Turgut Odaba

Elektrik Mhendisi
Bota BTC Proje Direktrl CMT naat
Elektrik cihazlarnn hemen hepsi saf sins erili alternatif akm gerilim deerlerine gre
tasarlanr ve imal edilirler. Ancak kullanlan ebekelerde saf sins erisine nadiren rastlanr.
Harmonik frekanslar, sins erisi zerinde distorsiyonlar meydana getirerek elektrik
ekipmanlar zerinde enterferanslara (giriimlere) sebep olurlar.

Harmonikler, ebekeye bal lineer olmayan ykler tarafndan retilirler. Dearj lambalar,
yar-iletken elemanlar ve bilgisayarlar ykleri, deiik byklklerde harmonik akm ve
gerilim retirler.

ebekede en fazla etkisi grlen harmonikler 150 Hz frekansl nc harmonik, 250 Hz
frekansl beinci harmonik ve 350 Hz frekansl yedinci harmoniktir. Genellikle bir fazl ykler
nc harmonii ve fazl ykler de dier harmonikleri retirler.

ekil 1 Temel frekans, 3. ve 5. harmonik
nc Harmoniin retilmesi
Dearj lambalarnn ve bilgisayarlar gibi lineer olmayan yklerin ebekede kullanmlarnn
artmas, nc harmoniin bu ykler tarafndan retilmesi sebebiyle ebekede ve dier
ekipmanlarda problemler meydana getirir.

nc harmonik ntr iletkeni zerinde, faz iletkeni zerindeki akmdan daha fazla deerde
akm retir. Fluoresan, cva buharl, sodyum buharl, metal halide lambalar gibi dearj
lambalar nc harmonik retirler. Bir dearj lambas ebekede 1 A/kW deerinde 150 Hz
frekansa haiz nc harmonik akm retir.

fazn da eit olarak yklendii simetrik ebekelerde, ntr iletkeni zerinde herhangi bir
akm yoktur. Ancak eer ebekede nc harmonik varsa, ntr iletkenler zerinde akmlar
grlr.

Dearj lambal sistemde, faz iletkenindeki harmonik miktar faz akmlarnn deerinin %30
deerine ular. Bylece ntr iletkeninin yklenmesi faz akmlarnn 3 x %30= 0.9u deerine
ular.

ekil 2 Harmonik akmlarnn ntr iletkeninde retilmesi
Tecrbeler gstermitir ki i merkezleri, bankalar ve ticari binalarda floresant lambalarn,
bilgisayarlarn ve bilgisayarlara bal kesintisiz g kaynaklarnn artmasyla ntr iletkenlerde
grlen 3. harmonik akmlar, her bir faz iletkeninden akan akm deerlerinin %150 ile %210
katna ulaabilmektedir.

Normalde faz akmlarnn 120
0
faz farkndan dolay ntr iletkendeki vektrel toplam sfr
iken; faz iletkenlerindeki 3. harmonik akmlar, aralarnda faz fark olmadndan ntr iletkeni
zerinde birbirlerine ilave olarak yksek deerlere ularlar.

ekil 3 Harmonik akmlar
Ntr iletkeni 16 mm
2
bakr ve 25 mm
2
alminyum kesitten sonra faz iletkeninin kesitinin yar
deerinde boyutlandrld tesislerde, ntr iletkeninin ar yklenmesi durumu ortaya kar.
Bu durum, ntr iletkeni sigorta veya herhangi bir ar akm acsyla korunmadndan
yangn tehlikesi ortaya karr.

Amerikan CBEMA (Computer-Business Equipment Manufacture Association) kuruluu,
nc harmonik tarafndan ortaya kan yangn riskinden dolay ntr iletkeninin kesitinin,
faz iletkeninin kesitinin 1.73 kat olmas gerektiini tavsiye etmitir.

Uluslararas EMC (elektromanyetik uyumluluk) direktiflerine uygun olarak yaplan yeni
dzenlemelerde ntr iletkenin boyutlandrlmasnda mutlaka nc harmoniin meydana
getirdii akmlar hesaba katlacaktr. Ntr iletkeninin kesiti bir fazl sistemlerde kesit deerine
baklmakszn ve fazl sistemlerde faz iletkeni 16 mm
2
bakr, 25 mm
2
alminyum kesite
kadar faz iletkeni ile ayn kesitte olacaktr.

fazl 16mm
2
bakr, 25mm
2
alminyum kesitten daha byk faz iletkenine haiz
sistemlerde aadaki artlarn hepsinin gereklemesi durumunda ntr iletkeni faz iletkeninin
kesitinden daha dk deerde olabilir.

En yksek (harmonii de ihtiva eden) normal kullanm esnasnda ntr iletkeninde
grlebilecek akm, ntr iletkeninin akm tama kapasitesinden daha byk olmayacak.
(Normal kullanmdan ykn fazlar arasnda eit blnmesi kast edilmitir)
Ntr iletkeni artnamelere uygun olarak ar akma kar korunmu olacaktr
Ntr iletkeninin kesiti en az 16mm
2
bakr ve 25mm
2
alminyum olacaktr.

Tesisin planlama safhasnda harmoniklerin retilmesi ve miktarlari nceden tahmin
edilemeyecei iin ntr iletkenleri ya yksek deerlerde boyutlandrlmal ve ntr iletkeninin
kesiti en az faz iletkeni kesitinde olmaldr ya da zellikle eski tesislerde harmonik reten
cihazlarin retecei harmonik miktar ntr iletkenini zorlamayacak seviyede olmaldr.

THF, yani nc harmonik filtresi kullanldnda ntr iletkende nc harmonik
akmlar meydana gelmesi engellenir ve nc harmonik akmlarnn engellenmesiyle ntr
iletkeninin yksek deerlerde boyutlandrlmasna gerek kalmaz.

nc Harmoniin Etkileri

1. ebekede;

Ntr iletkeninin ar snmas ve yangn riskine sebep olmas,
G kayplarnn artmas,
Kuvvetli elektromanyetik alanlar,
ebekeye enterferanslarn verilmesi,

2. Elektrik tesislerinde harmoniklerin sebep olduu enterferanslar;

G kayplarnn artmas,
Rezonans riski,
nc harmonik akmnn dnmesinden dolay transformatrlerin delta sarglarnda ar
yklenme,
Grlt,
Scaklk ykselmesi,

3. Kondansatrlerde;
Kondansatrler zellikle harmoniklere kar hassastr. Bu sebeble kondansatr bataryalar
harmoniklere kar dayankl olmas iin ar boyutlandrlr.

G kayplarnn artmas,
Rezonans riski,
letme mrnn azalmas,

4. Kablolarda ve iletkenlerde;

G kayplarnn artmas,
Ntr iletkeni zerinde ar yklenme (N ve PEN iletkeninde),
Yangn riski,

5. Bilgisayarlarda;

Yanl alma riski. Harmonikler nedeni bilinmeyen enterferans etkilerine sebep olabilirler.

6. Dier Enterferanslar;

Elektrik ekipmanlarnn hatal fonksiyonlar,
Elektronik rlelerin hatal fonksiyonlar,
Toprak hata alarmlarnn yanl almas,
Cihazlarn uygun almamas,
Kontrol cihazlarnn hatal fonksiyonlar,
Kuvvetli elektromanyetik alanlar,
4-hatl sistemlerde potansiyel farklar.
3. harmonik tarafndan meydana getirilen 150 Hz hata akmlarnn PEN iletkende sebep
olduu potansiyel farklardr. Potansiyel farklar, bilgisayarlarda yanl almalara sebep
olur.

Transformatorlar zerine etkisi
Transformatorlar harmoniklerden iki ekilde etkilenebilir.

1. Foucault veya Eddy akmlar. Normal olarak tam ykl transformatrlerde nominal
kayplarn %10'u kadardr, ancak harmonik miktarnn karesi kadar bu kayplar artar. Pratikte
bilgisayar sistemlerini besleyen tam ykl transformatrde; toplam transformatr kayplar
ayn edeer lineer yktekinin iki kat olur. Bunun sonucunda yksek iletme scaklklar ve
transformatr mrnde azalma meydana gelir. ngrlen artlar altnda transformatrn 40
yl olan iletme mr 40 gne debilir. Bu durum tam yke gre tasarlanm ve yksek
diversite faktr kullanlm transformatrler iindir. Transformatrn gc kullanm
gcnn %30-40 fazlas iin seilen tesislerde ar snma gzlenmeyebilir. Ancak 3.
harmonik akmlarnn bykl ve etkisi yeni yaplacak tesislerde gz nne alnmaldr.

2. Ntrdeki 3. harmonik akmlar. Fazlarda olan bu durum transformatrn primer gen
sargsna yansdnda ntrdeki harmonik akmlar dolar. 3.harmonik akmlar sarglarda
absorbe edilerek bu akmlarn orta gerilim ebekesine gemesi nlenir. Ancak 3. harmonikten
baka harmonik akmlar orta gerilim ebekesine geer.

ekil 4 Harmonik akmlarnn transformatorun gen sarglarnda absorbe edilmesi
Devre koruma elemanlar ve kesicilerde yanl atrma
Rezidel akm cihaz, faz akmlar ile ntrden geen akmlarn vektrel toplamna gre alr.
Eer toplam nominal atrma, eik deerinden fazla ise yk besleyen g kesilir. Yanl
atrma, harmonik olan sistemde iki sebebten dolay meydana gelir.

1. Elektromekanik yapya sahip olan rezidel akm cihaznn iinden geen akmlarn vektrel
toplam, yksek harmonie sahip akmlardan dolay sfr olmayabilir ve sonuta yanl ama
meydana gelir.

2. Harmonik reten ekipmanlar, atrma parazitleri meydana getirebilir. Bu cihazlar mutlaka
filtre edilmeli ve parazit akmlarnn en fazla 3.5 mA olmasna msaade edilmelidir.

Anahtarl otomatik sigortalarda yanl atrma sk sk meydana gelir. Zira devreden akan akm
hesaplanan veya basit l cihazlar ile llen akmdan daha fazladr. Maalesef tanabilir
birok l cihaz efektif akm deerlerini dahi doru lemez.

lkemizde iletmelerde genellikle i yerlerinde otomatik sigortann neden att
aratrlmadan, harmoniklerin varl dnlmeden, daha da nemlisi kablonun
yklenebilirlii ve yklendii akm tam olarak aratrlmadan ve sigortann koruduu
kablonun ve cihazn akm tama kapasitesi gz nne alnmadan sigorta akm deeri
ykseltilerek enerji srekliliini salamak uruna koruma zayflatlmakta hatta iptal
edilmekte, bunun sonucunda TV ve gazetelerde dramatik elektrik kontandan kan yangn
haberlerini izlemekteyiz.

Kompanzasyon kondansatorleri zerinde ar zorlama
Frekans arttka kondansatrlerin empedanslar azalrlar, bu nedenle kondansatrler zerinde
yksek deerde harmonik akmlar geer ve kondansatr ar snmaya maruz kalr.

Bundan daha ciddi tehlike, kondansatrler besleme tarafndak kaak endktanstan dolay
herhangi bir harmonik deeri yaknnda rezonansa girebilir, sonuta ebekede yksek akm ve
gerilim deerleri oluabilir.

lmede Yaplan Hatalar
Bir ok ticari ve endstriyel iletme kesicilerin, otomatik sigortalarn ve rezidel akm koruma
cihazlarnn gereksiz ama ve atrma yapmas problemi ile kar karyadr. Genellikle bu
amalar rastgele ve nedeni anlalamaz ekilde gzlemlenmektedir. Tabi ki bunlarn daima bir
veya birok sebebi vardr. Muhtemel sebeblerden birincisi bilgisayar ve dier elektronik
elemanlarn devreye girmesi esnasndaki darbe akmlar, dieri ise devreden akan akmn l
aletleriyle llen akmdan ok yksek olmasdr. Bu durum modern ve yksek gce sahip
tesislerde ok sklkla grlen bir durumdur. Sebebi ise l cihaznn ne kadar doru ve
gvenilir olduunun aratrlmamasdr. Bu gnlerde ounlukla kullanlan birok l cihaz,
harmonikler tarafndan distorsiyona uratlm akmlar ve gerilimleri lmek iin uygun
deildir.

Gnmzde tesisat kontrollerinda kullanlan l aletlerinin hemen hepsi saf sins dalga
formuna gre dizayn edilmi aletler olup, ayn zamanda elektrik tesislerinin tasarm
yaplrken sistemin saf sinus dalgasna ait akm ve gerilim kullanld kabul edilmekte ve
herhangi bir harmonik etkisi gz nne alnmamaktadr.

Uygulamada ise gerekli hassasyette ve gerekte uygulanan dalga ekline gre tasarlanmam
ve imal edilmemi l aletleriyle test yapldndan gerek tespit edilememekte, are olarak
kesici deerleri ve koruma elemanlarnn atrma deerleri ykseltilmektedir.
Bundan dolaydr ki g sistemleride performans analizi yaplrken ve hata aratrlrken
distorsiyona uram dalga ekline haiz akm ve gerilimleri lebilecek ekilde imal ve
kalibre edilmi l cihazlar kullanlmaldr.
Distorsiyona uram dalga ekline gre imal edilmi l cihazlar doru efektif deer
len (True RMS meter), saf sins dalgasna gre imal edilmi l cihazlarna ise ortalama
efektif deer len (Average RMS meter) denilmektedir. Mesela tek dalga dorultucunun
baland devrede ortalama RMS cihaz, l cihaznda okunan akm deerini doru RMS
cihazndakine gre %40 daha az deerde okur.

Doru RMS cihazlar getiimiz 30 sene boyunca imal edilmektedir. Ancak bu cihazlar zel
ve pahal cihazlardr. Elektronikte yaplan gelimeler sonucu bu tr cihazlarn elle tanabilir
ekilde imal edilmesini mmkn klmtr. Maalesef cihazn pahal olmas sebebiyle baz
firmalarn st seviye elemanlarnda aratrma amacyla bulunmaktadr.

Sonu olarak diyebiliriz ki yukarda aklanan sebeplerden dolay gereksiz ama yaplan br
devrenin akmn %40 fazlasnn devreden getiini kabul ederek gerekli tedbirleri almak
uygun bir yaklam olacaktr.

nc harmonik iin alnmas gereken tedbirler

1. Yeni yaplacak tesisler;

Harmonik retebilecek cihazlarn adedi belirlenerek bunlarn meydana getirecei devreden
geen toplam harmonik akmlarn miktarlar belirlenerek tesisin boyutlandrlmas yaplr.
Sistemde UPS (kesintisiz g kayna) kullanlacaksa bunun 3 fazl olmas ve giri
transformatrlerinin primer sarglarnn gen bal olmas art koulmaldr.
Ntr iletkeni en az faz iletkeni kesitinde olmaldr.
Hesaplar sonucu ntr iletkeninin kesiti faz iletkeninin kesitinden daha byk seilmesi
gerektii durumlarda maliyet karlatrlmas yaplarak eer kullanm genel tesis maliyeti
asndan uygun ise datm panolarna THF (nc harmonik filtresi) koyarak ntr iletkeni
16 mm2nin zerindeki kesitlerde faz iletkeninin yar kesitinde seilebilir.

zellikle ticarethane ve i merkezlerinde bilgi sayar kullanmnn hzla artaca gz nne
alarak ntr iletkeninin korumas dnlmelidir.

2. Eski tesisler;

Bu tesislerin hemen hemen hepsinde ntr iletkeni faz iletkeninin yar kesitinde seilip tesis
edildiinden bunlar deitirmek ok zor ve pahal olmasnn yannda sistemde daha byk
hatalarn meydana gelmesine yol aar.
3.harmoniin sakncalarn ortadan kaldrmak iin tesiste 3. harmonik retmeyen , harmonik
bastrc sistemlere haiz elektonik cihazlarn kullanlmasna izin vermek ve ayrca datm
panolarndaki ana ntr hattna THF yerletirmektir.


Harmonik filtresinin yerletirilmesi (THF)
ebekelerde uygun yerlere 3. harmonik filtreleri yerletirilerek etkileri ortadan kaldrlr. Ayn
zamanda ntr iletkenindeki 3. harmonik akmlar %95 orannda azaltlr ve bu sebeble ntr
iletkeninin ar boyutlandrlmasna gerek kalmaz.

lkemizde zel sistemler hari alak gerilim ebekelerinde TN-S ve TN-C-S sistemler
uygulanmaktadr.

Bu sistemler iin harf kodlarnn anlam:

T: Datm sisteminin topraklama eklini aklar ve sistemin bir noktadan topraklandn
ifade eder. 3-fazl sistemlerde transformatrn yldz noktasnn toprakl olduunu belirtir.

N: zolasyon hatas durumunda gerilim altnda kalabilecek ve insanlar tarafndan temas
edilebilecek ebeke blmlerinin ve cihaz gvdelerinin bir iletken vastasyla dagtm
sisteminin topraklanma noktasna balandin ifade eder.

S: Ntr iletkeni ile topraklama iletkeninin ayr ekildiini belirtir.

C: Sistemde ntr iletkeni ile ekipman topraklama iletkeninin PEN iletkeni eklinde
birletirildiini aklar.


TN-S Sistem
Sistemin tamamnda ntr iletkeni ile topraklama yani koruma iletkeni ayrdr. Bu sstemler
OG/AG transformatr zerinden beslenen , AG ehir ebekesinden ayr fabrikalar, i hanlar,
i merkezlerinde uygulanan 5-iletkenli sistemlerdir.

ekil 5 TN-S sisteme THF yerletirilmesi
TN-C Sistem
4-iletkenli sistem olup lkemizde ehir kasaba ve ky alak gerilim ebekeleri bu yapdadr.
Sistemde ntr iletkeni N ile toprak iletkeni PE , PEN iletkeni eklinde birlikte
kullanlmaktadr. 3-harmonik filtresi transformatrn yldz noktasna yerletirilir.

ekil 6 TN-C sisteme THF yerletirilmesi
TN-C-S
lkemizde sklkla AG ehir ebekesinden beslenen apartman ve dier byk yaplarda
kullanlr. Binann ana giri panosundan sonra bina iine denen PE iletkeni ehir
ebekesinden gelen N veya PEN iletkeni ile kprlenir.

ekil 6 TN-C-S sisteme THF yerletirilmesi
Burada dikkat edilmesi gereken husus ebekenin filtreden sonra topraklanmamasdr.
Filtreden sonra topraklanrsa 3. harmonik akmlar topraktan devresini tamamlayacandan
THFnin etkisi ortadan kalkar.
http://etmd.org.tr/