y uvallar giydiler,
Allah da Ha ma n m hazrladktl kendi bana ge
tirdi. Bazlarbu hikye, devrinde vuku bulan her eyi ya
zan E z r a zamannda yaylmolsa idi, ona kars kt et
mez ve mutlaka ondan behsederdi,, diyorlar.
Ah a s u e r u s ' tan sonra olu Ar t a b a n u s 7 ay hkm
s rd. Bunlarn 3 aybabas nn devrine katlmaktadr.
Artabanus tan sonra Ar y o c h , yani Ar t a x e r xe s Lon-
g i ma n a s 1 41 yl hkm s rd. Devrinin 9 uncu ylnda
ktip E z r a ' y a , Kuds ' , yani mbedin inas ndan sonra eh
ri ina etmek zere emir verdi. Ktip E z r a lh bir rya
grdve hfzas ndan Peygamberler Kitabn yazd. nk
ehrin zaptzerine kitaplaryaklmt. Onun 20 nci ylnda
s ki Ne he mi ah, Kuds ina etmek zere gnderildi. Bu
adam rk bakmndan brani olmakla beraber bir haremaas
idi ve Ar t a x e s x e s ' in skisi idi. Kral ve kralieyi ikna
ederek Kuds e gitti. Kuds te bulunan Yahudilerin, mukaddes
atei yoktu. nkesarete gtrldkle ri vakit atei bir u
kura atmlard. Ne h e mi a h , emretti, onlar da bir miktar
topraukurdan getirdiler ve mezbahm zerine koydular.
Ate146 seneden beri s nm olduu halde birdenbire tu
tutu. Ne he m i ah, Kuds ' te 12 yl kald. Ar t axe r xe s ' \n
bu devrinde Danylda yazlolan 70 hafta hes abedilir ve
bunlar 490 yldoldurur ve Yunanllarn 366 ylna tesadf
eder. Bu da Kuds n, devrinde muhasara edildii Ne r o n u n
ikinci ylma tes adf eder. Bu ana kadar yazclar yllarn he
s abnPeygamberler kitaplarndan ve E z r a ' da n alyorlard.
Fakat bu andan balayarak bunlarMa k k a b i l e rin kitabndan
ve J o s e p h u s ile A f r i c a n u s adlmverrihlerden aldlar.
Artaxerxesin 3 ncylnda filosof S o k r a t dodu ve devrinin
s onlarna doru kendisine zehir iirildi.
Aryochtan sonra dier bir Artaxerxes 2 ay hkm srd.
1 Uzun e lli de me ktir . 0 . R.
Bu Artaxerxes ten sonra Saghdianos 7 ay hkm s rd,
fakat bu aylar daha nceki iki aya katlmaldr.
Saghdianus tan sonra Da r i u s N o t h u s 1 19 yl hkm
s rd. Devrinin 15 inci ylnda Ms r, Iranllar' a karisyan
etti ve Ms rllar yabanchkimiyet altnda 124 yl yaadktan
sonra yerli bir hkmdar getirdiler. Ne h e mi a h , Kuds ' n
btn s urunun inasntamamladktan sonra Babile dnd.
E f l t u n ( P l a t o ) gayrmahlk varlk, yani Allah, Madde
ve s ukut2 hakknda dncelerini yazd. Efltun, ruhlarn be
denden bedene hatthaeratn ve s rnen hayvanlarn beden
lerine intikalini ( ruhlarn te nas hn) retiyordu. Bu filosof
kadnlarn orta malolmasntavsiye etmekte idi. Epicurus onun
bellettii eylere tutundu ve Ar i s t o , 70 yalarnda olduu s
rada E f l t u n dan hikmet dersi dinledi.
Da r i u s No t hu stan sonra hkim Ar t a xe r xe r s 40
yl hkm s rd. Devrinin 15 inci ylnda Romallar m dikta
tr A f r i c a n us , Kar tac ay (?) tahribe tti3 ve bu memleket
onun adna izafetle Afrika dini ald. braniler bu Ar t a x e r e s ' e
A s v i r o s derler. Bu yzden J o h n , E s t e r hikyes ine ait
vakalarn bu devirde vuku bulduunu zanneder. Ye t mi /le rin
tercmesinde ona A r t a x e r x e s denilmektedir.
Hkim Artaxerxesten sonra A r t a x e r x e s Oc h u s 27 yl
hkm s rd. Bu hkmdar kudretli bir kimse idi; Ms ra h
kim oldu ve Ms rllar tekrar ran hkmne tbi oldular. Msr
hkmdarNa k t a n a b u s (yani Ne kt -he r-h e bi t ) Etyopiaya
kat. Bu adam birtakm byclkler sayesinde birok ordu
larn kendisine karhareket ettiini grmt. Bir rivayete
gre kendisi Byk s k e n d e r in gayr meru babas dr.
O hu s yahudileri de hkm altna aldve bunlarkendisine
vergi vermee mecbur ederek onlarHa z e r denizinin ky
sndaki Hy r c a n i a ehrinde yerletirdi. Bu srada skenderin
babas F i l i p, Makidonyada 27 yl hkm s rd. ranlChus un
13 nc ve Filipin 7 nci ylnda byk s kender, Hellas ta
dodu. Anas nn adOl y mp i a s idi.
1 Cariye veya odalk olu de me ktir. . R.
2 Muhtas ar-ed-Dvvelde yle dir : Me bde le r tr : ilh, he yula ve
s ure t . R.
3 Muhtas arda yle dir : Karhizona . R.
Oc hus ' t a n sonra olu P a r s i s ( Ar s i s) 4 yl hkm
srd. Bu srada S o kr at , E f l t u n ve A r i s t o hret
s ahibi idiler. E f l t u n 82 yanda ld ve onun yerini,
A r i s t o deil, amcasnn olu S p o s i p o s ( S p e u s i p p u s )
tuttu. nk A r i s t o onun tilmizi olmakla beraber dnce
lerini, bilhassa ruhlarn tenasuhuna ait fikirlerini kabul etmi
yor ve bu dncelere iddetle itiraz ediyordu.
Bu srada yahudilerin bakhini ve On i a sn (?) kar
dei Ma n a s s e h , Garzim (Ge rizim) danda Kuds ' teki
mbede benzer byk bir mbet ina etti ve kral F ilip' in
olu s k e n d e r , Ar i s t onun talebesi oldu. S o kr at ve
E f l t u n byk Phythagoras tan hikmet tahsil etmilerdi. S o k
r a t ' m lmnden sonra E f l t u n hret kazand. skenderi
yeli T he on, E f l t u nun 33 kitap yazdnbildiriyor; Po-
litikon kitab, Kanunlar kitab, Phae do kitab, Timaus kitab
bunlar aras ndadr. E f l t u n baba tarafndan da, ana tarafn
dan da asl bir kimse idi. nkbabas P o s i d i o r i un ve
anasAtinelilerin kanuncus u S o l o n un neslindendi. Bakalar
na gre E f l t u n , genliinde iir sanatnda yks ek hnerli
idi. S okr a t ' m talebesi olarak tahsil grdzaman s tadnn
iir sanatnhor grdn anlyarak iir kitaplarnyakt,
S o k r at ' a balanarak 50 yl onun talebesi oldu ve Phytha-
goras n hikmetini ondan rendi. ldzaman birok top
raklar (yahut baheler), iki kle, bir kadeh ve ocukluunda
asalet almeti olarak kulaklarna taktbir kpe brakmt.
Sair mallarnkardeinin kzlarnevlendirmek iin sarf etti.
Eyalarnn bir ksmnda dostlararas nda taksim etti. Meza
rnn zerinde u yazyazldr: Burada hikmette, iffette ve
drs tlkte btn ins anlara s tn olan lhbir adam yatyor.
Hikmeti medheden her adam Efltun u medheder. nkhik
metin ou onda idi.,, Mezarn dier tarafna u yazyazldr:
ey arz, E f l t u n un bedenini gizliyors an da onun ruhunu
ekemezsin, nko asla lmez,,.
Ar i s t o , s t a g i r a' ltabip N i c o m a c ho s ' un olu idi.
Stagira, Makedonyann bir kydr. Onun baba ve ana ta
rafndan eceresi As k l e p i a d e s ' e varmaktadr. 20 yl kadar
Efltuna mlzemet etti. Ar i s t o , derse gelmedii zaman
E f l t u n u szleri s ylerdi: akl (yahut idrak) henz gel
medi. Filosof hakikatten uzaktr ve onu dinliyenler sardrlar,,.
Ar i s t o hkmdarlar tarafndan son derece izzetikram g
rr, s k e n d e r onun talimatdairesinde devlet ilerini idare
ederdi. skender dnya hkmdarlarile harbe kt zaman
A r i s t o huzura kavuur ve lisaniyat, tabiiyat, ilhiyat hak
knda kitaplar yazar ve detleri tetkik ederdi. Yakklbir
adamd, rengi akt(yahut beyazd), gzleri ve azkkt,
yanaklarenli, sakalsk, burnu enli, gzleri ak mavi renkli
idi (?). Tek bana yrd zaman sratle adm atar, ba
kalarile birlikte yrynce ar ar ilerlerdi. Kitap okuduu
zaman aras ra uykuyu bs btn unutmu grnrd. Her
kelimeye ehemmiyet verir ve onun kuvvetini itina ile arat
rrd. Bir sual s orulduu zaman sratle cevap vermez, ceva
bnbir mddet sonra sylerdi. arklar(des tanlar) severdi.
Biri ile mnakaaya giriti mi, mnakaay kazanp kazanma
maydnmez, fakat hakikatla alkadar olurdu. Yanld m
yanlnitiraf ederdi. Kendis i ile mnakaa eden kimse haki
kati anlatrs a bu hakikati seve seve kabul ederdi. Giyinii,
yemesi, imesi, aile hayat, hisleri ve heyecanlar lmee
lykt. 68 yanda ldve bir oul, bir kz, bir zevce, kle
ler, cariyeler ve birok mallar brakt.
Fikir ve mezhep itibariyle onun yerine kardeinin olu
T h e o p h r a s t u s geldi. ldzaman ailesine ve talebesine
talimatihtiva eden gzel bir vasiyet brakt.
S o k r a t hakknda deniliyor ki, bu adam kendini son
derece mahrumiyet iinde yaatt. almayseverdi, fakat
maddi zevkleri ve elenceleri sevmezdi. Bir ev iinde deil,
bir ukur (yahut kuyu) iinde ikamet ederdi. Adamn biri
kendisine ukur kerse ne yapars n?,, dedi. O da u cevab
ve rdi: ukur kerse yeri kmez,,. u sz sylemek itiya
dnda i d i : bedenin d gzellii ruhun i gzelliini aa
vurur,,. Atineliler onun daima ders vermek iin yakklgen
leri setiini grerek onun bunlara k olduunu s andlar.
Kendisi, kral, yaad sefih hayattan dolay, iddetle mua
heze ettii iin kral, oullar Anitos ve Militosu kkrtt,
bunlar da S o kr a t ' s odomizm ile itham ettiler; kral da onu
zehirle ldrd. lhiyataziz G r e g o r y , eserinin ikinci ks
mnda, bu S o k r a f t a n bahsederek der ki: Sokratm gzellik
ak(!), her ne kadar utanyors am da, onun olanlara ak
demek icabediyor. Fakat kendis i lmee deer eylerde
iffetini muhafaza etmibir adamd(?).
Parsisten sonra Ars hach (Ars ham) olu Da r i us 6 yl
hkm s rd. Devrinin ilk ylnda henz 20 yanda bir gen
olan byk s k e n d e r taht zerinde idi. Boyu arnd ve
kendis inden nce gelen hkmdarlarn her hangis inden daha
bykt. Birok memleketler fethetti ve 35 kralykt. Ordu
ghnda 12 kerre 10 bin adam vard. Da r i u sun ve s k e n
d e r ' in 6 ncylnda ikis i K i l i ky adaki s s us ' ta harbe
tututular; s ke n-d e r galip geldi, D a r i u s katledildi ve
ranllarn devleti sona erdi.
RANLILARIN KIRALLARI
B URADA RAN HKMDARLARINDAN P UTPERES T
YUNANLILARA GEEN YEDNCS ERB ALIYOR
I
*s k e n d e r y Da r i u s ' u ldrdkte n sonra, 6 yl hkm
s rd. Da n y a /n bir tekenin gelip bir kou ldrmes ine ait
kehaneti gereklemiti (Danyal, VIII). s k e n d e r , Babilonya
ve ran s altanatlarna son verdikten sonra Babilonyayzaptetti
ve l o r i po s ( Pers epolis ?), E r k o n i a ( Hurkania ?) ve M o r i a
( Me dya ?) yfethetti. Btn byk As yayaldve H e n do s
( Indos ) nehrini geerek Hi n d i s t a n ' ve e b ha ( S aba?) y
is tiletti. Darius un kzRu s h n a k (Roxana) zevce olarak
aldve onun kzkardei e b h a ' yda birlikte gtrd. s ken
der 12 ehir ina etti ve Hn l e rin gemesine mni olmak
iin bir demir kapyaptrd. Kapnn yks e klii 12 ve geni
lii 8 arn idi. s k e n d e r yahudileri aldve bunlar onu
selmladlar. O da Allaha kurbanlar s undu. S h a mr a l l a r
(Samarilar) n s k e n d e r tarafndan braklan papaz Alexan-
dre ldrmeleri zerine o da Ms rdan geldi ve bunlarorta
dan kaldrarak S hamrin' de Ma k e d o n y a l l a r ' yerletirdi.
s k e n d e r 12 yl, 7 ay hkm s rdkte n sonra Babile ge ldii
zaman as ilzadelerinden biri, kendis ini zehirle ldrd. Byk
Boynuz krlmtve onun altndan drt boynuz kmt. (Dan
yal kitab, VII ve VIII inci fasllar). Bu 4 boynuz ke ndis in
den s onra hkm sren bendeleri idi. Ade mden s kendere
kadar geen yllarn says, Rahip Anianus a gre, 5069 yldr.
s k e n d e r ' i n zamannda tabip A n d r o ma h u s yayordu. Bu
zat panzehir olarak ve ylan s okmalarna karilolarak
kullanlan Me t h r o d i t o s (yani Mithridate s ) e ylan etini ilve
etti ve bylece ylan s okmalarndan kurtulmaa imkn hs l oldu.
s k e n d e r ' den sonra, bendes i Ptolemy ( Batlamyus ) 40
yl hkm s rd. Kendis i L a g h o s ( Lagus ) un yni Ar ne b-
Aa nn1 olu idi. skenderden sonra bu adam ortaya karak
s k e n d e r ' in cesedini Ms r ' a getirdi ve burada gmd.
Hkm srmee baladylda, hile yolu ile K u d s zap
tetti ve yahudileri esarete uratarak bakhin Hu n i a
( Onias ) zamannda onlarMs ra yerletirdi. Ona nispetle M
sr hkmdarlar Batlamyus lar diye tannmlardr. P h i l i p
Ar r i dae u s , Make donya da ve A n t i y o c h us Suriye ' de hkm
s ryordu. S e l e uc us N i k a t o r yani Fatih, s altanatta
orta idi. Kiliky a' da, As ya' da, Karya' da He lle s pond' da
Trakya' da, Paflagonya' da, Epirus ' ta yedi kral zuhur etmiti.
Bylece hkmdarlarn s ays10 a vard ve Dany al' m s z
tahakkuk etti ( fasl VII ve VIII ). Danyal der ki : Canavarn
10 boynuzu vard. B a 11 a my o s un ( Lagus ) 13 ncyln
da, yani skenderin lmnden 12 yl sonra Antiochus ld
ve Seleucus tek bana Suriyede, btn Byk As yada ve
Hindis tana kadar Babilonyada 21 yl hkm s rd. Onunla
Yunanllarn yl basaysbaladve biz Sryaniler Iskendere
izafe edilmekle beraber onu kullanmaktayz. S e l e u c u s An
takyayve S e l e u c i a y, L a t a k y a y, A p a m e a y, U r-
h a i yi ( Edessa ) ve B e r o e a y, P i l a s ' , Ge r m a n i ki ' y i
( yani Mara) ina etti.
A d e m den S e l e uc us ' a kadar, Eus ebius a gre 4889
yl gemitir.
Ade mden Seleucusa kadar, Andronicus a gre, 5083 yl
gemitir.
Ade mden Seleucusa kadar, Givargiye en muhteem ulu
Georgea gre 5083 yl gemitir.
A
Ade mden Seleucusa kadar, Africanus a gr,e 5083 yl
gemitir.
Ade mden Seleucus a kadar, Edesseli Theophilus a gre,
5197 yl gemitir,
A _
Ade mden Seleucus a kadar, Edesseli Jacoba gre, 5149
yl gemitir.
de mden Seleucusa kadar, araplarn pis kopos u Georgea
gre, 4929 yl gemitir.
1 > yni tavan, . R.
de mden Seleucusa kadar, Anianus a gre, 5180 yl
ve 10 ay gemitir.
YunanlYe t mi l e r bu son tarihi kabul ediyorlar. Yu
nanllarn zamanmzda kullandklarhesap, Edessal T he o-
p h i l u s un hes abna uymaktadr. 5197 yla, S e l e u c u s ' un tam
yllarnve ilkterin ile balyan eks ik yltamamlamak iin
bir ayilve edecek olursak, Ade mden balyarak geen
emsyllarve aylartamamlamoluruz. O halde 5197 sene
ye 1586 yl ilve edersek 6783 yl eder. 11 aya da 1 ay ilve
edersek 12 ay olur. Yllarn yeknuna 1 yl katmakla 6784
yl olur. Eylln 10 u da eksik seneye, yani 6785 senesine ait
sayabiliriz.
L a g u stan s onra P h i l a d e l p h u s (yani kardeini se
ven) 38 yl hkm s rd. Devrinin 5 inci ylnda A n t i o c h u s
S ot er, kardei S e l e uc u stan s onra Suriye ' ye kkim oldu.
P h i l a d e l p h u s , devrinin 6 ncylnda, Ms r' da, esir olan
yahudileri serbest braktve bakhin E l i A z a r a hediyeler
gndererek mukaddes kitaplarn kopyalan ile mtercimler gn
dermesini istedi. Bakhin kitaplaraltn mrekkebi ile yaza
rak Yunanca ve braniye vkf 72 ilim adamile birlikte
gnderdi. branilerin her kabiles inden 6 kii seilmiti. P h i i a
de I p h u s bunlarF a r o (Pharos ) adas na yerletirdi. Bunlara
36 hcre ina etti, her iki kii bir hcrede ikamet ediyordu.
Bunlara, metinden hibir ey deitirmiyerek tercmeyi yap
malarntavs iye etmiti. Bunlar da kitaplar72 gnde tercme
ettiler ve ilerinden her iki kiinin itiraki ile 36 ns ha vcu
da getirdiler. Ns halar karlatrlnca, hepsi de bir tek adam
tarafndan tercme edilmigibi birbirine uygun kt. Hkm
dar da bunlars ke nde riye ktphanes ine koydu.
Antiochus Soterden sonra kendis ine Allah denilen An
tiochus Suriye de 15 yl hkm s rd. Devrinin 34 ncylh-
da 1 P a r t l a r , yani E r me n i l e r , Ma ke do ny a l l ar , yani
Yunanllara karisyan ettiler ve ismi A r a k olan bir adam
hkmdar yaptlar. Bunlara, bu zamandan beri A r a k l 11ar
denilmektedir. Bu s rada Ro m a l l a r , Ga l l i l e r d e n ( Gaul
ahalis inde n) ve Kalayallardan (Keltler ?) 4 kere 10 bin kiiyi l
1 Yani Philade lphus otuz drdnc ylnda. . R.
drdler. Rados ile onun civarndaki btn memleketler zelzele
yznden o derece sarslmtki byk heykel ykld. Bunlar,
( Ro m a l l a r ) S i r a ku za kar harb atlar ve K a f a ' yu
( Korfu y u?) tahribe ttile r; S i c i l y a kendilerine tbi oldu ve
birok b e r y e ( yani s panya) ehirleri onlara geti.
B a t l a m y o s P h i l a d e l p h u stan s onra Batlamyos Eu-
ergetes ( yani hnerli el s ahibi) 26 yl hkm s rd. Aynyl
iinde S e l e u c u s K a l o n i k u s , Suriyede 20 yl hkm s r
d, ve K a l o n i k u s , yani Ra k k a ve Karkis on ( Circe s eum)1
ehirlerini ina etti. Ondan s onra S e l e u c u s K r o n o s 3 yl
hkm s rd. Ondan sonra B y k An t i o c h u s 36 yl hkm
s rd. Bakhin Onias , mtat olan vergiyi Ms r hkmdar
olan Firavuna vermek is temediinden Firavun ona karhid
detlendi ve yahudileri kmilen imha etmek istedi. Bunun ze
rine akllve kuvvetli bir ahs olan J o s e p h u s , yahudiler
tarafndan ona gnde rildi ve ona iltifat edildi. Oda E u e r ge -
/e s in hiddetini yattrdve ondan bir ferman ald; bu s ra
dan balyarak Jude adaki btn ehirlerin zerine hkim olan
bir general gnderildi.
B a t l a m y o s E u e r g e t e sten s onra B a t l a my o s P hi -
l o p a t o r ( yani babas n s e ven) 17 yl hkm s rd. Bu fir
avun, yahudilere eziyet etti. Saltanatnn s onlarnda Surn/edeki
byk A n t i o c h u s onu malb etti ve Ms ra hkim oldu.
Judiaya da gelerek onu da fethetti. Sonra Ma k k a b i l e r i n
mukaddes tarihinde tarif edilen hdiseler vuku buldu.
B a t l a m y o s P h i l o p a t o r dan sonra B a l a my o s
E p i p h a n e s ( yani temizleyici yahut bir ihtimale gre adaleti
datc) 21 yl hkm s rd. Fakat bazeserlerde onun 24
yl hkm s rdanlatlyor. Bu firavun kendi generali olan
S c o p o s ' u gnderdi, o da Judayve Suriyeyi fethetti. B y k
A n t i o c h u s ona karhareket etti ve Ms rllarmalub ede
rek ellerinden btn ehirlerini ald. Yahudile r kendilerini
An t i o c h u s ' a sratle teslim e ttile r; o da bunlari hediyeler ve
rerek taziz etti. A n t i o c h u s askerlerin getii yollarve geit
leri yaptrd, nehirler zerinde tatan kprler vcuda getirdi.
Byk A n t i o c h u s , devrinin 11 inci ylnda Thermopylaida
1 L~j 3j .s
Romallar tarafndan malbe dildi ve bunlara her yl bin
tale n altn vermeyi taahhde tti ve A n t i o c hu sun olu
E p i p ha nos ' u Romallara rehine olarak verdi. Bu s radan
balyarak Yunanllarn s altanat, Romallarn hkmne tbi
oldu. Bu yzde n Yunanllar ve Ms rllar mttefik oldular ve
A n t i o c h u s , B a t l a m y o s E p i p h a n e s ile yapt harbi
durdurarak onunla bir dos tluk antlamas yapt, Byk A n t i
oc hus , B a t l a my o s, E p i p h a n e sin kzKle opatrayzevce
olarak aldve me hir olarak ona Suriye, Fenike, Samaria ve
Judayverdi. B a t l a my os E p i p h a n e s' in 17 nci ylnda
Byk Antiochus (deniz yolu ile?) lranllarn ahane ehri (ya
hut payitaht) olan Ilama kar hareket etti ve orada ld.
Daniyalin de dii gibi o, birka gn iinde gazaba uram-
yarak, harbe de ginniye re k malp olacakt(Daniyal, XI. 20).
S e l e u c u s , Suriye de hkimdi. Onun mutemet vekili olan
He l i o d o r u s yahudile ri ins afs zca tazyik e ttii iin Allahn
bir darbes ine uryarak s trap ekti. B a t l a my o s E p i p h a
ne s m. 21inciylnda Byk A n t i o c h u s 1un olu A n t i o c h u s
E p i p h a n e s Suriye ye hkim oldu, ke ndis i Romallarm e lin
de rehine olarak 11 yl kalmt. Tahta geer gemez, Ms r
daki B a t l a m y o s a gitti. Romallar onu gitme kten mennetti-
lerse de, bu adam Judaya dndve Kuds e vardzaman
Allahn mabe dini yama etti, iine Zeus un heykelini koydu
ve khin Eli Azari yakalyarak ona kurbanlar ve rdirme k is tedi.
Khin ikencelere uratlmakla be rabe r bunu yapmayre dde ttii
iin ld. Daha s onra, $ a l o mun kars a mo n Vy\7 olu
ile birlikte Antiochus un huzuruna ge tirdile r ve ilk olunun di
lini ve en be lli bal uzuvlarn kes erek etlerini kaynatmak
iin bir kazana attlar, ikinci olunun kafas nn deris ini yz.
die r. ncs nn dilini kes tiler. Drdncs ne de aynmu
ameleyi yaptlar. Nihaye t analarnda ldrdle r. Kuds te
bunlarn heps i ehit s ayld. Fakat daha s onralar cesetleri
An t a k y a ' y a gtrld.
B a t l a my o s E p i p h a n e sten s onra B a t l a m y o s
P h i l o m e t o r ( yani annes ini s e ve n) 35 yl hkm s rd.
De vrinin 16 ncylnda A n t i o c h u s E p i p h a n e s, lranllarn
topraklarnda Allah tarafndan gelen bir darbe nin sebeb-
olduu idde tli bir has tala uryarak, ld. A n t i o c h u s
Abul -F ar ac Tari hi F- 8
E u p a t u r 2 yl hkm s rd. Bu hkmdar da yahudile re
kar yaplan fe na hareketleri kat kat arttrd. Onun zama
nnda Yonathabh oullarndan Papaz S i me on zade J o h n un
olu M a t i t ha, M ur i r i de ikame t e diyordu ve 5 olu
vard. Bunlar J o h n G a d d a i, S i mo n T a rs a i, J u d a
M a k h ai , E l i E z a r Ha v r a n , J o n a t a n Ha pos idiler.
Bunlar bir yahudinin kurban takdimi ile megul olduunu
gre re k hidde tle ndile r, onu ldrdle r ve onu kurban ver
meye mecbur eden hkimi de ldre re k kurbanyok ettiler. Bu
kardeler die r birtakm mte as s p eriatilerle birlikte daa
katlar. A n t i o c h u s E u p a t o r hdis e de n habe r alnca K u
ds ' e , 100.000 adamdan mte e kkil bir kuvve t gnde rdi. Bun
larn harb ettikleri s rada E l i E z a r Ha v r a n byk bir fil
grd ve hkmdarn bu fil ze rinde oturduunu s and. Onun
iin filin altna gide re k bir klla karnnyard. Fil s ars ld
ve onun zerine de re k onu ldrd. Muhare be biterek g
mlme k zere lle rin cesetleri toplandzaman lle rde n
her birinin elbis eleri iinde altn putlardan bir ks mn buldu
lar. Bunun zerine J u d a Kuds teki khinle re 3.000 para
gmgnde rdi ve le nle ri namna yin yaplmas nve bun
larn ahirette efaate nail olmalarnte min etmes ini is tedi. Bu
s rada putperes tler aras nda Allah iin ilk mbe t kuruldu. Hunia
( Onias ) bu mbe di Ms rdaki l i o s p a n t a s ( yahut He l i -
o p o l i s ? ) te ina etti ve burada yahudile rin de tlerine gre
yin yapt.
B a t l a m y o s P h i l o me t o run 18 inci ylnda S e l e u-
c u s un olu Di m e t r i u s S ot er, Suriye de 12 yl hkm
s rd. Ke ndis i Romadan gelerek atalarnn s altanatn ele ge
irdi ve A n t i o c h u s E u p a t o r ile vekili L u s i a yldrd.
B a t l a my o s P h i l o me t o run 20 nci ylnda yahudile rin ilk
hkimi J u d a s M a k k a b u s zuhur etti ve bu andan balya-
rak 3 yl mdde tle bakhinlik ile hkndarlk makamlarn
birletirdi. J u d a s , A n t i o c h u sun ge.eralini J u d a s ' tan
karm, mbe di tathir etmi ve harb e s nas nda De me trius un
ordu kumandan tarafndan ldrlmt. Daha s onra onun
karde i J o n a t a n zuhur etti, 19 yl bakhinlik ile ge ne ral
lii bir arada yaptve byk bir cesaretle harb etti. B a t l a m
y os P h i l o m e t o r' n 29 uncu ylnda s k e n d e r Suriye de
10 yl hkm rd. Bu adam De me t r i u s ' u ldrd ve M
s ra gidere k bu memleketi de zaptetti. P h i l o me t o r da ona
kzKle opatrayvererek onunla s ulh yapt. Hi p p o l i t o s der
ki : bu da Daniyalin de diine uyuyor. nk Daniyal Ce
nup kiralnn kzimal kiralna verilecek,,, demiti (Daniy al
kitab, XI. 17). T he o do r e t diyor ki : " B atlamy os Epephanes -
in kzKle opatra nin By k Antiochus ' a ve rilme s i ile Daniy al' in
ke hane ti tahakkuk etmitir.,, Bunun doru olmas muhtemeldi.
B at l a my o s P h i l o me t o r ' d an s onra B a t i a my o s E u-
e r g e t e s II. 29 yl hkm s rd. Ke ndis i Habhubhann? olu
idi. Onun 5 inci ylnda s kenderden s onra De me t r i u s II.
Suriye de 3 yl hkm s rd. Bu E u e r g e t e s ' in 7 nci ylnda
J o n a t a n dan s onra bakhin S i m o n zuhur etti ve 8 yl ge
ne rallik de etti. Bu hkmdar, Ro ma ' ya bir altn kalkan g n
de rdi ve Roma' ldLY onunla tuntan bir levha zerine yazlan
bir s evgi muahedes i yaptlar. Aynzat olu John' u A n t i o c h u s
D e me t r i us ordus unun kumandan K a n d a b i s ' t kar gn
de rdi, onu malbe tti ve btn ordus unu imha etti. Bylece
yahudile r vergi vermekten kurtuldular. Aynyl iinde M ak-
k a b i l e r ' in ikinci tarihi s ona erdi.
Ha b hu b ha olu B a t l a m y o s' un 8 inci ylnda De -
me t r i u s azle dildi ve onun yerine A n t i o c h u s S i d i t os
Suriye de hkm s rdve Ku d s ' e karharb etti. Bazkle
ler S i c i l ya' da. is yan ettiler. Bunlar adann bir ehrinde mu
has ara e dildikle ri zaman, akalmak yznde n, biribirle rini ye
diler. v a l o s ( Ae o l u s ) adas nda byk bir ateindifaol
du. B a t i a my os ' un 15 inci ylnda onun Erihada bulunan
kumandan, bakhin S i mo n ' u ldrd. Daha s onra Hy r k-
a n u s adile tanlan J o h n zuhur etti. Hy r k a n i a' ya kar
ordu topladiin bu adalan J o h n 26 yl harb ile megul
oldu. B a t l a my o sun 17 nci ylnda De me t r i u s s altanatna
dnd ve Suriyede 4 yl daha hkm s rd. Daha s onra
A n t i o c h u s A g r i t t a Suriye ye 12 yl hkim oldu. Bu adam
Kuds e ge ldi ve onu idde tli mihnetlere uratt. Hy r k a n u s ,
mthibir s kntiinde olduu iin Davudun mezarn at,
es kiler tarafndan buraya konan 3000 talen altn kard,
bunlardan 300 taleni An t i o c hus ' a . verdi, o da geri dnd
ve bu s rada Hy r k a n u s amrini (Samaryay) tahribetti.
Habhubha olu B a t l a my o s E u e r g e t e s ten s onra
P h y s k o n adile de tanlan B a t l a m y o s S o t e r 17 yl h
km s rd. 4 ncylnda A n t i o c h u s K u d i ko s (?) Suriye
de 18 yl hkm s rd. S o t e rion birinci ylnda J o h n
Hy r k a n u s ld ve J o n a t a r i m olu A r i s t o bul u s zu
hur ederek bir yl hkim oldu. Bu adam bana bir tageirdi
ve hile yolu ile kardei A n t i g o n u s ' u ldrd. AdJ o h n
olan die r bir karde i de onu ldrd. Bu John, I v a nni s ' -
tir. Kendis ine A l e x a n d r e de denilir. 27 yl hkm s rd
ve halka zulmetti. Bu s rada B a t l a m y o s S o t e r anas Kle-
opatra tarafndan azle dildi, o da Kbrs adas na kat.
Batlamyos Soter den s onra karde i Batlamyos Ale xandre
10 yl hkm s rd. 4 ncylnda Suriye kralKuzikos (?) u
diri diri yaktve bizzat ke ndis i Suriye ye bir yl hkim oldu
Daha s onra Filip Suriye de iki yl hkm s rdkte n s onra
Kuzikos un yaklmas na yardm edenlerden biri olmak dolays i
ile halk tarafndan azle dildi ve ahali Romann hkimiye tine
s arld. Batlamyos Alexandre' \n 6 nci ylnda Yunanllarn Suri
ye ve As yadaki hkimiye ti s ona erdi. Antakya Yunanllarn
220 ylnda, Romaya tbi oldu.
B a t l a my o s A l e x a n dr eden s onra kardei S o t e r
ge ri dndve 8 yl hkm s rd. Bu S o t e r iflas tarafndan
kovulmak dolays iyle gitmi olduu Kbrs tan geri dnmt.
Ke ndis i karde i ile dvm, onu uzaklatrmve es ki me v
kiini geri almt. Phys kon adile mruf olan Soter, s ke nde
riye de ve btn Ms r ze rinde hkim oldu.
B a t l a my o s S o t e r de n s onra olu B a t l a m y o s Di -
o n i s us ikinci defa olarak 30 yl hkm s rd. De vrinin 5
inci ylnda John Ale xandre ldve kars olup Se lina adn
alan A l e x a n d r a 9 yl hkm s rd. Ke ndis i Allahn emir
lerine katiyetle s ayggs te rir ve bunlarortadan kaldranlar
cezalara uratrd. Fakat ke ndis i olu Hy r k a n u s u bak-
hin yapt iin Yahudile rin ileri teevve uradve onun
die r olu A r i s t o B ul l us mtees s ir oldu ve ikis i bu yz
de n kavga ettiler. Birok karklklardan s onra Hy r k a n u s
bakhinlikte kaldve A r i s t o B ul l us kral oldu. Ks a bir
zaman s onra Roma ordularnn kumandanPompey geldi,
A r i s t o B u l l u s ' u yakaladve zincirler iinde Romaya gt
rerek kardei Hy r k a n u s ' u hkmdar yapt. Bu zat hkm
darlkta 34 yl kaldve P o mp e y in ykm olduu Kuds
s urlarnye nide n ina etti. Pompey Yahudile ri vergiye tbi
tutmutu ve byk Erme nis tan, herye ve Is aorya' yfethetmiti.
Ke ndis i kuvve tini fazlaca artrm ve bu yzde n Otokrator
nvannalmt. Ms rdaki B a t l a my o s D i o n i s u sun ld
yl, Romada 3 kons ln itiraki ile kons llk rejimi ba
lad. Bu 3 kons l G a i us J u l i u s , Ma r k A n t oi n ve
Kr a s o s idiler.
B a 11 a m y o s D i o n i s u stan s onra kzK l e o p a t r a
23 yl hkm s rd. De vrinin 3 ncylnda Roma kons lle
rinde n biri olan Gaius Julius u hkmdar yaptlar ve ona
Sezar unvanverildi. nk anas lm halinde iken karnn
atlar ve onu karnndan kardlar. Ke ndis i Ms ra giderek
Kle opatraymevkiinde s alamlad. Onun tahta ge tii ayn ad
olan Kuntilis 1 (temmuz) Julius ' a evrildi. J u l i us 4 yl hkm
s rdkle n s onra ld ve Augus t Sezar ondan s onra 57 yl
hkm s rd. De vrinin altncylnda bakhin Hy r k a n o s
Partlarn, yani ranllarn memleketine esir olarak gtrld.
Bu yzde n As kalan yaknndaki Apollu puthane s inin khini
olan He rodun olu Antipate rin olu He r od Romaya gitti,
yahudile r zerinde s altanat s ahibi oldu ve 37 yl hkm s rd.
Hy r k a n u s esaretten dnzerine He r od ile olu J o n a
t a n Og s ^ n 11 inci ylnda ldrdve bylece u ke ha
net tahakkuk e tti: hkimiye t kime ait ise o gelinceye kadar
as Judcdan ayrl myacaktr,,. nk bu He r o d un de vrinde
Kurtarcmz ( Me s i h ) dodu ve Da v u d ' un 7 haftas ile 62
haftas doldu. Bylece Hys tas pes olu Darius un 6 nci ylile
balayan 483 yl tamamland.
Bu He r od, Roma' dan gelince yahudile r onu karlama
dlar, o da bunlarla harb etti, onlarmalub etti, K ud s ' n iki
duvarnyktve birok yerleri tahribetti. Khinlik elbis elerini
elinin altna aldve bir yl ms tes na olmak zere bakhini
serbest brakmad. Hy r k a n u s ' un katlinde n s onra Babil' e ha
ber gnde re re k Hn a n a i l adladamge tirdi. Bu adam khin
ler s nfndan de ildi. Fakat onu, bir yl mdde tle bakhinli-
1 Quintilis , yani be inci, . R.
e getirdi, s onra azletti ve He r o d' un zevces inin kardei olan
H y r k a n o s olu A r i s t o B u Hu su bakhin tyin etti ve
ks a bir zaman s onra onu, ke ndi kars olan kzkarde i Mariyi
analarnve bakhinle r ailes ine mens up her kiiyi ldrd
ve Hn a n a i l ' i tekrar bakhinlie ge tirdi. O g s t ' un 13 n
c ylnda, kumandan A n t o n i u s kendis ine karis yan etti
ve Ms r kralies i K l e o p a t r a ' y sevdi. O g s t ona kar
hareket etti ve onu malp etti. Og s t Senato ile is tiareden
s onra Antonius ile dos t oldu. Bunun zerine K l e o p a t r a Ya-
hudile rin ve Araplarn diyarna hkim olmak is te diini A n t o
ni us ' a bildirdi. O da razoldu. Og u s t bu yzde n hidde tle ndi,
An t o n i u s ' a kartekrar hareket ederek onu malpe tti ve
Ms rfethetti. Og s t , K l e o p a t r a ' nin Gne ve Ay adl
iki olunu alarak ldrd. Bunun zerine K l e o p a t r a ve
A n t o n i u s ke ndile rini ldrdle r.
ROMA MPARATORLARI
PUTPEREST YUNANLILARDAN ROMA KIRALLINA
GEEN VIII. SERBURADA BALIYOR.
B
atlamyos ' lann, yani Yu n a nllarn hkimiyeti Ms r da
da son bulunca btn Ms r ve btn Suriye Roma' nin h
kimiyetine geti.
K l e o p a t r adan s onra Au g u s t us S e z a r geldi. Ms rda
hkm s rd s rada ona S e b a s t u s adverildi ve Seksti-
lis 1 aynn adaus tos a evrildi. A u g u s t u s , de vrinin 18 inci
ylnda ordu kumandanTi be r i us ' u E r me n i s t a n ' a gn
dermio da buras nfethetmiti. He rod, a m r i n i (S amaria)
ina etti ve Sebas tus un erefine ona S e bas tia2 is mini verdi.
Bundan baka Es traton kule s ini (Turris Stratonii) ina etti,
ve ona Se zaria (Kays eriye) is mini ve r di3. Bundan baka
e lil de Gabalay ina etti. Ag u s t u s ' n 43ncve He rodun
33 nc ve Yunanllarn 309 uncu ylnn 25 ilkknununda
ve haftann 3 ncgns abahnda Rabbimiz I s a Me s i h b-
nullah (Allahn olu), Davut kzBkire Meryemden dodu ve
bu yl haftann ikinci gn balad. Ayn yl iinde Roma
s enatos u K e u r i n n o s (Cyrenius ) u Yahudile rde n vergi topla
mak zere gnde rdi. nk elil, Ye hudaya is yan etmiti
ve birok yahudiler Kaysere vergi vermek ve fni kims e
leri tanrtanmak doru deildir.,, diyorlard.
Otuz yl s onra haftann 4ncgnve s onknunun Altn
cgnMesih, Yahya tarafndan Erdnde vaftiz edildi. Rab
bimiz iki yanda iken Yus uf ile Meryem Nas iradan Kuds e
gittikle ri s rada Bet Lahme vardklarzaman Mecusiler ge ldi
ler ve onu tzim iin eildiler. Bunlar geceleyin Ms ra hare-
1 S e ks tilis , yani altnc . 6. . R.
2 Nablus e hri. 6. . R.
3 Buras Banyas tr.
ket ettiler ve He rodun lmne kadar orada 2 yl kaldlar;
s onra geri dndle r. Mukadde s Bkire onu dourduu zaman
13 (yahut 15) yanda idi. ld zaman 51 (yahut 63) yan
da idi. Romalhakm Longinus Mecus ilerin geliine dair S e
zar a me ktup yazarak u s zleri s yledi: arktan gelen h a n
llar s izin s altanatnzn hududu iine girdile r ve Yahuda' da doan
bir ocua he diye le r ge tirdile r. Fakat bu ocuun kim olduunu ve
kimin olu olduunu he nz anlyamadk.,, A u g u s t u s ce vap g n
dererek de di k i : Bizim orada braktmz v ali He rod, bu ocuun
kim olduunu bize bildirme lidir.,, Rabbimizin douylna gelince,
muharrirle r (yahut tarihile r) buna dair muhte lif s zle r s yl
yorlars a da, bizim anlaymza gre bhdis e Yunanllarn
309 ylnda vuku buldu1. Yunanllarn bu yl, haftann ikinci
gn balamt. Daha bakalarbaka trleyler yazmakta
drlar. He r o d , Bet Lahm ile e trafnda doan ocuklarldr
molduu iin Allahn kahrna urad. Bu adam iki yl id
de tli ztraplara uradve 70 yanda ld.
A u g u s t u s , He rodun olu Arche laus u babas nn yerine
ge tirdi, o da 9 yl hkm s rd. Fakat me cnunane bir hare ke t
te bulunduundan dolayB h i n a n ( Vie nne ) ehrine s rld.
Buras gals ine ( Gal) e hirle rinde ndi. Daha s onra A u g u s t u s
dr- kiiyi vali (tetrah) olarak nas betti. Bunlarn yani, He
r od, A n t i p a t r e r ve F i l i p, A r c h e l a u sun karde le ri idi
ler. Drdncs olan Lys anius yabancidi. Aynyl iinde A u-
g us t u s vefat etmiti.
A g u s t u s S e z a r dan s onra T i b e r i u s S e z a r 23 yl
hkm s rd. De vrinin 14 ncylnda P i l a t e, Yahudile re
vali olarak gnde rildi ve onlar idare etti. P Ha t e Se zarn
he ykelini Mabe de koydu ve byle ce yahudile r i is yana tahrik
etti. Bundan baka khinle rin btn s ervetini ehre ge tirdii
su yolu iin s arf etti. Bu da ikinci bir ihtille s e be boldu.
T i b e r i u s un 19 uncu ylnda Urhai ( Ede s s a ) 2 kral
Ab h g ar , is mi John olan me ktup tayan bir adamgnde rdi,
o da Rabbimiz s ann tas virini bir levha zerine yaptve Ab-
gara gtrd. A b h g a r , Ha n a n y a eli ile Rabbimize bir
B e djann notu : limle r rabbimiz Me s ihin Yunanllar n 311 y lnda
domuolduu ze rinde ittif ak e tmile rdir. Bizde bu e s e rde bu tarih ze
rinde duruyoruz.
2 Urfa.
me ktup gnde re re k u s zleri s y le di: S izde n byk ile r
s dr olduunu, ilkullanmadan ins anlarkurtardnzhabe r
aldm. Onun iin s iz ya gkyznde n ine n Allahs nz, yahut
Allahn olus unuz. Bu yzde n bizim tarafmza ge lme k zahme
tine katlanmanzve uradmz has talte davi e tme nizi rica
iin bu mektubu yazyorum. Bundan baka yahudile rin s ize ha-
s e de ttikle rini, s izde n ikye tte bulunduklarn ve s ize fe nalk
etmek is te dikle rini haber aldm. Be nim kk ve gze l bir eh
rim vardr ve buras bizim ikimize de kf i g e lir ,,.
Rabbimiz ona cevap vererek de di k i : Be ni grme den
bana inananlara ne mutlu! S izin tarafnza gelmeme dair yaz
dklarnza gelince, ben bir hayat ve hareket yolu tutmaktaym
ve ben burada bu vazife yi ifa ile mke lle fim. Ondan s onra
beni gnde re n zatn ne zdine gtrle ce im. Fakat s ize has tal
nzte davi etmek zere mritle rimde n birini heme n gnde ri
yorum. Bu mridim s ize ve s izinle beraber olanlara hayat ve
recektir .
T i b e r i us de vrinin 19 uncu ylnda Kurtarcmz s trap
ekti, ld, gmld, tekrar kalktve gkyzne yks e ldi.
Hams in yortus u gnYahudile rin khinle ri idde tli bir s ar
s ntya uradlar ve ' bunlar mbe din iinde bir sesin u s z
leri s yle diini iittiler : B iz buradan ayrlmalyz . Edes s eli
Ab/i gar Yahudile rin Me s i h e yaptklarhereye dair Ti be -
r i u sa yazlar yazdve imparator u ce vabv e r di: Ben bu
yzde n P i l a t e ' yi zille t iinde azle ttim ve Yahudile rde n inti
kam alacam . A n t i p a t u s ( Antipatrus ) adile de tanlan
ve ocuklar katili He rodun olu olan Tetrarh Herod, Y a h
y a ' y ldrdve karde i he nz hayatta iken onun kars olan
He r o d i a s ' a zevce olarak ald. Ke ndis i H e r o d i a s ile
birlikte s rgne gnde rildi ve ikis i Bawinna ( Winna ? ) ehrin
de ldrldle r.
A d e md e n balyarak Kurtarcmzn s traba uramas na
kadar geen mdde t 5539 yldr ve bu yl haftann birinci g
n ( pazar g n) balad. Hi p p o l y t u s ile J o h n ve Ma r
J a c o b ' a gre bu yllarn tutar5550 dir. E u s e p i u s ' a gre
5232, S r y a n i l e r e gre 4156, A f r i c a n u s ' a gre 5532,
bakalarna gre 5320 yldr. Biroklarnn kabul ettikleri tak
vime gre bu yllarn s ays 5509 (5519?), A n d r o n i c u s ' a
gre hdis e Yunanllarn 342 ( m. 331) s enes inde vuku bul
mutur.
T i b e r i u s S e z a r dan s onra Ga i u s S e z a r 4 yl h
km s rd. smi A g r i p p a olan He r o d , A r i s t o b u l u sun
olu, o da ocuklar katili He r o d ' un ve bakhin Hy r c a
ru sun kz Ma r znin olu idi. T i b e r i u s zamannda Te t -
r a r h He r o d yani A n t i p a t u s (Antipatrus ) ale yhinde itham
larda bulunmak zere Romaya gittii zaman, haps e atlmt.
Zincir iinde yaads rada G a i u sun hkmdar olmas iin
dua ediyordu. Bu yzde n Ga i u s hkm s rmee balad
zaman F i l i p ile L u s a n i ann pre ns iplikle rini ona ve rdi ve
bu yzde n He r o d i a s , He r o d A n t i p a t o s ' a lnet okuya
rak onun S e z a r a gitme me k yznde n hkimlikte n mahrum
olduunu s ylemiti. " nk avamdan olan A g r i p p a , hkim
olduuna gre esasen Te trarhlk yapan sen muhakkak ki bu
makama lyk grlrdn,, diyordu. Bu yzde n Ga i u s h
kmdarla ge mek zere Romaya gittii zaman bunlara kz
d, onu da kars nda s rgne gnde rdi ve ikis i de orada ld
ler. A g r i p p a hkmdarlnn ilk ylnda M e s i h i ' n karde i
olan Jame s i de il, fakat Zabhdai ( Ze be e ) olu Jame s i l
drmt. P a u l ondan bahs e de r (I cor. XV. 7). Bu adam
Agrippann klcile de il, fakat bir mantar aac ze rinde
ehitlie erdi.
Bu s rada Ms r hkimi F e l i x gndrildi ve 7 yl Yahu-
dilere eziyet etti. Bu yzde n, ona kargelmek iin, Ga i u sa
eliler gnde rildi. Bunlar diraye tli bir adam olan J o s e p hu s
ve brani filos of olan s ke nde riye li P h i l o idiler. Ga i u s , de v
rinin 4 nc ylnda Suriye nazr P a t r o n u sa, he ykelinin
Mbe de ve Yahudile rin s inagoglarna konmas nemretti. By
lece D a n i y a /in mukadde s yere mle vves iaretlerin kona
cana dair olan kehane ti tahakkuk etti ( Daniyal XI. 31).
A g r i p p a ke ndi s altanatnda yl hkm s rdkte n s onra
Gaius Kays eriye ye ge ldi ve Se zarm hayatntems il eden ti
yatrolarla bir bayram yapt. Tiyatro oyunlarnn ikinci gnnde
gmte n tellerle ilenmi bir elbis e giydi ve gn doduu
s rada s ahneye ge ldi. Gne in ilk klars rmalara aks edince
harikulde bir surette parldad ve bunun zerine taraftarlar
ke ndis ine lh de dile r. Bu adam bunlarbu ekilde hareketten
alkoymadiin bir darbeye uradve 5 gn s onra hayat
s ona erdi.
S e z a r Ga i u s ' tan s onra Se zar C l a u d i u s 14 yl hkm
s rd. Onun de vrinde hamurs uz bayramnda Kuds te bir
ihtill oldu. Ahali mbe din kaplarnda kes if ktleler halinde
toplanm olduklars rada 30.000 yahudi biribirini ine yerek
ldle r. Btn dnya memleketlerinde byk bir ktlk oldu,
A g h a h h o s (Agabus ) un Praxis kitabndaki ke hane ti tahakkuk
etti (mal XI. 28, XXI. 10). Antakya daki mritler nis peten
bolluk iinde olduklariin mallarntaks im ettiler ve Kuds '
te ki fakirlere hediyeler gnde rdile r. Diraye tli bir adam olan
P h i l o y Roma' da vaiz ile megul olduu s rada resul P e t e r i
grdve rabbimize inanan mritler hakknda yazlar yazd.
Bu mritler bu dnyaya ait mallardan ve tas alardan ke ndile
rini azadetmilerdi. Bunlarn biri de gn batmadan yemek ye
miyordu. Bunlar, hikmet pe inde komaaydnla, fakat cis
me ait zarurilerle megul olmay karanla benzetiyorlard,
ile rinde n bazlar gnar yemek yiyorlard, bazlar
gnde bir nle iktifa ediyorlard, daha bakalarda 6 veya 7
gnde bir n yemek yiyorlard.
Bu s rada sahte bir pe ygambe r olan bir Ms rl, Ye hudaya
ge ldi ve 30.000 adamyoldan s aptrd. Bunlarle gtre n
bu adam daha s onra Ze ytin dana ge tirdi ve Kuds zapte t
mek is tedi. Bunun zerine F e l i x geldi, muhare be oldu, Ms rl
katve kuvvetleri perian oldu. Bu yzde n Chiliarch, Paula
sen o Ms rlde ilmis in ?demiti (Amal XXI. 38).
S e z a r C l a u d i u stan s onra S e z a r Ne r o n 14 yl
hkm s rd. Ne r o n, F e s t u s ' u gnde rdi ve Fe lixi azletti.
Bu Sezar hris tiyanlar tazyik eden ilk kims e idi. P e t e r ve
P a u l , Romada onun tazyikle rine uradlar ve ehitlik ta
cngiydile r. Ne r o n' nun 13 ncylnda Yahudile r isyan ettiler,
N er on da onlara karV e s p a s i a n ile olu T i t u s ' u gn
de rdi. T i t us bir yl iinde ve haziran aynda Yotopata ( loto-
pata) ehrini zaptetti; nkyahudi ordus unun kumandan
olan khin Ma t t a i olu, muharrir J o s e p h u s ' un burada bu
lunduunu haber almt. Ke ndis i yakalandzaman Ne r onun
lmne ve ondan s onra kimin hkm s receine dair ke ha
netlerde bulundu. Bu yzde n Ti t us onu ldrme di. Bu J o-
gre hdis e Yunanllarn 342 ( m. 331) s enes inde vuku bul
mutur.
T i b e r i u s S e z a r dan s onra Ga i u s S e z a r 4 yl h
km s rd. smi A g r i p p a olan He r o d , A r i s t o b u l u s un
olu, o da ocuklar katili He r o d ' un ve bakhin Hy r c a
ru sun kz M a r nin olu idi. T i b e r i u s zamannda Te t -
r a r h He r o d yani A n t i p a t u s (Antipatrus ) ale yhinde itham
larda bulunmak zere Romaya gittii zaman, haps e atlmt.
Zincir iinde yaads rada Ga i u sun hkmdar olmas iin
dua e diyordu. Bu yzde n Ga i u s hkm s rme e balad
zaman F i l i p ile L u s a n i ann pre ns iplikle rini ona ve rdi ve
bu yzde n He r o d i a s , He r o d A n t i p a t o s ' a lnet okuya
rak onun S e z a r a gitme me k yznde n hkimlikte n mahrum
olduunu s ylemiti. nk avamdan olan A g r i p p a , hkim
olduuna gre esasen Te trarhlk yapan sen muhakkak ki bu
makama lyk grlrdn,, diyordu. Bu yzde n Ga i u s h
kmdarla ge mek zere Romaya gittii zaman bunlara kz
d, onu da kars nda s rgne gnde rdi ve ikis i de orada ld
ler. A g r i p p a hkmdarlnn ilk ylnda Me s i h i n karde i
olan Jame s i de il, fakat Zabhdai ( Ze be e ) olu Jame s i l
drmt. P a u l ondan bahs e de r (1 cor. XV. 7). Bu adam
Agrippanm klcile de il, fakat bir mantar aac ze rinde
ehitlie erdi.
Bu s rada Ms r hkimi F e l i x gndrildi ve 7 yl Yahu-
dilere eziyet etti. Bu yzde n, ona karge lmek iin, Ga i u sa
eliler gnde rildi. Bunlar diraye tli bir adam olan J o s e p hu s
ve brani filos of olan s ke nde riye li P h i l o idiler. Ga i u s , de v
rinin 4 nc ylnda Suriye nazr P a t r o n u sa, he yke linin
Mbe de ve Yahudile rin s inagoglarna konmas nemretti. By
lece D a n i y a /in mukadde s yere mlevves iaretlerin kona
cana dair olan kehane ti tahakkuk etti ( Daniyal XI. 31).
A g r i p p a ke ndi s altanatnda yl hkm s rdkte n s onra
Gaius Kays e riye ' ye ge ldi ve Se zarm hayatntems il eden ti
yatrolarla bir bayram yapt. Tiyatro oyunlarnn ikinci gnnde
gmte n tellerle ilenmi bir elbis e giydi ve gn doduu
s rada s ahneye ge ldi. Gne in ilk klars rmalara aks edince
harikulde bir surette parldad ve bunun zerine taraftarlar
ke ndis ine lh de dile r. Bu adam bunlarbu ekilde hareketten
alkoymadiin bir darbeye uradve 5 gn s onra hayat
s ona erdi.
S e z a r Ga i u s tan s onra Se zar C l a u d i u s 14 yl hkm
s rd. Onun de vrinde hamurs uz bayramnda Kuds te bir
ihtill oldu. Ahali mbe din kaplarnda kes if ktleler halinde
toplanm olduklar s rada 30.000 yahudi biribirini ineyerek
ldle r. Btn dnya memleketlerinde byk bir ktlk oldu,
A g h a b h o s (Agabus ) un Praxis kitabndaki ke haneti tahakkuk
etti (mal XI. 28, XXI. 10). Antakya' daki mritler nis peten
bolluk iinde olduklariin mallarntaks im ettiler ve Kuds '
te ki fakirlere hediyeler gnde rdile r. Diraye tli bir adam olan
P h i l o , Roma' da vaiz ile megul olduu s rada resul P e t e r i
grdve rabbimize inanan mritler hakknda yazlar yazd.
Bu mritler bu dnyaya ait mallardan ve tas alardan ke ndile
rini azadetmilerdi. Bunlarn biri de gn batmadan yemek ye
miyordu. Bunlar, hikmet pe inde komaaydnla, fakat cis
me ait zarurilerle megul olmaykaranla benzetiyorlard.
lerinden bazlar gnar yemek yiyorlard, bazlar
gnde bir nle iktifa ediyorlard, daha bakalarda 6 veya 7
gnde bir n yemek yiyorlard.
Bu s rada sahte bir pe ygambe r olan bir Ms rl, Ye hudaya
ge ldi ve 30.000 adamyoldan s aptrd. Bunlarle gtre n
bu adam daha s onra Ze ytin dana ge tirdi ve Kuds zapte t
mek is tedi. Bunun zerine F e l i x geldi, muhare be oldu, Ms rl
katve kuvvetleri perian oldu. Bu yzde n Chiliarch, Pauia
sen o Ms rlde ilmis in ?demiti (Amal XXI. 38).
S e z a r C l a u d i u s ' tan s onra S e z a r Ne r o n 14 yl
hkm s rd. Ne r o n, F e s t u s ' u gnde rdi ve Felixi azletti.
Bu Sezar hris tiyanlar tazyik eden ilk kims e idi. P e t e r ve
P a u l , Romada onun tazyikle rine uradlar ve ehitlik ta
cngiydile r. N e r o nnun 13 ncylnda Yahudile r isyan ettiler,
N er on da onlara karV e s pa s i a n ile olu T i t u su gn
de rdi. T i t us bir yl iinde ve haziran aynda Yotopata ( oto-
pata) ehrini zaptetti; nkyahudi ordus unun kumandan
olan khin Ma t t a i olu, muharrir J o s e p h us ' un burada bu
lunduunu haber almt. Ke ndis i yakalandzaman A^e ronun
lmne ve ondan s onra kimin hkm s receine dair ke ha
netlerde bulundu. Bu yzde n Ti t us onu ldrme di. Bu J o-
s e phus , K a y a f a ( Caiophas ) de nile n zat de ildi. nk K a-
y a f a y d a J o s e p h s de nilir.
Bu hdis e le rde n s onra Romallar Kuds ' e virdile r. Ve s-
pasi an m Kuds ' e karharb ile megul olduu s rada Ne-
ronnun lm habe ri ile ay duran zlim Othonun ve s ekiz
ay duran zalim V i t a l l i a n u sun lm haberle ri ge ldi. Ro
mallar bu s onuncuyu ehrin ortas nda ldrmle rdir Ve s p a
s a n ile birlikte bulunan Romalas kerler onu hkmdar iln
ettiler. O da Kuds ' e kar muhare be yi s ke nde riye ' ye gide n
olu Ti t u s' a brakt, s onra deniz yolu ile Romaya gitti.
Neron dan s onra S e z a r Ve s p a s i a n 10 yl hkm
s rd. Kapitoliumu ina eden bu zattr. s ke nde riye de ki 125
adm boyundaki feneri de ina etti. Olu T i t us ise Yunan
llarn 382 (m. 71) ylnn nis an aynn 14 nc gn Kuds ' e
karordughnkurdu ve ehri e ylln 8 inci gnzaptede-
rek Ve s p a s i a n de vrinin ikinci ylnda ehri kmile n tahri-
betti. Ti t us , aus tos aynn 10 uncu gnehrin zaptndan
evvel Mbe di yakt. Ze de kkiah zamannda da Mbe t ayn
gnde yaklmt. Ad e m' d e n Mbe din bu katyklna ka
dar 5437 yl gemitir. Bakalarna gre yllarn s ays 5203
tr. Mbe din inas ndan harap olmas na kadar 1095 yl ve
M e s i h in s albinde n itibare n 40 yl gemibulunuyordu. Ba
kalarna gre Ad e md e n beri geen yllarn s ays 5585 ve
s a ' nn s albinde n beri geen yllarn s ays 33 yldr ve hdis e
Yunanllarn 323 s enes inde vuku bulmutu1.
ayet J o s e p h u s ' un de dii gibi hamurs uz nis ann 12
sine ve Is ann me zardan kalk 15 ine te s adf etti ise
Yunanllarn yl381 olmak icabeder. O zaman, ne kadar ok
ins anlar he lk olmutu ! Bu Jos e phus der k i : Hamurs uz g
nnde 250.000 kove her koile be rabe r 20 adam bir araya
ge tirilmive bu adamlarn heps i te mizlik me ras iminde n ge
milerdi. nk temiz olmyanlar ve ze rinde kan bulunanlar
ve ocuklar hamurs uz yemezlerdi. Harbde 60.000 adam ld
rlmt, bir milyon 100 bin kii alktan lmtle r. Yzbin
kii esir olarak s atldlar ve ge ride kalanlar s fli hizmetler iin
datldlar, ite Kuds ' te Yahudile rin bana gelen korkunfe-
1 Be djan, bu rakamlar n y anlolduunu s yliye re k bunlarkabul
e tmiy or ve dorus unun 373 ve ya 383 y l olmas ic abe ttiini s yliyor.
ROMA MP ARAT ORLARI 125
lke t bu idi. ehrin iinde vuku bulan byk felketler ve
Yahudile rin esaret iinde ektikleri eziyetler J o s e p h u s tara
fndan mufas s alca bir s urette tarif olunmaktadr. Bu kk
eser bunlartekrarlyamaz.
V e s p a s i a n dan s onra olu T i t us , iki yl hkm
s rdve Se nato bu adamn ilh olduunu iln etti. O da bunu
kabul e ttii iin ans zn ld.
Sezar T i t us tan s onra kardei D o mi t i a n 16 yl h
km s rd. Bu imparator Kaldiyallar ve filos oflar1 R o ma
dan kovdu, ehirde zm ubuklar dikilmemes ini emretti ve
erkeklerin ks rlatrlmas nmenetti. Rahibe ve bakire Cornel-
ia iffets izlikle itham olunmuve diri diri yaklmt. Me s i h' i n
ncili s ratle yaylmakta olduundan filos of Patropilos ( Pat-
rophilus ) s tad U r s i n o s ' a u s zleri s yle di : Atinadaki
hakimle rin reisi T h e o d o r ve skenderiyeli filos of A f r i c a -
n u s ve Badulu ( Bardu ? ) M a r t i nu s ile daha bakalar
s albe dilmibir adama tapnyorlar. Buna mukabil servetler
kazanmyorlars a da, s zleri ve hareketleri bakmlarndan kuv
vetlidirle r . O da u cevabv e r di: Evet, ilhlar ile khin
ler dahi onun mridi oluyorlar. Mritle rinin gnah ilemek gibi
menfur hare ke tle rde n s aknmalar, itikatlarnn en iyi itikat
olduunu gs te riyor . Do m i t i a n bu s zleri iitince hayret
etti ve tazyikle re s on verdi. Bu s rada P i i a r e ( P h i l a r i u s ,
yani A p u l l o n i u s ) tls mlar ( yani s ihirbazlklar ) gs te rdi
ve cinler vas tas ile birok iler yapt. Bu adam diyordu k i :
Meryemin olu bana s tn geldi, bana yazklar ols un .
S e z a r D o m i t i a n dan s onra S e z a r Ne r v a bir yl
hkm s rd, s onra has taland, vcudu rd ve S a l l u s t -
un bahe s inde ld.
S e z a r Ne r v a dan s onra Se zar Trajan 19 yl hkm
s rdve hris tiyanlartazyika balad. Ve bu s rada Kuds l
Cl e o p h a s olu S i mo n , resul J o h n , Antakyal *gna-
t i u s ehitlik tacn giydile r. Eparh P l i n i u s S e c u n d u s
birok hris tiyanlarldrd. Ke ndis i bunlarn ok olduunu
gre re k son derece tas alandve Tr a j a n a yazdme ktupta
^Mne c c imle r i, falc lar, taliha bakanlarve s aire yi Romadan kovdu
Muhtas ar-l-dve l 118. . R.
hris tiyanlara atfolunabile ce k biricik kabahat bunlarn putlara
kurban s unmalarndan ibare ttir. Bunlar zinadan, kan dkme k
ten ve irkin her hereketten nefret ediyorlar.,, diyordu. Sezar
bunlar re ndikte n s onra hris tiyanlararamamay, fakat i
lerinden biri ele geince kurban s ununcaya kadar ale yhinde
takibat yaplmas nemretti. T r a j a n n 10 uncu ylnda tabip
Ga l e n dodu. T r a j a n de vrinin s onunda jrimtaki Yahudile r
S alomoni (S alamina) ehrini yktlar ve buradaki Rumlarkestiler.
Libya' daki Yahudile r burada bulunan Rumlaris yana te vik et
tiler. S iranikadaki Yahudile r de ayne kilde hareket ettiler.
7e6de ki (The baid?), s ke nde riye ' de ki ve Bet Nahrin (Me zopo
tamyadaki) Yahudile r de aynekilde hareket ettiler. Ms rdaki
yahudile r is yan ederek is mi L u mp i s olan ke ndile rinde n bir
adamkral yaptlar. O da yahudile ri idare ederek Ye hudaya
ge ldi. Yahudile r her yerde galip ge liyorlard. Gnos tikle r bida-
tinin yani ylana tapanlarn reisi B as i l i d e s bu s rada h
ret kazanmt.1
S e z a r Tr a j a n dan s onra H a d r i a n S e z a r 12 yl h
km s rd. Bu hkmdar boryznde n haps i kaldrd, birok
milletleri bir s rve rgile rde n affetti ve ehirlere ait borlar
kayde de n ve s ikalar yaktrd. H a d r i a n n 4 nc ylnda
Ede s s a' nin hkimiye ti s on buldu ve burada her ye rde olduu
gibi hkimlr ileri idare ettiler. mparator de vrinin beinci y
lnda Pis os (Kepis os ) nehrini Alos inaya uzatt; nehir zerinde
bir kpr kurdurdu ve Atine de klad.
Onun de vrinde Ma g i s t i kitabnyazan ve ona S y n -
t a x i s is mini veren heyet limi C l au d i u s B a t l a my os
hret kazand. Tabip Gale n tp re nme kle ve retmekle, sa-
kit filos of S e c u n d u s hret kazandlar. Ha dr i a n bu filo
s ofun s ktiliini hayretle karlyarak s ktuna s on verme k
is tedi; fakat Se cundus lmne kadar s ktunu muhafazaetti.
is mi K e v k e b e o l u olan bir yahudi Ye hudada is yan
etti. Ke ndis ine kargelenleri kaldryor ve ldryordu, impa
rator, Yahudile ri, as ke r gnde re re k imha etti ve Kuds tema-
men ortadan kaldrd. Burada He lias Hadrianus is minde bir
1 Bu adam diy ordu ki : y lan Hav v aya, de mle te nas l ilham e tti.
Yoks a ins anlar te nas l e tme zle rdi. Onun iin y lana hrme t ge re ktir
Muhtas ar-l-dve l 120. .R.
ROMA MP ARAT ORLARI 127
ehir kurularak yabanclar buraya yerletirdiler. Yahudile rin
gzle ri balanm ve onlarn uzaktan dahi bu ehre bakma
larnyas ak eden bir kanun karlmt. Hris tiyan filos oflarn-
dan K u r t os ( Quadratus ?j ve Atine li A r i s t i d e s hris tiyan
larn itikatlarnmdafaa eden eseri yazdlar. Vali S a y r a i no s
(S e re nus ) imparatora bir name yazarak bunlaryalnz hris
tiyan olduklar iin ldrme k doru de ildir. Baka bir su
ilemiolmalarda icabeder,, de di. mparator da, bunlar
mahkm e ttirme i icabettiren bir s ebep olmadka ldrl-
memeleri lzm gelir,, ce vabnverdi. Bu imparatorun de vrinde
Ni c e ada ilk kons ey topland. Toplananlar 43 pis kopos idi.
Bunlar tes lis i bir ahs ta toplyan S a b e l l i u s u1 ve rabbimzin
ke ndis ine gkyznde n bir be de n ge tirdiini s yliye n V a-
l a n t i n u s a aforozladlar.
S e z a r Ha dr i a ndan s onra Titus A n t o n i n u s geldi.
Ke ndis ine E u s e p i u s de nilirdi. " Drs t,, ve memleket babas n
lkaplarile tanlrd. Ke ndis i ile oullar22 yl hkm s rd
ler. Bu imparator hris tiyanlarn tazyik edilmemele rini emretti.
Onun de vrinde Ga l e n hret buldu. Bazlarnn zanne ttii gibi
onun Me s i h a muas r olmadGa l e r i in s zle rinde n anlal
yor. nk yaralardan bahs ede n kitabnn birinci fas lnda u
s zleri s yle r: yaralardan bahs ede n ilk kitab Roma ya ilk
de fa gittiim zaman te lif ettim,,. Sonra Efltunun Pe don (Phae-
do) adl es erinden bahs e de rke n u s zleri s yle r: Nas rani
adm tayan ve dinle rini lh ilham ile mucize le re istina-
dettiren adamlargrdk. Bunlar hakikate n filos of olan kims e
lerden ge ri de ildirle r. nk te mizlii (yahut iffe ti) severler.
Daima orututarlar, yanl hare ke tle rde n s aknmak iin byk
gayre t gs terirler. le rinde btn hayatnda be himmnas ebe t
lerde bulunmyan kims e le r vardr. Bu yaay re hbaniye t y aa
ydr ve rabbimizin miracndan s onra 100 y l zarfnda hret
kazanmtr.,, I s a nn urucundan Ga l e r i in lmne kadar
geen yllar kronografi muharrirle rinin en mute be r kavline
gre 160 yldr.
1 Bu adam uknum hakknda bunlar varlk, hikme t ve hay attr.
Bu mnalar All ahn zatna katlan mnalar de ildir, itibar s fatlar dr
diyordu. Muhtas ar 128. . R.
Bu Ga l e n , Be rgamus ( Be rgama) ehrinden gelmiti.
Tababe t s anat hakknda birok eserler yazmtr ve bunlar
dan 100 kadar eser mevcuttur. Ga l e n , Hi p o k r a f n terk e di
len ( yahut khne le e n) te davi us ulnihya etti. Ke ndis ine
rabbimiz Mes ihin yaptbyk hareketlerden ve te davile rde n
bahs olunduu zaman, onun bu ile ri lhi bir kuvve t vas tas
ile yapmakta olduundan phe etmiyorum,, demi, s onra u
s uali s ormutu: onun mritle rinde n bir kime kaldm?ve
u ce vabalmt: onun mritle ri Kuds ' te bulunurlar,,. Ga l e n
de buna karKuds e gitme k zere hareket etti. Fakat S i -
c i l y a ' ya vardzaman 88 yanda olduu halde vefat etti.
Ga l e n mes lek hayatnn balangcnda tabip E l y a n u s
( Ae lianus )un tilmiz idi. Bu zat Antaky a' da ve ba kopmas
zerine Tiryak alarak buraya gitti ve bunu halka iirdi. Bunu,
has tala tutulduktan s onra ienlerin bazlariyiletiler; bazla
rda ldle r. Fakat has tala tutulmadan evvel bu ilcie n
lerin heps i kurtuldular.
C l a u d i u s B a t l a m y o s, heyet ilmine dair birok ki
taplar yazd. Bunlarn en mehuru: Byk Syntaxis kitab, Co
rafya kitab, Me yvalar kitabve drt ks mdan mtee kkil As t
roloji kitab. Ke ndis i gkyznn benzeri olan ilk tun kre
yi yapmt. Bu s rada Afrodis itli Ale xandre hret bulmuve
Aris tonun kitaplarntercme etmiti. Onun tercmeleri Yunan
llar aras nda byk hret kazandgibi, hlSryanile rin
ve Araplarn ellerinde bulunmaktadr. Ona ve Ga l e n ' e birok
mnakaalar, mzake reler ve aratrmalar atfolunmaktadr. Ke n
dis i G a l e n' e katr kafal,, adnvermiti. Sebebi, mnakaa
ve mzakerelerde son derece inatdavranmas idi. s ke nde ri
yeli hendes e limi T h e o n da bu s rada yayordu. Bu zat
hemen hemen btn dnyada hret kazanmolan bazkitap
larn me llifidir. Yldzlarn hareketlerini taras sut iin yazd
Zatul Halk adleseri bu ii te ke mml ettirmitir. Die r bir
eseri Kanun kitabdr. Mellif bu eserde her 80 ylda bir de
rece deien ras atlarnte s bit eder. Batlamyos bunu imkn
sz s aymt. Fakat onun bu es erdeki hes aplarras at aletleri
ile vaplan hes aplara uygun kmaktadr. Theon, s agoge kita
bna yani B a t l a m y o s un S y n t a x i s na bir methal yazm
tr.
S e z a r T i t u s A n t o n i n u s tan s onra S e z a r Ma r c u s
A u r e l i as ve oullan 19 sene hkm s rdle r. De vrinin ba
larnda Partlar kralW a l g as h, Romallarn birok vilye tle rini
harabe tti ve Ma r c A u r e l i u A n t o n i n u s ve L u c i u s ra
oullan gittiler ve Partlar itaate me cbur ettiler. Romallar,
Ge rmanlara ve Kwarao (Kodaye ?)lara karharb atlar. Sar-
matyallarla ve Dakas larla da dvtle r. L u c i u s muzaffer
oldu, ke ndis ine Otokratr de nildi ve 9 sene s onra ld. Bu
nun zerine karde i, Antoninus olu C o mmo d u s ' u s altanat
ortayapt. A n t o n i n u s , Pannoniada has ta dt ve l
d. Olu Co mmo d u s 13 yl hkm s rdkte n s onra
V e s t i l i a n u s un e vinde bouldu. Capituliomun zerine yld
rm dt, ktphane yi, s arayve Bkire le r Evini yakt.
S e z a r Ma r c ile oullarndan s onra P e r t i na x 6 ay
hkm s rdve ldrld.
Sezar P e r t i n a x tan s onra S e z a r S e v e r i a n u s 18
yl hkm s rd. De vrinin ilk ylnda Yahudile r ile Samarit-
liler aras nda idde tli harb oldu, imparator, de vrinin 9 uncu
ylndan mrnn s onuna kadar hris tiyanlariddetle ve s
re kli bir surette tazyik etti. Bunlarn birou ehitlik tacn
giydile r, imparator, garp ve imalde ki dalarn eteklerinde ya-
yan ve s nrlarndaki Romallars on derece rahats z eden bar
bar bir millete karhareketi s ras nda ld. Bazyazmalarda
onun ldrld s yle nme kte dir.
Sezar S e v e r i a nus ' l &n s onra olu Sezar A n t o n i n v
4 (7 ? ) yl hkm s rd. Bu imparator dinle ri yznde n s
rlenlere kar, s rgn emrini kaldrd. Ke ndis i Bet Nahrin
(Me zopotamya)da, Harran ile Ede s s a aras nda ldrlmt.
Sezar A n t o n i n u s tan s onra Sezar Ma c r i n u s bir yl
hkm s rdve bu yl iinde pas tia ( He phais tia ) s irkleri yand
ve imparatorun ke ndis i Arke lais (Arche lais ) de maktul dt.
Sezar Ma c r i n u s tan s onra Alyogalali ( Alyogabala ? )
Sezar A n t o n i n u s 4 yl hkm s rd. Onun de vrinde Filis
tinde ki Nikopolis yani Emmaus ina e dildi. Buras Kronograf
J u l i u s A f r i c a n u s un binas ze rinde idi.
Sezar A n t o n i n u s tan s onra Marna olu Sezar A l e x-
a n d r e 13 yl hkm s rd. Bu Marna, Mesihe inanrdve
hris tiyanlara ok yardm ederdi. Yunanllarn 542 ylna m-
Abul - Farac T ar i hi , F- 9
s adif de vrinin 3 ncylnda P a b a k olu A r da i r randa
hkm s ryordu ve ranllarn S as a n oullan adntayan
hane danbalam ve bu hane dan Arap s altanat vcut bu
lup ona s on verinceye kadar 418 yl de vam etmiti.
Sezar A l e x a n d r e de n s onra M a x i mi n u s 3 yl
hkm s rd. Bu imparator selefine karolan dmanly
znde n hris tiyanlara kartazyikle re baladve Me zopotam
yaya gnde rile n S e r g i us ve B a c c hu s ile pis kopos Cyp-
rian ve daha biroklar e hitlik tacngiydile r. Bu vaziye t
Ma x i m i n u s un Kwe na ( Aquile ia ? ) da katlolunmas ma kadar
devam etti.
Sezar M a x i m i n u s tan s onra Sezar Go r d i a n u s 6
yl hkm s rdve ran hududu ze rinde maktul dt. M
ni ( Manes ) onun gnle rinde domutu.
Sezar Go r d i a n u s ' tan s onra Sezar P h i l i p 7 yl hkm
s rd. Hris tiyanlara kar yaplan tazyikle r onun de vrinde
durduruldu. De vrinin ilk ylnda Ar d a i r olu a p u r ,
ranllar ze rinde 31 yl hkm s rd. Onun de vrinde Ro-
mann inas ndan beri 1000 yl tamamland. 1000 inci yl bay
ramnn kutlanmas s ras nda byk s irkte hayvanlar kurban
e dildi ve geceleri as ke r mahiyette oyunlar oynand. gn
herkes uyank kaldve 40 atlet ( yahut kahraman ), es kiden
Romada yapldgibi, koular yaptlar. Pompe y tiyatros u ile
Akatos tolon, yani alts tunlu bina yanmt. Philip, Dakyos
( Oecius ) tarafndan ldrlmt.
Sezar P hilipten s onra Se zar D e c i u s bir yl hkm s rd.
Bu imparator hris tiyanlariddetle tazyik etti. Onun de vrinde
Efesli yedi genkatlar ve bir maarada gizlendiler. Birok
hris tiyaalar De c i u staa korkmak dolays iyle Mes ihi inkr
ettiler. mparatorun katlolunmas ve hidde tin yatmas ze ri
ne irtidat edenler Romaya ge ldile r ve eski dinle rine dndle r.
Fakat N a b h a t i s (Novatus ?) u s zs yle me k itiyadnda
idi : affe dilme k yok.,, Ona Katharolar' m, yani temiz kalanlarn
reisi de niliyordu.
Sezar De c i u stan s onrG a l l u s ve V o l u s i a n u s
namndaki s ezarlar 2 yl hkm s rdle r ve Flaminia yolunda
maktul dtle r. Bu s rada dnyada ldrcbir has talk
bags te rdi ve bilhas s a Ms rda tahribat yapt.
G a l i us ve V o l u s i a n u s adls e zarlardan s onra Val e -
r i a n u s ve Ga l l i n u s adls ezarlar 15 yl hkm s rdle r
ve hris tiyanlartazyik ettiler. ran hkmdarA r d a i r olu
a p u r , Suriye yi, Kilikyay, Kappadociaytahribe tti. Gotlar,
Mabhyanos (Mabios ?, Tuna) nehrini atlar ve valile rin bir
oklarnesir ederek gtrdle r. V a l e r i a nu s, rana gt
rlm olduu iin Ga l l i n u s hris tiyanlara rahat yz
gs te rdi.
Sezar Ga l l i n u s 1tan s onra Sezar C l a u d i u s 2 yl h
km s rd. Bu s rada Brakyon, s kenderiyede mahpus bulu
nuyordu. Harbin tazyiki altnda kalan C l a u d i u s , Se rmyon
(Se rmion)da ldve gkyznde taca benzer bir ey g
rld.
Sezar C l a u d i u stan s onra A u r e l i a n Sezar 6 yl
hkm s rd. De vrinin ilk ylnda Palmirallar malube tti ve
Gallile ri fethetti. Onun de vrinde Mn i hre t kazand. A u r e l i-
a n, kzkarde ini apura vererek onunla baryapt. a p u r ,
randa kendis i iin s tanbula be nziyen bir ehir vcuda ge tirdi.
smi, Gundi apur idi ve Romalkars nburada yerletirdi. Bu ka
dnla birlikte mmtaz Yunan tabiple ri ge lmile rdi ve bunlar Hippoc-
rates in te davi us ulnarka tantmlard. Bu s rada byk S r
yani tabiple r de bulunuyordu. RiAy nl5 e r g i us felsefe ve tp
es erlerini Yunancadan Sryancaya tercme e denle rin birincis i
idi. Amidli A t a n o s (Athanis ius ?) P h i l a g r i u s ve iyilii malm
olan rahip Simon, pis kopos Gr e g o r i v e patrik T h e o d o s i u s
ve muazzam bir ahs iyet olan s h a k olu Hn e y n bu ta
biple r aras nda idiler. Bunlarn halefi olan ve bugne kadar
gelen tabipe r vardr ve heps i de Sryanidirle r. Papaz A a r o n
s ryan de ildi, fakat s ke nde riye li Ghos ios (Gos ius ) onun
es erini yunancadan Sryancaya tercme etti. Sezar A u r e l i a n
Roma s urunu ina etti ve hris tiyanlartazyik e ttii s rada
yldrmla vurularak ld.
Sezar A u r e Ha n d a n s onra T a k i t o s (Tacitus ) 6 yl
hkm s rd ve Pontus ta maktl dt. Bu s rada randa
Ho r mi z a d hkm s ryordu.
Sezar T a c i t u s ''tan s onra Sezar F l o r i a n u s , 2 ay h
km s rd. O da Kilikyadaki Tars us ta maktul dt.
Sezar F l o r i a n u s tan s onra Sezar P r o b us , 7 yl
hkm s rd. Bu yl iinde W a r h a r a n randa yl hkim
oldu ve ondan s onra olu 17 yl hkm s rd. Eparh S a t ur -
n i nu s is yan ederek Romallaratmak is te dii iin Antakya' y\
kurmaa baladve Apame a' da maktul dt. Sezar P r o b u s
da Se rmionda katlolunmutu.
Sezar P r o b s tan s onra Sezar Ca r us 2 yl hkm
s rd. Ca r us , Suriyenin Bet Nahrininde ldve olu Nume -
r i a n u s Afrikada muktul dt. Die r olu Ca r i n us , Ge r
menler ile yaplan muhare be de , bir kaza netices inde lmt.
Sezar Ca r u stan s onra Sezar D i o c l e t i a n 20 yl h
km s rd. Ke ndis i ile birlikte kii hkmdarlk e diyor
lard. Bunlardan biri, kzn, Diocle tiana veren ve Ha i r k u l -
y os unvanile tanlan M a x i ni nu s idi. Die r ikis i, arkta
birlikte , hkm s ryorlard. M a x i m i a n u s olu M a x i n i t u s
Romada hkimdi. Cons tantinus , Gal ve Brutonia' da hkimdi.
Yunanllarn 559 (m. 284) ylna ms adif Di o c l e t i a n' m ilk
s e ne s i , Ade mde n itibare n 5775 ylndoldurmaktadr. Ms r
llarn takvimi bu yl ile balar.
Bu s rada Ms r is yan etti. Romallar da gide re k Ms r
fethettiler ve birok Ms rllarldrdle r. D i o c l e t i a nn 11
nci ylnda Na r s a i randa 7 yl hkm s rd ve ondan
s onra olu Ho r m i z d 5 yl hkm s rd. D i o c l e t i a n m
19 uncu ylnda hamurs uz bayrambalamak zere iken impa
rator hris tiyanlara ait btn kilis e le rin te me linde n yklmas n
ve mukadde s kitaplarnn atete yaklmas n, ilhlara kurban
s unmyanlarn ldrlme s ini emretti. Bu yzde n birok gzide
ve kudre tli ehitler hayata ve da ettiler. S e r g i u s ve B a c c h u s
bunlar aras nda idiler. Ro m a n u s un da dili kes ilmiti. Ayn
imparatorun de vrinde ehit N i c o l a u s ve S a m o s a t a l
A z a z i l ehitlik tacngiydile r.
Diocle tian, Allahn darbe s ine uradve tenas l zas
rd. Ke ndis i de bunun Allah tarafndan bir darbe olduunu
anlyarak hris tiyanlarm ke ndi detlerine gre yaamalarn
ve kilis elerini ina etmelerini her yere bildirdi. Maximianus da
tazyikleri, is temiyerek durdurdu. Ks a bir zaman s onra sahte
bir beyanname nerederek hris tiyanlarm ehirlerden kyle re
s rlme le rinin doru bir hare ke t olacanilhlarn ke ndis ine
ilham etmiolduunu s yle di ve bunun zerine tazyikle r yeni-
ROMA MP ARAT ORLARI 133
de n balad. Allah dnyayktlk ve ve ba ile o kadar idde tli
bir imtihana urattki, budayn bir modius u 250 menene
s atlyordu ve 10 ceset bir mezara gmlyordu. Ma x i mi a
n u s un ermenilerle harb ile megul olduu s rada adle tin inti
kamke ndis ine yetiti, idde tli bir has tala uradve Di oc -
l e t i a n ile birlikte ld.
D i o c l e t i a n Sezar ve ortaklarndan s onra byk Cons-
tantius (Chlorus ) hkm s rd, Bu zat Diocle tian de vrinde
Gal hkmdaridi ve Ftih Cons tantinin babas idi. Tahta
ge tii s rada 2 kars vard, biri muzaffer Fatih C on s t an-
t i nin anas H e l e na, die ri zalim Ma x i m i a n u sun kz
T h e o d o r a idi. Roma pis kopos u S y l v e s t e r , imparatoru
hris tiyanla evirdi. nk imparator czaml idi ve iman
ederek vaftiz e dildikte n s onra kurtuldu1, imparator 12 yl hkm
s rd. De vrinin 8 inci ylnda olu Cons tantini de s altanata
ortak yapt.
Byk Co n s t a n t i u stan s onra olu Ftih C on s t a n -
t i n e 32 yl hkm s rd. Babas ile birlikte ortak olarak ge ir
dii 3 yl bunun haricinde dir. Bu imparator yunanllarn 623 (m.
a
312) ylnda tahta geti. Ade mde n balyarak bu na kadar ge
en yllar 5817 yldr. Die r yazmalar 5813 yl diyor. Co ns t a n-
t i r i in ikinci ylnda Hr m z n olu a p u r Iranllar ze
rinde 69 yl hkm s rd. Bu Co n s t a n t i n e , zalim-Maxenti-
us a karharbe tme k zere kt zaman le vakti fezada
ktan bir s tun eklinde bir hagrdve ze rinde u s z
leri okudu: bununla galip geleceks in,,. Geceleyin de M e s i h i
m i z ona grndve u s zleri s y le di: ke ndini, grdne
benzetirsen galip ge lirs in . O da byle yapt iin zalim
Ma x e n t i us hezimete uradve D u n b i s ( Tibris ?) nehrinde
bouldu. Bunun zerine imparator ile kars nn, mrik D i oc-
l e t i a r i m kzDi o k l a i t y a n ann2 imanlars alamlat.
imparator, de vrinin 3 ncylnda Bizans e hrinin bina
s nyeniledi ( yahut tamir e tti) ve ehre 4 mil katarak s altanat
1 Bu e kilde ifa bulan zat Byk Cons tantinin ke ndis i idi ( Bed-
jann notu ).
2 Cons tantin e vve lMe narvve na ile e vle ndi. lm ze rine Maximia-
nus un kzFaus ta ile e vle ndi. Dioc le tiana iin B e djann baka bir s ahi -
fe de ki notuna baknz.
me rkezini Romadan Bizans a nakletti. Ke ndis i burada Eirene
namna bir kilise yaptrdgibi 12 havari namna da baka
bir kilise yaptrd. mparator bu ehrin btn nfus unu hr
adamlar s ayd, putlar kaldrdve mrik olan her hangi bir
kims eye ivermedi. mparatorun anas kralie He l e na , Ku
ds e gide rek M e s i h i n ze rinde s albolunduu haaratrd,
buldu, bir paras nMes ihin kabri ze rinde ina e ttirdii mabe
de koydu ve geris ini imparatora gnde rdi. Ftih Co n s t a nt i n
de vrinde beryallar, M e s i k a inandlar ve imparatora habe r
gnde re re k, yollanan pis kopos lar ve papas lariyi karlad
lar, hepsi de imana ge ldile r ve vaftiz e dildiler. Sarmatyallar,
Gotlar ve Is kitlerde imparator tarafndan malup e dildikte n
s onra imana ge ldile r ve vaftiz e dildiler, imparator Hazreti
b r a h i mi n vahyiilhiyi almolduu Mamrede ki palamut ( me
e ?) aacnn ze rinde (yerinde) byk bir kilis e yaptrd.
Finike de ki Bale be k' de de bir kilise yaptrd. nk burann
ahalis i byk bir s apklk iinde yayorlard. Zevcelerini orta
malolarak kullanyor ve ocuklarnn biri de babas ntanm
yordu. Pis kopos , bunlarnizama altrdktan s onra, bunlar da
yavayavavaziye tlerini dorulttular. mparator Antakyada da
8 keli bir mbe t vcuda ge tirdi. Dunbis nehri ze rinde bir
kpr kurdu, as kerleri bu kpr ln ze rinden geti ve skitleri
malp ederek onlarn da imana gelmelerini te min etti.
mparator 318 pis kopos tan mteekkil dnya meclis ini
Nice ada toplad ve bunlar Yunanllarn 677 1 ylnda dinin
itikatlarn, oruve hamurs uza ait kanunlarkararlatrdlar.
Onun de vrinde Iran padiaha p ur memleketi iinde bu
lunan hris tiyanlartazyik etti ve Nis ibis e kadar ilerledi; fakat
M ar J a c o b ve Mar A p h r e m' n dualars ayes inde bura
dan zillet iinde geri e kildi ve hidde ti dolays iyle Bet Nahrin i
zaptederek geri dnd.
Cons tantine, iranllar ile harbe tme k zere hare ke t e dip
Nicome diaya vard zaman has talandve burada ld, im
parator, yaptvas iyetle s altanat3 oluna braktve vas iyeti
Aryis mezhebine me ns up bir papas a emanet etti, imparatorun
lmzerine cesedi s tanbula gnde rildi.
1 B e djanm notu : Nice rada (znikte ) toplanan ilk me clis Yunanlla
rn 636 (m. 325) tarihinde toplanmtr.
Fatih Cons tantine de n s onra 3 olu 24 yl hkm s rd
ler. Fatih Cons tantine in 3 olu vard. En bykle ri babas
C o n s t a n t i n ein adn almt. kincis inin ad Cons tantius
ve en kkle rinin ad Co n s t a n s idi. Babalar, hayatnda
en byk olunu s tanbul hkimi yapmt. kinci olu Antak
ya ve btn arkta, en kk olu da Romada hkimdile r.
Fatih hkmdarn lmzerine ikinci olu, yaknlarda bulun
duu iin, he ps inde n nce ge ldi ve Aryis mezhebine mens up
papas la bir andlama yaparak I s a nn, Allahn cevherinden
domuolduunu s yleyenleri tazyik edeceini s yledi, papas
da vas iye ti verdi. O da, altndan bir tabut iinde bulunan baba
s nn ces edini baehre getirdi.
apur, Fatih hkmdarn lm olduunu habe r alnca,
Romallar ile ranllarn hududu zerinde bulunan Nis ibis e
( ) karyrd. Buras Mygdonyann Antakyas diye
mruftu. a p u r bu ehri 70 gn muhas ara etti ve ehre kar
tepeler vcuda getirerek ehre gire n ve ortas ndan ikiye ay
ran Magdonius nehrinin s ularna kar byk bir baraj yap
trd. Bu yzde n s ular ehrin s uruna karakt, sur s uyun taz-
yikna mukave met edemiyerek s ars ld ve ykld. a p u r
daha s onra ehri kolaylkla zapte de ce ini s andhalde ieride
yeni bir s urun ina edilmi olduunu ve mbare k bir adam
olan A p h r e m in sur zerine karak barbarlara lne t oku
duunu grd. A p h r e m Allaha yalvard, o da dmanlarn
zerine bulut bulut s inekler ve eit eit kehleler mus allat
etti; s rtlarkuru ve yark olan filler bu yzde n son derece
muztarip oldular. Kehleler atlarn burunlarma ve kulaklarna
girdikle ri iin bunlar dizginle rini krdlar, binicile rini attlar
ve katlar. a p u r da rana mahcubiye t iinde dnd.
En byk kardeolup Baehirde hkm s ren C o n
s t a n t i n e , Romada bulunan en kk kardei C o n s t a n s a
karhareket ettii zaman, en kk karde inin tarlas nda a
lan renberleri tarafndan ldrld. Kendis i, Ga l l u s ve
J u l i a n u s adnda iki oul brakmt. Bunun zerine bunlarn
amcas olan Cons tantius yani Cons tantine in ortanca olu bu
ocuklarn kklne bakarak Kapadokyadaki Kays e ri civa
rnda olan Makali kynde tahs il grme le rini emretti. Bun
larn ikis i de ilimle megl olarak Ma r Ma ma kilis es ini ina
ettiler. Bydkte n s onra C o n s t a n t i u s ilerinde n daha
byk olan Ga l i us ' u babas yerine Se zar yapt. Ks a bir
zaman s onra Gallus ke ndis ini yertitiren amcas na karis yan
etti, amcas da ona karkuvvetler gnde rdi, onu ldrttve
daha kk kardeini haps e att.
Bir mdde t s onra bu ocuun annes i olan kralia
Eu s e b i a onu kraldan is tedi, hikmet ders i almak zere onu
Atinaya gnde rdi, o da burada byk B a s i l ve kardei Nus a
(Nys s a)l Gr e g o r y ve Na z y a nz o' l n ilhiyatG r e g or y
ile birlikte tahs il grd. Onun haline, yaayna ve tavrlarna
bakan B a s i l , mrik olacana dair kehanette bulundu ve
u s zleri s yledi : Roma' ya ( yani s tanbul' da kurulan ye ni
s altanata ) yazklar ols un.! Ne biim bir adam ye titirdiini bir
bils e ! kinci karde olan Cons tantius Amidi geniletti ve
ona Augus ta adnverdi.
Romada bulunan en kk karde Cons tans a gelince,
6 yl hkm s rdkte n s onra as kerlerin ( yahut iftile rin) iha
neti yznde n ld, zalim Ma g n e n t i u s btn talya ve
Afrikayzaptetti ve Se rmion da kral iln edildi. Ortanca
kardeolan kral, bunu haber alnca Zalime iddetle hcum
ederek onu ldrdve Romaya zafer kazanarak girdi. Kral,
s tanbula dndkte n s onra byk kardei J u l i a n ' n olunu
Sezar tyin etti ve kz karde i He le nay ona zevce olarak
verdi. Bu kzn adbunun zerine C o n s t a n t i a oldu. J u l i
a n Gallere kargnde rilmive tamamiyle muzaffer olmutu.
Kuvve ti arttndan marur ve ks tah bir adam olmuve Ro
mallar tarafndan imparator iln edilmiti. Amcas Co n s t a n
t i u s bundan haber alarak korktu ve s ratle hareket etti, An-
takyalOzios ( Euzoius ) tarafndan vaftiz e dildikte n s onra
Juliana karhareket etti ise de, K a p a d o k y a nn Kilikya-
s ndaki Mamproke a ( Mops ue re na ) da ld.
Fatih Co s t a n t i n ein olundan s onra Fatih hkmda
rn en byk olunun olu olan J u l i a n P a r a b i t i s amcas
ile birlikte ortak olarak ge irdii 5 yla ilveten 2 yl daha hkm
s rd. Ke ndis i M e s i h i inkr e denle rde ndi. Bu imparator reto
rik namaltnda, de vrinde Romann son derece dadanmol
duu byclk s anatmre ndi. Son derece zalimane hareket
ederek taliine emniyetle gve nmive cinlerin yardmile yk
s ek mevkiine gelmiolduuna katiyetle inanmt. Putlar iin
mbe tle r amaya balyarak bu mbe tle rde kurbanlar takdim
ediyor, filozoflarn s ahte tavrlarntaknarak hareket ediyordu-
Alarve apknlar(?) kovmutu. Daima gle r ve her lhza
is tihza ederdi. s tanbula gittii zaman kendis ine otokratr de-
nildi.Antakyaya gittii zaman burada s atlan her eyin fiatnd
rdiin, Antakya ahalis i ona fena gzle baktlar. Ahali onunla
alay e diyor ve ok uzun olan s akalna bakarak glyorlard, im
parator bu yzde n bunlarortadan kaldrmak is te dii zaman sofist
L i b a n i us , Antakyallar namna bir is tida yazarak imparatora
takdim etti, imparator da halka s vds ayd, fakat L i b a n i u s
onun hidde tini yattrabildi. Bu fena adam, birinin zerinde
altn, die rinin zerinde ateve tts bulunan iki mas a kur
durdu. Altn is teyen her adam atee tts atyor, putlarn
nnde tts yaktktan sonra altn alabiliyordu, imparator,
hizmetinde bulunan hare maalarn, develeri, merkepleri ve ka
trlarkovarak yalnz atlar brakmt. Hris tiyanlarn felsefe
kitaplarokumalarnyas ak eden bir kanun karmt. Onun
yaptrdevlerde ks zle r, dullar ve kims es izler bes leniyordu,
imparator, s ade dil halk artmak iin mke mmel bir pln
hazrlad. Ke ndis i Edes s a halkna bir me ktup gnde re re k ken
dis ini karlamalarnemretti; ahali onu karlamak is temeyince
o da Harrana ge ti ve burada putlara kurbanlar s unduktan
s onra Yahudile re izzetikramda bulundu. Ede s s adaki hristi-
yanlar bunu haber alnca haset ve hidde tte n kpre re k kom
ularolan Yahudile ri ldrdle r. J u l i a n her yerde byc
lkle megl oluyordu, imparator, ke ndis ine grne n bir ada
mn dikkat et, be n Are s im ve s ana yardm iin nnde n gi
deceim,, demesi zerine bu s ze gve ne re k 395,000 askerle
birlikte rann ze rine yrmve Se le ucia ve Cte s iphoriu zap-
tederek tahrip etmiti. Iranlapur ke ndi memleketinin kk
bir paras na s ahip olmak ve geris ini kendis ine brakmak iin
yalvard, fakat J ulian bunu kabul etmedi. Bunun zerine Ro
mallar ile Iranllar aras nda Dicle nehrinin kylar zerinde
vuku bulan muharebe bs btn idde tle ndi. J ulian at s rtnda
as kerlerini harbe tevik ediyor ve gze l talii ile nyorke n
birde nbire bir ok frladve yan tarafndan vcuduna s apland.
O da lolarak dt. De nildiine gre imparator iki avucunu,
kanile doldurarak kanngk yzne doru s erpmive sen
be ni malp ettin, ey Ce ili sa, ve imdi sen ke ndi ilhnla
birlikte hakimiyeti kazandn,, demi. Mukadde s adamlarn biri
tarafndan grle n bir ryaya gre , imparatora is abet eden
oku krk ehitlerden biri atmt.
Putperes t J u l i a n dan s onra mute kit J ov i a nu s ge ldi.
J u l i a n 1n lmzerine Roma ordus u alktan s on derece
muztarip oldu. nk a p u r orduya gda madde le ri getiren
leri yakalamt. Bunun zerine Romallar bir hkmdar bulmak
is te diler ve mute kit J o v i a n n s ' u s etiler. Bu adam yemin
ederken putperes tle rin kralolamam,, de diinde n heps i de biz
hris tiyanz,, diye bardlar ve heps i de s evinte n gz yalar
dktle r. Romallar, aralarna bir ha dike re k tepes ine bir
takoydular ve diz ke re k has e lmladktan s onra tacal
dlar ve J o v i a n u s un bana geirdiler. Ye ni hkmdar te
vazu iinde a p u r ' a gitti. a p u r , Romallarn Frata kadar
uzanan memleketleri Iranllara vermeleri lzm ge ldiini s yle di
ve byle ce kllar bir daha knndan kmad.. mparator y a
lnz Nis ihis ' i vererek onu te s kin etti ve 30 yllk bir s ulh yapt.
ki taraf s evindiler ve iki karargh biribirine kart. mparator,
J u l i a n' da bir tabuta koyarak onu Tars us ' ta gmd. Hatta
Socrates in de dii gibi, daha s onra da tabutu s tanbula nak
letti. Bu yzden, filozof The mi s t i u s muas rlariyle is tihza
ederek bunlar bir ilhde ilp fakat ale lde ins anlartaziz
ediyorlar,, demiti. J ov i a n u s, randan dnnde Kilikyadan
geti ve Bos poros ta Bitinia ve Galtya hududundaki Das tania
( Dodas tana ) kyne vardzaman k mevs iminde bbre k
has talna urayarak burada ld.
J ov i a n u s tan s onra iki karde olan V a l e n t i n i a n u s
ve V a l e n s 13 yl hkm s rdle r. Bu imparator Pannonia
lke s inin Kibalon (Kibala?) ehrinden gelmiti. Kuvve tli ve akll
bir adamd. Kardei Va l e n s ' i getirterek ark hkmdaryap
m, Romaya gittii zaman olu G r a t i a n u s'\Augus t iln
ederek onu kons l tyin etmiti. Devrinin 11 inci ylnda a
p u r un olu Ar da i r ranllar ze rinde 4 yl hkm s rd.
Bu s rada P r o c o p i u s , Va l e n s ' e karis yan etti, fakat s
tanbulda yakalanarak iki aaaras na baland ve testere ile
kes ildi. Va l e ns , Ms ra gide re k Marcianopolis ' e vardza
man idde tli bir zelzele oldu, de niz kabard ve kk ge mi
leri ehrin s uruna bindirdi; daha s onra de niz alaldve byk
gemiler kuru toprak ze rinde imi gibi es ki hali zere kald.
Bunun zerine ehir halkge mileri yama etmek [zere kotu
lar, fakat deniz tekrar kabard, halkyuttu ve bunlarn heps i
bouldular. V a l e n t i n i a n u s , kars hayatta olduu halde
harikulde gze l bir kadn olan J u s t i n a ' y ikinci zevce
olarak ald ve kanunu kaldrarak her is teyenin bir arada iki
zevce almas na ms aade etti.
mparator, Sarmatyallarla harbe tme k zere yola kt
zaman bunlar korktular ve s ulh yapmak zere eliler gnde r
diler. mparator, bunlarn sefil ve pes paye kims eler olduuna
bakarak yks e k sesle bar d: Bu kadar ciz ve sefil kims e
lerle harbe tmek me cburiye tinde kalan Roma de vleti pek kt
bir vaziyette s aylmak icabeder.,, imparator bu ekilde bar
ds rada birde nbire boynunun damarlar atladve kanlar
nn akmas yznde n yere derek ld, imparatorun ilk olu
Gr a t i a nus yaknlarda bulunmadiin imparatorun gze llii
yznde n e vle ndii ikinci kars J u s t i n a dan doan ve baba
s nn adntayan daha kk olunu kral iln ettiler. Bunun
zerine V a l e n s , Gr a t i a n u s ' u kumandan tyin ederek onu
Gotlarla harbe tme e memur etti. Fakat Gr a t i a n u s muvaffak
olamad. Bu s rada V a l e n s e yle bir ke hanet bildirdi: g
ya, ondan s onra kralla geecek olan zatn is mi T harfi ile
balyormu. Bu yzde n o da T h e o d o r, T h e o d o t u s ve
bunlara be nzer T harfi ile balyan is imli kimler vars a heps ini
ldrtt.
Bu s rada fe zada bulutlar iinde s ilhl as kerlere be nze
yen ins anlar grnd. Antakyada tek gzl, drt elli, drt
ayaklve s akallbir ocuk dodu. Bu ocuun tek gz iki
gz yerinin ortas nda idi. Ayns rada Araplar Romallara ait
topraklara girdile r. Mu a v i y e adlbir kadn bunlarn hkm
daridi. Araplar Romallarla s ulh yaparak hris tiyanlkabul
ettiler ve Mus a is imli rahibin pis kopos lar olmas n is tediler.
Od a V a l e n s in emri ile onlarn pis kopos u oldu. Gotlar ve
Ibe ryahlar Romallarn memle ke tine girerek Skitya, Mis ia, Tarkis
Make donya, Achaia ve btn ilada (He llas )yaldlar. s tanbulda
bulunan V a l e n s Gotlardan ve be ryallardan korktuu iin mu
harebeye girmekten s aknd. Fakat btn ahali bize s ilh ve ri
niz, biz harbederiz,, diye bardlar; kral da hidde tle ne re k geri
dndzaman ehri s apanla idare edece ini ( yani btn ehri
alts tede ce ini) s yliyere k hareket etti. Fakat muhare be de malp
oldu ve bir kye kat. Barbarlar buras n e virdikle ri zaman
kral yuvarlak bir ukura girdi ve ke ndini s aman altna gm
d. Gotlar onu bulamaynca btn kye ate verdiler, o da
yanarak ld.
Va l e n s ten s onra V a l a n t i n i a n u sun olu Gr a t i -
a n u s bir yl hkm s rd. Bu imparator babas nn de vrinde
Romada otokratr olduu iin Vale ns ten s onra s altanatele
ge irdi. Ke ndis i drs t, iffetli, dindar bir adamdve babas
ile amcas gibi Arius me zhebine me ns up de ildi. Irkan be ryal
olup Is panyadan gelen byk T h e d o s i u s ' u s altanatta ortak
olarak almt. nk T h e o d o s i u s , Gr a t i a n u s ' a kar
iyilik gs termive Va l e n s in yanmas ndan nce onu hkm
dar iln etmiti. Bu s rada M a xi mu s adlbiri Gr a t i a n u s u
Romada hainane bir s urette ldrmve onun kk kardei
olan V a l e n t i n i a n u s , Romaya hkim olmutu.
G r a t i a n u stan s onra Byk T h e o d o s i u s 16 yl h
km s rd. G r a t i a n u sun ldrlme s i ve karde i V a l a n -
t i n i a nu s' un Romada hkm s rmes i zerine T h e o d o s i u s
s tanbulda ve btn arkta yalnz bana hkm s rd. Kud
retli, dirayetli, harb ilerinde tecrbeli bir adamdve Tarki
( Trkiye )de ki barbarlars ratle malp etti. De vrinin ikinci
ylnda Ardair ld ve olu apur 4 yl hkm s rd. Theo-
dos ius un 5 inci ylnda V a r h a r a n Ga r ma n a h , iranllar
ze rinde 12 yl hkim oldu. T h e o d o s i u s ile V a l a n t i n i
a n u s, G r a t i a n u s' u ldre n zalime karhareket ettiler; onu
ldrdle r ve ikis i Romaya zafer iinde girdile r. The odos ius ,
Romadan dns ras nda S e lnikte has ta dt ve burann
pis kopos u olan Akilos ( As e olus ? )u getirerek onun Arius mez
hebine me ns up olmadngrm, onun tarafndan vaftiz e dil
mi, ve has talndan kurtulmutu. Sonra s tanbula ge ldi ve
buradaki Byk ilhiyatnn idares i altnda Anas tas ia kilis es i
ni yaptrd. T h e o d o s i u sun krala F l a k i d a (Flaccilla ?)
dan Ho n o r i u s adlbir olu olmutu. Bu kadn meziyet ve
fazilet bakmndan ok ze ngindi. Ke ndis i fakir has talartedavi
ROMA MP ARAT ORLARI 141
eder ve kilis elerin byk mis afirhanele rine gelenleri ziyaret
ederdi. Kral T h e o d o s i u s barbarlar ile muharebe yznde n
s on derece s kntya dt iin ehirlere ve rgile r tarhetti.
Antakya ahalis i ve rgiyi vermek is temiyerek hidde tle ri yzn
den kralia Flaccillann 1 he yke lini paraladlar. Heyke l, ehrin
arye rinde idi, Kralia da ayni anda lmt. Kral hdis e de n
habe rdar olarak as ker gnde rdi ve ehirde mthibir katliam
yaptrd. Bu yzde n Mbare k Ma c e d o n i u s kirala s item etti
ve u s zle ri s yle di: bir adama benzemek zere tuntan ya-
pdan bir he ykel urunda, Allahn ke ndi s ureti zere yaratt
ins anlar mahve ttin. Tuntan he ykelle r yapmak bizim iin ok
kolaydr. Fakat mahve tmiolduun ins anlarn bir tek klnbile
yaratmaya mukte dir de ils in,,. Kral bu ihtiyar adamn s zle
rinde n mtees s ir oldu ( yahut piman oldu) ve halka bir tazi-
yet me ktubu gnde rdi.
Bu s rada Italia (T italia)' nn ba ehri olan Se lnikte
bir kyam ( yahut ihtill) oldu ve ahali vliyi taa tuttu. Kral
lgncas na hidde tle ndi ve onun emri ile hkimle r, ms umu
s uludan ayrmyarak 7.000 kiiyi ldrdle r. Bu yzde n kral
Me diolanum a ge ldii zaman, mukadde s pis kopos Ambros e ki
lise kaps nn dnda ke ndis ini karlyarak onu kilis eye gir
mekten menetti ve u s zleri s yle di: uzaklave Allahn ga
zabn coturacak ibadetle gnahlarn arttrma,,. Kral ge ri
dnd, mahkm edilmeleri icab edenler hakknda gn s
ren tahkikat yaptrdve bundan byle ce zalarn ancak adale t
icaplarna gre verilmes ini emretti. Daha s onra kilis eye gide n
kral ayakta durarak de il, yere kapanarak ibade t etti ve u
s zleri s yle di: Ruhum topraklara yapt, ke lmna gre beni
ihya eyle!,, ( Mezamir CXIX. 25).
T h e o d o s i u s , de vrinin 13 ncylnda olu Ar c a di us u.
ark hkmdariln etti, iki yl s onra Romadaki E u g e n i us
( Azugin) ve Ar g u b a t u s ( Arbugas te s ?) V a l e n t i n i a nus ' un
mabe yincis ini ifal ettiler, o da kralbodu. T h e o d o s i u s ,
hdis e de n habe r alarak de rhal faaliyete geti ve kk olu
Ho n o r i u s ' u garp hkmdartayin etti. Ke ndis i, zalim Eug e -
1 B e djann bir notuna gre imparator un kz nn ad Galla Placil-
dia idi.
n i u sa karhareket ederek onunla beraber olan barbar or
dularnmalp etti. Barbarlar malp e dildikle rini gre re k af
iin bardlar ve yalvardlar. Kral bunlara zalimi getirmelerini
emretti, onlar da kotular, onu yakaladlar, zincirler iinde kira
ln yanna ge tirdile r. O da bu adam ldrd. A r g u b a t u s ' a
gelince, bu adam ke ndi ke ndini bomutu. Bu hdis elerden
s onra kral, M e d i o l a n u r r i dan dne rke n harbin s ebep oldu
u ypranma yznde n has ta dtve ld. Aynyl iinde
apurun olu Ya z d a g a r d 21 yl hkm s rd.
T h e o d o s i u s tan s onra oullarA r c a d i us ve Ho nor i -
us 13 yl hkm s rdle r. A r k a d i u sun s tanbulda ve arkta
hkm s rd s rada 9 yanda bir ocuk olan Ho n o r i u s
da kral oldu. Aynyln Temmuz ayiinde Un a y a ( yani
Hu n a y a yahut H n l er ) Romaya karhareket ettiler ve
Suriye ile Kapadokyayharab ettiler. Bu hdis e s kender tak
viminin 708 (m. 397) ylnda vuku buldu. A r k a d i us , Pra-
etoriumun kars ndaki byk A mp ol on ( E mb o l o s ) u
ina etti ve kars E u d o x i a , Azize i r e n e mahalles inin yann
da gmte n bir s tun dikti. A r c a d i u s ke ndis ine kar
is yan eden Gi n a s ( Ga i u s ?/\- malp ederek ldrd.
Kral, K a r k i d ha ( Kalke donda )ya ibade t iin gittii zaman
on binlerce halk onu grme k iin toplanmlard. Kral, Aziz
A c a c i u s mbe dinde ibade t ederek btn halk ile birlikte
ktktan s onra btn mbe d ykldve herkes, ahalinin kral
tarafndan yaplan ibade t dolays iyle kurtulmu olduklarna
inandlar. nkkral, zahitle r gibi anlbir hayat yaamakta
ve mor ahane hiPatinin altnda ve deris inin s tnde kldan
rlme bir elbis e giyme kte idi.
As i Gi n a s ( Ga i u s ?/un he lk olmas ndan s onra hn-
ler, Es t r ' os ( s te r) nehrini atlar ve Tar kide ki ( T r k i y e )
ehirleri harabe ttikte n s onra zerlerine dolu yadve ou
nu ldrd. Ge ride kalanlar da katlar. Bu hdis e le rde n s on
ra Ar c a d i u s ldve 8 yanda T h e o d o s i u s is imli bir
ocuk brakt. Ho n o r i u s un oullan yoktu. Ke ndis i yalnz
olduu iin birtakm adamlarn ona ihanet etmelerinden korkulu
yordu. Bu yzde n A r c a d i u s , lm s ras nda, bir vas iyet
yapt ve ranllarn hkmdar Ya z d a g a r d \ oluna vas
tyin etti. Ya z d a g a r d bu vas iyeti alnca The odos ius a
s evinerek baktve ona ke ndi hane s inde n bir mre bbi gnde rdi. S o
nra btn erafa nameler gnde re re k ocua karihanette bu
lunduklartakdirde onlara kars onu ge lmiye n bir muharebe
aacanbilirdi. Bu yzde n hirts tiyanlk, ranllar aras nda
yayldve Ma i p e r k a t 1 pis kopos u M a r ut ha ara bulucu
olarak alyordu. T h e o d o s i u s ile kz kardei P u l c h e r i a ,
amcalarHo n o r i u s tarafndan yetitirilmilerdi.
Onun olu kk T h e o d o s i u s 42 yl hkm s rd.
De vrinin balarnda AfrikalA l a r e ko s (Alaricus ) is yan etti ve
bir ordu toplyarak Italyaya ge ldi ve bir ok ktlkle r yapt.
Eparch Stilico ldrlmt ve kral Honorius Romada l
mt. Va l e n t i n i a n u sun babas C ons t a n t i n us hkm
s rdise de katlolundu, ktiple rde n biri olan w a n n i s s al
tanatele geirdi ve The dos ius a habe r gnde re re k ke ndis ini
tanmas nis tedi. Kral elilere zincirler vurdurarak Strategos
A d h a r b u r i u su bu zalime kargnde rdi. Fakat bu adam
onu ye ndi, Strate gos u yakaladve ona zincirler vurdu. T he o
d o s i u s bu de fa Ad h a r b u r i u s ' n olu A k a p p or a' y
bir ordu ile gnde rdi. Allahtan korkus u olan kiraln duas ile bir
melek, oban s uretinde grne re k bunlarn su ile dolu bir g
lyaya olarak gemelerine yardm etti. Banlar ehir kapla
rnak bularak ieri girdiler, Strate gos u kurtardlar ve vvan-
nis i ldrdle r. Daha s onra T h e o d o s i u s halas nn olu
Va l e n i i n i a n u s ' u . Sezar yaparak anas ile birlikte Romaya
gnde rdi ve daha s onra ona ahane tacyollad. Va l e n t i n i -
a n u s (III ?) 32 yl hkm s rd.
T h e o d o s i u s , mte madiye n orututuyor ve ibade t e di
yordu. Haftann 4 ncve 6 ncgnle rinde akam orucu da
tutmakta idi. He b h r o n pis kopos unun lm zerine, kirli
olmakla berabe r onun abas nald ve onun bereketini kazan
mak zere s rtna ge irdi. Bu s rada lranllarn hkmdar
Ya z d a g a r d ld ve olu Varharan onun yerine geerek
22 yl hkm s rd. Bu hkmdar s ulhu bozduu iin r anlI
lar Romallara kars ilha s arldlar ve Romallar ranllar
yenerek bir ok esirler aldlar. Bu hdis e le rde n s onra Varha-
rann btn devri mdde tince hris tiyanlara kar tazyikle r
durmadise de, s ulh oldu.
Sulhtan s onra ranllar c ret gs tererek Ras Ayna kar
hareket ettiler; fakat mahcubiye t iinde dndle r. Sonra te k
rar hareket ederek ayn yere daha fazla idde tle yklendilers e
de, malp oldular ve Romallar A r z a n havalis inde n 7000 esir
aldlar. Bu esirleri, Amidli pis kopos Ac a c i us s atn alarak s er
bes t braktve bunu yapmak iin kilis e le rin altn ve gm am-
danlarnve s aires ini s atarak lzm ge le nparayte darik etmiti.
Bu s rada Hnle r tarafndan esir olarak gtrle n, dl
ge rlik yaparak huzur iinde yayan B u r g a n z i s halkima
na ge ldi ve vaftiz edildi. Bunun zerine bunlardan 3.000 kii
10.000 Hnimha ettiler ve bu yzde n imanlar s alamland.
T h e o d o s i u s halas nn olu V a l e n i i n i a n u s ' u s tanbula
getirterek kzE u d o xi ay ona zevce olarak ve rdi; V a l e n
l i n i a n u s da onu alarak Romaya gitti. Bu s rada randaki
hris tiyanlarm tazyik e dilmeleri yznde n Roma ile ran De v
letleri aras nda balyan mcade le idde tle ndi. lranllarn kral
bir ok tacirlere fena muamele ederek mallarnzaptetti, hris
tiyan olan iileri aldatt ve onlara tam cretlerini vermek
is temedi. Bu yzde n Romallar Erme nis tana indile r, ahaliyi
esir ederek memleketi harabe ttile r ve ran ordus unun 7 ku
mandannldrdle r. Bunlardan ge ri kalanlar, bilhas s a ran
llarn birlikte getirmi olduklarAraplar, Frat ne hrinde bo
uldular. Bu hdis e le rde n s onra s ulh oldu ve tazyikle r durdu.
Fakat barbarlar hare ke t ederek T a r ki ( Trkiye ) ve
l l y r i c u m ahalis inde n bir oklarn esir aldlar. Bu s rada
s emavbir iaret olarak gkyznde bir kuyruklu yldz be
lirdi. Bu iaretlerin s ayca oaldngre nle r kiraln lme k
zere olduunu s yle dile r. Netekim bir gn kral T h e o d o s i u s
baehir iinde her zaman yapt gibi at s rtnda dolayor
ve krlara gitme k zere bulunuyorke n atnn aya s rt
kiraln ense ke mikle ri krld ve kral bir s edyeye kondu,
Kral ecelinin yaklatngre re k kz kardei P u l c h e r i a ' ya
ke ndis inde n s onra Ma r c i a n u sun tahta oturmas n s yledi
ve Kral, Ma r c i a n u s u da artarak devlet ilerini idare
etmes ini ve allahtan korkarak hkm s rmes ini emretti. Kral
2 gn s onra ld.
Kk T h e o d o s i u s ' tan s onra Marcianus 7 yl hkm
s rd. Bu imparator, karde inin btn hayatnda mrn ma
nas trlarda yayanlar gibi ibade t ve dnce iinde geiren
kral T h e o d o s i u s ' un hemires i P u l c he r i a ' y zevce olarak
a l d 1. Fakat bu kadn The odos ius un lmnde n s onra Marci
anus ile aktan aa yaadhalde bu adamdan nefret e di
yordu. Bu kadn mrnde bir erkekle be rabe r yayarak iffe
tini kirletmeme k is te diini s ahte bir bahane olarak ileri s r
d iin, mnafk olan ve Me s ihin iki ahs tan mteekkil ol
duu itikadna inanmaya mte mayil olan bazpis kopos lar bu
kadnevle nme i kabule ikna ettiler ve bunlar bu yzde n bu
s enenin bir cumartes i gnnde btn halkn et yemekten s a
knarak rahip ve rahibe lerin ye dikle ri yemeklerle iktifa etme
lerini iln ettiler ve byle ce bu kadnhareketinin mes uliye
tinde n ibra etmek is tediler. Bu yzde n P u l c h e r i a kanm,
manas trndan km ve rahibe elbis elerini brakmt, iki yl
s onra bu kadn Halkidonya meclis ini toplad ve Mes ihin iki
mahiye t s ahibi olduunu kabul ettikten baka, s enenin bir
cumartes i gnnde et ye me i yas ak etti. Ms rda yayan
dindar Ms rllar, Mes ihin iki mahiyet s ahibi olduuna dair
olan itikadn cumartes i gn et yemekten s aknmak yas a
ile birlikte ke ndile rine ykle nmiolduunu grnce et ye
mekten s aknmakla kalmyarak, hayvanlarn etinden gelen
s t, pe ynir, ya, yumurtayyemekten de ekinmiler ve bu cu
martes i gnndie r orugnle ri gibi s aymlard.
Ma r c i a n u s ' un 6 ncylnda Romadaki Va l e n t i n i -
a n u s ldrld ve bu andan balyarak kilis e gibi ehir de
ikiye ayrld. nk s tanbuldaki hkmdar ld zaman
ye ni hkmdarn Romadaki kiraln te ns ibi ile yerine geme
si de tti. Romadaki kral da ld zaman yeni kral,
s tanbul kiralnn muvafakati ile yerine geerdi. Ma r c i a
n us ke ndis i ile zina irtikb eden P u l c h e r i a ' nn intihabnda
Romadaki V a l e n t i n i a n u sun muvafakatini almadiin,
Romallar da M a r c i u nu s' un muvafakatini almadan kendileri-
1 B e djann notu : Me l l i f burada katolik pis kopos larve azize Pulc-
he riayte zy if e diyor. S e be bi ke ndis inin y akubolmas ve ke ndi me zhe
bini die r hiris tiyan me zhe ple rinde n s tn tutmas dr . Btn bu e s e rde
bu mlhazay a dikkat ge re ktir.
Abu l -far ac Tari hi F : 10
ne kral tyin ettiler. Bu yzde n arktaki muharrirle r yalnz
s tanbul hkmdarlarile alkadar olarak onlarn is imlerini
biribiri ardnca yazyor ve bunlara Roma hkmdarlardiyor
lard. Ma r c i a n u s ile P u l c h e r i a ihtiyarlklarnda hkm
s rdkle ri iin zrriye t brakmadan ldler.
Ma r d a n u s tan s onra Le o 18 yl hkm s rd. Bu im
parator rkan Tark (Trk) idi. Fakat mevkii itibariyle bir tribn
idi. Ke ndis i kons ey tarafndan s eilmive hkmran olmutu.
Aynyl randa, Ya z d a g a r d t n olu V a r h a r a ndan s onra,
F i r uz tahta gemiti. F i r u z , Romallar ile muhare be etti ve
hris tiyanlar tazyik etti. Le o, kzA r i a d n eyi Z a y no n
(Ze no) a verdi, bu adamyks e ltti ve btn arkn Strate gos u
yapt, ve B a s i l i s u c u Tarkinin (Trkiye nin) Strate gos luuna
getirdi. Aynimparator C a l o n i c us ' u ina etti ve ona Le on-
t o p o l i s is mini verdi.
Bu s rada s tanbulda byk bir yangn oldu ve yangn
de nizin bir ucundan die r ucuna kadar yayld. Kral, Mar
Mama de hlizine kat ve orada 6 ay yaad. Ke ndis i Neon
Amblon (Ye ni Kap) byk limannina etti ve haftann ilk
gnnde hibir kims e nin almamas nicabettiren bir kanun
kard. Ayngn hibir kims e de mus iki leti almyacak ve
yalnz kilis ede bulunacakt. Le o, torunu L e o n t i nus ' u, yani
kznn olu olan, Z a y n o n nun olunu henz 6 yanda bir
ocuk olduu halde Se zar iln etti ve bu ocuk kiraln hayat
e s nas nda bir yl hkm s rd. Daha s onra kral Le o bar
s ak has talyznde n yattve ld.
Z-eodan s onra L e o n t i n u s geldi. Onun hkm s rd
bir yl es nas nda babas Zaynon ke ndis ine diz kme kte idi.
Anas ise ona ocuk muameles i yaparak onu yanlyola s ap
trdve u telkinle rde bulundu: baban karna ge lip e ildii
zaman bann ze rinde ki tackaldr ve onun bana koy,,.
ocuk bu ekilde hareket ettii iin Za y n o n s altanatele
geirdi ve olu L e o n t i nus ' u kons l olarak brakt. Birka
gn s onra ocuk ldve biroklar anas ile babas nn onu
ldrmolmalarndan phe le ndile r.
Le ont . i n u s tan s onra babas Za y n o n 15 yl hkm
s rd. Byk Le o nu n kars W a i r i n a ona bir ihakknda
tavs iyelerde bulunmu, fakat Za y n o n tavs iye le rini kabul
etmemi olduu iin byk kralia onu bir tarafa atarak
karde i B a s i l i s c u s ' u kral yapmt. Bunun zerine Herak-
l i ada ikame t eden B a s i l i s c u s , Za y n o ri a karis yan etti
ve kral iln olunarak olu Ma r k u s ' u Sezar yapt. Za y n o n
Wa i r i n adan korkarak ve onun gizlice bir s uikas t yapma
s ndan endie ederek as l memleketi olan Is auriaya katve
kars A r g a n i a, yani 1 r a d n i gizlice onun tarafna iltihak
etti. B a s i l i s c u s ile olu Ma r k , 2 yl hkm s rdle r ve ok
fena hareket ettiler. nk kendis i ilk nce dindar grnd
ve aziz T i mo t h y ile aziz D i o s c u r u s ' un kemikle rini s ke n
de riye den getirtti ve bir name yazarak Ha I k i d o n y a meclis ine
lnet okudu. Fakat daha s onralars iyas etini de itirdi ve Hal-
kidonya meclis inin iyi olduunu s yle di.
B a s i l i s c u s , kafas nn is tikrars zlnaa vurduu
s rada, Za y n on kuvve tini toplayarak ona hcum iin geldi.
Bunun zerine B a s i l i s c u s ordu kumandan A r m a t i s
onunla dme k zere gnde rdi. Za y n o n , Ar ma t i s ' e giz
lice bir me ktup gnde re re k onun olunu Se zar ve kendis ini
Strategos yapacana dair yemin etti. Bu yzde n A r ma t i s
efendis ine karhyanet etti ve Za y n o n ile birleerek s tan
bulun zerine yrd. Bas ilis cus da kars nve ocuklarnala
rak kiliseye iltica etti. Za y n o n adam gnde re re k hkmdar
lara mahs us mor hilati onun kars nn ve ocuklarnn s rtla
rndan aldrd, bunlara ldrlmiye ce kle rine dair s z verdi,
ve onlarKapadokya' da bir karargh olan Lamis ' e , kulelerin
birinde haps edilmek zere gnde rdi. Bunlar da haps e dildikte n
s oara sefalet iinde ldler. Za y n o n s' altanat makamnda
yerletikten s onra ye minini yerine getirerek Armatis in olunu
Sezar yaptve bir alay tertip ederek onunla birlikte tahta
oturdu. Zaynon, Ar ma t i s ' i de Strategos rtbes ine yks eltti.
Daha s onra Za y n o n ke ndi kendine dne re k yle de di:
Armatis kuvvetle nmi olduuna gre onun B a s i l i s c u s ' a
ihanet ettii gibi bana da bir ukur kazmas mmkndr.
Onun iin, ben ona karitiim and yerine getirdim; fakat
B a s i l i s c u s ' a karitii s adakat andnbozan A r m a t i s
lmelidir,,. Ar m a t i sin ldrlme s i zerine olunun da s alar
kes tirildi ve kilis ede bir okuyucu yapld. Daha s onra He i l e s -
p o n t u s metrepolitliine tyin edildi. nkbu ocuk krallk
hilatini giymeye lykt.
Z a y n o n un 9 uncu ylnda B a l a , randa 4 yl hkm
s rd; 11 inci ylnda Balatan s onra F i r u z un olu K a v a d
11 yl hkm s rd. Zaynonun de vrinde Samaritlile r is yan
ettiler ve Y s t os (J us tus ) namnda birini kralla getirdiler.
Bu adam hris tiyanlarm birounu ldrd ve Kays eriyeye
giderek P r o c o p i u s kilis es ini yakt. Filis tinde ki Romallar bir
araya gelerek Samaritle re karharb atlar ve bunlarmalp
ettiler. Bunlarn kralolan zatn banZa y n o n a gnde rdile r.
Samaritlilerin s inagogu, /s a nin anas M e r y e m namna byk
bir kilise yapld. Yahudile rin Antaky a' daki s inagogu, iinde
bulunan birok yahudi ile birlikte yakldve bunlarn mezar
lardaki lle rinin kemikleri de yakld. Bu hdis elerden s onra
Za y n o n bars ak has talna uradve ld.
Za y n o n S i l e nt i a r i i de n s onra A n a s t a s i u s 27 yl
hkm s rd. Bu imparator S i l e n t i a r i He rde n idi. Kral
olduktan s onra e de biyat okuyan ocuklar, ke ndis i ile alay
etmeleri yznde n, ldrd. Onun 8 inci ylnda K a v a d n
kardei Za ma s p ona karis yan etti ve 2 yl hkm s rd.
K a v a d kam, bir ordu toplam, kardeine karhareket
etmive onu yenerek ldrmt. Daha s onra Kavad 30 yl
hkm s rd.
Bu s rada Nicopolis , pis kopos ile iki arkadams tes na
olmak zere btn ahalis i ile birlikte harap olmu ve ahali
enkaz iine gmlmt. Bu s rada bir kuyruklu yldz gn
lerce grnd ve ekirgeler gelerek hereyi mahvetti. Bet
Nahrin (Mozopotamya) da byk bir ktlk oldu ve gk yz
nn imal tarafnda mthi bir yangn grle re k btn gece
parlak alevler s at(fecri imalolacak).
Ks a bir zaman s onra Hnle r imali garptan lranllarn
yurtlarna girdiler. Se be bi u i d i : Za y n o n un devrinde, Hn
ler lranllarn hkmdarF ir uza bir name gnde rdile r ve ke n
dilerine ve rdii yardmn kfi ge lme diini, Romallarn iki
mis li yardmda bulunduklarn, onun iin ranllarn da ayn
mikdarda yardmda bulunmalarlzm ge ldiini, aksi takdirde
harbe hazr olduklarnbildirdile r. F i r u z bunlara daha b
yk yardmda bulunacanyalandan vdetti; eliler de kal
kp gittiler. F i r u z ordus unu kuvve tle ndirdikte n s onra yard
malmak zere ge ride braklan Hnle ri ldrdve gide nle
rin peine takld. Bunun zerine Apame cf lbir Yunanltacir
Hnle rle be rabe r olduu iin bunlartevik etti ve andn iil
miolduu yerde tts yakmalarn, bu s ayede Allahn yalan
s yliye n ranllars ilip s pre ce ini anlatt. Hnle r bu ekilde
hareket ettikten s onra ranllar ile harb me ydannda karla
tlar ve F i r u z n ldre re k ranharap ettiler; s onra memle
ketlerine dndle r. Bu yzde n K a v a d tahta ge tii zaman
Romallara karacbir kin gtme kte idi.
ranllar ordularntoplyarak Roma lkelerine karha
reket ettiler ve Erme nis tandaki Theodos iopolis yani Erze nrum u
(Erzurum) zaptettiler. Fakat ahaliye merhamet gs terdiler. Bu
nun zerine s tanbulda bulunan vali, ehri ald ve ilkterin
aynda Amide kariddetli bir hcumda bulundu. Kn ara
ya girmes i yznde n ranllar s on derece s trap ektiler. n
k elbis eleri paavralara (?) dnm, yaylarnn kirileri ha
vann rutubeti yznde n krlmt. ranllarn mancnklars ur
larykamyordu. nk ehrin iinde bulunanlar s urun tah
tadan yaplma ks mlarnn etrafna zincirler geirmilerdi ve
bu yzden mancnklarn tesiri grlmyordu. Bundan baka
bunlar ehrin e trafndaki he nde in zerine geceleyin kalas lar
koyarak bunlarn zerine toprak koymular ve ranllarn hen
de i grmemelerini temin etmilerdi. 500 kadar ranls ilhlar
ile gelerek s urun zerine trmanmak iin tahtadan me rdive n
ler kurdular, kprle ri kz gnleri ile rttle r ve suru yk
mak iin byk bir mancnk kurdular. Bu mancnileri geri
gtrme k iin bir yol da yaptlar. Bunun zerine ehrin iinde
bulunanlar reine ile kark kirli bir mayii mancnn zerine
dktle r ve bir takm s iperler kazdlar, mancnn zerinde
durduu kalas larn altna gizlice ate verdiler. 6 s aat ge tik
ten s onra ranllar s iperleri geemediler ve alttan yaklan ate
ler de ortaltututurdu. Bu yzden mancnk ykldve Iran-
llar yanarak ldle r. Kral mahcubiyet iinde idi. Bilhas s a
ehir iinde kile rin ke ndis ine kar yaptklar hakaretler onu
zmt. Kral yerlilerden bir mikdar para is tedi ve bunun
mukabilinde geri dnme i vdetti. Bunlar ona kar terbiye
lice sz s ylemiols alard kendis i hemen gidecekti. Fakat
bunlar ok ar cevap verdiler ve, s enden, yemi olduun
s ebzelerin ves airenin bedelini istemek, bize der,, dediler.
Kral bunlarn ks tahlngre re k srar etmi, ve bizzat kendi
anlatna gre o gece Mes ih ryas nda grnm ve ona, 3
gn s onra ehri s ana tes lim edeceim; nk ahalis i kibir ve
gurur gs terdiler,, demiti.
Garp tarafnda Tripogrin (kule ?) civarnda Ur t a y a l
J o h n manas trnn rahiple rine ait bir keif kules i bulunuyordu.
Kulenin mukabilinde ki ordughta T o p a l K a n r e k ( kande k,
Candaue s ?) namnda hile kr bir adam bulunuyordu. Sis li ve ok
frtnalbir gecede adamn biri rahiplere bir ziyafet vermive
bunlara arap iirmi, onlar da de rin bir uykuya dalmlard.
Bunun zerine bir ekiya reisi ve bir hrs z olan K u r t a n a
her zamanki gibi ehirden kmve lranllarn te be ris ini
s oymaya balamt. O gece de bu ekilde hareket ettii s
rada K a n r e k onu grdve takib etti; o da s ura yaklat
ve K u r t a n ann girip kmak iin kulland de lii grd.
Rahiple r uyuduklar iin ona mni olamadlar. ranllar da
me rdive nle r getirerek ktlar ve rahipleri ldrdle r. Hkim,
vakadan haber alnca klar getirerek geldi; fakat ranllar
klar tayanlaroklar ile avladlar. Sabah olunca kral
ile as kerleri duvarlara karmerdivenler kurarak yks eldiler.
Bir gn ehirliler Iranllarbu kule de kapadlar ve kule
yi temelinden ykarak Iranllarenkaz altnda brakmak is tedi
ler. Bu yzde n ranllar daha baka bir kuleyi aldlar, s onra
daha baka kuleler daha aldlar, ehrin iine girerek kaplar
atlar ve 80.000 kiiyi ldrdle r. Ancak Krke hit kilis esi
kurtulmutu. Buras halk ile dolu idi, Ermenis tan valis i buras n
almve kralikna ederek buras n kurtarmt. Kral, ald
altn, gmve bakrDicle nehri yolu ile ke ndi memleke
tine gnde rdi. Halktan geri kalanlardan her 10 kii iinde n
bir kii ldrlmt. nk ranllardan maktul denlerin
s ays oktu. Bunlar hkimlik eden L e o n t i u s ile K u r a ' ya
pis elbis eler giydirdile r, domuz pis likle rini zerlerine attlar,
bunlardomuzlara bindirdile r ve ite memleketi iyi idare et
meyen, hkmdar ktle ye n ve bu yzde n zillete urayan
hkimler,, diye bardlar.
Kral Anas tas ius bu hdis e le rde n habe r alnca az mte
es s ir olmad. Kral, Nis ibis e kar5 kumandan gnde rdi ise
de, bunlar buras nzapta muvaffak olamadlar. Bunun zerine
dan ke narnda ordunun barnmas iin bir ehrin kurulmas
nemretti. Bu ehir D a r y a v a (D a r i u s)n maktul dt
yerde yapld ve bu yzden buraya Dr de nildi. ehir
muhteem binalarile 3 yl iinde tamamlandve ona Ana s -
t as i o po l i s is mi verildi. A n a s t a s i u s bir s tun zerine bir
heykel de dikti. nk Ye ni Kays e riye yi ykan bir zelzele
e s nas nda T h e o d o s i u sun heykeli de dmt. Bu heykel
keramet s ahibi olan aziz Gr e g o r ^ nin kilisesi yannda idi.
Bu s rada Rodos taki muazzam heykel de yklmt. Kral bu
yzde n e nkaz altnda kalan ve boulan kims elerin cesetlerini
karp gmme k iin altnlar gnde rmiti.
Zalim Vi t a l i a n u s isyan etmiti. Kral ona zincirle r
vurdurdu ve haps e att. A n a s t a s i u s devrinin 22 inci yln
da Ermeniler Romallara karis yan ettiler. O da Ermenilere
karas ker gnde re re k bunlarn bir ks mnimha etti ve
Erme nis tanRomann hkimiye tine ge irdi. Sonra 831 (m.
250) ylnda s kn iinde ld.
Anas tas ius tan s onra Jus tinus 9 yl hkm s rd. Bu
imparator Tarki (Trkiye ) nin Badrinos kynde n gelmiti.
Bu adam ihtiyar ve bas it idi. Ke ndi yurttalarolan Tarklar
(Trkler) ona Roma imparatoru Le onun arzus u ile toplanan
Halkidon kons eyinin kararlarn kabul etmes ini tavs iye etti
ler. nk bu s ayede talyann btn memleketleri onunla
be rabe r olur ve birleik bir memleket vcut bulurdu. Jus ti-
nus ' da bu kons eyi kabul etti. ranllarn hkmdar, Roma
imparatoru J u s t i n u stan 550 kantar ( talen ) altn is tiye e k
bunlarn Hnle re kargeitleri muhafaza eden Iran ordu
larna verileceini bildirdii zaman, imparator bu parann verilme
sini reddetti. Bu yzde n ran hkmdarke ndis ine tbi olan Arap
larikide birde Romallarn memleketine gnde riyor ve bura
larntahrib ettirerek yama ettiriyordu. Araplarn kralMun
dar 1 hareket ederek hudud ze rinde ki btn havaliyi
yani Bliha ve Haburayzaptetti; s onra Arzon ve Nis ibis e geti
ve buralaryama ettiler, s oydular ve ldrdle r. Bu kral,
Eme s a ya, Apame a ya ve Antakya havalis ine de gittti; ldrd,
yama etti ve tahrib etti ve esirler aras ndan ke ndi nefsi iin
400 bakire seti.
Bu s rada Kilikyada tarifi imkns z bir kadn belirdi. Bu
1 Munzir olacak. . R.
kadn herkes ten fazla bir arn uzundu ve bir kims e onun ne
reden ge ldiini bilmiyordu. Herkes gibi yiyip iiyordu. Sonra
bu kadn ans zn kayboldu, ihtiyar J u s t i n u s mrnn s on
larnda hemires inin olu J u s t i n i a n u s ' u ortak yaptve
Sezar iln etti. ay s onra ihtiyar adam ld.
htiyar J us t i n u stan s onra kz karde inin olu J us t i
n i a n u s 38 yl hkm s rd. De vrinin balangcnda Iranllara
doru indi ve Mabbug (Me nbic) e gitti. Ke ndis ine ortodoks
bir papazn kzolan T h e o d o r adan bahs olunduu zaman
bu kzis tedi. Fakat babas , kznn Halke don kons eyi kararla
rnkabule me cbur e dilmiye ce ine dair bir taahht almadan
kznvermek is temedi. Bu imparator, B e l i s a r i u s*a, Iranl-
lar ile harbe tme k zere, emirler gnde rdi. s a mn s albine m
s adif cumartes i gn yaklatzaman lranllarn hkimi haber
gnde re re k yanmzdaki hris tiyanlarm ve yahudile rin hatr
ile siz hris tiyanlarm hatriin pas kalyay kutlayalm,, dedi.
Romahlar, bu te klifi kabul etmediler ve hamurs uz bayramnn
haftas na ms adif iik gn harbe hazrlandlar. S ouk bir gnd
ve rzgr Romallara kares iyordu. Romallar zaaf gs te r
diler, katlar ve biroklarldrldle r; ge ride kalanlar da
Frat nehrine de re k bouldular. Bu J u s t i n i a n u s hakknda
Amidli John unu rivayet eder : 30 yl onun maiye tinde a
ltm. Bir an onun kilis e inas ndan fariolduunu grme dim.
nk96 kilise, 12 manas tr ve mis afirhanele r yaptrd ve
bunlarbenim vas tamla As yada, Karyada, Frikyada ve Lid-
yada yaptrd.,,
Onun 4 ncylnda K i s r a b. K a v a d 47 yl hkm
s rdve Romahlar ile iranllar aras nda s ulh 7 yl de vam
etti. Filis tinde ki Samarityallar ke ndilerine bir hkim tyin et
tiler ve Ne opolis e gide re k pis kopos u, ve birok halk ldr
dle r, birok mabe tle ri s oydular ve yaktlar. Romallar da
giderek ehri aldlar ve bunlarn hkimle rini ve biroklarn
ldrdle r. Daha s onra Kartace nadaki Do me n o s is yan etti
ve B e l i s a r i u s gide re k onu yakalad, zincirler iinde geri
getirdi.
J u s t i n i a n u sun 11 inci ylnda iranllar ile Romahlar
aras ndaki s ulh bozuldu. Gk yznde akamlar gnlerce
byk ve korkunbir kuyruklu yldz grnd. Aynyl iin
de Kis ra, Antakya, Hale p ve Apame ay zapte de rek acbir
esarete uratt. Romallar da rana gittiler ve Kardavaya
(Krtle r ?) in, Arzonitle rin ve Araplarn lkelerini aldlar.
K i s r a da hare ke t etti ve Calonicus ile btn Bet Nahririi
ald, Edes s aya karyrd, onu alamad iin B atnari
zaptettikten s onra dnd. Ki s r a , Antakyaya karda hare
ket etti, buras nalarak yaktve kmile n harabetti. ranllar,
duvarlardaki beyaz mermerleri de aldlar ve bunlar rana
gtrdle r. Daha s onra ranllar hudut ze rinde ki btn l
keleri alarak' Calonicus ' u ve Balatahribettiler; ehit Ma r
B a c c h u sun kemiklerini ve Ma r S a r g i sin medfe ninde ki al
tnlaralp gtrdle r. 848 (m. 537) ylnda gnete, evvelce
higrlmiye n, bir iaret grld. Gne karardve bu ka
ranlk 18 ay devam etti. He rgn gk yznn ortas bay
gn ve glge li bir k ile aydnlanyordu ve herkes
gnein bir daha btn klarile ortal aydnlatmyacan
s anyordu. Bu yl iinde me yvalar olgunlamadve araplarn
tadreye benzedi.
BU S IRADA BTN MEMLEKETKAP LAYAN
VEBAYA DAR
As yalJohn 855 (M. 544) ylnda vuku bulan bu ve baya
dair mufas s al malmat ve rdii gibi, Za h a r y a da buna dair
yazyazmtr. J o h n evve l ce nubu arkde bulunan milletler
ile, yani Hindis tan, Ku (Habe is tan) ve Hamiraya ya dair
malmat verir. Sonra garba dne re k Romallar, Italyanlar,
Galle r ve Is pany ollar dan bahs eder. O zaman iitildiine gre
ins anlar his lerini kaybe diyor, ldryor, biribirine hcum ediyor,
dalara kyor ve ke ndile rini telef e diyorlard. Bu darbeye
Ms r hududu ze rindeki Ku (Habeis tan) lkeleri uradlar.
Bu hal buradan Ms ra, Ms rdan s ke nde riye ye s irayet etti
ve Libya, Filis tin, Fenike, Arabis tan ve Afrikaya yayld. S on
ra Galatia, Kapadokya, Erme nis tan ve Antalya ya ilerledi. Azar
azar ran lkelerine geti ve ark ve imalde ki milletleri sard.
Mallar terkedilmive dalmbulunuyor, fakat bunlar top
layacak bir kims e grlmyordu. Tarlalar ekinlerle dolu idi
ve bunlarbiecek bir kims e yoktu. Balarn bozum de vri
gelmigemi, fakat zmleri toplayan olmamt, nkins an
kalmam, binde bir kii bile kurtulamamt. 3 yl ge tikte n
s onra Allahn bu gazab yatt. De nildiine gre Baehir
bu gazaba uradzaman s algn evvelfakirlerde bagster-
di. He r gn 16.000 kadar kii mezarla gtrlyordu. Fa
kirler, ldkte n s onra Allahn gazab ze ngin ve n s ahibi
olanlara yetiti. Ans zn lmekten kurtulanlar, vcutlarnn i
kinlie uramas ndan, yahut dizanteriye tutulmaktan lyorlard.
Avularn iinde , phtlamdamla kan grnyor ve daha
s onra lyorlard. ns anlar lle ri gmme kten aciz kaldklarn
gre re k cesetleri yn yn denizlere attlar.
J us t i n i a n u s un 18 inci ylnda Barbarlar talyadaki b
yk Roma ehrini zaptettiler. Anlatldna gre, bunlar ehrin
ke narndaki ordughta oturduklariin ehri ellerinde tutmaa
imkn bulamadlar. Fakat ehri harap ve rl plak bir halde
brakmlard. Bu yzde n J u s t i n i a n u s ile btn s enato ma
tem tuttular ve s iyah elbis eler giydile r. Bu s ralarda kraia
T h e o d o r a ld ve ayns rada Antakyada bulunan Ma r
S i mo n manas tryandve kmilen harap oldu. Oruve Ha
murs uzun kabulnde n dolaykiliselerde, bilhas s a s tanbulda,
byk karklklar oldu.
Jus tinianus un 23 ncylnda Kilikyadaki Tarsus ehri,
yanbamda akan nehrin s ularaltnda kald. Ldikiye de s ular
altnda kalmve burada 7.000 kii lmt. Finike s ahilinde
s ularn kabarmas yznde n Trablus , Berut, Biblos , Troas e
hirleri ve e lil ehirleri su altnda kald. Aynzamanda J o h n
P h i l o p o n o s s kenderiyede hret kazanmbulunuyordu. Bu
s ralarda ehali kz alna uramt. Bir adam, sair sebze
ve hububat ile birlikte bekilo ekmek ye dii halde doy
duunu his etme diinde n karn tok olduu halde yimee
devam e diyor ve bu yzde n lyordu. Daha s onra bil
has s a arkta iki sene devam eden ve davarlarimha eden
veba koptu. ift s rmek iin hayvan bulunamadiin btn
tarlalar ks rlamt. Bu s rada s tanbulda iddetli bir zelzele
oldu ve birok evler, hamamlar, kilis eler ykld. Altn Kap
s uru da yklmve zelzele 40 gn devam etmiti.
J u s t i n i a nus ' un 27 inci ylnda araplarn kralNoman
olu Mndar 1, Roma lkelerine tecavz ederek birok yerleri
harap etti. Ge b e l e 2 olu He r at ke ndis ine yetiti, onunla
harbetti, malup etti ve Mn z i ri Kinne s rinde ldrd. He-
rat olu da muharebede lm ve buradaki ehitler evinde
gmlmt. J u s t i n i a n u sun 31 inci ylnda iddetli bir zel
zele oldu ve s tanbulun i ve diki suru yarld. Ri g i n
ehri toprak altnda kalmolduu iin bulunduu s aha ke
fedilememiti. Sarayn nnde duran mor s tun ile zerindeki
imparatorun he ykeli de evvelhavaya atlm, s onra tersine
yere dmve 8 kadem de rinliinde yere s aplanmt. Ye r
yz, 10 gn kadar rzgr kars nda bir aagibi s ars ldve
s alland. Bu hdis elerden s onra Hnle rin ve Slavlarn ordus u
ge ldi ve ahane ehri nnde karargh kurdular. Dduvar
larykarak btn kemerleri s oydular ve yaktlar. Bulduklar
hereyi alarak gittiler. Sonra ikinci ve ncdefa ge ldile r ve
bunun zerine Romallar s tn gelerek heps ini mnharebede
imha ettiler. Bunlardan kaabilen pek az kii burada bir daha
grnme dile r.
J u s t i n i a n u s II (?) den s onra J u s t i n us III (?) 13 yl
hkm s rd. Bu imparator s elefinin kz kardeinin olu idi ve
rkan Tark ( Trk ) idi. Kars S o p h i a ile birlikte sonterin
aynda hkm srmee balad. De vrinde hibir karklk ol
mamakla beraber, kuvve ti yznde n ktlk edenlerin hepsi
de ortadan kalktlar. Yalnz, imparator, ayaklarndan mus tarip
ti. ranllarn kralK i s r a bu s rada yayordu. lk nce ara
larnda o derece kuvvetli bir barvardki, J u s t i ru s, de v
rinin ikinci ylnda, C a l o n i c us patriki J o h n vastas ile
K i s r a ' ya eref hediyeleri gnde rdi. Fakat ranllar ermenileri,
mecusiler gibi, atee tapmaya mecbur edince ermeniler, ranlI
lara karisyan ettiler ve Romallara s ndlar. Bylece s ulh
bozuldu ve Ki s r a , J u s t i n u s ' a habe r gndererek u szleri
s yle di: hkmdarlarna karis yan eden bir millete yardm
etmek size yakmaz. Siz bu milleti ke ndi tarafnza alacaks a
nz alabilirs iniz. Fakat onlarn topraklan benimdir. Onlar da
benim topraklarm boalts nlar,,. J u s t i n us da u cevab
ve rdi: eytanlara tapmaktan kaan ve benim yardmmdile
yen bir hris tiyan milleti senin ellerine brakamam. Kendileri
1 Numan olu Munzr Cr. le*3
2 Harith b. Ce be le olacak. . R.
nas l be nim iseler, onlarla be raber topraklarda benimdir,,.
Bunun zerine K i s r a ikinci bir defa yazarak u s zleri s y
le di : bu milleti de, topraklarnda brakmyors anz, hiol
mazs a Erme nis tana hkim olan krallarnzn ve rmek itiyadnda
olduklarve rgileri veriniz,,. J us t i n u s daha kuvve tli s zlerle
cevap vererek de di k i : ben nceden almolduunuz altnlar
da s izden geri is tiyorum. Biz, s izden Romaya ait olan Ni-
s ibis i is tediimiz halde siz bizde n imalde olan bir memleketi
nas l is teyebilirs iniz ? Es ki ve s ikalarda yazlolduu vehile
buras rallara, artlara balolarak, verilmiidi.,,
mparator de vrinin 8 icni ylnda, teyzes inin olu Ma r -
c i o n u Sezar tyin etti ve Romallardan bir ordu ile Nis ibis e
kargnde rdi. Ma r c i o n, Dr ehrine vard.zaman as ker
lerinin bir ks mnranllarn topraklarna gnde rdi, bunlar da
buralarnalarak harbettiler ve geri dndle r. ranllarn Ni-
s ibis de ki komutanhileli bir s urette hare ke t etti. Bu adam Mar -
c i o r i a gitti ve biz Nis ibis ehrini size s ulh iinde vereceiz,
vermezs ek harb olur,, bahane s ini ileri s rerek bunu Romalla
rn krallarna bildirme le ri lzm ge ldiini s ylemekle hare kt
drt ay ge ciktirdi. Bu s ayede ranllar Nis ibis e gda madde leri
getirttiler, ehrin e trafndaki balar ve ekili yerleri bir
ok atmmesafesince te mizlediler ve hris tiyanlarehirden
kardlar. Bunun ze rine kral, Marcion a yazarak vakit ge ir
meden ehrin e trafnda ordugh kurmayemretti. Bu yapldk
tan s onra Sezar ehrin e trafnda tepeler vcuda ge tirdi, bun
larn ze rinde mancnklar kurdu, yks e k kuleler vcuda
ge tirdi ve byk bir zahmetle ehri zapte de bildi. Daha s onra
kral, ileride anlatacamz bir s ebep yznde n, Marcion1a
kzdve s on derece sert ve katyre kli bir adam olan Ac a-
c i u su, onun me vkiini almak ve Ma r c i o nu atmak zere
gnde rdi. Acacius buraya gelerek Ma r c i o n u yakalad ve
onu Drya gnde rdi, as kerler bunu grnce kiraln ld
nve bir bakas nn Romaya hkim olduunu s andlar, ve
bu yzde n adrlarnbrakp katlar. ranllar da Ni s i b i sden
karak bunlarn adrlarnyama ettiler.
Kis r a , Romallarn katklarnhaber alnca, kalktgeldi,
ehre hcum iin kullanlan muhte lif letleri ve Romallarn b
rakp gittikle ri btn s ilhlarele geirdi ve Drehrinin et
rafnda karargh kurdu. Kis ra burada 6 ay muhare be etti ise
de, ehri zapte demedi ve ehir halkndan 5 talen altn is tiyerek
buradan ayrlmak diledi. Onun elis i ile birlikte gnde rdigi
kont, yerlilere bunlars ylemedi. Bu yzde n K i s r a fena hal
de kzdve ranllar tahtadan yaplan bir takm inaat s aye s in
de duvarlaratlar. Romallar 7 gn arptlar ve Iranllardan
birinin de ehre inmes ine imkn vermediler. Bunun zerine Kis ra
bunlara,, ge liniz s ulh yapalm. nk dikkat edin bizim de, sizin
de adamlarmzdan biroklarmaktul dtle r,, de di. Bu zavall
adamlar, ranllarn imiolduklarandlara inanarak s ilhlarn
braktlar ve iki tarafn as kerleri birbirle rine kartlar. r a nl I
lar, Romallar yakalyarak 150.000 kiiyi ldrdle r, 90.000
kiiyi de esir ettiler. Topladklaraltnn miktar200 talen ka
dard. Bunun ze rine Ki s r a , Romalkumandanlara u s zleri
s y le di: budalalar! Niin bu 200 lale nde n 5 ini ve rip btn
bu canlar kurtarmadnz ?. Romallar altn is te ndiine dair
Kontun birey s yle me diine yemin ettiler. Kis ra hakikatin bu
merkezde olduunu anlaynca Konta kzdve gzlerini oydurdu.
K i s r a buradan hare kt kumandan A d r a m o r i u yola
kard, o da B a l a, Kinne s rin ve Antakya havalis ini yama
etti. Daha nce Iran kral, Apame a' ya ge ldii zaman halk onu
karlamaa ktklar, o da ehre girip pis kopos u grdve
halka fenalk e tme dii iin bu defa da A d r a m onun gelmes i
zerine halk be yazlar giye re k onu karlamaa ktlar. O da
ehre girdikte n s onra buras nyama etti, ehri yakt, ve rana
92.000 (yahut 292.000) kiiyi gnde rdi. Bu s rada K i s r a esirler
aras ndan 2.000 bakire yi seti ve bunlars s l elbis eleri ile
ve zinetleri ile randaki Trklere gnde rdi. Bu bakireler Trk-
lerin bulunduu ye rden 5 konak mes afede olan bir mevkide
byk bir nehre vardklarzaman, dinle rini terkederek ruh
larntahrip etmek ve iffetlerini feda etmektens e lmtercihe
karar verdiler ve birbirle rini s aelleri ile tutarak ranl mu
hafzlara ykanmak is tediklerini s ylediler ve muhafzlarn
ekilmelerini is tediler. Bu muhafzlara, kzlarn gze llii bozul
mas n diye iyi muamele etmeleri emredilmiolduundan, bun
lar da ekildiler. Sonra bu afif bakireler yzle rine haiareti
yaparak Me s i h ' i n is mini andlar ve ke ndile rini byk nehre
atarak bouldular. Muhafzlar bunlarn lklarnduyarak ba
kirelerin boulmakta olduklarngrdle r ve derhal koarak
iddetle mcade le ettilerse de, bunlardan birini de kurtarmaa
muvaffak damaldrlar.
Romallarn kralbu hadis e le rin vukuundan habe r alnca
arka gitme k iin hazrlandve te e s s rnn idde tinde n ldr
d(?). Ze c h a r i a s ulh y apmak zere K i s r a ' ya gnde rildi.
Yanna, s ulhun yalnz bir yllk olmas na me bni 650 altn litres i
almt, imparatorun aklbana gelmi, alyarak ve mate m tuta
rak ke ndine gelmiolduu iin efler ona nas ihatte bulundular.
O da is mi Tiberius olan yonyalbir ktibi, bir Tarkmemleketi
nin idare s ine tayin etti ve onu Sezar iln etti. Bu s rada Kis ra
gurur ve inadndan kabarmbir halde idi. Ke ndis i Erme nis
tana gelerek Kays e riyi zapte tme k zere dorudan doruya
Kapadokyaya girdi. Bunun zerine Romallar, Bagruh danda
ranllartakip ettiler. K i s r a maks adnn has l olmamas ze
rine ke ndi memleketine kamak is tiyormu gibi hareket etti,
S e b a s t i aya gitti ve burann halkkamolduklariin bu
ehri yakt, omallar ona yetitikleri iin Ki s r a , Pape lionunu
yani ahane otanve btn hzine s ini brakarak kat. Bu
nun zerine Romallar onun kararghnve atege de s ini s oy
dular ve bunu zafer iinde alp gtrdle r. Ayns rada Ki s r a
Malatyaya vardve buras nda yakt. Romallar onu takip
e diyorlardve K i s r ann as ke rle rinde n ou P r a t h (Frat)neh-
rinin bir limannda bouldular ve bunlarn ok azkurtulabildile r.
Ki s r a , bir hkmdarn ancak bir hkmdara karharbe
kabile ce ine dair bir kanun yapt. nk Romallar ona bir
name gnde re re k bizle r hkmdarn ancak hizme tile riyiz.
Ekya gibi bir takm yerlere girerek buralara ateve rmek bizim
iin ayptr. Bunun bir hkmdar tarafndan yaplmas nn ne
kadar ayp olacans iz takdir e din,, dediler. Bu hdis e le rde n
s onra Romallar, kazandklarzafere gve ne re k, atlarnn eer
lerini kardlar ve yemek iin gittile r. Birde n bire Slavlar
yani keif kuvve tleri gelerek r anllar ile Kis ra ge liyorlar,, ha
berini verdiler. Romallar dmandan korunmak iin nbe tile r
dikmemile rdi. Bu yzde n ranllarn ordular birde nbire bun
larn zerine ullandlar. Romallar korkmular ve yaya olarak
kamaa balamlard. Onlartakibe de n ranllar kkle rini kr
dlar ( ? ) ve s ilhlarn, dizginle rini, zrhlarn topladlar. B
tn bunlar Romallarn kaarke n attklareylerdi.
J us t i nu sun M a r c i o n a kar hidde tinin s ebebi u
i d i : Bu s rada Tayyaya' lar, yani Araplar aras nda iki frka
bulunuyordu. Bunlarn biri, ke ndis i de, as kerleri de hris tiyan
olan Haris olu Munzir frkas , die ri, ranllar ile beraber
olan K a b o z frkas idi. Ka boz , hris tiyan araplara karha
reket ettti ve btn s rle rini ve davalarn alarak g-itti.
Mu n z i r de ona karbir ordu toplad, ona kar hare ke t
etti, onu malup etti ve zengin ganimetle r ve develerle geri
dnd. K a b o z ona te krar hcumetti ve malup olarak yar
dm getirmek zere Iranllara gitti. Bunun zerine Mu n z i r ,
keyfiyeti kral J u s t i n u s ' a bildirdi ve Iranllara karduracak
askerlere verilme k zere altn is tedi. Bu yzde n J u s t i n u s
ranllarn Roma topraklarna taarruz etmelerine s ebep s ayd
Mu n z i r i ldrme e karar ve rdi ve Ma r c i onun Nis ibis e
kar karargh kurduu s rada ke ndis ine u me ktubu y az d:
Munzir in s ize ge lme s ini ke ndis ine bildirdik. Ge ldii an kafa
s nke s in ve bize yazn,,. Anlatldna gre kral iki me ktup
yazmt. Biri Ma r c i o n a. idi ve Mu n z i r in ldrlme s ini
emre diyordu. Die ri Mu n z i r e idi ve ona, Marciona gide re k
me ktup ile bildirilme mes i icap eden bazmes eleler hakknda
s yliye ce i s zleri dinle me s ini e mre diyordu. Bu me ktuplarya
zan ktip bunlarbir anda yazarak mhrle mive yanllkla
Marcionun me ktubunu Mu n z i r e ve Munzirin me ktubunu da
Ma r c i o n a gnde rmive byle ce M un z i rin ldrlme s ini
emreden me ktup bu adamn eline gemiti. Mu n z i r fena
halde hidde tle ndi ve Tay araplarile yani Kabozun tarafdar-
larile dos t oldu ve ikis i birlikte Romallarn topraklarnis
tilederek Antakyaya kadar me mle ke ti zapte ttile r ve yakt
lar. Kral J u s t i n u s , Marcionun vaziye ti Munzire bildirdii
ni s anyor ve bu yzde n ona kzmve te vkifini emretmibu
lunuyordu. Kral J us t i nu sun aklbana gelince re has ta
lnn gittike idde tle ndiini gre re k Sezar T i b e r i us ' u a
rtt, nas ihat ve ihtar e klinde ona birok kyme tli s zle r
s yle di ve ezcmle unlar bildirdi: e vve lbe nim es kiden ne
olduumu ve s e nin kim olduunu anla. Valide ni daima taziz
et. Burada bulunanlarn heps i s e nin ocuklarndr. As kerle re
dikkat et, kan dkme kte n haz duyma ve ktl ktlk ile
karlama. ahane elbis eler ve rtbe le r beni s aptrdgibi, s eni
de s aptrmas n. Be n hayatta olduum halde iimi, me vkiimi b
rakacam,,. Kral bunlarve bunlara benzer s zleri s yle di.
Bunun zerine T i b e r i u s yere kapanarak aladve s alarn
yoldu. Kral da emretti, onu ye rden kaldrdlar, s onra kral
ahane hilati ona giydirdi ve tac bana ge irdi. Kral bu
hdis e le rden s onra 9 gn yaadve reyi karamamak yzn
den mthis traplar iinde ld. Kendis i, e ktii s trap y
znde n baryor ve yannda duranlara Hbir klge tirin de
be ni ldrn,, diye yalvaryordu.
YUNANLILARIN KNCS ALTANATI
BU DOKUZUNCU SERROMA KIRALLARI LE BALAYARAK
YUNAN KIRALLARI LE NHAYET BULMAKTADIR
J
u s t i n u s III (?) den s onra Ti b e r i us 3 yl hkm s r
d. Bu zamana kadar btn krallar Romalidi. Yani frenk
idiler. Bunlarn birincis i A u g u s t u s , s onuncus u J u s t i n u s idi.
Ye rlile rin ve ktiple rin dili yunanca idi, fakat krallar ve as
kerler fre nk idiler. Bu T i b e r i us ve ondan s onra gelenler
ile, Yunanllarn ikinci s altanatbalar. Bu hadis e ilk s altana
tn son bulmas ndan 602 yl s onralar vuku buldu. Birinci
s altanat Make donyalI Kr o n o s ile baladve P a r s os ile ni
hayet buldu. Hkmdarlarn s ays 38 idi. Tiberius ' un hkm
s rmee baladyl, yani yunanllarn 819 (m. 579) ylnda
K i s r a ld ve olu Hr m z ranllar ze rinde 12 yl h
km s rd. Marur ve ks tah bir adamd. Hkmdarlarn
de ti vehile Romallara yeni bir de vrin baladnbildire n
he diye yi gnde rme miti. T i b e r i u s ise kralla ge tikte n s onra
Kis ra ya he diye gnde re re k vaziyeti bildirmiti. Kis ra, Erme
nis tanda harbe giritii iin Romallarn ordu kumandan
K i r os ( M a u r i c i u s ) ordularn hazrladve gn doar
domaz odunlar tututuran alev gibi ranllarn ze rine atld
ve onlarkmile n imha etti. ranllarn valileri ve as ilzadeleri
zincirler iinde idiler. Romallar bu yzde n son derece me m
nun oldular.
J u s t i n u s ' un 4 yl s ren has talve T i b e r i u s ' un de v
leti idare etmesi s ras nda k^ala S o p h i a, T i b e r i u s ' un
kars nbaehre girme kte n alakoyuyordu. J u s t i n u s kars n
muaheze ederek,, bu s enin yaptn gnahtr. nkTiberius gen
bir adamdr ve onun bu te nas lmahrumiye te tahammlyoktur.
S iz ise onun kars n uzak tutuyors unuz,, de dii zaman So-
phia u cevabvermiti: be nim aklm s izin aklnz gibi yzrinde n
oynamad. Be n hayatta olduka kralie lii kims eye vermem,,.
A bu l - F ar ac Tari hi , F . 7 7
Bylece J u s t i n u sun lm ze rine T i b e r i u s kars n
yanna getirmek is tedi ve S o p h i ann bu yolda emir vermes i
iin kendis ine yalvard. Fakat S o p h i a yine razolmad. Bunun
zerine Halkidonyallar patriki, Ti be r i us ' a. kars nboama
ve S o p h i a ile yahut kz ile evlenmei tavs iye etti. Fakat
T i b e r i u s patrie kzdve s on derece inat gs tererek Ben
kanunu inemektens e, s altanatboamaa hazrm,, dedi. Patrik,
teklifini mdafaa ederek u s zleri s yle di: eraf, me me ke tin
s elmeti namna be nim s ana bu nas ihati ve rme mi is tediler,,.
S o p h i a keyfiyetten habe r alarak korktu ve T i b e r i u sun
kars nbyk bir alay ile ehre ge tirtme k iin emir verdi. Halk
bu kadntaziz iin ona He l e n a adnverdiler. T i b e r i u s
da S o p h i a ile kzna byk s ayggs te rdi, onlarn iratlarn
arttrd, onlar da s arayda ikame t ettiler.
Hr bir kadnn olu olan Mu n z i r , T i b e r i u sun
tahta ge tiini habe r aldktan s onra s tanbula ge ldi. Kral
onu, Romallara yardm hus us unda ge ikme s inde n dolaymu-
ahaze edince, Mu n z i r ona J u s t i n u s' un me ktubunu gs te rdi
ve T i b e r i u s bunu grerek hayret etti; Mu n z i r ' e riayet
gs terdi, ona birok kyme tli hediyele r verdi, o da geri
dnd.
Bu hadis elerden s onra Romann s ezan Ma u r i c i u s , k-
ral T i b e r i u sa gide re k, Mu n z i r aleyhinde ithamlarda bu
lundu. Suriye ordus unun kumandan Ma g n e de, Mu n z i r in
dos tu olduunu ve onu yakalayabile ce ini s yleyerek Suriye
ye gitti ve Munzire bir mektup yazarak u s zleri s yle di:
yol yorgunluu yznde n s on derece muztarip olduumdan,
beni te davi etmek zere ge lme nizi arzu ediyorum. Ge le me di
iniz takdirde , bizzat s izi ziyare t ederek ahs nzs e lmlayaca
m,,. Mu n z i r , bu adamdos t tanyarak ona gve ndii iin
kalkp ge ldi. Fakat Sriyeli kumandan ona zincir vurdurdu
ve s tanbula gnde rdi. Bunun zerine onun olu Nu ma n ,
as kerler toplayarak Romallarn memleketlerine aknlar yapma
a balad. Fakat kims eyi ldrmiyor ve bir yeri yakmyordu.
nkbabas esir idi.
AdMa g n e olan bu me lun adam, Nu m a n da mah
vetmek is tedi ve bir s randlar ierek yazd bir me ktupta
u s zleri s yle di: bize gelirs en s e ni babann yerine ge iririm,,.
Numan, genadamlardan birini getirterek ona ke ndi elbis eleri
ni giydirdi ve bir takm hizmetiler ile birlikte onu Ma g n e -
nin yanna gnde rdi. Ma g n e onu grnce sen Nu ma n m
s n ?diye s ordu. O da e ve t, de di, S izin e mrinizi alarak
ge ldim..,, Ma g n e de u emri ve rdi: bu adam kiraln dma
ndr, ona de mir zincirle r vurunuz,,. Bunun zerine gen adam
gldve Mes ih namna ye min e derim ki, ben Numan de ilim,,
dedi. Magne, genadamldrme k isteyince, bu arap u s z
leri s yle di: ldrlme k yznde n mtees s ir de ilim. nk
buraya gelme miols aydm ke ndi hkmdarm be ni ldrecekti,,.
Ma g n e bunun zerine bu genci bir takm ikencelere u
ratm, s onra onu s alvermiti. Ks a bir zaman s onra Ma g n e
ld.
Daha s onra Numan hayatn tehlikeye koyarak Ma u r i -
c i u sun yanna gitti ve onun tarafndan kabul olundu. Bu adam
ranllar ile harbe ttii zaman, babas nserbest brakacana
yemin etti. Ona Halkidon kons e yinin itikatlarnkabul etmes i
teklif e dildii zaman, zr dile di ve u s zleri s yle di: Tay
kabile s i ortodoks tur. Dinimi de itirecek olurs am beni ldrrle r,,.
Nu ma n buradan ayrldktan s onra bir daha ke ndi is tei ile
Romallarn yzne bakmamaa yemin etti. Romallar bu s z
iiterek onu yol ze rinde iken yakaladlar ve onu da s rdle r.
Araplarn memleketi 15 ks ma ayrlmt ve araplarn
en ou ranllara balanmlar, bir ks mda Halkidonyallara
iltihak etmilerdi. Daha bakalar s ilhlarnatmlar, Senar l
ke s inde ki As ur ve Suriyede ki ehirler ve kyle rde ikamet
ederek Ortodoks luklarnbugne kadar muhafaza etmilerdir.
Nite kim Emes adaki Haditha, Hith, Bet Arbaya ve Kurithim' -
dekiler ile Nabk ves air ye rdekiler de bu vaziyettedirler.
Bu s rada bir Iranlzuhur ederek ah K i s r a nm en b
yk olu olduunu, daha kk karde i Hr mz e ait as
kerlerin ke ndis ini hkmdar s etiklerini, babas nn ke ndis ine
acyarak ldrlme me s ini temin iin eline para verip s avdn
anlatt. Bu adam, Erme nis tandaki Roma ordularna mracaat
ederek Roma hkmdarke ndis ine bir ordu ve rdii takdirde
ranllarn s altanatnRomallara de vredeceini s yledi. Roma
hlar keyfiyeti T i b e r i u s a bildirdile r, o da bu yzde n ok
s evindi, altn ve ahane hilat gnde rdi, bu adamn ba ehre
byk bir alay ve ihtiam iinde ge lmes ini emretti. Onun
Halkidona varmas zerine kral, Iran hkmdarnn kl ta
ycs nke ndis ine gnde re re k hviye tini tahkik ettirdi. Bu
adam onu grp tand, s onra s andan yakalayarak tahtn
ze rinde n indirdi ve s eni s ahte kr,, de di. Er af karnda
durduu halde taht ze rinde oturmaa mcre t ediyors un ?.
Bu zavalladam, lmde n korkarak hris tiyan oldu.
Roma ordus u, Sezar Ma u r i c i u s kumandas altnda
rana hareket ettii s rada, Ab h a r i sin ( Abare s ), s kityamn
ve L o n g o b a r d i nin hakana tabi olan barbar ahalis i, Roma
llarn lke le rini harap ettiler. A d r a mo n , Ede s s aya ge ldi,
kiliseleri, manas trlarve kyle ri yakt. Bunlar btn esirleri
ldre re k lle rin cesetlerini yaktlar ve gk yzn karartan
duman bulutlar s ayes inde ehri almaa muvaffak oldular.
ehre karyaptklar3 gnlk hcum e s nas nda Ma u r i c i -
u sun kumandas altndaki Romallarn ve araplarm gelmek
zere olduklarnhabe r alarak muhas aray kaldrdlar ve Ca-
lonicus a doru hare ke t ettiler. Romallar bunlara yetitiler ve
biroklarn ldrdle r. T i b e r i u s , de vrinin 4 ncylnda
karn ars ndan ve bars ak bozukluundan has ta olmutu,
lme k zere olduunu anlaynca kzA u g u s t a y Kapadok-
yadaki A r a b i s o stan gelme olan Ma u r i c i u sa zevce
olarak verdi, taconun bana ge irdi ve 3 gn s onra ld.
T i b e r i u s tan s onra Ma u r i c i u s 20 yl hkm s rd.
De vrinin ilk ylnda Ti b e r i u s u n kzA u g u s t o d a n bir
olu oldu ve buna Theodos ius , yani taht ze rinde doan,, ismi
verildi. Bu s rada Romallar Ma u r i c i u s a karis yan ederek
Garmanos adlbirini balarna geirdiler. ranllarn ahHr
mz, bu hadis e de n habe r alarak bunlara muzaharette buluna
cana dair haberler gnde rdi, fakat Romallar ona hakaret
ettiler, onunla harp etmek zere yola ktlar, 3.000 ranlk
leye zincirler vurarak bunlarMa u r i c i u s a gnde rdile r. Ro
mallara s z hrriyeti verilmiolduu iin, bunlar da kirala ita
ate de vam ettiler, kral bunlars evinle karladve Ga r ma -
n o s a hediye le r ve rtbe le r yadrd.
De vrinin 4 ncylnda arktan s alarrl bir takm
irkin ins anlar ve garptan Slavlar, Longobardlar zuhur ederek
hareket ettiler. Bunlar Ha z a r 1a r n kralolan H a k a n m
hkmne girdile r, Romallardan iki ehir ile birok kaleler zap
tettiler. Kiraln, Edirne dnda kazdrmolduu byk ukur
mani olmas ayd, bunlar s tanbula doru yzle rini evirecek
lerdi. Bunun zerine Romallar Antio... halknldrdle r. Slav
larn zerine atldlar ve As klabhuny dy zapte de re k yama
ettiler. Buralahali keyfiyetten haber alnca, Romallarn yurt
larnda byk muharebeler yaptlar, s onra geri dndle r.
Bu s ralarda s kityadan 30.000 skit ile beraber 3 kar
deharekete getiler. Kmevs iminde Amon dann e trafnda
s u aramak iin iki ay dolatktan s onra Miantis glnde n kay
nayarak Pontus denizine karan Tanis (Dona?) nehrine var
dlar. Bunlar Roma hududuna vardklar zaman ilerinden
B u l g a r i s adl biri 10 ge mi alarak Tanis nehrini ge ti ve
kararghnTanis ve Dunbir (Don ve Dinie pe r?) nehirleri aras n
da kurdu. Bu nehirler de, Pontus denizine akar. Daha s onra bu
adam, Ma u r i c i u s 1a habe r gnde re re k yerlemek zere top
rak is tedi ve Romallarn mttefiki olacanbildirdi. Ma u
r i c i u s ona yukarve aaMis yayve rdi ve bunlar burada
ikame t ederek Romallar he s abna hudut karakolluu yaptlar.
Bunlar s kit olduklarhalde, Romallar bunlara Bulgarlar diyor
lard. Daha s onra die r iki kardeS a l i a adile tanlan Alan
lke s ine, yani Bulgarlarn ve Panguryallarm Trkle r kaps ,,
adn verdikle ri Hazar ehirlerine geldile r. Bunlar bir aralk
hris tiyan idiler, hali hazrda bunlara byk kardein adna
izafetle Ha z a r ' h l a r deniliyor.
Ma ur i c i us un 6 inci ylnda, Romallar kumandanP r i s -
c us byk bir ordu ile rana karhareket etti. Burada Roma
llar ayrldlar ve onu karlamak is temediler. Bunun zerine kral
geri dne re k hemiresi tarafndan akrabas olan P h i l i p i ordu
kumandanlna tayin etti. Bu adam kalkp ge ldi ve birok
muhteem zaferler kazand. Romallar P r i s c u s un kaba mua
melesine alk olduklar iin bu adama karda bir takm
s uikas tlar hazrlamaa baladlar ve kralda atarak yerine
bakas n ge tirmei dndle r. Bunlar, randan Antakyaya
dndkle ri ve burada kladklar s rada byk bir zelzele
koptu ve yerin yarlmas yznde n ehrin en byk ks m
ykld ve as kerler ehrin te beris ine daldlar. Kirala kar
gelen atllar geri dne re k P h i l i p ile bartlar ve piman
olduklarns ylediler. Bu s rada Nis ibis de bulunan ranllar
Ma i p e r k a f t a k i muhafzlars ahte andlarla aldattlar ve bun
lardan ehri aldktan s onra buradaki Romallarn ounu imha
ettiler. Bu yzde n P hilip ile Romahlar derhal Antaky adan
Maipe rkate gittiler, ehri hcum ile aldlar ve buradaki Iran
lIlarldrdle r.
Ma u r i c i u s un 8 inci ylnda Iranllar ahlarolan H r-
mz ' e kar is yan ettiler, onu hile ile yakalayarak gzle rini
kr e ttile r; o da ld. Bu ah yn yn ktlkle rinde n
dolayldre nle r 10 ay s onra onun olu K i s r a ya te mayl
gs tererek tahta ge irdile r; o da 38 yl hkm s rd. Iran
ordus unun kumandanB a h r a m, Kis rann, le hinde de ildi ve
onunla berabe r birok kims eler K i s r a ya karis yan ettiler.
K i s r a da Romallara iltica etti ve Kis ra, Mauricius ' a gizli bir
haber gnde re re k ke ndis ine ms aade e dildii takdirde onun
tarafna gee ceini bildirdi. Ma u r i c i u s bu yzde n s on de
recede memnun oldu ve Kis ra' ya name yazarak ke ndis ine her
hus us ta yardm ede ceini bildirdi. Kis ra da hemen kalktve
Ede s s a' ya geldi. Rus afaya ye rlile rinde n zvannis (Joanne s ) ,
ahevine alarak onu son derece arladve Mauricius ' a bir
me ktup yazarak ona karbir kle gibi davranacanbildirdi
ise de, Mauricius cevap vererek onu olunu arlayan bir baba
gibi karlayacan bildirdi. Mauricius , Tarklarn kumandan
olan Joanne s e 20,000 as ker ile, yanna 20.000 ermeni ve Bul
gar alan Anas tas ius ' u gnde rdi. Bunlarn mas rafiin 40 talen
altn verdi. Kis ra, bunlaralarak ke ndi memleketine doru y
rd. IranlHiirmzan da 10.000 adam ile ona katld. As ile r
vaziyeti anlayrak dme k zere hazrlandlar, fakat ye nildi
ler ve yz evirerek katlar, balarndaki kumandanlar yaka
lanp ldrlmve ge ride kalanlar Kis ra' ya dnmle rdi. Bu
nun zerine Kis ra, Romallara birok hediyeler ve rdi ve Ma u
r i c i us ' a . byk he diyele rden baka, kyme tli talar gnde rdi
ve Dara ile Ras Ayn ehirlerini Romallara iade etti. Kis ra,
Mauricius un kzn is temi, o da kzMariayona zevce ola
rak vermi, kznpis kopos lar ile birlikte gnde rmiti. The o-
dos ius ' un kzda muhteem bir ziyafet vermive patrik dn
tacnke ndi eli ile bana geirmiti. Kis ra, Meryem anaya, ha
varilere, ehit Se rgius a byk mabe t ina etti ve Antakya
patriki bunlartakdis etti. Hris tiyanlk btn randa yaylyordu.
Mauricius bu s rada zihniye tini de itirerek, Roma as kerleri
ne hor bakmaa ve cretle rini vermemee balad. Bunlar da
ona bir name gnde rdile r, Allah s izin de vrinizde s ulh ihs an etti,
fakat s varile r cre tle rini alamazlars a yalnz s ulh s ayes inde
karnlarm doyuramazlar. aye t s iz harp olmadiin cret
le rimizi ve rmiyors anz, o halde harp ikimiz aras nda kopacaktr.,,
dediler. Kral, as kerle rinin bu tale bini hakare tle karladve
karde i Patros ' un bunlara hkim olmas nis tedi. Fakat Patros
bunu is temeyerek Mauricius ' un yanna katve keyfiyeti ona
bildirdi. Mauricius bu yzde n korkarak Halkidony a' ya gitti ve
burada gizle ndi. Ordu, payitahta gelerek kralbulamaynca
Poka (Phocas ) namnda avamdan bir ihtiyar adamkralla
ge irdi. Sonra Mauricius ' u arayarak buldular, ehre ge tirdiler,
gzle rinin nnde oullarn ldrdle r, s onra ke ndis ini de
ldrdle r.
Mauricius ' tan s onra Phocas 8 yl hkm s rd. ranllarn
ah Kis ra, Mauricius ile oullarnn ldrlm olduklarn
haber alnca, kendis i ve as ilzadele ri s iyah elbis eler giydile r ve
bir matem evi yaptlar. ran ah, Roma kiralnn intikamn
alacanve ke ndis ine iyilik eden adamn kannunutmayaca
ngs te rdii s rada Roma s altanatna da el koymak iin bir
s uikas t hazrlamakta idi. ran ahbir ordu hazrlayarak Daraya
gnde rdi ve buras nald. Sonra Tur Abdine gide re k bura
daki TaKale ye karharbe tti, kaleyi zaptetti ve bu kalenin
iinde ki Romallar ldrd. Her ye rde aynhadis e te kerrr
e diyordu ve bunlar yalnz Romallara dokunuyorlard. Roma
llar bunu anlaynca kale yi brakarak katlar. Rahiple r de top
lanarak dar ktlar ve pis kopos Bas il' e bir name gnde
rerek ranllarldrme e ms aade e dip etmeyeceini s ordu
lar. Yunanllarn 818 (m. 607) ylnda is yan halinde olan Me rda
(?) kales i ranllara tes lim olunduu gibi Amid de tes lim e dildi.
K s on derece idde tli idi ve Frat donmutu. ki yl
s onra ranllar Frat getiler, Mabugh, Kinnes rin, Beroea ve
Antakyayzaptettiler. Anlatldna gre Kis ra, Ede s s aya h
kim olduu zaman Rus afal Joanne s ' in kars n esir olarak
alm idi. Bu kadnn kocas , Kis ra' y evinde s on derece
izaz etmiolduunu evvelce anlatmtk. Kis ra bu kadnrana
gtrd, ve ikence iinde ldrd. Sebebi, Kis ra' nm, Joanne s ' in
e vinde dinle ndii s rada bir gn ona u s zleri s ylemes i i d i :
Ir antilar n de tine gre bir hkmdar ke ndi valile rinde n birinin
evine indii zaman, e vin hanmhkmdara hrme t eder, onun
arabna su kartrr,,. Joanne s bu s zle rden utanarak kars nn
arzus una muhalif bir ekilde hareket etmes ini is tememekle be
rabe r kiraln arzus unu da yerine ge tirme i dile miti. Fakat
kars razolmadve u ce vabv e r di: uEfe ndimiz byk bir
kral olduu iin ona hrme t gs te rmemiz icabeder, fakat e rke k
le rin birlikte iki itikle ri s rada kadnlarn grnme s i Suriye ' de
de t de ildir. Bu yzde n ve kiraln huzuruna kmaktan utan
dmdan dolay, kral bizi muahaze etmes in,,. Bu cevap Kis ray
hidde tle ndirdi. O da u s zle ri s yle di: Onun hare keti, s enin
me vkiini alalttgibi, s zle ri de aynneticeyi verdi,,. K i s r a ' nin
dnce s i bu me rke zde idi. Bu yzde n J o a n n e s yks ek
me vkiinde n atlm ve yine bu yzde n K i s r a kadna kar
hidde tini unutmamt. ranllar lkeleri dardan tahrip et
tikleri s rada, P h o c a s da ieriden ayni ekilde hareket ediyor,
erafldre ldre memleket iinde ki hr muhariple rin heps ine
s on ve riyordu. Bunun zerine Afrikada bulunan nfuzlu eraftan
Gr e g o r i u s ve He r a c l i u s birbirle ri ile anlatlar, oul
larile birlikte ordularns tanbula kargnde rdile r. Ye rlile r
bu yzde n s evinmiler, bunlarkarlamak iin toplanmlar ve
bunlar muhteem alaylarla ieri almlar, P h o c a s da ld
rlmt.
P hoc as ' tan s onra He r a c l i u s 32 yl hkm s rd.
Bu imparator tahta oturduktan s onra K i s r a ya eliler g n
dererek Phocas , dos tunuz Mauricius ' u ldrd iin biz de
onu ldrdk,, de di ve bu eit okamalarla arada dos tluk
kuracans and. Fakat K i s r a onunla barmadktan baka
bs btn fenalat. H e r a c l i u s da de vrinin ilk ylnda An
takyayzaptetti ve bir yl s onra ordu kumandanBahram, Ka-
padokyadaki Kay serye' yi zapte de re k 10.000 kii ldrdve b
tn memleketi aldktan s onra ge ri dnd. He r a c l i u s un4nc
ylnda, ahrbaraz yani yabani domuz lkabile tanlan ordu
kumandanRu m i z a n amaldve bir yl s onra e lil ile Erdn
havalis ine hkim oldu. Bir yl s onra Kuds zaptederek bu
rada 90.000 kii ldrd. Bunlar ilk nce yahudile re iyi mu
amele ettiler. Nihayet bunlarrana gtrle r. Ertesi yl
a h r b a r a z Ms ra gide re k buras nald, ts kende riye yo
lunu at, Libyay, Ku(Nubya) hududuna kadar zaptetti.
Aynyl iinde ranl a h i n , Halkidonu ald ve buradaki
btn halkldrd. Bylece ranllar Pontus denizi ky
larndan arka kadar Romallarn btn lke le rini ele geir
milerdi.
ARAP HKMDARLARI
YUNAN KIRALLARINDAN ARAP KIRALLARINA GEEN
ONUNCU SERBURADA B ALIYOR1
H
e r a c l i u sun tahta ge me s inde n 12 yl s onra Mu h a m-
me d ( j f ) hre t kazanmaa balad. Araplarn kame r
takvimi bu yl balad.2 Bu yln, Ade m ile aras 6130 yldr.
Yunanllarn tarihi ile 933 ylma ve mild takvimi ile 624
ylna te s adf eder.
Araplarn ilk ylnda a h r b a r a z , A me y r a y, s onra
Rados ' u zaptetti.
Araplarn 4 ncylnda a h r b a r a z ve K a r d g a n
(Karde ngan) s tanbul e trafnda karargh kurdular, ordular
Tarki' ygeti ve bunlar adrlarn s tanbul' un garp tarafna
kurarak bu tarafar kayplara urattlar. Sonra birde n bire
bir durgunluk de vri geti. nk K i s r a ' ya a h r b a r a z
s eninle alay e diyor ve s e nin nme kte olduun zafe rin s ana
ait olmayp ke ndis ine ait olduunu s ylyor,, dediler. Bunun
zerine Ki s r a , a h r b a r a z n kelles ini uurmak zere K a r -
di g a n' a . habe r gnde rdi. Fakat gnde rdii eli Romallar
tarafndan yakaland. He r a c l i u s bu keyfiyetten haber ala
rak ahrbaraz' a gizlice habe r gnde rdi ve ke ndis ine dokunul
mayacana dair andlar ierek onu huzuruna getirtti. Bu adam
K i s r ann gnde rdii e liyi ve me ktubu gre re k vaziyetin
mahiye tini anlaynca, hile krlk gs te re re k me ktubu de itirdi
ve a h r b a r a z ile be rabe r 300 as ilzade nin ldrle ce ine
dair s zler ilve etti, s onra me ktubu ald, K a r d i g a n ile
as kerlerin kars nda okudu ve Kar dig ar ia dne re k:
Bunu yapmaktan honut olur mus un?,, de di. As ilzade le r
hidde tle ndile r ve K i s r ann ale yhinde s ylendile r. Bunlar
1 Me llif, Muhtas ar d Dv e lde e s ki araplar hakknda malmat ve rdik
te n s onra, Hazre t-i Muhamme din s oyundan bahs e de r, s onra btn hay a
tnhls a e de r, daha s onra Hle f y i Raidinde n bahs e de r. . R.
2 Hic re t, M. 622 y lnn 16 Te mmuz gn balad.
H e r a c l i u s ile anlatlar, anlama artlarns alamlamak iin
oullarnrehine olarak braktlar ve kalkp g-ittiler. He r a c
l i us , Hazarlarn hkmdarolan Hakana, bir mektup yollayarak
Iranllara karhareket iin 40.000 as ker gnde rme s ini rica
etti ve kzEndoxiay\ ke ndis ine zevce olarak verme i vaat etti.
Ki s r a , a h r b a r a z n is yane ttiini ve He r a c l i u sun
ke ndi memleketine yrdn habe r alnca cesareti krld
ve son derece zld. Ki s r a , bulabildii kadar as ker toplad
ve B u z b i h a r i bunlarn bana ge irdi. ranllar ile Roma
llar harp me ydannda karlatklarzaman, iranllar malup
oldular ve B u z b i h a n maktul dt. K i s r a bu hadis eyi
habe r alnca kararghn bulunduu S akuthadan kat. He-
r a c l i u s onu takip etti, hzine le rini ve kymetli mallarn
ele ge irdi, daha s onra babas tarafndan haps olunan K i s r ann
olu i r i n i hapis ten kard, o da babas Kis ra' ytakip etti,
ldrdve tahta geerek 9 ay hkm s rd. H e r a c l i u s un
geri dne re k kEdes s a da ge irdii s rada i r i n ona bir
me ktup gnde re re k babas nn ldrlm olduunu bildirdi.
He raclius da onunla bir sulh anlamas yaptve lranllarn,
Romallara ait lkeleri boaltmalar kararlatrld. i r i n,
taht ze rinde 9 ay kaldktan s onra ld.
Ondan s onra Ar da i r bir yl 9 ay hkm s rd. He
r a c l i u s ile be rabe r olan a h r b a r a z bu hkmdarldr
dve He r a c l i u s ile yaptandlamayve s ulh artlarn
s alamlayarak Iran tahtna geti.
Araplarn 6 ncylnda gne yarm krre s inin bir ks m
karardve ilk terinden hazirana kadar karanlk devam etti.
Bu karanlk o kadar uzun s rd ki herkes gne in bir daha
btnle meyece ini s ylemee balamt. Bu s rada Zanta yani
S harata tumuru has talFilis tinde bags te rdi ve bu has talk
yznde n onbinle rce kii ld.
BR FAS ILA
Tarih muharrirleri diyorlar ki 'arap ordular He r a c
l i u su malup ederek muhtelif lkelerini igal ettikleri zaman,
He r a c l i u s btn pis kopos larnve en be lli balpapazlarn
ve valile rini toplayarak onlara vaziye t hakknda s ualler s ordu
ve Hbunlar ne biim adamlardr ve kimle rdir ?dedi. Bunlarn
herbiri akle rdii kadar cevap ve rdi ve nihaye t mesele btn
plaklile ortaya konarak, He r a c l i us u s zle ri s y le di:
gryorum ki bu adamlar tavr ve hareketleri ile, dinle ri ile
erkenden doan bulutlu bir fecre benziyorlar. O zaman ortalk
kapkaranlk de ildir, fakat tam ve berrak aydnlk da yoktur,,.
Bu s zleri dinle ye nle r izah edilme s ini is tediler. O da u cevab
ve rdi: hakikat u ki, bunlar putlara tapmare ddettikleri ve
Allaha taptklariin karanlktan uzaktrlar. Fakat tam ve ber
rak aydnlktan da uzak kalm bulunuyorlar. nk hris ti
yanlk dini ve ortodoks luk mezhebi hakkndaki vukuflare ks ik
tir.,, Onun bu s zleri halk tarafndan iyi karlanmt.
ARAPLARIN, BU S IRADA NAZL OLAN DNNN TARH
Mu h a mme d, babas Ab d u l l a t i m lms ras nda ok
kk bir ocuktu,1 ve ke ndis i amcas E b Ta l i b tarafndan2
yetitirildi. Mu h a mme d dul olan bir kadnla evlendi. Bu
kadnn is mi Ha t i c e idi ve Mu h a mme d onu ze nginlii y
znde n almt. Muh a mme d bu kadnn serveti ve develeri
s ayes inde ticaret yaptve ke ndi ehri olan Ye s ribde n3 Filisti-
ne gitti. Muhammed bu topran verimli olduunu ve gzel
eyler ye titirdiini gre re k bazyahudile rle konutu, bunlar
dan bir Allaha inandklarve putlara tapmare dde ttikle ri iin
Allahn ke ndile rine bu mamur yurdu ihs an etmi olduunu
re ndi. O da bu topraa s ahip olmazle di ve 40 yana
vardzaman ke ndi rkdalarnkandrmak iin alt. Mekke
ululararas nda yaylan ayiaya gre Mu h a mme d onlarn
aras nda yabancbir din neretmekte idi. Bunlar Mu h a m
me d i takip ederek, bu yoldan vaz ge medii takdirde onu
ldre cekle rini s ylediler. O da bu ehirden kalkarak ad
Yesrib olan die r ehre kat. Bu ehrin yerlileri onu karla
maa ktlar ve ke ndis ine her hus us ta yardm etmei vaadet-
tiler. Bunlar bu hadis e de n balayarak yardmclar,, manas nda
olan Ans ar jU>'! adnaldlar. Mu h a mme d bunlara Allah
birlii dinini re tti ve faides iz olan ilahlara tapmamaybil
1 Pe ygambe r, babas nn lmnde n s onra domutur. . R.
2 Evve la Abdul-Muttalib, s onra EbTalib tar afndan, . R.
3 Ye s rib de il Me kke olacak. .R.
dirdi. Bunlara, vcutlarnykamave abde s t almabelletti.
nkbu de vrin araplarkirli idiler. Muhamme d bunlardan
heyetler tekil etti. Muhafzlar(yani harbe de n propagandac
lar) Filis tin e gnde rdi. Nice defalar bunlara refakat ederek
muvaffak olan ve birok s ervetler ve mallar alarak geri dne n
Muh a mme d bunlarn tam s adakatini kazanmt. Onun mu
vaffak olduunu ve ze nginle diini haber alan bakalarhakimi
yetine girdile r. Bu ekilde onun hakimiye tine girenlerin s ays
oalnca ke ndis i ganimete itirak etmek zere seferlere km
yor, ehirde kalarak kafilelerin bana baka adamlar ge iri
yordu. Artk ke ndi dinini kabul etmeyenleri s z ile kandr
maa bakmayarak klla karlamakta idi. Ke ndis ine dne n
leri yalnz maddzevklerle ve kadnlar almakla honut etme
yerek, bir erkein is te dii zaman kars nboamas na ve ba
kas nalmas na ms aade ediyordu. Bunlar s enenin bir aynda
orututuyor, fakat geceleyin fecre kadar yiyip iiyorlard.
Mu h a mme d 1in anlatna gre har ve neirden s onra
gelecek olan te ki dnyada bal, s t, arap akan nehirler olacak,
aalar en gze l meyveleri tayacak, herkes altndan s edirler
zerine oturacak; bu s edirler me rcandan, zebercetten yas tk
larla s s lenecek ve gze llikle ri gne te n s tn kadnlarla bir
leecek. Onun anlatna gre Allah btn bunlarke ndi dinine
girenler iin hazrlamtr. Mu h a mme d , peygambe rlik iddia
ettikten s onra 10 yl, 2 ay yaadve s altanatbir utan bir
uca kadar uzad, gittike ge niledi ve y ay ld; Romallara ait
pe k ok lkeleri ve rann btn s altanatnkucaklad.
Bunlar aras nda filozoflar, riyaziyeciler, fizikiler yetiti
ve bunlar bilgilerinin doruluu ile es ki filozoflara s tn ge l
dile r. Binalarn zerine kurduklartemeller, yunan temelleri
idi. ilim namna kurduklarmesseseler bilgile rinin yks e klii,
yaptklararatrmalarn mke mme llii yznde n s on derece
bykt. Bunun neticesi, olarak mtercimler s ayes inde yunanl
larn bilgis ine vakf olan bizler, ilim ve hikmet iin bunlara
dndk, fakat onlarn eriat kitaplarnda, yani izdivaca, ibadete,
abdes te, ibade t ekillerine, s adakalar verilmes ine, alverie,
is tikraza, miras n taks imine ve kle le rin z ad edilmes ine ait
olan bahis ler o kadar ilenmitir ki ilerinde n biri de mrn
bu ie hasretse de s orulan suallere elverili ce vaplar veremez.
Bundan baka ile rinde birok frkalar tre di, hatta bunlar
Mu h a mme d ' in dinim 70 ten fazla paraya ayrlacak, bunla
rn yalnz biri kurtulacaktr, geris i ce hennemliktir,, de diini
nakle diyorlar. Bu kurtulacak olan frka e rbab, Mu h a mme d
in yaayna uygun bir tarzda yaayabile nle rdir. Die rle ri ise
ortaya bir takm bidatlar karanlardr.
Bunlarn bir ks ms altanat meselesi ile megul oldular
ve pe ygambe rde n s onra ms lmanlarn lide rliini, amcazade s i
ve damadolan A l i ile oullarna tahs is ettiler. Bakalarbu
lide rlii yalbalbir adam ve Mu h a mme d' in kaynpe de ri
olan E b B e ki r ' e tahs is ederler ve A l i' yi 4 nc halife
s ayarlar. Bunlarn bir ks mda din ileri ile me gul olurlar ve
Allahn -haa - bir cisim olduunu, arz ile s e madan byk
maddbir tahta, cismi ile yas landniddia ederler. Daha ba
kalar, Allahn cis manbir ekli olmadn, maddgzn onu
gre bile ce ini, kyame t gn mminle rin onu mahe de ede
ce kle rini s ylerler. Bazlarda onun, varlnda yaayan ezel
bir s zle konutuunu ve e be dbir hayat yaadns ylerler.
Die rle ri hris tiyanlarn ona atfettikleri ahs iyette n korkarak
ke lmn ve hayatn arzolduunu itirafa cesaret edemiyerek
o konuur fakat kelime kullanmadan konuur ve o yaar,
fakat bildiimiz hayat yaamaz,, de mee mecbur oluyorlar.
Bazlarda Allah gnahkr gnah iles in ve ce hennemde
yans n diye, mmini de iyi iler iles in ve cennet s efas n
s rs n de ye yaratt,, diyorlar.
Niin?,, s ualine gelince bu s ual s orulmayacak. nk
ins an, varlk ze rinde bir hkimiye t s ahibi de ildir. Fakat
bunlar iinde hris tiyanlar gibi c z i iradeyi kabul edenler de
vardr. Biz bu kadarla iktifa ederek s adetten kmamaa baka
caz ve araplarn s altanat Romallarn lke le rini kucaklam
olduu iin, okuyarak ve iiterek e dindiimiz malmts ras
ile anlatacaz.
Mu h a mme cf de n s onra E b B e k i r iki sene hkm
s rd. Bu halife drt ordu kumandannyola kardve birini
Filis tine, birini Ms ra, birini rana ve birini Arabis tandaki
arap hris tiyanlarna kargnde rdi.
Filis tine gelen kumandan Kays e riye nin zerine yrd. Bu
na karS a r g i (Sergius ) P a t r i c i u s , Romallardan ve Sama-
ritle rden bebin kiilik piyade as ke r toplad. Araplar, Romal
larla dnce muzaffer oldular ve e vve lSamaritle ri mahve tti
ler. P a t r i c i u s ke ndis iyle beraber olanlarn ye nildikle rini g
rnce yz evirerek kat. Araplar da Romallartakip ettiler ve
bunlarekin bier gibi bitiler. Bu s rada S a r g i atndan dtve
hizme tileri toplanarak onu te krar atnn zerine yerletirdiler.
Sargi te krar dtve tekrar atnn s rtna yerletirildi. nc
defa dp hizmetileri onu atnn s rtna yerletirmek
is te dikle ri zaman s iz ke ndinizi kurtarnz, beni tek bama
lme k zere burada braknz,, de di. Bylece Araplar onu yaka
ladlar, ldrdle r ve zaferi kazanarak dndle r. Die r mmta-
kalara gide n kumandanlar da muzaffer oldular ve btn h
kmdarlar, Araplardan korkar oldular.
Bu s rada ranllar, Ms r, Filis tini ve Romallara ait btn
memleketleri boalttlar. a h r b a r a z , He r a c l i u s ' e haber
gnde rdi, bir ordu alarak K ar di g a n i ldrd ve bir yl
hkm s rdkte n s onra o da ldrld. Ondan s onra Ki s r a -
nn kzB a r a m bir ka ay taht ze rinde oturdu ve ld.
Sonra onun kz karde i Za d m d u h t i tahta ge ti ve iki yl
iinde bir ok kims eler tahta oturdular. Ki s r a ' nm es ir ede
rek gtrdEdessa halkIrandan dndle r. He r a c l i us ' t e
kanunu ineyerek birade rinin kzMa r t i n ay zevce olarak
aldve ondan He r a k l u n a adnda bir gayrimeru oul s ahibi
oldu. 3u s rada Eyll aynda bir zelzele oldu, gkyznde Ce
nuptan imale kadar uzanan, otuz gn gze arpan mzraa
benzer bir iaret grldve bu iaret araplarn zaferini belirtti.
EbBe kirde n s onra Ha t t a p o l u me r on yl hkm
s rd. Bu halife, Arabis tana aknc bir ordu gnde rdi ve
bunlar Bas rayaldlar. Bir yl s onra da rana bir ordu gnde rdi,
iranllar ihtilf iinde olduklariin ve bir ks mKis rann olu
Ya z d a g a r d ' n, bir ks mHr mz ' n pei s ra gittikle rin
den araplar muzaffer oldular. H r mz ldrlmve Y az da
a r d hkm s rmt. Sonra He r a c l i u s , karde i T/e odo-
r i cin kumandas altndaki bir orduyu araplara kargnde rdi.
Bunlar Antakyaya vardklarzaman buradaki Gaus ith adlkyde
bir dire k ze rinde yaayan Halke donyalbir adama ras tgeldiler.
Bu adam T h e odor i c e S e v e r u s hane danna mensup olan-
1 ze rmiduht (Muhtas ar d-Dve l, s. 11 2).
larortadan kaldrrs anz, ben de size zafe ri temin ederim,, de di
T he o d o r i c cevap ve rdi: Be nim vazife m Yakubile ri buradan
kovmaktr.,, Araplarla karlatklarzaman Romallar adrla
rnaraplarn civarnda kurdular. Muharebe balaynca arap
lar bunlarii rmhurma aalargibi yere s erdiler ve
geride kalanlar katlar. Araplar bunlarn kararghns oydular
ve burada bulduklaraltnlar, gmle ri, kle le ri ve s air mal
laralarak ze ngin oldular.
m e r in drdnc ylnda Roma ordus u kumandan
B a a n s ile babas nn ldrlme s i zerine Romallara iltica
eden a h r b a r a z 1n olu ve Edes s a da bulunan kraln ha
zinedar60.000 atl topladlar ve Edes s a1da araplarla kar
latlar. Romallar ye nildile r, ile rinde n 40.000 i mahvoldu, ve
biroklar Yarmuk nehrine dkle re k bouldu. Hayatnkurta
rabilen ahrbarazn olu bunun zerine me r ' e bir me ktup
gnde re re k ubana bir ordu ver de s enin hesabna Iranzapte-
deyim,, de di. Fakat Kis rann araplar tarafndan esir e dilip g
trle n kzlar, me r ' e , a h r b a r a z ' n ve olunun K i s r a
ile oullarna yaptklarnanlattlar, bunlarn s ahtekr kims e
ler olduklarns yle dile r ve bu adamlarn s zleri s zle ri s ap
trmas ndediler. m e r de bu s zleri kabul etti. E me s a' ya
haber gnde rdi ve a h r b a r a z ' m olunu bir direk ze rine
as drd. m e r in ke ndis i ama gelerek, amllarn canlarna
dokunulmyacana dair s z ve rdii iin bunlar da araplara
ehirlerinin kaplarn atlar. me r buradan, Ha l i d' i bir
ordu ile Hale p ve Antakyaya gnde rdi ve bu yzde n birok
adamlar helk oldular. Bundan baka erkek ve kadnlarn,
generkek ve kzlarn bayram kutlamak zere Mar Simeon
Stylites manas trnda toplandklars rada gelen araplar bunlarn
heps ini yakaladlar ve esir olarak gtrdle r.
Ayns rada S a' d, Ye s ribden ktve kararghnKufa
civarnda kurdu. (Bu Kufann adAkul' dr). Ya z d ag a r d' t a
bir ordu gnde rdi, o da Frat zerinde kararghn kurdu,
ranllar araplarn vaziye tini re nmek zere bir arap cas us u
gnde rdile r. Bu arap yaklanca bir Maaddinin (bir ge be
arabn) yere me le re k abde s t e ttiini ve ekmek ye diini gr
d. Cas us bu adama yaklaarak arapa ile s ordu, ne yap
yorsun?,, Bedevi de u ce vab ve rdi: grdn yapyorum,
es kis ini karyorum ve ye nis ini y i y o r u m Cas us hemen geri
dnd ve Iranllara u s zleri s yledi. Grdm adamlar
yaln ayak ve plaktrlar, fakat cesurdular. ve ordunun ku
mandanna araplarn zaferi allahtan be kle dikle rine dair s zler
iittiini ilve etti, iki taraf harbe tutuunca iranllar ye nildile r
ve Dicle ze rinde ki Ctes iphon ehrine kadar takip e dildile r.
Iranllara me ns up kuvvetli bir adam ke ndis ini takip eden be
de vide n kam, civardaki bir kye girmi ve bir ifti onu
gizlemiti. ifti gelen be de vinin plak olduunu ve elinde bir
kamtan baka bir ey tutmadngre re k gizle dii Iranlnn
yanna gitti, onu azarlyarak u s zleri s yle di : Sen batan
baa zrhlolduun ve trltrls ilhlar tadn halde nas l
oluyor da plak bir adamdan kayors un ve niin geri dnerek
onun kelles ini uurmuyorsun ?. Bunun ze rine lranliftiye de
di ki ubana bir Mazara ( yani dayak atmak iin kullanlan
falaka vari le t) getir,,. ifti is te diini ge tirdi, o da bunun
zerine oka be nzer bir iaret yaptve u s zleri s yle di :
Ben nice de f' alar bunun gibi ok iare tini grdm gebenin
vcudu zerine izdim,, ve e s vabnn ze rinde ki oklarn s inek
gibi yn yn olduunu gs te rdi.
Daha s onra Ya z d a g a r d ikinci bir ordu toplad ve
Frat ze rinde araplara hcum etti. Araplar muzaffer oldular
ve Ctesiphon ehrine gire re k buradaki hzine le ri ve halkalp
gtrdle r. Y a z d a g a r d tekrar, nc de fa as kerlerini
Galula da topladve araplara hcum ettiys e de, ye nildi. Sonra
as kerlerini drdnc defa Madai danda toplad, araplara
taarruz etti, fakat yine krld. Bu drt muhare be bir sene iin
de oldu, Y a z d a g a r d , yese kaplarak Sgzs tandaki Trk
hududuna kat. Burada 5 yl gizli kaldktan s onra ldrld
ve byle ce rann Ss n-oullars altanats on buldu. Bu s al
tanat B a b e k olu Er de i r ile Yunanllarn be yz otuz
s ekiz s enes inde baladve dokuz yz elli alt s enes inde son
buldu (M. 227-645). He r a c l i u s de aynekilde meyus ola
rak Antakyadan s tanbula dnd. Dne rke n Sozo Suria,, (yani
s elmet iinde kal Suriye) dedi. Bunun zerine as kerleri yerli
hris tiyanlars oymaa baladlar, bunlar bulduklarhereyi alp
gtrdkle ri iin araplardan daha ok fena idiler. He r a c l i u s
Bet Nahrine, Ms ra, Erme nis tana ve btn Roma diyarna
Abu' l-Farac Tarihi, F. 12
mektuplar yazarak bundan sonra kimse araplarla harp etme
sin { yani araplara akm yapmaktan e kininiz ). Yalnz nbet
beklemee kudreti olanlar mevkilerinde kals nlar dedi.
Sonra me r , Ms ra gitti, s kenderiyye pis kopos u Kur a
ke ndis ini karlamaa kt ve me r ' e her yl 200.000
dinar vermei kabul ederek araplarn Ms ris tiletmemelerini
art olarak kotu; me r de bu artkabul ederek Ms r
is tiletmedi. Bu hdis e He r a c l i u s ' u mteessir etti. nk
katbir mecburiyet olmadka araplara altm verilmes ini iste
miyordu. Onun iin mes eleyi anlamak zere M a nu e l adlbir
Ermeniyi gnde rdi. Araplarn elileri altnalmak zere ge l
dikleri zaman M a nu e l bunlarn Ms rdaki Babil civarnda,
yani Fos tat yannda adrlarnkurmalarna ms aade etti ve u
s zleri s yledi: Ben Ku r a gibi ketenden elbiseler giyen bir
adam de ilim ki s ite altn vereyim. Ben size s ilhla mukabele
ederim,,. Eliler me r ' e , elleri boolarak dnnce M a nu e l
korktu. Ms rbrakp kat ve araplar Ms ra hkim oldular.
Araplarn onbeinci ylnda ( M. 636 ) me r Filis tine
geldi ve Kuds pis kopos a S o p h r o n i u s onu karlamaa
kt. Pis kopos btn memleketin emniyeti namna m e r den
s z ald. me r bundan baka ona bir ferman yazd, ve hi
bir yahudinin Kuds te ikamete hakk oimyacam bildirdi.
me r , Kuds e gittii zaman araplar iin Sle yman mabe di
nin arsaszerinde bir cami yaplmas n emretti. Pis kopos ,
m e r in giydii elbis enin kirli olduunu grerek elbis es ini ve
s arm deitirmes ini rica etti ve bunlarn temizini getirdi ise
de me r kabul etmedi. Bu me r , dos doru (yahut adaletli)
bir adamd. Hissetten uzakt, ve araplarn btn ran ve Roma
hzinelerine malik olmalarna ramen eski giyinitarznkatiyen
deitirmedi.
me r buradan Sriye ehirlerini geti ve heps ini fethetti.
Fratarka doru at, ve Edessa yerlileri onu karlamaa
karak ehirleri hakknda ondan s z aidlar. me r muha
sara etmedii Tellve Dara ehirlerimi hcum ile ald ve bu
radaki Romallarldrd. Araplarn ondokuzuncu ylnda ( vl.
640) me r , hkmaltndaki btn memleketlerin, arazvergis i
iin llmes iai emretti. Aynsenedeki (Yunanllarn dokuz-
yz elli birinci ylyd) He r a c l i u s ld ve en byk olu
Co n s t a n t i n u s (III ?) drt ay hkm s rd. Babas nn ka
rsMa r t i n a onu zehirle ldrm ve onun yerine Ye n i
D av i d adnalan kk olu He r a k l u n a ' y tahta ge ir
miti, Senato zas bu kraldan memnun olmadklariin onu
attlar ve ldrle n krallarnn olu Kus t a n s ' kralla ge
tirdiler. Bu adam iki amcas iyle He r a c l i u s un kars Ma r
t i n a yldrd.
me r on iki yl hkm s rd. Mte addit defalar efen
dis inde n ikyet eden ve me r tarafndan ihml olunan bir
nakka, me r i namaz kld s rada karnndan baklad.
me r de ld.
me r den s onra Os ma n on iki yl hkm s rd. Bu
halife has is lik gs termekle baladve ke ndi nefsi iin altnlar
toplad. Araplar onu ldrme k iin toplannca, selefleri gibi
hareket etmei vait ettii iin ona dokunmadlar.
Bu halife olu, S a i d i 1 lranllarn kiralnele ge irme k
iin gnde rdi. nk Ya z d a g a r d, S igis tanda be yl ka
dar gizli kaldktan s onra me ydana km, Kufaya gelmi
S a ' i d de btn ranfethettikten s onra Me rve varmt. Y a z
d a g a r d korkmuve araplarn eline dme me k iin bir de ir
mende s aklanmve orada bir Trk tarafndan ldrlmt2.
Bu s rada arap ordus unun kumandan olan Mu av i ye,
Filis tindeki Kays eriyenin nnde kararghnkurdu ve buray
karadan ve denizden muhas ara etti. Taarruz llkknnun ba
ndan Mays a kadar de vam etmiti. ehrin s urlarna yetmi
iki mancnk tayuvarlad halde s urlarda bir rahne ala
mamt. Bunun zerine araplar s urun altnda bir ukur kaz
dlar, ilerinden bir kaburadan girdiler; dierle ri de me rdi
venler kurarak duvarlara ktlar. Araplar duvarlarn zerinde
gn kaldklarhalde ehre inemediler. Sonra ehre hkim
olunca, ehri muhafaza etmekte olan 7.000 Romalkayklarla
katlar. Mu a v i y e ehrin iinde ki serveti aldve ehrin hal
kncizye ye balad. Sonra buradan Kilikyaya geti. Araplar
ans zn khita ya vardlar ve kaplarn ellerine geirdiler;
buradaki s ervetleri toplayarak gizli definelerin gs terilmes i iin
1 Gnde rile n zat Abdullah b. Amr dir. Me llif, Muhtas ar d-Dve l,,
de bunu byle ce kayde de r, . R.
2 s mi Turhan idi. Muhtas ar d-Dve l . 178. . R.
as ilzadelere ikence ettiler, erkek, kadn ve btn ocuklar,
esir ederek gtrdle r ve kiliselere fena tecavzle rde bulundular.
Yunanllarn dokuz yz elli s ekiz (M. 647) ylna ms adif
Araplarn yirmi beinci ylnda Afrikal patrik, Gr e g o r i us
kral Ku t a n s1a karis yan etti. Araplar bir aknckuvve t ha-
zrlyarak Afrikaya gittile r ve P a t r i k ' in ordus u ile de nk ol-
myan kuvve t s ahibi olduklar halde s ahil ze rinde ki btn
ehirleri zaptettiler. Gr e g o r i u s geri dne re k K u t a n sa
itaat etti. Muaviye, as kerlerini iki kola ayrarak birine fena
bir adam olan Suriyeli Ha h i b ' i tayin etti ve onu kmevs i
minde Erme nis tana gnde rdi. Bu adam buraya gitti. Araplar,
halkesir ettiler, ellerine geen erkekleri ldrdle r, kyle ri
yaktlar ve geri dndle r. Mu a v i y e 1n n kumandas altnda
ki die r ordu Kapadokyadaki Kays eriye gitti. Araplar, da
geitlerini atktan s onra kyle rin zengin olduunu grdle r;
kyleri s oydular, adrlarnKays eriye yakn bir yerde kura
rak on gn kadar dtle r, fakat buradaki kuvve tin de ngi
de ille rdi. Bunun zerine Araplar btn bu havaliyi tahrip
ettiler, buras nbe yabana evirdiler ve geri dndle r.
Ks a bir zaman s onra Araplar te krar bu ehre kargelerek
gnle rce dtle r, halk Araplarn son derece hidde tli olduk
larnve ke ndile rini kurtaracak bir kims e bulunmadngre rek
Araplardan, canlarna dokunulmyacana dair s z aldlar ve
bunun ze rine as ilzade le r ehirden karak ve rgi vermek iin
andlama yaptlar. Araplar ehre girerek binalarn gze lliini
ve s ervetin bolluunu grnce ve rdikle ri and yznde n pi
man oldular, fakat s zle rinde n dnme dile r. Araplar daha s on
ra Amurin ehri ze rine yrdle rs e de ehri zaptedemediler.
Fakat bu havalinin aalarla s s lenmi olan ks mn tahrip
ettiler.
Yunanllarn dokuz yz altm(M. 649) ylnda Mua v i -
y e bir ordu toplad, Is ke nde riye de n bin ye di yz gemi ge
tirdi ve bunlar denize alarak Kbrs adas ma vard. Buraya
varnca ada halkna habe r gnde re re k canlarna dokunulma-
mas iin s z almalarlzumunu bildirdi. Ada halkbu ekilde
hareket etmedikleri iin s ilhlAraplar adaya karak kyle ri
tahrib ettiler, s oydular ve kiliselere tecavz ederek geri dn
dle r. Ks a bir zaman s onra die r bir ordu kumandan olan
Abu Al-Ur1 ikinci defa Kbrs a gitti, btn adayyama etti,
Araplar maaralar iinde yaayan ins anlarda ye rlerinde n
s rdler. Bu kumandan, Lapathus ehri e trafnda adrlarn
kurarak burada bulduu altn ve gmaldys a da halka
dokunmad, nki halk canlarnn s e lme ti iin ke ndis inde n
s z almlard. Mu av iy e daha s onra Arvad adas etrafnda
karargh kurdu, aday zapte de re k halk kovdu ve bunlarn
te krar buraya dnme me le rini temin iin btn araziyi s rdrd.
Yunanllarn dokuz yz altm be(M. 654) ylnda
Abu Al-Ur ile ordus u. Kos adas nn e trafnda dolat, bura
daki pis kopos un ihane ti yznde n aday zaptederek yama
etti, ahaliyi kltan ge irdi ve adann kales ini ykt. Sonra
Giride gidip buras nda yama etti ve Rodos u tahrip etti.
Bir ok adamlar Rodos taki byk heykele knvve tli halatlar
geirerek heykeli yktlar. He yke lde n alnan bin yk tun
Emes s albir yahudiye s atlmt.
Araplarn otuz yedinci (M. 657) ylnda Mu a v i y e, s tan
bula karhareket iin gemiler hazrlad. Bu s rada iki fe dai,
arkadalaryla birlikte gelerek Araplarn ge mile rini yak
tlar ve Araplarn ohe lk oldular; geride kalanlar tahtalar
ve s allar ze rinde yzerek Romallarn lke le rine katlar. Bu
nun zerine Mu a v i y e s on derece hidde tle ndi ve Abu Al-Ur u
ordus u ile gnde rdi. Bunlar Fenike adn tayan yere vardk
larzaman kral Kus t a n s ile karde i T h e o d o s i u sun bu
rada bulunduunu grdle r. Ertes i gn harbe tutumak zre
hazrlandklars rade kral K u s t a n s uykuya dalm ve r
yas nda Se lnikte bulunduunu grmt. Ryas n, dyoran
bir adama anlatan kral u ce vab a l d: Keki uyumas aydmz
ve bu ryaygrmes eydiniz. nki S e lnik kelimes inin manas :
This allio tin nikiyani zafe ri bakas na veren,, dir. Kral
bu tbirde n holanmad, gemilerine harp nizamverdi, fakat
Romallar malp oldular. Trampe tcinin olu, kiraln gemis ine
s rayarak kralbaka bir ge miye tamamve kurtuluunu
temin etmemiols aydkral da maktul decekti. Trampe tcinin
olu kraln gemis inde kalarak bir ok kims eleri ldrdkte n
s onra kendis i de ldrlmt. K u t a n s ile karde i pay-
1 Ebul-Acver olacak.
tahtlarna katlar. Fakat Romallardan 20.000 kiinin bou
larak s ular zerinde yzdkle ri grlmt.
Araplar s tanbulun zerine yrme k zere tekrar hazr
landklarzaman P t o l e my bunlarn yanna gide re k ke ndile
rine altn verdi ve sene mdde tle s ulh yapt. Kral Kus t an s
bu s rada karde i T h e o d o s i u s ' u ldrm ve bu yzde n
ordus unun nefretini kazanmt. Kral korktuu iin Romaya
gitti ve burada ok kaldiin as kerlerini kzdrd. As ke rle r
Araplardan uzak bulunmak iin bir kiraln Romada bu kadar
uzun zaman kalmas gerekmez,, dediler. Bunun zerine Ku s t a ns ,
Sicilya adas na gitti. Syracus ee vardzaman buradan hola
narak yerleti ve oullarna habe r gnde re re k gelmelerini
is tedi ise de, halk gitme le rini is temiyerek Krallarmzn
bizi brakp^gitmelerine razolmayz,, dediler. Bunun zerine
Ku s t a n s olunu, yani Cons tantine, Tiberius, ve Hercules ' i
otokrator olarak tayin etti ve ke ndis i Syracus e de, ikme t e ttii
halde oullarnn payitahtta kalmalarna razoldu. nki ke n
dis ine ikinci Kabil,, adnveren as kerleri tarafndan ldrl
mekten korkuyordu.
Os ma n, fena huylarndan vazge me dii iin, Araplar
toplanarak ke ndis inde n evvel gelen iki hkmdar gibi yaa
mas ve kanaatkrlk gs te rme s i lzm ge ldiini s ylediler. O
da u cevabve rdi: Ben hkmdar olduuma gre, arzu etti
im her eyi yaparm,,. Araplar da vahi hayvanlar gibi kp
rerek yanndan ayrldlar. Sonra s ilhlanarak ge ldile r ve ona
kar bardlar, ve Ya de tle rini ve huylarnde itirirs in
yahut seni ldrrz,, de dile r. Bunun zerine Os ma n, Mua-
v i y e ' ye yazarak ordu gnde rme s ini is tedi. Fakat Araplar
acele ettiler, O s ma n n zerine hcum ettiler ve onu ldr
dle r. Mua v i y e , Ha b i b' i n kumandas altnda bir ordu gn
de rdi ise de, ordu B us r aya vardzaman Os ma n ' n l
drlmolduunu habe r alarak bu ehirden ayrldve geri
dnd.
Os ma n dan s onra E bu T a l i p olu A l i, Ye s rib ile B-
bilde beyl hkm s rd. nki Srye ve Ms r Mu a v i y e
ile be rabe rdile r. Yunanllarn dokuz yz altmsekiz (M. 657)
ylnda iki taraf birbirine s aldrd. ki taraftan bir ok kiiler
ldle r ve Mu a v i y e, Al i ' ye karbir netice almadan geri
dnd. Bunlar birbirlerine te krar hcm ettiler ve iki taraf
tan bir ok kims eler maktul dtle r. Bunun zerine Araplar
birbirine drme kte n mes ul olan kiiyi yani Al i , Mu a -
v iy e , Ha b i b ve Ms rdaki ordu kumandanS a i d ' i ldrme k
zre fedai hareket etti *. Ms ra gide n fedai yakalanp l
drld. Muaviye yi ldrme e gide n de ayn akibete urad.
Aliyi ldrme e gide n ise ona bir mzrak attve ldrd.
Bunun zerine Araplar ark ve garbn Mu a v i y eye ait olmas
ze rinde anlatlar ve s altanat makamnYe s ipten ama nak
lettiler.
Al i ' de n s onra Mu a v i y e on dokuz yl hkm s rd.
nki bu adam Os man de vrinde on beyl Filis tinde hakim
lik etti ve bu hakimlii A l i n i n bes enelik de vrinde de
devam etti. Bylece hakimiye ti otuz dokuz sene s rd.
(19+ 15+ 5).
Yunanllarn dokuzyz yetmi ye di (M. 666) ylnda
S h a h a b h o r , K u s t a n s a karis yanetti. Bu adam Ar ma n i ko
ordus unun kumandanidi. Ke ndis i Muaviye ye S a r g i (Sergius )
namnda bir adamgnde re re k bana yardm e diniz, ben de
Romallarn btn diyarns izin namnza fe the de rim,,, dedi.
Kiraln olu Cons tantinus , kiraln kararghnda bulunmak hase-
bile bu hadis eden habe r alnca o da harp s anatndaki bilgi
s iyle hret kazanan hare maalarndan ve i olanlarndan
A n d r e a namnda birini Muaviye' ye gnde rdi. Muaviye -
nin emri zerine evvela S a r g i, s onra da A n d r e a yanna
girdii iin S a r g i titredi ve de rhal koarak A n d r e a nm
kars nda hrmetle iildi. Bunun zerine Mu av i y e, Sargiye
u s zleri s yle di: Bu kle seni bu ekilde rkttne gre,
onun efendis ini grecek olurs an ne yapars n ?. S a r g i de
u ce vab ve rdi: Ben korku yznde n deil, fakat hrmet
gstermee ve mudahene den is tifade etmee alk olduum
iin bu ekilde hareket ettim.,, dedi. Bunun zerine Mu a v i y e ,
An d r e a ' y a u s uali s ordu: Niin ge ldiniz? . O da u ce va
bve rdi: Kral beni bir s inin s izi aldatmamas n temin iin
1 Me llif, ldrle c e k kims e le ri s ayarke n ye rine drt kii s ayyor
ve As olu Amr ye rine Habib ile S aidde n bahs e diyor. Muhtas ar,,n i f a
de s i daha dorudur. Ve burada Ali, Muaviye ve Amrdan bahs e dilir.
S. 186. . R.
gnde rdi, nki hu adam ke ndi efendis ine ve her bakmdan
kendis ine iyilik edene kar ktlk ettiine gre onun size
karne yapacanartk s iz tas avvur edin,,. Bunun zerine
Mu a v i y e u s zleri s y le di: He piniz de bizim dmanmz-
s nz. Biz ancak aldmz vergiyi iki mis line karan adama yar
dm ederiz,,.
A n d r e a u mukabe le de bulundu: Bu byle olmakla
beraber bir dmann dier dmandan daha iyi olmas imkn
var; bundan baka, kle ile efendi ms avi olamazlar, nki
efendi, Devlet ile rini hr olarak en mkemmel surette idare
eder. Kle ise, klele rin emri altnda yaadiin ancak bir
madn s fatiyle hareket eder. Onun iin efe ndimin vermei va-
it ettii ey, die rinin vait etmi olduundan daha azda olsa
ona inanmak ve bir bezirgn gibi kle ile pazarla girime
mek icap eder,,.
An d r e a bu s zleri s yliyerek kp gitti. Ertes i gn
S a r g i erkenden ge ldi ve An d r e a ' nin gelmes i zerine ayaa
kalkmad. A n d r e a ona bakarak s ordu : Niin bana kar
ayaa kalkmadn,,. S a r g i cret gs tererek An d r e a ' ya haka
ret etti ve onu s aygya de mez fkadndan farks z) bir adam
olarak tandngs terdi. Buna karAndre a onu hayalarn
s kmekle tehdit etti. Mu a v i y e de An d r e a ya u s zleri
s yle di : btn memleketin vergis ini bize verirs eniz s altana
tn is mini size brakrz. Yoksa gidiniz,,. An dr e a da cesaret
gs tererek u ce vabv e r di: Demek ki cevher Araplara, glge
ler de Romallara ait olacak. Biz size kar Allaha s nrz,,.
Bunun zerine A n d r e a kalkp gitti ve Melitene (Malatya)
yolunu tuttu. Buradaki dage idini tutarak, dns ras nda
S a r g i yi ele geirmek is tedi. Mu a v i y e , S a r g i ye bir or
du gnde rme i vaid etti.5 ar g i geri dne rke n pus uya dt
ve Andre ann yanna getirildi. Andre a bu adam kazklad
(yahut haa gerdi).
Arap ordus u, S ha b hor ' un yardmna varmadan evvel
S h a b h or, s araynn kaps ndan geerken kapaltnda ezildi,
ve ld. Araplar da btn memleketi Halkidon' a kadar zaptetiler
ve burada durakladlar.
Yunanllarn dokuz yz seksen bir (M. 670) ylnda
Co n s t a n t i n u s btn memleketin kendis ine ve kardeleri
T i b e r i u s ve H e r a k l i ye mtes aviye n tabi olmas lzm
ge ldiini emretti ve res imlerinin de para zerine bas lmas n
bildirdi. Onun nerettii emirlere gre hibir kims e, karde
leri birbirinde n ayrd etmiyecekti. C o n s t a n t i n u s , Gal-
liaya ve talyaya gide re k btn Garp milletle rini hkmne
ram etti. Bu s rada Araplar Afrikaya gittile r ve 80.000
kadar adamele ge irdiler. Bir sene sonra-da L y c i a ve K i l i k-
y a yzaptettiler. Sonra L y c i a ya ikinci defa gide re k Roma
erafnn tarafndan mukavemet grdle r ve malp e dil
diler. Araplardan 30.000 kii maktul dt. Hayatta kalanlar,
ge milerine kotulars a da bu gemiler de frtnalar yznde n ka
zaya uramt. Sonra ad C a l o n i c u s olan Balebekli bir
dlge r tutuan bir mahlt (yani Yunan ate ini) vcude ge tirdi
ve Araplarn ge mile rini yakt. Bu s radan balyarak Romallar
bu neftli (yahut ziftli) tutukan madde yi yapmayre ndile r.
Bu ana kadar Araplar yalnz galip ge liyorlard. Fakat bu andan
balayarak kh galip ge liyorlard, kh malup oluyorlard.
Cons tantins Romallarn ekiya ve s ile rini (Sryelil-
erin G a r g u ma y a de dikle ri L i p o r e leri) gnde rdi, bunlar
da e lil dandan balyarak Kara Daa kadar olan memle
keti ve Lbnan dalarn zaptettiler ve Araplar bunlarn
yznde n bir ok felketlere uradlar. Fakat en nihayet
Araplar s tn geldiler ve bunlarn bir ks mn ldrdle r, bir
ks mnda kr ettiler. Bu s rada C o s n s t a n t i n ' in j u s -
t i ni a nu s adlbir olu olduundan karde le rinin hakimiye tini
kaldrd ve Valileri, hediyeler vererek kendis ine balad.
As ilzade le rde n biri olan Leo, buna razolmadndan kral onun
dilini, ellerini ve ayaklarn kes tirdi. Ahali ona s adk
kaldklariin o da yle baryordu : gk yznde ki leri
inkr etmediim gibi, yer yznde kile ri de inkr etmiyorum,,.
Ve bu ekilde barmakla lm cezas na urad.
C o n s t a n t i n e , kardelerini Roma prens le rinin kar
s na getirerek onlara u s zleri s yle di: aT i b e r i u s ve
He r a k l i ! beni, ne diye, aryors unuz, karde iimz deyemi
yoks a kralmz diye mi ? Bana kral ders iniz ben de size kar
delerim, derim, fakat bana karde imiz derseniz s izi dman
tanyacam,,. Onlar da u ce vabverdiler. Biz s izi byk ve
bizden yal karde imiz tanrz. Fakat hakimiye ti s izinle pay
latmz iin size kiralmz diyemeyiz,,. Bu iki karde in gz
leri, rvet verme s ayes inde kr e dildii iin Se nto da
C o s t a n t i n u s un tarafntuttu ve die r iki kardei tan
mad.
Yunanllarn dokuzyz seksen dokuz (M. 678) ylnda
ve gecenin ncne vbe tinde gk yznde tam bir ok ekli
grnd. Bu s rada gne arzn alt ufkunda bulunduu iin
hdis e tabiat s tnidi. Bu s rada Sriye ve Fe nike de fareler
oalarak mahs ulyedi ve ertesi yl egirgeler ge ldi.
Maviyeden s onra olu Ye zid yl s ekiz ay hkm
s rd. Bu halife bir ok s anatkrlar, yani iiler toplad ve
bir nehrin, abde s t ald yerde (?), akmas nis tedi. Fakat ok
uramakla beraber mrvefa etmedi, iler durdu ve s ular
akmad. Bu s rada bir kuyruklu yldz n bir gn grnd.
Ks on derece idde tli idi. Frat nehri donmu, zeytin koru
larve zm as malarkurumu, yk hanvanlar, davarlar ve
kular lmlerdi. Bu hadis eler Yunanllarn dokuz yz doks an
drt (M. 683) ylnda vuku buldu.
Ye z i d' ten s onra olu Mu a v i y e drt ay kadar hkm
s rd. Mu a v i y enin olu Ye z i d' in lm zerine, Mu h t ar
namnda hile kr ve hain bir adam Kfe tarafnda is yan etti.
Yesrib' te oturanlar da Zb e y r olu A b d u l l a h namnda
birini hkmdar olarak balarna geirdiler. amdakile rin h
kmdarda Ye z i d olu Mu a v i y e idi. Yunanllarn dokuz
yz doks an alt( M. 685) ylhull edince, e ylln nc
gn Araplar birbirle riyle mthibir muharebeye tututular
ve iki taraftan le nle rin s ays 40.000 i buldu. Bu muharebe
Ninovadaki Hazar nehri zerinde vuku buldu. Bu yzde n Ebu-
Leyla lkabiyle tanlan ve geceden korkan ocuklar gibi kor
kaklyznde n bu nvan lyk grle n gen Mu av i ye ,
Araplar aras nda kopan bu byk mcadele kars nda haftann
altncgn( Cuma g n) ibade t bahane s iyle bunlarn heps ini
toplad ve ke ndini s altanat makamndan haletti. Muaviye
ay yirmi gn kadar evinde kaldktan s onra ld.
Ye z i d olu Muav i y e ' den, s onra Ha k e m olu M e r -
v an drt ay hkm s rd. Bu halife Y e s r i pten a m' a
gelerek iki Arap frkas aras nda s ulh yapmak is tedi. Akll
ve kavraylbir adam olduu iin Araplara bu ekilde hare
keti tavs iye etti. M e r v a n okun zerine kiinin adn
yazd ve bunlarn zerinde ne yazl olduunu bilmeyen bir
kims enin eline verdi. Onun ilk atacaok ze rinde kimin ad
yazlise hkmdarla o geecekti. Heps ide bunu kabul et
tiler. Atlan ok ze rinde Me r v a n ' n is mi grnd. Fakat
M e r v a n drt ay s onra ld.
Yunanllarn dokuz yz doks an ye dinci (M. 686) ylnda
C o n s t a n t n e de ld ve olu j u s t i n i a n u s on yl
hkm s rd. Ha k e m olu M e r v a ndan s onra Z b e y r
olu A b d u 11 a h S yl 4 ay hkm s rd. Bu halife, de
min s ylediimiz gibi, Yesrib''de yayordu. Onun de vrinde
Araplar aras nda byk bir ayrlk oldu. Babilde A b d u l l a h
adnda bir adam is yan etti. Ra' s Ayn' de, H u k a b (Hubab ?)
adnda biri, Nus aybinde B u r i d h a, am' da S a i d olu mer
Circe s ium (Os rhoe na)da Zuferra namnda biri is yan ettiler.
Lbnandaki Romallarn ekyalarher yerde halk s oymakta
idiler. Bu ayrln araplar aras nda 8 yl kadar de vamndan
s onra amllar Ha k e m olu M e r v a r i m olu A b d l -
M e l i k' hkmdar iln ettiler.
Z ii b e y r olu Ab d ul l a Atan s onra M e r v a n olu
A b d u l l a h ^ 13 yl, 6 ay hkm s rd. Bu adama, Eb
Ez-Zbab (Sinekli adam) de niliyordu. nk dile rinin etleri
kanlidi ve s inekleri kovmaihmal ederse aznn etraf s i
neklerle doluyordu. Bu adam hkmdar iln olunarak muhare
belerin her taraftan ke ndis ini s ardn, bilhas s a Romallarn
akmcetelerinden rahats z olduunu grnce , J u s t i n i a n u s
ile 10 yl mdde tli bir s ulh yapt. J u s t i a n u s ile yapt
andlama mucibince , Roma hkmdars aylar12.000 e varan
ekiy alarm arap memleketinden kovacakt. Buna mukabil
A b d l - Me l i k Romallara he rgn 1.000 darik, bir at ve
bir kle verecek, Kbrs mterek bir mlk s ayacak, Kbrs n
yars Romallara yans da Araplara ve rgi verecek, Ermenis tan,
Grzan, Arzan ve Aze rbaycan, Romallara ait olacakt.
Sulhun yaplmas zerine A b d l Me l i k , Zb e y r
oluna karharp atve onu malup etti. Zbe yr olu da ka
1 Afadl-me lik olacak R-
arak Ye s ribe 1 gitti ve herkes in ibade t ettii yere, yani ca
mie iltica etti. Tannmbir reis olan H a c c a c onu takip etti,
buraya karmancnklar kullandve duvarlar ykarak ieri
girdi. Zbe yr olunu ldrd, s onra camiin binas nyeniledi.
Daha s onra J u s t i n i a n u s gururlanarak andnbozdu
ve sulh artlarnyerine ge tirmeden ihll ederek Kbrs taki
araplaresir etti. Bu yzde n Kardu adas emiri Mu h a mme d
Kapadokyaya gitti, Romallar ile As klablar (yani Slavlar) ona
hcum ettiler ve Romallar Kays eri civarnda malup edildiler.
A s k l a b l a r (Slavlar) ise Araplarla dos t oldular ve 7.000
kadaronlarla birlikte Srye ye giderek Antakyada ve Kuros-
da yerletiler. Araplar bunlara kadnlar ve yiyecek verdiler.
Sonra Jus tinianus , Araplara kars zntutmadgibi
Romallarn as ilzadelerini de ldrmeye balad. Bu yzde n
bunlar da ona kar birletiler, onu yakalyarak burnunu
kestiler.
Yunanllarn bin yedi (M. 696) ylnda , Leontius namnda
bir adam tahta geti. Ayni yl, Gazarta ehri emiri, erafna
hak yere kazklad(yahut haa gerdi). HalughalNawla olu
Simon, Nus aybinli Mardana ve olu bunlar aras nda idi.
Bir yl s onra Araplar altn dinarlar, gmzuze' ler ve bakr
fulus lar bas maa baladlar; bunlarn ze rinde yalnz yaz
vardve resim yoktu.
Yunanllarn Bin on (M. 999) ylnda Kilikya ordus u
kumandan olup A p s i m a r o s adyla ve T i b e r i u s
unvaniyla tanlan kumandan, L e o n t i u s ' u s altanat maka-
mmdandan attve onun yerine hkm s rd. Fakat L e o n -
t i u s ' u ldrme di. Bu T i b e r i u s , Romallara kar is yan
eden Slavlarte dip etti ve Samos ata' ya giderek 5.000 arab
kes tikten baka esirler ald, buras n yama etti ve geri
dnd. Bunun zerine A b d l - Me l i k , ordus unun kuman
danlarndan Mu h a m m e d ' i B e t N a h r i n, As ur , E r me
n i s t a n ve A z e r b a y c a n tayin etti ve bendes i Ha c c a c '
btn ran ve Arabis tana gnde rdi. Ha c c a c arap erafn
ins afs zca s oyduundan Mu h a m m e d , adam gndererek
hris tiyan olan Taglip araplarnn reisi M u e d' \ getirterek
1 Ye s rib de il Me kke olac ak, . R.
onu ms lman olmaa mecbur etmek is tedi. Bu adam ms l
man olmaykabul e tme diinde n onu amurlu bir ukura attr
d, s onra onu te krar huzuruna getirerek gze l s zlerle oka-
dys ada ikna edemiyeceini anlaynca onu ldrd. Sonra
bu adam ermeni erafn da toplayarak bunlar Ermenis tan
kilis e le rinin birine kapadve kilis eye ate vererek heps ini
yakt. Edes s a valis i A n d r e a olu A n a s t u s ta onun tara
fndan ldrld.
Bu zamana kadar hris tiyan eraf, arap de vletinin ilerini
idare e diyorlard. Tali Mahre patriki D i o n y s i u s der k i :
Bar Gumaye deye tannm olan A t h a n a s i (Athanas ius )
s on derece zeki bir adamd, kitaplarn re ttii bilgiyi ok iyi
bilirdi ve her yerde hret s ahibiydi. Araplarn hkmdar
A b d l - Me l i k ondan haber alnca ke ndis ini artt, onun
her bakmdan liyakatli olduunu gre re k karde inin olu A z i z
ile birlikte- Ms ra gnde rdi ve bu gencin idares ini ona emanet
etti. Bu adam o derece ilerledi ki, Arap lke lerinin idares i onun
eline gemiti. Nfuzu artmve s on derece zengin olmutu.4.000
kle de n baka, evler, kyle r, muhteem konaklar, taynlargibi
altn ve gmynlarna s ahip oldu. Ede s s ada malik olduu
drt yz mis afirhane (yani han) nin iradndan Hz. Meryem
namna muhteem bir mabe t ina ettirdi. Bundan baka Ms rda
olan Fos tat ehrinde iki byk mabe d yaptrd. Edes s ada bir
vaftiz evi yaptrarak iine kral Abhgharnn gnde rdii Mesih
heykelini koydurdu. Bu adam pis kopos A m o n I n u s (Amo-
zinos ) tarafndan eski kilis ede yaptrlan su fs kiyes inin bir
tpks nyaptrarak altve gmle s s ledi ve tunile (ya
hut bakr ile) rtt. Sonra as len Kaide li olup amda yerleen
ve M a n s ur olu S a r g i adn tayan bir adam
A t h a n a s i u s aleyhinde ithamlarda bulundu. Emir Ab dl
A z i z in lmve A t h a n s i u sun Ms rdan kp gitme
si zerine onun ale yhinde bir yalan uydurarak : B a r G u
m a y a, Ms rn hzine le rini ald, ve alp gtrd,, dedi,
A b d l - Me l i k bu s zler yznde n dahi A t h a n a s i -
u sa karkzmad. Fakat ona s kne t iinde u s zleri s y
le di : " Btn bu servetin hris tiyanlara ait olmas n doru bul
mayz, bir ks mn bize ver,,. O da is tiyerek kabul etti ve
hkmdar (artk yeter) deyinceye kadar vermee de vam etti
Fakat yine A t h a n a s i u s a bir ok ey kald.
A
Yunanllarn bin on be(M. 704) ylnda Ab d l - Me -
l i k, Meslemeyi yola kard. O da Mops oes tid yzaptetti. Ay
ni yl Kfe ve Bas radaki araplar isyan ettiler ve A b d l-
M e l i k ' l e harp ettiler. Ayni yl J u s t i n i a n u s s rgn
den katve Hazarllarn hkmdar H a k a n' a iltica etti.
Ha k a n memnun oldu ve kzneolarak ona verdi. Bu
kadn ona bir oul dourdu, o da buna T i b e r i u s
adnverdi. H a k a ndan ve Bulgarlardan as ker alan J u s
t i n i a n u s s tanbula karyrd, ve A p s i m a r o s kat.
J u s t i n i a n u s de s rgnde yaadon yldan s onra altyl
daha hkm s rd. Bu hkmdar L e o n t i u su, A p s i m a
r o su ve bir ok erafldrd, T a r k elar tarafndan tah
rip olunan Roma idares ini yeniledi. Bundan baka burada
bulduu 6.000 arap es irini memleketlerine dnme k zere
serbest braktve kars nve olunu getirmek zere byk
bir orduyu yola karttys a da, btn as kerleri de nizde kopan
frtnalar ve boralar yznde n helk oldular.
H a k a n bu hadis e le rde n haber alnca onu muaheze
etti ve s izin bir ka asker gnderme niz kfi idi. Acaba ne
dndnz. Karnzs izden e s irge diimizimi s andnz? Hayr,
bu s izin hes abnza bir lgnlk eseridir. nk karnzs iz
den esi rgem iyoruz,,. J u s t i n i a n u s d e hareketinde n utan
dve bir kaas ker gnde re re k kars n ve olunu ge-
tirtdi.
Bin on yedi (M. 706) ylnda Araplar Mo p s u e s t i a
s urlarnina ederek buraya bir ordu yerletirdiler. Buras n
Roma hududu ze rinde bir as kermerkez yaptlar. Hkm
dar A b d l - Me l i k buraya ge ldi ve burada vefat etti.
M e r v a n olu Ab d l -M e l i k ten s onra olu
V e l i d, dokuz yl beay hkm s rd. Bu halife M e s le-
me nin kumandas altnda bir ordu kard ve bu ordu T u-
a n a (ADANA?) nnde adrlarnkurdu. Buras Kapa-
d o k y a nn bir thri idi ve bu ehre kar dokuz ay muha
rebe edildi. J u s t i n i a nu s ta buraya Romallardan bir or
du gnde rdi ve bunlar Araplarla dtle rs e de Romallar
dayanamadlar ve 40.000 maktl verdiler. Araplar da ehri
zaptettiler ve s oydular. Yunanllarn bin yirmi iki (M. 711)
vlnda M es 1e m e, T ur a n d ay zaptetti ve buraya Arap-
lardan bir kuvve t yerletirdi. Daha s onra bir ok kaleleri
zaptetti. Zanne de rim ki A b l a s t i n , Roma hududu ze rinde
ki B h a s i p o l i s (?) dr, V e l i d in altnc s enes inde
(Yunanllarn bin yirmi ikinci ylna te s adf eder) P h i l i p i c u s
is yan ederek J u s t i n i a n u su ve olu T i b e r i u su l
drdve bizzat tahta geti. Bu hkmdar topraklariinde
ki Errnenileri kovdu, Araplar da onlarMalatyaya yerletir
diler. Bu yzde n buras Arabis tan Erme nile rinin s ahas olarak
tannd.
Bylece Ermeniler Araplarn mtte fiki ve Romallann
dmankes ildiler. Bu halife 1 zahirilimlerde genibilgili idi
ve altncSinod' un Mes ihin iki irade s ahibi olduuna dair
Maximus ' un dogmas nitibardan drme k is tedi. ki yl alt
ay hkm s rdkte n s onra Romallar onu attlar ve gzle rini
kr ettiler.
An a s t a s i u s iki yl, beay hkm s rd. Velid, Hris-
tiyanlardan nefret eden bir adamd. amdaki byk Yunan
kilis esini Araplar almlar ve onun yerine Meryem kilis es inin
ina olunduu ars ayvermilerdi. Ve l i d, kilis enin ilk ars as n
de itirdikte n s onra burada byk ve mehur bir cami yap
trd. Bundan baka Ve l i d, hris tiyan tahs ildarlarn umum
hes aplarYunanca ile de il, Arapa ile tutmalarnemretti.
V e l i d , T a g l i b in Arap hris tiyanlarreisi amalaya sen
Araplarn reisi olduun halde haa tapmakla biit' in araplar
lekeliyors un, onun iin ms lman olmanis tiyorum,, de di, O da
u cevabv ar d: Ben TAGLB Araplarnn reis i olduum iin
btn bu Araplarn ban yakmaktan korkuyorum, nk
ben MES H' inkr edecek olurs am onlar da inkr ederler,,.
Ve lid bu s zleri iitince klelerine emir verdi, onlar da
bu adam yz s t s rkliye re k dar attlar. Velid bu
adama haber gndererek,, de diimi yapmad takdirde ke ndi
etini kendine yedireceim diye yemin ettiini bildirdi.
amala bu tehdit kars nda da baemeyince Ve lid bu ada
mn baldrndan bir para et kes ilmes ini emretti, bu et kzar
tldve onun azna kondu. amala bu hadis e de n s onra
da Ve lid' in arzus unu yerine ge tirme dii iin kouldu ve
1 Halife de il Philipicus olacak. . R,
bu yaraytayarak yaamaa de vam etti. V e l i d , A mu l a
tarafndaki s ihirbazlarn ldrlme le rini emretti. Bunlara zincir
ler vuruldu, s onra kalas lara balandlar ve abuk lmemeleri
iin nehre atldlar. Bunlarn iinde yze bile nle r katle dildile r,
nkAraplar bunlarn byyaparak yzdkle rini s yliyor-
lard. Fakat s ihirbazlar iinde ke ndilikle rinde n boulanlara do
kunmadlar. V e l i d , S u r y enin btn kilis e lerinde bulunan
btn hris tiyan es irlerinin ldrlme le rini emretti ve bunlar
ldrld. Ve l i d, Yunanllarn bin yirmialt(M. 715) ylnda
ld.
A b d l - Me l i k b. M e r v a n Olu V e l i d ten s onra
karde i S l e y m a n iki yl beay hkm s rd. Saltanat
nn balangcnda M e s l e m e bir akn yaparak Ga l a t i a
lke s inde ki kale yi zaptteti ve bir ok ganime tle rle dnd.
A n a s t a s i u s ' \m garba gnde rdii ordu is yan etti, ku
mandann ldrd ve T h e o d o s i u s ' u tahta ge irdi.
0 da bir sene hkm s rd. A n a s t a s i u s ise Iznike kat.
Yunanllarn bin yirmialt(M. 715) ylnda M e s i e me , Tr keri
ke ndi yurtlarnda malp etti ve bir ok ganime tle r alp geri
dnd.
Bin yirmiyedi ( M. 716 ) ylnda M e s l e m e As yaya
gitti ve P e r g a mo s ve R o d o s u alarak bunlarn iinde ki
ganimetle ri boaltt. Ay nyl S l e y m a n , M e s l e m e ' yi
s tanbula karyrme k iin hazrlad. Bunun iin iki yz bin
as kerle, as ker ve erzak ile dolu 5.000 gemi toplad. Bundan
baka 12.000 ii hazrland, 6.000 de ve ve 6.000 merkep,
erzak, s ilh, mhimmat ve harp letleri ile ykle ndi. Bunlarn
kumandan, H b e y r e olu m e r ' di. Bunlarla beraber
ke ndi is teklerile hareket eden ve ke ndi mas raflarnke ndile ri
gre n, yani Allah yolunda gaza eden 30.000 mcahitte yola
kt. Bunlara Arap dilinde Mte tavviin,, (yani gnllle r)
de niliyor. Araplar iki frka halinde biri de niz yolu, die ri kara
yoluile hareke t ettiler. Roma ordus u kumandanL e o , M e s-
1e me ile karlat zaman ona payitahtn zapthus us unda
yardm vaid etti. Araplar da ona Romallarn s altanatnvaid
ettiler.
Hkmdar T h e o d o s i u s , L e o ' nun hiyane tini anla
ynca onun akrabalarnyakalayarak Amurin e hrinde ki hapis
haneye tkt. Bunun ze rine L e o , Arap hkmdarS l e y-
m a n n tarafna katld. Bu adam 12.000 as kerle Chalc-
edon ehrinin nnde adrlarn kurarak fs tanbula erzak
girmes ine mani oldu. 6.000 as ker alarak A m u r i n ehrinin
nnde karargh kurdu ve bu ehrin halkkorktuklariin onun
akrabas nve hizmetilerini ke ndis ine tes lim ettiler. O da
Araplarn her birine on ikier dinar vererek ge i e virdi.
Romallarla be rabe r dorudan doruya s tanbula karyrd.
L e o , Roma ordulariyle karlatzaman, hile ve hiyane t
s aye s inde Araplar ge ri e virdiini, Araplarn ke ndis nide n
honut olduklarn, ve ke ndis ini Romallar zerine kral yaptk
larns yle di. L e o nun s tanbula girmes i zerine T h e o d o
s i u s ehirde n kt ve bir manas tra girerek rahip oldu.
L e o da yirmi drt yl hkm s rd. Le o bo bir mide
kaplarak Araplaras maa, ehri gda maddelerile, levazm ile
ves air eya ile takviye ye balad.
M e s l e m e, L e o nun ke ndis ini aldattn anlaynca
de nizi aarak s tanbulun kars nda vaziye t ald. M e s i e me
nin ke ndis i drt bin as kerle birlikte en s on ge ldii (yahut ge l
mekte ge ciktii iin) L e onun kiraladBulgarlar onun ze ri
ne atldlar ve adamlarnn bir ounu ldrdler. M e s l e me
nin ke ndis i de byk glkle rle kaabildi, ve s tanbulun
garp tarafnda Altn kapnin mukabilinde kurulan byk ka
rargha vard. Kararghn nnde ehir ile Bulgarlarn s iper
leri aras nda bir mania kurdu. De niz, s ave sol tarafa d
yordu. Karada ehir halkile Bulgarlar, de nizde Romallarn
gemileri, Araplara hcum e diyordu. Araplarn muhta olduu
gdaygetirme k iin iki bin kiide n eks ik bir kuvve tin hare
ke t etmes ine imkn yoktu. Araplar, ehir iinde ki Trkler' den
fazla ehir dndakile r yznde n byk ztrablar ektiler. K
me vs iminin gelmes i zerine ktlk ta bags te rdi ve Bulgarlar
da onlarldrme e de vam ettiler. Araplar alk yznde n
okadar is tirap ektiler ki ge milerin ziftini dahi yediler. Me s l e -
m e bunlarSabre din, hkmdar tarafndan atiyeler ge liyor
diye aldatts rada S l e y m a nn lm haberi ge ldi.
S l e y m a n dan s onra amcas Ab d l A z i zin olu
me r iki yl beay hkm s rd. Bu halife s tanbula kar
harbetme kte olan ordu hakknda habe r getirmek zere adam-
Abul-Farac Tarihi, F; 13
lar gnde rdi. M e s l e me yalan haberle r vererek he pimiz iyi
yiz, ehir de feth e dilme k zeredir,, deye me ktup yazd. me r
gnde rdii elide n hakikati re ndii iin Mes leme1ye as kerleri
alp dnme s i iin emir gnde rdi. Me s l e me k yznde n
geri dne miye e e ini bildirdi. Kn idde tli devres i ge ince halife
tarafndan die r bir eli ge ldi, ve Me s l e me ge ri dnme k
is te me dii takdirde as kerle rin geri dne bile ce kle rini s yledi.
Bunlar hareket edince Romallar karada ve de nizde bir oklarn
ldrdle r.
Daha s onra bizzat me r bunlara yirmi bin atl g n
de rdi ve her birine ke ndi nafakas ntemin iin onar dinar
verdi. Araplarn s tanbul nnde n ekilmeleri dolays iyle
uradklar leke yznde n halife m e rin iinde hristiyan-
lara kar byk bir nefret has l oldu. O da hris tiyanlar
ar muamelelere uratt, onlarn kilis e le rinde an alma
larna, ibade tle rinde s es lerini yks e ltmelerine, as kerlerinin
giydii elbis elere benzeyen elbis eler giymelerine, hayvan
s rtna bindikle ri zaman eer kullanmalarna mni oldu. Yu
nanllarn bin otuz drt (M. 723) ylnda ubat aynda me r
ld.
A b d l a z i z olu me r de n s onra amcas nn olu Ab
d l - Me l i k in olu Ye z i d drt yl hkm s rd. AdMu
h a l l e p olu Ye z i d olan Hirta lbir Arap ona kar is
yan etti ve btn A k u 1a, B a s r a Araplarve btn ran
onunla berabe r hare ke t ettiler. A b d l - Me l i k olu Ye z i d
ona kar byk bir ordu gnde rdi ve Mu ha l l e p olu
Ye z i d, B b i 1 civrmda malp edilerek ldrld. Ye zi-
d' in e mriyle mabe tle rde ki duvarlar, tahtalar, talar ze rin
de ki ve kitaplar iinde ki btn canl varlklarn res imleri
izle e dildi. Romallarn hkmdarLe o da aynekilde ha
reket etti. O da azizle rin ve krallarn res imlerini kilis e lerde n
ve evle rden kaldrtt, bu yzde n Romallar aras nda bir ta
km kalknmalar oldu ve bir oklan hkmdarn bu hare ke
tinde n dolay aka s zlandlar. Le o, Ch a l c e d o n me cli
s inin ve rdii kararlarkabul etmiyen her ins an me mle ke tin
den s ryordu. Le o, Yahudile re fena muamele etmi, bir
oklarn vaftizletirmi, ve bunlarn geris i de Sriye ye ka
mlard.
Bu s rada adS e v e r us olan bir Sriye li ke ndis inin
Mes ih olduunu iln etti. Vali tarafndan yakalandzaman
6u ekilde dnme i bana Yahudile r rettiler,, dedi.
Yunanllarn, bin otuz iki (M. 721) ylnda kuyulardaki
s ular o kadar azaldki kylle r su e kmek iin ye di mil
mes afe yrme e mecbur kalyorlard. Mahs ul de ktla
uramt. Bir yl s onra ekirgeler ge ldiler ve mahs ultahrip
ettiler. ki yl s onra bilhas s a B e t N a h r i n de ve ba oldu.
Yunanllarn bin otuz ye di (M. 726) ylnda Ye zid, a m l
ke s inde ki BELKA da ld.
A b d l - Me l i k olu Y e z i d ten s onra karde i
H i a m on iki yl, sekiz ay hkm s rd. Bu halife ar
ve rgile r ve resimler toplamakla halkrahats z etti. Calonicus
in ze rinde n kanallar kazdrarak Frattan ge tirttii su ile e kin
leri s ulamak s ayes inde elde e ttii irad btn lke le rinin
ve rdii ve rgile rde n fazla idi.
Araplar bu yl iinde yeni Kays e riye (yani Pontus nn
de) adrlarnkurdular ve buras nkmile n tahrip ettiler. Arap
lar Gi r a h n kumandas altnda Trk diyarn is til ettiler,
byk bir ehri zaptettile r ve bir ok ganimetler toplyarak
ge ri dndle r.
Yunanllarn bin otuz s ekiz (M. 727) ylnda Ms rllar
Araplara karis yan ettiler. Bunlara kar bir ordu gnde
rilmi, Ms rllarn bir ou ldrlm ve geris i gemilerle
kamlard.
Bin otuz dokuz (M. 728) ylnda Me s l e m e te krar Trk
diyarna gitti, fakat Araplar muvaffak olamadlar ve kyme tli
eyalarnbrakp katlar.
Bin krk iki (M. 731) ylnda Trkle r ilerliyerek zer-
beycan ehirlerini zaptettiler. Me s l e m e bunlara karbyk
bir ordu ile hareket etti ve iki taraftan binle rce ve on
binlerce kii maktl dt. Bu s rada Trkler zapte ttikleri
ehirleri tutmakla be rabe r Araplarn die r lke le rine kar
hcm etmediler, ve Araplar, Trkle rle s lh yaptlar. Araplar
hkmdarn olu Mu a v i y e ile birlikte Roma arazis ini tekrar
is til ettiler ve G a n g r a ehrinin s urlarnyktlar, s onra
N i c a e a ehrine karkararghlarn kurdular. Araplar, bu
ehre karkrk gn harp e ttikte n ve ehrin s urunu yktktan
s onra ehrin iinde ki Romallar gemilerle katlar ve Araplar
ehri alp tahrip ettiler. H i a m n emrile Romallarn btn
esirleri ldrld. nkhalife, L e o nun da Arap es irlerini
ldrmolduunu habe r almt. Bu s rada, L e o Hazarlarn
hkmdarolan Ha k a n n kzn, olu C o n s t a n t i n e
zevce olarak ald. Kzn vaftiz edilmes i zerine L e o tac
olunun bana koydu ve onu kral iln etti.
Bin krks e kiz ( m. 737 ) ylnda Beir adl, rkan Romal
bir adam, ms lman olduunu iddia ederek Harran ehrine
gitti ve is mi T h e o p i t u s olan s aralbir adama C o n s t a n-
t i n u s olu Tiberis olduunu gizlice fs ldad. Halbuki
umumiyetle, bu 7 / b e r i s un l olduu biliniyordu.
Romallar bu adam alarak H i a m olu S l e y m a n ' a
tes lim ettiler. S l e y m a n da babas H i a ma bu adamdan
bahs etti. Hi a mt Roma hkmdarnn, eline dmolduunu
s anarak bu adamgetirtti. Mor elbis eler giydirtti, s onra huzu
runa kabul etti. Bu adam Edes s a ehrine vararak mabe dde ki
mezbahn nnde durdu ve Roma hkmdarlar tarafndan
yaplmas mutad olduu vehile hayat maide s inde n niyazlar
ald. Daha s onra yahudile ri artarak byle r yapmak sure
tiyle atalarndiriltme le rini is tedi. Harranle rin reis ini ararak
bir karaciere bakmak s ureti ile ailes inin nereden yetimiol
duunu kefetmes ini s yledi. Nihayet bu zavall adamn haki
ki mahiyeti anlaldve kendis i katle dildi.
Y unanllarm Bin elli (M. 742) ylnda Le o ldve olu
Cons tantine 34 yl hkm s rd. DamadArtabas , ona kar
is yan etmi ve s tanbula gide re k s arayda oturmutu. Kral,
hkme t merkezinden kaarak Anadolulu askerlere iltica etti.
Anadolululardan bir ordu toplayarak Frikyadaki Amurine
ge ldi ve burada klad. A r t a b a s da bir ordu hazrlyarak
ona karhareket ettise de yenilmive kamt. 1056 (m. 745)
de Hiam Ca l o n i c u s taki Rus afe de ld.
H i a m' dan s onra Yezid olu Ve lid bir yl 3 ay
hkm s rd. Bu halife Hiam hane danna karok fena
hareket etti ve onlarn s araylarn s oydu. Bundan baka
Sriye deki Chalce don patriinin dilini kesti. Araplar bu halife
den son derece nefret e diyorlard, nkarap ve tahammr
eden ikiler iiyor ve bu yzde n halk ona ps k,,1 diyordu.
Bunun zerine Y e z i d olu V e l i d ' in amcas Ab b a s ona
karayaklanm ve onun yerine geme k is temiti. Fakat
araplar bir cariye olu olmas dolays ile onun tahta geme s i
ne razolmadlar ve kardei Ve lid olu Ye zid' i amda hkm
dar iln ettiler. Ye zid, Ve lide karbir ordu kararak onu
lde, yakalad, ke lles ini kes erek bir mzran ucuna s ap
lad, kafas nn yanna bir arap ana koydu ve ama
getirtti.
Ye z i d olu V e l i d' den s onra V e l i d olu Y e z i d
iki ay hkm s rd. Araplar aras nda geni ayrlklar ba
gs termiti. Her yerde birbiri ile anlaamayan bir takm adam
lar tremekte idi. Ce zire de Bas tam, Mus ulda Hde yl olu
Sait, Vas tta hkmdar me r olu Abdullah, Erme nis tanda
Mervan, Horas anda Sarig olu, Afrikada Ebu-Hudeyl tre mi
lerdi. Ye zid iki ay hkm s rdkte n s onra ls er yznde n ld.
V e l i d olu Y e z i d den s onra kardei b r a h i m
ge ldi. Bu adam s evimli ve gze l huylu idi. Tahta gemes inden
iki ay s onra amda s altanatbrakarak ke ndini gizledi. 5 yl
bir kims e onun nerede bulunduunu anlayamad. Sonra arap
me zarlnda bir s rmaktul araplar aras nda yattgrld.
brahim de n s onra Muhamme d bin Mervan bin Hake m olu
Velid'\n olu Me r v a n 2 tahta geti. Bu halifeye Hamar Gazar-
t a3 yani adann yabani eeide niliyordu. nkaraplar ara
s nda eek iei diye maruf olan ide m ie ini s eviyordu.
Hkme t merkezi, Kardu adas nda idi. Bu adam Ermenis tandan
kalkarak Frat kylarze rinde Sle yman ile dtve 12.000
adammaktul dt, ke ndis i de Rus afe ye kat. Bunun zerine
Mervan, ama gelerek 2 ay hkmran oldu. Bu adam hkm
darlk hzineleri olan 3.000 deve ykntayarak kararghn
Emes s a (Humus ) da kurdu. Drt ay s onra ehri ald, ehrin
s urunu yktve ehirde ki he ykelle ri de de toza evirdi.
Daha s onra Balebe k s urunu yktve Harran ehrine ge ldi.
Daha s onra As ura indi ve buradan Partlar memleketine yani
s fahana gitti.
1 Yani Fas ile.
2 Ve lidin de il Muhamme d Bin Me rvann o ludur . . R.
3 Himar-e l-e e zire (Ce zire nin Ada e e i) E bulf ids . 210 O. R.
Bunun zerine Ebul -Abbas (yani Ms lmanlarn Pe ygam
be rinin amcas Abbas n torunu ki, Muhamme d b. Ali b.
Abbas n olu) Horas anda byk bir ordu hazrlayarak As urun
bir nehri olan Zabha (zap) nnde adrlarnkurdu. Mervan,
Ebul-Abbas ' m ordus u ile dt, fakat ye nildi ve elinden
700 deve ykaltn ve gm, ganime t olarak alnd. Mervan
ile olu ve damad, Harran ehrine dndle r, hzine le rini 3.000
deveye ykle ye re k de niz kys ze rinde ki As kalaria gittiler.
E bul -Abba s , Mervan takip etti, o da Nubya hududunda bir
ehir olan Sivani (Syine, As van)a gitti. Fakat Nil kylar
ze rinde adrlarnkurduu zaman yakalandve ldrld.
Bu s rada Armaniko ordus unun kumandanA k r a
s tanbuldan gelerek Malatyaya karyrd ve btn me m
leketi yama etti. Kral C o n s t a n t i n e , Ar t ab a s' ma
lp ettikten s onra memlekti taks im etti. Ha k a n m kzona
bir oul dourdu ve bu ocua L e o n e ( Le o) is mi verildi.
Roma lkeleri s ulh iinde yayordu, nkaraplar birbirleri
ile didimekte idiler.
M e r v a ndan s onra E b u l - A b b a s 4 yl, 8 ay h
km s rd. Bu halife M e r v a n ldrmolduu iin btn
arap diyarnda hkimiye tini s alamlad, s altanat makamn
amdan Babile nakletti, Hunlarn ve Moollarn zamanmzda
haleflerinin s altanatlarna s on ve rdikle ri Badad hilfe tini
kurdu.
De nildiine gre E b u l - A b b a s garp mntakas ndaki
bir yerde kararghnkurduu s rada, karargh iinde byk
bir grltkoptu. Kral da dahil olmak zere herkes ne ol
duunu renmek iin kotular. Grdkle ri manzara u idi :
8 kii me zarlarndan kalkmlard. Bunlarn bir ks mbellerine
kadar, bir ks mdizle rine ve bacaklarna kadar toprak s tn
de idiler. Sakallararaplarn s akallargibi boyal idi. Birok
kiiler bunlarn hviye tle rini te s bit ettiler. Halk bunlarla ko
numak istedilers e de bunlar bir kelime de s ylemedile r.
Herkes hayret iinde iken hkmdar ahalinin buradan ayrl
malarnis tedi ve bu kims elerin daha s onra dile ge lmelerini
bekledi. Ertes i gn bunlargre nle r herkes gibi yaadklarn
fakat s z s yle me dikle rini grdle r. Bunun zerine hkmdar
bu adamlarn te krar gmlme le rini emretti.
Yunanllarn bin altm(m. 752) ylnda H a k a nn kz
olan kral Cons tantinin zevcesi ld. Oda hris tiyan krallarn
tabi olduklarkanun mucibince 3 yl karz yaad. Fakat bir
takm hile kr adamlar kral s altanatndan atmak is teyerek,
baka bir kadn almas ntavs iye ettiler. Kral hilenin farkna
vararak nas ihatinizi kabul ediyorum, fakat Romallarn kanu
nunu da unutmuyorum. Sonra, bir kiraln hrs larna esir olmas
yakmaz. S iz isterseniz olumu benim yerime geirin. O za
man ben de s izin de diinizi yaparm,,de di. Kral tacnolunun
bana geirmi, o da akllve dmanlarna kar ihtiyatl
olduu iin devlet ilerini idare edebilmiti. Ayni yl bu kral
kalktve kararghnMalatyann nnde kurarak ehrin s u
runu ks me n ykt. Nihaye t ehrin iinde ki Araplara s z verdi
ve canlarna dokunmad. Kral, C l a u d i a ile Arman de-Ar-
ba kyle rinin ahalis ini esir ederek gtrd. Bu yl E b u l-
A b b a s da ld.
E b u l - A b b a stan s onra kardei E b Ca f e r Ma ns ur
22 yl hkm s rd. E b C a f e rin de vri balad zaman
yani Yunanllarn bin altmalt(m. 755) ve Arablarn 135 inci
ylnda Roma kralCons tantine , Kalonikala (Kalikala?)ya kar
hareket etti. Buras Erze nrrum (Erzurum) dur, Kral buras n
zapte tti ve bir harabe olarak brakt. Sonra Kamak kales inde
bir as kerkta brakt. A l i olu A b d u l l a h , E b u l -Ab b a s -
n lmnhabe r alnca ehirleri dolamaa ve ke ndini h
kmdar s aydrmaa balad. E b C a f e r , ordu kumandan
E b Ms l i m' e , karkuvve tle r gnde rdi ve onu malup et
ti 1 Sonra E b Ms l i m, E bC a f e r e karis yan etti ve
ehirleri dolaarak s altanatele geirme k iin urat2. Eb
Cafer de ona kars a namnda birini gnde rdi. I s a , E b
M s l i m i aldatt. Onu E b C a f e rin huzuruna ge tirdi. E b
Ms l i m, huzura girerke n verilen iaret zerine ldrld.
Bylece arap s altanatE b C a f e r e kald. Onun emri ile
Malatya es kisi gibi ye niden ina olundu ve buraya as ker bir
kuvve t yerletirildi. E b C a f e r , Kalonikolayda ina etti
ve buraya da as ker gnde rdi.
1 Me tin by le dir. Dorus u, Ebulc afe r, Ebams limi, Ali olu Ab-
dullaha kargnde rdi. O da Abdullahmalp e tti ve Abdullah kat. . R.
2 fade de y anllk var. . R.
Bin yetmibir (m. 760) ylnda araplar Afrikay is til
ettiler. Ayns rada Taberistan lkes i de Araplar tarafndan feth
olundu. Buras imalde n Hazar denizi ile, arktan Grgn ile,
ce nuptan Me dya ve Partiann bir ks mile, garptan Dilum (yahut
Dilam) ile evrilidir. Burada etrafs urlarla evrilmi5 ehir vardr.
Dalar, ormanlar, otlaklarve rmaklarboldur. Buraya gide n
yollar kolay kolay geilemiyecek derecede rzaldr. arktan
garba uzunluu 40 fersah, imalde n cenuba doru eni 20 fers ahtr.
Yunanllarn bin yetmi(m. 762 ) ylnda E b Ca f e r ,
Dicle nehri zerinde Ctesiphon \n s tnde Badad adnve rdi
i bir ehir kurdu. Bu is im burada bulunan bir heykel (yahut
put) un is mi idi. E b C a f e r bu ehirde ikamet etti. Bir yl
s onra ms lmanlarn pe ygambe rinin akrabas ndan ve halifenin
amcazadelerinden olan A l i olu Mu h a m m e d is yan etti ve
btn araplk le mi onun peine takld. Ordu kumandanI s a
ona karharake t ederek Ye s ribde yakaladve onu ramazan
aynda ve orue s nas nda ldrd. M u h a m m e d' in kardei
b r a h i m de Bas rada is yan etti ve o da ldrld.
Aynyl Hazar llar memleketlerinden karak Grzanya-
dan 50.000 esir aldlar. Bu s rada dnyann Hind blge s in
de ki Kbul diyarAraplar tarafndan fethe dildi ve E b Ca f e r
btn milletlere vergiler ykle dikte n baka, hris tiyanlarm
cizyelerini de iki mis line kard.
Yunanllarn bin yetmalt(m. 765) ylnda Horas anda
son derece idde tli bir zelzele oldu. Bir dayerinden oyna
yarak 3 mil teye gtve topraktan olduu iin, ufaland.
Bin s eksen (m. 769) ylnda randaki mecs iler Arap
lara kar is yan ederek balarna ke ndile rinde n bir reis
geirdiler. Bunlara kar bir Arap ordus u hare ke t etti ve
Araplar malp oldular. Mecus ler ke ndi balarna bir s alta
nat kuracak derecede kuvvetlenmilerdi. Bunun zerine bun
lara kar son derece kuvve tli bir Arap ordus u hareket etti.
Mecusler ye nildile r ve bunlarn bandaki reis ile 40.000 kii
maktl dtler. Aynyl Araplar, cas us larnn (yahut keif kol
larnn) Romallar tarafndan esir e dildiini haber alarak Ger-
maniki ( yni Mara) vadis ine karhareket ettiler. Buradaki
halkesir ederek gtrdle r ve Ramle havalis ine yerletirdiler.
Samos ata ahalis ine karda aynmuamele gs terildi.
Bu s rada Afrika yerlileri olan Barbarlar is yan ettiler ve
Araplarla Iranllarldrdle r. Ordu kumandanY e z i d bun
lara karhareket etti, yendi ve Barbarlarn otuz bini maktl
dt. Yunanllarn bin seksen (m. 769) ylnda Buharada
mrnde yemek yemeyen, mrnde ocuk emdirmeyen ve bir
ey imek iin ihtiyahis s etmeyen bir kadn kefolundu. Ha
lifenin olu Me h d i bu kadndan haber alarak onu Badata
getirtti. Vaziyeti tahkik etti, s ylenen s zlerin doru olduunu
grerek bunun tabiat d bir hdis e olduunu anlad. Bin
seksen (m. 772) ylnda E b C a f e r Calonicus civarnda
kurduu bir ehre Rabe kah 1 is mini verdi. Bu ehrin kap
larnda gs terilen iilik hneri baka hibir yerde grlme di.
Bu ciz muharrir Beroa da papas lk vazifes ini ifa ettii zaman
Hale pe kmile n de mirde n yaplma iki byk ifte kapnn ge
tirildiini ve Kinnes rin kaps na balandklarn grmt.
Daha kk olan ifte kaplar ise yerlerine yerletirilememiti.
nk Moollarn Hale pi zaptetmeleri zerine ehrin s urlar
yklm ve kaplar tahrip edilmiti. Bin seksen (m. 772)
ylnda E b C a f e r Babilden Bet Nahrin ve Sriye ye gitti.
Herkes i ok ar vergilerle taciz etti ve hzine de ki btn g
mve altntoplad. Bu ekilde rahats z olan dem oullar,
mezarlarkazarak llerle birlikte gmlmolmas muhtemel,
altndan zinet eyasbulmaa urayorlard. Ayns rada Ro
mallar, Nikomedya ehrinde hafriyat yaparak Ni k o me d i -
u s un tahnit editmi ces edini ihtiva eden maaraybuldular.
Bu Nikomedius , ehri kuran adamd. Ces edi ile birlikte altn
dan zinetler ve karanlkta ldayan krmz s mblle r buldu
lar. Kral Cons tantine bu manzaraygrnce byklk gs te
rerek buradan hibir ey almad. nk,, de di yaayan
ins anlarn, llerden bir ey almalarayptr.,, Sonra iiler gn
dererek bu yeri muhkemce kapadve zerine byk bir yn
toprak ve takoydu. Bu s rada Suriye ve As urda veba kt
ve mthibir ktlk ortalkrp ge irdi. Ktln s ebebi bu
day yokluu de ildi. Belki, hibir kims enin elinde para kalma
mas idi. Bir kz, yahut bir merkep, bir zaze (bir kurukyme
tinde olan bir sikke), on le k arabn de eri bir zaze, 5 kile
budayn bedeli bir zuze idi. Ge nerkek ve kadnlar 5 zuze
1 e hrin is mi Rakkadr. . R.
mukabilinde s atlyorlard. Bu mihnet 30 yl devam ettikten
s onra E b C a f e r Kbe de (?) ld1 ve btn dnya bu
mihnetten kurtuldu. Onun lmnde n 25 gn evvel Romalla
rn kralCons tantine ldve olu Le o, 5 yl hkm s rd.
Bu s rada, G i w a r g i s (G e o r g e ), ins anlar te davi
s anatnda en ileri gide n adamd. Ke ndis i B o h t i unun
olu idi ve Elamlidi. Halife M a n s ur bu adam Elam' dan
Badat' a ge tirtti ve uramolduu mide has taln te davi
etmes ini is tedi. Ke ndis i halifenin huzuruna girince fars ve
arap dili ile onu methetti ve o kadar parlak s zler s yle di ki
Halife hayret etti, onu oturttu ve kendis ine has taln anlatt.
Tabip, Halife yi te davi ede ce ini, fakat te davinin yava yava
netice vereceini s yle di. De nildiine gre G e o r g e bir
gn halifenin yanna girmi ve halife ona u s uali s ormutu :
ne yiyors unuz?,, tabip de u ce vab verdi: Tanrmz honut
eden her iyi eyi yiyorum,,. Bunun zerine Halife de di ki ittii
me gre karnz yokmu,,' , tabib de u ce vabve rdi: karm var,
ihtiyar, z aif bir kadn. Ayaklar zerinde duramayacak dere
cede yal,,. Halife tabibin gitme s inde n s onra baaas S alime ,
Roma kzlarnn en gze lle rinde n nseerek 3.000 dinarla
birlikte tabibin evine gtrme s ini emretti. S a l i m de bu
ekilde hareket etti. S a l i m kzlar gtrd zaman
G e o r g e evinde bulunmuyordu. Evine dne re k bunlar g
rnce rana kzdve ona u zleri s yledi: Ey eytann
ra! Bunlarne diye evime aldn? maks adn beni bir an
evvel ihtiyarlatmak m?s onra Halife nin aas n artt ve
kzlargeri evirtti. Halife hadis eden haber alnca, G e o r g e'
a s ordu : Kzlarne iin geri evirdin?,, o da u ce vab
verdi Biz hris tiyanlar bir zevceden fazla alamayz. Bu zev
ce yaadka kanunumuz bizi bir bakas nalmaktan meneder.,,
Halife bu s zle rden hohland ve G e o r g e' un ms aade alma
dan ve bekletilmeden zevcelerini ve kzlarnziyaret etmes ine
emir verdi. G e o r g eun Halife ne zdinde ki me vkii ok yk
selmive Halife onu cangibi s evmee balamt. te karde
lerim, iffet ve nezahatin semeresi budur.
E b C a f e rde n s onra olu Me h d i 10 yl hkm
1 Ebu Cafe r hicre tin 158. s e ne s inde Hacce gide rke n has taland,
y olda ld. (Ebul F id). . R.
s rd. Bu halife babas nn hzine le rini at, babas nn s ervetini,
yn yn dattve bunlaryalnz as kerlerine de il, oda
lklar olan kadnlara da verdi. nk ftratan sefih idi.
Mkellef yemekleri ve tatllar s everdi. Bu halife uur, tali
kehanet mes elelerini ok merak eder, bycle ait kitaplar
toplard. Bu yzde n kral L e o ona Ms rllarn byve s ihir
sistemini ihtiva eden j o a n n e s ve J a m b r e s kitabn
ve Ms rllarn B y k M u s a y a kar btn yaptklarn
anlatan bir ris aleyi gnde rdi. Me h d i , de vrinin balangcnda
btn hris tiyan es irlerini serbest brakt gibi, L e o da
yannda bulunan arap es irlerini s erbes t brakt. Fakat Me h d i
araplar de vrinde ina olunan btn kilis eleri yktrd ve
Halkidonyallarn Hale pteki kilis es ini tahrip ettirdi. Me h d i ,
Mn i mezhebine me ns ub olanlartazyik etmive P a d a n a
Ra b b e t t a (yani byk s aray) adntayan ve mmlerle
dolu olan yeri yktrd. Birok araplar, bu mezhebe kapl
dklariin ldrldle r. Bundan baka Bet Gumaya' ya mens up
mevki s ahibi ve zengin 8 kii de bu fe nala kapldlar ve
bir ok s traplardan s onra hapis te ld ve bei kurtuldu.
Bu s rada Ede s s alT a o m a olu T h e o p h i l a hret
kazand. Ke ndis i hne rli bir heyeti idi ve marunmezhebine
balidi. Bu adam Sryani ile kronolojiye dair gzel bir eser
yazd. Fakat dindar halk ile is tihza etmek itiyadnda idi.
Bundan baka H o m e r u s ' un Ilion ze rinde ki iki kitabn
Yunancadan s ryaniye evirdi. Halife Me h d i ' nin hizmetinde
bulunuyordu ve mne ccimlik ( as toloji) de ki hneri dolays iyle
onun nazarnda en erefli mevkie yks e lmiti. Anlatldna
gre, halife birgn hare mini de birlikte alarak ehirlerinden
birini ziyaret etmek is tedi. Halife nin kars da T h e o p h i
l a ya u yolda bir habe r gnde rdi : Halife ye bu s eyahati sen
tavsiye ettin. Bizce lzumu olmyan yorgunluklara bu yzde n
uradk. Allahtan unu dile rim ki s enin cannarabuk als n
da yer yznde n vcudunu kaldrs n. Bizde senden kurtularak
rahat yzgrelim,,. T h e o p h i l a ke ndis ine bu haberi ge
tiren cariyeye u ce vab ve rdi: Ge ri dn de hanmna de
ki, bu seyahate kmay halife ye ben tavsiye etmedim, belki o
ke ndi arzus u ile yola kmtr. Allahn lmm abuklatr
mas na dair hanmn bedduas na gelince, esasen Allah bunu
benim alnma yazmtr. Bu da yaknda olacaktr. Fakat lmm
bu beddua yznde n deil, belki beni yaratan Allahn irades i
mucibince olacaktr. Onun iin Kralie nin bir yn toprak
hazrlamas n ve bsn lnce bu topra bama ymas ntav
siye ederim,,. Kralie bu s zleri dinle yince korkudan titredi
ve bu s zlerin netices ini me rakla bekledi. ki gn s onra
T h e o p h i l a ld, 20 gn s onra da halife Me h d i vefat
etti ve bylece The ophilann de dikle ri gerekleti.
Yunanllarn bin doks an (m. 779) ylnda Me h d i Hale-
pe ge ldi ve Hale pin civarnda adrlar iinde yaayan
Ta n u k 1ar onu karlamaa ktlar. Heps i de Arap atla
rna binmilerdi ve batan baa s s lenmilerdi. Halifeye bun
larn hepsi hris tiyandrlar,, de nildii iin hidde tinde n kprd.
Heps ini ms lman olmaa mecbur etti ve bu yzde n 5.000
kii ms lman oldular ise de kadnlara dokunulmad. Bunlarn
iinde L a i t namnda muhterem bir zat da vard. Me h d i
daha s onra Roma lkes ine girerek otanA r b i s o s ' taki
Puramon nehri zerinde kurdu. Olu Ha r u n da Simalos
kales ini zaptederek yama etti.
Bin doks aniki ( m. 781) ylnda araplar Efes ten 7.000
kadar kiiyi kaldrp gtrdle r ve 4.000 kadar arap ld.
Sonra kral L e o bir ordu gnde rdi, o da dindar Suriye lileri
alarak Tarki' de vaftiz etti. De nildiine gre kral L e o ikon
lardan nefret ederdi ve babas gibi halis dindarl s everdi.
Le o, bu yl iinde ld ve olu C o n s t a n t i n 22 yhkm
s rd. nktahta ge tii zaman kkt. Bu ocuun anas
r e n onun yerine hhme ti idare ediyor ve onunla birlikte
kralia iln edilmibulunuyordu. Bin doks andrt ( m. 783)
ylnda Me h d i , olu Ha r u nu, payitahta kargnde rdi.
Romallar hileli bir pln tatbik ederek araplarSagaris nehri
zerinde durdurdular ve onlar bu nehir ile daaras nda
tuttular, araplar iyi vaziyette olmadklarndan 3 yl iin s ulh
( yahut mtare ke ) stediler. Kralie ren de, her kadn gibi,
kabul etti ; araplar da gittiler. Bir yl s onra A l i , ehri ye ni
lemek is tedi K
Me h d i den s onra olu Mu s a bir yl ve yarm ay
hkm s rd. Bu Halife nin tahta ge mes inde n nce, yani
1 Hangi ehir, belli de il. . R.
Yunanllarn bin doks anbe (m. 784) ylnda ekirgeler ge ldi,
mahs ulleri mahvetti ve yumurtlad, yeni ekirgeler de tre ye
rek evlerin duvarlarna, pencerelerine, kaplarna hcum ettiler.
Bu yzde n su krbalar, yataklar, mas alar ve kullanlan btn
eya ekirgelerle doldu. e kirge le r bir eve ce nup tarafndan
girince imal tarafna doru hareket e diyorlardve bunlar
yeil otlarve aalar ye dikte n baka ynl kumalarve
ins anlarn e s vabnda yemilerdi. Bunlar btn Edes s a ve
Se rug havalis ini mahve ttikte n s onra garba doru gittiler. Bu
mihne tten 3 yl s onra memlekette ktlk bags te rdi. Bin dok-
s anye di (m. 786) s enesinde Romallar hareket ederek Hade thi
tahrip ettiler. Buras araplar tarafndan he nz yenilenmiti;
fakat Romallar her taraftahrip ettiler ve ehrin duvarlarm
kmile n yktlar. Aynyln temmuz aynda Mus a da ld.
Mura *dan s onra karde i Harun Re id 23 yl, 2 ay hkm
s rd. Bu halife A b d l - Me l i k ' i gnde re re k Kium,
( Ce s s unia) daki byk kilis e ile iinde ki 15 he yke li yktrd
ve 2.000 araba dolduran talarRomallarn tahrip ettii Hade-
the tatarak ehri yenide n ina etti. Araplar bu s rada Roma
lkelerine ve deniz kylarna gittile r ve byk ganimetler elde
ettiler.
Bin yz ( m. 789 ) ylnda V e l i d Haruriye mezhebine
( yani irade i cziyeyi kabul eden araplar ) girdi ve 5.000 kii
toplayarak Nus aybine ge ldi. Bu adam burann emrini
ldrd, tacirleri s oydu ve her hris tiyandan 5 zuze toplad.
Abdl-Me likin ordus unu yenen bu adam araplar ldrd
ve yolcularn yollardan gemelerine imkn brakmad. Ye z i d ,
bir ordu ile bu adama kar hareket ederek ona hcum etti
ve onu ldrd.
Ertes i yl H a r u n, Badadtan karak Calonicus ta ika
met etti. Ke ndis i burada byk binalar yaptrdve nice nice
baheler vcuda ge tirdi. Harun bir kanal kazdrarak Frattan
buraya su ge tirdii gibi, Se rug ehrine de bu ekilde su aktt.
Halife , Se rug kyle rinin s ularns ahiple rinde n s atn alarak yeni
bir kanal kazdrd. Bin yz drt (m. 793) ylnda K a y s' e me n
s up araplar Ye me n liler ile E m e s s a da dtle r ve bu
1 Me tinde byle dir. Mus a olacak. . R.
yzde n bir ok kims eler maktul dtle r. A b d l - Me l i k ,
Roma diyarndan byk ganimetler almaa muvaffak oldu ve
olu A b d u r r a h m a n a , Kapadokyadaki Rabs ah kales ini
zaptetti. Bu kalede 400 kii s us uzluktan lm ve bu yzde n
kale tes lim olmutu.
Bu s rada kral C o n s t a n t i n e , Sicilya patriki A l p i d V
nin gzle rini kr etmek is tedi. nk bu adam anas ile zna
ediyordu. Alpidi de araplara kat. Kral C o n s t a n t i n e bu
s rada as ilzadeleri topladve anas na sureti katiyye de bir daha
kralia dememeleri iin yemin ettirdi. Alpidi, araplardan
ald 40.000 as ker ile ve Emir Sleyman ile birlikte hareket
etti ve Sams on denile n memlekete gitti. Bunlar burada ka
yakalandklar iin ilerinden 4.000 kii ldve uradklar
felket yznde n Romallara iltica ettiler. Romahlar bunlara
ins anca muamele ettiler ve araplara dokunmadlar. Bunlar son-
knunda yola ktklarzaman ounun ayaklar donmutu.
Teli Mahre patrii Mar Dionys ius der k i : bu adamlardan
400 n Edes s ada grdm,,. Daha s onra Cons tatine anas
ren ile bart ve kendis ine tekrar kralia,, denilmes ini
emretti. Herkes bu emri kable tti ise de Ermeni as ilzadeleri
evvelce itikle ri ant yznde n bu emri dinle mediler ve ce b
bar kral da onlarldrd.
Binyzs ekiz (m. 797) ylnda Ha r u n R e i d Edes-
s aya geldi. Buradaki ms lmanlar hris tiyanlara kar u id
diada bulundular : Romallarn kralher yl gizlice geliyor ve
bu hris tiyanlarm kiliselerinde, ibadet ediyor.,, Ha r u n, bu
iddiaytahkik ederek ms lmanlarn yalan s yle dikle rini an
laynca ms lmanlarkovdu ve onlara dayak attrd. Bu s ra
da Ede s s adaki Gumaya oullarnn bazlarbtn s ervetlerin
den mahrum kaldklariin komularnn duvarlarn de ldile r
ve bir define buldular. Araplar fitraten s efahate dkn ol
duklariin atlarla ve av kpe kle ri ile s efahat e diyorlard.
Harun, bunlarn vaziye tinde n haber alnca bunlar Calonicus
ta haps etti. Sonra ke ndi aas n gnde rdi; o da bunlarn,
devlete ait olup s attklarhereyi is tirdat etti. Bu eya aras n
da gmte n yaplma ylanlar ve akrepler vard ve bunlarn
ii iks irlerle (yahut gzel kokularla) dolu idi. Bir kims e bun
larn deerini anlamamt. Ha r u n un aas bunlarn yal
bir kadn olan anaiarnve hr kadn olan zevcelerini yakala
d; ellerinde mcevher, altn ve gm namna ne kaldise
heps ini topladve Romallara ait olan paralarda brakmad.
Bu adamlarn bir bakire olan hemirelerini de ald; Halki-
donlu bir adamn 4 katl evinin s t katna kapadve onu
muhafaza iin bir takm iranllarbrakt. Bu kadm geceleyin
ayak sesleri iiterek ranllarn ke ndis ine tecavz etmek zere
odas na geldikle rini s anm, yznbir havlu ile s ararak
ke ndis ini pencereden atmve ertesi gn lmt. H ar u nu
aas bu yzde n korktu, Ha r u n un kendis i bu bakirenin
bandan geen hadis eden zlerek kardelerini serbest brak
tve onlara ke ndi mallarnn bete birini iade etti. Bu hadi
seyi Rus afe li J o a n n e sin tarihinde n alan Mar Dionys ius
der k i : iinde define kan ev, joanne s e aitti ve define Gu-
maya hanedanna mensup kzlarn mehri olarak tahsis olunmu
tu. Joannes ' in kars bu defineyi gmmt; nk Kis ra bu
kadnn da esir alnmas nemretmiti.
Kral C o s t a n t i n e bu s rada kanunu ineyerek kars
hayatta olduu halde ikinci bir kadnzevce olarak aldve
erafn kzlarnda alarak namus larna tecavz etti. Sonra
Bulgarlarla harp s ras nda Tarki' ye gittii zaman son derece
s efahat ve gnah iinde yaad. Bu yzden as ilzadeler, anas
ile anlatlar, kral geri dnnce anas olunun gzne s rme
ekti, o da kr oldu ve anas onun yerine devleti idare etti.
Kralienin A i t i s adlharemaas , ondan s onra kumanda
veren ve as ilzadelerin bas aylan ahs iyetti. Araplar, Roma
diyarnis tilettikleri zaman Aitis onlarmalp etti. Araplar
bir yl s onra is tillarnte krarlaynca Aitis malp e dildi ve
araplar tekrar is tilya geerek muzaffer oldular. Bunun zerine
Romallar KapadokyalNi c e p h o r u s ' u kral yapmak is te
diler. ren, bundan habe r alr almaz hizmetilerinin bu adama
da s rme ekmelerini emretti ise de, haremaas Aitis onu
gizledi. Sonra as ilzadelerden olan N i c e t a ve patrik, Senato
ile istiare ettiler ve Ni c e p h o r u s ' u kral yapmaa karar
verdiler. Nicephoras bin yz on drt (m. 803) ylnda tahta
geti ve Kralia ren ile haremaas Aitis oua hrmet gs ter
diler. Bunlar bir takm rahiplerle anlaarak onu ldrtme k
is tedilerse de s uikas tn anlalmas zerine ren, Atinaya s rl
dve burada bir rahibe oldu. Aitis de ms tahak olduu
cezaybuldu. Fakat kral rahible re dokunmad.
Bu s rada Ha r u n , Zobatra ehrinin inas ile me guld.
Buras Malatyann yanbanda idi. Romallarn ordu kuman
dan Saturekius , ( S atire cius ) Peloponezlerin araplara ait
memle ketine gitti, buras nfethetti ve bir kuvve t yerletirerek
araplardan bir ok es irlerle be rabe r koyunlar, atlar ve develer
ge tirdi. De nildiine gre is lmdan nce hris tiyan araplarn
hkmdarlarndan olan, Gabale 1 Hattab olu mer tarafndan
slm dinine s okulmutu. Bu adam Ye s ribde ki mes citte mer
ile be rabe r bulunurke n Fezara 2 namnda biri onun e s vabna
bas mt. Gabale dnm, bu adamn s uratna bir yumruk
indirerek burnunu ezmiti. F e z a r a nn ikys ti ze rine mer,
G a b a l eye u s zle ri s y le di: ya bu adamla bar, yahut onun
da bir yumruk indirip burnunu ezmesine ms aade etGa b a l e
itiraz etti ve, ubenim gibi bir hkmdar bunu nas l yapabilir
ve avamdan bir adamn yzne bir darbe indirmes ine razolur,,.
de di. me r u ce vabv e r di; Geri s iz ondan daha e re fli
s iniz ; fakat s lmlk nazarnda ms avis iniz,,. Buna kar
G a b a l e : Bana s abaha kadar mhle t ve rin de bu iki ktan
hangis ini kabl edeceimi kararlatraym,, de di. Fakat Ga b a l e
ile arkadalaro gece kalktlar, Kapadokyaya katlar ve
tekrar hris tiyan oldular. Bu s rada tahta geen Nicephorus
da onun nes linde ndi. Kuvve tli, cesur ve akllbir adamd.
Muntazaman oru tutar ve ibade t ederdi. Bu yzde n s i
Alpidi, arap ordus u kumandanA b d l - Me l i k ' e u s zleri
s ylemiti : Nicephor tahta getiine, gre s rtndaki bu mke lle f
elbiseyi kar da zrhlan ve harbe hazrlan,,.
Ni c e f o r tahta geer gemez Ha r u n ' a me ktuplar gnde r
di, onu harbe tevik etti ve ikis i de harbe hazrlandlar. Kar
karya karargh kurduklariki ay zarfnda Ni c e p h o r ile
Ha r u n eliler ve me ktuplar teati ederek konuuyor ve bir
birle rini dinliyorlard. Nihaye t anlatlar, birbirle rine hediyeler
gnde rdile r ve me mleketlerine dndle r.
Bu s rada K u r e y kabile s inde n olan ve R u h i adn
tayan bir ms lman, bir kilis eye yakn bir evde ikame t e di
1 Ce be le b. Eyhe m. . R.
2 Fe zara kabile s inde n bir adam. . R.
yor, kilis ede yin yadlds rada amur paralar atarak
papazkzdryordu, bir gn bu adam yin s ras nda penceres in
de n kilis eye bakyorke n mas a ze rinde bir kuzunun paralan
molduunu, fakat aainerek mas ann zerine baktza
man ze rinde yalnz ekmek paralarbulunduunu grd. Bu
adam penceres ine dne re k baknca yine kuzuyu grd. Bunun
zerine inand, evini brakarak kilis eye gitti ve vaftiz oldu.
H a r u n , hadis e de n habe r alnca bu adam huzuruna
getirtti, onu tatls zlerle okayarak is lmiye te e virmek istedi.
Fakat R u h i raz olmad. Bunun zerine Ha r u n onun
ayaklarna zincir vurdu, iki sene haps etti, fakat Ruhrim sar-
s lmadmgre n Ha r u n , kelles inin klla uurularak Rape kah
ehrinin s uruna as lmas nemretti. Birok kims eler bu adamn
banaydnlatan nuru grdle r ve ranlbir hris tiyan onun
banalarak ke ndi ehrine gtrd.
Bu s rada M u s a m a r olu T h a o m a adlbir Romal,
Haruna gelerek kral Cons tantine nin olu olduunu s yledi.
Ha r u n kanaat getirmemekle be rabe r ona bir kral olu mu
amelesi yapt.
Bin yz on be(m. 804) ylnda Ha r u n randa i ke n
Romallarn kuvve tli bir ordus u Mops ues tia ve Anazarba mnt-
kas izaptetti. Araplar yetiti ve vaziyeti alts t ettiler. Ha r un
bu hadis e de n haber aldktan s onra Calonicus ehrine ge ldi ve
nis an aynda He rakliayzapte ttii iin Ni c e p h o r da ona
karharake te geti, Ha r u n , Roma ordus unun bykln
grnce s ulh is tedi ve e linde ki btn Roma es irlerini iade etti.
Ni c e p h o r , s ulha razoldu ve H a r u n ona btn mefruat
ve tezyinatiyle birlikte ke ndi adrlarn dahi he diye etti.
Aynyl Ha r u n , Calonicus tan daha yks e k bir ehir ina
ederek ona Heraclia adnve rdi ve byle ce bu ehre, Herac-
liallar hane danna mens up olan kars nn adnvermioldu.
Ni c e p h o r da bu s rada araplar tarafndan izac e dilme dii
iin Tuana ve He raclia yerine Ankara (Ancyra) ile dier
ehirleri ina ettti.
Bin yz on dokuz (m. 808) ylnda ktlk oldu, ve vahi
hayvanlar dahi bundan mtes s ir oldular. Onun iin lle ri me
zarlarndan kararak yediler ve dirile re pervas zca s aldrdlar.
Abul-Farac Tarihi, F. 14
Bes lenmek iin yeil ot aramak zere kan kadnlar ve ocuk
lar vahi hayvanlar tarafndan paralandlar.
Ha r u n , randa treyen bir asiye karhareket edecei
s rada olu Muhamme di Badadta hkmdar olarak brakt
ve die r olu Kas nt Suriye hkmdar yapt. Olu
Me mu n ' u da Horas ana gtrd ve ona s altanat yerine
10 milyon gmparas verdi. Ha r u n , Tus ehrine vara ila k
s iyi ldrdkte n s onra, bin yz yirmi (m. 809) ylnda burada
ld. Elamltabip George un olu B o h t Io bu s rada hret
kazand. Halife Ha r u n has ta dnce onu Elamdan gettirti
ve tabib huzura ge lince fars a ve arapa ile halifeyi
d. Halife gld ve has talnn mzakere edilmes i
iin die r tabible ride artt. Tabib s a Eb Kuray :
Efe ndimiz, de di, bize merhamet et, iimizde bir sz
madenine benzeyen bu adamla konuabilecek bir kims e
yoktur. Ke ndis i de, babasda akrabalarda filozof kims elerdir,,.
Halife, B o h t onun bilgis ini de nemek iin haremaa-
larndan birine bir miktar hayvan res i getirme k iin gizlice
emir verdi ve tabibin bunun hayvan res i olduunu anlayp
anlamayacangrme k is tedi. Hare maas reyi getirince B o h t
I o buna bakarak bu ins an resi de ildir dedi, tabip s a
EbKuraydpe dz itiraz etti ve yalan s ylyors un, bu ha
life nin hr zevcelerinden birinin res idir dedi. B o h t o
s rar etti, hayr, dedi, ins andan byle re kmaz, anlaylbir
adam isen renin rengine, zne ve kokus una bak,,. s a E b
Kurayde s ordu o halde bu re hangi ye mi yiyen bir hayvan
dan kmtr ? , Boht Io cevap ve rdi: Bu halis arpa yiyen
bir hayvann res idir,,. Halife gldve Boht Ioya hilatlar
ve altnlar verilmes ini emretti.
B o ht o dan s onra olu G a b r i e l B. Boht Io B. Giwar-
gis B. Boht Io hret kazand. O da tababe t fenninde ok yk
sek idi ve Ha r u n R e i di te davi ile megul oluyordu. Anlatld
na gre halifenin s e vdii cariyele rinde n biri ke ndini incitmi,
elini kaldrdzaman kolu bir tahtaparas gibi bklme z bir hale
gelmiti. Tabipler birok merhemler ve s arglar kullanarak kadn
te daviye uratlars a da zerre kadar muvaffak olamamlard.
Bunun zerine halife, G a b r i e V i ararak hadis eyi anlatt.
Ga br i e l de u ce vabve rdi: Bu kadnburaya kalabalk iine
arrs anz vz ona kartatbik edeceim tedavi us ulyznde n
kzmazs anz onu de rhal kurtarmak mmkndr,,. Halife de raz
oldu ve kadngetirtti. Ga b r i e l onu grnce ona doru yrd
ve eteini kaldracakmgibi yere e ildi. Kadn son derece
utandndan kzard, terledi, zas ge vedi ve eteinin alma
mas nte min iin birde n bire elini uzatt. Ga b r i e l de hali
feye dnerek, tedavi tamamdrdedi. Kadn da elini s aa sola
evirerek is te dii gibi kulland. Halife ile hazr bulunanlarn
heps i hayret ettiler ve halife tarafndan GabrieVe 500.000
gmparas ihs an olundu. Halife ona cariyenin bu has tala
uramas nn s ebebini s orunca G a b r i e l u ce vab verdi :
Bu cariyenin azas na iftleme s ras nda hafif bir mayi yayld.
iftleme faaliyeti birde n bire durduu iin bu mayi eli harekete
geiren mes amatta donmu ve ancak idde tli bir hareketin
ve rdii s caklkla e rimitir,,.
G a b r i e l 1in tahs is at(yahut yllk irad) 900.000 dinar idi.
Ha r u n R e i d in lmzerine Ga b r i e l , Ha r u n un
olu E m i n in tabibi oldu. E m i n in ldrlme s i zerine
kardei Me ' mun' un tabipliini deruhte etti. lk nce Me mun
ona darlm ve mallarn e linde n almidi ise de s onralar
onunla barmve btn aldklarngeri vererek onu sevmi
ve ona hrmet gs termiti.
Ms ra gide n bir nas tur, G a b r i e l hakknda de r ki :
Yakubler, Ms r da Nestorius ile is tihza ederler. Onun mezar
nn zerine yamur yamadn, gazaba urayan bu mezarn
yanp yakldnsylerlerdi.,, Bir nas tur, halife de n Ms r valis ine
bir mektup gtrdve onun Ne s t o r i u s un ke miklerini bir
tabuta koyarak Badata gnde rme s ini, onun Badatta Khoke
kilisesine gmme k is te diini s yledi. Nas turrahiple rde n biri,
ke ndi nahiyes inin ahalis ini muahezeden kurtarmak ve Yakub-
lerin is tihza ile karladklar mezarn Ne s t o r i u s ' a ait
olmadngs te rmek isteyerek, ryas nda mukadde s res ullerin
u s zleri s yle dikle rini idda e tti: N e s t o r i u s un kemikleri
burada de ildir ve bir kims e de onun nerede gmlolduunu
bilemez,,. Ve Tabip Gabriel ke mikle rin Ms rdan getirilmesi
iini geiktirdi.
Harunur-Re id' de n s onra olu Mu h a m m e d E m i n 4
yl, 7 ay hkm s rd. Bu halife, babas nn yaptrmakta olduu
Heracleia ehrinin inas ndurdurdu ve Calonicus da bulunan
hzineleri ve Horas anda hkmran olan karde i M e ' mu n un
topladgm paralar Badata getirtti. Bin yz yirmibir
( m. 810) ylnda E m i n ile M e ' m u n dme e baladlar
ve E m i n talihs izlikle karlat. Ke ndis i ihtiras larna dkn
sefih ve ayyabir adamd. Babas nn, karde ine vermiolduu
paralar ve rmedikte n baka karde inde n s on derece nefret
ediyor ve onu ele geirme k iin trl trlhilelere bavuru
yordu. Fakat Me mun onun ke ndis ini aldatmak is te diini ani-
yarak yanna ge lme di. Bu s rada birok as ler tremiti.
Bunlarn biri, Samos atada birok cinayetler irtikb etmi
olduu iin Calonicus ta haps olunan me r idi. Bu adam
hapis ane nin muhafznldre re k S amos ataya kamve ke n
dis ini haps e atan bura emrini ldrmt. Bu adam tacirleri
s oymu ve bir ete toplayarak yolcularn yolunu kes mee
koyulmu velhas l Filis tinin her tarafnda ras gele yamakr-
la ve kan dkcle de vam etmiti. Bu adam, ordu
kumandan S l e y m a n m gnde rdii kuvveti mahvetti.
Erme nis tanda olan ve N s r adn tayan die r bir asi,
me re gelmionunla anlamve ikis i dnyaykas p kavur
maa balamtlar. Bu s radan E m i n ordu kumandanAl i yi
30.000 kii ile karde i M e mu na kargnde rdi. M e m u n
da 4.000 kiiye kumanda eden T a h i ri gnde rme kle mukabe le
etti. kisi B e l h nehri ze rinde karlatlar. A l i malp olmu
ve as kerlerinin ou ne hirde boulmutu.
Bin yz yirmiiki (m. 811) ylnda Nicephor, Bulgarlaa kar
hareket etti. Bulgarlarn payitahtnzabtetti ve bu ehri fethe
derek tahrip etti. Bunlar ahalide n bir oklarn ldrmle r
ve ahalinin ocuklarnyere s erip ar arabalarn altnda eze
rek ldrmle rdi. Aynyl iinde Nicephor bir Romaltarafn
dan ldrlmt.
Bin yz yirmi(m. 812 ) ylnda s i Ns r ile A ma r
bulutular ve Ce zire ye gittiler. Burada ke ndile ri ile beraber
olanlarda ins afs zca ldre re k her ye ri s oydular. Erkeklerin
zevcelerine, bakirelere ve bo duran adamlara tas allut ettiler.
Bunlar Harran zaptederek ehri alnca, Ede s s adaki araplar
bunlara mracaat ederek, ehirdeki hris tiyan kilis es inin arda
nyktracak olurlars a buna mukabil is tedikleri altnvere-
eklerini bildirdile r. E b C a f e r , Edes s a s urlarnyktrm
olduu iin ehir halkfe na korkmulard. Bu yzde n ahali oru
tutuyor, uy ank davranyor ve dua e diyorlard. Bunun zerine
Allah, Ya h y a b . S a i d' e ilham verdi, o da s i N s r ve
Amarhn bulunduu yere giderek buradan kp gitme leri iin
nas ihat etti. Bunlar da ihtiyar adamn nas ihatini kabl ettiler,
Edes s a ahalis inin kendilerine gnde rmiolduklar5.000 zuze' yi
alp gittiler. Aynyln 14 mays gn, gne 2 s aat iin tama-
miyle tutuldu, yldzlar grnd ve herkes k yakt. Sonra
gne battarafnda bir s aat kadar grnd.
Bin yz yirmidrt (m. 813) ylnda bu s iler Tareskyane yi,
Bet Zabiraye yi ve Bamaraya' yt zaptettile r ve Hdis kynn
dndaki kk bir manas trda mbare k bir adam, bir zahidi
buldular. Bu adamn gerek ke ndis ine ait, gerek bakas na ait
olarak elinde ne vars a he ps ini is tediler. O da bunlarverince
ke ndis ini de, hcre s ini de yaktlar. Amar, Samos ataya gide re k
kale s ini ye nide n ina ettirdi ve burada ikame t etti. N s r da
Se ruga gitti ve ehri ke ndis ine vergi vermee mecbur etti. Araplar
aras nda bu eit hadis elerin vukuu s ras nda Romallar aras nda
da bunlara benzer hdis e r vuku buluyordu. nkNi c e p h o r -
un katli zerine olu S t a v r i k i yerine geti ve 5 ay s onra
Bulgarlar payitahta kargelerek S t a v r i k l y i vurup ldr
dle r. Onun damadM i c h a e l yerine geerek bir yl hkm
s rdu.. Bir rivaye te gre S t a v r i k i nin kz karde i, onun
gzle rini kr ederek kocas nn tahta gemes ini is tedi. Bulgarlar
te krar geldilers e de M i c h a e l bunlara karharbe tme k is te
medi. Bunun zerine eraftan olan Le o kalkt, Bulgarlarla
dvt, bunlar malup etti ve krallarn ldrd. Sonra
dnd, M i c h a e Ti yakalayarak s alarntraetti, bir manas
tra ye rletirdi ve oullarnda ks rlatrd. Le o yedi buuk yl
hkm s rd, Bulgarlarla s ulh yaptve bunlarn harp etmele
rine s ebep olan tuzlayverdi.
Bin yz yirmibe (M. 814) ylnda N s r , Rih Kipay,
S e r u g ve Khis mu zapte de rek Khis umun s urlarn ina
etti. Ebeyh de Edas s a halknn he s abna bu ehrin duvar
larny aptrd; s onra H i a m olu A b d u l l a h , Harran
zapte tti; A m a r , Tellay ve Hubib RiAy nay, A b d u l
l a h , Marde yi, A b b a s, Kuros (Sru?)u, Os m a n Kinne s rin,
Antakya ve Apame ay zaptettiler. S a b i t, Kilikyann
dageidine iki kapkoydu, muhafzlar yerletirdi ve bylece
tazyka urayanlarn ve yoks ullarn bir s mak bulmalarn
temin etti. Ordu kumandan H s e y i n , E m i ne kar
is yan etmeyi dne re k Iranllara Emin araplrn mt
te fikidir ve lranllarn dmandr , de di. Hs eyin,
Iranllarla be rabe r hareket ederek Emin e kar yrd
ve bunlar Emin in ayaklarna zincirler vurarak haps e
kapadlar. Hs e yin, Badad kprs zerinde oturarak as ke r
lerinin Memuna itaat etmelerini s yledi. E mi n , mahpes inde n
H s e y i ne hediyeler gnde re re k canna ve malna doku-
nulmamas nis tedi. Bunun zerine Hs e y i n ile iranllar,
ke ndile rine acgelmekle beraber, E m i n' \ s erbes t braktlar
ve tahtna oturttular. E m i n , Hs e yine gadretme mek iin ye
min etti ve yzn de ona ve rdi. Fakat Hs e y i n inan
mayarak M e m u n' un ordu kumandanolan Ha r t a m a ya
kat. s i Ns r tahtadan yaplma putlara tapan araplar
toplayarak Calonicus a gitti. Bunlar hris tiyanlarm kilis e lerinde
ikamet ettiler ve hris tiyanlar, btn mas raflarnykle nme e
mecbur ettiler. Bunlar harbede re k Rape kah ehrini felkete u
rattlar. Bu Srada Patrik Cy r i ac u s ve Edes s alTheodos ius
ehirde bulunuyorlard. Ortalkta hkm s ren ktlk yznde n
pirinve hububattan yaplma ekmek yemilerdi. Daha s onra,
s ulh olduys a da bunun s ulha benzer yeri yoktu. nk Aku-
lallar Calonicus a, iranllar da Rape kaha hkim idiler.
Aynyl M e' m u n, biroklarnn E m i nde n phe e ttik
lerini gre re k ordu kumandanHa r t a m a ile T a h i r i Ba-
dada gnde rdi. Badad halkiki partiye ayrlmlard ve
btn ehir bu ayrlk yznde n s trap ekiyordu. Biroklar
hkmdarlarn hzinelerine gidip altn ve es vap alyor, s onra
birbirlerini s oyuyor ve bu yzde n yamacla alyorlard.
Badatta ta bulunmad iin bunlar kilis e le rin direkle rini
krarak bu talarmancnklarla atyorlard. Bunun zerine
E mi n, Ha r t a ma ya haber gnde re re k canna ve malna
dokunulmayacana dair ye min etmes ini is tedi. O da yemin
etti. T a h i r bu hadis eden haber alnca hidde tle ndi, bir takm
muhafzlar gnde rdi ve E mi n i geceleyin bir s al ile kaarken
yakalad. Emin ke ndini nehre att, yze yze kat ve bir
kylnn evinde s akland ise de burada bulundu, ldrld,
kelles i bir mzraa s aplanarak, haftann birinci gnne ms adif
hicretin 198. ylnn muharre m aynn 5 inci gn Badatta
dolatrld(m. 813.)
E mi rcden s onra karde i M e ' mun 20 buuk yl hkm
s rd. Bu halife ordu kumandan Ha r t a ma y Horas ana
getirtti ve onu E mi n e yemin etmi olduu iin ldrd.
Hartamann arkadalarhidde tte n kprdle r ve Balani ( Bala-
na?)ye gide re k onu ldre n adamldrdle r. M e ' mun da
btn bu adamlarkazklad.
Sonra Na s r , Kays e me ns up araplar(yani; tahtalara
tapanlar?) toplad ve Hale pte ki Kavvaik nehri zerinde
karargh kuran T a n u k ' lara karhare ke t etti. Muharebe 10
gn de vam etti. T a n u k 1ar te kile rin de ngi olmadklariin
erkek kadn geceleyin Kinne s rine ekildiler. Kays le rle
Hale plile r bunlarn ze ngin kumalarla ve trl trl ticaret
mallarile dolu olan byk de polarns oydular. Bunlar bir
mdde t nce, nas l dinle rini te rke dip bu ynde n plak kald
larsa, bu defa da s ervetlerini de vererek yine plak kalmlard.
Btn bunlardan s onra M e m u n ordus unun kumandan
T a h i r 4.000 franlas ke r ile Calonicus a gelerek s ileri kova
ladve tediye edilecek vergile ri ve hediyeleri, as ilerden daha
fazla arlatrd. Ke ndis i, Serug ve Ede s s a halkna o kadar fena
muamele etti ki, paylarna den his s eyi lykile alamayan
arkadalaronu ldrme k iin toplandlar. O da bunu grnce
ke ndis ini duvardan aaya atarak Calonicus a kat. Arkada
lars abahleyin onun kamolduunu grnce , Ns i rn geri
dnp ke ndile rini yakalamas ndan korktular, katlar ve Edes s a
ahalis i ar ve rgile rde n kurtuldular.
Daha s onra Na s r , T a h i r e tarafdar olan ranllarn
ze rine yrye re k adamlarnellier ellier, yzer yzer gn
de rdi, bunlaryakaladve koyun s rs gibi ldrd. As i
Ns r ile A ma r Ede s s aya gide re k buras nyama etmek
is tediler ve buraya karok idde tli bir muharebe atlar,
ranllar ile yerliler s urlara gide re k dtle r, kadnlar da
talar tayarak ve de n erkeklere su datarak muharebeye
itirak ettiler. Surlara gidip harbe itirak etmeyenler dua ve
ibade tle megul oldular. Tali Mahre li Patrik Mar Dionys ius
ben de bu dua edenlerin biri idim. Allah da bizi korudu,
A m a r malup etti ve s iler de dnp gittiler,, diyor.
Badat ahalis i s ilerin kuvve tine bakarak, M e' mu nun
uzakta olmas na mebni, onun amcas Me h d i olu b r a h i m' i
getirdiler ve hkmdar yaptlar. Bunun zerine Me ' mu n ' un
ordu kumandan Ha a n , karklklar yznde n Akulaya
gitmiolduu halde Badatllarla harbetmek iin hazrland.
Calonicus daki evine s ileri kabl eden T a h i r bunlarn bir
ks mna he diyeler vermi, bakalarn da nahiyele re tayin
etmiti. Netekim Kureyli b r a h i m' i Harran hkimi yapmt.
Bu adam Harrandaki evinin s t odas nda dolats rada baz
yeni binalar grm, bunlarn kime ait olduunu e trafndaki
araplara s ormu, bunlar da u ce vab ve rmile rdi: bunlar
hris tiyanlarm, de vrinizde ina etmiolduklarkilis e le rdir ve
miis lmanlar bu yzde n size karks kndrle r O da kzd
ve yeni kilis elerin yklmas nemretti. Bu yzde n akam olma
dan Harrandaki byk kilis e mizin mezbah ve Kuradaki
Meryem kilisesi, Mar George kilis es inin kk bir ks m, Halki-
donyallarn, Nas trile rin ve yahudile rin kilis eleri ve mabetleri
yklmd. Bu adam geceleyin uyurke n Allah onu, ryas nda
titretti, o da s abahle yin hris tiyanlarararak yktrdkili
seleri yeniden yapmalarns yledi. Hris tiyanlar da birkagn
iinde tahrip olunan yerleri ye nide n yaptlar. Bu b r a h i m,
Harrandaki mrikle rin yinle rini aktan aa yapmalarna
ms aade etti. Bunlar da cretlerini o kadar ileri gtrdle r ki,
bir kzen mke lle f elbis elerle s s leyerek bana ieklerden
bir tageirdiler, boynuzlarna kk anlar takdlar, erkekleri
arks yle yip zurnalar alarak arlarda bu hal zere dola
tlar ve bylece ke ndi ilhlarna kurban s undular.
T a h i r Edes s a hkimliine Abd El-Alytayin etti. O da
halkok ar vergilerle tazyik etti. Edes s a halk, evlerinde
barndrlan kims eler yznde n ikyet ettikleri zaman bu adam
u cevabve rdi: s izler Romallarn devrinde bu topraklarda
is tediiniz gibi mr s rdnz. Bizim atalarmzs a plak llerde
dolayor, develerini s ouklarda otlatyor, souk onlaryakyor ve
scak, vcutlarnkavuruyordu. Bu memleketi klcmzn hakk
olarak fethe ttiimize gre, onu bize devretmei niin g bulu
yorsunuz.,, Bunun zerine Edes s a halkhzn ve keder iinde
kp gittiler. T a hi r , Calonicus ile Rape kah aras ndaki duvar
ina etti ve ke ndini kuvve tle ndirdi. Bu adam filozoflarn yaz
larn ve tefs irlerini okumak ve filozoflarla dp kalkmak
merakls idi.
Bin yz otuz (m. 819) ylnda Me ' m un, Horas andan
Badata geldi, amcas b r a h i m de kaarak gizle ndi ve
Badad ahalis i hkmdarlarn s ulh iinde s e lmladlar. Binyz
otuz iki (m. 821) ylnda M e ' mun, T a h i r i Horas an valiliine
tayin etti ve T a h i rin olu A b d a l l a t i m me vkiini yks e lte
rek onu babas nn yerine tayin etti. Bu s rada s i Na s r
kuvve tlendi, Bet Balakales ini sattve as kerlerini toplayarak
Calonicus a yakn bir nehir olan Haniye as kerleri ile geldi.
arahalis inin yardm ettii s a ona kargelince, Ns r
heps ini ldrd, kyle ri s oydu ve burada ne vars a heps ini
ele geirdi.
Bunun zerine Me ' mun mhim bir harp adam olan
e bi p' i seme 7.000 ranlile gnde rdi ve bunlar Ns r ' a
hcum ettiler. Bu hcum kars nda Ns r ' m bandaki arap
lar yzle rini evirdiler (yani katlar). ranllar, fakir esnaf
s oyuyor, yiyip iiyor ve s iyi hezimete uratmgibi nyor-
lard. Halbuki Ns r , te krar ge ldi ve ranllar korku yzn
den krldlar. e b i p muvaffakiye ts izlie uradn gre rek
geceleyin gizlice Antakyaya gitme k is tedi. Ns r bunun
farkna vararak onu takip etti, onunla beraber olan ranllarn
3.000 ini kes ip biti ve ge ride kalanlarnesir etti. e bi p,
banda kalan birkakii ile birlikte Badata kat. Ns r da
Se rug nehri, yani Mabbu civarndaki Sra nehri zerinde
bulunan kyle rde bir pus u kurdu. Herkes , iine gittii s rada
bunlarn taarruzuna uradve bunlar erkekleri de, kadnlar
da ldrdle r. iftile rin ve fakirle rin birou Borim manas t
rna gitmiolduklariin Ns r buras ntututurdu ve manas
trda bulunanlardan birka yanarak ldle r. Kamak iin
kendilerini atp denler paralanmlar, o da bunlarn bala
rnkeserek Se ruga gtrmt.
M e ' mun bu hadis elerden habe r alr almaz T a h i r olu
Ab d u l l a h ' 20.000 adamla gnde rdi. O da Balaa taarruz ede
rek idde tli bir muharebe netices inde ehrin s urunda rahneler at,
ehre girerek Ns i rn taraftarolan sileri yakalayp ayaklarna
zincirler vurduktan s onra Badada gnde rdi. Bunun ze rine N-
s r, Se rugun hududu ze rinde ki hris tiyanlarve ranllarkesti.
Bin yz otuz(m. 822) ylnda Leo ye nide n kuvvetlenerek
as ilzade le rin birounu ldrd. Romallar da bu adamn va
ziyetini dne re k onu ldrme e ve ordu kumandam Michae li
yerine ge irmee karar ve rdile r. Leo bunun farkna varnca
Michae l' i yakaladve s a' nn haa ge rildiine te s adf eden cu
ma gnonu haa germek iin hazrlandise de kars onun
bu gnde katlolunmamas iin efaat etti. Bunun zerine Leo
(Michael?) valilere (yahut as ilzadelere) haber gnde rerek beni
kurtarmazs anz he pinizin de hiyanette bana ortak olduunuzu
ifa ederimde di. As ilzade le r de bu bas kkars nda mezba-
hm nnde durup dua etmekte olan kiraln zerine atldlar,
onu ldrp Michaeli ge tirdile r ve kral yaptlar. Bu adamn
4 yl krallk etme s inde n s onra kars Thekla ld, o da Cons-
tantinin torununu rahibe lik manas trndan kararak onunla
evle ndi. Bu kadn, bir erkek ouk dourdu. Ke ndis i kralia
Irenin torunu olduu iin olunu yahudile rin te s irinden uzak
tutarak yetitirmee is te kli olduu halde bu hatthareketi ile
olunun katline s ebeb oldu. nk Michaelin papazbir ya
hudi idi ve bu yahudi hris tiyanla inanarak vaftiz edilmiti.
Bu s rada M e ' mun, kral C on s t a n t i ni n olu olduu
nu iddia eden T ha om a' yardve onu bir ordu ile s tan
bula kar gnde rdi. T h a o ma ehir kars nda adrlarn
kurdu ve 6 ay ehri felketlere uratt. Bunun zerine Michael,
arap es irlerine mracaat ederek, Thaoma' ya. karharbe ttikleri
takdirde ke ndile rini memleketlerine gnde rme i vade tti. By-
lece Romallarla araplar birlikte harbe de re k T h a o ma ' nin or
dus unu krdlar. T h a o ma bir kaleye kamakla be rabe r yaka
land, elleri ve ayaklarke s ildi ve bir mzrak zerine kazk
land. Fakat Michael araplara ve rdii s z tutmadve arap
es irlerini s erbes t brakmad.
Binyz otuz be(m. 824) ylnn ilk terin aynda Tahir,
Khis um ehrine karhareke t etti, ehre kar, bir merke p yk
arlnca talar atan mancnklar kurdu. Khis umun 5 duvar
ve bir ds uru bulunuyordu. Ns r, hris tiyan kadnlarnn o
cuklarnda tayarak s urlarn zerine kmalarn, alayp sz-
layak muhacmlarn ta atmalarna mni olmalarn emretti.
Tahir olu merhametli bir adam olduu iin ehre taatl
mas nmenederek bu talarn yalnz s urlara kar kullanlma
s nemretti. Bunun zerine Nas r ehrin kaps n aarak 3
olunu 200 yk halis un, 300 yk arpa, 500 koyun, 10 katr,
10 kle , 3 cariye, 3 hare maas ile gnde rdi ve s abahleyin
ke ndim de geleceimde di. Bunun zerine T a h i r ol u, ge n
adamlara : s iz akrabalarnza dnn de, me rakta kalmas nlar
diye re k geri dnme le rini emretti. Sabahle yin Ns r kapdan
ktve yaya yrye re k ilerledi. Yaklanca iildi ve T a h i r
o l u n u n ayanve elini pt. T a h i r o l u da indi ve iki
adam oturdular, gizlice konutular. Ns r kalkarak ehre dn
dve 20 gn s onra Calonicus a T a h i r ol unun yanna g i
de ce ini iddia etti. T a h i r o l u bas itlii yznde n ona inan
m, Ns r m olu Mans ur' u yanna olarak Samos ataya gitmi
ve oradaki s iyi yakalamt. Ns r ise Khis umu kurmaa
alyor ve tahkim e diyordu. Sonra T a h i r ol u' na. habe r
gnde rdi ve ben s eninle harp iin hazrlandm, olum Man-
s ur' a gelince onu Badat' ta hapsetmekle iktifa etme. Onu ate
te kzart ve etini yede di.
T a h i r o l u Aus tos aynda adrlarnKhis um nnde
kurdu ve bu ehre karson derece idde tli bir harp at.
Ns r , bir kims enin lle ri iin alamas na ms aade e tmi
yordu. Dduvarn yklmas zerine Ns r tekrar Hris tiyan
kadnlarn, ocuklarile birlikte s urlarn ze rine gnde re re k
alamalarnis tedi. T a h i r o l u da bunlara acyarak harbi
durdurdu. As ke rle r klamak iin kendilerine evler kurmu
lard. ehir iinde ktlk o dereceye varmtki, bir merkep
ba10 zuze ye s atllyordu. Bunun zerine Ns r midi
kes erek T a h i r o l u ile gizlice konutu ve ke ndis i ile arka
dalar katrlara binerek Badada gtrldle r. As ile rde n
kurtulu,1136 (m. 825) ylnn mart aynda vukubuldu.
Aynyl Bas radan 30.000 kii gemilere binerek, Hindis
tan, in ve randan gelen ge mileri s oymakla megl olan
Bahreynlilere karhareket ettiler. Bunlar Bahre yne vardklar
zaman limanlarn nerede olduunu bilme dikle ri iin enginlere
dtle r. Bahreynliler ise kk kayklarla (yahut s allarla)
karak btn Bas rallarbatrdlar.
Bu s rada M e m u n ke ndis ine kar bir is yan hazrla
makta olan Ku r e y reis lerinden 4 kiiyi haps e att. Bunlar,
kale nin ars nda yangn karacak bir adamla gizlice anla
mlard. Hkmdar yangn yerine ktzaman, bunlar da onu
ldre ce kle rdi. M e ' mun bu s uikas t kefettikten s onra K u
r e y l e r i geceleyin ldrtt ve s abahle yin cesetlerini tah
tadan direklere as trd. Me ' m u n, amcas 1 br a h i m' i de
yakalad, fakat onun yalbir adam olduunu gre re k hayatta
kalmas na razoldu. Bu adam ud almak s anatn renmiti.
Ge nerkekler ve kadnlar alp s atarak yayordu.
Bu s rada S r i ve G a ur i namnda iki s i Ms rzapt
ederek akl toplar gibi altn topladlar. Bunlarn lmle ri
zerine oullarS r i olu Ubeyd, Fos tat ile Ms rn cenub
ks mnn, G a ur i olu/tAmeafte Ms rn imal tarafnn valileri
oldular.
Bin yz otuz yedi (M. 826) ylnda T a h i r o l u t Arie
ge ldi. Ah me d onu karlamaa kararak, lm s ras nda
memlekette, ne kadar altnm vars a greceim itibar da o nis-
bette olur,,, diye n babas Ga u r fnin mallarna dokunulmamas
iin s z ald. Ube y d ise 80.000 kiilik bir orduya malik olduu
iin mukavemet etti (yahut is yan e tti). Bunun zerine T a h i r
ol u nis an aynda Fos tata kar hare ke t etti ve buraya
erzak gitmes ine imkn veren kara ve de niz (yani Nil nehri)
yollarnkesti. Ube y d bunun zerine canna ve malna doku
nulmayacana dair s z is tedi, T a h i r ol unun yanma
gide re k onunla s ulh yaptve ikis i birlikte yediler, itiler.
Bin yz otuz sekiz (m. 827) ylnda Tahir olu, Endls lle r
tarafndan zapte dilen s ke nde riye ye karhareket etti. Endls
ller buradaki hris tiyanlar ve yahudile ri koarak onlarn
evlerine yerlemilerdi. s ke nderiye yi s traba dre n harp ve
alk 9 ay devam etti ve nihaye t Tahir olu buras nzapta
muvaffak oldu ve bura ahalis inde n 50 (5 ?) kiiyi Calonicus a
gnde rdi, geride kalanlar da ke ndi yurtlarna dndle r. Tahir
olu Afrikayda fethetti ve burann drs t adamlarndan
ikis ini Afrikallarn bana ge irdi.
Bin yz krk (m. 829) ylnda Roma KralMichael ldve
olu T he o phi l us onun yerine geti. Babas nn lmnde n
4 yl nce taonun bana geirilmiti, nk M i c ha e l , kars
T he k l a' nin lmnde n s onra, Romallarn, iki kere evlenen
adamn hkmdar olmas na razolmamalarna me bni tac ba
na ge ire me dii gibi, taht zerine de oturamad. Michae lin
manas trdan aldikinci kars , kocas nn lm zerine te k
rar s alarntraettirdi ve rahibe lik hayatna dnd.
Bu s rada, ms lman olan Krdanya ahalis i oktanbe ri
beklenen Me h d i nin zuhuru zerine Araplara kar is yan
ettiler. Bu Me h d i , yznrterek dolar ve ke ndine Me s i h
ve Ru h u l k u d s de rdi. Birok kims eler onun e trafnda top
landlar, o da Karde vaya me mle ketinin dalarnda bir mevki
tahkim etti. M e' m un bile bu adamdan korktu ve ordu kuman
danHa a n ona kar gnde rdi. Ha a n onu Kartamin
manas trns oyduu s rada Tur Abdin' de yakalad. Bunun
zerine Krdanyalar krldlar ve Me h d i , ermeni A hu d
olu s a k ' m memleketine kat, fakat s ak onu tutarak ke l
les ini kesti.
Sonra K r d a n y a ' lar tekrar toplandlar, s a k ' m kale
s ine karadrlarnkurdular, ke ndis i bu s rada kale nin dnda
me guldu. Kale nin iinde bulunanlar fe na korktular. s a k ' n
kayn birade ri olan rahip, K r d a n y a ' larn kaleye girme k
zere olduklarn grnce bir mzrak ald, duvardan atlad.
Krdanyalarn reis ine doru yrd, mzraona s aplayarak
ldrd. Sonra incinme de n kaleye dnd. Ge ce le yin kale
iinde bulunanlar aladlar, Allaha yalvardlar ve kurtarlma
lariin niyaz ettiler. s a k ' m kars olan mute kit kadn
emdirmekte olduu olunu Allahn huzuruna s unarak gz ya
lardkt. Bu s rada s a k ile ces ur as kerleri yetitiler ve
Krdanyalar kamak zere yzle rini e virdikle ri halde kar
yznde n adm atamadlar. Bu yzde n bunlarn ou imha
edilmi, ldrlm, kaabile nle r balarna Ha r u n namnda
bir reis geirdilers e de A l i bu adam ldrd. Daha s onra
bir oban olan B a b e k zuhur etti ve bunlarn birou Roma
kralT h e o p h i l u s ' a katlar. Bulgarlar da bu hkmdara
tbi bulunuyorlard. Kral, Bulgarlartoplad, Zubatrann nne
kadar ile rle di ve buras n fethetti. Kral buradaki erkekleri
ldrp kadnlarve bakire le ri alp gtrd ve ehri yakarak
geri dnd. Araplar bu ehri yeniden kurdular.
Bir yl s onra as ilzade A m a n u e l , T h e o p h i l u s ' a
karis yan etti ve Memuna ge le re k Roma diyarn is tilya
tevik etti. M e ' mu n da haziran aynda is tilya giriti ve
Kapadokyada 4 kale yi zapte tti. Bin yz krk iki ( m. 831)
ylnn Mays aynda M e ' mu n yeniden is tilya te e bbs e de
rek adrlarnL o l o n (Lulwah?) civarnda kurdu, fakat buraya
hakim olamad. Bir yl s onra ahali ala uramak yznde n
Ujayrtes lim ettiler. A m a n u e l de araplarbrakarak The-
o p h i l u s ' a dnd. Bu yzde n hidde ntle ne n M e ' mun Roma
llar ine me k ( yahut e zme k) zere hareket ede ce ine dair
yemin etti. The ophilus bundan habe r alnca korktu. Me ' mu n ' &
s ulh yapmak iin habe r gnde rip ve rgi ve re ce ini bildirdi.
M e ' mu n ve rdii ce vapta s ulhu u art dahilinde yaparm;
o da beni hkmdarnz olarak iln etmenizdir. Vergi miktarna
gelince okluundan veya azlndan ikyet etmiyeceimde di.
Theophilus bu ce vap kars nda s us tu ve hibir habe r g n
dermedi.
Me ' mun Kilikyaya gitti. Burada ke ndis ine bir s ahte kr
gelerek, krallar hane danna me ns up olduunu s yle di. M e ' mun
bu adam karladve Halkidonyallarn patriki J o b ' a bu
adam kral yapmak ve tacbana ge irme k iin emir verdi.
O da bu ekilde hare ke t etti. Bu adam Romallarn kararg
hnda 2 yl yaad halde hibir kims e nin ke ndine iltihak
e tme diini gre re k M e ' mun un olu E b I s h a k nnde
ms lman oldu. Pis kopos lar da bu adam tayin eden patrik
J o b ' un yannda toplandlar ve onu aforozladlar.
Bin yz krk (m. 832) ylnda M e ' mu n Ms ra kar
hareket etti. Patrik Mar Dionys yis ona re fakat etti. Bunlar
evvelce iitilmiyen bir hadis eyle karlatlar ve Nil nehrinin
donmuolduunu grdle r. M e ' mun, Mays aynda Roma
diyarnis tiletti. ki olu, Mutas m ile Abbas yannda idiler.
Me ' mun, Araplarn tahrip ettii Tuaniyi ye niden kurmak iin
iiler topladve burada has talanarak hicre tin 218 ylnn
4 nc aynn 8 ine ms adif aranba gn vefat etti ve
Kilikyadaki Tars us ehrinde gmld (m. 833).
Me mu r i dan s onra olu Mu t a s m 8 yl, 8 ay hkm
s rd. Me ' mur i un lmzerine oullarndan hangis inin ye ri
ne gemes i lzm ge ldiine dair araplar aras nda gn de vam
eden iddetli mcadele ler oldu. Bunlarn toplantlars ras nda
birde nbire kapnn perdes i aldve Ab b a s grne re k s alta
nat Mu tas nindir, he piniz onun mrafiyetine dua edin,, dedi
ve bunun ze rine kararghta s kne t has l oldu. Mu t a s m
Tuanadaki binalarve binalarn me dhalle rini ve ge itlerini
yktktan s onra Badata dnd. idde ti yznde n honut
olmamakla be rabe r eraf onu karlamaa ktlar.
Mu t a s m s altanat makamnda iyice yerletikten s onra
ke ndi ikame ti iin muhteem binalar yaptrmaa balad. Zevk
s rmek iin havuzlar ve bahe le r vcuda ge tirdi. ahs an son
derece s efih bir adamdve arap imee ok dknd. Ke ndis i,
Zat kors anlarn Frat ve Dicle koylarna mus allat olduklarn
ve kk kayklar iinde hareket etmek yznde n as kerlerinin
haklarndan ge le me dikle rini gre re k esir olarak ge tirdii Ms r
llarn de nizde balk gibi yzme le rinde n ve de niz harple rine
alk olmalarndan is tifade etti. Bunlar da Zutlar a karmz
raklar kullanarak he ps ini ortadan kaldrdlar. Zutlar bu ekilde
malup edilmiler, akrabalar ile birlikte yakalanp Badat
hapis hane s inde mahvolmulard.
Bu s rada Bahre yn de nizinde byk bir balk zuhur etti.
Bir mil boyunda idi. Bu balk 3 ay denizi alts t etti. nci
karmak iin denize dalanlar bir iyapamaz olmulard. Ni
hayet Allah bir kk balk gnde rdi. O da bu byk baln
kulana girerek lmne s ebep oldu. Dalgalar bu bal
de nizde n s ahile att. Fakat eti atete pimiyordu. Onun iin
halk bu balgne te kuruttular ve etini paralayarak ye di
ler. Bu s rada Horas an valis i T a h i r o l u Ab d u l l a h ' a
o sene doan bir ocuu ge tirdiler. ocuk bir yl iinde tam
bir e rke k olmuve e rginlik kllar bitmiti. Bu da gayrtabi
bir hdis e idi.
Bin yz krk alt(M. 835) ylnda Zubatra nehri gecele
yin tatve ehrin s urunu ykarak evleri kaplad, bin kii
evlerinin iinde bouldular. Bu s rada Dicle nehri de tatve
Badadtaki evleri tahrip etti.
Aynyl, Is ann uruc gnMa h g r a y a l a r (ms lmanlar)
Khoke ili Mar o r c ve Mar Ah u de me h mabetlerini, yeniden
ina olunmubahane s i ile yktlar. Malatya valis i me r , Roma
diyarna akn etti ve kral The ophila, onu karlad, ilk nce
Romahlar Araplaryendilers e de daha s onra Araplar s tn
ge ldile r ve Romallar katlar. Araplar kiraln kararghna gir
diler, yatanda, s t banda yama ettiler.
Bin yz krk yedi (M. 836) ylnda Mu' t a s m, Ne b a
di s ' ler, yani Nu b y a l zlar kiralna habe r yollayarak es ki de
te gre ve rgi gnde rme dii takdirde ke ndis ine karordu gn
dereceini bildirdi. Eli buraya vardzaman Nuby a l ' l a r
krallarnm lmolduunu, ana tarafndan kiraln akrabas olan
G i v a r g i (Corc) adl bir ge ncin tahta ge tiini ve babas
Ze k e r i y ann memleketi idare e ttiini grd. Ze k e r i y a
Araplarn kuvve tli olduklarn anlayarak eliye u szleri
s yle di : Size her yl vergi gnde rme k vazife mizdir. Size, 360
kle ve ins anlartaklit etmei renen maymun, devekuu yani
zurafeler (?) ve f i l ke mikle ri (f i l dile ri) ve pars derileri gn
dermekle mke lle fiz. Fakat buna karArap krallarda bize
hediyeler, buday ve kyme tli elbiseler gndermekte, sonra Arap
memleketinde oturan Nubyallarn ve rgile rini de toplayp bize
gndermekte idiler. Araplar bunlarkes tikleri iin biz de bizim
kini kes tik. Fakat hkmdarnzn iyiliinde n ve hane dannn
byklnde n haber aldmz iin elis i ile konumayarak yeni
kiralmzn ahs an ona s ayggs termes ini is tiyoruz,,. Eli, vazi
yeti Mu ' t a s m' a bildirdi. O da gelsin,, de di. Ve Ms r vali
lerine bu adam hudut ze rinde ki As vandan karlamalar,
Fos tata muvas alatzerine eyas ntayacak develerin temi
nini ve gnde lik mas raf olarak 30 ar dinar vermelerini emretti.
Bylece G i v a r g i (Corc) arap memleketlerinde s eyahat etti.
Ke ndis i eerlenmibir deve ze rinde idi. Gayet mkellef bir
emsiye de onu gneten korumakta ve bu ems iyenin ucunda
altndan bir habulunmakta idi. Kral bir elinde as a tayordu.
GenNubyallar s andan ve s olundan yrmekte, ile ride n giden
bir pis kopos hatamakta, atllar ve kle ler at s rtnda ke ndis ini
takip etmekte idiler. Cor c , Badata ge ldii zaman arlardan
geerek hkmdarn s araylarndan birine indi. Araplar diya
rnda ikamet eden ve es kide n Nubyallarn ve rgile rini topl-
yan bir Nubyalvardki, kirala karis yan ederek ms lman
olmuidi. Bu adam, Cor c ale yhinde bulunarak kral e vld
deildir, bir s ahtekrdr,, dedi. Bu yzde n Mu ' t a s m Ms ra
habe r gnde rip tahkikat yapncaya kadar Cor c ' u Badadta
ubat ayndan aus tos a kadar alkoydu. Mu' t a s m, Nubyal
s inin ydan s yle diine ve Co r cun hakikate n bir kral oldu
una inandktan s onra onu artt ve as kerlerinin ke ndis ini
karlamas nemretti. Sonra Cor c u huzuruna kabl ederek
kars nda oturttu ve onu tam s amimiyetle s elmlad. Ona
mebzul hediyeler ve rdi ve hrmet gs tererek memleketine iade
etti. Patrik Mar Dionys ius de r k i : bu s rada Badad' ta idim,
Mu' t a s miki nehir, yani Dicle ile Frat aras nda ina ettii
ye ni ehirde grdkten sonra, tabibi Sle yman bana gndererek
Nubyallar kralnkarlamams yledi. Ben de birok piskopos
larla ve mminle rle birlikte giderek kiraln 20 yalarnda, zeki
bir genolduunu grdm. Kral tercman vas tas ile bana
dindarlndan bahsetti ve bid' atlara karmaktan tiks indiini
s yledi. Haftann ilk gn yaptm yine, o da, maiyeti de
itirak ettiler. Onlar da yin es ns nda kullanlan mukadde s
eya ve kaplarbirlikte getirmilerdi.,, Bu s rada randa arap
lara karis yan eden ve araplardan onbinlerces ini ldre n
Harzemli B a b e k malbiye te uradve ordus unun kumandan
Ns r , tarafdarlarndan biroklarile beraber The ophilann
yanna katlar ve hris tiyan oldular.
Bin yz krks e kiz (M. 837) ylnda The ophila tekrar
Zubatraya karyrd. Araplarda hris tiyanlarda, yahu
dileri de ins afszca mahvetti. Daha s onra Malatyadan geerek
buras nda yakp yktve Samos ataya karilerledi. Ra b i aya
mens up bir ks m araplar ile Malatya ahalis inin bir ks m
toplanarak Romallara karyrdle r. Fakat araplar ye nildiler
ve ilerinden 4.000 kii maktul dt. The ophila da MalatyalI
lara hcum iin geri dnp teslim olmadklartakdirde Malat
yayZubatraya evireceini bildirdi. Bunun zerine hkimle r
ve as ilzadeler onun yanna gittiler, hediyeler takdim ettiler,
Malatyadaki Roma es irlerini ona tes lim e ttile r; o da adrlarn
s kerek gitti. Harzemli s i B a b e k kuvve tte n dtn
grnce paras nhayvanlara ykle di ve 400 adamile birlikte
Roma memleketine kat. Erme nis tana vard zaman is mi
Es t a f a n a olan bir as ilzade onu okayarak ve ke ndini ar
lamak is te diini s yleyerek evine gtrd; evine s oktuktan s onra
ona zincirler vurdu. Bunun zerine Mu* t a s m ordu kuman
danAf i n ' i hediyelerle birlikte E s t a f ana' y a gnde rdi, o da
Abul-Farac Tarihi, F. 75
B ab e 1c i verdi ve B a b e k katlolundu. nk bu adam arap
as kerlerinden 100 binde n fazlas nldrmt.
Bin yz krkdokuz (m. 838) ylnda Mutas m Roma mem
leketine, Tars us kale s inde n 20.000 adamla girdi ve ordu
kumandanAfini die r bir is tikametten 30,000 kii ile yola
kard. Mu t a s m, Nicae a' ya geldi, ehri bobularak s urlarn
ykt. Buradan Ankara ya gitti, fakat burada da bir kims eyi
bulamad. nk halk Amurin namndaki byk ehre ka
mt. O da Ankarann s urunu ykt.
Bunun zerine Theophila, Afine kar hareket ederek
araplardan 3.000 kiiyi ldrd. De rken, anyuca olan Allah
idde tli bir yamur frtnas gnde rdi. The ophila 2.000 kii ile
bir kenara ekilince die r Romallar kiraln ldrlmoldu
unu s anarak s tanbula katlar. Yamur ge ip hava alnca
s aylarok s tn olan arap as kerleri The ophilann 2.000
as kerini s ardlar. Fakat mancnklar getirerek ta atmcaya
kadar bunlara birey yapamadlar. Romallar hcum ederek
ldler, ldrdle r ve araplarn s aflarn yararak gittiler.
Ortalk karanlk olduu iin Romallar geceleyin adrlarnn
etrafna klar yaktlar ve teliinde Amurin t doru yr
dle r. Buraya varnca The ophilius un anas tarafndan gnde
rilen bir eli ile karlatlar. Eli, geri dnen Romallar s izin
ldrldnzbildirdile r. Onun iin yerinize baka bir kral
getirilmek zeredir. S ratle geri dnn,, dedi.
Theophila, A mu r i n ordus unu harekete geirdi. ehrin
kaplarnkapad, ehri us tura ucuna bas yormugibi terkede-
rek s tanbula dndve baka bir kral semek isteyen as ilza
deleri ldrd. Mutas m vaziye tinde n honut olmad iin
buraya gelmekle iyi etmedik,, diye re k geri dnme k' is tedi ise
de s rdalarndan Ah me d : " bir hkmdarn e li boolarak geri
dnmes i yakk almaz. Amurin ehri buraya yakndr, gide lim ve
bu ehri alalm,, de di. Mutas m buraya gelerek ehir etrafnda
bir takm tepeler vcuda ge tirdi. Surun haricinde bulunanlar,
s urun dahilinde bulunanlartalayor, ieride bulunanlar ta
paralarile s ura yaklaanlar ldre biliyorlard. gn
zarfnda iki taraf ta binlerce maktul verdi. Haritekile r s urda
bir rahne aldngre rek btn mancnklarburaya getir
diler ve iki gn iinde rahne yi genilettiler. eridekiler bu
rahne nnde toplandlar ve mdafaay bu nokta ze rinde
teks if ettiler. Bunun zerine Romallar, kral The ophilann
tarafna gemek is tediler ve kral ms aade e ttiinde n pis kopos
ile as ilzadelerden 3 kii ehirden kp ehri boaltmak ve
gitmek iin ms aade is tediler. Fakat Mutas m, birok adamlar
ldrlmolduu iin katyre klilik gs te rdi ve onun iin
bu ricaykabul etmedi.
Bunlar ehre gitmek zere geri dne rke n ad, B o d i n
olan, as ilzadelerden biri M u' t a s m n yanna dndve kendi
akrabalarna dokunulmayacana dair s z aldktan s onra ben,
ehri size kolayca tes lim ederim,,, dedi. Araplarn hkmdar
da ona 10.000 darik verdi. B o d i n ieri girdikte n s onra ieri
deki mdafileri gevetmek iin uratve bunlara us iz kfi
derecede arap ldrdnz, artk yetiir. nkne yaps ak ehri
kurtaramayz. Muharebeden vazgeersek belki de bize acrlar,,
dedi. Bylece araplar ehre girdile r ve eraftan A e t i s i,
E u p a r k ayve ehri tes lim eden B o d i n i yakaladlar ve
yn yn ins an mahvettiler. Daha s onra araplarn fazla kan
dkmemes i iin emir verildi, onlar da erkekleri esir ederek
ehri yama etmee baladlar. Halk esir e dildikte n ve evler
yama olunduktan s onra ehri tututurdular. Burada birok
kilis eler ve manas trlar vard. ldrle nle rde n maada 1.000
bakire esir dmt.
Es irler bir araya getirilince, hkmdar bunlarn ok
byk bir kalabalk tekil ettiklerini grerek 4.000 kiinin
ldrlme s ini emretti. As ke rler erkekleri ve kzlar analarnn
kucaklarndan ekmee balaynca analar bartlar. Bu
barma hkmdarhidde tle ndirdi, o da derhal atnn s rtna
atladve klelerin elinde bulunan 3 esiri ke ndi eli ile ldrd.
Daha s onra esir ynlarn toplayarak ordu kumandanlarna
ve hkmdarn kleleri aras nda olan trklere verdiler, ksmen
de tacirlere sattlar. Bir hane halks atla karld zaman
erkek ocuklar babalarndan uzaklatrlmyorlard. Araplar,
Romallardan fazla, duvarda alan mthi rahne ye alka
gs terdiler. nk ke ndi kitaplarnda Amurin fe the dildii
zaman s altanatlarson bulacaktr, diye yazlimi.
M u' t a s i m, Amurinin tahribi ile megul oldua s rada
kardei Memun olu Ab b a s ve ordu kumandanUc e y b onu
ldrme k iin bir pln hazrladlar. Nas turbir tabib, onlarn
hyanetini kefederek ifa etti. Hkmdar da bunlarzincirlerle
balayarak develerin s rtna attve Amuririden ayrld. Araplar
Mabbuga gide n yol ze rinde s us uzluktan ldle r. Mutas m,
lkelerine mektuplar yazarak M e'mun olu Ab bas ' a lnet
okunmas n, onun btn arap ordus unu Romallara tes lim iin
uratnbildirdi.
Theophila, araplarn Amurinde neler yaptklarngrnce
Zubatraytahrip etmekle bu ie s ebebiyet vermiolduu iin
ke ndini muaheze etti ve Karene as ilzadelerinden B a s i l i us
eli ile Mutas ma hediyelerle be rabe r bir dos tluk mektubu
gnde rdi ve araplar ne zdinde esir olan Ae tis m bu mektubu
arap esirlerine vermes ini is tedi. Sonra tehditlerle, hakaretlerle
dolu bir me ktup yazarak, sulh te klifinin kabul edilmemes i
takdirinde , bunun B a s i l i u s tarafndan Mu' t a s ma verilme
sini emretti. Mu' t a s m s ulh me ktubunu alnca arap esirleri
ile birlikte Krt Ns rn ve Roma as ilzades i olup araplar
tarafna iltihak ettikten s onra ke ndile rinde n kaan Amanue lin
teslim olunmas n is tedi. Basilius buna imkn yok,, dedi.
Mutasm da peki,, de di o halde harbe hazrlann,,. Bunun
zerine B a s i l i u s tehditlerle dolu olan me ktubu verdi. Bu
mektup okununca Mutas m hidde tle ndi ve The ophilann he di
yelerini de geri gnde rdi.
Mu 5t a s m, bunun zerine E bS a i d' e emir gnde re re k
bir is tikamette aknlar yapmas n is te dii gibi, valis i olan
B e i r ile l ocuklarnn daha baka bir is tikametten ayn
ekilde hareket etmelerini bildirdi. Beir akn ettii s rada
Ns r ile krtle r ona yetitiler ve esirleri kurtardlar. Daha
s onra E bS a i d harekete geti ve araplar s tn gelerek
Ns r \ve birok krtle ri ldrdle r. Bunlar bir s r kafa-
tas larntoplayarak tuzladlar ve le getirdiler. l kadnlar
harpte zafer kazanarak geri dne n kocalarn karlamak ve
getirdikleri krt kafatas lar ile oynamak is te dikle ri zaman
getirilen kafatas larnn kocalarna ve krtlere ait olduunu
grdle r ve bu yzde n s evinleri kedere dnd. Mu' t a s m,
Ns r m ldrlmolmas ndan s e vindi ve B e i r e boynuna
as mak zere altndan bir ge rdanlk verdi.
Bin yz ellibir (m. 840) ylnn Nis an aynn 6 ncgn,
gk yznn imal tarafnda bir krmz almet grnd.
idde tli yamurlar ve tuyanlar Harrana ok ar zararlar verdi.
Haziran aynda Erzenrrum (Erzurum) da iddetli zelzele oldu.
Surlardan 18 kule dtve 200 kadar kii ld. Temmuz aynda
Badad ve Bas rada ayngn ve ayn s aatte yangn kt
ve Badadta 5.000 den fazla dkkn yand. Ayni gn Hora
s anda bir ehir alts t oldu, btn ahalis i enkaz altnda kald
ve ehir bir yn toz haline geldi. Bir gn s onra bu toz
ynyarldve iinde n bir adam ile bir merkep diri olarak
ktlar. Eylln 14 nc gn gk yznn ark tarafnda
buluta benzer birey grnd ve garba varncaya kadar
imale doru hareket etti. s t tarafkan gibi krmz idi, alt
tarafhill eklinde idi. Btn gece herey bundan aks eden kla
aydnlandve bu aydnlktan byk kk evler is tifade etti.
Bu s rada Romallar deniz yolu ile Antakyaya geldiler, tacirleri
s oydular ve ahaliyi esir ettiler. Mutas mn emri ile limann
iinle bir kale ina olundu.
Bin yz elliiki (m. 841) ylnda E bS a i d, Roma diyarna
giderek esirler ald, geri dnerken Romallar Kilikyada ona
yetitiler. O da esirleri geri verdi. Bunlar te krar ilerledilers e
de hacalet iinde dndle r. Romallar akn ederek Hade s den,
Maradan ve Malatyadan esirler aldlar. Bu s rada Theophila,
Mutas ma hediyeler gnde rdi ve arap es irlerinin mbadele
edilmes ini istedi. Mutas m hediyeleri kabul ederek 2 misli
hediyeler ve rdi ve kanunumuz bir ms lmanbir Romalile denk
tutmaa ms ait de ildir. Fakat s iz araplariade ederseniz ve
mukabilinde birey istemezseniz, onlarn iki mis lini size veririz
ve her hususta size s tn geliriz,, de di. Roma elileri 50 deve
ykhediyelerle geri dndle r ve iki taraf aras nda s ulh oldu.
Bin yz elli (m. 842) ylnda E b Ha r ab knyeli
T e mi m adlbir adam is yan etti. A, plak 30.000 kii onun
peine dt. Ke ndis i plakln, bir kadn etei ile rtmek
itiyadnda idi. Bu adam ayaklar altnda ine ne n eriati ks
kandniddia ederek ileri atldise de kendis i de lemi s oy
maa ve kan dkme e balad. Sonra Kuds e gide re k kilis e
leri yakmak is tedi, patrik ona fazlaca miktarda altn verdi,
o da geri dnd. Ordu kumandanRe c a ona karhareket
etti, adamlarndan 8.000 kii ldrdve 1.000 kii esir ald. E b
Ha r ab yaralanarak ele gemi ve Re c a tarafndan Mu' ta-
s ma gnde rilmiti. Bu s rada Krt reisi Mue, Kardu lke
s inde is yan etti. ranllar buraya gelerek kn ona karhcum
ettiler, fakat krtler ranllardan 15.000 kadarntelef ettiler,
nk ranllar s oua tahamml edemedikleri, parmaklan ve
ayaklardonduu halde, Krtle r dinle nmiolarak adrlarn
dan kyor ve taarruza geiyorlard. Bu s rada iddetli bir
ktlk ve korkunbir ve ba oldu, zorla alnan yardmlar yzn
den byk s kntlar ekildi ve s ile rin tremes i de bu s knt
larartrd. Dara, Nis ibis i ve Ame dya erkekleri ete ete ehir
lerinden karak yamakrlk ediyor, ranllar bunlara kar
gelerek heps ini telef e diyorlard. Bunlar Hris tiyanlarldr
medikleri iin araplar, haiareti kullanarak, ke ndile rini kur
tarmlard.
Bin yz elli drt (m. 843) ylnda Mu t a s m ld, lm
s ras nda gm mukabilinde s atn alman 8.000 kle yi zad
etti. Svarile r iin 40.000 at, yk tamak iin 20.000 katr,
ahrlara bakmak iin 30.000 kle brakmt. Bu s ralarda Roma
llarn kralThe ophila da lmt.
Mu t as m dan s onra olu Vas k 5 yl 9 ay hkm s rd.
Bu halife memleketinin fukahas n iddetli ikencelere u
rattve ellerinden onbinle rce dinar ald. Va s k' m hkm s r
mee baladyl (ki, 1155 (m. 844) yldr,) The ophila olu
Mi c h a e l 3 yllk bir ocuk olduu halde Roma tahtna
geti. Anas The odora memleketi idare ediyor ve ordu kuman
danEmanuel btn ordunun banda bulunuyordu. Romahlar
s ulha dair ve esirlerin mbade le s ine dair konumak zere
araplar ne zdine eli gnde rdile r. Va s k, eliyi s evinerek
karladve babas gibi biz araplarla hris tiyanlarde nk tutup
mbadele edemeyiztarznda ks taha s zler s ylemedi. Belki
her adama karbir adam verilmes ini kabul etti. Fakat Roma
sefiri ilk nce bu noktainazarbeenmiye re k u s zleri s yle di:
e limizde ki btn arap esirleri, bizim, muharebelerde ele giir-
diimiz as kerlerdir. S izin tarafnzdaki hris tiyan es irlerin ou
ise, s izin, kylerde ele ge irdiiniz as kerler ile, yal adamlar,
yalkadnlar, kk erkekler ve kzlardr. O halde bir adama
karbir adam verilmes ini nas l kabul ede biliriz.? Mesele
gnlerce mnakaa edildi. Nihaye t eli bire kar bir es as n
kabul etti. Arap es irlerinin s ays 4.362ye vardhalde hris
tiyanlarn s aysdaha az olduu iin 1/ a s k adamlar gnde
rerek memleketi iinde ki kle ve cariyeleri toplattve bunlar
s ahiplerinden s atn ald. Fakat Va s k bu ekilde hareket
etmekle beraber s ayydolduramadiin, ke ndi s aray iin
s etii Roma kzlarnda kardve elilerle birlikte gnde rdi.
Araplarla Romallar Tars us hududu ze rindeki Silavkia nehri
ze rinde toplanmlar ve es irlerin serbest braklmas burada
yaplmt. De nildiine gre V a s k ke ndi elilerine u emri
ve rmiti: kurtaracanz es ir araplara, hereyden evvel u s uali
s orunuz: Kur an mahlk mudur, gayr mahlk mudur? Gayr
mahlktur diye nle ri serbest, mahlktur diye nle ri Romallarn
e linde brakn,, . Va s k, su toplama (idrar edememek) yzn
den ld. Tabible r onu, s cak bir frna s okarak te davi e diyor
lard. Kendis i bu te davide n faide grme yince frn tabiblerin
ve rdii hararetten fazla kzdrarak iine girmi, onu frnn
iinde n lolarak karmlard.
Bu zamana kadar araplar ftuhat yapmaa, kahramanlk
gs terme e byk ehemmiyet veriyorlard. Fakat bu andan
balayarak mle vve s ve irkef itiyatlara kaplarak yaamaa
baladlar ve ke ndile rini ayyala kaptrdlar. Bu V a s k ,
haris, s efih ve ahlks z bir adamd. Bir muganniye iin ke ndi
s inden 100.000 altn dinar ile Ms r vilyeti is tenmiti. Paray
bulamayan hazne drlartarafndan me nolunmas a idi, altnda,
vilye ti de verecekti. Nihayet Va s k, bu kadn10.000 altna
s atn ald.
Va s i &tan s onra kardei Mt e v e k k i l 14 yl, 9 ay
hkm s rd. Hkimiye tinin balangc, hicretin 231. yldr
(m. 845.) Bu halife hris tiyanlarn dmanidi. Bunlar, balarnn
zerinde ynde n balar tamaa mecbur ederek ve bunlarn evle
ri dnda bellerinde kemer bulundurmalarnicap ettirerek d
manlngs te rdi. Aynhalife, hris tiyanlar iinde kle s ahibi
olanlarda elbis elerinin n ve arka taraflarnda muhtelif renkli
izgi bulundurmaa mecbur etti. Onun emri ile, yeni yaplan
kiliseler ykld. Hris tiyanlarn eski de ols a geniolan kilisele
rinin bir ks mnda mes cit kuruluyordu. Hris tiyanlar Ho s a n n a
bayramlarnda s aliplerini ykseltmeyeceklerdi. Mt e v e k k i l
bunlara benzer bir takm emirleri yahudile re de ve rdi. Bundan
baka Pe ygambe rin kznn olu olan A l i olu Hs e y i n
' in kabrini de ortadan kaldrd, etrafndaki evleri de yktrd,
s onra bu s ahays rdrd, e ktirdi ve bylece; me zarn bulun
duu yeri tamamiyle ortadan kaldrdm, dedi. Onun de vrinde
Niapurda, Pe ygambe r olduunu iddia eden bir adam, feriteh
C i b r i l in, ke ndis ine bildirmi olduu s zlerden mte e kkil
olduunu s yle dii bir kitap vcuda ge tirdi ve birok kims e
ler onun peine takldlar. Bu adam yakalanp dayak ye dikte n
s onra iddialarnn as lolmadnitiraf etti.
Mt e v e k k i l , de vrinin ncylnda olunu vil
yetlere vali olarak tayin etti. Mu n t a s r , Afrika, Ms r, Bet
Nahrin, As ur, Habura, Circe s ium, Tekrit ile ce nup lkeler ve
e bha, Sabha ile Hindis tan ve aharzura kadar uzanan lke
lerin, Is fahan, Kum, Kaan, Kazvin ve btn Iran dalarnn
valis i idi. ikinci olu Mu t e z , Horas an, Taberis tan, Rey, Ar-
minya ve Aze rbaycan valis i olduktan baka, btn arap me m
leketlerinin he s aplarna da bakmaa memurdu (yani maliye
nazridi). ncolu M e y y e d, am, Emes a, Erdn ve
Filis tin valis i idi.
Araplarn 237 (m. 851) ylnda ermeni erafndan Aot
olu B a kr at , arap ordus u kumandan Mu h a m m e d olu
Yu s u f ' a gelerek s ulhtan bahs edince , Yu s u f onu yakaladve
zincirler iinde Badata gnde rdi. Bunun zerine Romallar ve
ermeniler birleerek Y u s u f un bulunduu Taron ehrine
taarruz ettiler. Yu s u f bunlarla dme k zere hareke t edince
ke ndis i ile be rabe r olan as ke rlerin ou maktul dtle r.
Muharip olmayan araplara gelince, ermeniler bunlarn heps ini
s oydular ve rl plak braktlar. Bunlarn da ou donarak
ldle r. Daha s onra arap ordus unun byk kumandanB o a
ge ldi, Arminyayfethetti ve ermenilerin ounu ldrd. Daha
s onra B o a , Tiflis te is yan eden trk Ze y r e k?t karhare
ket etti, s iyi, Tiflis in ortas ndan geerek akan Kur nehri
ze rinde ldrdve burada 50.000 kadar adamyakt. Tiflis in
btn binalars ervi aacndan yaplma olduu iin kolaylkla
yanyor ve kolaylkla s ndrlyordu. Bunlar da bir gn iinde
atei s ndrdle r. Bu s rada, Emes a halkda valilerine kar
is yan ettiler ve onu ldrdle r.
Araplar, Roma diyarnn bu s rada banda bir kadn
olduunu grdle r ve onu kms e ye rek s ulhu bozdular.
Kralia The odora da Romallardan mte e kkil bir ordu g n
de rdi. Bu ordu 1172 (m. 861) ylnda Kilikyaya karhare
ket ederek Anazarbann btnnis tiletti. Mt e v e k k i l
bundan haber alnca hare maas N a i f i kralie ye eli
olarak gnde rdi ve s ulh yaparak esirleri s erbes t brakmak
mes elelerini konumaa memur etti. Kralie u ce vabve rdi:
s ulh yaparz, fakat e limde ki araplar kurtarmak iin 20.000
hris tiyan e s irini nereden bulup ve re ce ks iniz?. Bunun zerine
hare maas kralie yi tatl s zlerle okad, o da 8.000 esiri
tahliye ettikten s onra 12.000 i hakknda u s zleri s yle di:
bunlar vaftiz e dildile r ve hris tiyan oldular. Bunlarsize ve r
me mize imkn yoktur,,. De nildiine gre , Naif bunlaralarak
gitti. Kralia geride kalanlarn da inanmalarna ve vaftiz
edilmelerine rame n gitme k is te diklerini gre re k heps ini
ldrtt. Bakalarna gre bunlar kralie nin hare maas
N i k o l a emir almadan ldrmt.
Bu yl, Ha b e halk(ki, bunlara B o j a y a l a r da denilir)
ayaklanarak altn made nle rinde ve kymetli ta made nle rinde
alan araplarldrdle r.Bu made nle r Ms r ile Bojaya hududu
ze rinde idi. AdAnbes e olan arap ordus u kumandan 20.000
atlve piyade ile bunlara hcum etti. Bunlar s us uz bir plak
l iinde 3 gn yolculuk yapacaklariin hayvanlarnbol
miktarda levazm ve su ile ykle diler. Bojayalar deve s rtnda
harbe ttikle ri ve develer her hangi bir garip manzara veya
sesten kolaylkla rktkle ri iin An b e s e as kerlerine emir ver
di : onlar da btn hayvanlarnn boyunlarna kk ngraklar
as tlar. Araplar Bojayalara hcum ederek ounu ldrdle r,
bunlarn hkmdararaplara boyun eerek her yl es kis i gibi
400 yk vermee balamt.
Bu s rada G a b r a i l b. B o h t u b. G i v a r g i s b.
B o h t u olu B o h t u tabiplikte hret kazand. Halife
Mt e v e k k i l' i te davi ediyor ve giyini, eref, servet, kle
ve cariye s ahibi olmak bakmndan halife nin de ngi s aylyordu.
Halife tarafndan o kadar s e viliyordu ki, bir gn halife her
zaman yaptgibi onu taht ze rinde yanna ald. Tabip, roma
ipe inde n yaplma bir elbis e giyiyordu. Elbis enin bir paras
s klmt. Halife, tabibi ile konuurke n bu s kk paray
tabibin eteine kadar yavayavauzatt. kis i, manyaklarn ve
delile rin hikye le rinde n bahs e diyorlard. Halife s ordu: bir
de liye zincir vur mak lzm ge ldiini nas l anlars nz Boht
Io ?,, Tabip, halifenin, elbis es indeki s kk ile oynayarak ne
yaptnbiliyordu ve u ce vabve rdi: de li, tabibin elbis es in
de ki bir s kk ile oynayarak onu eteine kadar uzattzaman
onun e lini, ayanbalamak lzm ge ldiini anlarz, , . Mt e
v e k k i l , s rt s tyatncaya kadar gld. Tabibi iin muhteem
bir elbis enin getirilmes ini emretti ve bu elbiseyi ona giydirdi.
Halife, tabibini bu kadar ok s e vdii halde gnn birinde
onu ks kandve tabibin, vermi olduu bir ziyafetten s onra
btn mallarnelinden ald. Tabip bu ziyafette 5.000 mas a
hazrlamt. Her mas a ze rinde kzarmbir kuzu, iki horoz,
iki gvercin, muhteem arap kade hi, tatllarla dolu tabak,
halis undan yaplmtatlrekler, gze l kokular ve mevs im
yaz olduu halde As ur dalarndan getirilen kfi miktarda buz
bulunuyordu. De nildiine gre, halife onun btn varnyou
nu elinden aldktan s onra, evinde kalan odun, kmr ve arap,
Mu k l e d olu Hs e y i n tarafndan 6.000 dinara s atn alnm,
o da bunlar12,000 dinara s atmt. Bu G ab r a i l olu B o h t
I o ke ndini kilise kanunlarnn fevkinde tutuyordu. nk iki
kadnla aynzamanda yayordu ve bunlar ona 2 erkek evlt
dourmulardki birinin ad G a b r a i l , die rinin adJ on
idi ve bu ikinci ocuk Mus ul me tropolidi olmutu. B o h t I o
bu hdis de n s onra ikbal yz grmedi. Es kiden abanozdan
yaplma bir arabaya oturur ve halifenin s arayndan ke ndi
konana bu araba iinde gide rdi. Onun hizmetinde bulunan
adamlarn s ays 1.000 kadar idi. Gne in gurubundan gece
yars na kadar trltrl s efahatlerle ke ndini elendirir, gece
yars^ kalkar, ok s e vdii s iyah aalar ile beraber ibadet
eder, ibadette n s onra s edirinin ze rinde oturur, gn dounca
ya kadar ncil okur, s onra bir hayvana binerek halife nin hiz
metine gide rdi. De nildiine gre e vinde her gece yanan mum,
ya ve kullanlan gze l kokular 500 dinar de erinde idi.
Fakirlie uradktan s onra iki erkek, kz ocuk brakarak
muhtelif memleketlerde dolat.
Yunanllarn 1176 (m. 865), araplarn 245 ylnda Roma
kralMichael (ki, Atrophilos adnalan ihtiyar bir adam ol
mutu) Mt e v e k k i l e bir eli gnde rdi. Eli ile beraber
Mt e v e k k i l e hediye olarak takdim olunmak zere s atn
ald77 arap esiri gnde rdi. Eli iyi karland, arlandve
s ulh oldu.
Ayni yl Antakya vilye tinde idde tli bir zelzele oldu,
1.500 byk binaytahrip etti ve ehir s uru ze rindeki 90 ku
leyi drd. Ye r altndan korkun ve tyler rpertici sesler
iitiliyordu. Ye r s ars ntlar btn Suriye ehirlerinde birok
yerleri (Latakia, Cebele,) Laodice aytahrip etti. Ce be le nin
btn ahalis i mahvoldular.
Araplarn 246 (M. 865 ) ylnda Mt e v e k k i l , Ez-
h e r olu Na s r adl bir sefiri kral Michaele gnde rdi.
Bu sefir 1.000 kese mis k, mkelle f elbis eler, vafir miktarda
ide m ie i ve daha bir ok mahs lle r gtrd. Bu se
fir, izzet ve ikram ile karland ve elde bulunan 2.000
esir ona verildi. Bunlarn iinde 20 kadn 10 generkek bu
lunuyordu. Na s r n ke ndis i diyor k i : s tanbulda btn ika
metim es nas nda, kiraln, mte rcimle r vas tas ile s zle rimi din
lerken bir tek s z s yle diini g rme dim.. Yalnz bans alla
yarak evet,, diyordu. Onun ye rine , bir genolan ye e ni konu
makta idi Araplarn biroklar vaftiz edilmiolduklariin,
Roma kralbunlarn hududa kadar gtrle re k ilerinde h
ris tiyanls eenlerin ve geri dne nle rin hlis mmin olarak
muamele gre ce kle rini s yledi. Na s r diyor k i : S an atlarnda
son derece hne rli iki kuyumcu olup Afrika' nn Tarkelerinden
olan iki kii, daha biroklarhuduttan dndle r ve bizimle be
raber gitme k is te me dile r,,.
Bin yz yetmi ye di ( M. 866 ve Araplarn 247 ) y
lnda Mt e v e k k i /in olu Mu n t a s r trk kle me nle rin
den bazlarile be raber olarak gizli bir s uikas t hazrladve
bunlar s arho olduu s rada babas na hcum ederek ldr
dler.
Mt e v e k k i l den s onra olu Mu n t a s r , 6 ay hkm
s rd. Bu halife babas nn yerine getikte n s onra iki kardei
olan Mu ' t e z ile Me y y e d ' i tazyik etti ve s altanat makam
na kar haklarndan feragat e dip bu haklarkendis ine ve
oullarna de vre tme dikle ri takdirde onlarldre ce ini s yle
di. Halbuki onun babas , oullarnn birbiri ardnca hilfete
gemelerini vas iyet etmiti. Tazyik altnda kalan iki prens ,
ke ndi arzu ve ihtiyarlan ile haklarndan fe ragat ettiklerini
gs teren ahidnme le r yazdlar ve karde le rinin ke ndis inde n
s onra olunu yerine geirme k s alhiyetini haiz olduunu tak
rir ettiler. Bylece bu adam babas nldrme kle kalmayarak
iki kardeine de hiyane t etti. Mu n t a s r , Ang na Pectoris
( Hunnak) ille tinde n ld. ld zaman 25 yanda idi.
De nildiine gre lmnde n evvel bir rya grm, ryada
bir merdiven kyormu, yirmibe bas amak ktktan s onra
ke ndis ine dur, daha fazla kamazs n denilmi.
Mu n t a s r ' dan s onra Mu ' t a s m olu Ms t a i n 3
yl, 3 ay hkm s rd. Muntas rn lmzerine eraf birbir
leri ile konutular ve Mu n t a s r ' m karde lerinde n birini de,
babalarnn hainane bir tarzda katli ile ilgili olduklariin, hi
lfet Ma k a m n a ge irmek istemediler. Bunun ze rine eraf
Me mur i un karde i olan Mu t a s m' m olu Ms t a i n ' i 1
getirdiler. Ona biat ettiler ve onu tahta ge irdiler.
Yunanllarn 1180 (M. 869, ve Araplarn 249) ylnda
arap ordus u kumandanme r, Roma memle ke tini is tiletmek
zere gnde rildi. Araplar, Malatya hududunda olan Ha s y a
ovas nda Romallarla karlatlar. Romallar me r ' i ve 2.000
arabda ldrdle r.
Arap ordus u kumandan Ya h y a olu A l i hdis e de n
haber alnca Maipe rkat ile Arminyadan byk bir ordu top
ladve bununla Romallara hcum etti ise de, o da ldrld.
Badat ve amara halkbu iki byk muharibin maktl d
tnde n ve trk kle me nle rinin arap s altanatna, hkim olduk
larndan, is te diklerini ldrdp is tedikle rini hayatta brak
tklarndan ve hkmdarlartayin ettikle rinde n habe r alnca
byk bir kalabalk bir araya ge ldi. ardan gelen ayak ta
kmile ekiya ve hrs zlar bunlara katldlar ve hep birlikte
hapis aneye gide re k buras nyktlar ve btn mcrimle ri s al
vererek heps i de mtereken hareket ettiler. Bunlar Dicle ze
rinde ki kpryyktktan s onra hzine ye gittiler, yama etti
1 Ms tain,, Muhamme din ; Muhamme d de Mutas mn oludur, . R.
ler, defterleri ve s icilleri atee atarak yaktlar. Bundan baka
hris tiyanlarn 2 manas trn, yni A h r o n oullan B a a r
ve Ah r a h a m manas trlarnyama ettiler. Sonra trk kle
menleri, atlara (?) bindile r, e kiya ve katille rde n ve s aireden
biroklarnldrdle r ve byle ce ortalkaplayan hidde t ve
idde t yattrld.
Ms t a i n de n s onra Mt e v e kki i ' in olu Mute z 4 yl, 7 ay
hkm s rd. Araplarn 251 ylnda Ms tainin Samaradan
Badata gittii s rada trkle r toplanarak Mt e v e k k i /in
oullarMu t e z ve M e y y e d' i hapis hane de n kardlar ve
Mu t e z ' e biat ederek onu tahta ge irdile r, Me y y e d ' in de
ondan s onra tahta gee ce ine dair yemin ettiler. Badat aha
lis i Ms t a i n ile, amara ahalis i Mte ve kkil ile be rabe rdiler
ve bu yzde n araplar aras nda byk bir ayrlk oldu. Yunan
llarn 1174 (m. 863) ylnda Roma kralMi c h a e l 25 yl h
km s rdkte n s onra ld. Olu olmadiin B a s i l adl
biri ondan s onra 5 yl hkm s rd. Mu t e z , karde i Me y -
y e d' i s evmezdi. Onun iin ona ve rdii ahitleri ve ye minle ri
bozdu. Onu haps e attve haklarndan feragat e ttiini bildire n
bir s enet yazncaya kadar onu krbalad. Fakat bunu yaptk
tan s onra da Mu t e z , onu yalnz brakmad. Hapis te olduu
halde onu uyuz tilki de ris inde n yaplma krkle r giyme e mec
bur etti, bu elbis e onu ok s cak tutuyordu. Mu t e z bundan
baka, karde inin banda krk iine s okmaa me cbur etti.
Elle rini ve ayaklarn balatt. Krkle ri ze rinde n diktirdi
ve lnce ye kadar bu halde brakt, s onra Me y y e d ' i krkn
iinde n kararak kadyve mutebe r ahitleri ard. Bunlar da
vcudu muaye ne ederek vcud ze rinde dayak ve ya bak
es eri yahut boyun ze rinde boma eseri grme dikle ri iin
Me y y e d ' in eceli ile lmolduuna ehade t ettiler. Mu t e z
aynekilde s altanat makamna ge mek haklarndan feragat
eden Ms t a i n e de trkle ri gnde rdi. Bunlar da onun ke lle
s ini kes erek kendis ine getirdile r. De nildiine gre Mutez, M s-
t a i r i ' m kelles i ge tirildii zaman bir iiri okumakla megul idi.
Adamlarna dne re k, ge tirdiiniz eyi imdilik brakn, iiri
bitirdikte n s onra kalkar bakarm,, demi. Mu t e z , karde ini
ve s altanat hakkndan feragat eden bu adamldrdkte n
s onra is te dii gibi hkmrn olmak hus us unda nefs ine gve
nerek trkle ri ihmal etti ve cretlerini vermedi.
Araplarn 255 (m.867) ylnda trkle r s ilhlanarak Mu t e z' m
kaps na ge ldile r ve cretleri ile e rzaklarnn verilmes ini is tediler.
M ut e z, anas na haber gnde re re k elinde ne vars a kendis ine
gnde rme s ini s yle di. Anas da birey yokde di. Bunun ze
rine as kerler s arayn iine girerek Halife nin yzne tkrdle r,
s uratn tokatladlar ve s altanattan ke ndini hal eden bir
senet yazncaya kadar onu tazyik ettiler. Bunu yazdktan s on
ra onu zincirlediler, kk bir odaya attlar, odann n taraf
nrdle r ve onu lnceye kadar, gnle rce bu hal zere
braktlar. Sonra onu kardlar ve gmdle r. Ke ndis i bakala
rna ne yaptise aynile karlamt!
Mu t e z de n s onra Va s k' m olu M h t e d i 11 ay, 20
gn hkm s rd. Anlatldna gre bu halife, M ut e z' m, kar
s na diri olarak ge tirilmes inden ve ke ndi ihtiyrile e kildi
ini bizzat itiraf etmes inden nce tahta gemee razolmad.
Bu s rada A l i nmnda bir s i tre di ve Pe ygambe rin
amcas Alinin1 nes linden olduunu s yledi. Kitle rde n ve
araplardan birok kims eler onun e trafnda toplandlar. Bunlara
K a r m a t l e r de niliyor ve reis leri A l znin kyne nis bet
e diliyorlard. Bunlar araplarn birok kann dktkte n s onra
cenubun btn ehirlerinde, Suriye ve Se narn (Sennaar) baz
ks mlarnda yllarca hkmrn oldular.
Mh t e d i , Srmanraydan, yani bu s rada krallarn ika
met etmekte olduu yerde n mugannile ri ve muganniye le ri
kovdu ve btn mus iki letlerini krd. Bundan baka selef
lerinin avladklar as lanlar, pars lar ve kpe kle ri ldrd.
Trk klemenleri ona karda ayaklanarak onu da ldrd
ler. Bu adam trklerin nnde n bir ata binerek kat ve ey
ahali, padiahnza yardm e diniz,, diye rek gittii halde bir
kims e de onu dinle me di. Bunun zerine halife bir evin iine
girdi, trkler de peine dtle r. Halife damdan dama atlaya
rak yakaykurtarmak is tedi ise de ele ge irildi ve araplarn
256 (m. 868) ylnda ldrld.
Bu s rada byk bir tabip olan t s h a k olu H ne y n
1 Amcazade s i Al i de nilme k lzm ge lir, . R.
hret kazand. Babas , Hrta e hrinin eczacsidi. Hn e y n
tp ilmini re nme i merak ederek Badata gitti ve A l e x-
a n d r m , Ma s a v i y a 1 olu tabip Johnun eseri zerinde
yazdmecmuay(yani huls ay) okumaa balad. Bir gn
Hn e y n , Johnun2 bir s ualine cevap verirken John hidde t
lendi, onu kovdu ve s e ninle tp aras nda ne alka var ? Se
nin gibi bir adama yakan, s okak banda oturup bakla s at
maktr,, de di. Ge nHn e y n zldve alayarak gitti. Daha
s onra H n e y n Roma diyarna geti ve Yunanllarn yazlar
nve e de biyatnrenince ye kadar orada kald. Hn e y n ,
yunan kitaplarn s ryaniye ve s ryanide n arapaya evire
cek kudre tte idi. H n e y n yunan elbis es i ile Badata dne
rek batabip B o h t I o olu G a b r i e l i ziyaret etti.
Ga b r i e l , Hn e y n in malmatnde ne dikte n s onra ona
izzetikram gs te rdi ve ona " Ra b b a n Hn e y n is mini
verdi. Ga b r i e l , yanndakile re : bu ge nadam yaars a, Ras
Ay nl i S argis ' in namve niankalmaz,, dedi. Onun bu s z
Hn e y n i kovan Johna eriti. John da Hn e y n in affn
diledi. Hn e y n in irfangnde n gne yks e liyordu ve ke n
dis i ilmin muhtelif kollarna dair eserler telifi ile megul olu
yordu. Hn e y n , Yunanllarn 1188 ve araplarn 260 (m. 875)
ylnn ilk knun aynda ve ft edinceye kadar bu ekilde
eserler telifine de vam etti. Hn e y nin iki olu vardve ad
larl s h a k ve Da v u d idi. l s h a k da birok eserler telif
etmitir. H ne y nin yunancadan s ryancaya ve arapaya
tercme ettikle rinde n baka 25 eseri vardr. Onun bir hemi
rezades i de vardki is mi H be y idi ve Kuru e lli3 Haann
olu idi. O da ok parlak bir mellifti ve tbba dair birok
eserler yazmt. Hne ynin talihli bir adam olduunu gs teren
bir hdis e de udur : Hbe ytarafndan naklolunan eserlerin
ou, zayf bilgili kims elerin eline dnce , bunlar bu eserlerin
Hne yne ait olduunu ve ms te ns ihin is mi okumakta ya
nldns anmlar,, Hbe yin adnkaldrarak Hneyn,, yaz
1 Arapada ( ) dir. . R.
2 Arapada dr . . R.
3 Hbe y, s em o l u diye marufdur . s e m, bile inin oynak ye rinde
ruh ve kuvve t zail olmakla e li kur uy an ve bu yzde n e li s arkan kims e ye
de niliyor. ( Kamus te rcme s i ). . R,
mlardr. Bu yzde n Hbe yin ke ndi adntayan ok az
eser kalm, die r eserleri ise Hn e y n e male dilmitir.
Mh t e d i ' e n s onra Mt e v e k k i l i n olu Mu t e m i d
23 yl hkm s rd. Bu halife btn vaktini, ce nuba gide n
si A l i ile uraarak ge irdi. Araplarn 265 (m. 878) ylnda
Romallar araplardan Lulvah (Lulvan ?) kale s ini aldlar. Bir
yl s onra arap ordus u kumandanRadolu 4.000 atltopla
yarak Roma diyarna akn etti. Roma eraf, yani Silawkiya,
Tu vana, Kare na ves air yerlerin eraf, araplarn ordus unu e
virdiler. Araplar canlarnkurtarmaktan midi kes ince atlarn
dan indile r ve he ps inin bacaklarnkes tiler. Sonra diz kt
ler ve oklarnRomallara e virdiler. Fakat bu hatt hareket
onlara yardm etmedi, bilkis Romallar araplarn ze rine y
rdle r. bunlarks men ldrdle r, ks me n esir ettiler. Arap
larn kumandanolan Ra d o l u da esirler aras nda idi.
Araplarn 270 (m. 883) ylnda Arap ordus u kumandan
Muvaffak byk bir ordu toplayarak ce nuptaki s iye kar
hareket etti. Araplarn bir ks mde nizde n, bir ks m karadan
ilerlemilerdi. idde tli bir muharebeden s onra araplar s ile rin
hakkndan ge lebileceklerini gs tererek, bunlarye ndile r ve Ba
bil nehirleri mntakas nda s ile rin reis ini ldrdle r. Bu A l i
namndaki adam araplarn Pe ygambe ri s lles inde n olduunu
s yle me kle kalmayarak Pe ygambe rin onunla konutuunu ve
onu gnde rdiini anlatarak diyor k i : B ir gn lde oturuyor-
ken bir bulut beni glge le ndirdi, s onra gk grle di ve gk
grle me s inde n yle bir ses aks e tti: Bas ra ehrine git, galip ge
lirs in,,. Filhakika bu adam galip ge ldi ve bu ehri ald. Ke n
dis inin 3 ordu -kumandan vard. Fakat s onunda muvaffak
olamadve hkimiyeti zeval buldu.
Yunanllarn 1194 (m. 883) ylnda Roma kral B a s i l
ldve ondan s onra olu Le o 13 yl hkm s rd. Bu Ha
life 1 kanunu ine di, kars n terke de re k baka bir kadn
aldve bu kadnda brakarak bakas naldktan s onra bir
drdnckadn daha ald. Ayn anda iki kadnla beraber
yayordu.
1 Kral de me k lzm ge lir, . R.
Araplarn 271 (m. 884?) ylnda Badat etecileri, Isa neh
rinin ge ris inde ki manas tra el koyarak btn mallarnyama
ettiler ve duvarlarn bir ks mntahrip ettiler. Sonra s m a i l
olu Hs e y i n bunlarn te cavzle rine s on ve rdi ve yaptklar
tahribattelfi etti. Bir yl s onra Tars us taki araplar, buradaki
byk kilis e nin yeni binalarnyktlar. Bu s rada kopan id
detli bir zelzele yznde n Ms rdaki Ulu cami ile birok ko
naklar (yahut s araylar) ykld. s telik bu memlekette veba
ktve bir gnde 1.000 cenazenin gtrldanlald. Ba
datta da yoks ulluk yani (ktlk) bags termiti.
Yunanllarn 1200 (m. 889) ylnda Badat' n altmda bir
ehir olan Bas ra ne hrinin kys ndaki bir tepe yarld, me s hna
re nginde tatan tabutlar iinde yatan 7 kii me ydana kt.
Ces etleri ve kefenleri bozulmamtve cesetleri mis k kokuyor
du. Kulaklar, burunlar, dudaklar, s alar, kalarolduu gibi
duruyor, gzle rine de s rme ekilmi olduu anlalyordu,
ile rinde bir ge nadamn bir yannda mzrak yaras izi gze
arpmakta idi. Tabutlarn ze rinde mrikle rin harfleri ile
yazlmyazlar vard, fakat bunlarbir kims e okuyamad.
Bu s rada tabip Ze ke r i y a olu Muh a mme d hret
kazand. Bu adam doduu yer olan randaki Rey ehrinde n
Badata ge ldii zaman 30 yanda idi, yabanclarn ikamet
ettii bir eve inerek hayatn ilme vakfetmive muas rlarna
s tn gelmiti. Ke ndis i tp ve kimya ze rinde birok eserler
yazm, bundan baka ke ndini rne k gs tererek vcuda ge tirdii
muazzam bir eser telif etmitir. lm zerine memleket vlis i
kz karde ine birok altnlar vererek bu eserin ke ndis ine tavs iye
olunan ks mlarnele ge irdi. Fakat s tadn tilmizleri onun
bu es erden is tifade edecei paralaralmas na mani olmulard.
NUS AYRLER DYE ANILAN KMSELERN TARH
Bunlar Fenike dedirle r ve birok kims eler Nus ayrlerin kim
olduklarnanlamak is temektedirler. Yunanllarn 1202 (m. 891)
ylnda Akula lke s inde ve Nas ariah ( Nas ranah) kynde
yalbir adam zuhur etti. Orututuyor, namaz klyor ve ke ndi
is tei ile fakirlik hayatnkabul e ttiini iddia ediyordu. Bura
Abu UF araTarihi, F. 16
ahalis inde n biroklan ona balandlar. Bu adam oniki havari
gibi, oniki kii seerek bunlara, garip bir itikadneretmei
emretti. Bu lke nin vlis i iten haber alnca bu adamyakalatt
ve s araynn odalarndan birine kapyarak gn doar domaz
onu haa germek iin ye min etti. O gece vli iki iip s arho
oldu, kleleri onu yatrmak zere iken vli, ihtiyar adamn
mahpus olduu odann anahtarnis tedi ve bu anahtaralp
yas tnn altna koydu. Vli ile birlikte yatan cariye, ihtiyar
adamn mtemadiye n orututtuunu ve namaz kldnbildi
inde n haps olunmas ntees s rle karlamt. Onun iin vlinin
s zmas zerine anahtar yas tnn altndan alarak ihtiyarn
mahbus olduu odayatve onu s alverdi. Sonra odaytekrar
kilitledi ve anahtaryerine koydu. Vli s abahle yin uyannca
anahtaralp kapyatve ihtiyarbulamaynca hayret etti.
Cariye de ihtiyars alve rdiini s ylemekten korktuu iin orta
lkta ihtiyarn kilitli odadan uup gittiine dair ayialar yayld.
ok gemeden ihtiyar adam mritle rinde n ikis inin ke ndi
kynde n uzak bir yerde yaadklarngrd. Onlarn yanna
gelerek, o gece meleklerin ke ndis ini alp onu ln ortas na
braktklarntemin etti, s onra bunlara bir akaid kitabyazarak
bunu herkese re tme le rini is tedi. Yazdklarunlard: ben
Os man olu s anlan ve Nas rana kynde n olan filanm. I s a-
Me s ih ryada bana grnd. K e l i me odur, md e b b i r odur,
A h me d b. Mu h a mm e d b. Ha n e f i y e b. A l i odur, melek
C e b r a i l odur. O bana de di k i : sen hakikats in, sen kfirle ri
hidde t iinde brakan deves in. Mminle rin y kntayan dii
deve s ens in, ruh s ens in, Ze ke riya olu Yahya s ens in. ns an
oullarna unu iln et ki, her gn Kuds ' e ynelerek gne
kmadan iki kere ve gne battktan s onra iki kere namaz
kls nlar. He r re ktta u cmle yi s yle s inle r: Allah hereyden
mukadde s tir, Allah hereyden yks e ktir, Allah hereyden byk
tr. Haftann ikinci pazarte s i ve altnc cuma gn hi bir
adam hibir ile me gul olmayacak. Senede iki gn orututu
lacak. Kadnlarla temas tan s onra ykanmaa lzum yoktur,
is pirtolu ikile r iilmeyecek, fakat is te ndii kadar arap iebile
cekler. Yalnz yrtchayvanlarn eti yenilmeyecek,,. htiyar adam
bu birbirini tutmayan budalaca akaidi anlattktan s onra Filis
tine gitti. Bu itikatlarkyllere ve l halkna re tti ve
mridle r edindi. Sonra bu havalide kayboldu ve bugne kadar
ne olduu anlalmad.
Yunanllarn 1198 (m.887) ylnda A n d r e a E s t a phi r i ki
byk bir ordu ile arap memleketine yrd. Arap ordular
kumandan hare maas Na z ma n , Romallar ile dt ve
Romallar malp edildiler, araplar da Romallarn mzraklar
ze rinde ki altn ve gmhalaralp gtrdle r.
Araplarn 279 (m. 892) ylnda Mu t e m i d gerek aktr
lerin (s eyyar oyuncularn), gerek mneccimlerin ve bycle rin
s okak kylarnda oturmalarn menetti ve kitap s atanlar,
felsefeye, tecrb! ilimlere, dinmnazaralara ait eserler s atma
yacaklarna dair yemin ettirdi. Aynyl iinde bu halife ok
fazla arap imek yznde n s arhoolarak yklmve lmt.
Mute midden s onra Muvaffakn olu Mutas t1 9 yl, 9 ay
hkm s rd. Bu halife araplarn 279 (m. 892) ylnda tahta
geti. Araplarn 280 (m. 893) ylnda arap ordus u kumandan
A h m e d olu s ma i l , Hnle rin memleketlerini is tilederek
krallarmve kars nzincirlerle baladve ehirlerini yama
etti. Bu adam 10.000 kadar trk esiri, koyun ve kei s rleri
ve bir ok davarlar ge tirdi. Bu yl iinde mthibir zelzele
oldu ve dHindis tandaki byk bir ehir ykld, 150.000
adam yklan evlerin e nkazaltndan karlarak gmldle r.
Yunanllarn 1207 (m. 896) ylnda Roma kralLeo, bar
s ak has talyznde n has talandve ld, yerine olu Alex-
ande r geerek bir yl hkm s rd. Bu kral kalbini Allah
korkus undan zd ederek bycle r ve s ihirbazlara iltifat etti
inde n adale ti ilhiye nin darbes ine uramve lmt.
Daha s onra onun kardei Cons tantinus 4 yl hkm s rd.
Krallnn balarnda, Bulgarlarn ve Slavlarn reisi S i m i o n
s tanbula karge ldi ve bir ok kyle ri tahrip etti, s tanbul
ehrine de zarar vererek byk bir hendek kazdve bunu
Belakerneden Altm-kapya kadar uzatt. Roma kral ona bir
haber gnde re re k: He pimiz hiris tiyan olduumuza ve ayni
vaftizi grdmze gre, ne diye aramzda bu eit ayrlklar
bulunuyor ? dedi. S i m i on barmak is temedii iin kral
Cons tantin s tanbulda bulunan Arap esirlerini topladve Bul-
1 Mute dd dr. ( ) . R.
garlara kar zafer kazanlmas iin Romallara yardm eder
lerse heps ini serbest brakacans yledi. Araplar bu ekilde
hareket edeceklerine dair and itikle ri iin bunlara harp s ilh
lar ve rildi ve Romallarla araplar ayni maks at iin birlikte
hareke t ederek s lavlarmalp ettiler, bir oklarnldrdle r
ve ge ride kalanlarda katlar. Fakat kral Cons tantinus s
znde n dndve araplarn ellerinden s ilhlarnalarak onlara
yine zincir vurdu ve vilye tle rine datt, nkbunlarn ke ndi
balarna bir reis geirme lerinden korkuyordu. Mukadde s Mar
Michae lin yazd ve Romallar ile araplar aras nda muhare
belerde n bahs e ttii Tarih, bu noktayanlatr ve Slavlarla ya
plan muharebeyi anlatan arap yazmalarndan bu noktayik
tibas eder. Bu s z dorudur. nk bu s rada Araplar Roma
llarla harp halinde ols alard, arap esirleri serbest brakarak
ellerine s ilh vermezlerdi.
Bu yl araplar, hkmdarn he kimi bir hris tiyan olan
E b C a l i b in e trafnda toplanarak, Pe ygambe r aleyhinde
atp tuttuunu s yle dile r ve hkmdarn onu ldrme s ini
is tediler. M u t a d d bunu iidince Araplar yalancdrlar,,
diye re k as kerleri gnde rdi ve genci kurtard.
Mneccimler bu yl hakknda iddetli yamurlar yaaca
n, ne hirlerin taacanve Badatn harap olup yklacan
s ylemilerdi. Fakat s enenin bandan s onuna kadar bir tek
damla yamur yamad, kuyular da kurudu ve mneccimler
rs va oldular.
Bu s rada Harran putpere s tle rinde n 1 E b l Ha a n Ta-
b it h 2 hret kazand. Bu adam K u r a nn, o da Me r v a n n,
o da Kiurann, o da brahimin, o da Kiurann, o da Marinus un
o da S le y ma nn olu idi. Es as itibariyle Harran ars nda
bir s arraft, s onra ayanhayret bir s urette felsefe ile megul
oldu ve dili, yani Yunanca, Sryanca ve Arapayok iyi
re ndi. Arapa ile mantk, riyaziye , mne ccimlik ve tp hak
knda yz elli kadar eser yazd. Sryanca ile de 16 kadar
eser yazd. Bunlarn ounu grdk ve e dindik. Bunlarn biri
1 Ke ndis i s abii idi.
2 S abit bin Kur ra. . R.
putperes tlerin 1 eriatlarve kanunlar, biri lle rin gmlme s i,
biri putpe re s tliin1 s alam bir din olduu, biri tahare t ve ne
caset, biri kurban olarak s unulmaa lyk hayvanlar, biri iba
det vakitleri, biri dualar, biri nedamet ve tazarru, biri mus iki,
biri Kaide le rin es ki krallar, biri Sabitle rin dini, biri 7 yldza
gre haftann 7 gne taks imi, biri ke ndi rknn saffeti, biri
atalar, biri Hermes in kanunlar, biri ke ndi dualarve niyazlar,
biri iki kaim zaviye de n uzatlan ms takim hatlarn birleecek
lerine, biri vezinlere dairdir. Bu adam ris alelerinin birinde
Harranve putpe re s tlii u ekilde metheder : Atalarmz i
kencelere urayarak yanlyola s e vke dilmiis eler de Allahn
yardmile hereye dayanmlar ve cesaretle konumulardr ve
hu mbare k e hir Nas ranile rin hatas ile televvs etmemitir.
B iz onlardan bu dnyada anl ve e re fli olan putperes tlie
varis olduk ve onu bizde n s onra gelenlere miras brakacaz.
Putpe re s tlik urunda s alam bir mit ile her yktayan
lar bahtiyardrlar, nk ancak putperes t hkmdarlar ve in
s anlar s ayes inde dnya oturulmaa de e r bir mahiye t almam
ve mamur ehirlerle dolmammdr ? Dnyadaki limanlarve
kanallarkimler ina etti ? Gizli ilimleri kimler aa vurdu ?
ins anlarn ileris ini grme s ini ve is tikbalde n haber vermes ini
putperes tlerden baka kimler re ttile r ? Ancak putpe re s t
lerdir ki btn bunlar inkiaf ettirmiler, ruhlar te davi
ilmini gelitirmiler ve bu s ayede cis imleri te davi ilmini de
yks eltmilerdir. Bunlar dnyaya is tikrar vermiler, yaama
tarzlarnn drs tln temin etmiler ve btn bunlarher
yks e kliin balangcolan akl ve kiyas et s ayes inde baar
mlardr. Putpere s tliin bu verimleri olmas a idi dnya bo
kalrd, ihtiya iinde kvranrd, sefalet ve s trap dnyay
kaplard,,.
Bu s zleri iktibas etmekten maks admz onun s ryanca
ile yaz yazmaktaki byk hne rini gs termektir. Onun Yu
nanca ve Arapadaki yazlardaha hne rli idi.
Araplarn 285 (m. 898) ylnda son derece iddetli bir
rzgr Kfe taraflarnda esti ve bu yzde n Ukamta taraftoz
altnda kald. Daha s onra idde tli s aanaklar yad, korkun
1 S abiile rin. (Muhtas ar).
gk grlemeleri, de he t verici imek akmalaroldu ve hava
dan beyaz ve s iyah talar yad. Haftann ilk gecesi, Bas rada
dolu yadve dolularn bir teki 150 zuza arlnda idi. Arap
larn aknc eteleri Roma gemilerine s aldrdlar ve bunlar
tayfalarile birlikte yaktlar. Gemile rin iinde 3.000 kii bu
lunduu bildiriliyor.
ki yz seksen yedi (m. 900) ylnda Kilikyadaki arap
ordus u kumandanhare maas V a s f is yan etti ve de niz yolu
ile kamak iin hazrlklar yapt. Mu t a d dn emri ile arap
larn btn gemileri bu s ebep yznde n yakld. Tarsus arap
large mile rle aknlar yaptklariin halifenin bu emri hristi-
yanlara ok yardim etti. Bir sene sonra Aze rbaycan ehirle
rinde idde tli bir veba zuhur etti ve o kadar yaman tahribat
yaptki diriler lle ri gmme e imkn bulamadlar. Se bebi
lle rin okluu idi.
Ayni ylda arap ordus u kumandanMuh a mme d , Roma
diyarna akn etti. Bazkyle ri yama etti, 150 muharibi ve
60 keii ve bakeii esir ald, mabedle rde n halarve tefri-
at gtrd. Bunun zerine romahlar toplandlar, kara ve
de nizden bir orduyu hareket ettirerek Kihuma kadar geldiler,
araplardan erkek, kadn ve ocuk oimak zere 15.000 den
fazla esir aldlar. Bundan baka buralardaki hris tiyanlarzorla
alp gtrdle r ve gya araplarn gelip bunlarldrmele rine
mani olmak is te dikle rini ileri s rdle r.
ki yz seksen dokuz (m. 901) ylnda M ut a d d ld.
Eraf, Calonicus e hrinde ki olu M k te f i yi ge tirdile r ve
onun yerine ge irme k istediler.
M u t a d d tan s onra olu M kt e f i 6 yl, 9 ay hkm
s rd.Bu halfe tahta geer gemez babas nn yer iinde vcude
ge tirdii maaralara kaplar yaptrdve ktlk edenleri bunlarn
iinde haps etti.Bu halifenin Ca f e r adlbir olu vardki mne c
cimlikte harikulde hner s ahibi idi ve ke ndis inde n nce gelen
lerin heps ini geride brakmt. Bir gn onun aalarndan biri
elinde bir as turlap ile yaklat ve henz doan bir ocuun
taliine bak, dedi. O da baktve u s zleri s y le di: Bu o
cukta akl yok, 43 gn s onra ye me ini eline alp yiyecek. Bu
ocuun ne olduunu bana anlat,, de di. Aa da itiraf etti bu
ocuk bir ke di yavrus undan ibarettir,,.
Yunanllarn 1213 (m. 902) ylnn yaz ortas nda imal
rzgrlarEmes a ehrinde esti. Bu yzde n ok idde tli s ouk
lar oldu, s ular dondu, herkes abalar giydi ve ateler yakarak
s nmaa alt. Bu ise fevkalde bir hdis e idi.
Yunanllarn 1218 (m. 907) ylnda haremaas B a s i l ,
arap hkmdarM k t e f iye eli olarak gnde rildi ve esirle
rin mbade le s ini is tedi. Bu Eli, arap esirleri aras nda 10 kiiyi
he diye olarak ge tirdi ve izzetikram ile karland. Bir yl
s onra mbade le yapld, erkek kadn 3.000 kadar arap kurta
rld ve zincirleri zld. Yine bu ylda (araplarn 289,
m. 901) M k t e f i ldve kardei yerine geldi.
M k t e / /den s onra kardei Mu kt e d i r 27 yl hkm
s rd. Tahta oturduu zaman 13 yanda idi. Gere k aklen,
gerek be de ne n olgunlamam olduundan eraf onu tahta
oturtmu olmalar yznde n piman oldular. Bunun zerine
eraftan biri olan A b b a s bu mesele ile son derece alkadar
olarak eraftopladve bunlar M ut e z m olu M ut a s d' a 1
gide re k ona biat ettiler. Sonra Mukte dir ile anas na ve harem-
aas na s araydan kp gitmek iin bir emir gnde rdile r. Ba
aa olan Mu n i s bu yzden hidde tle ndi ve die r haremaala-
ryla trk klemenlerini toplad. Bunlar s ilhlandlar ve Mut e z
ile beraber bulunan erafn zerine ans zn hcum ederek
Abba s ' ve bzerafldrdle r ve die rle rini esir aldlar.
Sonra Mut e z ' m olunu s araya getirdiler, geceleyin onu bo
dular ve binann iine gmdle r. Bylece Mu k t e d i rin
s altanats alamland.
Yunanllarn 1220 ( m. 909) ylnda Badatta iddetli
karlar yadve damlar zerinde 4 parmak kalnlnda kar
birikti. Bu na kadar Badatta kar yadngren olmamt.
Ons e kiz yl s onra, yani araplarn 315 (m. 927) ve yunanllarn
1238 (m. 927) ylnda Badatta tekrar ok iddetli s ouk oldu.
Souk o kadar idde tli idi ki kilerlerdeki sirkeler, yumurtalar,
yalar dondu ve aalar kurudu. Aynyl hare maas Mu n i s
arap ordus u ile Malatya kales inden Roma diyarna taarruz
etti, esirler ald, yamakrlk etti ve geri dnd.
1 Murtad( ) olmak ge re ktir, . R.
Araplarn299 (m.911)ylnda arap ordus u kumandanR
te m, Tars us kales inden Roma diyarzerine yrd, Ermeni Ma-
likhin kales ini zapte de re k yakt. Aynyl iinde, Mu k t e d i r ,
s arayndaki muganniyele re 100.000 altn dinar datt. Bu adam
hzinelerini bu ekilde boaltt s rada cretlerini isteyen
trk kleler tarafndan tazyik e diliyor ve onlara verilecek para
bulamyordu. Onun iin ktiple ri ve mal s ahiple rini, s ervetle
rini kendis ine devrettirmek iin en iddetli ikencelere maruz
brakyordu. Araplarn s altanatlarnkurduklarzaman biricik
dnceleri zafer ve ftuhat idi. Saltanatlaryayldzaman
bunlar kh galip geliyor, kh malp oluyorlard. Fakat
araplar bu s rada ke ndile rini s efahate, ayyala verdiler ve
galip gelmekten fazla malp olmaa baladlar. Onun iin
Romallarla sulh yapmak is tedikleri zaman Romallar s ulhu
istemiyor, belki es kiden kendilerine ait olan lkeleri tekrar
ellerine geirecekleri s rann hulln be kliyorlardve onun
iin [bir bahane olarak] elileri yalnz esirler mbade le s i iin
gnde riyorlard.
Araplarn 300 (m. 912) ve yunanllarn 1224 (m. 913)
ylnda cce bir kadm bir ocuk dourdu ve bir oklaronu
d Hindis tan memleketinde grdle r. Aynyl Roma kral
A l e x a n d e r ld ve olu Co n s t a n t i n 12 yanda olduu
halde onun yerine geti.
Yunanllarn 1227 (m. 916) ylnda Romallardan bir ordu
Tars us a, bir die ri Maraa gitti ve bunlar araplardan 50.000
kadar esir aldlar. Bu yzde n her yerdeki araplar matem
tutmulard. Aynyl Nas turlerin Dakuka metre polidi Badatta
is lmiyete girdi ve hris tiyanlar bu yzde n s on derece ke der
lendiler.
Araplarn 305 (m. 917) ylnda kral Co n s t a n t i n , arap
hkmdarna biri yal, biri genolan iki eli gnde rdi. Bunlar
Tagrite ge ldikle ri zaman araplar bunlarburada iki ay alakoy-
dular ve bunlarMu k t e d i r in s aray tefriatntamamlamas
iin beklettiler. Sonra Mu k t e d i r as kerlerini ve as lzdelerini
toplayarak elileri artt. De nildiine gre Mu k t e d i r ,
elilerin ikamet ettikleri bina ile saray aras ndaki yolun iki
tarafna 160.000 atldikmiti. Sarayn dkaps nnde altn
ve gmten takmlarla eerlenmi 500 atlbe kliyordu.
kapda da aynekilde eerlenmi 500 atlbulunmakta idi.
tavludaki bahede erkek dii ceylanlar, geyikler koumakta
idi. Die r bir avluda he rbirinin s rtnda 8 hintli bulunan 4 iri
fil gze arpyordu ve bu hindlile r neft ile yaklan mealeler
tayorlard. Daha ilerideki bir avlunun bir tarafnda 50, dier
tarafnda 50 ars lan bulunmakta ve bunlarn zincirle r ile bal
olduklargrlme kte idi.
Eliler btn bu avlulardan geirilerek ortas nda bir fs
kiye bulunan byk bir baheye gtrldle r. Fs kiye, beyaz
tenekeden yaplm olduu iin gmte n ayrt e dilmiyordu.
Fs kiye nin s tnde gmte n yaplma byk bir aabulunu
yor ve aacn dallarve yapraklan yaldzlanmolduu iin
gme benziyordu. Dallar ve yapraklan hafif bir rzgr s alla
makta idi. Aalarn dallan zerine, altn ve gmte n yaplma
kular konmutu. Bunlar yer altndaki s icimler s ayes inde uuyor,
trltrlseslerle cvldyor ve tyordu. Bahede birok hur
malklar vardve bunlarn etrafnda hurma s alkmlarna kadar
uzanan ve akas ya aacndan yaplan eriverler konmutu.
Sonra bahe nin iinde iri limonlar tayan birok aalar bu
lunmakta idi.
Kleler elileri bu bahe de n genibir s alona gtrdle r.
Salonun btn duvarlarmkellef rtlerle rtlmve duvarlar
onbinlerce s ilh, kalkan, zrh, yay ve oklarla s s lenmiti. De
nildiine gre duvarlarn ze rinde ki hallarn (?) s ays 22.000
kadar idi ve yere yaylp zerine bas lan hallar da baka idi.
Eliler buradan uzun bir koridora gtrldle r. Koridorun
s atarafnda s ilh tayan 1.000 beyaz aa, sol tarafnda be
yaz aalar gibi s ilhlanmolan 1.000 s iyah aa s ralanmt.
Eliler buradan geerek bir kapnnde P r o x i m u su, yni
v e z i r i grdle r. Ke ndis i yks e k bir taht ze rinde oturmutu,
ktiple r ve as ilzadeler e trafnda durmakta idiler. Eliler bunun
hkmdar olduunu s andlars a da bunun ve zir olduu ke ndi
lerine bildirildi.
Daha s onra ve zirin huzurundan klarak hkmdarn
bulunduu yere gidildi. Hkmdar, zeri kemerli ve abanozdan
yaplma bir taht zerinde oturuyordu. Tahtn bir ucunda 9 sra
mcevher, ortalldatyordu. Die r ucunda da ayni manzara
gze arpyordu. Hkmdarn 5 olundan 3 s anda, ikis i
s olunda idi. Anlatldna gre , eliler hkmdarn huzuruna
varmadan nce yedi kere oturdular ve dinle ndiler. Nihayet
ieri girdikle ri zaman s e lm diye bardlar ve te rcmana
s ordular ' Yeri pme mizi ister mis iniz ? S izin tarafnzdan
bize gnde rile n e lile rde n ye ri pmele ri is te nme dii iin biz de
ye ri pmiyeceiz. Bunlar s ize s yle me mizin sebebi, bilgis iz
adam olduumuzu s anarak bizi hor grme me niz iindir,,.
Eliler vazifelerini yaptktan s onra cevap hazrland, ya
zldve hkmdar ce vabn ihtiva eden ve s ikay ve rdikte n
s onra elilerin gitmelerine ms aade etti ve onun bir emri ze
rine elilerin herbirine 20.000 zuze verildi, bunlarla be rabe r
arap elileri gnde rildi ve arap es irlerini s atn almak iin
bunlara 170.000 dinar verildi. nk Romallarn e linde ki
arap esirleri, araplarn elinde ki Roma es irlerinden fazla idi.
Eliler geri dnnce Roma kralesirleri mbade le etmek is
teme dii gibi, s atmak ta is temedi.
Araplarn 308 (m. 920) ylnda, Badattaki araplarn
ayak takmbir arbede kardlar, hapis hane kaps nkrarak
mcrimleri s rkle dile r ve hris tiyanlara te cavz ettikten ba
ka tabip S i me o n olu Ab d u l l a t i m ve hris tiyan ktiple rin
evlerini yama ettiler. Bunun zerine vali bunlar yakalad,
reis lerini kazkladve arkadalarnn ellerini kesti.
Araplarn 309 (m. 921) ylnda araplarn, ad Ha i l ac
olan bir zhidi, Badatta yakaland. Bu adam, Allahn ke n
dis ine hull etmi olduunu ve bir takm s ahte krlklarla
hrikalar (mucizeler) yaptngs te rirdi. Bu adama, Hkm
darn emri ile 1.000 krbavuruldu, s onra elleri ve ayaklar
kes ildi, cesedi yakld, kafas bir mzraa s aplanarak rana
gnde rildi ve her tarafta dolatrld.
1238 (m. 927) ylnda Romallarn bir ordus u Samosa-
taya kadar ilerledi ve kiraln adr buradaki Ulu camiin
iinde kuruldu. As ke rle r minareleri (halkibade te dave t iin
kullanlan kuleleri) yktlar, ahaliyi esir e dip gittiler. Bir arap
ordus u bunlar takip ederek btn gtrdkle rini ge ri ald
ve Roma kiralnn bir akrabas nda ele geire rek zincir
ler iinde Badata gtrd.
Mte addit muharebelerde zafer kazanmak yznde n
mutaffer,, 1 nvannkazanan hare maas Mu n i s bu s rada
hkmdar tarafndan hus umet grme e balad. Mu n i s bir
hiyanete uramaktan korkarak ke ndini dikkatle kollamaa
baladve hkmdarn ona kar nefreti bs btn belirdi.
Erafn ve as kerlerin pek ou ona bal idiler. Bunlar ona
cesaret vererek de dile r ki neden korkuyors un ? Biz daima
s eninle beraber dvtk ve s akaln bitme dike s eni brak
mayz,?.
Mu k t e d i r , halkn is yan his lerini farkedince korktu ve
Mu n i se haber gnde re re k : sen beni yerime ye rle tirdin,
bana s adakat ye mini ettin. Bana kar iini te miz tutars an,
Allah namna ye min e derim ki, s ana kar hibir hiyanette
bulunmam. aye t kalbinde baka birey vars a, ben de Allaha
s nrm. Fakat hibir zaman dnme yeceim bir ey vars a,
s eninle mcade le etmektir., dedi. Mu n i s , barmaa mte ma
yil de ildi. Onun iin s on derece iddetle hareket etti ve
halifeyi getirerek bir odaya kapad. Sonra Mu k t e d i r i n
olu Mu h a mme d' i hapis haneden kararak ona biat etti,
ona K a h i runvannvererek, tahta oturttu. Saray zabitleri,
kendile rinin buradan karlarak, bakalarnn, yerlerine ge ti
rileceklerini anlaynca kllarn ektiler, K a h i r ile bera-
-ber olan erafldrdle r ve yalnz burada bulunan Mu n i s ' e
dokunmadlar. Sonra K a h i r i yakalayarak yks e k sesle ba
rdlar : halife Mu k t e d i r yaayacak,,. Sonra bunlar s a
raydan ktlar ve herkes onlarn peine takld. Bunlar Mu-
n i sin evine gittiler, onu Mu kt e d i rin yanna gtrdle r,
sonra s araya getirdiler. Mu n i s , birey yapacak vaziyette de
ildi. Fakat herkes ke ndinde n korkuyordu. Mu k t e d i r onu
artt ve kendis iyle barmas n rica etti. Mu n i s ona
gve nme dii iin de rhal buradan kt, Mus ula gide re k as ker
topladve buradan Badata ge ldi. Mu k t e d i r de as ker top
lamolduu iin Badattan karak Mu n i s ile karlat.
Halife Mu k t e d i r ye nildi ve ldrld. Sonra babir mz-
1 M uzaffe rolacak, . R.
1 M unis , hare m aas olduu iin s akals zd. Maks at, onun s akal s ahibi
olmas nas l imkns zs a, ar kadalar nn da onu brakmalar nn o kadar
imkns z olduunu anlatmakdr . . R.
raa s aplandve tehir e dildi. Bu hdis e araplarn 320 (m.
932) ylnda vuku buldu.
HarranlBatabip S a b i t olu S i n a n onun de vrinde
yayordu ve bir kims e onun izni olmadan, otlar 1 zerinde
ticaret yapamyordu. Bu adamn birok s zleri mehurdur.
Bir gn ona bir tabip ge ldi, yalbir adamd ve muhteem
bir elbise giyiyordu. Sinan onun d grnne bakarak
izzetikramda bulundu. Sonra onunla bir takm meseleleri
konumak is tedi. Fakat ihtiyar adam, ii fazlaca altnla dolu bir
kese kararak " e min ol kide di, is mimi yazmadahi bilmem,
mrmde bir ey okumadm. Fakat evimde birok yaayan
kims eler var ve bunlar benim kazancmla ge iniyorlar. Sizden
ricam bunlarn ekme ini kes memektir,,. S i n a n gld ve
peki,, dedi. Yalnz u talimata riayet etmen icap e de r:
ciddi hibir has talte davi etme ve s akn bir damarama
a teebbs etme. Sonra, is hal ve rici hi bir il verme,,.
ihtiyar adam yemin ederek hi bir vakit Oxyme l' de n daha
kuvvetli bir ilvermeyeceini temin etti, S i n a n da onun
tabiplik etmesine ms aade etti.
Baka bir gn yine tabiplik eden yakklbir genge ldi
ve S i n a n ona s ordu : tbbkimde n re ndiniz?. Ge ncevap
ve rdi: Babamdan,,. S i n a n tekrar s ordu; ''Babanz kim?,,. O
da cevap verdi : dn s izinle gren ihtiyar adam,,. S i n a n
gld ve ona u s zleri s y le di: babana ve rdiim talimata
riayet artile s en de git al,,. Halife Ka h i r , S i n a n ' tazyik
etti ve onu zorla putpere s tlikten ayrarak araplarn dinine s oktu.
Mu k t e d i r den s onra K a h i r bir yl, altay hkm
s rd. Mu k t e d i r ldrlmolduu iin Mu n i s , ldrle n
hkmdarn olu E b l -Ab b a s ' m tahta geirilmes ini as ilza
delere tavs iye etti. nk,,, de di byle yapars anz anas na,
dul braktkars na, kars nn kz karde ine ve dads na te s e lli
ve rirs iniz. Zahme te uramadan e lle rinde ki altnlar me ydana
kartrs nz,, . Fakat eraf bu tavs iyeyi kabul etmiyerek v e :
artk kadnlardan e ktikle rimiz yeter, Zate n olann heps i, anas
yznde n oldu. imdi de kars ves aires i yznde n de bir takm
s traplara uramak is temiyoruz,, dediler. Bunun zerine Muta-
1 liin kullanlan, . R.
ddn olu Muhamme di ge tirdile r ve ona Ka h i r , , unvann
taktlar.
Halife hkmran olmaa baladktan s onra, Mu k t e d i r i n
anas n ikenceye uratt, bir bacana ip balayarak as t
ve ierlek (yahut, tehlikeli) yerlerine dayak atarak onu altnla
rnme ydana karmaa mecbur etmek is tedi. Bu kadn iken
ce e dildikte n s onra nesi vars a heps ini ifa etti ve daha baka
bireyi bulunmadanlald. De nildiine gre Mu k t e d i r ' in
annes i, bu adama, s arayda mahpus olduu zaman birok iyilik
ler yapm, ona yiyecek, iecek karm, trl trl gzel
eyler gndermi, hatta yanna cariyeler gnde rme e dahi
muvaffak olmutu. Bu kadn onu mahpus olduu yerden kar
yor, bir yere gizliyor, o da buradan halifenin ve rdii ziyafet
leri gryor, muganniye le rin seslerini iitiyordu. Bununla be ra
ber bu adam iktidar me vkiine geer gemez ona bu kadar
irkin bir ekilde mukabe le etti.
Mu n i s ile arkadalarhkmdarlardan nefret edegeldik-
erinden ve bunlarn eline dmekten korkmakta olduklarndan
s arayn btn kapmuhafzlarnke ndi arkadalarndan tayin
ettiler. Erkek, kadn, s araya herkim girers e aratrlmas nis te
dile r ve bylece ke ndi hareketlerine dair hkmdara birey
bildirilmes ine mni oldular. Bunlar s aray o kadar s kbir
muhafaza altna almlardki hizmetiler ieriye s t gtrdk
leri zaman muhafzlar ellerini s t anann iine daldryor ve
anan iini aratryorlard!
Derken cenab hak Mu n i sin as kerleri ile s air erafn
aras nat. Bunun zerine bunlar le gittiler, K a h i r de
bulunduklaryeri bularak heps ini ldrd ve bylece ke ndi
s altanatna s ahip oldu. K a h i r s araydaki btn muganniye
ve mugannile ri, para mukabilinde s atn alnan erkek, kadn b
tn kle ve cariyeleri kovdu ve btn bunlar muganni ve
muganniye olduklariin tacirlere mukavele yaplmadan s atld.
K a h i r , eraf ve as ilzadelerin ouna, ldre s iye dayak ata
rak mallarnzaptetmiolduu iin geride kalanlar bir kl
darbes ine uramgibi dalmlard. Bunlar ihtiyar erkeklere
ve kadnlara araplarn kitaplarnre tiyor, Ka h i ri muhafaza
eden klelere yalan ryalardan bahs e diyor ve u yolda s zler
s ylyorlard: Biz s zlere dair fe na ryalar grdk. S iz dik
katli davrann, kkmdarn s izi mahve tmes ine kargelin,, .
Falclar ve mneccimle r de ayn ekilde hareket e diyor ve
trltrlfena habe rle r yayyorlard. Bu s ayede K a h i rin
muhafzlar gnn birinde hkmdar tarafndan ldrle
ceklerine inanmlar, K a h i rin fazlaca s arho olduu bir
gece onu zincirlemiler, iki gzne s rme ekmiler ve vazife
lerini brakp gitmilerdi. Bu hadis eler araplarn 322 ( m. 933 )
s enes inde vuku buldu. Birkayl s onra bu halife K a h i r , Ulu
Camide dile niyor ve gzleri kr olduu iin bir die r adam
onu elinden tutuyordu.
K a h i rden s onra Mu k t e d i rin olu Rd ( ^ I j )
6 yl, 10 ay hkm s rd. Eraf onu hapis hane de n kararak
tahta oturttular. De nildiine gre K a h i rin gzle rine s rme
ekilmes i onun emri ile olmutu. Araplarn 323 (m. 934)
ylnda Badatta Karh J f ) nahiyes inde byk bir yangn
koptu, birok ticaret mallarile nice nice binalar yand. Rd
mallarn kaybe de n tacirlere 3,000, evleri yanan kims elere
10.000 dinar ve rdi ve ev s ahipleri evlerini ye nide n yaptrdlar.
ok ge meden aynsemtte bir yangn daha koptu ve ayn
yl Badatta kar yad.
Yunanllarn 1249 (m. 938) ylnda Roma kral Cons -
t a n t i ne has ta dtnde n ve le ce ini his s e ttiinde n
damadRoma nus ' u. ard, tacke ndi elleri ile onun bana
geirdi ve krallniln etti.
Araplarn 328 (M. 937) ylna ms adif ayn ylda Roma
kral, arap kralRdya kyme tli talarla ilenmi altn ve
gmkaplarla s air eyadan mteekkil deerli hediyelerle,
Roma dili ile ve arapa tercmes ile birlikte altn yaldz ile
yazlmme ktubu tayan bir eli gnde rdi. Me ktupta : byk
Roma hkmdarlarR o m a n u s , C o n s t a n t i n u s , I s t e pha -
nus y ve C o n s t a n t i n u s ' tan, yks e k muzaffe r s lm hkm
darna s elm. Size karolan s ars lmaz muhabbe timizde n ve
zti birade rane nize kar duyduumuz s e vgiyi s alamlamak
arzus undan dolaysize he diye le r gnde riyor ve tarafnzdan
kabul ile karlanmas n umuyoruz,,. Mektup bu s zlerden
baka halife R d i y i s ulha dave t eden birok uzun cmleleri
ihtiva e diyordu. Arap hkmdarhediyeleri kabul e dip bun
lara hediyelerle mukabele etmive bir eli ile birlikte gn
de rdii mektupta u s zleri s ylemiti : mminle rin e mri ve
Allahn kulu E b l -Ab b a s R a d 1den Roma diyarnn
hkimle ri R o m a n u s , C o n s t a n t i n u s , I s t e p h a n u s ve
Co n s t a n t i n u s ' a s e lm. Ricanza mebni, he diye le rinizi s evgi
ile kabul ettik. Aramzdaki s ulhu kuvve tle ndirme k iin biz de
size hediyeler gnde riyor ve e limiz vas tas ile s ayglarmz
s unuyoruz,,.
Ro ma n s un kralls ras nda bulgar S i my on s tanbula
hcum etti ve Tarkile Make donyayyakt v e . tahrip etti.
S i my on Edirne nin kars nda karargh kurarak buras nda
zaptetti. Bunun zerine, Romanus mdahane li s zlerle ve he
diyelerle onu te s kin etti. S i my o n , kral Ro ma n u s ' u grerek
aralarndaki s ulhu bs btn kuvve tle ndirme k is te diini s yledi.
Kral da deniz ze rinde mnas ip bir yerde bulumakabul
etti. Bunlar da kayklar iinde bulutular ve aralarndaki mu
habbeti teyit ettiler. Romallar byle ce garp tarafndan emin
olduklariin yzlerini arka evirdiler ve 1252 ( m. 941 ) ylnda
hareket ederek Kaphartuthaya ge ldile r ve btn memleketten
ganimetler alarak geri dndle r.
Araplarn 329 ( m. 940 ) ylnda arap halifesi Rd ' n m
s traplar artt ve bu yzde n devle t ileri ile megul ola
mayacak hale geldi. Tabib, S a b i t olu S i n a n onu byk
bir hnerle tedavi etti is ede halife kurtulamad. Radnin hare-
maas olan bir Trk kles i vard ki ad Zi r a k idi. H
kmdara ait her hus us onun elinde idi. O da bu yl has ta
dt ve ld. Halife son derece ke derle ndi ve en kyme tli
es ki araptan 400 gm arabn Dicleye dklme s ini emretti
ve ks a bir zaman s onra ke ndis i de ld.
R d den s anra Mukte dir in olu Mtte ki 3 yl, 1 ay hkm
s rd. Araplarn 329 ( m. 940 ) ylnda bu halifenin devleti ida
reye balamas ile Badatta gda madde le ri son derece azald.
Bir kor buday 130 altn dinara s atlyordu ve ins anlar ot ve
yabani meyveler yiyorlard. Daha s onra mthibir veba koptu.
Bu veba o derece s algndki, ins anlar namazlarklnmadan k
me kme gmlyordu. Dicle nehri bu s rada tatve birok
evler ve hurmalklar harap oldu.
Yunanllarn 1253 ( m. 942 ) ylnda Romahlar tekrar Ki-
likyayis tilettiler ve Hammuh lke s inde n 15 bin esir gt
rerek kyle ri yaktlar ve geri dndle r. Badattaki ktlk
iddetlenmi, bir kor buday 210 altn dinara s atlr olmutu.
Hattbir kor budayn fiatyks ele yks ele 317 dinara var
mve ins anlar lle rin etini yemilerdi. Bu s rada Badat
kprs yklm ve birok kims eler Dicle de boulmulard.
Bir yl s onra Romallar Maiperkat, Arzan ve Nis ibise gelmi
ler, esirler almlar, kyle ri yakmlar ve geri dnmle rdi.
Araplarn 331 ( m. 942 ) ylnda Roma kral, arap halifes i
M t t e k i ye bir eli gnde re re k me ndili, yani Edes s a kilis e
s inde bulunan bez paras n, yahut yz rts nis tedi. nk
Mes ih efendimiz bu mendil ile yzn silmi ve yznn iz
gile ri onun zerinde iz brakmt. M e s i h bu me ndili ke ndi
sini grme k isteyen Edes s a kral A b h g a r h a gndermiti.
Roma kral, bu me ndil ve rildii takdirde ne zdinde bulunan
arap es irlerinin birounu serbest brakacan vadetmiti.
M11 e k i ke ndi dininin hkmle rine vkf olan fakihleri top
ladve kanunlarnn byle bireyi vermei kabul e dip etme
diini s ordu. Bunlar da u cevabverdiler : Byle bir me ndil
mbare k birey ise de ms lmanlar a, plak ve muztarip ol
duu iin bunu vermekte bir mahzur yoktur .
Bu s rada ad T z n olan bir ordu kumandan Ba
datta byk bir nfuz s ahibi oldu. Halife Mt t e ki ondan
korkarak zevcelerini ve kle le rini ald, Calonicus a gitti ve
burada bir mdde t ikamet etti. Bunun zerine T z n ona
bir haber gndererek, tahtndan uzak kalmas yznde n ken
dis ini muaheze etti ve niin uzakta kaldns ordu. T z n
halifeye s adakat ye minini ifa ederek onu ayrca okad,
M t t e k i de kalktve Badata geldi. T z n halifenin de
niz yolu ile ge ldiini haber alarak as kerlerini topladve hali
feyi karlamaa kt. Halife muvas alat edince T z n atn
dan indi, halifenin ayaklan dibinde toprapt ve halifenin
nnde yaya olarak yrd. Fakat halife onun yaya gitmes ine
razolmayarak atna binmes i iin srar etti. Bunun zerine
esasen bir pus u hazrlam olan T z n arkadalarna bir
iaret verdi, onlar da halife ile muhafzlarnevirdiler. Halife
s araya girmeden nce ona karkllar e kildi ve ke ndi is
tei ile e kilme dii takdirde ldrle ce i bildirildi. Halife
ok fena bir vaziyette olduu iin makamndan e kildi ve
bunu alenen iln etti. Bunun zerine halifeyi s araya s oktular
ve burada haps ettiler. Sonra Mk t e f nin olu A b d u l l a h '
getirerek tahta oturttular ve ona M s t e k f i unvannve rdi
ler. Bunlar araplarn 333 (m. 944) ylnda vuku buldu.
Mt t e k den s onra M kt e f nin olu Ms te k f i
bir yl, drt ay hkm s rd. Onun tahta getii yl iinde
Alanlar,As kalapar (Is lavlar), Lagzayalar (lazlar), Aze rbaycana
ge ldile r ve Barda ah adlehri zapte de re k 20.000 kadar kiiyi
ldrdkte n s onra geri dndle r. Eraf, halife Ms t e k f i ' y e
karyine hiyane t etmei dndle r. Halife birgn tahtnn
ze rinde oturuyorke n eraf her zamanki gibi ieri girdiler,
yeri ptle r s onra halifenin elini ptle r ve ayakta durdular.
Erafn s aylartamam olunca en s on gelenleri yeri pt
ve halife ye yaklat. Halife, onun elini pme k iin yaklatn
s anarak ona doru elini uzatt. As ilzade eli tutarak halife yi
ke ndine doru ekti ve onu tahtnn ze rinde n kaldrarak
yz s tyere yuvarlad. Btn eraf halifenin etrafna top
landlar, onu yaya olarak s araydan kp gitme e mecbur
ettiler ve ordu kumandan M u i z z -E d de v l e ni n konana
gtre re k haps ettiler. Sonra Mu k t e d i r i n olu F a d V
getirdiler, tahta oturttular ve ona liMu t (J*,.) adnverdiler.
Mu s t e k f i * de n s onra Mu kt e d i r d i n olu M u t 29 yl,
5 ay hkm s rd. Eraf bu halifeyi tahta ge irdikte n s onra
Ms t e k f i ' y onun huzuruna getirdiler, o da selefini s elm
lad, Ms t e k f i de ekilmiolduunu s yle diinde n s arayda
haps e dildi. M ut ' in tahta ge tii yl, yani araplarn 334 (M.
945) ylnda eraftan ikisi kavga ettiler. Bunlarn biri Mus ul
valis i Nas r -Edde vle , die ri is e halife Mu t ' i tahta getiren
Muizz-Ede^vle idi. Na s r ge ldi, Badadn ark ks mnzaptetti.
ehrin ga^rp ks mda Mu i z z ' m elinde idi. Mu i z z daha
fazla kuvve tli olduu iin nehri geerek ark tarafna ilerledi
ve Na s r , Mus ul is tikame tinde kat. Bu ks mn halkMuizzin
klcndan korktuu iin erkek, kadn hep birde n Mus ul yolunu
tuttular ve biroklan s us uzluk ve yorgunluktan yolda ldle r.
Bilhas s a yaya olarak s eyehata alk olmayan kadnlar ok
kayplar verdiler. Yol zerinde, mkellef elbiseler giyen vali
kzlarnn yerlerde serili olduklargze arpyordu. Bunlardan
biri elinde ki antas ngs tererek iinde 400 dinar var. Aln-
Abul-Farac Tarihi, F. 11
da bir iim su ve rin diye baryordu. Fakat bir kims e de
ona bakmad, hibir kims e de kes eyi almak iin dnme di ve
herkes ke ndi cannkurtarmak iin kamaa baktve bu ka
e s nas nda 10.039 can telef oldu. Mu i z z bu hadis elerde n ha
ber alnca s ulh iln etti, muhacirlere su gnde rdi ve bun
largeri evirdi. Anlatldna gre Babil halk bugn gr
dkle ri felketin bir eine hibir vakit ras tlamamlard.
De nildiine gre bu s rada Badatta bir falcvarmve
bu adam vecd (ce zbe ?) iinde ileriden haber verirmi. Netekim
bu hadis e nin vukuundan evvel Badat arlarnda dolarke n:
ey Badat ocuklar, kadnlarnza yaln ayak ge zmei retin
ve ke ndinizi s efalet ve yoks ullua altrn. nk fe lke t
y akndrdermi. Netekim de dii gibi de oldu.
Aynyl Badatta mthi bir ktlk oldu ve bir kor
buday 400 altn dinara s atld. Badat \ls ne gre 1.000
kilo hurma 60 altna s atlmt. Evler, balar ve bahe le r et
paralan ve ekmek s omunlar mukabilinde s atlmt. ns anlar
atlarn ve merkeplerin tezeklerinde kalan arpa tanelerini top
layp yemekte idiler. Nice nice kadnlar ocuklarnfrnlara
atarak etlerini yedikleri iin yakalanp ldrlmle rdi. Birok
ins anlar ktlk es nas nda lmle r ve cesetlerini gmecek kims e
bulunmadiin, kpe kle r tarafndan paralanmt.
Bin iki yz altm(m. 949) ve araplarn 337 (m. 948)yhnda
Romallar arap lkelerine s aldrdlar. Emese ve Halep emiri
S e y f -d -d e v l e bunlarla dvtve araplar krldlar. Roma
hlar Ge rmanik' i yani Maraaldlar. Sonra Tars us a geldiler,
ldrdle r, yama ettiler ve geri dndle r.
Araplarn 339 (m. 950) ylnda Seyf -Edde vle ks men atl,
ks men piyade 30.000 as ker topladve Roma diyarnis til
e de e k byk ganimetler ele geirdi. Ar ap komandangeri
dne rken Romallar onu takip ettiler ve ona karms tahkem
mevkile rinin kaplarn kapayarak btn arap as kerlerini
ldrdle r, esir ettiler ve ganime ti geri aldlar. S e y f -d-
d e v l e birkaadamile birlikte kamaa imkn buldu ise de
batn as kerlerini, atlarn, katrlarn, hzine s ini ve mallarn
kaybetti.
Bu yl iinde Mekke camiinde bulunan ve Mekkeyi ziya
ret edenlerce mbare k s aylan Ha c e r -i E s v e d (s iyah ta)
23 yllk bir ayrlktan s onra yerine ge tirildi. Bu ta, K a r
na t l e r , yani ce nuptaki haydutlar alp gtrmle r ve onu
50.000 altn mukabilinde iade etmilerdi. Fakat iade edilen ta
iki para olmutu ve onun iin bu iki para, gmte n halka
larla bititirildi, bu gn de hlyledir. Bu sra, son derece
bolluk srasidi ve 20 kilo ekmek Badatda bir zuze ye s at
lyordu.
Yunanllarn bin iki yz altm(?) s ekiz (m. 957) ve araplarn
345 (m. 956) ylnda Romallar deniz yolu ile Tars us a giderek
birok kyleri yaktlar ve araplardan 1.800 muharibi ldrp
geri dndle r. Ks a bir zaman s onra Seyf-Eddevle bir ordu
toplad, Roma diyarnis tiletti, esirler aldve birok yerleri
yaktgibi, biroklarnda ldrd. Seyf-Eddevle, Kilikyann
bir ehri olan Adanaya gelerek burada birkagn kaldve
Tars us emirini takviye ve tevik ederek Romallardan korkma
mas ns yle dikten s onra buradan ayrip Hale pe geldi. Roma
llar da baka bir yoldan onun peine derek Maipe rkata ge ldi
ler. Bura halknyama edip esir ettiler ve kyleri yakp gittiler.
Araplarn 346 (m. 957) ylnda yn yn ekirgeler
ge ldi ve mahs ul mahvetti. Ve ba da tahribat yapyordu yani
ihtinak illeti yaylmt. Bu veba o kadar idde tli idi ki bir
hrs z Badat zenginle rinden birinin duvarnda bir delik amaa
urarken deliin iinde ld. Hakimin huzuruna gitmek iin
koyu renkli elbis elerini giye n bir gen, bir ayana ayakkabs n
ge irdikte n s onra die r ayakkabs n giymeden ld. Kn
idde tli yamur yadve Byk De nizin ( Bas ra krfe zinin ? )
s ulare kildi ve 300 arn kadar alald. Bu yzde n evvelce
grnmeyen bir ok kayalar ve adalar meydana kt. Bir yl
s onra mthibir zelzele oldu, bir ok nahiyeler ykldve birok
kims eler Deylem ve Kahan dalarnn kmes i yznde n bo
ularak ldler. Romahlar, mid, Arzan ve Maipe rkata kadar
geldiler, bir ok kaleleri zaptettiler ve 1.500 kiiyi ldrdle r.
Birkagn s onra Romahlar Halep tarafna doru yrdle r
ve S e y f -d -d e v l e bunlarla Dalukta harbe tututu. Roma
hlar galip gelerek S e y f -d -d e v l e ' nin akraba ve taalliika-
tnda esir ettikten baka arap piyade s inde n biroklarnl
drdle r ve bunlarn pek az kaabildile r. Romallar Samo-
s atayda zaptetmiler ve buras nyakmlard.
Araplarn 347 fM. 958J ylnda Mus ul emiri Nas r -Ed-
de vle Badadta vergi gnde rme diinde n dolay Badad or
dus u kumandanemir Mu i z z - d - d e v l e ona karhareket
etti. Na s r , Nis ibis e katiin Mu i z z - d - d e v l e onu ta
kip etti. Bunun ze rine Na s r , Maipe rkata kat, fakat bura
da da tutunamayarak Hale pe gitti ve kardei Ha i f -d -d e v-
l e y e 1 iltica etti. S e y f - d - d e v l e karde ini son derece mu
habbe tle karlad, ona karo derece tevazu gs te rdi ki Na-
srn ayakkaplarnke ndi eli ile kard.
Araplarn 348 ( m. 959 ) ylnda Romallar Nasr-d-devle
nin olu Muhammed ile baz kle lerini Hale p mntakas nda
esir aldklargibi ordu kumandanEbl-Heytemi ve klelerini
Kaphartutha ehrinde esir aldlar. Romallar s onra Tars us a
ge ldile r ve biroklarn ldrp es ir aldktan s onra Haronia
kale s ini zaptettiler, iinde kile ri ldrdle r, kadnlarve ocuk
laresir ederek kaleyi yktlar.
Yunanllarn 1272 ( m. 961 ) ylnda kral Cons tantine
ld ve olu Ro m a n u s kral oldu. Bu kral s enatoya ve
as ilzadelere byk s ayggs te riyor ve her ins ana karcivan
merte hareket e diyordu. Bu kral aynyl iinde ordu kuman
dan Izuanni ( Joanne s ) - k i k u m u h k i n ( Zimis cen adi
ile de maruftur-i ve Nicephorus Domas ticus u arap lkelerine
gnde rdi. Bunlar yola karak mide kadar geldiler, burada
100 kadar muharibi ldrdle r, 30 kadar esir aldlar, s onra
mahs ulyaktlar ve ge ri dndle r.
Bunun zerine Hale p emiri S e y f - E d d e v l e 30.000 adam
topladve Karhe na' ya kadar ilerleyerek byk ganime tle r ald.
Ge ri dnme k is te dii zaman Romallar ms tahke m mevkile rinin
kaplarnkapadlar, o da ancak kle le rinde n 300 kii ile kaabildi.
Romallar bunlarn ge ris ini ldrdle r, esir aldlar ve ganime ti
geri aldlar. Romallar bu Ha md a n olu S e y f - E d - d e v l enin
atlarn, s ilahlarn ve hazine le rinide ele geirdiler. Bus rada
hret kazanan adamlardan ldrle nle r aras nda Na m u s
olu H a mi d, Mu s a S a y a h an, KadE b Hs e yin bulu
nuyordu. Bu ylda Mus ulda yn yn ekirge grnd, bu
yzden yiyecek darloldu ve bir kor buday 2.200 z u z e v e
1 Me tin byle dr. . R.
ve bir kor arpa 800 z uz e ye s atld. Birok ins anlar Suriye
ve Badata, hris tiyanlar da s ahil ehirlerine katlar. Ayn
yl Trablus ta ehit Ma r B e h n a m m erefli adna mukadde s
bir kilis e kuruldu.
Araplarn 349 (M. 960) ylnda Mekkeye ibade t iin
gide n Ms rllar geri dndkle ri s rada uzun bir zamandan
beri yata kuru olan bir rman iinde karargh kurdular.
Geceleyin uyuduklar s rada bir sel koptu, heps ini byk de
nize s rkle di ve heps i mahvoldular.
Aynyl arktaki Trkle rde n iki yzbin adr ( yani aile )
halkms lman oldular ve araplarn dinine girdiler. Araplarn
350 (M. 961) ylnda araplardan byk bir ordu Antakyadan
Tars us a gitti ve Romallarn kurmuolduklarpus uya dt.
Romallar bunlarn bir ks mn ldrdle r ve birounu esir
olarak gtrdle r. Araplar ok fena kzmlard. S e y f -E d -d e v -
l e *nin bir kles i olan Ne c a Maipe rkat tarafndan Roma di
yarnis tilederek birok ganimet ve '2.000 esir al d; bunlarn
500 ne, zincirler vurarak birlikte gtrd.
Yunanllarn 1271 (M. 963) ve Araplarn 35 1 (M. 962) y
lnda Nicephorus Domas ticus 160.000 atlile Kilikyaya geldi.
Anazarba1ya karadrlarnkurdu ve buraya karidde tli
muharebe at. ehrin iinde ki Araplar yardm gelmes inden
midi keserek canlarna ve mallarna dokunulmyacana dair
s z ve rildii takdirde kale yi teslim edeceklerini bildirdile r ve
bylece hareket ettiler. nki datarafnda bulunan dmann
s urlarykmak zere olduunu grmle rdi. Nicephorus onlara
is tedikleri s zverdi, Araplar da kale nin kaplarnatlar. Ni -
cephorus ieri girince kalenin klla alnmas na remak kald
ngrerek ve rdii s z yznde n piman oldu ve btn
halkn camide toplanmas n emrederek, camiye girme yin ki m
s elerin kanndan mes ul olmyacanbildirdi.
Ertesi s abah Nicephorus ile be rabe r olan piyade le r ehre
girdiler ve s okaklarda veya evler iinde bulduklarerkekleri,
kadnlarve ocuklarldrdle r. Ni c e p h o r u s ehirdeki s i
lhlartopladve burada 40.000 tarpans e, yani zrhtan elbiseler
buldu. Bundan baka birok kllar ve yaylar da ele geti.
1 Ayn Zarba (<>j) Ebul-fida 103, . R.
Romallar burada 40.000 hurma aacnkestiler. Sonra Nicep-
horus camide toplanan halkn is tedikleri yerlere gidebilecekle
rini bildirdi ve akama kadar ehirde kalanlarn ldrle ce k
lerini iln etti. Ahali biribirini iniye e k kamaa balad.
ine ne n erkek, kadm ve ocuklardan birok kims eler ldkle ri
gibi, biroklan da yol ze rinde ldle r ve geride kalanlar da ne
reye gideceklerini kes tiremediler. Bunun zerine Ni c e p h o r us
camiyi tahribetti, ehrin iki s urunu ve byk binalarykt,
Kilikyada 22 gn kaldve 44 kaleyi ks men klla, ksmen
tes lim olmak sureti ile zaptetti.
De nildiine gre ahalis ine dokunulmayacana dair sz
verilmesi ve kale nin teslim olmas zerine bazermeniler
ihtiras larna kaplarak, ehirden kp gide n arap kadnlarna
tecavz ettiler. Karlarnks kanan araplar da kllarna sa
rldlar. Bu yzde n Ni c e p h o r u s D o ma s t i c u s kllarn
eken araplara kzd ve 400 erkek ile bir o kadar kadnl
drd.
Bu s rada Erbain Orucu ( 40 gnlk oru) mevs imi hull
ettii iin orumevsimi getikten s onra geri dnme k niyeti
ile Ni c e p h o r u s ile arkadalarKays eriye gittiler. Bunun ze
rine Tars us taki Arap kumandan4.000 kii toplad, Romallara
karyrd, fakat kendis i de, Tarsus kumandanolan kardei
Re b a b o l u da, askerler de ye nildile r ve ldrldle r. Ro
mallar Kilikyay tekrar is tilederek Sis Kales ini zaptettiler.
Buraya muhafzlar ve as kerkuvvetler koyarak Hale pe kar
yrdle r. Seyf-d-devle bunlara kargelerek muharebe etti ise
de ye nildi ve btn Ha m d a n oullan maktul dktler. S e y f-
ii d-d e v i enin kendis i ise birka adamla birlikte katve ca
nnkurtard. Ni c e p h o r u s D o ma s t i c u s , ehir s urunun ha
ricinde olan s araynele ge irdi ve buradan 390 talen gm
aldktan baka 2.400 katr ve s aysz zrh ve s ilh ald. Ni c e
p h o r u s s arayyakarak ehre karyrd, ehrin s urunda bir
rahne at, Romallar ieri girerek bitap dnce ye kadar ins an
kandktle r. Bunlar burada 2.000 Roma esiri bularak heps ini
serbest braktlar ve 10.000 erkek ve kzesir aldktan baka
tayabildikle ri kadar ganimet de aldlar ve geride kalan
yaktlar. Bunlar zeytin yaile dolu birok de polar buldular
ve yalar yzp akncaya kadar zerine su doldurdular. Bylece
yalar bou bouna akp gitti. Bunlar buradaki btn camileri
silip s prdler. Romallar burada 9 gn kalarak hereyi tahrip
ettirmilerdi.
Romahlar ilerlemek is tedikleri s rada Ni c e p h o r u s ile
beraber olan kral R o m a n u sun kzkardeinin olu itiraz etti
ve kale yi fe thetmedike ile rle miye limdedi. Ona mukavemet
edemiyen Ni c e p h o r u s u cevabverdi kale, nnde duruyor.
Git de zapt et. Kiraln hemirezadesi suru ykmak iin ilerleyince
kalenin iindekiler zerine talar attlar, o da yznevirerek
kamak istedi. Kalenin iindekiler de kapyaarak D e y l e m
l i l e r de n B a a namnda bir adam dar s aldlar, o da
kiraln hemirezades ini takibe derek omuzlarnn aras na bir
jzrak att, bu mzrak onun gs nde n ktve lolarak
onu yere serdi. Onunla beraber olanlar cesedini alp Ni c e
p h o r us ' a gtrdle r. Od a bu adamn intikamnalmak iin
elinde esir bulunan 1.200 arabn kafalarn kesti ve buradan
Roma diyarna dnd.
Hale p kyleri tahribattan kurtuldu ise de kyllere, araziyi,
ekmei ihmal etme yiniz, nk bu toprak bizim oldu ve biz
ks a bir zaman s onra ge ri dneceiz,, dediler. Bu s rada piyade
asker olan 1.000 Ermeni, Edes s a havalis ini istilettiler ve 1.000
koyun, 500 kz, araplardan 10 adam yakalyarak geri
dndle r.
Bu s rada Romallar araplara kars tn geldikleri iin
esirler ve ganimetler alyor, Ermenis tann ilerine kadar ilerliyor
ve geri dnyorlard. Ermeniler Hris tiyan olduklariin Araplarn
kendilerinden intikam almalarndan korkarak Roma hududuna
katlar, Romallar onlara Kapadokyadaki Se bas tiayverdiler
ve bunlar burada yerleerek oaldlar. Bundan baka bunlar
Araplardan alnan Kilikya kalelerine gnde rilmilerdi. Romallarn
yaptklarbtn muharebelere Ermeni piyade le r itirak ediyor
ve onlara ok byk yardmlar yapyorlard.
Ni c e p h o r u s ile Roma ordularHale pten geri dnnce
Simanduya vardklarzaman kral R o m a n u s un lmnde n
haber aldlar. Btn as ilzadeler S h u m u h k i n gibi dnerek
Ni c e p h o r u s Domas ticus u, Yunanllarn 1275 ( M. 964) ylnda
kral iln ettiler ve humuhkin Domas ticus u araplaria dv
mee memur ettiler. Nicephorus da s tanbula dnd ve taht
zerine yerleti. hu mu h k i n D o ma s t i c u s ise Mops u-
e s t i a' ya. kar yrdve ona kar7 gn karargh kurdu.
Ke ndis i ehrin s urunda 60 tan fazla rahne athalde ehre
giremedi. Onun iin bu ehrin etrafnve Adana ile Tars us
havalis ini tututurarak tahribe tti. Romallar l ocuklarna
yardm etmek zere Tars us tan gelen 5.000 kiiyi yakalyarak
heps ini ldrdle r ve ge ri dndle r.
Kilikyada byk bir ktlk kopmuve Araplarn ou bura
s nterkederek ama kamlard. Hale p, Harran ve Ede s s e -
de de idde tli ktlklar olmutu. Bir yl s onra da Domas ticus
Kilikyaya tekrar ge ldi ve 3 ay ak lde kaldise de ehri
zaptedemiyerek ve rgi tarh etmekle kald; as kerleri iinde has talk
ve veba s algnbaladiin geri dnme e mecbur olmutu.
Yunanllarn 1276 ( M. 965) ve Araplarn 354 ylnda kral
Nicephorus s tanbuldan karak Kapadokyadaki Kays e riye
kadar geldi. Tars us ocuklarile l e vltlarona bir me ktup
gnde re ke k tabiiyetine girme k is te dikle rini ve ke ndile rini idare
edecek birini gnde rme s ini is tediler. O da u ce vabve rdi:
s iz Araplardan yardm grme k hus us unda midi ke s mi, ktlk
yznde n lkpe k e tle rini ye mi, veba yznde n kkkrlacak
hale ge lmi olduunuz iin bana is yan edebilecek derecede
kuvve tle nince ye kadar benim tabiiyetime girme k is tiyors unuz.
Bende n gre ce iniz bir mukabe le vars a, kltan ibare ttir,,. Ni c e
p h o r u s mektubu, gnde rile n e linin ba ze rinde yakt,
elinin s akalntraettirdi ve kovdu. De nildiine gre her gn
Tars us da l ces etlerini ihtiva eden 300 tabutun ge tii
grlyordu.
Bunun zerine Kral Nicephorus as ker toplyarak ekilmi-
yen toprak zerine karargh kurdu ve buras nbu yln Re
cep aynn 13 ne ms adif cumartes i gnzaptederek, birok
kanlar dkt. Sonra erkek, kadn ve ocuk olmak zere
200.000 esir aldve bunlar Roma diyarna gnde rdi. Sonra
Tars us a karadrlarnkurdu. Bura halkahyarak, inliye-
rek ldrlme me le rini rica ettiler ve kaplarnamaa hazr
olduklarn bildirdile r. Nicephorus bu halden mtes s ir olarak
canlara ve mallara dokunmyacana dair s z verdi ve ehrin
iine girince Arap as ilzadelerine s ayggs tererek ke ndi s ofra
s na davet e tti ; sonra is tedikleri kadar mal ve s ilh alarak
Antakyaya gnde rdi. Antakyaya gitme k is temeyip die r arap
ehirlerine gitme k is tiyenleri de aynekilde gnde rdi. Bunlar
muhafaza iin eraftan 3 kiiyi memur etti ve bir kims enin
bunlara dokunmas na ms aade etmedi. Araplara dokunmaa
cret eden Ermenilerin elleri ve burunlarkes ilmi, s telik ar
dayak ce zas na arplmlard. Ni c e p h o r u s her tarafa eliler
gnde re re k araplarn her is te dikle ri yere emniyet iinde var
malarntemin etti. Bu kral, Tars us camis ini ke ndi atlariin
ahr yapt, s onra eraftan birini 5.000 atlile birlikte burada
yerletirdi ve ekilmiyen arazi zerine de eraftan bir die rini
tyin etti. Tars us te krar ina edilmive s on derece mmur
bir ehir olmutu. ehir o kadar bolluk iinde yzyordu ki
12 kilo ekmek bir zuze ' ye s atlyordu. ehir halknn birou
geri dnmle r, Hris tiyan olmular, die rle ri ke ndi dinle ri zre
kaldlars a da ocuklarvaftiz edilmilerdi.
Bir yl s onra kral Nicephorus , Amide karhareket etti
ise de zapte de me di. Bunun zerine Antiakh (?)a gitti ve
gnle rce harb etti. Fakat onun da zaptna muvaffak olamad, bu
yzde n etraftaki kyle ri ve baheleri harab ederek geri dnd.
Bir yl s onra Hale p emri S e y f - E d d e v l e Samarada ld.
Badat emiri Mu i z z - E d d e v l e diyare de n ld ve olu z z -
Ed- d e v l e yerine geti.
Araplarn 356 ( m. 966 ) ylnda Mus ul emiri N a s r- E d-
d e v l e yatanda uyumakta olduu s rada olu E b T a g l i b
onu yakalad, uzaklartrd ve Kavas hi kales inde haps etti.
Nas rn birkakere kovmuolduu Krt S a n i h ile bir ha-
remaas nonu muhafazaya memur etmiv e Na s r -E d d e v l e ' -
nin harite olan bite nde n hibir habe r almamas iin talimat
vermiti. Bu yzde n Na s r - E d d e v l e oullarve kendis ini
haps eden byk olu hakknda haberle r s orduka bunlar ye
me k is ter mis in ? me k ister mis in? derler ve bundan baka
bir ey is tememes ini s ylerlerdi. De nildiine gre, bunlar onu
kprze rinden ge iriyorken, ye rinden kalkm, Dicle ye bakm
beni boacak ms nz? diye s ormu, onlar da hayr, s eni
KavahVye gtre ce iz? demilerdi. Buna karda Ben olu
mu haps e tme i aklmdan ge iriyordum, o benden evvel davran
d,, demiti. E b T a g l i b babas nn Badata gnde rdii ver
giyi tediye e diyordu. Badat emri z z - E d d e v l e bunu ka
bul etti. Hale p ve Emes a emri S e y f -E d- d e v l e nin yerine
de olu E b-Ad- ma a l i 1 geti.
Yunanllarn 1279 (m. 968) ve Araplarn 357 (m. 967)
ylnda Horas andan gelen birkakii Antakyadan kan 3.000
Arap ile birlikte hareket ederek Kapadokyay is til ettiler.
Bunlara kar40.000 Romalharb ettiler, Horas anllarve An-
takyallarldrdle r ve ilerinden birok esirler aldlar. Daha
s onra Antakyadaki Araplar Halkidonyallarn patriini ldr
dler ve Antakya kilis elerinin birounu tahribettiler. Romallar
Se ruga da gittiler 300 Arap esiri ile birok davarlaralp git
tiler. Aynyl Na s r - E d - d e v l e Kava^hi hapis hanes inde ld
ve Mus ulun mukabilinde ki Nedamet dana (Yunus Nebi?) getirildi
ve gmld. Btn ocuklartabutunun nnde yaln ayak yr
dler. Bu senenin iinde E b' l -a l S l e y ma n b. V a h a p
b. S u f y a n , ki Badat Hris tiyanlarndan ve ulemas ndan idi,
bir s arrafn nezdinde 350.000 zuze buldu. Bundan baka bu
adamn evinde 12.000 arap testisi vard. Bu adamdan 140.000
zuze alndve geris i kendine brakld.
Aynyl Antakyadaki Horas anllarla Antakyah Araplar
aras nda ayrlklar oldu, Romahlar ge ldile r ve Antakyadan
erkek, kadn, generkek ve kz olmak zere 12.000 esir alp
gittiler.
Bir yl s onra, yani Yunanllarn 1280 (m. 969) ylnda
Romallar Kaphartuthaya geldiler, 800 kii ile birok ganimet
alp gittiler. Sonra Emes aya karyrdle rs e de onun, aha
lisi tarafndan boaltlm olduunu grdle r ve ehri tututu
rup gittiler. Bu yl iinde Badat yiyecek s knts ekti ve bir
kor buday 90 altn dinara s atld. Mus ul havalis inde de birok
ekirgeler grld. Ks a bir zaman s onra Roma kralNice
phorus geldi ve Antakyaya karadrlarnkurdu; s onra bu
radan Trablus a gitti ve ehrin dndaki btn binalaryakt
ve kuvvetli Gaza Kales ine kadar giderek bu kale yi ele ge irdi
ve iinden byk miktarda eya ald. Sonra Emes a ve Hale pe
karhareket edederek buralarda 2 av kald, esirler ald, ya
ma etti ve ona mukavemet edecek bir kimse kmad. Onun
yanndaki esirlerin 100.000 erkek ve kadn genlerden mte
1 Ebiil Me ali: S aad-iid-de vle S. 108,2 . R.
ekkil olduu grlmt. nk ihtiyar kadnlar ve ihtiyar
erkekleri esir olarak almyordu. Bunlarn bir ks mnldrm,
bir ks mns a brakmt. Romallr aras nda veba s algn
kopmamolsa idi Hale pi de, Antakyay da zaptedecekt.
Onun hedefi Kuds idi, fakat buraya gide medi. nkas ker
leri adam ldrme k yznde n ypranmlard. Sonra aldklar
ganimetin mthiykonlarhareketten alkoyuyordu,
Yunanllarn 1281 (m. 970) ve Araplarn 359 ylnda Ro
mallar Antakya civarndaki Luka Kales inin Hris tiyanlar ile
gizli tertibat yaptlar. Bu tertibata gre bunlar Antakyaya
giderek Roma is tils ndan korkmak dolays ile kap ge ldik
lerini s yliyecekler, Roma ordus u gelinceye kadar Antakya da
ikamet edecekler ve Romallarn ehri fethetmelerine ieriden
yardm edeceklerdi. Hris tiyanlar bylece hareket ettiler, 2 ay
s onra da kral Nicephorus un kardei 40.000 Roma askeri ile
ge ldi ve Antakyaykuatt. Luka Kalesi ahalis i bunlara da
tarafndan yardm ettiler; Romallar da Antakyaya girdile r ve
ehri zabtettiler. Romallar burada en genilde kan dk
tkten s onra ihtiyar erkekleri ve ihtiyar kadnlar bir tarafa
ayrdlar ve henz yetimemiolanlara is te diiniz yere gidiniz
dediler. Sonra yetikin erkekleri ve kadnlarve generkekleri
ayrdlar ve 20.000e varan bunlarRoma diyarna gnderdiler.
Bunlar Hale pe de 10.000 atlgnde rdile r ve Hale plile r her yl
muayyen bir vergi vermei kabul ettiler. Romallar bunlardan
8 kiiyi rehine olarak alp geri dndle r.
Bu s rada muharebede byk muvaffakiyetler kazanan, Ki-
likya ehirleri ile Antakya ve Suriye ye hkmran olan kral
Nicephorus btn Arap leminin ( yahut slm le minin) s on
derece korktuu bir ahs iyet olmutu. Kral bu yzde n gurur
lanm, ks taha hareket etmee balamve Kral Ro ma n us
un zevcesi T he op h a n a ile, arzus u hilfna, evlenmiti. Fakat
Nicephor bu kadarla kalmyarak kralln ke ndi nes linde kal
mas ntemin iin kralienin iki erkek olu B a s i l ve Cons -
t a n t i r i i ks rlatrmak is tedi. T h e o p h a n a onun maks adn
anlyarak oullarhe s abna son derece mteessir oldu ve,
D o ma s t i c us hu mu h ki n ile gizli bir andlama yaparak
pas kalya gecesi onu ve birok kuvve tli adamlarkadn kya
feti iinde saray kilisesine aldve N i c e p hor u sa, akraba
s ndan birkakadn, Kilis e de kalmak ve geceyi orada konu
arak ge irme k zere dave t e ttiini s yle di. Ni c e p h o r u sun
uykuya de rinde n derine dalmas zerine humuhkini ve adam
larnonun yanma s oktu, bunlar da onu uyurke n ldrdkle ri
gibi, saray kaplarnmuhafaza e de nlerde n 70 ten fazla kiiyi
de ldrdle r. Nice phorus un katline ait s ebebi, muteber kitap
lardan kefetmibulunuyoruz. Mar Michael, Malatyalgnatius a
is tinade de re k u s ebebi anlatr: Kralie , e vlilik hayatna s ada
kats izlii dolays ile kocas nldrmtr. Kralie nin bu hare
keti bir bahane de n ibare t de ildi, nki Ni c e p h o r u s ' u n
katlinde n s onra hibir erkekle evlenmedi ve Nice phorus tan
s onra hkm s ren h u m u h k i n ile yahut baka bir ahs la
alkalanmad.
Araplarn 360 (V. 970) ylnda, ge celeyin ldrle n iki arap
Mus uldaki Michael Nas turi manas trna yakn olan caminin
inde bulundular. N a s r- E d -d e v l e ' nin olu E b T a g l i b
de M usul Hris tiyanlarn120 bin zuze te diye s ine mahkm etti.
Araplarn 362 (m. 972) ylnda D o ma s t i c u s bir Roma
ordus u ile Nis ibis ehrini is tiletti ve birok ins anlarldrd.
Ke ndis i burada 22 gn kalarak es irler ald, yama etti ve
memleketi tahribetti. Sonra mide kar yrd, buradaki
ordu kumandanolan Ha z a r m o r d Mus ul valis i E b T ag-
l i b' e haber gnde re re k yardm is tedi. O da karde inin ku
mandas altnda byk bir ordu gnde rdi. Bunlar Romallarla
muharebe ettiler, Araplar galip gelerek Domas ticus u yakala
dlar ve onu esir olarak Mus ula gnde rdile r; Romahlar da
katlar. E b T a g l i b , D o ma s t i c us ' a s on derece ne zaket
gs te rdi ve bu s ayede Romallarla dos tluunu kuvve tle ndirme k
is tedi.
Domas ticus burada bulunduu s rada zehirli bir ban
yznde n has taland ve ld. Aynyl Badat halkNis ibis in
uradyama ve dkle n kanlardan habe r alarak s on de
rece kzdlar ve halife Mu t i e karbyk bir is yan kardlar.
Halk, Halifenin Araplar he s abna dme kte n e kindiini soy-
liyerek onunla is tihza e diyor, s arayna ve be nde le rine oklar
atyorlard. Tannm adamlarn biri Kfe de bulunan e m
zz-Ed-devle' ye gide re k Romallara karbir ordu gnde rme s ini
istedi.
Araplarn 363 (M. 973) ylnda halife M a t felce urad,
dili arlat ve kmldayamyacak hale ge ldi. Bunun zerine
Badat erafndan S e b k t e k i n adn tayan biri Halifeyi
s altanatterke zorladve makamna T l (/olU) adverilen o
lunu ge tirdi. Aynyl iinde Harranlmrik S i n a n b. S a b i t
olu tabip S a b i t vefat etti. Bu adam Araplarn 290 mc(M.
902) ylndan ke ndi hayatnn s onuna kadar tarihini tes bit eden
mehur bir Kronolojik tarih yazd. Bu byk adam, bu eseri
yazmamols a idi Arab hkmdarlarnn birok hare ktunutu
lacak ve kaybolacakt. Bu me llif onlarn htralarnkorudu
ve o zamandan bu zamana kadar zuhur eden yazclar bta
rihten is tifade ettiler.
Mu t i de n s onra T l , 17 yl, 9 ay hkm s rd. Bu ha
life, hilfete getikte n s onra ke ndis ini tahta ge ire n S eh k-
t e k i n ' m me vkiini yks e ltti ve ona Na s r - E d- d e v l e un
vannverdi. Bu s rada s nni Araplar ile Trkle r S e bkt e ki n' in
tarafn, i Araplar ve De yle mlile r z z - E d - d e v l e ' nin tara
fntuttuklariin halk aras nda mcade le le r balad. Bu yz
de n birok kims elerin kandkldve ok by k s araylar ele
dt. Araplarn 364 (M. 974), Yunanllarn 1286 (M. 945) yln
da z v a n n i (Joanne s ) ki Roma kralhumuhkindir, hareket
ederek Emes a ve Bale be ki zaptetti, s onra ama gitme k is teyince
Suriye nin Arap as ille rinde n Zaiath (Zevvath) 1 ola, am valis i
A l p e t h g a n a.- me ktup yazarak Roma kralna mukave me t etme
mes ini, nki ke ndis inin ona karciz kaldnbildirdi. Bu
nun zerine A l p e t h g a n , hu mu h k i ri e habe r gnde re re k
ona tbi olacan ve ke ndis ine her yl 300.000 zuze yi vergi
olarak gnde re ce ini bildirdi. Kral h u m u h k i n de razoldu.
hu mu h k i n ama yaklat zaman A l p e t h g a n
onu karlamaya kt, atndan inerek yaya yrd, onun kar
s nda nice de falar yeri pt. Roma kralonun bu ekilde ha
reke tinden me mnun olarak atna binme s ini s yle di, onu izaz
e yle di ve kars nda bir atls fatile hne rle rini gs terme s ini
is tedi, A l p e t h g a n bunlarn he ps ini yaptkral onu methetti
o da te krar atndan inerek yeri pt. h u m u h k i n te krar
1 bni-z-Ze yyat. Ebul F ida . R.
2 Ebl F idaya gre Efte kin. Be lkide Alp-Te kin dir. . R.
onun, atma binme s ini is tiyerek bir yllk ve rgide n affetti. Bunun
zerine A l p e t h g a n tekrar atndan inerek yeri pt. Roma
kralondan bindii at, kullandzrhve mzrais tedi. A l-
p e t h g a n a bunlarve rdikte n baka birok e ya ile gze l ko
kular, 20 at ve birok mzraklar takdim etti. Fakat Roma kral
yalnz onun bindii at ile bir tek mzraaldve die r eyay
teekkrle iade ederek Al p e t h g a n ' a . mke lle f elbis eler giy
dirdi, mce vherler verdi, gmte n yaplma anaklar hediye etti
ve katrlar verdi.
h u m u h k i n buradan S idona gitti. Ahali ehirle rinden
karak itaatlerini arz ettiler ve hediyeler takdim ettiler. O da
bunlarbrakarak Berut zerine yrd, buraya hcum ederek
klla fethetti ve ganimetle r alp gtrd. Roma kraldaha
s onra Gabala (Cebel, yahut Biblos ) ya hcum etti. Bura halk
mukavemet ettii iin ehri klla zaptetti ve ganime tle r ald.
Sonra buras nte rkederek Tars us a gitti ve kralie The o-
p h a n at m hemires i ona ldrc bir zehri ihtiva eden iki
verdi, o da vahim bir s urette has taland ve payitahta doru
ilerleyerek 4 yl hkm s rdkte n s onra ld. Bu kral as ker
vaziferini ifa hus us unda s on derece sertti. Yaps kuvvetli
idi, ces urdu ve muhare be le rde daima muzaffer oluyordu. Kral-
ls ras nda herkese iyilik etti, es irleri serbest brakt, s tan
buldaki byk kilis eyi ina ettirdi ve birok ehirleri, mem
leketleri zaptetti. Eraf ile btn halk mate mini de rinde n derine
tuttular.
Ondan s onra kral Ro m a n a sun oullar B a s i l ve
Co n s t a t i nu s 58 yl hkm s rdle r ve birbirle ri ile ok iyi
geindiler. B a s i l , karde inde n daha kuvve tli olduu iin Cons -
t a n t i n' i payitahtta yerletirdi, o da Araplarla mte madiye n
muharebe etti.
Araplarn 367 (M. 977) ylnda Dicle nehri 20 arn kadar
kabard, s ular kuyularve Badatn her tarafnkaplad. Ahali
gece gndz kayklar iinde yayorlardve bu s rada birok
byk binalar ykld. s tanbulda hkm s ren iki karde
Domas ticus ' lua W a r do s adl bir adam tyin ettiler. O da
bunlara karis yan ederek Romallarn Araplardan almolduk
larmemleketlere dorudan doruya hkim olmak is tedi. Bu
adam, Badat e mirle rinde n olan karde i, Adhad Ad -Dawlah 1e
bir eli gnde re re k ondan yardm is tedi ve Romallarn ark
taki s altanatlarze rinde me vkiinin s alamlanmas na ehemmiyet
ve rmes ini is tiyerek btn mrn Arap hkimiye ti altnda
ge irme i vade tti.
Bunun zerine kral B a s i l ile C o n s t a n t i n e eliler
gnde rdile r ve s inin s zn dinleme me s ini tavs iye ettiler.
A d u d - E d - d e v l e de s iye de il, fakat krallara yardm etmek
gerekle tiine karar verdi ise de kardei olan s iye karza
hirde muhabbe t ve alka gs te rdi ve mmkn olan her yar
dm vade tti. Roma krallar siye kar ordu gnde rdile r,
W a r do s ' da yardm gre ce inde n emin olarak birkakii ile
birlikte arap hududuna gitti ve Adud-Ed-de ule ye bir mektup
gnde re re k orduyu yola karmas nis tedi. Adud-Ed-de vle arap
as ilzade lerine gizlice habe rler gnde rdi, bunlar da s ilerle kar
deini ve ke ndis i ile be rabe r olan s air kims eleri yakalayp
Badata gtrdle r ve hapis hane ye koydular. Bunlar da burada
uzun bir zaman kaldlar.
Araplarn 372 (M. 982) ylnda Badat emri Adud -Ed-devle
vefat etti. Onun de vrinde tabip A b ba s olu A l i hret ka
zand ve Kral kitab(yahut ahane kitap) bu zat namna
telif olundu. Onun bu kitaba bu is mi vermes ine s ebep Ba
datta halife ile birlikte kumanda me vkiinde bulunan emirlere
kral denilmes i idi. Ayns rada ok yks e k bir tabip olan ve
M a Mi m re , (yani. Yz Hitabe ) adl eser ile die r birok
eserleri yazan E b S e h l M e s i h Horas anda yayordu.
Me s h40yanda iken bu dnyadan gtve karde i S a ms a m
-E d -d e v l e onun yerini a l d2.
Araplarn 373 (m. 983) ylnda Badatta ktlk oldu, bir
buday koru 4.080, bir arpa koru 2.040 zuzeye s atldve bir
ok kims eler alktan ld. Araplarn 376 ylnda (VI. 986) ha
life Ttahtnn ze rinde oturduu s rada Sams am-Ed-devle
ieri girerek s e lm,, de di, yeri pt ve tahtn s atarafnda
durdu. Die r eraf da girdile r ve aynekilde hareket ettiler.
airle r de ge ldile r ve Sams amdie r eraftan daha fazla meth-
!] Adud-Ed-de vle . . R.
2 S ams am Ed-de vle , Adud-Ed-de vle nin oludur ve babas nn ye rine
ge mitir. Muhtas ar, s a. 301. . R.
eden kas ideler s yle dile r. Vaziyetin bu merkezde olduunu g
ren eraftan biri, yani eref-d-devle, dier eraf ile birlikte
gizli bir pln hazrlad, bunlar Sams am-Ed-devleyi kims eye sez
dirmeden yakaladlar, ran kale le rinde n birine gnde rip orada
haps ettiler, ayrca gzlerine mil ektiler. eref-d-devlede onun
mevkiini ald. Bu s ralarda hkmdar unvanyalnz Arap kral
larna, yani halifelerine aitti. Fakat btn hkme ti, orduyu
ve hzine yi bu ranleraf idare e diyorlard.
Araplarn 378 (M. 988) ylnda e r e f -Ed- d e v l e Arap
lkelerinde ki filozoflartopladve yldzlarn hare ktn taras
sut iin bir ras athane ina etti. Yldzlarn yolunu tes bit eden
aletler ve bakrdan daireler de alndve M e ' mu n un devrinde
yapldgibi messeseler kuruldu ve T ur y a l Ri i s t e m
o l u E b S e h l Ya h y a bu ii idare iin tyin olundu.
Bu yln temmuz ve aus tos aylarnda cenuptan kavurucu rz
grlar esti, Badatta birok kims eler yolda yrrke n dp
ldle r ve Babil nehirleri (yahut kanallar) zerinde bulunan
tayfalar ar kayplara uradlar.
Araplarn 379 (M. 989) ylnda eref-Ed-devle ld ve
ordu kumandanlna E b Na s r getirildi.
Araplarn 380 (M. 990) ylnda Ms r ve btn Suriye de
halifesi A z i z , hkm s ryordu. Bu halife Ms rlbir Hris ti
yan olan sa b. Nas turyi bavezirlie tyin etti. Bu vezir ok
mkemmel bir adamd. Btn ahkma vakf idi ve halifenin
hzines ini byk bir servetle yklemiti. Halife A z i z , Ma
n a s s a b. K a z a r a (Kazaza) is minde bilgili bir Yahudiyi de
Suriye ye tyin etmiti. Bunlarn ikis i Araplar iinde devrin ah
kmna vakf olanlarazlederek yerlerine Hris tiyanlar ve Yahu
diler tyin ettiler. Bunun zerine bir Arap fakhi, s ratle ha
reket eden fakir bir kadna epeyce miktar para verdi ve
eline bir kt tututurarak halifenin geecei s rada mazlum
imigibi barmas , kdona uzatmas ve kd verdikten
s onra kaybolmas iin talimat verdi, Kdn iinde yazlolan
yazundan ibare tti: hris tiyanlars a' nn ahs ile ve yahu-
dile ri Menes s a' nn ahs ile izaz eden Allah, s enin ahs nla da
Araplarze lil kld. Bu hatadan ne zaman dneceks in,,. A z i z
bu s atrlarokuyunca kadnarattise de bulamad. O da sa
ve Menes s ayyakalatarak haps e att. Fakat s a btn saray
halktarafndan s e vildii iin A z i z in kz, babas ne zdinde
efaatte bulundu, I s a da A z i z e 300.000 dinar verdi ve yeni
den eski mevkiine ge irildi.
Bu s rada Tagrit ahalis i ins afsz arazi s ahiple rinin aldklar
ar ve rgile rin tazyikinde n kurtulmak iin ehirlerini braktlar
ve yabancyerlere daldlar. Bunlar nereye gittilers e kiliseler
ve manas trlar yaptlar ve mabetleri gzelletirdiler. Bunlar
iinde erefli karde vardki Ab u I m r a n oullardiye
tannmlardve Malatyaya gelerek yerlemilerdi. Bunlar burada
kiliseler, kadn manas trlar yaptlar ve ehir dnda rahiple r
ve zahitler iin manas trlar kurdular. Her cuma gn s abahtan
le ye kadar fakirlere s adakalar datrlard. Roma kralbun
larks kand ve bunlarbir sene mdde tle ke ndi hes aplarna
fakat kral adntayan drahmile r bas maa mecbur etti. Bun
lar da bunu yapmakla beraber servetleri eks ilmedi. Kral B a -
s i / in kendis i ihtiyaiinde ydi. Ve bunlarn kaplarna gelerek
boris tedi. Bunlar onu grnce diz kerek ke ndis ini s e lmla
dlar ve ona yz kantar ( centenari) altn verdiler. Kral drs t
bir adam olduu iin borcunu de di. Die r bir defa Trklerin
Malatyayyama etmeleri zerine Daira' dan gelen en byk
kardeE bu S a l i m burada bulunuyordu. O da ganimetle bir
likte gtrlmt. Trkler ona, ze ngin adam olduuna gre
ke ndini s atn a l , dediler. O da btn ganime ti s atars anz
almaa hazrm dedi. Trkle r gldle r ve ne ve rirs inde di
ler. O da her can bana bedinar ve ririm,, de di. Trkler de
s attkdediler. Bu s zs ylemelerinden s onra o da adam
gnde rdi, altn getirtti ve s aylaron be bine varan esirleri
kurtard. Biz bu ufak tefek eyleri yazarak bize mens up olan
bu ins anlarn vaktiyle ne kadar ze ngin olduklarn, imdide ne
kadar sefalete uramolduklarngs te rmek is tiyoruz.
Bu yl iinde Emr E b Na s r ld ve ordu kuman
danB a h -d -d e v l e onun yerine geti. Bu adam ihtiyar
ladzaman halife Tin servetine gz dikti. Deylemlilerle
birlikte s uikas tlar hazrladve bunlar bir gn taht zerinde
oturan T ' i tahtndan atarak ayaklarnn altmaki halya s ar
dlar, onu hapse attlar ve tahtbraktna dair elinden ya
zlbir kt aldlar. Onun yerine Mu k t e d i r ' \n torunu ve
l s h a k ' m olu E b ' l -Ab b a s A h me d ' i ge tirdile r ve Arap-
Abu'l-Farac Tarihi, F. 18
larn yz s eks en bir (M. 991) ylnda onu tahta geirerek
K a d i r adnverdiler.
T a f den s onra K a d i r krk bir yl, ay hkm s rd.
Araplarn yz seksen iki (M. 992) ve Yunanllarn bin yz
drt (M. 993) ylnda Romallar Khalat, Minazge rd (Malazge rd?)
ve Argi ehirlerini aldlar. Bunun zerine Ermeniler ordus u
kumandan E b A l i 1 Romallara ve rgi ve rmeyi kabul etti.
Kral B a s i l razolarak Ermenis tanona brakt ve on yllk
bir baranlamas yapt. Bu s rada ke ndile rine S i n a Karimaye
( Se nahripliler yani Se nnache rbin zrriye ti) de nile n Ermenilerin
ayak takmkalkarak kalelerini Roma kralB a s i Te verdiler.
O da buna karSe bas tia ve Kapadokyayonlara verdi, ermeni
erafda buraya yerletiler. Bunlar buradan btn Kapadokya,
Kilikya ve Suriye ye yayldlar. De nildiine gre A d r a m e l e c h
ve h a r e z e r , babalarSe nnachribi ldrdkle ri zaman Kardu
dana kamlar ve Ermenilerle karmlard. Ermeniler bu h
dis e yznde n Sanahiriplile r is mini almbulunuyorlar.
Bu s rada Hale p emri S a ' d - d - d e v l e has talanarak
ld. Ke ndis i, olu E b u l -Fa d a i /in yerine ge mes ini ve ordu
kumandanL u l u nun idare yi ele almas nemretmiti.
Sonra Msr halifes i Az i z , Hale bi almak ve hzine le rini
ele geirme k is tedi ve bendes i, Ma n g u t e k i r i i otuz bin atl
ile Hale be kargnde rdi. L u l u , Badatllardan yardm gre-
miye ce ini anlyarak Romallara iltica etti. Kral B a s i T e bir
eli gnde rdi. Ve ke ndini klte re k ondan yardm is tedi. B a
s i T de ks men atl, ks me n piyade elli bin as ker gnde rdi. Roma
ordus u Antakya civarnda akan Oronte s (yani As i) nehri ze rinde
adrlarnkurduu s rada Ms rllar acele ederek nehri getiler
Romallara hcum etttiler ve bunlar malup ettikten s onra
dndle r ve Halebe karadrlarnkurdular. Lulu hile yaparak
Ma n g u t e k i r i e mhim bir miktar altn gnde rdi ve rvetle
aldatt; o da onu brakarak ama dndve A z i z ' e me ktup
yazarak y anmdaki as ke rle r alktan ld; onun iin ama
ge ldim,, de di ve tekrar kuvve tle nince geri dne ce ini ilve etti.
A z i z bu yzde n son derece hidde tle ndi, nk Ma ng u-
t e k i n ' m anlatts ebepten de il, fakat henz erke klik yana
1 Ro ma kr alErme nis tana ge le re k Halat, Malazkir t ve Ergii mu
has ara e tmi, Ebu Ali Haan B. Me rvan ona karkarak ke ndis ile on
y l lk mtare ke y apmtr (Muhtas ar, S a. 309 -310). . R.
varmambir genolduu iin e le nme k zere ama gittiini
gizlice re nmiti. Bu yzde n A z i z onu azletti. Ve ordu ku
mandanlna onun yerine Ru d b a r y aytyin etti. Ve onu
Hale be te krar hcum etmek zere gnde rdi. Bu adam as kerler
iin buday alarak s ke nde riye de n de nizyolu ile tamak is
tedi. Ve Apame a kale s inde iki yz bin le k buday ve arpa
de po etti. As ke rle ri Hale pte n yirmi befers ahlk mes afeye gi-
de fe k atlarnn ye mini alyorlard. Bunlar Hale bin nnde on
ay kaldlar. Ve bu s rada ke ndile ri iin hamamlar, dkkn
lar ve konaklar yaptrdlar. e hir iinde ise idde tli bir ktlk
hkm s ryordu. De nildiine gre L u l u , kiles ini dinara
s atn ald budaybir dinara s atarak ahalinin fazla s knt
ekmemes ine dikkat e diyordu. Sonra bir pln hazrlad, Kral
B a s i Te bir eli gnde rdi. Ve byk bir orduyla yardma ko
mazs a, has mlarn Hale bi alacaklarnve o zaman Antakya
nn da elinde kalmyacanbildirdi. B a s i l bu yzde n korktu
(yahut te llandveya s inirle ndi), bir ordu toplyarak otuz bin
Romalile hareket etti ve on altgn iinde yz fers ahlk
mes afeyi geti, Ms rllara ait atlarn, bahar olmak dolays iyle
otlamakta olduklars ahay tahribe tti. Bunun zerine L u l u ,
Ru d b a r y a ya bir me ktup gnde re re k mte re k olduumuz
s lamlk beni size ve as ke rle rinize acmaya davet ediyor, onun
iin gzna, Araplarkl azndan koru, ve s ana hcum
iin gelen Kral Bas ile dikkat et de di. Cas us lar da ge lip ke n
dis ine ayneyi bildirmile rdi. Bu yzde n Ms r ordus u korktu,
Ms rllar btn kyme tli mallarn braktlar ve birer ata bi
nerek katlar. Romallar gelerek bulduklarher eyi yama
ettiler. E b' l - F e d a i l ile L u l u , kral B a s i l ' e hrme t gs
termek iin gittile r ve ona hediyeler takdim ettiler.
B a s i l hareket etti ve irin kales ini zaptetti. Buradan da
gide re k Eme s ayald. Ve buradan on binde n fazla esir gtrd.
Sonra buradan Trablus a gide re k ehir kars nda krk gn
kaldktan s onra ehri alamadve ke ndi memle ke tine dnd.
Ms r halifes i bunlardan habe r alnca s on derece mtees s ir
oldu ve bizzat gidip Hale bi almak iin byk bir ordu hazr
lad. Fakat bu adam mzmin kulun has talndan ms tarip
olduu iin Ms rdan (yani Menfis ten), Blbe yse kadar uzanan
on fers ahlk mes afeyi bir ylda glkle geti ve burada ld.
Ondan s onra olu H k i m , Araplarn yz seksen alt
(M. 996) ylnda Msr ile Garpta halife oldu.
Bu s rada Na s t u r i olu I s a Ms rda ldrld ve
E b l -l F h i d b, b r a h i m namndaki Ms rl Yakubi
onun yerine vezir oldu. Bu adam bir ak aa idi ve ordu
kumandan olan Bargavanm 1vekili idi ve de vrin veziri onu
emr yapt. Bu s rada Hris tiyanlar dinlerini de itirme de n
Ms rdaki Arap de vletinde vezir olabiliyorlard. Zamanmzda
ise byle de ildir, Hris tiyanlar Ms lman olmadka kendilerine
vezirlik makamemanet edilmiyor.
Araplarn yz seksen yedi (m. 997) ve Yunanllarn
bin yz sekiz ( m. 997 ) ylnda Romallarn Du k a s
Do ma s t i c u s ' u, Apame a ya karadrlarnkurdu ve bura
s no derece ala urattki, bir kpe k iki altn dinara s atl
yordu. Bunun zerine Ms rAraplannn ordu kumandanS a m
s a ma olu ge ldi ve kaleye girerek onu korumak istedi. Ro
mallar onu takibettiler, Araplardan iki bin kadar kii ldr
dle r ve geride kalanlar katlar. Domas ticus iki olu ve on
atlile birlikte bir tepeye karak kaan ve Romallar tara
fndan ldrle n Araplars eyretmek is tediler. Bu s rada K i p a
o l u adn tayan ve bir Arap atna binen, s rtnda bir zrh
tayarak s aelinde bir mzrak bulunduran bir krt bu dan
tepesine doru yrd. Domas ticus onun kendi cannve aile
s inin cann kurtarmak iin sz almaa ge ldiini s anarak ona
bakmad. Bu adam yaklat mzraiyle Domas ticus a vurarak
zrhnda bir de lik at, s onra onu kaburgalararas ndan vurdu
ve ldrd. Onunla beraber olanlar ve atndan dtng
renler ke ndis iyle megul olduklars rada krt, ke ndi hemehri
lerinin yanna kat. Domas ticus un ldrlmolduu haberi
birden bire yayld. Araplar da geri dne re k onun bir olunu
esir aldlar ve 6 bin dinara s attlar. Romallardan 10.000 kii
maktul dm ve bunlarn kelleleri Ms ra gtrlmt.
Araplar buradan Antakyaya giderek ehri yama ettiler, ldr
dler, kyle ri yaktlar, s onra ama dnerek buraya hkim
oldular. Bu ane kadar buras Badatllara aitti.
Aynyl, adA l a k a olan bir Arap Sr ehrinde is yan
1 is mi Erc uvandr ( = ). . R.
etti ve Romallara iltica etti. Fakat Ms r ordus u galip geldi
ve onu ele geirerek Ms ra gtrd. Bu adamn diri diri de
risi yzlm, de ris inin ii ot ve s amanla doldurulduktan s on
ra kazklanmt.
Bu s ralarda Dakuka ehrinde iki bilgili Hris tiyan vard
ki, geninfuz s ahibiydiler. lranllarn, is mi Mu h a mme d olu
Ce b r a i l olan ordu kumandanburaya gelerek Roma diyar
nyama etmek is teyince Araplar yanna gide re k u szleri
s yle dile r : Bu kadar uzaa gitmee ne hacet var, burada Ro
mallarn yaptklarndan kat kat beter olan muame le yi bize reva
gren iki Hris tiyan var ki, hkm s rer gibi hare ke t e diyorlar,
e linde n geliyors a kuvve tini gster,, de diler. Bu adam bu s z
lerden hiddetlenerek ehire girdi, iki hris tiyan ldrd ve
ehre yalnz bana hkim oldu. Halk da buna ba ediler.
Bu kumandana De b b s (Topuz) -d -de v l e, yani De vle tin
Topuzu de nildi.
Araplarn 389 (M. 998) ylnda kn iddetli bir don oldu
ve Badatta binlerce hurma aackurudu, geride kalanlar da
ancak yllarca s onra dorulabildi. Ayni yl Msr halifes i
Hk i m , haremaas B a r g a v a n ldrd. nki bu adam
Hk i m e karbol muhabbe tinde n dolay, vakit uygun olma
dka onun ata binmes ine, mnas e be t dme dike hediyeler
vermes ine ms aade etmiyordu. Bu yzde n Hk i m rahats z
olarak onu ldrtt. Ms rllar, bu katil yznde n son derece
zldle r ve grltle r kararak Hk i m in s aray kaps na
dayandlar. Hk i m korktu, s t kattaki bir odaya kt ve
kaplarn biri nnde durarak u s zleri s yle di. S e lm ey
nas / Bargavan bana ihane t etti. Ben de onu bu yzde n ldr
dm, s izde n ricam genolduum iin be ni atmak is tiyen adam
larm ile beraber de il, be nimle beraber olmanzdr,,. Hkim,
ahalinin kars nda aladve onlartatls zlerle okad. On
lar da saray kaps nn nnde n ayrlp gittiler. Hk i m halk
honudetmek iin Hris tiyan bir ktip olan F h i d ' i ge tirdi,
Ona hilatler giydirdi ve memleketi bir ey deitirmeden
B a r g a v a n gibi idare etmes ini ve onun tuttuu yoldan ay
rlmamas ns yle di.
^ Uyl s onra birinin ad E b T a hi r , kincis inin ad
I b n A d d as olan iki Arap fakihi Hk i m e F h i d ' i ik
yet ederek ale yhinde ithamlarda bulundular. Hk i m de bun
larazarlad, bunun ze rine bunlar halkn kafas n ilemee
baktlar ve Hris tiyanlarle kelediler. Hk i m bunlara taham
ml edemiyecek hale ge lince emretti ve F h i d ldrld.
F h i d son derece s adk olduu, halife tarafndan s e vildii
ve ancak Araplar tarafndan tahrik e dilme k yznde n ld
r l d iin H k i m , F h i d ' in ocuklarn getirtti, onlar
giydirdi ve bir kims enin onlar incitmes ini, yahut evlerine
yaklamas nmenetti.
I bn d d as Ms rda, E bu T a h i r de Suriyede vali
lik ediyorlard. kis i de halifeye vade ttikle ri ve rgiyi toplamak
bahanas iyle ahaliyi ve yalnz Hris tiyanlarde il Araplarda
fena halde s ktrdlar ve ahaliyi birok s traplara drdle r.
Halifenin kzkarde inin Suriye de bulunan bir Ms rl ktibi
vard, o da E b T a h i rden ikye t eden mektuplar yollad.
Halife, kzkarde ine son derece ehemmiyet ve rdii iin kzkar-
dei yanma gitti, alad, ve ondan ferman aldve bu ferman
yollyarak E b T ahi r ' \ ldrtt. Onun kellesi Ms ra
getirilmive ocuklar cesedini arlarda s rkle milerdi. Ayn
s rada Hkimin emriyle I bn A d da s da ldrld. kis ine
de lnet olsun... ;
Bu s ayede Araplar da, Hris tiyanlar da rahat ettiler. E*b
T a h i r ile I bn A d da s ' n yerine byk vezir olarak Ab d u n
olu Ma n s u r namnda bir Hris tiyan tayin olundu. As ilzade le r
onu s evmedikleri iin ale yhinde s ylyorlard. Onun yznde n
Hris tiyanlar tazyik e dildile r ve bunlarn birok bilginle ri
lnce ye kadar dayak yediler, s onra kpe kle re atldlar. Man-
s ur da ld s anhncaya kadar dayak yemive kpe kle re
atlmise de kk bir hareketi grle re k bir hayvan s rtnda
evine gtrlmve kurtulmutu. Halife s onra onu mevkiine iade
etti ve ona K f i ( yani, kifayetli adam) lkabnverdi. Hk i m
hakknda, onun herkesi korkuttuu ve tethi ettii, o kadar
ki herkesin ktlk yapanlardan tamamiyle yz e virdikle ri
ve bir kims enin geceleyin dkknn kapamaa cesaret etme
dii s yleniyor. H k i m ' in ke ndis i bir Ms r eeine biner,
geceleyin arlarda dolar ve bir kims e onun kars nda
ayakta durmaa, yahut yere iilme e cesaret edemezdi. Gece-
leri s abahlara kadar klar yanardve onun de vrinde Ms rn
geceleri gndzde n farks zd.
Araplarn yz doks an iki ( M. 1001) ylnda Badatta
Araplar Hris tiyanlara karbir arbe de kopardlar, evlerini ya
ma ettiler ve kilis eleri de ykmak is tiyerek yakubile rin bu
day te n bir de irme n yanndaki kilis es ini tututurdulars a
da, kilis e erkek, kadn, ocuk, birok Araplarn zerine dt,
ve kilis eyi tututuranlarbodu ve yakt. Bu manzarays eyre
de nle r de dehetten titrediler.
Bir yl s onra Mus ul ve Badatta ekirge grnd ve
irazda oald. e kirge le r tarlalarda bir ot, aalar ze rinde
bir yaprak brakmadlar ve drlme kte olan kumalardahi
didikle dile r. Bu yzde n bu kumalar paavralara dnmt.
Ortalkta ktlk vard. Badatta bir kor buday yz yirmi altn
dinara s atlyordu. Gkyznde , imal kutubundan ufkun orta
s na kadar alev s tunlargrnyordu.
Araplarn yz doks an alt( M. 1005) ylnda bykl
ve ihtiambakmndan Af r o d . i t ' e be nziye n bir yldz, akre p
burcunda grnd. ualardnyor ve ay na benzeyen bir
k veriyordu. Bu hal 4 ay kadar de vam etti, s onra zail oldu.
Araplarn 389 ( M. 1007) ylnda Badatta kar yadve bir
hafta kadar yer zerinde kald. Kalnlbir, bir buuk kar
kadard. Buna be nzer kar Senar, Bas ra, Babadan, Mahruban,
Ganabahta da yad. Halbuki daha nce bu eit hdis e le rin
vukuu duyulmamt.
Bu yl byk bolluk ylidi ve bir kor buday 12 dinara
s atlyordu. Dinavar ehrinde idde tli bir zelzele oldu, birok
binalarykt, toprak altndan 16.000 kii karlarak gmld
ve birok kims eler yer altnda kald. Tagrit ve Dakuka ehir
lerinde idde tli bir karaye l eserek birok evleri harabe tti,
birok hurma aalarnve zeytin aalarnkkle rinde n s kp
de virdi. Iran de nizinde (Bas ra Krfe zinde ) byk gemiler batt.
Ayn s enenin aban aynn 7 nci gnnde Za r a a o l u
A l i, ki bir Hris tiyan feylesoftu, Badatta ld. Aynyl ark
taki ITrk diyarnn kabile le rinde n olup K r t h adntayan
biri, Me s i h e inandve bu kabile nin hkmdarile ilgili olan
bir mucize bunlarn kmile n vaftiz edilme lerine s e beboldu.
Bu s rada Ms r halifes i Hk i m Kds teki Basibadel-
me vt mbe dinin temelinden yklmas nemretti ve mbe din b
tn eyasyama e dildi. Bu halife bundan baka, hkmaltn
daki lke le rde bulunan binlerce kilis eyi tahribe ttirdi. Halife
Hk i m, hangi Hris tiyan, Arap dinine girers e hrme t grecek,
girmiye nle r ise eziyete urayacak ve boynunda ters as lan bir
hatakarak dolaacak. Yahudile r de boyunlarnda lde bulun
duklars rada yaptklarve taptklarbuzann kafas ntaya
caklar. Bunlar s ae lle rinin parmaklarna y zk koyamyacak,
atlara binemiye cek, y alnz katr ve merkeplere binecekler, di
eerler ve tahtadan ze ngile r kullanacaklar. Bu zille ti kabul
etmek is te miye nle r nele ri vars a alacaklar ve Roma me mle ke tine
gidecekler,, diyen mnadile r kard.
Bu fe rmann yaylmas ze rine birok kiiler memleketten
ayrldlar, az bir ks mda Hris tiyanlk dinini inkr ettiler. Mem
leketten ayrlmayan ve dinle rini terk etmiyenler de boyunlarna
altn ve gmte n halar taktlar, parlak re nkli kumalardan
ke ndile rine eerler yaptrdlar. Hkim, keyfiyetten habe r alnca
kzdve u emri y ay d: boynuna, Badat ls ne gre 4 ky-
ye arlnda tahtadan bir hage irmiye nle r ldrle ce kle rdir.
Yahudile r iinde de boynuna 6 kyye arlnda olan ve bir
tavuk ayare s mini tayan bir plkay as myanlar ldrle ce k
lerdir,,. Bunlar hamamlara girdike Araplardan ayrde dilme k
iin boyunlarna kk ngraklar da ge ireceklerdi. Bu taz
yikle r Hris tiyanlardan nefret eden bir adam yznde n vuku
buluyordu. Bu adam, Hris tiyanlarn Kuds mbe dinde pas kal
yaykutlulamak iin kilis e res as naldattklarn, kabir ze
rinde duran kandilin tellerini yaladklarn, Arap valis i kabrin
kaps nmhrle dikte n s onra Hris tiyanlarn telin tepes ini tutu
turmalaryznde n ale vin yukardan aainerek kandili yakt
nve bunun zerine Hris tiyanlarn Kuriye Lays on (Kyrie Elees on)
diye re k ve ale vin gkyznde n kabre inip kandili tututurdu
unu iddia ederek aladklarnve byle ce dinle rine balan
dklarnanlatmt. Hris tiyanlar ile Yahudile r bir mdde t bu
eziyete dayandktan s onra halife H k i m, katlinde n bir md
det nce, yaptklarna piman oldu ve dinle rini terk e denlerin
ona dnme le rini emretti. Bundan baka Hris tiyanlara ms aade
etti, bunlar da es kilerinde n daha gze l kilis eler yaptlar ve
Roma diyarna kaanlar da yurtlarna dndle r.
Araplarn 400 (M. 1009) ylnda E b Na s r B e i r b.
Ha r u n Ga ma l a, evval aynn 26 nci gnvefat etti. Ke ndis i
Badatda bir Hiris tiyan ktipti.
Araplarn 401 (M. 1010) ylnda Mus ul valis i Mu k a l e t
( Mu k l i d ) o l u K a r a v a ( Karavu), Ms r halifes i Hk i m
namna hutbe okuttu. Bu s rada Mus ulda ekirge s rleri
grnd. Ma a d kabileleri her taraftan akn ettiler ve byk
bir ve ba da oldu. Horas anda ktlk o dereceye vard ki bir
kilo ekmek bir altn dinara s atld. ns anlar ilk nce kpe k ve
haarat yediler, s onra kk ocuklar ve bebekleri yemee
baladlar. Nihaye t ras ge ldikle ri imanlara hcum ederek
bunlarldrme e ve etlerini yemee koyuldular.
Araplarn 408 (M. 1017) ylnda Badatta bir Hris tiyan
hukuku olan s r a e l olu E b Na s r m kars ld. Onu
gndzn bir tabutun iine koydular ve e trafnda mumlar yak
tlar. Bunun zerine mutaas s p bir Arap ge ldi ve tabutun ze
rine bir taatt. Tabutu muhafaza iin e trafnda duran emr
M a n a s i t i in kleleri bu Arabi bir klla vurdular, bu yzde n
Badatta byk bir arbe de koptu ve birok Arap ile Hris ti
yan maktul dt. l kadnn kocas olan E b Na s r , miri
olan Me n a s i t i in e vine kat. Fakat arbe de ancak E b
Na s r m teslimi zerine dindi ve bu adam halife nin s arayna
gtrle re k bir mdde t orada haps e dildi. Sonra serbest bra
kldve hris tiyanlar s evindiler.
Bir yl s onra Badatta s r s rekirge le r grnd.
Bunlar ye ryznkaplad, gkyzn karartt, aalar ve
mahs ulleri tahribettiler. ifile r ekinle rini korumak iin da
vullar alyor ve ddkle r ttryorlard.
Araplarn 405 (M. 1014) ylnda Ms r halifes i Hk i m
hibir kadnn, e vinin dnda grnme me s ini, kapdan, pence
reden veya damdan darbakmamas nemretti. Bundan baka
ayakkabclarn, kadnlar tarafndan kullanlacak ayakkab
yapmalarnyas ak etti. Onun bu yas a karmas nn s ebebi,
Ms r kadnlarnn ihtiras larna dkn olduklarna dair ald
habe rle rdi. Ke ndis i ilk nce yalkadnlarcas us olarak kul
land. Bu kadnlar evlere giriyor ve kadnlarn s rlarna agh
olduktan s onra bunlarhalife ye bildiriyor, kadnlarn ne gibi
hilelerle evlerinden ktklarn ve zanilerle zaniye le rin
nerede bulutuklarn ona anlatyorlard. O da kimin evine
dair bu yolda habe rler alrs a bir hare maas ile birlikte
as kerler gnde riyor, bunlar evin bir as ilzade ye veya alelde
bir adama ait olup olmadna bakmyarak ev s ahibine
u veya bu s fattaki ve u is imli kadnbize te s lim etdiyor
ve bu kadnn zevce, hemire veya kz e vldolmas na ehem
miyet vermiyerek onu alp gtryorlard. Halife bunlarn be
ini, onunu toplaynca heps ini Nil ne hrinde boduruyordu.
Hkim bu suretle Ms r kadnlarile is tihza etmi, s rlarna
vakf olmu, bu yzde n Ms r kadnlar Firavundan fazla on
dan korkmaa balamlar ve kadnlar de re ces inde erkekler
de aynkorkuya kaplmlard.
Halk nice s eneler bu eziyetlere tahamml ederek yaadktan
s onra ky reisleri halife H k i m' e u yolda malmat ve rdile r:
dul olan birok kadnlar var ki kardeleri, oullarve akrabalar
bulunmadiin e vle rinin iinde kalyor ve alkla plaklk
yznde n helk oluyorlar. nk ke ndile rine iplik alp vere
cek ve rdkle ri kumalaralp s atacak bir kims e yoktur.
Bunun zerine Hk i m, kadnlar tarafndan yaplan ileri
alp s atanlarn evlere uramalarna ms aade etti. Kadnlar bu
adamlara kaplarnaacak, fakat yzle rini veya ellerini gs
termeden alveriedeceklerdi. Hk i m , kadnlarn her hangi
bir bahane ile arya ve ya hamama gitme lerine ms aade
etmedi ve onun katline kadar vaziye t bu ekilde de vam etti.
Yunanllarn 1325 (M. 1014) ylnda inlile rde n 22 kabile
akn etti. Bunlardan K h e t a adn tayanlar 200.000 idiler,
dierleri 30 ile 50.000 aras nda idile r ve bunlar Hnle rin
memleketlerine ge ldiler. Buhara valis i K a r a h a n olu A h m e d
b. A l i bunlarkarladve muhare be ederek ordularn kr
maa, adrlarnyama etmee muvaffak oldu; bunlardan
altn ve gmte n yaplma kablar ve s ays z ipe k balyeleri
ald. Anlatldna gre bunlarn yaylarnis peten daha uzundu
ve oklarda aynnis pette idi.
Araplarn 410 (M. 1019) ylnda Buhara hkimi K a r a
h a n o l u lmolduundan ondan s onra Se bkte kin olu
a h i n (?) Ha r e z ma h Ma h mu d zuhur etmitir. Bu zat Hin
dis tana gide re k birok ehirleri zaptetmi, byk ganime tle r
almve geri dnmtr.
Araplarn 411 (M. 1020) ylnda Ms rllar, Halife Hk i m i n
idares inde byk s kntlar e kiyor ve ona kar his s olunan
nefret iin iin artyordu. Bir takm hile kr adamlar ke ndi ara
larnda anlaarak, hakare t ile dolu me ktuplar yazyor, bu me k
tuplarda halife nin ahs na ve karlarna te cavz ediyor, s onra
bu me ktuplarmhrliye re k halife geceleyin dolayorke n bu
me ktuplarvererek kayorlard. De nildiine gre bunlar tah
tadan bir kadn vcuda getirerek eline bir me ktup vermilerdi.
Bu kadna kttan beyaz elbis eler giydirilmive Hk i min
geecei bir keye yerletirilmiti. H k i m kadngrnce
fena kzmve onun kllarla paralanmas iin klelerine emir
vermiti. Bunlar kadna yaklaarak onun tahtadan yaplma oldu
unu anlaynca vaziye ti halife ye bildirdile r ve kadnn e linde ki
me ktubu alarak ona verdiler. Halife me ktubu ap okumu,
me ktupta bir bakire olan hemires i S i t1 -/ -m l ke karok
ar s zler s yle ndiini gre re k bs btn hidde tle nmive k
lelerine kllarnekerek ras ge ldikle ri her Ms rlyldrme k,
evleri yama etmek ve arlartututurmak iin emir ver
miti. Ms rllar ile bu kle le r gn dtle r ve iki taraf
tan birok kims eler maktul dt. Hk i m in hidde ti biraz
yattktan s onra hemires ine bir me ktup gnde re re k s enin
yznde n Ms rllar hakare tle dolu me ktuplarbana yazyor ve
be nimle is tihza e diyorlar. Bunlar s enin birtakm erkeklerle d
p kalktniddia ediyor ve buna benzer bir s r s zle r s y
lyorlar,, de di. Hkimin hemires i alyarak, hkrarak kar
de inin hidde tini bir aralk yattrmaa muvaffak oldu ise de
Hkim phele rini bertaraf etmek iin ikide birde birtakm
ebeleri gnde rir ve onun be kre tini muayene ettirirdi. O da bu
yzde n s on derece korkuyordu.
Bir gece H k i min hemires i halifeden korkan bir as il
zade nin evine gide re k sr fetmiyeceine dair s z aldktan
ve andiirdikte n s onra ona u s zleri s y le di: Karde imin
beni de, s izi de ne kadar hidde tle ne re k te hdide ttiini, erkek,
kadn korkutmadk bir kims e brakmadngryors unuz. Ben
i l k kadnlk ama varmbir ins anm. Tabiarzularmtatmin
edemedikten s onra hayatn ne de e ri kalr ? B ir are s ini bulup
karde imi ldrrs e niz s ize varmak iin s z veriyorum. Karde
imin lm zerine onun kk olu tahta oturacak, sen
ona babalk ve mavirlik ederek hkm s receks in ve bylec?
e rafn ve halkn is yanna karge le ce ks inde di.
As ilzade bu s zle ri iitince inand ve ona bu s uikas t
nas l yapacamzbana ret,, de di. O da u ce vabve rdi: kar
de im her gece bir dan tepesine kar ve oradan y ldzlara bakar.
Onun tabirname s inde yazl olduuna gre lm geceleyin
olacaktr. Ee r bu te hlike li angeirirs e 80 y l daha yaya-
caktr. S e nin s rdan olan iki kuvve tli kle yi hazrla. Bunlar
onu dan oyuklarnda be kles inle r, o gelince ze rine s aldrs nlar
ve ke ndis ini ldrs nle r . Gece olunca Hkim merkebine bi
nerek daa gitti. Ke ndis i datepes ine karke n yannda yalnz
bir kk ocuk bulundurur, kle le ri daete inde be kle rle rdi.
Hkim arka doru bakmaya balad. Merihin ark ufkunda
yks e ldiini grnce dudaklarkprdadve u s zleri s yle di:
bu meVun ve kan dkcy ldz yks e liyor, son dakikam y ak
lat,,. Bunun ze rine oyuklarda be kliye n iki adam onun zerine
atldlar ve boynuna kement ge ire re k onu bodular. Yanndaki
ocuu da klla ldre re k eei yere de virdiler, s onra Hkimin
ces edini kaldrarak dan br tarafndan ge tiler ve cesedi
hemires ine tes lim ettiler. O da birkims e farkna varmadan bu
cesedi e vinde s aklad(yahut, gmd). Fakat btn bu hdis e
leri iki kaatil ile e fe ndile rinde n baka bir gre n olmad.
Hk i m ' in kle le ri gn douncaya kadar bekliyerek
Hk i m in inme diini grdle r ve dan tepes ine karak l
drle n ocuun cesedi ile bacaklarkes ilen merkebi grdle r,
fakat Hkimi bulamyarak burdan ayrldlar ve s araya dn
dle r. Kle le r ve as ilzadeler aknlk iinde olduklarndan
Hk i m in hemires i bunlarartt ve u s zleri s yle di :
armaynz, nk karde im birkagn nce lmde n kork
tuunu bana s yle di ve daa ktktan s onra le ine rek ke n
dini 7 gn gizle dikte n s onra ge ri dne ce ini bildirdi. Bu ocuu
ldre n de Hk i m ' in ke ndis idir. nk hibir kims e nin, ne
rede olduunu bilme s ini is te miyordu . As ilzade le r ile kle ler
bu ekilde s us turulduktan s onra bu kadn erafteker teker
ayartmaya, onlara zengin hediyeler vermee ve byk vait-
lerde bulunmaya baladve 7 gn zarfnda bunlarn, T a h i r 1
adnve rdii Hk i m in kk oluna biat etmelerini temin
1 Dorus u Zahirdir. . R.
etti. Bundan baka amda bulunan byk karde ini tahta
gemek midi ile oyalyarak ke ndi tarafna kazand, fakat bu
adam Tannis ehrine gelince derhal zincirle ndi ve haps e atld.
Bu s rada Hk i m in kzkarde i tarafndan verilen bir
iaret ile, onun varmak zere s z ve rdii ve gizli anlama yap
temr de, onun halifeyi ldrme k iin kullandiki kle de
yakalandve bir anda de kazkland. Daha s onra bu ka
dnn emri ile mnadile r u s zle ri halka bildirdile r: e fe ndi
le rine ihane t ederek onu ldre nle r bunlard. le dikle ri crmn
cezas nbuldular,,. te bu erkek kadnn yaptharikulde
iler bu mahiyette idi ve byle ce bu kadn ke ndis ini ortadan
kaldrmak is tiye n karde ini yok etti. Bu kadn s onra u e
kilde dnd: ayet ke ndi arzus unu yerine getiren bu sefil
adamlar yayacak olurlars a s rrs aklamaya imkn kalmaz ve
herkes ke ndis ini hor grlme ye lyk bir kims e s ayard.
Onlar ldrme kle ke ndis ini her korkudan azade tmiti. Bu
kadn s altanatn idares ini ele aldve ihtiras larn korkus uzca
tatmin etti. H k i m ' in lm bu ekilde olduundan birok
laronun S c e t e lne gide re k rhip olduunu, hayatnn s o
nuna kadar orada yaadnzannederler.
Bu ciz muharrir de amda ikame ti s ras nda Ms rllim
lerden unlar iitmiti: Hk i m in Hris tiyanlar tazyik et
tii s rada rabbimiz M e s i h, Paulus a grnd gibi, ona da
grnd, o da bu andan balyarak iman etti. Gizlice le gi
derek orada ld. De nildiine gre halife Hk i m mriklik
bakmndan Fir' avun dereces inde ileri gitmiti. Fir' avun Nil
ne hri be nimdir ve ben onu yarattm,, demiti. Die ri de, bir takm
adamlarn kars na karak s e lm s ana ey biricik bir, ey l
dre n ve yaatan, ey re ngin eden ve fakir eden zatdemelerini
temin etmiti. Bu gibi s zler ve hitaplar onu honude diyordu. Bu
yzde n onun dalkavuklarndan biri Me kke ye gide re k Kbe ye
vardzaman e linde ki s opa ile Hacer-i Es vede vurarak krm
ve Ey yanlyola gidenle r, iy ilik de ktlk de edemiyen bir eyi
niin pyor ve niin ona tapyors unuz? Niin Ms r' da yayan ve
is te diini yaatan, is te diini ldre n kims e yi te rke diyors unuz ?
demiti. Bu s rada Bas ralolan hendes eci Ebu Al i Haan b.
Hat t am1 hret kazanmt. Ms r halifes i Hk i m ben Ms r-
1 Ebu Ali b. Hs e yin b. He ys e molmak icabe de r. Muhtas ar s a. 316. . R.
' da buluns a idim Nil ne hri ze rinde yle fay dalbir iyapardm
ki hkmdarlar ve valile r ondan is tifade ederdi,, de diini habe r
alm, bunun ze rine ona habe r gnde rmi, onu getirtmi, ona
s on derece s ayg gs termive de diini yapars a ona bol bol
he diye le r vereceini s yle miti. He y s e m olu Ms rda s eyahat
ederek ve burada nakolunan s emav ekilleri ve hendes i
res imleri ve hayret ve rici remizleri grdkte n s onra ke ndi
ke ndine dnm, ueer daha mke mme l bir iyapmaa imkn
buluns a idi e s kile r onu benden daha iyi y aparlard demiti.
Heys em olu daha s onra Nil s ularnn zerine yks e lip akt
tepeye gitti. Buras As van ehrinin kars nda idi. He y s e m
olu yapacaiile bu s ularn kuvve tini dizginliye miye ce ini
anlyarak utanmve halife Hk i m den zr dilemiti. zr
lyk olduu ekilde kabul olunmad iin He y s e m olu
korkmuve Hk i m ' in errinden kurtulabilme k iin, cinlerin
ke ndis ine mus allat olduunu ve lgn bir adamdan baka
bir ey olmadniddia etmiti. He y s e m olu bu rolo
kadar muvaffakiye tle oynadki ke ndis ine zincirler vurulmu,
e linde ne vars a herey mhrle nmi ve Hkimin lmne
kadar bu hal zere kalmt. Ke ndis i daha s onra akllanm,
Kahire nin byk camii civarndaki evlerin birine ekilerek
yaamve hendes e ze rinde yetmikadar eser telif etmitir.
Bundan baka her yl kitap is tins ah e diyordu. Bunlar Ma-
gis ti, kre le rin mutavas s t iaretleri, ve Euklide s ti. Bunlar
150 Ms r dinarna s atyordu. He y s e m o l u Araplarn 420
(M. 1029) ylna kadar yaad.
Araplarn 414 (M. 1023) ylnda Ha r e z ma h Ma h-
mu d tekrar Hindis tana yrd ve birok ehirler zaptetti.
Ma h m u d bu memleket iinde drt ay s ren s eyahatten s onra
Kawakir adlbir kale ye vard. Hindis tan krallarndan biri
burada yaamakta idi. Ma h m u d bu kaleye karidde tli bir
muharebe yapts rada ke ndis ine bir Hindli eli geldi. Eli
4 kiinin tadbir araba iinde idi. Eli, Mahmud' a gelerek
u s zle ri s yle di : Kiralmz s izin ins anlar aras nda kim ve
ne olduunuzu s oruyor,,. Mahmud u ce vabverdi : Be n Allah
inkr e de nle ri dine dave t eden bir Ms lmamm. P utlara tapan
lartazyik e derim. S iz Hintlile r de ya Allahmza inanrs nz,
kanunumuzu kabul eder ve ine k eti ye rs iniz, yahut her y l L000
f i l gndererek ve 1.000 men altn vererek muhare be de n kurtulur
s u n u z Eli, ine k eti yeme e imkn yoktur, anlattnz dine
girme k bahs ine gelince, bilg ili bir adam gnde riniz de bize bu
dinin ne olduunu re ts in. aye t bu din bizimkinde n daha iyi
ise onu kabul ederiz,, dedi.
Eli ile birlikte Arap limle rinde n biri kaleye gnde rildi
ve te rcman vas tas ile Hindlile rle grt. Hindlile rin ve rdik
leri ce vap u me alde idi : dinimizi de itirmiye ce iz. Altn
mz da yoktur, fakat gmmz boldur.,, Hindliie r 300 fil,
kfi derecede gm, mke llef elbis eler ve gze l kokular ver
mee razoldular. Buna karMahmud, be n de kabul e diyo
rum, fakat bura kiralnn bizim vereceimiz elbis eyi giymes i,
klkuanmas ve kemer takmas ve Hindlile rin de ti zere,
ve rdii ands alamlamak iin parmann ucunu kes mes i lzm
dr,, . Araplarn elis i vaziyeti u ekilde anlatmt: Hindis
tan kralnn yanna girdiim zaman yannda s on derece gze l
bir genbulunuyordu ve gmte n bir s edir zerine oturmutu.
Banda bir s ark ve bacaklarnda bir ks a alvar vard. Onu
grnce Hind de tine gre ellerimi iddetle arptm ve iildim.
Kral ile, giye ce i elbis e ze rinde konutum, zrle r dile di ve
beni bu elbis eyi giyme kte n affe din de efendinize be nim bunu
giymiolduumu s yle yin,,, de di. Efe ndimizi aldatmama imkn
bulunmadns yle dim. O da is temeye istemeye elbis e yi giydi,
beline kemeri taktve klckuand. Bunun ze rine parma
nzn ucunu kes iniz de me kte n utandm ve s adakat ye minini
ifa ediniz,, de dim. O da biz ye minle rimizi heykeller ve ateler
nnde yaparz. Sizin de bu eit ye mini kabul e de ce inizi
s anmayz. Size ne ze rine ye min edelim ? de di. Ben de bize
ne suretle yemin e dileceini biliyors unuz,, de dim. Bunun
zerine kle le rinde n birine bir us tura ge tirilme s ini s yle di. O
da us turay getirdi. Ge nadam bunu alarak s aeli ile, sol
e linin baparmann (?) ucunu kes ti ve re ngi zerre kadar
de ime di. Sonra baparmann zerine illbir toz ekti ve
parmanbalad. Onun ke s tii para su ile ykanarak kfur
ile birlikte bir kes eye kondu ve bunu bir takm elbis eler, g
mler ve iki at ile birlikte bana verdi,, .
Yunanllarn 1336 (M. 1025) ylnda Romallarn kralB a s i l
s ulh ve adale t iinde ge e n 55 s enelik bir hkimiye tte n s onra
ld. B a s i l Bulgarlara bae dirdi, onlara Roma hkimiye tini
kabul ettirdi. Ondan s onra kardei Co n s t a n t i n e 3 yl ya
lnz bana taht zerinde oturdu. Bu kral zarif ve yks e k
ruhlu bir adam idi, ld zaman s altanatkarde inin olu
Ro ma n u s ' a brakt. Bazel yazmalarnda Ro ma n u s un, bira-
derzades i olmyarak damadolduu kayde diliyor.
Araplarn 417 (M. 1026) ylnda kmevs iminde Badatta
son derece idde tli s ouk oldu, Frat ve Dicle nin kylardondu
ve hurma aalarkurudu. Badatta rmaklarn ze rinde n,s ularn
donmas dolays ile yaya ge iliyordu. iftile r de ekin ekmee
imkn bulamadlar. Bu yl iinde Ms rda ne rolunan bir irade
ile ift s rmek iin kullanlan kzle rin kes ilmes i yas ak e dildi.
Re bile vve lin ortalarnda Badatta iddetli dolu yadve dolu
taneleri tavuk yumurtalarbyklnde idi.
Yunanllarn 1341 (M. 1030) ve Araplarn 420 ylnda bir
Roma ordus u Antakyadan hareket ederek Hale p kars nda
adrlarnkurdu. Hale p iinde ki kk Arap kuvve ti Romal
larla dt, Romallarye ndi ve bunlarn biroklarnkltan
geirdi. Araplar, Romallardan birok atlar ve s ilhlar aldlar.
Ro m a n u s tan nce ki krallar mminle rin (yani Ms lmanlarn)
tazyikmdan kurtulmuolduklariin refah ininde yayorlard.
Fakat bu kral Hris tiyanlartazyika balad ve patrik Ma r
A b d u n ile pis kopos u s rd, es ki de tleri de itirdi. Bu yz
den Allah da s ahte kr Romallardmanlarna karmalp
etmee balad.
Aynyl kral Ro m a n u s Romallarn Hale pte krlm
olduklarnhabe r alarak 100.000den fazla me vcutlu kuvve tli
bir ordu toplad, Antakyaya ge ldi ve buradan Hale pe kar
yrd. Is lvlardan iki as ilzade ile maiye tlerinde ki as kerler
Romallardan daha ileride yrdkle ri iin Maad atllar ve
1.000 Arap piyade s i ile karlatlar. Is lvlar krlarak kamak
zere yzle rini evirdiler. Bunlar Romallarla karlanca dik
kat edin, Ms rllardan ve Maadllardan saysz as kerler ge liyor
lar,, dediler. Bu yzde n Romallar korktular ve kral Ro m a
nus ile as kerleri dme de n ve s ilh ekmeden teker te ker
atlars tnde Antakyaya katlar. Araplar bunlara yetierek
Romallardan gmve altn tayan 70 ykldeveyi, birok
altn ve gmkablar, balya balya mkellef kumalar, birok
katrlarele ge irdiler. Bu yzde n Tarka katrlarnn tanes i Ha
lepte 2 dinara s atlyordu. De nildiine gre Ro ma n u s ' un
ke ndis i bir tek adr kurtaramadgibi su imek iin bir ka
de h dahi kurtaramamt.
Roma KralRo m a n u s bu s ralarda ans zn ld ve
onun yerine Michael geti. Bu s rada kiraln akrabas olan fe
s atbir adam kyam etti. AdK a l a p a t idi. Bu s i 5 ay s onra
yakalandve gzle ri karld.
Araplarn 422 (m. 1030) ylnda Badat halifes i K a d i r
87 yanda ld. ok iyi ve nezih bir adamd. Selefleri gibi
s efih bir hayat yaamyordu. Onun yerine olu E b Ca f e r
ge ti ve K a i m unvannald.
K a d i r d e n s onra olu K a i m 44 yl, 8 ay hkm s rd.
Btn as ilzadeler, ranllar, Trkle r ve Araplar bu adams e vin
le karladlar ve ona s adakat ye minini ifa ettiler. Trkler
tahta yeni bir hkmdar getike ke ndile rine verilmes i de t
olan he diyeleri tale be ttikle ri zaman hilfe t hzine s inde hibir ey
bulunmadmuhakkakt. nk Iranlemirler Badat da dhil
olmak zere, btn lke le ri idare e diyor ve halifeye ke ndi idare
s ine yetecek kadar para ve riyorlard. Halife K a i m, mis afirhane
lerini, bahelerini ve e vinin e yalarndan bir ks mn s atarak
aldparayTrk as kerlerine ve rdi ve onlarte s kin etti.
Bu s rada iki Arap emri, yani Utair olu ile ibal olu, Ede s
s ada hkm s ryorlard. Bunlarn her biri ayrbir kale de
idi. Utair olu, Roma kralMichaele habe r gnde re re k kales i
ni, 20.000 darik ile Roma diyarnda ke ndis ine verilecek 4 ky
mukabilinde s att. Romallarda geceleyin ge ldiler, kaleye girdi
ler, burada kuvve tli tahkimat vcuda ge tirdiler. Sonra bunlarn
bir ks mehre inerek Araplarn camiini tahribettile r. Ns r
-d - d e v i e bu hdis eden habe r alnca Edes s a' ya kar bir
ordu gnde re re k buras nzapte tti ve onun as kerleri ehrin s urunu
ykarak ehre girdile r. Bunlar Hris tiyanlarn iltica ettikleri byk
kilis eyi de ele geirerek bunlardan ve kadnlarndan birok gani
metler aldlar. Bunlar Roma kale s inin kars nda adr kurdu-
lars a da kaleye yaklaamadlar ve kar yamas ze rine k
bahane ederek ehri terk e dip gittiler.
Romallar 1343 (m. 1032) ve Araplarn 422 (m. 1030) yl
nn s onbaharnda Edes s eye girdile r. Ns r -iid- de v l e ,
Michae le bir eli gnde re re k onu u ekilde muaheze e tti:
Abu'l-Farac Tarihi, F. 19
Hale p e kariki de fa yrme kte n ne kazandnz ki, imdi de
Edes s ' aya gz dikiyors unuz ? Size dos ta nas ihatim, adamlarnz
alp buradan kmaktr. Gitme zs e niz Arap ordus undan neler e
ke ce inizi greceks iniz,,. Michael de u cevabve rdi: biz Edes
sa yharp ile almadk. Onu meru s ahibinde n s atn aldk. Onun
e linizde kalacan bils e m iade ederim. Fakat Maaddile rin,
Nme yir oullarnn onu brakmyacaklarnbiliyorum,,. Michael
Araplarhor grme kle be rabe r Edes s eye 10.000 atlgnde rdi
ve buradaki harap yerleri yaptrd. Romallar Ede s s ede n etra
fa s aldryor ve Aks as , Harran ve Se rug taraflarn yama
e diyorlard. Ancak Harran hkimi, Nme yir kabiles ine mens up
Va i a b o l u 1 ve rgi ve rmei kabul ettikten s onra bunlar da
yamakrlktan vazgetiler. Suriye valis i Ha s s a n da Romal
lara tbi idi ve mzraklarnn ucuna halar takyordu.
Araplarn 423 (m. 1031) ylnda Badatta bir kadn iri
brbir ylana benzer bir mahlk dourdu. Bu mahlkun
kafas ins an kafas idi, azve boynu vard, fakat elleri ve
ayaklaryoktu. Bu mahlk doar domaz konutu ve u s z
leri s yle di: drt y l s onra ktlk ins an ne s lini kracak. Buna
karge lme k iin e rke kle rin, kadnlarn, ocuklarn ve hayvan
larn tanrhuzurunda alamalarve tanrdan yamur gnde rme s ini
is temeleri lzmdr.Halife Ka i m bundan habe r alnca btn halkn
ehir dna karak dua etmele rini emretti. Fakat bir oklarbu
habere inanmadklariin ehir dna kanlarn s aysok azd.
Ayn yl Badatta s ular dondu, gkyznde n kzl
kumlar yamur gibi yad, aalar harap oldu ve btn me v
sim iinde meyve vermedi. lde de o kadar mthi ktlk
oldu ki burada yayan ge be le r develerini, atlarn, hatt
ocuklarnyediler, ins anlar, ocuklarn ldrrke n s trap
duymamak iin ocuklarn mbade le e diyorlard. Bunlarn
e ktii s trap yalnz ktlk yznde n de ildi, fakat s us uzluk
s trabda buna katlyordu. Onun iin bunlar ehir ve ky
civarndaki nehir ve rmaklarn ke narlarna ge lip adrlarn
kurdular. Hindis tanda ve randa ve ba koptu. Bu yzde n bir
hafta iinde s fahanda lle ri tayan 40.000 tabutun ehir
den ktgrld. Badatta da matem tutmyan bir tek
1 kJC) iy Muhtas ar d-dvel S. 319, . R.
hane kalmamt. Mus ulda 4.000 genadam gz kapaklarnn
iltihabilletinden ldler.
Araplarn 425 (m. 1033) ve Yunanllarn 1355 (M. 1034)
ylnn Aralk aynda Nis ibis te iddetli bir karayel esti, zeytin,
dut, erik aalarnkknde n s ktve tave kireten yaplma
binalarykt. Daha sonra iddetli bir yamur yad ve el,
parmak, bilek eklinde dolular yad. Ms r ve Filis tinde zel
zeleler oldu, ins anlar evlerinden daruryarak 8 gn gk
yzaltnda yaadlar. Balaehrinin yarsharap oldu. Suri
yede birok kyler ahalis i ile birlikte kayboldular. Kuds
mabedinin duvarlarndan bir ks mykld. As kalanda Araplarn
bir minaresi dt. Gazzedeki minarenin alemi ile Akkehrinin
yarsykld.Deniz sular3 fersah ekilmi, herkes balk toplamaa
ktlars a da sular tekrar ykselmive birok ins anlar boulmutu.
ubat aynda Baak burcunda gnlerce akamdan sabaha
kadar bir k s tunu grndve birkagn sonra imek akmas
gibi bir yldz dtve btn Senar havalis i onun ile aydn
land. Basit fikirli ins anlar, gkyzyarld,, diyorlard. Badatda
veba oldu ve 70.000 kadar kii ihtinak illetinden ldler. Bir yl
sonra Iran denizinde iddetli rzgrlar esti, 50 den fazla gemi
batt, 2.500 insan da bouldu. Deniz ve nehirler tamt, gk
yznn sular mtemadiyen yayor ve kyler su altnda
kalyordu. Bir ok ins anlar tahtalar, kalas lar ve gemi artklarna
tutunmak sayesinde kurtularak karaya varabilmilers e de ta
kn sular bunlardenize srklemive bunlar boulmulard.
Araplarn 427 ( m. 1035) ylnda Nmeyire mensup Va t a b
ola ( ki Harran valisi idi) 1krtlerden ve Maad oullarndan
( yani ge be le rde n) byk bir ordu toplyarak Romallara ait
olanSibabaraka karyrdve buras nzaptederek 3.500 adam
ldrdve buradaki kadnlarve ocuklaralp gtrd. Daha
sonra Edessaya karadrlarnkuran bu adam ehre gda
maddelerinin girmesine mni oldu, Edes s a ahalisi alk yznden
ehri teslime mecbur kaldlar. Romahlar kaleye iltica etmiler ve
buras ntahkim etmilerdi. Araplar kaleye hcum ettiler ve bu
yzden 250 kii maktul dt. Araplar kaleyi zapt edemedikleri
iin ehri yama ederek gittiler. Denildiine gre Araplarn
gtrdkle ri generkek ve kadnlarn says3.000 den fazla idi.
1 290 inci s ahife nin notuna baknz.
SELUKLARIN RANDA KURDUKLARI
SALTANATIN BALANGICINA DAR
Yunanllarn 1347 (m. 1036) yliinde Guzlar adm ta
yan kimseler Hyrcaniadan gelen Se luk emirleri ile birlikte
Hun diyarndan ktlar. Burasimaldedir ve Hazarlarn mem
leketidir. Azizlerden biri olan mukaddes patrik Ma r Mi c h a e l
bunlara dair uzun uzadya yazlar yazmtr. Kendis i der ki:
bunlar Nu h un olu Y a f e sin olu Ma go g ' ua zrriy etidir.
Hi z k i y a l onlara dair u kehanette bulunmutur: Rablarn
Rabbdiyor k i . Ey Muak ve Tubil hkimi ve pre ns i, ben s ana
kargeleceim. S izi bir araya ge tirip enelerinize oltalar taka
cam. S zi topranzdan karacam ve btn ranllar, Kuitle r
ve Potteler, Gamar ve btn ordus u, Bet Togerma ve imalin
btn e te kle ri s izinle beraber olacak. S iz en es ki de virle rde n beri
kumanda ediyors unuz, s onunda da bae eceks iniz (Hizkiyal XXXI.
bab, 3 ncayet)1. Bu ciz de M l k-n me adntayan bir f ara
kitapta u szlere tesadf etmitir: yalve yaok ilerilemi
bir zat olan Emir Ing ( I n n g ?) Bey der ki : Hazarlar haka
nnn hareketi s ras nda kendis ine T uk a k adverilen bir
muharip, yannda idi. Bu adama kuvveti yznden T e mr-
y a l g , yani De mi r y a y adverilmiti. Bu adamn bir olu
oldu ve ona S e l u k adverildi. Ksa bir zaman sonra
Emir Tu k a k ld, h kanda. S e l u k 1u ald s araynda
yetitirdi ve onu ok sevdi. Bir gn bu ocuk her zaman
yaptgibi hakann huzuruna kt. Kralie ona bakarak:
bu genhe nz ocuk olduu halde bize karbu derece serbest
s z sylerse ( yahut, tavr taknrs a), byd zaman bize
karnas l hareket edecek ?dedi. Bu szler Emir S e l u k' a
gizlice bildirilmi olduu iin o da kabiles inin adamlarn
gizlice toplad ve yanma birok atlar, develer, koyunlar
ve inekler alarak hareket etti ve Turan yani T r k diyarndan
ran diyarna obanlk etmek bahanesi ile getiler. Bunlar
1 Bu s zle r, Hizkiy al ki tabnn XXXI. babnda de il, XXXVIII. ba
bnn ilk aye tle rinde dir. K i t b-Mu k a d d e s ' in tiirke te rcme s inde
byl e olduu gi bi die r te rcme le rinde de byie dir. bare le r aras ndaki
ayrlklar iin de K i t b-Mu k a d d e s in Hizkiyal ki tabnn XXVIII. ba
bna bakla. . R.
lranllarn ms lman olduklarngrerek birbirleri ile konu
tular ve, biz iinde yaamak is te diimiz bu me mle ke t halknn
dinini kabul etmez ve onlarn tre le rine uymazs ak bir kims e
bize iltifat etmez ve biz tek bamza yaamaa mahkm bir
azlk halinde kalrz,, dediler. Bunlar bu nokta zerinde anla
tktan s onra Hare zm diyarnda olan Zandak ehrine adam
gnderdiler. Buras, bunlarn s rlerini otlattklarln civa
rnda idi. Bunlar validen bir bilgili adam istediler ve bu adamn
kendilerine Allaha tapma retmes ini dilediler. Vali birok
hediyeler ile birlikte bunlara bir yaladam gnde rdi ve bu
adam onlara is tediklerini retti. Bunlar burada yllarca kal
dlar, son derece refahlbir hayat s rdler ve s aylarda artt.
Emir S e l u k'\n drt olu oldu. Bunlar Mi k a i l , Ya -
b a g u ( B i g u ), Mu s a ve A r s l a n adlarm tayorlard. Mi-
kailin iki olu oldu ; Mu h a m m e d ( ki, T u r u l Be y diye
me hurdur) ve Da v u d ( ki, a r Be y diye me hurdur).
a r Be y Trkmenlerden byk bir ordu vcuda getirerek
Arminya ve Horas an ehirlerini yama etti, s onra kardei T u r u l
Beye giderek burada iki byk v ali var. Bunlar Ha r e zm-
a h H a r un ve S e b k -T e k i ni n torunu ve Ma h m u d ' un
olu S ultan M e s ' u d. B iz y alnz bunlarn hakkndan gele
miyoruz. Fakat ke fe tmiolduum Horas an ve Arminya ya g i
de biliriz. nk buralarda bize kar gelebilecek bir kims e
yoktur dedi. Turul Bey bu szleri tas vip etti ve bunlar
birlikte kalktlar, Iran nehri olan Ce yhunu atlar ve Damgan
ehrine karhareket ederek buras ntahrip ettiler. Sonra Se mnan
ehrine karyryerek araplarla Iranllarve ordularnkr
dlar ve Re y ehrini zaptederek kamilen tahrip ettiler. Sonra
buradan Kazvin' e kar hareket ettilerse de zaptedemediler,
fakat bu ehri vergiye balayarak gittiler. Mbarek ihtiyar
adamoj, gya bir kpein Seluk oullarna rehberlik ettiine
dair anlatthikyeyi baka bir yerde gremedik, ihtimal ki
kendis i bu hikyeyi birinden iiterek yazd, yahut bizim gr
mediimiz bir kitaptan nakletti. nkbiz bunu hi bir ki
tapta grmedik.
Araplarn 428 (m. 1035) ylnda Ms r halifesi T a h i r 1
1 Tahir de il Zahir olmak icab e de r. Muhtas arda da by le dir. . R.
idrar skememek has talndan ld. Bu adam genliinden,
yni 20 yldan beri gangren (?)e uramt. Onu mteakip olu
Ms t a n s r tahta geti. Aynyl iinde Msr halifesi M s -
t a n s r ile Roma kralMichael bartlar ve halife Ms t a n s r
Ms rda mahpus olan 50.000 hris tiyanserbest braktve Roma
kralmm Kuds teki Bas ibadelmevt mabedini yeniden kurma
sna ms aade etti. Bu kral Roma asilzadeleri ile birok gm
ve altn gnde rdi ve mabedi eski haline evirtti.
Aynyl, ok mmtaz bir ahsiyet olan E b A l i Hs e y n
1 bn S i n a vefat etti. Bu zat A r i s t odan re ndii her deerli
eye yalnz bede il elli ey katmbir adamd. Babas Be lh
ehrindendi. Sonra Buhara ya geti ve orada yerleti. Olu 1 bn
S i n a y5 yana vardzaman muallimlere verdi. I b n S i n a
10 yanda iken Kuranezberlemi, arap dilinin sarf-u nahvini
ve belgatini renmiti. bn S i n a , hanlarn birinde hububat
satan bir adama uramak itiyadnda idi. Kendis i bu adamdan
Hindlilerin hesap sistemini rendi. smi N ab a l i 1 olan bir
filosof Buharaya gelmiolduu iin b n S i n a ondan sago-
ciyi okudu. kisi birlikte Gens a yani cins , nevi tarifine ge ldik
leri zaman, cevheri deiik olduu iin nevilerin ayrlmas na
ait olan bu bahis hakknda b n S i n a hocas na u suali s ordu:
cins in veya ne vin ayrlmas cevher yznde n midir?,, Hocas da
evet dedi. Bunun zerine genadam u szleri s yle di:
ayet biris i bana ins an ne dir ? diye s orars a ona, ins an bir hay-
vandr, demek doru olur mu?Hocas evet,, dedi. Fakat gen
talebe itiraz e tti: Ben bunu kabul etmiyorum. nkkil bir
varln bir hayvan olduunu s ylemek tam bir cevap te kil
edemez. Be lki cevabyarm brakr,, dedi. Bu andan itibaren
bn S i n a hocasnbrakarak btn ilimleri tek bana re n
mee altve rendi.
b n S i n a 16 yana vardzaman tp ilmini tamamiyle
renmi bulunuyordu. nkbirok yaltabipler onun ya
nma geliyor ve onunla birlikte alyorlard. b n S i n a has
talarda ziyarete balyarak klinik ilerinde de ihtisas sahibi
oldu ve 18 yana vardzaman byk ve mehur eseri olan
K a n u n u yazd. Sonra felsefenin drt doktrinine gre i f a
1 Ebu -Abdi l l ah el Nat i l. . R.
adlbyk eserini yazdve bu eserdeki tabive lhi bahis
leri 20 gn iinde tamamlad. Onun mevcut olan ve heryerde
okunan eserlerinin s ays doks an ikidir. Kendis i bunlarn o
unu hapishanede yazmtr. a r t adntayan muazzam
bir eserini bu ciz muharrir arapadan s ryancaya evirmitir.
I b n S i n a tedavi etmekte olduu Emirin bir kyam ile kar
lamaszerine dmanolan birinin hkim olmas yznden
yakalanmve kaleye kapatlmt. Kendis i kaleye girerken
buraya giriimde phe yok, fakat nas l kacamdan endie
e debilirim,, demiti Ibn Sina kalede 40 g n2 kaldktan sonra
dos tu olan Emir geri dnd, derek kaleyi zaptetti ve I b n
S ina' yserbest brakt. I b n S i n a bundan baka mkerrer
defalar hapse atld. Bu muhteem adam ok byk meziyetleri
haiz olmakla beraber kadnlara iptils yznden perian oldu.
Bu yzden kuvvetten dtve son gnlerinde kulunhas tal
na urad ve bir gn sekiz rnga yaptrd. rngaya iki
dank maydanuz tohumu koymayadamlarna s yledii halde
bunlarn biri bekoymuve bars aklarnda lser peyda ol
mutu. Kulunile beraber gelen saraya da urayordu. Adam
larna Mi t h r i d o t e s ( Me throditus ) panzehrini terkip etmele
rini sylemi, hizmetilerinden biri buna fazla afyon katmt.
Bu yzden tabii harareti dmve artk s hhatimi idare eden
mdir aciz kald,, demi, bir kagn bu hal zere geirdikten
s onra 58 yanda olduu halde lmve Hemedanda gml
mt3.
Araplarn 429 (m. 1037) ylnda Uuz l a r Arminyaya kar
hareket ettiler ve buradaki krtleri ve araplarkltan geire
rek birok ganimetler topladlar. Bunlar buradan Azerbaycan
ehirlerinden olan Urumya' ya gittiler, memleketi tahrip ettiler
ve bu dada ikamet eden ve kendileri ile den krtlerin
ounu ldrdler. Suriye veArminyaya hkim olan Vatap ol u
2 dmanla, yani Romallar ve Trklerle, dmee kudreti yet
1 Ibn S i nann yazm olduu bir kas ide nin bir be ytine iare ttir.
Be ytin manas udur :
Gi ri im, g r dn gibi muhakkaktr (phe gtrme z bir hakikattir).
Btn phe le rs e kma aittir. . R.
2 Dr t ay. (Muhtas ar S. 328j . R.
3 Ve fat . 428 H. . R.
me diini grerek Romallarla s ulh yapt. Edesse ehri Roma
llarda kaldve Romallar burada hkim olarak refah iinde
yaadlar. Aynyl iinde U u z l u r Maraga ehrini zaptet
tiler, buradaki camiyi yaktlar ve ahalinin bir ksmnldrp,
bir ks mnesir aldlar. Bunun zerine Dalkrt kabileleri
a
toplandlar, U u z l a r ' malp ederek Azerbaycandan kar
dlar. Bunlar da Horas ana dnerek Tas ehrini zaptettiler ve
100.000 kadar ins an ldrdle r. ehir dnda yol zerinde ve
kylerde ldrdkle ri de 20.000 kadard. Bunlar s telik 150.000
kadar da esir aldlar. Horas an valis i S u b a bunlara kar
30.000 atlile hareket etti ise de bunlar galip geldiler ve on
larkamaa mecbur ettiler. Bunlar daha sonra Niapur ehrine
gelerek ehri yama etmek istedilerse de T u r u l Be y arap
lar n oruayyaklamolduu iin buna kargeldi.
Halife K a i m bunlara bir eli gnde rdi ve araplarla ayn
din zere olduklarhalde bu ekilde hareket etmeleri yznde n
onlarmuaheze etti. Bunlar oru aygetikten sonra Niapur
ehrini tahrip etmek is tediklerinden T u r u l Bey kardei
arBey' e u szleri s yledi : bu hare ke t doru de ildir.
nk halife de n daha byk bir fe rman geldi,,. a r Be y
srar edince T u r u l Bey eline bir bak aldve Ee r bu
ekilde hare ket eders eniz ke ndimi ldrrm,, dedi. O da aha
liden 500.000 zuze alarak s knet buldu.
T u r u l Bey halifeye u tarzda bir cevap yazd: K
le niz ve tebaanz M i k a i l olu T u r u l Be y' de n,, ve akrabas ,
yni hemiresinin kocasKzlda u tarzda cevap ve rdi: k
le niz ve ve ziriniz Ya h y a olu K z l d a n , , . Fakat a r Bey
cevap yazmadve Tur ul Be y Niapura girerek s ultan Me s ' ud'
un tahtna oturdu. a r Be y Serhas, K z l d a Rey ehrinde
kaldlar.
Araplarn 430 (m. 1038) ylnda Badatta bir karkadar
kar yadve gnlerce kald. Sonra Aralk aynda iddetli
s ouk oldu ve sular altgn dondu.
Aynyl Sultan M e s ' u d randan ve DHindis tandan
byk bir ordu toplayarak U u z l a r ' a hcum etti ve Marurut
civarnda onlara kargalip geldi. Uuzlarn 3.500 adam
maktl dt, geride kalanlar, balarnda bulunan T u r u l
Bey ve a r Be y ile birlikte rl plak le katlar. Sultan
Me s ' u d Horas anda 2 yl kadar kaldsonra bu havalide asker
brakarak Harezm ehirlerinden biri olan Gazne ' ye dnd.
U u z l a r bundan haber alarak araplarn 432 (M. 1040) ylnda
Horas ana dndler. Burada bulunanlar onlara mukavemet
edemediler ve U u z l a r Azerbaycana da hkim oldular. Ayn
yl iinde Romallar Suriyeye gittiler. Emir A n u t e k i n
Hama civarnda bunlarla dvtve galip gelerek kraln am
cazades ini esir aldktan baka byk haremaalarndan birini de
ldrd.
Aynyl Sultan Me s ' u d kmevs iminde Harezmin son
derece s ouk olmas na mebni her sene yaptgibi Hindis
tana karhareket etti. Zevceleri ve ocuklarile birlikte, biz
zat Sultan Mesudun, gzlerini karttkardei Mu h a mm e d
de yannda idi. Bunlar Halam nehrine vardklarzaman ha-
remaas Anu t e ki n 1.000 kle ile birlikte Sultan Me s ' u d ' un
zerine atld ve onu balayarak, tahta geirmek is tedikleri
kr kardeinin nne getirdiler. Kardei Mu h a m m e d ben
bana yaptn s ana yapmayacam, fakat s eecein maiye tle
birlikte nereye gitme k is tiyors an s e ni oraya gndereceim,, dedi.
M e s ' u d, Kas a1 kalesine gitmek is tediini s ylediinden izzet-
ikram iinde buraya gnderildi. Daha s onra as ilzadeler gr
erek Mu h a mme d' in yznaldlar ve kalenin hkimine
gstererek ieri girdiler ve Sultan M e s ' u d' n ldrdler.
Daha s onra M e s ' u d un Harezmde bulunan olu Me v dud
babas nn bana gelenleri haber alarak 5.000 asker toplad,
amcas nn tarafnda bulunan 20.000 askere hcum ederek bun
larmalp etti ve amcasnldrd. Babas nn katillerini ya
kalayarak bacaklarnn kemiklerini deldirdi, bunlar birbirine
balatt ve kl oluncaya kadar toprak zerinde srkletti.
Me v d u d daha s onra Gazneye gitti, Trklerin hkm srmekte
olduu Horas an ve Azerbaycan lkeleri hari olmak zere,
babas nn btn s altanatna varis oldu.
Yunanllarn 1353 (m. 1042) ve araplarn 433 ylnda
Roma kral Michael evlt brakmadan ld ve kzlarZa i
(Zoai) ve T h e o d o r a ay hkm s rdler. Sonra Roma
eraf grtler ve oullar aras ndan hkmdarla lyk
1 Muhtas ar d-dve lde , Ibn iil-esir de , Ibn Haldn da
. R.
kii setiler. Bu kiinin isimleri kt paralarna yazld
mhrlzarflar iine kondu ve bir kk ocuk getirilerek bu
ktlardan birini semesi is tendi. ocuun aldktta Monu-
ma c h o s adyazlidi.Buna kral Mi c h a e l' m kzThe odor a yi
zevce olarak verdiler ve onu Co n s t a n i i n e namile kral
iln ettiler. T h e o d o r a , hemiresi Za Vye, s altanattaki hisse
sine mukabil 9 kantar altn verdi. Bu kral C on s t a n t i n e
byk bir adamd. Gayet zengin hediyeler verirdi, fakat damla
has talndan muztaripti.
Araplarn 434 (m. 1042) ylnda Tebriz ehrinde iddetli
bir zelzele oldu ,*ehrin kalesi, suru, birok s araylar ve ha
mamlarykldve 50.000 kadar ins an enkaz altnda can verdi.
Tebriz hkimi ehir dndaki iftliinde bulunduu iin kat
ve kurtuldu, fakat urad felketin bykl yznden
uval paralarnsrtna aldve kller zerinde oturdu. Sonra
U u z l a r dan korkmak yznde n kalelerin birine ekilerek
kapand, nk U u z l a r Harezme hkim olmulard.
Yu s u f olu b r a h i m Horas an emirliini yapmakta idi.
Bu adam ana tarafndan T u r u l Be y' in kardei idi. brahim
bir mektup yazarak Badata gnde rdi ve u szleri s yle di:
ehinah-i Seluki T u r u l Bey, Horas an ve Harezmin h
kmdardr. Kendis i Bedevilerin hac yollarnda neler yaptkla
rnve Allahn evinde ibadet iin gidenlerin nasl yakalayp
s oyulduklarnhaber aldiin Badata bir ordu gndermek
iin hazrlanyor. Ordus unu izzet-ikram ile ve hediyelerle kar-
lyarak sulh ve msalemetin btn dnyaya hakim olmas n
temin iin hazrlann,,. Mektubun bana bir ok ile bir yay resmi
geirilmiti.
Aynyl Badat ls ne gre bir ve iki kilo arlnda
dolular yadve Badat civarnda 30 dan fazla kytahrip etti.
Yunanllarn 1354 (m. 1043) ylnda Roma diyarnda Mi~
n a k o s (M a n y a k o s ?) namnda bir asi tredi ve 20.000 kadar
kii onun peine takld. Kral Co n s t a n t i n e haremaasCh-
r i s t o ph e rin kumandas altnda ona kar40.000 kii gnderdi,
o da siyi malp ederek ldrdve kellesini tehir etti. Ch-
r i s t o p h e r silerden 200 kiiyi merkeplere bindirdi ve yzle
rini bu hayvanlarn kuyruuna doru evirdi. As ilerden herbi-
rinin alnna maktl denlerin azalarndan kesilen paralar
aslmt. Mndiler bunlarn nnde n gidiyor ve u ekilde
baryorlard: krala kar is yan edenlerin ms te hak olduklar
akbe t budar. Herkes bu adamlara bakp glyordu; fakat
kral bunlara acdve bunlarldrmeyerek ve nereye isterlerse
gits inle rdiyerek bunlaruzaklatrdve ordus unun erlerinden
herbirine, gs terdii meziyete gre kimine 70, kimine 35 dinar
hediye verdi.
Araplarn 435 (m. 1043) ylnda Turul Bey, Halife Ka i m' e ,
bir eli gnderdi. O da u szleri s yle di: Ben arap s altana
tnn banda bulunan zatn vekiliyim (yahut bendesiyim). H
kim olduum btn lkelerde Halifenin adniln e ttim1. Aha
liyi, seleflerim olan Ma h mu d ve Me s ' u d ' un valilerinin zul-
mundan kurtardm. Ben de her hangi suretle seleflerimin madunu
deilim. Onlar da Halifenin bir takm lkeleri idare eden kle
leri idiler. Ben ise hr ins anlarn evldym ve Hn lerikral
hanedanna mensubum. Bundan baka seleflerim derecesinde
sayggrmekle beraber bana yaplacak hizmetlerin ve beni
ayrdeden meziyetlerin onlardan s tn olacansanyorum.,,
De nildiine gre T u r u l Bey yks ek bir taht zerinde
oturur, arkas nda kalkanlar ve mzraklar, nnde muhteem
bir yay ve elinde oynamak itiyadnda olduu iki ok bulundu
rurdu. Pamuktan yaplma beyaz elbiseler giyerdi. Haftann ikinci
ve beinci gnlerinde orututmaa alkt. Bevakit namazn
hibir zaman ihml etmezdi. Zeks na dair Badatn en belli bal
kadlarndan biri u hikyeyi anlatyor: T u r u l Be y e eli
olarak gnderildiim zaman onun idares ini anlatan, ins afszl
ndan bahseden ve bevakit namazAllah korkus u yznde n
deil, fakat bir gsteriolarak kldndan ve daha baka me
selelerden bahseden bir mektubu Badata yollamve mektubu
ailem erknndan birine vermitim. Mektup dm; ve Turul
Beyin adamlartarafndan bulunarak ona gtrlmt. Turul
Bey mektubun muhteviyatna vakf olduu halde yznbenden
evirmedii gibi, bana gs terdii s aygyda deitirmedi. Ben
mektubun dmve onun eline gemiolduunu bilmiyordum.
Fakat Badata dndmz s rada dos tlarmdan biri bana
keyfiyeti anlatt, mektubu kendis ine tevdi ettiim adam da yolda
mektubu kaybetmiolduunu bildirdi,,.
3 Yani c unu hutbe le rini onun adna okut uy or um, . R.
T u r u l Bey m askerleri kme kme gelirler ve ona
karhrmet gs terirlerdi. Her kme 2.000 as kerden mteek
kildi. Bunlar muayyen bir mesafede atlarndan inerler ve yeri
perek dimdik dururlard. Bunun zerine yanndaki adamlarn
biri selmn kabl olunduunu anlatan bir iaret verir, bun
lar da tekrar yeri perler, atlarna binip giderler ve yerlerine
bakalargelirlerdi. Hi bir kimse ona yaklamaz ve onunla
konumazd. As kerleri her nerede bulunurlars a yamakrlkla,
tahrip ile ve kan dkmekle megul olurlar. Saylarpek ok
olduu iin hi bir nahiye (yahut, lke) bunlarbir haftadan
fazla besleyememektedir. Onlar da srf ihtiya yznde n ve
kendileri ile hayvanlan iin bes leyici maddeler bulmak zere
bir yerden bir yere gmek zorunda kalyorlard.
T u r u l Be y' in ordus u Nisibis, Maiperkat, Shighar (Sincar),
Habura, mid ve Zirak taraflarntahrip ettiler ve bu hava
linin valis ini ldrdler. Bunlar Mus ula da geldiler ve Musul
valisi Mu t e mi d i i d -d e v l e den ehri brakp gitmek iin
50.000 dinar istediler. Vali, is tediklerini vermeyince ehre hkim
oldular ve Mu t e mi d -d de v l e , Dicle nehri kenarnda yer
altnda olan bir kapdan kat. Uuzlar ehre girerek s araydan
yn yn kumalar gtrdle r. Bu kumalar 200.000 dinar
kymetinde idi. Sarayn iindeki krt ve arap onyedi kadn ile
birok kzlarpaylatlar ve ah Ars ui arsmahallesi ms
tesna olmak zere btn ehri yama ettiler. Fakat bu mahal
lenin s ahibi 15.000 dinar vermek mukabilinde mahallesini kur
tard. Valinin kayn pederleri de kzlarns atn aldlar.
Uuzlar Mus ulda memurlar brakarak Balad ehrine kar
yrdlers e de buras n zaptedemediler. Birka gn sonra
Uuzlardan biri Musul yerlisi bir genle dverek onu mz
rakla vurdu. Grltcbir kadn olan bu gencin annesi o
lunun kanlarnyzne srerek arlarda bard: Uuzlar
olumu ve kzmldrdle r. Onun bu grlts ehir halkn
ayaklandrdve szleri araplarateledi. Onlar da kalktlar ve
Uuzlarldrdle r. Baladdaki Uuzlar hdis eden haber alnca
Mus ula dnerek gen, ihtiyar 2.000 kiiyi ldrdle r ve bu
rada 12 gn kalarak bu mddeti yamakrlkla ve kan dk
mekle geirdiler. Bunlar yakaladklarher ins ana kendini
satn aldiyorlard. Bylece kullanlan ve s aklanlan ne kadar
gmvarsa hepsini topladktan sonra sulh yaptlar. Bunlar
iftileri kylerine gndererek topraklarektirdiler. Ks a bir
zaman s onra Mutemid kuvvetlendi ve Maaddile ri (gebeleri) top
layarak Uuzlarmalp etti ve biroklarnn kanlarndkt.
Bunlardan hayatta kalanlar Aze rbaycana katlar.
Yunanllarn 1355 (m. 1044) ylnda ve ilk terin s onla
rnda mttakt bir nas turrahibi olan Ebl-Farac ld.Liyakatli,
ehliyetli bir adamdve filozoftu. Bu zat Ahdi Kadim ve Ahdi
Ce didi arap diline evirdii gibi, Aris tonun kitaplarnda
tercme etti. Kendis i kiliselerinin byk memurlarndinitikat
lara vesair mevzulara vukufs uzlukla itham ederdi. Benim ahs
kanaatime gre bu zatn Sryancaya vukufu zaif idi. nk
tercmelerinin muhtelif yerlerinde hatalar buldum. Bunlardan
birini, Eyp kitabndan rne k olarak gs te riyorum: Kendis i
bu kitapta dhhrte h zua- laitu) der. Hare t kelimes indeki h
dan s onra geliyor ve kelimedeki t harfinin eddeli olmas
icap ediyor. Bu kelime hawradan gelmektedir ve hzy, yani
rya manas mdadr. Halbuki bu zat kelimeyi harthe h zannetmi,
h harfine ks a bir a katmve t harfini yumuatarak th yapm
ve bylece kelimeye son,, manas nvermitir.
Aynyl Islvlarn, yni Rus larn byk bir ordus u ka
radan ve denizden payitahta kargeldiler. Allah Romallara
yardm etti ve bunlar Rus larn gemilerini tututurup yakmaa
muvaffak oldular. Bu yzden Rus larn ou yandlar ve boul
dular. lerinden karaya kanlar esir edilmi ve s akollar
kesilmiti. Bu s ayede Romallar byk bir zafer kazandlar. Bu
s rada payitahtta ermeni, arap, yahudi gibi bir ok yabanclar
bulunduundan kral C o n s t a n t i ne aleyhinde byk bir ar
bede koptu. Ahali s aray kaps nda toplanarak bu Cons t a n-
t i ne hkmdarlarmzdan ikis ini ldrd diye bararak s a
rayve as ilzadelerin konaklarnyama etmek istediler. Bunun
zerine kral Co n s t a n t i n e as ilzadeleri toplad. T he o do r a
ve Z a i (Zoai)yi muhteem elbiseler iinde getirtti. Grlty
koparanlar bunlar grnce s knet buldular. Kral arbedenin
sebeplerini aratrnca, yabanclarn ehri yama etmek iste
yerek bu ii yaptklarnanladve kral, payitahtta 30 yldan
beri ikamet eden yabanclarn kp gitmelerini is tedi, bunlarn
iinde ehirde kalanlarn gzleri karlacaniln etti. Bu
yzden 100.000 kadar kii payitahtterkettiler.
Araplarn 436 (m. 1044) ylnda halife Ka i m, Tur ul Be ye
bir eli gnde rdi ve 4 meseleden bahs eden bir nme yollad:
I. Emir-l-mminin der ki : Ey Emir T u r u l B e y Mu -
h a mme d l Senin zaptetmi olduun memleketler sana yeter.
Dier arap emirlerine ait memleketlere dokunma ve onlara zarar
verme
li. Bize tbi olduunuz iin bize karkesin s adakatten
ayrlmaynz. Emirlerimize kargelmeyeceinize dair sz ver
meniz ve s znz tutmadnz takdirde btn zevcelerinizin
bodeceine ve klelerinizin zad olacana, btn malla
rnzdan mahrum kalacanza dair and imeniz lzmdr.
III. Daima doru hareket ederek hileden s aknmalve m
minlerin bana kfirleri geirmekten ekinmelisiniz.
IV. Aldnz memleketlerin vergilerini, selefleriniz gibi
bize gndermeniz icap eder. Bu ileri yapars anz sizi eref
hilatleri ile ssleriz. Sizi hkmdar tantacak erefli unvanlar
veririz. Siz de cebbar olmaktan korununuz.
T u r u l Bey elinin nmes ini dinledikten s onra birinci
noktaya u cevabve rdi: Be nim as ke rle rim pek oktur ve bu
memleketler onlara kf i gelme mekte dir,,. Eli de u szleri s y
ledi : bunun sebebi s izin bu me mle ke tleri tahrip e tme nizdir.
Btn dnyayals anz ve bu e kilde tahrip ets eniz s ize ve mil
le tinize yetmez,,.
T u r u l Bey ikinci maddeye u cevabve rdi: s te diiniz
bu ye minle re be lki ktiple rin aklerer, fakat be nim aklm ermez.
Be nim hi bir hata etmemek zere ke ndimi zapt-u rapt altna
almama imkn m vardr?,,. Eli de u mukabelede -bulundu:
S iz btn kalbinizle bize balolduunuzu gs terir ve ancak
doru olanyapars anz, hatadan korunmuolurs unuz,,.
T u r u l Bey ncmadde hakknda u cevabve rdi:
Be n drs t hare ke t iin dikkat ediyorum. aye t y anmdaki a
kims elerden bazlarktlk e diyorlars a buna karne yapa
bilirim?,,.
Drdnc maddeye karda u szleri s yle di: s te di
iniz ve rginin miktarn bana bildirin. Elimde n gelirs e geri
kalmam,,.
Muhakkak olan nokta udur: Turul Bey bu drt mad
denin birini de kabul etmemiti.
Yunanllarn 1336 (m. 1045) ylnda Erzincan ehri sular
altnda kaldve yalnz rkan Suriyeli olan Cy r a c u s oulla
rnn manas tr kurtuldu. Fakat bu manas tr da bir gl ile
evrilmiti. Burada herkese acyan ve iyilik eden kimseler
vard.
Araplarn 438 (m. 1046) ylnda U u z l a r , Hulvan eh
rini zaptederek yaktlar ve ahaliyi btn gizli definelerini ge
tirip teslim edinceye kadar ikencelere tbi tuttular. Ahalinin
gzleri nnde karlarna taarruz ediyor ve genkzlarn kz
lnizale ediyorlard.
Aynyl S e me r k a n d ' m Nas turi metrepolidi, Katolikus a
Halifenin de s araynda okunan bir mektup yollad. Mektupta
deniliyordu k i : yn yn, s aldran ekirgelere benzer bir
takm ins anlar Tebit ile Hutan dalarnda, Byk s ke nde r ' in
vaktiyle seddetmi olduu yazlan gedii atlar ve buradan
hcum ederek Kagar' a kadar ilerlediler. Bunlarn banda 7
kral var ve her kral ile beraber 700.000 atlbulunuyor. Byk
krallarnn adNa s a r a t t i t r ve bu kelimenin manas Tanr
e mri ile hkm s ren dir. Bu adamlar Hindliler gibi karadrlar,
yzlerini ykamadklargibi, s alarnda taramyorlar. Salarn
ryorlar ve bu rgy kalkan gibi kullanyorlar. Ok kullan
makta son derece hnerlidirler, Yedikle ri eyler en sefil ey
lerdir. Fakat merhametli ve adaletli kimselerdir. Bunlarn atla
rda et yemektedir,,.
Mektup okununca arap as ilzadelerinden biri hiolmazs a
imkns z olan bir nokta var, o da atlarn et ye me s idir,, dedi.
Die r bir as ilzade de u cevabve rdi: bu yzde n hayre t et
me yiniz, nkben bir arap atnn et ve pimibalk ye diini
gzmle grdm,, dedi. Bana kalrs a bunlar balklarkurutuyor,
ot gibi doruyor ve bunlaratlarar ye diriyorlard. nkbu
memleketlerde av hayvanlaroktur ve otlaklar pek azdr.
Araplarn 439 (m. 1047) ylnda ismi As f a r ve Ras Ayn
yerlilerinden olan bir adam, Kuranda kendis inden bahsolundu-
unu ve araplarn dinine kargalip gelecegine daire szler
bulunduunu iddia etti. Bu adam ekyalk etmek zere iki
defa Roma diyarna gitti ve birok ganimetler toplad. Bunun
zerine Roma kral, vali Me r v a n o g u l u ' na name yolladve
bu nmede aramzda s ulh vardr. Bu ekya s izin te baanzs a
onu te dip etmek s izin vazife nizdir. Tebaanz deils e bize bildirin,
biz de ona gre hare ket e de limdedi. Bunun zerine Me r v an
o l u gebe araplarn emirlerini topladve onlara u szleri
s yle di: bu As f a r bize karRomallar hidde tle ndire ce k.
Romallar gelecek olurlars a s iz de, biz de rahat yzgrme yiz.
Onun iin bir ares ine bakn da bu adamyakalayn,,. Gebe
araplar As fara giderek onun islmiyetin zaferi iin yapt
hizmetleri methettiler. O da bu szlerden honut olarak onlarla
birlikte yola kt. Araplar atlarnoynatyor ve trl trl
hnerler gstererek ilerliyorlard Kylerinden uzaklanca
As f a r ' yakalayarak Me r v a n o l u nun yanna gtrdler.
O da bu adamzincirleyerek hapse attve bylece Romallarla
araplar aras ndaki sulh kuvvetlendi.
Bu yl iinde btn drdnc iklimde has talklar artt,
veba (yahut, taun) o kadar iddetlendi ki, herey mthibir
surette pahallat. Badatta bir su zanbabir zuze ' ye, bir
kk gvercin iki beyaz zuze ' ye s atlyordu. Badatta bu
day ve arpadan eser grlmemekte idi. Mus ulda has talk ve
vebadan baka ekirgelerin sebebiyet verdii ktlk ta vard.
Budaydan bir kora, 60 dinara satlyordu.
Araplarn 442 (m. 1048) ve yunanllarn 1361 (M. 1050)
ylnda Sultan T u r u l B e y Arminya valisi Me r v a n o l una
eli gndererek kendis ine teslim olmayve tebaalararas na
girmeyi istedi. Me r v a n o l u eliyi arlayarak ona en iyi
kumalardan 30 balya, 500 dinar ve adrlar iinde kullanlan
perdeler ve asklar, mallarla ykl 10 katr, bir arap atve
Romallarn kurtulu akas olarak 30.000 dinar verdikleri
halde iade etmedii bir Roma as ilzades ini hediye olarak takdim
etti. Sonra cevap olarak S ultan T u r u l B e y ' e bu as ilza
deden baka s unulmaya deer ( yani, fay dalolacak) bir eyim
yok,, dedi. T u r u l B e y bu hediyeleri ald iin Me r v a n
olu seviniinde sulh yapt.
Bunun zerine Roma kralCo n s t a n t i n e , Me r v a n olu
na haber gndererek Roma e rafndan olan es irin kurtulmas
iin e linizde n ge le ni yapmanzrica e derim. S ultan T u r u l
B e y ' in yks e k kalpli olduunu biliyorum. Be nim namma ken-
diine mracaat olunurs a bu es iri alakoymaz,, dedi. Me r v a n
o l u Roma kralnn szlerini T u r u l B e y e bildirdi. O da
licenaplk gstererek ve mukabilinde hibir ey istemeyerek
Roma esirini kendi elisi ile birlikte Roma kralna gnderdi.
Buna karRoma kralda payitahtta bulunan byk arap ca
misini tamir ettirdi ve iine kandiller astrd. Buraya ibadet
leri idare edecek araplar tayin etti ve bunlara maalar ba
lad. T u r u l B e y ' e de 1.000 balya ipekli kuma ile dier
kumalardan 500 eit, 500 at, 300 msr eei, siyah gzlve
boynuzlu olduktan baka merkep byklnde bulunan 1000
kei gnderdi.
Bu yl iinde sfahan ahalis i T u r u l B e y in kendilerini
haps iine almas -ve yanlarnda kaldmddetin dokuz aya
varmas- yznde n son derece muztarip olduklariin Halifeye
haber gndererek Tu r u l B e y nezdinde efaatte bulunmas n
istediler. T u r u l B e y oktan beri Halifeden kendi mevkiini
ykseltecek ve hkmdarlna uyacak unvanlar istemekte ol
duundan Halife bu ricaykabul etmedi. Fakat nihayet efa
atte bulunmaykabul ederek ona me r u h k m d a r ve
m s l m a n l a r n s n a ve R k n d d i n S u l t a n
T u r u l B e y ,, unvanlarnkullanarak mektup yazdve Isfahan
ahalis i lehinde ricalarda bulundu. Sonra bu mektubu bir eli
ile gnderdi.
T u r u l B e y bunu (bu mracaat) beklemekte oldu
undan Halifenin ricasnkabul ederek bilmukabele K a i m ' in
hzinesine 20.000 dinar gnderdikte n baka, devletin banda
bulunanlara da 2.000 dinar gnderdi. T u r u l B e y bu sradan
balayarak mhrnn zerine bir yay resmi kazdrm, bu
unvantesbit etmive bu iarete T u r a denilmiti. Bu tu
rayyazanlara Turai (turake) deniliyordu.
Araplarn 443 (M. 1051) ylnda Roma kralC o n s t a n t i n
Badatta bulunan Halife K a i m' e bir eli gnderdi, eli
Roma dili ile yazlan ve satrlarn aras nda arapa tercmesi
bulunan bir mektup tayordu. Arapa kelimeler altn yaldz ile
mor kt zerine yazlmt. Bu mektupta mmin kral ve yks ek
zat olan ve ilh Mesihten kuvvet ve kudret alan tek ogs t ve Roma
diyarnn tek hkmdar C o n s t a n t i n Mo n o ma c h u s ' tan
ms lmanlarn reisi ve mminlerin emri olan sevgili ve erefli
Abul-Farac Tarihi, F. 20
dostu Eb Ca f e r Ka i m' e , , deniliyor ve bunlara benzer bir
ok sevgi ifade eden szler s yleniliyordu.
Araplarn 446 (M. 1054) ylnda Rk n d d i n T u r u l
B e y ranllarn btn memleketlerini zaptettikten sonra, yzn
Roma memleketlerine doru evirdi ve Mi n a s g e r d kalesine
hcum ederek burada bir mddet kaldise de, kaleyi zaptede-
meyerek onun etrafndaki havaliyi ele geirdi, s onra E r z e n-
e l -r um memleketini ald. Burasbu ana kadar Romallarn
elinde idi. T u r u l B e y k Azerbaycanda geirerek Roma
diyarna dnmek istedi.
[ Yunanllarn] 1365 (M. 1054) ylnda Roma kralve kralie
T h e o d o r a ' nn kocas C o n s t a n t i n ocak aymda vefat
etti. Onun yerine kralie bir yl hkm srd. Badattaki
Halifeye eli gnderdi ve kendi nefsi iin ald vergi ile
aradaki sulhu kuvvetlendirdi. Ayny R k n d d i n T u r u l
B e y Halifeye bir eli gndererek u szleri bildirdi: Pey
gamber [ Muhamme d] e hizme tle eref kazanmak iin gelmek
is tiyorum ve Me kke ye gidip orada dua ve ibadette bulunmak
emelindeyim. Haclarn ge tikle ri btn yollarn emin olmas n
diliyorum. Yollarda e kyalk eden Maaddile ri (gebeleri) or
tadan kaldracam. Sonra S uriye li s ile rle ve yanlyol tutan
Ms rllarla Allahn iznile harbedeceim,,. Halife, istememekle
beraber, zarurete boyun eerek cevap yazd. Onun dingayret
ve hamiyetini erek Badata gelmek hus us unda gecikmeme
sini rica etti.
Badatta bulunan Deylemler ve Trklerle bunlarn reis
leri Halifenin bu davetine iddetle itiraz ettiler ve Uuzlarn
Badada gelmelerine imkn yoktur. Gelecek olurlars a klek
mee hazrz,, dediler. Fakat bunlarn bu hatthareketleri faide
vermedi. Birka gn iinde U u z l a r geldiler ve Badatn
hududuna dayandlar. Em-ri mminin ile ehrin bakadlar
ve Badat halknn birok bykleri S u l t a n karlamaa
ktlar ve onun otankurmuolduu yere yaklatlar. Bun
lar Halife namna Sultana nas ihatlarda bulunarak askerlerinin
Badatta tahribat yapmalarna kargelmek istediler ve bu
ras arap mille tle rinin taht me rke zidir ve e riatn payitahtbu
ras drdediler. Sultan bu szleri sevgi ile karladve bu na
sihati kabul edeceini bildirdi.
Sultan hareket ederek M e s h a m Me s h a n i t a (yani,
hizmeti kaps ) adntayan kapnn nnde kararghnkur
duu zaman Deylemliler, Trkler ve Badat halknn bir ksm
byk grltler kopararak kavga ettiler. Kendileri iin gda
maddeleri ve hayvanlariin ot ve saman satn almak zere
ehre giren Uuzlara karsilh ektiler. Uuz emirleri de at
larna binerek Badata girdiler ve Deylemlilerden, Trklerden
ve putperestlerden birok kimseleri ldrerek bunlarn byk
lerini yakaladlar ve sultann yanma gtrdler. O da bunlara
zincir vurulmas n ve kendisine yakn bulunan adrlarda
hapsedilmelerini emretti. Sultan, Halifeye haber gndererek
Badat ahalisinin kard kavga yznden ikyet etti. Hali
fenin maiyetindeki Deylemlilerden bazlarnn maktul bulun
duklarn, bazlarnn kaybolduklarnbildirdi ve halifeye hr
metim olmasa idi, btn Badat kltan geirirdim,, dedi.
Halife bu szlerden honut olarak kalbine giren korkudan
kurtuldu ve haremaalar ve asilzadeleri ile sultana hediyeler
gnderdi. Bunlar karargha yaklanca sultan bunlarn hepsine
zincir vurdurdu ve ellerindeki herey yama edildi.
Ertesi sabah Uuzlar Badata girdiler ve burada bul
duklarMaaddilerin (Gebelerin) ounu Diclede bodular.
Birok adamlar evlerinden kaarak Halifenin sarayetrafndaki
binalara s ndlar ve Uuzlar bunlarn evlerine girip yerle
tiler. Halife, sultana bir mektup yazarak banim be kle diim bu
de ildi. Ben s izin gelme nizle an-u ere fimin artacan, s izin
bana yakn olmanz yznde n dinin zafe r kazanacans an
mtm. Umduumun aks i ile karlamakla beraber Allaha g
veniyorum,, dedi. Sultanda u cevabve rdi: Ben e mriniz al
tndaym. Vuku balan hdis e lere gelince, bunlar maiye tinizde ki
fe na Trkle rden dolayile rige lmitir. Bu yzde n beni muaheze
etmek doru de ildir,,. Bunun zerine Sultann emri ile kleleri
maiyetinde bulunan filleri kavgaya sebep olan on trke kar
gnderdi, filler de bunlar ineyerek ldrd. Sultan Ba
data hkimdi. O da kendi adamlarndan valiler ve tahs ildarlar
tayin etti. Daha nceden Badatta yerleen Trklerin iinde
ekmekiler, sebzeciler ve hamam klhanclarbulunuyordu.
Uuzlarm buraya hkim olmalarile btn bu yerler tahrip
edildi. Ziraat ileri son buldu ve ift srmek iin kullanlan
kzlerin teki 20 zuze ye ve bir merkep 10 zuze ye satlr oldu.
Uuzlar gmve altn paralarnsultan namna bastlar. Sul
tan, Deylemlilerle Trklerin hkim olduklars rada halifeye
verdikleri tahsisata 50.000 dinar ile 500 kor buday ilve etti.
Sultan yemin ederek dedi ki : Arapla yardm eden askerlerim
bu kadar ok olmas aydlar, Trklerin evvelce Halifeden alm
olduklarhereyi kendis ine geri verirdim,,. Halife memnun oldu
ve Araplar ile Sultan aras nda yaknlk vcuda getirmek iin
Seluk prenseslerinden, Sultan T u r u l Beyin biraderi a r
Beyin kzA r s l a n Ha t u n ile evlendi. Sultan, Halifenin sa
raynn yannda byk bir konak ina ettirdi. Halife ona ky
metli talarla ilenmibir altn taht gndererek bu konaa
yerletirdi. Sultan bu tahtn zerinde oturuyor ve eraf ona gi
derek hrmetlerini arzediyorlard.
Araplarn 448 ( M. 1056) ylnda Badatta hastalk ve
byk bir ktlk bags terdi. Bir tek nar bir dinar a satlyor
ve (iliin kullanlan) otlar bulunmuyordu. Yn yn haerat
havaytelvis ettiinden ahalinin te birinden fazlasmahvolmu
tu. Suriye ve Ms rda, bilhas s a randa vaziyet aynmerkezde
idi. Buharada bir tek gn iinde ehirden kan tabutlarn
says18.000 i bulmutu. ay gibi ksa bir mddet iinde
lenlerin says 1.650.000 i amt. S e me r k a n c/da iki ay
iinde 236.000 ins an ld. Dnyann yaradldndan beri byle
bir veba grlme dii syleniyor.
Araplarn 449 (M. 1057) ylnda Maaddilerin (gebelerin)
bir kuvveti Musul civarnda Uuzlarn bir kuvveti ile harbe
tututu; Uuzlar yenildiler ve ilerinden 1200 kii maktul d
tler. Uuzlarn reisi K a t l a m ile kaabilen adamlarSincar
dana gittiler ve igar (S inc ar) oullarehrin kaplarnyzle
rine karkapayarak bunlarla istihza ettiler.
Sultan, hdis eden haber alnca, iin iin hiddetlendi ve
Mus ula gitmek istedi. Halife gitmes ini arzu etmeyerek ona u
haberi gnde rdi: Bu s rada gitme niz doru de ildir. As ke r
le rin Ir andan ge lip toplanmas nbe kleyiniz,,. Sultan daha fazla
hiddetlenerek u cevabve rdi: bize karniyetlerinizin samim
olmadn artk anlyorum. lk nce bize gitmeyiniz, fakat
asker gnderiniz diye nas ihat ettiniz. Biz de kabul ettik. As
kerlerim helk olunca da aynnasihati veriyorsunuz,,. Sultan
13 aydan beri Badatta bulunuyordu. Badattan kmamakla
beraber halifeyi grmemiti. Bunun zerine onun emri ile a
drlarehir dna gtrld, askerleri toplanarak Badatn
ark tarafndaki binalaryktlar ve buradaki kprleri ms
tahkem mevki gibi kullandlar.
Sultan, hareket ederek Tagrit ehrine karadrlarn
kurmuve ahaliden yardm istemiise de, bunlar biz Maad-
dilere (yani gebe Araplara) mensubuz. Bunlarn kumandan
olan B e s a s i r emretmedike size hibir yardmda buluna-
mayz demilerdi. Sultan fena hiddetlendi ve bunlara kar
klkullanarak yere serdi ve birok kadnlarnve ocuklarn
alp gtrd. Nihayet bunlar ona teslim oldular; o da sulh
yapt. Sultan, Bet Va z i k' a kar hareket ederek burann
halkndan yardm grd. Sonra buradan Musula karyrd;
fakat B e s a s i r f n i n buradan gitmi olduunu, Mus uldaki
zenginlerin katklarngrd. Sultan, Musul s araynda birka
gn kaldktan sonra Balada karhareket etti ve ordu ku
mandanH a z a r as p ehrin yama edilmesini istedi. Sultan
u cevabve rdi: hzinelerimizin boolduunu, beraberimizde
olan kimselerin akalmak yznden bizi tazyik ettiklerini ve
yamakrlktan baka bir suretle yiyecek bulmann imkns z
olduunu gryors unuz. Bu akam gidiniz ve ehrin byk,
kk ahalisini getirerek evlerinden ne almak mmkn ise
hepsini alnz,,. Uuzlar da bu ekilde ehre girdiler ve yama
ettiler. Ha z a r a s p , ehir ahalisini Mus ula gnderdi. Bunlar
kadn ve ocuklardan baka 10.000 kii idiler ve bunlaryol
da himaye edecek adamlarda gnderilmiti.
Bunun zerine, Suriyeye kaarak Ms ra iltica eden
B e s a s i r mstesna olmak zere, Maaddilerin erafUuzlara
kargelemeyeceklerini anlayarak eliler gnderdiler ve sulh
istediler. Sultan bunlarkabul ederek iltifatta bulundu ve
bunlara eref hilatleri giydirdi. Kendis i Arminyaya, yni Me r
v a n o l u n u n memleketine gitmek istiyordu. Fakat Maaddi
lerin erafrica ettiler, onun da kendileri gibi hata, ettiini >
kendilerini affettii gibi onu da affetmesini dilediler. Sultan da
u cevabve rdi: Siz hatanzitiraf ettiniz ve affolundunuz. O
da hatasnitiraf ederse affedilir,,.
Sultan, Kardu adas na gitti ve burann halkteslim olarak
ona birok altnlar verdiler. Bu yzden buras yama edilmedi.
Uuzlardan 20 atl400 Nas tur rahibin yaad A h m u l
manas trna giderek bu rahiplerin 120 sini ldrdle r ve ha
yatta kalanlar 6 altn ve gm lei vererek kendilerini
kurtardlar. Daha sonra M e r v a n o l u Sultana eliler gn
derdi ise de Sultan bunlar tahkir etti, fakat Mervan olu
100.000 dinar gnderdi. Sultan da onunla sulh yapt.
Sultan geri dnerek igara karadrlarn kurdu ve
bunlarn ehirlerini zaptederek 4.000 kii ldrd. Akan kan
lar, Sonunda bunlarn su yollarndan akmt. Sultan,
ehir iindeki byk camii ve ehrin btn s araylarnyktrd.
Maktullerin cesetleri taaffn ettii iin Sultan ehirden karak
Te l A f r civarnda kararghnkurdu. Bunun zerine eraf
Sultann klcnknna koymas iin yalvardlar, o da ehirde
bir tek erkek kalmamak artile bu ricay kabul etti. Bunun
zerine gizlenenlerin hepsi meydana ktlar, muhtelif yerlere
daldlar ve ehir btn nfus undan boand. Daha sonra e
hirden kanlara Uuzlarn dokunmamalarntemin iin mu
hafzlar tayin olundu. Btn bunlar, Uuzlarn ilknce Maaddi-
ler nnde katklars rada igar erkeklerinden hakaret grme
leri yznden olmutu.
Sultan buradan Mus ula geldi ve buras nana tarafndan
kardei S e y f d d e v l e b r a h i m e verdi. Se yfdde vle d
rst ve ins aflbir adamd. Bir gn Musul yerlilerinden bir tahs ildar,
yanna gelerek arda alveriile megul olanlardan hergn
100 altn toplayp getireceini s yledi. Bunun zerine b r a h i m
Musul ricalini toplayarak s ordu : bu tahs ildarn szlerini mu
vafk gryor musunuz ? onlar da u cevabverdiler : ile
rimize karan ranllardan ve mfrit taleplerde bulunan Uuz
zabitlerinden bizi kurtarrs anz bu tahs ildarn dncemize
uygun olan szlerini muvafk buluruz . S e y f d d e v l e de
byklk gstererek u szleri s yle di: Biz sizi bunlardan
koruyacaz ve topranzn mahs ulne ve meyvesine karsiz
den mutedil vergiler isteyeceiz Daha sonra S e y f d d e v l e
mnadiler kard ve arda alveriedenlerin vergilerden
affedildiini bildirdi. Btn ahali de seslerini yks elterek m
rnn uzun olmasiin dua ettiler.
Sultan Mus uldan Badata gitti. ehre yaklanca Halife,
reislerin reisi olan veziri, onu karlamak iin gnderdi ve
sultana kymetli talarla, smbllerle, zmrtlerle ve zebercet
lerle ilenmibir altn kadeh hediye etti. Vezir bu hediyeyi
s unarken u szleri s yledi : Mminlerin emri kazandnz
zaferler yznde n sevindi. Sizin yaknlarnda bulunmanzdan
dolay teselli duydu,,. Sultan bu iltifatlar memnuniyetle
karladve u cevabve rdi: bu s araydan honudum. Bana
birok iyilikler gs terilmitir. Ye gne eks iim Peygamberin
makamna kaim olan zat tarafndan kabul edilmek erefidir.
Artk bu ereften daha fazla mahrum edilmek istemiyorum.
Vezir u mukabelede bulundu : Siz Halife ile artk aynha
nedana mensup saylrsnz. nkshriyet rabtalarile ba
landnz. Onun iin sizi bu ereften mahrum brakacak bir mni
kalmad Daha s onra vezir Halifenin yanma gitti ve bu szleri
kendis ine bildirdi. Sultan da yaptrmolduu yeni s araya gitti.
Birka gn sonra Sultan, Halife tarafndan davet edildi.
Sultan atma bindii halde btn prensler nnde n yaya ola
rak gidiyorlad. Sultan, Halifenin saray kaps na yaklanca bir
mddet atnn zerinde bekledi, sonra kapald, o da avluya
girdi ve halifenin maiyetindeki asilzadeler onu karlamak iin
ilerlediler. Klelerin perdeleri amalar zerine sultan da i
s ahanla doru yrd. Daha s onra baka bir perde ald,
o da ieri girdi ve Halifenin yer yznde n yedi arn yks ek
likteki taht zerinde oturduunu grd. Banda siyah bir s a
rk vard. Abas da siyaht. Araplarn Badatta giydikleri
elbise bu idi. Fakat Hilfetin Ms ra gemesi zerine halife
ler beyaz elbiseler giyiyorlard. Halifenin elinde altndan bir asa
bulunuyor ve iki tarafnda iki haremaasduruyordu. Sultan
Halifeyi grnce yere doru eildi ve Halifeyi birkakere se
lmlad. Halifenin emir vermesi zerine kleler Sultam bir di
er tahta ykselttiler. Bu taht halifenin tahtkadar yks ek
deildi ve bir adam boyunda idi. Halife, tercmana u szleri
s yledi : S u l t a n a de ki, Mminle rin e mri ciddiye tinizi -
yor, gayre tle rinizi alklyor, ke ndis ine yakn bulunmanzdan
ze vk duyuyor ve ahs nz s eviyor. Allahn ke ndis ine ihs an
etmiolduu lke le ri ve me mle ke tle ri e limize ve rdi. Onun iin Al
lahtan korkun ve hkmnz altndaki memle ketle rde doru drs t
hareket e din ve Allahn nime tle rine kre din . S u l t a n aya
a kalkt, yere doru eildi ve u evabverdi : Ben em
rinize tabi bir be ndeyim. S izin irade nizi ye rine getirme k hus us un
da Allahn yardmna gve niyorum .
Halifenin emri zerine kleler s ultana boyun batek olan(?)
7 siyah elbise giydirdile r ve altnla ilenmis iyah bir s arbana
geirdiler. Sarn zerinde kymetli talardan yapliki s umbul
ile ilenmibir tabulunuyordu ve her tan zerinde hariku-
lde gzellikte onbeer inci ve bunlarn ularndaki iki altn
ba( ? ) bulunuyordu. Sultan boynuna geirilen altndan ya
kaykabul etmedi. Bu da omuzunun zerine kondu ve klelerin
biri onu nnde tad. Sultan, tekrar eilmek is tedii zaman
bann zerindeki ar ta yznden buna imkn bulamad.
Halife ona s taltndan harflerle ilenmimor s ancak tak
dim etti. Bunlar da onun nne as ld. Sonra halife ona ahane
bir mhr verdi ve mnadilere emir vererek onu Dou ve
B a t S u l t a n olarak iln ettirdi. Sultan, gitmek isteyince (?)
Halifenin kendis ine doru elini uzatmas n istedi. Halife, elini
uzatnca s ultan elini iki kere ptve onu alnna doru gtr
d. Sonra ilerledi ve kleler onu Halifenin atlarndan birine
bindirerek muhteem merasim ile kendi s arayna gtrdler.
Yunanllarn 1369 (M. 1058) ylnn kmevs iminde 3000
Trk gelerek Malatyayis tilettiler. nk bu ehrin suru,
Cyriacus un buras nAraplarn elinden almas ndan beri, harap
bir halde idi. Bunlar maktulleri surun zerine ydktan sonra
ahaliyi gizli servetlerini meydana kartmak iin ikenceye
tbi tuttular. Biroklarikence altnda ldler. Bapapas ,
muallim ve ktip P a t r o s bunlar aras nda idi. Bu adam bir
yazma kitabistinsah ederken yakalanmt. Yazdcmle u
idi : Yahyann babir s alkm zm gibi idi ve Herodias bu
salkmkopard.,, Patros bu s rada Trkler tarafndan yaka
land, onlar da mum eriterek bana dktle r ve ii yanm
kmr ile dolu bir kabgs ne dayadlar. P a t r o s son
nefesini vermek zere iken ayaklarnn atete yandngrd
ve s izin te mizle nme niz bir nime ttirdiyerek vefat etti.
Trkler Malatyada 20 gn kalarak ehri tahrip ettiler ve
soydular. Sonra ehri yakarak gittilerse de, S ans anaya dana
vardklarzaman iddetli bir ka tutuldular ve Ermeniler gelip
hepsini ldrdler. lerinden taaltnda ezilmekten kurtulanlar
geri dnmlerdi. Rahip J o s e p h bunlarn aras nda idi. Bu zat
hdis e hakknda 3 yazyazmtr. S hos h a n o l u Ma r J o h n
Malatyann tahribi hakknda 4 yazyazmtr. Bunlarn ikis i
Mar Aphrem, dier ikisi Mar Balal vezin us ul daires indedir.
Bu akn es nas nda Ga g a i o l u manas trtahrip edildi ve bir
daha tamir edilemedi.
Araplarn 450 (M. 1058) ylnda Maaddilerin ordu kuman
danB e s a s i r ile K u r e y adntayan die r bir kumandan
Araplardan byk bir ordu topladlar. Bu orduda Msr halife
sine tbi olan iranllar ile Trkler de bulunuyordu. B e s a s i r ,
Tel Afr kars nda adrlarnkurdu. Uuzlar ordus unun kuman
dann a n a k (Inanagh) kamve Mus ul kales ine girmiti. Maad-
diler onun peinden hareket ederek Mus ula karadrlarn
kurdular. Byk bir ktlk vardve nihayet Uuzlar be ygir
lerini ve katrlarnyediler. Bunlar byk evleri tahrip ediyor,
kyleri ve kprleri yakyorlard. Nihayet fena bir vaziyete
derek Badata katlar ve bizzat s ultann Maaddilere kar
hareket etmesini istediler. Onun Badattan ktnhaber
alan B e s a s i r , Mus ulu feci bir surette tahrip ederek le
kt.
S u l t a n , Mus ula vardzaman buras nn kmilen tahrip
edilmi olduunu grd. Kendis ine ana tarafndan kardei
b r a h i m a n i e U n 1 is yan etmei dnd ve Msr
halifesi ile muhabere ettii bildirilmiti. S u l t a n , b r a h i m' i n
rana hkim olmas ndan ve Trkmen Uuz ordularnn kendis i
ile birlikte isyan etmelerinden korkarak tel iinde rana
hareket etti ve He me danda yerleerek aharzur dalarnda
bulunan kardeine karbir ordu gnde rdi, onu yakalattve
ldrd.
Ordu kumandanlarB e s a s i r ile K u r e y s ultannn
uzaklamolduunu haber alarak Badada geldiler ve ehri
kolayca ele geirdiler. Bunlar Halife Kaimi yakalayarak bir
deveye bindirdiler, onu Hads e ye gnderdile r ve s arayyama
ettiler. Sonra Msr halifesi olan Ms tans rBadatta halife
iln ederek onun namna altn ve gmpara bastlar. Sonra
1 bn-El-Es irde = brahim Ye nal C. 29, S . 239. . R.
kadlar, mftler ve hafzlar tayin ederek bunlara Ms rcla
rn detine gre beyaz elbiseler giydirdile r ve s iyah elbiseleri
kaldrdlar. Bunlar emirlmera olan veziri, UuzlarBadata
getirmekten mesul tuttuklariin onu henz yzlmbir kz
derisi iine koyarak deriyi onun zerinde diktiler. Fakat yzn
harite braktlar ve kafas nn zerine kzn boynuzlarn
geirdiler. Sonra yanaklarna kancalar geirerek atezerine
astlar ve bylece btn bir gnikence iinde geirttiler (?).
Vezir Badat halktarafndan hakarete uradktan, yzne
tkrldkte n ve kendis ine lnet okunduktan sonra ld.
nk btn bu ktlkle r onun yznde n olmutu.
Halife Kaimin valides i s aklanmolduu yerden Besasi-
rye haber gndererek ben alktan lyorum, bana merha
met etdedi. Besasironu getirterek sarayn bir odas na yer
letirdi ve cariyelerinden ikis ini emrine verdi. Bunlara hergn
Badat ls ne gre 12 litre ekmek ve 4 litre et veriliyordu. Bu
kadn rkan Ermeni idi. Halifenin karsArs lan Hatun, Kurey
yannda idi. Sultan Turul Bey eli gndererek onu istetince
Ars lan Hatunu izzet-ikram ile iade ettiler.
Aynyl s ultan T urul Beyin kardei emr Da v u d a r
bey ldve A l p A r s l a n namnda yetikin bir oul ile iki
oul daha brakt. Sultan, Kure ye eli gndererek A r s l a n
Hatun yznde n teekkr etti ve ona u szleri s yletti :
Halifeyi de tahtna iade ederek onun namna idareyi ele aln.
Ben tekrar Badata gelecek deilim ve yalnz rann idaresi
ile megul olacam. ayet arzunuza muvafakat etmiyecek olan
Be s as iryznde n bunu yapamazs anz sizin arkadalarnz
toplayarak bir kalede tutunmanz, yahut le gemeniz icap
eder. nk ancak bu sayede askerlerimin size ve sizinle
beraber olanlara dokunmamalarmmkn olur. Biz kendimizi
size karbyk bir boraltnda gryoruz. Elimizde ne vars a
hepsini size versek yine hakknzdeyemeyiz. nk bizim
ocuumuzu bize salimen gnderdiniz. Bunun zerine Kure y
Vas tta bulunan Bes as irye u haberi g nde rdi: B^z btn
bu muharebeyi ne maks atla ve kimin namna yapmaktayz ?
Badatta halifeliini iln ettiimiz halde bize alelde bir mek
tup bile gndermeyen Ms rliin mi ? O halde bizim s ultana
karnedamet arzederek Halifeyi mevkiine iade etmemiz icap
eder,,. B e s a s i r bu szlerle yola gelmedii iin Kr e y
mallarnalarak le ekildi.
Sultan ile askerleri Badat hududuna yaklamtlar. Halife
nin mahpus olduu Hads e nin emri Halifeyi s ultann yanma
gtrd. Sultan da onu byk merasimle s arayna iade ederek
u szlerle zr dile di: beni geciktiren mil kardeim a r
be yin lmes i ve oullarnn ileri ile megul olmak mecburi
yetidir. Sonra kardeim brahim bana karihanet etti ise de
malp edildi. Uuzlar nezdine kaan bu kardeime yetitim
ve Uuzlar onun bankeserek huzuruma getirdiler,,. Bu ba
sultann huzuruna getirildii zaman onu bir kama s apladve
saray kaps na astrd. Sultan, Maaddilerle yapt muharebe
den sonra is tirahat etti, sonra Horas ana dnd.
Araplarn 455 (M. 1063) ylnda T u r u l beyin kars
Ha t u n vefat etti. Kendis i kocastarafndan son derece sevi
lirdi ve saltanatn btn ilerini bu kadn idare ederdi. Sultan,
Halifeye haber gndererek onun kz ile nianlanmak istedi.
Halife rk ve aile bakmndan yabancolan bir kimseye kzn
vermek istemedii iin, sultan ierledi. Birok mnakaalardan
sonra ak dmanlk bags termee balad. Halife korktu
ve istemeye istemeye s araydan ayrlmamak art ile kzn
ona verdi. Sultan, Badata her geliinde onunla birlikte saray
dahilinde yaayacakt. Uzun mzakerelerden s onra halifenin
kznn sultan tarafndan ina olunan yeni konakta ikameti
kararlatrld. Sultan, Badata geldi ve mehir olarak 100.000
altn dinar, 150.000 zuze ve en bahalkumalardan 4.000 balya
verdi ve Kadirin (Kaim?) kznzevce olarak ald.
Rivayet edildiine gre kz evine gnde rildii zaman
s ultan ile Trk erafayaa kalkarak kendi detlerine gre
raksetmiler, sonra diz s t oturarak kalkmlar ve Trk
arklar sylemilerdi. Gelin iin altndan bir taht hazrlan
mt. Sultan ieri girerek yere doru iildi, kars ns elmlad
ve ieride kalmyarak darkt. Sultan yedi gn bu ekilde
hareket ederek kadnn yzngrmek zere peesini amad.
Yaplan dnle r sultan son derece s evindirdii halde Hali
feyi mteessir ediyordu. Bahusus s ultann Badattan Hora
s ana dnerken kznda birlikte gtrmes i bu teessrarttr
yordu. nk sultan karsnn Badattan ayrlmamas na ait
olan arta ehemmiyet vermemiti.
Yunanllarn 1374 (M. 1063) ylnda Romallarn bir or
dus u hareket ederek gnlerce Amid ehrimin nnde vaziyet
ald. Trklerle Araplarn ordularRomallara kartoplandlar,
ki taraftan birok maktuller dtkten sonra Romallar ehri
brakp gittiler. Aynyln 7 eyll gnsultan T u r u l Bey
ran ehirlerinden Rey ehrinde vefat etti. T u r u l Bey 70
yl yaamt. Otuz yl hkmdarlk etti ve 8 yl Badata
hkim oldu. Sultan, arBeyin olu Sle ymann kendi tah
tna oturmasnemretmiti. Fakat Sleymann kardei olan Alp
Ars lan kuvvetli bir adam olduu iin onun hayatna son
verdi ve onun yerine hkm s rd. Alp Ars lan, Badat tara
fndan Saya ad-dn 1 sultan diye tannd.
Araplarn 456 (M. 1063) ylnda krtlerden bazavclar
Badatta u haberi ve rdile r: lde av ile megul olduumuz
srada siyah adrlar grdk ve gs lerini vura vura alama
ve s zlama sesleri iittik. adrlara yaklanca u szlerin s y
le ndiini dinle dik: Bugn eytanlarn emri olan Balizebub
vefat etti. Hangi hane onun matemini 3 gn tutmazs a kkn
den ykacaz. Badat kadnlar bu budalaca lflariidince
mezarlara gittiler, 3 gn lk kopardlar, aladlar, st ba
larnyrttlar, salarnyoldular ve tencerelerin isi ile yzle
rini kararttlar. Bunlar: Biz bylece eytanlartatmin edece
iz, onlar da bizim dos tlarmzldrmekten ekinecekler,, di
yorlard. Aynhaber Senar diyarna yetiti ve Badatta ya
planlar Musul ve Arminyada yapld.
Ayn yl sultan A l p A r s l a n , Ani ehrine hareket
etti. BurasErmenis tan tarafnda Roma diyarnn ilk ehri idi.
Alp Ars lan buras n zaptetti ve birok kanlar dkt. Ani
ehrinin kuvvetini anlatmak iin byk Aras nehrinin
drtte n kuattn, drtte birinin derin bir ukur ile
evrilmiolduunu ve Aras n bu ukuru doldurup kuvvetli
cereyanlar yaparak buradan getiini sylemek kfidir. ehir
halkburaya girip kmak iin bir kprden istifade ediyor
lard. ehir iinde 700.000 hane ve bin kilise bulunuyordu.
Trkler ehri zaptetmekten meyus olunca birdenbire semav
1 Ne de me k olduunu anly amadm ve Muhtas arda, y ahut Ib-El-Es ir
de kar lnbulamadm. Ziyae ddin olmas muhte me ldir. . R.
bir iaretle kulelerin biri dtve Trkler bir kprkurarak
ehre girdiler. Bu andan balayarak sultan, Ebul-Feth diye
tannd.
Bu senenin ekim ayndan balayarak aralk ayma
kadar Badatta mthi bir scak hkm s rd. Scakla be
raber has talk ve veba s algnyznde n bir temrihindi manyas
4 altn dinara s atlyordu. Ocak aynda iddetli souklar ba
lad, Dicle nehri dondu ve Badatta birok kar yad.
Araplarn 458 (M. 1065) ylnda ve Yunanllarn 1377 (M.
1066) senesinde sultan A l p A r s l a n Harzeme gitti ve
olu S a l a r a h 'buraya tayin ederek kendisi Niapura dn
d. Aynyl iinde ermeni olan 300 kadar ekiya yine ermeni
olan K a z r i k oullan ile birletiler. Malatya dalarnda bir
pus u kurarak Gubos ve Klavvdia lkelerini ve bilhas s a ma
nas trlars oydular. Bunlar Sargis ia manas trna hcum ederek
ehitlerin kemiklerini yere attlar ve bunlarn tabutlarnalp
gtrdler. Bunlar, Madik manas trna yakn olan Sangis k
ynde n 1100 dinar kymetinde budaydan baka birok kz
ler ve merkepler alp gtrdle r ve manas trn iinden 500
dinar aldlar. Bunun zerine Malatya hkimleri, Gubos ve
Klavvdianm ekilmeyen arazisini bunlara vermee karar verdi
ler. Sonra hkmdara haber gndererek drt kyn ekiyalk
etmemek artile bunlara verilmesi iin ferman aldlar. Fakat
bunlar ktlkle ri yznde n ekiyal brakmadlar ve M a r
5 a<w m a olu manas trna taarruz edip yama etmei ve zen
ginlemei tasarladlar. Bu s rada Trkler tarafndan, birden
bire bir haber gelerek onlarn Malatya ehrini istil etmek
zere olduklaranlald. Klavvdia ahalisi manas tra iltica etti
ler. Bunlarla beraber ermeni ekyas ndan 10 kii bulunuyordu.
Bunlarn gerisi dada bir pusu kurarak manas trda bulunan ar
kadalarnn kaplarkendilerine amalarnve bu sayede manas
trs oymaumdular. Rahip ve manas tr reisi wannis ( J o a n n e s )
bu halin farkna vararak mukaddes bir ky olan T e l i T a v r a' ya
mensup kuvvvetli ve cesur adamlar yanna ald. Bunlar
10 ermeniyi yakaladlar ve geceleyin bunlar manas trn ze
rinde bulunduu kayadan yuvarladlar. Gn doduu zaman
bu adamlarn kaya eteinde lolduklar grld. Arkada
larbunlargrerek katlar. Birkagn sonra Malatyadan
manas tra gelen rahipler ve hizmetiler bu ekiyann taarruzuna
uradlar ve bunlar 2 rahip ile hizmetiyi ldrdle r. Sonra
rahipler 3 yl iinde 2 yks ek kule ina ettiler ve 32 yl sonra
bu iki kule aras nda bir yeni kule daha ina olundu.
Yunanllarn 14 (?) 751 ylnda (M. 1064) Mar Mikail ce
nup kules ini ina etti ve... ylnda2 manas trn s t kalesine bir
kanat ilve etti.
Araplarn 459 (1066) ylnda Trk ordus u kumandan
Gmtekin Edes s aya hcum etti. Edes s a dukas ona kar
ktve iki taraf dt. Edes s a dukas malup edildi ve esir
alnd. Edes s a dukas 20.000 dinar vererek hayatn kurtard
ve tekrar Edes s aya gitti. Gmtekin, Harran Serug ve
Kalonikas a hkim oldu. Sonra s ultan A l p A r s l a n
m yanna dndve Halata giderek hidde t ettii emirlerin
birini ldrd. Bu emrin A f i n namnda bir kardei vard,
o da sarho olan G m t e k i n ' in zerine s aldrdve onu
ldrd. Bu adam Trklerden bir ordu toplayarak Antakyaya
geldi, esirler alarak ortal soydu. Aynyl iinde Ah ka z ,
beriyelilerin hkmdarP a r k a t ' m hemirezadesi s ultan Alp
Ars lana zevce olarak getirildi. O da nikh ziyafetini Hemedan
ehrinde verdi. Ks a bir zaman sonra Alp Ars lan bu kadn
boadve onu eraftan biri ile nianland.
Araplarn 460 (M. 1067) yllnda ismi A r i s t a k i s olan
bir ermeni as ilzades i bir kaleden, daha kuvvetli bir kaleye
giderek Trklerden korkus u yznde n buraya 200 kii yerle
tirdi ise de, ismi i r v a n a h olan bir Trk emri bu kaleye
yklendi. Ermeniler korkularyznde n biz ms lman olmak
zere s ultann yanna gidiyoruz,, dediler ve izzet-ikram iinde
s ultann yanna gtrldle r ve istemedikleri halde hepsi de
ms lman oldular ve s nnet edildiler. Sultan bu ermeni asilza
desine yllk maaolarak 20.000 dinar ve riyordu; fakat bunlar
daha s onra iErmenis tana katlar ve hris tiyanla dndle r.
Bu srada Roma kralK o n s t a n t i n duka ld, D i o g e n e s
diye tanlan Ro m a n u s onun yerine geti.
Yunanllarn 1380 (M. 1069) yllnda bu kral 200.000 atlile
birlikte hareket ederek Suriye iinde ilerledi ve Maaddilerden
1 Me tin ayne n by le dir. 1375 olmak icap eder- . R.
2 Me tin by le dir. . R.
Kuniko yni Kelp kabiles ine mensup kabileler ile karlat
ve bunlaryenerek Araplardan m ve Artah namndaki iki
kaleyi zaptetti. Romallar Mabbua kadar yayldlar ve bu
yzden ahalinin byk bir ksmHale pe katlar. Mabbudan
Halepe kadar g-iden bir devenin kiras80 altna kadar yk
seldi. Romallar Mabbua hkim oldular ve burada birok ins an
ldrerek ehrin surlarnyktlar ve sur talaryle bugn burada
grlen eski kaleyi ina ettiler. Romallar ok olmakla beraber
erzak tedarik edemedikleri iin yollarkesen Trkler iddetli
bir ktla uradlar. Bir kilo ekmek bir dinar ve altavu
arpa bir dinar mukabilinde s atlyordu. Maaddilerden ve
Kelp oullarndan biri u hikyeyi anlatyor: Romallardan
birini kestik ve karnnn iinde bir avuarpa bulduk.,, Vazi
yet hkmdara bildirilerek Afin ile sair Trklerin Roma
diyarnistilettikleri ve Amurin ehrini zaptettikleri anlatlnca,
o da, Mabbugda ina olunan yeni kaleye muhafzlar yerletirdi
ve Roma lkelerine dnd.
Araplarn 462 (M. 1069) ylnda Ms rda ins anlarn birbi
rini yemelerine sebep olan byk bir ktlk oldu. Ms rda
Halifeye ait attan baka at kalmamt. Dier hayvanlar
yani atlar, katrlar ve eekler, sahipleri tarafndan is tihlak
edilmiti. Bir kpek 5 dinar ve 10 zuze ye s atlyordu. Bir
mis kal s oan bir gmzuze ' ye s atlmakta idi. Bir gn vezir,
Halifenin yanma girmek zere katrndan indii zaman
adam gelerek katrseyisin elinden aldlar ve derhal boaz
layarak etini yedilar. Halife bu hdis eden haber alnca
adamn kazklanmas n emretti. Geceleyin birok kimseler
geldiler. Kazklanan adamlaralp gtrdle r ve kaba etlerini
kesip gittiler. Sabah olunca herkes s iyas etghta bu adamlarn
yalnz kemiklerini grdle r. Ktlk yalnz fakir halk aras nda
deil, s arayda da tesirini gs terdi. Nihayet s araydaki ahane
elbiseler ve ssler bir bedel mukabilinde s atld. 10 mis kal
arlnda 10 inci danes i 400 dinar a s atlmt. Ms rn Tannis
( San, yani kitabmukaddes teki Zoan) adl ehrinde ktlktan
evvel 300.000 kii vergi ver dikleri halde ktlktan sonra bun
larn saysyzden aaya inmiti.
Araplarn 463 (M. 1070) ve Yunanllarn 1382 (M. 1071)
ylnda sultan, Arke s tia, yani Argis ehrine karhareket etti,
bu ehri zaptetti ve burada birok kanlar dkerek byk
lde ganimetler aldve Horas ana gnderdi. Sultan, Minaz-
ge rd ehrine karda aynekilde hareket etti ve Araplarda
olan Maipe rkat ehrine karyryerek burann hkiminden
100.000den fazla dinar aldve mide geti. midin s urlarna
yaklatzaman elini duvarlara srerek yzne gtrdve
bylece duvarlarn kuvvetinden bereketlenmek ister gibi hare
ket etti. Sultan, Romallarn tarafnda olan S ababarok' a kar
hareket etti ve bura halkndan 1000 dinar alarak yoluna devam
etti. Daha sonra s ultan Ede s s a ehrine kary rd; burada
gnlerce muharebe etti ve ehri zaptedemedi. Onun iin aalan
keserek baheleri tahrip etti. Ede s s a ahalis i s ultana 50.000 dinar
vermek mukabilinde kendilerini brakp gitmes ini umdular. Sultan
muvafakat ettii iin Edes s a halkona u szleri bildirdi: Sizin
ehri zapt iin kullandnz mancnklarve sair muhas ara letle
rini imha etmedike size birey veremeyiz. nkbizi aldat
manzdan ve paramzaldktan s onra da muharebeyi devam ettir
menizden korkarz,,. Sultan bunlara inanarak harp letlerini
yakt. Edes s allar da bunu grdkte n s onra onunla alay ettiler
ve ona birey vermediler. Sultan bunlara karderin bir kin
gderek Frat nehrini geti.
Bu s rada Roma kral D i o g e n e s in bir elisi gelerek
s ultana unlar bildirdi: ayet siz Mabbugu almak iin
buraya kadar geldis eniz biz Argis ve Minazgerdin iadesi
mukabilinde Mabbugu size vermee hazrz. s telik mutat
olan yllk ve rgiyi de vermee devam ederiz,,. Sultan bu tek
lifi kabul ederek buralarniade ve Halat havalis ine kadar
blgeleri tahliye edince A f i n ona haber gnde rdi ve ben
Roma diyarnis tiledip byk ganimetlerle dndm. Roma-
llar aras nda bize karharbedebilecek kabiliyette bir kimse
yoktur,, dedi. Bu szler s ultana cesaret verdi, o da Roma
diyarna karo derece s rat ve s eviniinde hareket etti ki,
mallarntayan develerin birou s rat yznde n yolda
helk oldu.
Bunun zerine A f i n Roma diyarnda ilerleye ilerleye
s tanbul s urlarnn nnde ki deniz s ahili zerinde adrlarn
kurdu ve aknlar yaparak ve ortalyama ederek Ma k e
d o n y a ya vard. A f i n S imnadu lkes ine vardktan sonra
ka yakalandve burada yn yn karyad. A f i n , ismi
Me r y e m (Mary) olan ve S imnadu kales ine hkim olan kadna
haber gndererek Trk as kerlerinin ehre ve kylere girip
gda maddeleri almalarna ms aade etmesini istedi. Kadn bu
ms aadeyi istemeyerek verdi. nk A f i n , ms aade edil
medii takdirde aalarkeseceini, balarkknde n s ke
ceini ve memleketteki baheleri tahrip edeceini sylemiti.
Bunun zerine kral Di o g e ne s byk bir kuvvet top
lad, Arminyadan ihtiam iinde ilerledi ve Mi n a z g e r d ' e .
karhareket etti. Kral, s ultann buradaki adamlarnkomu,
fakat bunlarldrmeyerek ehri ellerinden almt. Sultan bu
hdis e zerine gzlerini Roma lkelerine evirdi. Fakat s ultan
Alp Ars lan Trklerin saysaz olduu iin endie iinde idi.
Bu yzden ismi S a v t e k i n olan bir as ilzadeyi D i o g e n e s
nezdine eli olarak gnde rdi. Bu elinin, her tarafn kendi
lkes ine dnmes i esas zere sulh yapmas n istedi. Fakat
Diogenes gururland ve, ben hzinemde ne vars a heps ini
sarfederek bu askerleri topladm ve zafer kazandm halde,
geri mi dne ce im? Size kar kltan baka birey yok,,
dedi. Fakat marur olanlarn gururunu kran Allah s ultana
kuvvet verdi. O da as kerlerini toplayarak onlara cesaret verici
szler s yledi. Sonra okunu ve yayn brakarak zrhlarn
giydi, kalkannve mzranele ald, atnn kuyruunu bala
yarak srtna bindi ve Trklerin hepsi de aynekilde hareket
ederek haftann 6 nccuma gn le zeri Halat ile Mi-
nazgert aras ndaki bir mevkide Romallara hamle ettiler. Trk
ler harp s ayhalarkopararak dmanlarna s aldrdlar. Roma
llarn iine korku sinmive bunlar birok maktul ve esir
verdikten sonra kamaa balamlard.
Akama doru ismi Kaharya 1 olan bir haremaas Trk
lerin aras ndan gelerek s ultana u szleri s yle di: Klelerim
den biri Roma kiralnesir ettiini ve kiraln elinde bulundu
unu bildirdi,,. Atllar s ayldzaman bunlars aymakla me
gul olan emir bahis mevzuu olan bu kleyi hor grerek ona
cret verilmek zere adnkaydetmek istememive ona baka
rak, bu kle Roma kiraln esir mi etmi, diye glmt.
1 bn-l-Es r c ilt 10, s ahife 25. . R.
Abul - Farac Tarihi, F. 21
Fakat onun istihza ile s yle dii bu sz kesin bir hakikatti.
Geri sultan verilen habere inanmamt, fakat bu haberi de
yalanlamayarak yanndaki genlerden olup elilerle birlikte
Roma kralnezdine sk sk giden adi namnda birini gn
derdi ve keyfiyeti tahkik ettirdi. a d i gitti, Di o g e n e s 1i
grd,onun karsnda yere iilerek onu s elmlad, sonra koa
koa dndve bizzat kiraln esir edilmi olduunu bildirdi.
Bunun zerine sultann emri ile Di o g e n e s iin muhteem
bir otakuruldu ve kral buraya getirildi. Kiraln kollarna
ve boynuna zincir vurulmuve 100 Trk askeri onun muha
fazasna mpmur edilmiti.
Sabahleyin sultan, D i o g e n e s in huzuruna getirilmesini
emretti. Sonra kendi eli ile ona drt tokat indirdi ve u szleri
s yle di: Biz sana sulh iin rica ettiimiz halde nasl oldu da
ricamza deer vermedin,,. Di o g e n e s akllve kavraylbir
adam olduu iin dikkatle seip tertipledii szler s yledi ve
ben hibir hususta kus ur etmedim. Bu gibi haller ins anlarn
ve hkmdarlarn bana gelebilir. Allah ne diledi ise o oldu.
Siz de beni knamaybrakn da ne arzu ediyors anz onu yapn,,
dedi. Bunun zerine sultan u mukabelede bulundu: ayet
ben sizin elinize dmolsa idim siz bana ne yapardnz ?
Bunu bana anlatn,,.Di o g e n e s u cevabve rdi: Size mmkn
olan her fenalyapardm; nk bir dman bir dmana
ancak fenalk yapar,,. Sultan, doru syledin,, dedi. Baka
trlbir cevap vermiols aydn sana inanmazdm. imdi de be
nim sana ne yapacams andnanlat,,. Kral u cevabve rdi:
Bana yapacanz eyden biridir: birincisi beni ldrmek,
kincisi btn lkelerinde beni tehir ederek kazandn zaferi
herkese gstermek, ncs , akla gelmemesi ve hezeyan s ayl
masicap eden, tas avvurun fevkinde olan birey,,. Sultan
s ordu bunu niin s ylemekten e kiniyors unuz?,, Di o g e n e s
u cevabve rdi: Bu da beni tekrar payitahtma evirmektir.
Ben de sizin as ilzadelerinizden biri olurum. Siz beni davet
ettike gelirim, bana unu yap dedike yaparm,,. Sultan u
mukabelede bulundu: Siz yeis iinde olduunuz iin ben de
bu ncihtimalden baka birey yapacak deilim,,.
Sultan kraldan kurtuluakesi olarak on milyon dinar
is tedi ve Di o g e n e s buna karbtn Roma memleketini
size verecek olsam sizin bana gstermiolduunuz ltfn hak-
kmdeyemem. Ben hkmdarla getiimden beri Roma
memleketinin hzinelerini kumandam altndaki ordulara sarfet-
timdedi. D i o g e ne s, kurtuluakesi olarak bir milyon dinar
demek ve her yl 360.000 dinar vergi vermek artile serbest
brakld. Sultan zincirlerinin zlmes ini emretti ve kral
beraber getirdii taht zerine oturttu. Di o g e ne s ile Sultan
beraber yiyip, itiler ve sultan kraldan Romllarn Araplardan
alm olduklar Antakya, Edessa, Mabbug ve Minazgerdin
verilmesini istedi. Di o g e n e s u cevabverdi: "Ben saltana
tma dndkte n sonra siz bir ordu gnderin ve btn bu
yerleri igal edin. Ben de bunlarn teslim olmalariin haber
gnderirim. nk bu haberi imdiden gnderecek olursam
bir kimse beni dinlemez,,. Di o g e n e s , s ultana unlarda
s yle di: Beni geri evirmek istiyorsanz, Romallarn baka
bir kral getirmelerinden nce hemen geri gnderin,, ve sultan
da bylece hareket etti.
Sultann emri ile, kral ile birlikte 100 kle ve 2 emr
hareket edecekler, onunla birlikte s tanbula gideceklerdi. Sulta
nn kendis i de kral ile birlikte bir fersah kadar ilerledi. Sultan
geri dnmek isteyince Di o g e n e s atndan inmek istedi ise de
sultan buna mni oldu, ikis i de at s rtnda olduklarhalde
perek ayrldlar.
Ben bu rivaye ti biri Arapa ve biri Farsa olan iki yaz
mada grdm. Fakat Mar Mikael diyor k i : Sultann hemire-
zdesi kralesir ald. Dier bir Trk gelerek sultann yee
nini ldrdve kralelinden alarak onu esir etmek erefinin
kendis ine ait olmasnistedi. Sultan Di o g e n e s ' e ben senin
eline dm olsa idim, bana ne yapardn ?s ualini sorunca,
Di o g e n e s seni ate iinde yakmak isterdim,, dedi.,, Bir
hkmdarn die r bir hkmdara bu kadar kaba szler syle-
miyecei aikrdr. Bundan baka bir Trkn Alp Ars lann
yeenini ldrp kralelinden almasimkns zdr. nkbu
hareketin anlalmas ndan veya kral tarafndan renilmi
olmas ndan dahi korkard.
Romaliar Diogenes in esir dtnhaber alnca Ko n s-
t a n t i n olu Mi c ha i V i tahta geirdiler. Bu kral Di og e ne s ' in
kars olan anas n yakalayarak bir manas trda yaamaa
zorladve amcasIvvaniyi Kis arios (Caes arius , yni kumandan
vekili) tayin etti. Di o g e n e s Roma lkelerine girince hdi
selerden haber alarak Dukia kalesine girdi ve burada 200.000
dinar bularak maiyetine verilen iki emr ile sultana gnderdi
ve vaziyetini ona da bildirdi. Di o g e n e s rahip elbiseleri
giyerek Dukiada kald ve Mi c h a i /e u haberi gnde rdi:
Bu na kadar hris tiyanlk ve hris tiyanlar urunda derek
zaferler kazandm. Bunlar benim iin kfidir. Size gelince,
krallnztebrik ederim. Siz tahta gemekle iyi ettiniz. nk
hakkmzd. Size nas ihatim s ultanla yapmolduum sulhu boz
mamaktr. Nas ihatimi kabul etmezseniz siz de, hris tiyanlar da
rahat yzgrmezler,,. Mi c h a i l , Di o g e n e s ' e teekkr etti
ve nas ihatinden ayrlmayacan,, dedi
Birkagn getikten s onra baz adamlarn tesiri altnda
kalan kral, Di o g e n e s ' e mektup gndererek u hususlarbil
dirdi : S iz hakikate n bir rahip is eniz, niin bir kale de ikame t
ediyors unuz ? Size yakan bir manas trda ikame t etmek ve
bizim de kaleye as kerler gnde rme mize imkn vermektir,,.
Di o g e n e s bu yzden kzdve u cevab verdi : Btn
Roma lkeleri iinde bana braklacak bir tek kale de mi yok?,,
s onra kalkt, rahip elbiselerini kard, Dukia tacirlerinden elbi
seler istiare etti ve bir ordu toplad. Kk Ermenistan asilza
desi S a n h r p o l u ona gelince bu adamyakalatt, gz
lerini oydu ve ondan 80 kantar altn ald. D i o g e ne sin kuv
veti bydve Malatyaya kadar gelerek s ultan A l p Ar l a na
haber gnderdi ve yardm istedi. Sultan lzum grldke ,
bizzat gelip ona yardm etmei vaadetti.
Daha sonra Di o g e n e s Malatyadan Kilikyaya gitti.
Fakat w a n i (Joannes ) ona hcum etti ve onu Adana eh
rinde yakalad. Sonra kral Mi c h a i /e haber gnderip vazi
yeti bildirdi. Kral Mi c h a i l ona dokunmaynz, yalnz bir
manas tra yerletirmek zere tarafmza gnderiniz,, dedi.
Di o g e n e s s tanbula yaklatzaman w a n i (Joannes ) onun
gzlerine mil ekti ve onu kr etti. Di o g e n e s de ban
bir duvara vura vura ke ndini ldrd. Kral ile eraf w a n i
(Joannes )in hareketinden mteessir oldular; nkbunu kral-
dan emir almayarak yapmt.
Aynyl Frenkler SicilyayAraplardan aldlar. nk
adann emri buras nsatm vc Sicilyann balolduu Msr
Halifesine ihanet etmiti.
Araplarn 465 (M. 1072) ylnda A l p A r s l a n ld ve
olu M e l i ka h yerine geti. A l p A r s l a n u ekilde
lmt: T a b a j a g o l u e m s l ml k\ Buhara ve Se-
merkand ve Ceyhun nehrinin tes indeki dier memleketlere
hkim olduu halde A l p A r s l a n ' n olu Wi l i a s 2 Har-
zemde hkm s ryordu. Bunlarn ikisi kavga ve T a b a j a g
o l u sultann kzolan zevcesine taarruz ederek onu ayakla
rndaki ayakkaplarla vura vura ldrdve sen benim karm
deilsin ; Bana kar bir casussun ; Kardeini memleketlerimi
harap etmek iin tahrik ediyorsun,, dedi. Sultan kznn ld
rlmolduunu haber alnca son derece hiddetlendi ve as
kerlerini toplayarak nehri geti. Sultan bir kale nnde adr
larnkurunca Harzem yerlilerinden olan burann hkimi ken
disi ile harp etti. A l p A r s l a n , Harzem ahalis ini birtakm
vaadlerle aldatarak onlarkazandve bu adamn ok atlarak
ldrlmek zere elleriyle ayaklarnn drt kaza balanma
sn emretti. Bu adam s ultann huzuruna getirilince sultan
s d ve ona seni muhannes, dedi, benim gibi adamlar bu
ekilde mi ldrlr,,. Bu szlerden kankaynayan sultan bu
adamn ellerini ve ayaklarnzn, ben de onu serbest ol
duu halde ldreceim,, dedi. Adamn serbest braklmas
zerine sultan bir ok att, fakat bu ok o adama yetiemedi ve
bu Harzemli adam sultann zerine s radve eline geirmi
olduu bir basultann srtna s aplad. Bunun zerine harem-
aalarndan biri kendini sultann zerine attve Harzemli adam
sultanbrakarak aay baklamaa balad. Bunun zerine
adr kurmakla megul olan Ermenilerden biri geldi, Harzem-
liyi bandan vurarak ldrd. Sultan bu hdis eden birka
gn sonra aldyara yznden ld ve Merve gtrlerek
babas ar Beyin yanbana gmld. Sultann brakt
vasiyet mucibince olu M e l i k a h yerine geecekti, kar
dei K a r u t 3 Bey karsHatun ile evlenecekti ve irazda
1 bn-l-Es re gre e ms -l-mlk Te kin, Cil t 10, s ahife 27. . R.
2 lyas olacak, bn-l-Es r. Cilt 10, s ahife 19. .R.
3 Kavurd Be y. . R.
yerleerek buras ile die r kaleler s ultann emri altnda
bulunacakt.
Uzun bir mddetten beri kardeinin lmn bekleyen
K a r ut (Kaurath) Bey, onun lmolduunu anlar anlamaz
Kirmandan hemen hareket etti ve k mevs iminde denize
inerek iraza geldi. Horas ana gidince kardeinin olu M e l i k-
a h ile harbetmek zere bir ordu toplad. M e l i kah da
amcasile dvmek zere hazrland, Allah da ona nusret
verdi, o da galip gelerek amcas na zincirler vurdurdu ve onu
ldrdkte n baka oullarnn gzlerini de kr etti. Bu ocuk
larn en kolan ikisi lm, dier kr yaamtlar.
Bunlar: S u l t a n a h, T r k n a h ve V a r d a n a h
idiler. Bunlardan herhangis ini, kendi lkes inde ikamet ederse
kardei olan sultana gs terilen hrmet ve riayet ona da gs
teriliyordu.
Araplarn 466 (M. 1073) ve Yunanllarn 1384 (M. 1073)
ylnn ekim ayndan ubatn 24 ne kadar son derece
iddetli yamurlar yad, nehirler tat, Badat evlerini sular
bast, birok byk binalar ykldve ahali ehrin garp bl
gesine kat. Sular Nuba kaps ndan, yani Nubyeli haremaa-
larnn muhafaza ettikleri kapdan, Halifenin ikamet ettii
semte doru akt. Haremaalarile bu taraflarda yaayan ca-
riyeler hep katlar. Bu s rada bu blgede 1500 hane vard.
Ahali yze yze ehrin imal tarafna giderek buradaki halkn
evlerine iltica ettiler. Sular halifenin yatana kadar ykselince,
o da kapybulmak ve kamak istedi, fakat yol bulamad.
Haremaalarndan biri onu tayarak bir kaya yerletirdi,
halifenin karlarnda ayn ekilde kurtardktan baka birok
mallarnda sular altndan karmaa uratlar. Halife, Peygam
berin brdes ini s rtna giyerek ve asasneline alarak sularn
kabarmas ndurdurmak is tedi ise de muvaffak olmad. Birok
kimseler yiyecek bulamayarak gnlerce s andallarda kal
dlar. Halifenin kendis i de 2 gn birey bulamad. Vezir
s ular zerinde yzen bir sandal iinde 2 gn yiyeceksiz
kald. Sular lde kaplamve bu yzden birok gebeler
boulmutu. Anlatlna gre sular bu ekilde kabardsrada
zavallbir adam karsn, kznbirer ata bindirmi, kendis i de
ncbir ata binerek boulmaktan kurtulmak istemiti. Fa
kat sular iki kadnbomu, adamn kendis i de atn braka
rak bir aaca trmanm, burada gnlerce kaldktan s onra
s ularn dmes i zerine aatan inmiti. Bu srada as lanlarla
mandalarn s ularla evrilen datepelerinde yanyana durduk
larve korku yznde n birbirlerine dokunmadklar gze
arpmt.
Araplarn 467 (M. 1074) ylnda halife Ka i m abann 13
ne ms adif perembe gns abaha doru anjin illetinden, 75
yanda olduu halde, vefat etti. Rengi yeilimtrakt, nk
yemei ile birlikte birok incirler(?) yemiti.
Ondan s onra olu Mu k t e d i yerine geti. Bu gece (yani
Halifenin lm gecesinde) mneccimlerin anlatna gre,
kendis i lmden korkmakta idi, nkAri s yldzakrep bur
cunda idi ve geceleyin onun lm evi olan Cevzaya Kavs
burcunda olan Kronos un kutrunda inmiti ve bu da onun
lmne iaret etmekte idi.
K a i m den s onra olu Mu k t e d i 19 yl, 5 ay hkm
s rd. Araplarn 468 (M. 1075) ylnda Araplar Romallardan
Ye ni Mabbug kales ini aldlar ve 8 yldan beri burada bulu
nan Romallarn ou Araplar tarafndan esir edildiler.
Bir yl s onra Suriyede Trkmenler ile Ms rllar aras nda
iddetli bir muharebe koptu. Ve muharebe sahnesine yakn
yerlerde bilhas s a amda ktlk ve ve ba bags terdi ve am
halknn, son derece kk bir ksmmstesna olmak zere,
hepsi de helk oldu, nce de n am ahalis inin says300.000
olduu halde, 3.000 e inmiti. ehirde nceden 240 ekmeki
bulunduu halde, yalnz 2 ekmeki kalmt. nceden 3.000
dinar deerinde olan bir ev bir dinara s atldhalde mteri
bulamyordu. ehirde yiyecek azalm, fareler oalmt. n
kfareleri kovalayan gelincikler yenmiti. ehir halkndan
olan iki ev sahibi bir kadn, bu evlerin birini 300, dierini
400 dinara satn almolduu halde farelerin yapm olduu
tahribat yznde n evlerinin birini 7 zuze ye s atarak bu para
ile bir kedi satn almt.
Araplarn 470 (M. 1077) ve Yunanllarn 1389 (M. 1078)
ylnda Mi c h a i l Roma diyarnzaaf iinde idare ediyordu.
Bunun sebebi bbre k ( idrar s ke me me k) has talna uram
olmasidi. Kral s araynda oturarak kendis ini tedavi ile me
gul oluyor ve hibir kimse ile konuamyordu. Bunun zerine
Nicephorus Botanicus namnda biri ona karisyan etti. Bu
adam, bir aralk iftilik ediyordu, sonra adm adm yks e
lerek Kbrs adasna, s onra Antakyaya hkim oldu. Sonra bu
lkelerden azledilmive yoks ullua uramt. Kendis i Seluk
lara mensup olup Alp Ars landan kaan S e l u k olu
Ya h a u A r s l a n 1n olu K a t l a m ' n ailesine bal
idi. Fakat Roma diyarna iltica etmibulunuyordu. Bunlar 4
ay kadar s tanbulu muhas ara ettiler. Burada 6 ay kadar yle
yaman bir ktlk hkm s rdki, 2 rek 1 dinara, bir horoz
bir dinara ve 15 yumurta bir dinara s atlmakta idi. Ktln
arkas ndan veba da bagstermiti.
lleri kaldrarak byk kilis edeki ller yerine getiren
adam, buras nn dolmas zerine, kilisenin denize alr kap
s ndan cesetleri denize atyordu. Bu adamn anlatna gre
tadklarher l mukabilinde bir obolus alyorlardve 4 ay
iinde 160.000 obolus almlard. Bu muharrire ( yani Bar
Hebraeus a) gre bu kadar byk bir mebln verilmiolma
sna inanlmaz. Fakat ben iittiimi kaydetmibulunuyorum.
Patrik ile eraf, Mi c ha i l ' in ehri muhas ara edenleri
malp etmekten ciz olduunu grerek, ehrin kaplarna
tlar ve ehri Ni c e p h o r u s ' a teslim ettiler. Ni c e p h o r u s eh
re girince, M i c h a i l taceline alarak darktve Ni c e p h o
r us ' a u szleri s yle di: Bunu al da halkklcndan koru. Bunu
istemiols aydn harbetmeden sana devrede rim,,. Bunun zerine
M i c h a i l salarntraettirdi, rahip oldu, rahiplii s ras nda
et yemedii iin has talndan kurtuldu ve hayatnn s onuna
kadar bir manas trda yaad.
Ni c e p h o r u s daha sonra M i c h a i l ' in iki olunu
ksrlatrdve karsile evlendi. Herkes ondan nefret ediyordu.
Bu yzden onun iinde iyilik namna ne varsa hepsi zail oldu
ve kendini korkuya kaptrd. O kadar ki s araynda oturuyor
ve harbe kmyordu. Bunun zerine sultan M e l i k a h, K a t
l a mgeri getirmek zere bendesi B u r s u k ' u bir ordu ile
gnderdi. B u r s u k , stanbul mbedine yaklat zaman
Ni c e p h o r u s ' a haber gndererek K a t l a m ' m teslimini
istedi. Nicephorus da u cevabve rdi: Bize iltica eden bir
adam, topumuzun lmne sebep olsa da, teslim etmek dini-
mizce caiz de ildir. Fakat K a t l a m bur adadr ve onu
alabilirs e niz alnz,,.
Bunun ze rine K a t l a m ile B u r s u k (harp me y dann
da) karlatlar. ki taraftan birok Trkle r maktul dtkle ri
iin B u r s u k, K a 11 a m' a u habe ri g nde r di: S e ninle
be nim yzmde n Trkle r niin he lak ols unlar ?. kimiz kar
laalm, hangimiz galip ge lirs e iki tarafn da hkimi ols un,,.
K a t l a m razoldu. B u r s u k da hile li bir e kilde hare ke t
e de re k kle le rinde n birine ke ndi e lbis e le rini ve zrhngiy dirdi,
ke ndi atna bindir di ve onu K a t l a m ' a kar gnde re re k
ke ndis i 20 atlile birlikte s e yircile r aras nda ye r ald. K a t l a
mile kle dtle r. K a t l a m ' n bir darbe s i kle yi
atndan yuvarlad, o da kle nin kafas nke s me k iin atndan
indi. Bunun ze rine B u r s u k ile adamlaronun ze rine atld
lar ve K a t l a m' ldrdle r. K at l a m' m hainane e kilde
ldrlme s i ze rine B u r s u k , habe ri S ultana gnde rme k v az i
fe s ini ze rine alacak birkakii buldu. Ge ride kalanlar, ki pe k ok
idile r, K a t l a m ' n olu S l e y ma n ' a balandlar. Roma
diy arndan hare ke t e de re k s ahil ze rinde ki Antardus ve Tarsus
e hirle rini Ar aplarn 475 (M. 1082) y lnda zapte ttile r ve daha
s onra S l e y ma n Antaky aya da hkim oldu.
Ar aplar n 476 (M. 1083) y llnda Ku r e y olu e r e f d -
d e 7>l e Har r an zapte de re k hkim olan K r a s i ' yi kazklad
ve Yunanllarn 1394 (M. 1083) y lnn e yll ay nn 23 nc
g n Erme ni P i l a r d o s Ede s s ay Tr kle rde n ald. Dahan
s onra bu zattan bahs e de ce iz.
Ni c e p h o r u s 2 yl kadar gaye t irkin bir s ure tte h
km s rdkte n ve de vle t ile ri be rbat olduktan s onra ordu
kumandanlarndan A l e x i s Comme ninus e ^af ile gizli bir an
lama yaptve bunlar s tanbul haricinde bir ye re gide re k onu
kral iln e ttile r. S onra s ratle e hre dndle r ve hibir
kims e de n mukave me t grme dile r. Al e x i s ' m s araya girme s i
ze rine Nice phorus s araydan kt, ms tahak olduu ce zay
buldu ve byle ce namus s uzluunun ve ahlks zlnn karl
ng rd.
Araplarn 477 (M. 1084) y lnda Mervan olu, Frat ky
larna kadar Mus ulda hkm s ryordu. Bu adam Maaddile-
rin ordularna g ve ndii iin ge re kle tii tarzda s ultana itaat
e tmiyordu. S ultan M e l i k ah, e mir Ar t uk' a habe r g nde
re re k Trkme n ordularntoplamas nve harbe hazrlanmas n
e mre tti. Me r v a n ol u bundan habe r alnca Maaddile rin b
yk e mri Ku r e y olu e r e f-d-d e v l e' de n yardm is te di.
Bunlar toplandlar, Amidin civarna ge ldile r, Ar t u k da bu
raya ge ldi. e r e f-d-d e v l e, Trkme n ordus unun by kl
n gre re k Ar tuk' a. u habe ri g nde r di: Ben de Me rvan
olu da s ultann be nde le ri olduumuza gre bu muhare be ne
de n vuku buluy or ? Siz ge ri gidin, biz de ge ri gide lim ve arada
s ulh ols un,,. Ar t uk razoldu is e de , Trkme nle r hidde tle ndi
ler ve ganime t almadan boe lle rle ge ri mi dne c e iz?,, de
dile r. Bunlar ge ce yars atlarna bindile r ve afak s knce
Maaddile re hcum e de re k biroklarn ldrdle r, ge ride ka
lanlar da katlar. e r e f d d e v l e iin mit kalmadndan
Amide, Me r v a n olu' nnn y anma kat. Trkme nle r Maaddi-
le rin adrlarna gide re k bunlar s oydular ve ocuklarla ka
dnlares ir e de re k mallarn zapte ttile r. Bunlar e lle rine ge e n
Maaddi e mrle rin boy unlarna iple r takarak Amidin s uru nne
ge tirdile r ve ile rinde ie y aray anlarn en iyis ini onar dinara,
bunlarn madunu olanlar5 dinardan daha aaya s attlar.
Gze l bir arap at5, bir de ve 1 dinara, me rke p 5 zuze ye , 1
koyun yarzuze ye s atlmt. Bunlar 10.000 de n fazla mzrak
krmlar ve kazanlarnn altnda yakmlard. Trkme nle r ara
s nda birtakm ayrlklar bags te rdiinde n Amidi brakp
gittile r. e r e f-d-d e v l e de buradan ktve Calonic us a
gitti.
Bu s rada Yunan de vle ti zaafa uramtve Trkle r her
ye rde lke le r zapte diyorlard. Erme nile r iinde n ce s ur olan
birtakm adamlar 50 kiide n mte e kkil bir ete vc uda ge
tirmile r ve Roma diy arna gide re k yol ke s me e , s oygunculuk
yapmaa balamlard. Bunlarn Marata bulunduklar s rada
yine Erme ni olan ve P i l a r d o s is mini tayan bir ge n bun
larla karlat. Erme nile r bu ge ncin kuvve tli ve hile kr oldu
unu, s oymaa ve ldrme e ce s are t gs te rdiini gre re k onu
y anlarna aldlar ve bu ge n bunlarn re hbe ri ve reis i oldu.
Bunlar Kiliky a dahilinde ki bazmuhke m ye rle ri zapte ttile r ve
gittike oaldlar.
Roma kralkeyfiyetten haber alnca bunlara hediyeler
gnderdi. Bizzat P i l a r d o s s tanbula gitti ve Yunanllar onu
grmekle sevinerek kendis ine altnlar, s ilhlar verdiler ve onu
S e b a s t u s tayin ettiler. Bu adam geri dnerek Kilikya ve
Antakya zerine hkim oldu, kudret kazand, Marazaptetti
ve Khium, Raban ve Edessay, Ce yhan havalis ini ve Malat
yayele geirdi. Ordus unda ranl, Trk ve Ermeni bulunu
yordu. Zalim bir adam olduu iin Antakya prenslerini yaka
lam, btn servetlerini alarak bandaki askerlere datmt.
Bu yzden Antakya ahalisi ondan nefret ediyor, o da Antak-
yallara karaynhissi tayordu. Kendis i Antakyann ze
rine s m a i l namnda bir ranlybrakarak ehirden ayrld.
Bunun zerine evvelce s tanbulda nasl ldrlm olduunu
anlattmz K a t l a m ' n olu S l e y ma n , P i l a r d o s ' un
baka bir tarafa dndn haber alarak birtakm gemiler
hazrlatt; nkdaha nceden Antardus ve Tarsusu zaptet
mibulunuyordu. S l e y m a n datarafndan Antakyaya h
cum ederek buraya hkim oldu ve ranlvali ona yardm etti.
Bu adam Ka z v s y a n a ' yyani, ehit Mar Cas s ianus un b
yk kilisesini aarak iinden eya, perdeler, altn ve gm
kaplar vesaireyi aldve kiliseyi camia evirdi. Sonra ehirde
(s ulh iln ederek klcnknna koydu. Trkleri, hristiyanlarm
evlerine girmekten ve hristiyan kzlarnnikhla dahi almaktan
menetti. Bundan baka bunlar Antakyada eline geen yama
eyasndan bireyi harice gndermeyecek, ucuz bir fiatla da
olsa ehir iinde s atacaklard. Bu adam Antakya halkn
memnun ettiinden ve vali de kaleyi teslim etmiolduundan
burada hkm srmve Antakya halksureta hristiyan olan
P i l a r d o s ' t a n fazla ondan honut olmulard.
K a t l a m olu S l e y m a n Roma diyarntekrar istil
ederek Nicaea, Nicomedia ve Konyayfethetti ve olu K l
Ar s l a n buralara tayin ederek Antakyaya dnd. Sebastia,
Kayseri ve Pontus ta ise D a n i m e n d o l u s mail namnda
bir emr hkm s ryordu. Bu memleket onun adna izafe edi
lerek bugne kadar Danimedler lkesi adntayor.
Btn bu hdiseler Araplarn 477 (M. 1084) ve Yunanllarn
1396 ( M. 1085 ) ylnn kasm aynda vuku buldu. Aynyl
e r e f -d- d e v l e Ermenilerden Sams atayve Katlamolu
nun amcas Malaty ay zapte ttile r. Araplarn 478 ( M. 1085 )
y lnda e r e f -d -d e v l e Maaddile rin as ke rle rini toplay arak
Antaky aya hcm e tti. K a t l a m olu S l e y ma n ona
karktve dvt. Maaddile r krlmlar ve e r e f-d-d e v
l e ' n i n ke ndis i de muhare be de maktul dmt. Bunun ze
rine mid c ivarnda Maaddileri malp e ttiini anlattmz
Ar t uk, s ultan Me l i k a h ' n ke ndis ine karde imi oldu
unu s e ze re k adamlarile birlikte S uriy e ye hare ke t e tti. Mu
s ula v ar dzaman s ultan iki as ilzade ile ahane bir hilat, bir
at, bir fe rman ve 5.000 dinar gnde re re k g nln honut e t
me k ve ke ndis ine e virme k is te di. F akat Ar t u k bunlarla kan
madve u s zle ri s yle di : S iz s ultann hizme tinde bulunan
birtakm dmanlarms mz ve siz s ultann bana kar s ami
miye t gs te rme s ine imkn ve rme zs iniz. Be n K a t l a m olu
S l e y m a n ' a karhare ke t e diyorum. Onun s ultana ait me m
le ke tle ri tahrip e tme s ine imkn ve rme ye ce im.,, Bunlar da me m
nun olarak onu br aktlar ve ge ri dndle r.
Ay nyl ran, S e nar ve S uriy e de idde tli bir ve ba oldu
ve birok ky le rin nufus u kmile n mahvoldu. ns anlar ay akta
dur duklar s rada ans zn s ars lyor ve l olarak ye re d
yorlard. Bu me um has tala tutulanlar e ks e riye tle alt g n
de n fazla day anamy orlard. Trk atllarndan biri u hikye yi
anlatt: B adat c iy arndaki Muhave l ky nde n ge iy ordum.
Bir kapnn nnde dir kz ocuu aly or ve u s zle ri s y
ly or du: " Kim be ni lmde n kur t ar r da alr? nklm e vi
mize gire re k babam, anam, karde le rimi ve he mire le rimi
mahve tti,,. Evinin iine girince dokuz l s aydm ve korkarak
katm, fakat kza acmtn. Ge ri dne re k onu da alp g tr
me k is te dim. F akat onun da anas nn g s ze rine de re k
lmolduunu grdm,,.
Ay nyln 27 e yll g n (y ni, Yunanllar n 1396, M.
1085) B adatta bir karaye l es ti, or talkarartt, g k ile ye r
aras nda ke s if bir toz tabakas ge rildi ve bu toz tabakas
havada by k bir da gibi hare ke t e tti. Birok ins anlar ve
hayvanlar, hattln vahi hayvanlarldle r. Birok ayak
takm, hamamlara gide re k hamamlarn e yas nyama e ttile r,
s onra arlara mus allat oldular. Birok ge mile r de batmt.
Araplarn 479 (M. 1086) y lnda e mr Ar t uk be y ile
Antaky a hkimi K a t l a m olu S l e y ma n aras nda harp
koptu ve S l e y ma n muhare be de maktul dt. Anlat ld
na gre S l e y ma n ke ndi tarafnn ye nilme kte olduunu
gre re k bir bakla intihar e tmitir. nk ce s e di ye rde bu
lunduu zaman karnna bir bak s apl olduu g rlmt.
S ultan, S l e y m a n ' m katle dilmi olduunu habe r aldktan
s onra Hor as andan S uriy e ye ge ti. Emr Ar t uk Kuds e
gitti, adamlarnve aile e fradn Da v u d kule s ine ye rle tirdi
ve buras nkuvve tle ndirdi. Pilardos ' un e linde bulunan Ede s s a,
s ultann muvas alatze rine ke ndis ine kolay lkla te s lim oldu.
Pilardos da Ede s s a halknn ne fre ti dolays iyile e hirde n
karak s ultan ile karlamak ze re Horas an y olunu tuttu.
F akat s ultan baka bir yol ile g e ldii iin onunla randa
buluamadve ge ri dne re k s ultann Ede s s ay zapte tme s in
de n s onra Bet Nahrinde onunla bulutu ve ve rgi ve rme i
vade ttikte n baka, halife ve s ultan namna hutbe le okutma
kabul e tti. Bu adam s ultann nnde ms lman oldu, s nne t
e dildi ve bu yzde n has ta dt, s onra s ultann s eferi e s na
s nda onunla birlikte s e yahat etti. Ede s s a ahalis i Pilardos tan
ne fre t e ttii iin s ultan ona buras nve rme ye re k Marave rdi.
Bu s efil adam burada bir mdde t kaldktan s onra he lk oldu.
De nildiine gre ke ndis i te krar Is aya inanm ve hris tiyan
olarak lmt.
S ultan, Ede s s adan s onra bir s r e kyann bulunduu
C a b e r kale s ine gitti. Bunlar, T r kle rle dme e karar
ve rdikle ri iin Trk, kale duvar na hi umulmayan bir
ye rde n trmandlar ve s ultann is mini bardlar. Eky a bu
s es i duy unc a hayre t e ttile r ve mukave me tle ri krld, Trkle r de
bunlary akalay ar ak balarnda bulunan J a ' b a r i ldrdle r.
Bu adamn kars s on de re ce kuvve tli bir kadnd. Ke ndis ini
kale duvarndan atm ve s rtndaki e lbis e le rin havalanmas
y znde n ze de le nme de n ye re dmt. Trkle r bu kadn
y akalay p s ultana g trdle r. S ultan ona ke ndis ini niin attn
s ordu. O da u ce vabv e r di: Be n koc amdan baka bir e rke in
bana hkim olmas n is te me diim iin ke ndimi ldrme k is te
dim,,. S ultan ona ne re li olduunu s ordu. O da amdan g e ldi
ini bildirdi. S ultan da onun bir hay vana bindirile re k akr aba
s na gtrlmes ini emretti. Sultan buradan Halep ve Antakyaya
giderek buralarnzaptetti. Sonra Suriyede hkm sren darlk
ve ktlk yznde n Badata dnd ve kznhalifeye zevce
olarak verdi. Sonra Horas ana gitti. Emr B uz a r Edessa ve
Malatyaya ve A k s e n k u r (Aghs e nkur?) Hale pe tayin olun
mulard.
Araplarn 485 (M. 1092) ylnda sultan Horas andan Ba
data geldi. Sultan halifenin karsolan kzndan doan erkek
ocuun veliaht iln olunmas nve hilfete gemes ini is tedii
iin halife ile arasald. Halife s ultann talebini reddedince
s ultan da ona yle ise Badattan k, git,, tarznda bir haber
gnderdi ve halife u cevabve rdi: Emrinizi yerine getirece
im, yalnz yolculua hazrlanmak zere bana on gn mhlet
veriniz.,, Dokuzuncu gn sultan iddetli ve yakcbir hummaya
tutularak lmtr.1Denildiine gre kles i Hu r d i k ona zehir
iirmiti. Sultann kars T r k n Ha t u n zeki bir kadn
olduu iin devletin ilerini idare etti ve olu Ma h m u d , ki
s ultan Me l i k a K n oludur, be yanda olduu halde,
Badatta s ultan iln edildi. Zeks hakknda u hikye anlat
lyor: Halife ona ahane hilatler giydirmek ve tahta oturtul
mak zere adamlarngnde rdii zamau bu ocuk elini de,
ayanda uzatmad, gzle rini de oynatmad, iilmedi ve gelen
leri s elmlamad. Azas ndan biri de kprdamad. yle ta
gibi durmutu ki, herkes bu haline hayret etmiti.
T r k n Ha t u n olu s ultan M a h mu d ' u alarak sfa
hana gitti. BazTrkler toplanarak sultan M e l i k a h' n ismi
T r k y a r u k 2, olan ve amcas nn kzndan doan olunu
getirerek hkmdar iln etmilerdi. T r ky a r u k ile beraber
10.000, Mahmud ile beraber de 20.000 kii bulunuyordu. Bunlar
karlatklar zaman Ma h mu d ' un maiyetindeki eraf ona
hyanet ettiler ve T r k y a r u k ' un tarafna geerek onunla
beraber oldular. Sultan Me l i k a h m kardei Ta c -d-de v l e
T a t a , Musul, Nisibis, Maiperkat ve Suriye ile am havali
1 S ul tann has t al a tut ulmas nn s e be bi, av e ti ye me s i ve hummay a
t utul mak yznde n hac amat l anmas , fakat kfi de re ce de kan karmamak
yznde n has tal n ar lamas idi. Hummas yakcidi. Muhtas arulde vl e
S. 337. bn-l-Es r cilt, 10 S. 78. . R.
2 Ar ah tar ihle rinde ( j j LO. ) e klinde yazarlar. O. R.
s inde hkm s ry ordu. T a t a Aze rbay c ana ge ldi ve karde
inin olu s ultan T r k y a r u k onu karlamaa kt. kis i de
Te briz c ivarnda bir ky olan S aidbadda konutular; T a t a
da ama dnd, e mr A k s e n k u r ile B u z a n, T r k y a
r uk' a hizme t e tme k ze re gittile r. T r k y a r u k ' un ke ndis i
B adata gide re k ona hilatle r giydire n, fe rman ve re n ve s ultan
iln e de n halife tarafndan kabul e dildi.
Ar aplar n 487 (M. 1094) y lnda halife Mu k t e d i mas a
s na day anar ak kzartlm bir horozu y e dii s rada he ze yan
e tme e balad. Ke ndis i kars nda duran cariye ye bakarak u
s zle ri s y l e di: e mre tme diimiz halde ie ri gire n bu adamlar
kimle rdir?,, Kadn e trafna bakp bir kims e yi g rme diini
s yle di ve halife nin e lle rini y kamadan e vve l s rt s t e ildi
ini g rd. Halife Mu k t e d i byle ce ans zn lmve olu
M s t a t h e r 1 ye rine ge miti.
Mukte dide n s onra olu Ms tathe r2 25 yl, 5 ay hkm
s rd. Bu yl iinde s ultan Mahmud' un valide s i T r k n
hatun ve fat e tti. Bu kadn ce s ur ve akllidi ve Hunlar in ilk
hkmdar olan A p d a s y a b ' n ne s linde ndi. Babas Hazar
kral T a p r a ' d. Olunun e linde s fahandan baka ye r
kalmamt.
Ks a bir zaman s onra s ultan T r k y a r u k , as ke rle rinin
az bir ks mile s fahana gitti ve karde i s ultan Mahmud' a
bal e raf, e hrin kaplarn y zne kapadlar. Bunlar daha
s onra s ultanie ri alarak ele ge irme i dndle r ve kaplar
atlar. S altan ie ri g irip bir g n kaldktan s onra s ultan Mah-
mu d idde tli bir hummay a tutuldu ve ye di yanda olduu
halde o g n ve fat e tti. Bunun ze rine e raf T r k y a r u k ile
s ulh oldular ve onu s fahan hkmdar iln e ttile r.
Araplarn 488 (M. 1095) ve Yunanllar n 1406 (M. 1095)
y lnda Kony a s ultan S l e y ma n olu K l A r s l a n
Malatyaya kar hare ke t e tti ve harp at. S onra s ultann
bave ziri onun namna e lilik e de re k e hrin mukadde s adam
ile, y ni S abuni olu S aid ile g rme k is te di. Bu adama Mar
John de nilir ve ke ndis i mukadde s ve harikulde bilgili s ay-
1 Ms tazhir olacak. O. R.
2 Ms tazhir.
lirdi. Bu adam Ga b r i e l ' in e mri ile y aklat zaman
me lun bir yunanlile e hrin hkimi, yani ve zir S ry ani dili ile
u s zle rin s yle nme s ini is te diini bildir di: S ultan diyor ki,
e hri te s lim e tme lis in. O da bilmukabe le s ana iy ilik e de ce ktir.
e hri te s lim e tme zs e n s ultan buras n klkuvve ti ile alacak
ve dkle n btn kanlar s e nin s rtna ykle ne ce k,,. Mukadde s
adam u ce vabv e r di: Hibir kims e bu e hri zapte de me z.
nk 10 yl ye te ce k e kme k var. e hrin iinde ve dnda
s ular akyor. Harbe mukte dir adamlarmz da g r dnz
kadar oktur ,,. Mukadde s adam bunlar s yle rke n me lun
Ga b r i e l arkas nda durup dinliy ordu.
Ve zirin ge ri dnme s i ze rine mukadde s adam G ab r i e l ' e
u s zle ri s y le di: S y le diim s zle ri iittiniz, fakat s ultann
burdan s ulh iinde ge me s i ve ke ndis ine he diye le r ve rilme s i
daha iyi olur ; nk ze nginimiz de , fakirimiz de , s trap iin
de yiz,,. Bunun ze rine bu me lun hkim mukadde s adama kar
kin g tt ve bir g n s onra as ke rle rinde n birine onu ldr me
s ini e mre tti. Mukadde s adam y alvarmak iin kotu ve onun iki
s ur aras nda atile dolatng rd. Me lun adam mukadde s
adam grnce fe na halde kzd, ona hakare t etti, e linde ki
mzraona attve onu ldr d. Mutakitle r iki g n s onra bu
adamn ce s e dini aldlar, onu g mlme k ze re hazrladlar ve
by k kilis e ye gmdle r. S ultan da fre nkle rin ge lmiolduk
larnhabe r alarak buras nbraktve hare ke t etti.
Araplarn 489 (M. 1095) ve Yunanllar n 1407 ylnda
mne ccimle r, Nu h zamannda vuku bulan tufana be nze r bir
tufann kopmak ze re olduunu s yle dile r. Halife Ms t a z h i r
he ye tinas ar o l un u1 ararak vaziye ti s ordu. He y e tinas
u ce vabve rdi: Nu h zamannda s e yyare le rin ye dis i Hut bur
c unda toplanm ve tufan bu y zde n kopmutu. Bu yl is e
yalnz Zuhal bu burda de ildir. O da bu burca girmi
ols a idi Nuh tufanna be nze r bir tufann kopmas mmkn
olurdu. Fakat be nim anlay ma gre me mle ke tin birinde muh
te lif me mle ke tle rde n ge le n kims e le r toplanac ak ve he ps i de s u
iinde boulac aklardr,,. Birka g n s onra Me kke ye ibade t
iin gide nle rin idde tli bir frtnaya tutulduklarve he ps inin de
1 jm . R.
boulduklar haber verildi. Aynyl Malatyaya hkim olan
yunanlGa b r i e l , EbImran hanedanna mensup E b S a l i m 'i
ldrc bir zehir ile ortadan kaldrd. Bir yl sonra bu
melun adam Allahtan korkar ve mutekit bir tacir olan Dairaita
o l u S a v ma ile iki o l u 1nu, HavvailB a s s i l ' i ve Tiantini
papas nldrd. Bunlarn evlerinden ve Ma l k a o l u E b
M a n s ur ' un evinden altn, gmve eya aldktan baka mu
kaddes adamn kilis es inden de halar, buhurdanlklar, bir kutu
muron-yave kilisenin btn perde ve eyasn aldve
evlerini tahrip etti. Sonra kaleyi ve surlarina etti.
Abu'l-Fnrac F. 22
L E V H A L A R
Maklub Da ze rinde ki Mr Matt ai Manas tr nn
ce nup t ar af ndan umumgrn
( Es e rin yazarburada g mldr )
{JO. 9 SAhee
;Z, , / i l j j
(4wf j&L. k %)$
i **6 (i Tl mft. Q jM^S^y ^L>
) *~+1a *ksJ ^ * 1 ) *
l - ; Ay^>i jfr^ ^
/v&&e /*$a A . ^ \ .-.
^ '"?**d /a;fc
f a S * 2 ksu)$b& j
*"*1 l<fti)*^olla /f )J i
wM4m^30 ^ c ^ j ^ L i j i l l A B 1
^v ftata ^UfcJ^S.
S ^^lo v- . 04^4A^4
lsufcO*f
V^*2>N#^j / ***/ ( P M ) * j&S 0
/^ /fl qSu.9
/ d
iM^ u ^ W*, A^$
^ a i o t ^ a L a t
i *$*/
m j / >| 1 'W ,^ ^ . ^
-=On*
^t j * 11.i i ^ o I
Es e ri n as l ndan di e r bi r r ne k . B odl e i andaki y az mann
192 inci s ay f as ( Hunt No. 52. )
L
i
d
L
i
u

u
^
J
u

u
.

ti
p
u

j
.

e
a
e
|
b
u
i
i
s

u

u
u

p
e
u
c
j
^

^
^
P
u

J
L
x
*
C
l
1

L

l
*
l
"
?
l
*
:

W
Maklub Daze rinde ki ' Mr Mattai Manas trkilis e s inin
imal duvarnda ve Bar He brae us ile karde i Bar
S av mann me zars tnde ki kitabe
Mr Mattai Manas trkilis e s inin imal duvarze rinde ki y azt
Mr Mat t ai Manas trkilis e s inin ark duvar nda ve
Mr Mat t ai nin me zarze r inde ki yazt
Mr Mattai Manas tr kilis e s inde bug nk mihrab ve s unak
Mr Mattai kilis e s inin ze min pln' A. S unak B. okuma s ralar;
C. vaftiz ye ri, D. Trbe , E. Mr Matt ainin me zar,
F. Bar He brae us un me zar