UPRAVLJANJE KVALITETOM

Tema:
PRIMJENA KONTROLNIH KARTI U UPRAVLJANJU KVALITETOM 1. DIO

Kontrolne karte - Podruje upotrebe
Zadovoljstvo potroaa se moe obezbjediti proizvodima veeg kvaliteta, dok se vei
kvalitet proizvoda moe postii poveanjem kvaliteta procesa. Dakle, otkrivanjem i
eliminisanjem defekata u procesima, sprijeie se pojava defektnih proizvoda, koji preko
nezadovoljstva potroaa naruavaju reputaciju preduzea i u konanom smanjuju
kvalitet njegovog poslovanja. Za otkrivanje defekata posebno su znaajne kontrolne
karte.
Kontrolna karta predstavlja veoma efikasan alat za regulisanje i upravljanje kvalitetom
proizvoda i procesa rada. Koristi se kako u proizvodnim, tako i u uslunim djelatnostima.
Neke osnovne mogunosti ovog alata su sledee:
Upravljanje kvalitetom procesa rada na bazi prostorne i vremenske slike stanja,
promjena i tendencija kvaliteta sadranih na kontrolnoj karti, u cilju spreavanja
proizvodnje neusklaenih proizvoda;
Kontrola kvaliteta proizvoda u pojedinim fazama proizvodnje, fazi pripreme i fazi
zavretka;
Stabiliziacija procesa na osnovu otkrivanja nedoputenih faktora i njihovog
iskljuivanja iz toka procesa;
Analiza tanosti i stabilnosti procesa rada;
Usavravanje tehnolokih procesa rada sa stanovita kvaliteta;
Analiza sistema greaka obrade u toku odvijanja tehnolokih procesa;
Primjena u svim fazama nekog procesa (ulazna, procesna, izlazna kontrola i
kontrola u eksploataciji) i svim tipovima proizvodnje (maloserijskoj,
srednjeserijskoj i masovnoj proizvodnji, izuzev pojedinane).
Dr Shewhart
1
, koji se moe smatrati tvorcem kontrolnih karti, kae da je njihov zadatak:
1. da odravaju proces proizvodnje u stanju kontrole
2. da dovedu proces proizvodnje u stanje kontrole
3. da pokau da li je postignuto stanje kontrole.
Po Dr Shewhart-u: za neku pojavu se kae da je pod kontrolom ako na osnovu
dosadanjih podataka moemo predvidjeti, bar u izvjesnim granicama, kako e se pojava
mjenjati u budunosti.... Kod veine procesa koji su van kontrole ne postoji predstava
kako e izgledati budui oblik ishoda procesa, niti se zna ta se od procesa oekuje. U
takvim situacijama javlja se rizik od proizvodnje proizvoda i usluga nieg kvaliteta koje
se nude kupcima, odnosno korisnicima i samim tim ugroava se opstanak preduzea na
tritu. Jedan od fundamentalnih ciljeva menadmenta procesom jeste identifikovanje

1
Prva kontrolna karta poznata pod imenom Shewartova kontrolna karta, pojavila se 1924. godine, kada
je dr Walter Shewart prvi put primjenio Gausovu krivu u konstrukciji karte za praenje kvaliteta
proizvodnje u The Bell Thelephone Laboratories. Dr Shewhart nikada nije dobio zaslueno priznanje za
svoj doprinos, ali su na osnovu njegovih saznanja Deming, Juran, Ishikawa i mnogi drugi tokom
dvadesetog vijeka razvijali i konstantno unapreivali koncept statistike kontrole kvaliteta.
procesa koji su van kontrole, preuzimanje odgovarajuih postupaka kako bi se isti doveli
u stanje statistike kontrole i njihovo odravanje u stanju statistike kontrole. Niz
aktivnosti koje se preduzimaju u tom cilju predstavljaju statistiku kontrolu procesa
(Statistical Process Control SPC). Kontrolne karte su jedna od najvanijih i najstarijih
tehnika statistike kontrole procesa.

Varijacije
Kontrolne karte omoguavaju praenje nominalnih varijacija koje ukazuju da je proces
pod kontrolom, ili je izvan kontrole. Kada je proces pod kontrolom to znai da je
variranje kvaliteta normalno i da je proces proizvodnje stabilan. Kad proces nije pod
kontrolom imamo nenormalno variranje kvaliteta, ija je posljedica nestabilnost procesa
proizvodnje. Varijacije u kvalitetu su prisutne u krajnjem rezulatu svih procesa
proizvodnje i usluga. Sa varijacijama u ulazu u proces dolazi do varijacija u kvalitetu
proizvoda ili usluge. Ako su ove varijacije za kupca neprihvatljive, prodaja opada, profit
trpi i na kraju opstanak preduzea dolazi u pitanje. Postojanje ovih, uvijek prisutnih,
varijacija je uticalo da statistike metode i statistika obuka postanu vani za industriju.
Preduzea irom svijeta trenutno koriste statistike tehnike i metode u cilju sagledavanja,
nadgledanja i smanjenja varijacija u proizvodu i usluzi. Pomou kontrolnih karti
izbjegava se kontrola poslije zavrene proizvodnje, jer se dijelovi proizvoda kontroliu
tokom proizvodnje.
Moemo rei da do varijacija koje prouzrokuju procesi koji su pod kontrolom dolazi
zahvaljujui uobiajenim uzrocima varijacija. Uobiajeni uzroci varijacija su metode,
materijali, maine, ljudi i sredina koju ine proces i ulazni elementi koje proces zahtijeva.
Uobiajeni uzroci se, prema tome, mogu pripisati dizajnu procesa. Do ukupne (totalne)
varijacije koju pokazuje proces pod kontrolom dolazi zbog velikog broja uobiajenih
uzroka. Veina od tih uzroka ima relativno slab uticaj na ishod procesa, (npr. osvjetljenje
u fabrici, klasa potrebnog sirovog materijala, obuenost radnika i dr.). Poto su uobiajeni
uzroci, u stvari, sastavni dio procesa nivo varijacije pod njihovim uticajem predstavlja
sposobnost procesa. Ukoliko je taj nivo previsok (tj. ukoliko kvalitet ishoda previe
varira) proces se mora redizajnirati (modifikovati) kako bi se eliminisali jedan ili vie
uobiajenih uzroka varijacije.
Kod procesa koji su van kontrole nastaju varijacije koja su rezultat ne samo uobiajenih
uzroka, ve i posebnih uzroka varijacije. Posebni ili specifini uzroci varijacije
(ponekad ih zovemo prolaznim uzrocima) su dogaaji koji nisu dio dizajna procesa. Ono
to je za njih tipino jeste da su prolazni i da utiu samo na dijelove procesa ili operacije
u okviru procesa, i to u kraem vremenskom periodu. Ponekad, meutim, ovakvi uzroci
umiju i dugo da traju ili se ponavljaju s vremena na vrijeme. Kao primjer posebnih
uzroka varijacija mogu se navesti sledei: radnik sluajno napravi greku na kontrolnoj
tabli, radnik se razboli na poslu i nastavi da radi, maina se rateluje, nepaljivi dobavlja
isporui seriju materijala loeg kvaliteta. Poboljanje procesa koji je van kontrole prvo
zahtijeva identifikovanje, prepoznavanje i uklanjanje posebnih uzroka varijacija.
Uklanjanjem ovih posebnih uzroka proces se dovodi u stanje statistike kontrole. Dalje
poboljanje procesa zahteva identifikovanje, prepoznavanje i uklanjanje uobiajenih
uzroka varijacija.
Dakle, kljuni aspekt kontrolnih karti je da se dobije predvidiv proces, a time i predvidiv
rezultat. Polaznu osnovu za donoenje suda o predvidljivosti procesa predstavljaju
podaci, izdvojeni i obraeni na nain koji omoguava donoenje relevantnih zakljuaka.
Postoje etiri glavna razloga koja opredjeljuju organizaciju prilikom donoenja odluke o
uvoenju kontrolnih karti, a to su:
spoljanji pritisak kupci zahtjevaju uvoenje programa kao preduslov saradnje,
interna korist korisne implikacije su razliite, mnogobrojne i u veini sluajeva
oigledne,
opstanak trina konkurencija zahtjeva stalne promjene unutar preduzea,
trokovi kvaliteta uvoenje kontrolnih karti pretpostavlja poveane
preventivne trokove (trokovi vezani za planiranje kvaliteta, projektovanje i
obuku) koji u krajnjoj instanci imaju za posljedicu smanjenje ukupnih trokova
kvaliteta.
Meutim, primjena kontrolnih karti predstavlja zahvat koji trai strunije osoblje i
vremensko angaovanje, pa poveava trokove i zato kod postavljanja kontrolnih karti
treba biti racionalan. Neadekvatna primjena kontrolnih karti u procesu:
ne predstavlja rjeenje za obezbjeenje kvaliteta i
dovodi do neekonominog odnosa uloenog rada prema rezultatima koji iz njega
proistiu.

Kontrolne karte
Kontrolne karte su specijalne dijagramske forme iju osnovu ini mrea horizontalnih i
vertikalnih linija. Na apcisu se nanosi vrijeme odvijanja toka procesa ili redni brojevi
uzorka, koji po odreenom planu slijede vremenski proces, a na ordinatu se unose
karakteristike kvaliteta ili statistike karakteristike uzorka. Na mreu se zatim unose, u
vidu taaka, rezultati mjerenja nivoa i toka kvaliteta procesa (proizvoda/usluge) na
osnovu uzorka. Tako se dobija veoma pregledna slika kvaliteta u vremenskom odvijanju
procesa. Kada se u ovako formulisan dijagram ucrtaju centralna linija i kontrolne granice
tada je kontrolna karta kompletna.




Kontrolne karte se mogu konstruisati na osnovu:
tehniki propisanih tolerancija,
poznatih parametara procesa (prosjena vrijednost i standardna devijacija),
ocijenjenih parametara procesa.
to se tie tehniki propisanih varijacija, poznata je praksa da se prije poetka praenja
kvaliteta procesa vri preraunavanje tehnikom dokumentacijom propisanih tolerancija u
elemente kontrolnih karti.
Karakteristika kontrolnih karti sa poznatim parametrima procesa je da se one konstruiu
na osnovu prolosti procesa.
Kontrolne karte sa ocijenjenim parametrima procesa konstruiu se na osnovu stvarnih
varijacija procesa.

Vrste kontrolnih karti
Prema vrstama karakteristika kvaliteta kontrolne karte se dijele na:
kontrolne karte za numerike/mjerljive karakteristike kvaliteta
kontrolne karte za atributivne/opisne karakteristike kvaliteta.

Kontrolne karte za numerike/mjerljive karakteristike kvaliteta

Numerike karakteristike kvaliteta su takva svojstva koja se ocjenjuju brojnim
vrijednostima kao na primjer: temperatura, pritisak, duina, gustina, snaga itd. Obino se
pri tome koristi odgovarajua mjerno-kontrolna i ispitna oprema.
U ovu grupu kontrolnih karti spadaju:
kontrolna karta
kontrolna karta
kontrolna karta za individualno praenje kvaliteta (kontrolna karta sa pominim
rasponom)

kontrolna karta
Uzorak za ove kontrolne karte je mali, to znai n<25, a u praksi se najee uzima n=5,
n=10 ili izmeu 5 i 10. Ona je naroito pogodna u procesima gdje je komadna
proizvodnja i gdje su proizvodi na posmatranoj operaciji pojedinano tretiraju, ali se
takoe uspjeno primjenjuju i u procesnoj industriji. Kontrolnom tehnologijom se
definie veliina uzorka i uestalost kontrolisanja. Rezultat mjerenja biljei se u formular
kontrolne karte
Da bi ovu kontrolnu kartu mogli podvri statistikoj analizi potrebno je da broj
posmatranja bude bar 20 ( k20).
Kontrolor u svakom posmatranju evidentira pojedinane vrijednosti x za posmatranu
karakteristiku kvaliteta na uzorku n koga ispituje. Iz ovih vrijednosti se za svako
posmatranje izraunava prosjek i raspon R


Na osnovu tako dobijenih podataka vri se proraun centralne linije i kontrolnih granica.

kontrolna karta
Pomou ove kontrolne karte se prati variranje karakteristike kvaliteta preko srednje
vrijednosti uzorka i njegove standardne devijacije. U principu nema razlike izmeu ove
karte i predhodne i interpretacija je analogna.
Ova karta se koristi kada su uzorci vei, po pravilu vie od 15, a to znai da se moe
koristiti i za male (n<25) i za velike uzorke (n>25). Naroito se koristi u tehnolokim
procesima gdje se na posmatranoj operaciji istovremeno tretira vei broj jedinica
proizvoda. Ovo je sluaj u procesima termike obrade, povrinske zatite i sl. Tamo gdje
se na opremi radi jedan po jedan proizvod, ova kontrolna karta se ne koristi, izuzev kod
automatskih brzih procesa. Takoe se koristi i na kontroli kvaliteta gotovih proizvoda.
Kontrolnom tehnologijom se definie veliina uzorka i uestalost kontrolisanja. Rezultati
mjerenja biljee se u izvjetaj mjera u kome se za svako posmatranje izraunava srednja
vrijednost i standardna devijacija uzorka .


Izraunate vrijednosti i za svako posmatranje unose se u kontrolnu kartu. Da bi se
kontrolna karta mogla podvri statistikoj analizi potrebno je izvriti najmanje 15
posmatranja (k>15). Kod ove kontrolne karte esto puta je uzorak promjenjljiv, odnodno
nconst. U kontrolnoj karti je evidentno n, x i u svakom posmatranju i iz ovih podataka
slijedi postupak prorauna centralne linije i kontrolnih granica.

Kontrolna karta za individualno praenje kvaliteta
Ova kontrolna karta se jo naziva i kontrolna karta sa pominim rasponom. Kod
sprovoenja 100% kontrole kvaliteta, npr. kod sloenih proizvoda, skupih agregata
(turbine, generatori, pumpe) koje se rade u malim koliinama, registruju se parametri
kvaliteta i prate uz pomo ove kontrolne karte. Pored toga, ima i takvih tehnolokih
procesa gdje je dovoljno izvriti jedno ispitivanje da bi se ocijenila itava proizvedena
masa. Ovaj sluaj se javlja u procesnoj i hemijskoj industriji, npr. u proizvodnji piva,
alkoholnih pia i hemikalija.
Da bi se izvrila statistika obrada, potrebno je imati bar 20 posmatranja ( k>20).
Naziv karta sa pominim rasponom dat je otuda to se raspon izraunava izmeu dva
uzastopna ispitivanja, tako da je broj raspona za jedan manji od broja izmjerenih veliina.

Kontrolne karte za atributivne/opisne karakteristike kvaliteta.

Atributivne karakteristike kvaliteta su takva svojstva koja se ocjenjuju opisno pa se kae
da je neto dobro ili loe, da odgovara ili ne, da ide ili ne ide itd. Vizuelna kontrola
kvaliteta je tipino atributivno ocjenjivanje. Meutim i kod atributivnih svojstava
kvaliteta postoje mogunosti ocjenjivanja putem odgovarajue mjerno-kontrolne i ispitne
opreme.
U ovu grupu kontrolnih karti spadaju:
m kontrolna karta
p kontrolna karta
c kontrolna karta
u kontrolna karta

m kontrolna karta
Ova karta se preteno u literaturi naziva np-karta, dok se u nekoj literaturi naziva jo i m-
karta. Oznaka np nastala je kao umnoak veliine uzorka n i procenta defektnih
komada unutar uzorka p to za rezultat ima broj defektnih komada u uzorku m.
Ova karta slui za praenje neprihvatljivih elemenata po uzorku. Namjenjenje su
iskljuivo za kontrolu sa konstantnom veliinom uzorka. Ova karta se koristi kada proces
izae izvan statistike kontrole i pomou nje moemo pratiti broj greaka u odreenim
uzorcima, kako bismo na kraju kontrole utvrdili u kojim periodima se javlja koliko broj
greaka. Dakle, u ovom sluaju se uzima uzorak za odreeni vremenski period (jedan
dan, jedna sedmica, jedan mjesec, 20 dana, 23 dana...). U rijetkim sluajevima se uzima
da je taj vremenski period krai od jednog dana. Iz prikupljenih i evidentiranih podataka
se vri izraunavanje centralne linije i kontrolnih granica procesa.

p kontrolna karta
Ova kontrolna karta se koristi za praenje proporcije loih proizvoda. Kod ocjenjivanja
kvaliteta proizvodi se razvrstavaju na dobre i loe, bez obzira na razlike koje postoje na
njihovim kvalitativnim karakteristikama. Proporcija loih se obiljeava sa p i predstavlja:



Broj loih proizvoda se oznaava sa m a pregledana koliina nije nita drugo nego uzorak
n.
Ova kontrolna karta ima skoro istu primjenu kao i m-karta, s tim da je p-karta namjenjena
za one sluajeve kada se veliina uzorka ne moe odravati konstantnom (n const). U
osnovi, ova karta moe zamjeniti m-kartu ak i kad je u pitanju konstantna veliina
uzoraka. Meutim, da bi se izbjegao veliki broj raunskih operacija (raunanje procenta
defektnih komada za svaki uzorak) i sa tim umanjila mogunost nastanka greke u
formiranju karte, u praksi se p-karta koristi samo ako je u pitanju promjenjiva veliina
uzoraka. U suprotnom, m-karta je mnogo jednostavnija za primenu kod konstantne
veliine uzoraka.
Broj posmatranja k treba da iznosi najmanje 15 (k >15) da bi se izvrila statistika
analiza. Kontrolor u svakom posmatranju iz uzorka izdvaja loe proizvode i evidentira ih.
Na osnovu evidentiranih podataka vri se proraun centralne linije i kontrolnih granica. S
obzirom da je kod ove karte promjenjiva veliina uzoraka izgled karte je drugaiji od
karti sa konstantnom veliinom uzoraka. Razlika se ogleda u kontrolnim granicama. Kod
konstantne veliine uzoraka kontrolne granice imaju konstantnu vrijednost, a linije
kontrolnih granica su prave linije. U sluaju kontrole sa promjenjivom veliinom
uzoraka, vrijednosti kontrolnih granica se posebno raunaju za svaki uzorak, to znai da
su linije kontrolnih granica krive linije.

c kontrolna karta
Ova kontrolna karta slui za kontrolu broja nedostataka na elementima kontrole. Metoda
se svodi na to da se u procesu kontrole prebroje greke na komadu i evidentiraju za
odreeni broj komada, u zavisnosti od toga kolika je veliina uzorka. Dakle, pomou nje
se prati broj greaka, a uslov za njenu primjenu je da uzorak bude konstantan (n=const).
Kontrolor registruje u svakom posmatranju broj greaka na uzorku kostantne veliine. Iz
evidentiranih podataka vri se proraun centralne linije i kontrolnih granica procesa.

u kontrolna karta
Primjena ove karte je skoro identina primjeni c-karte, s tim to ova karta slui za
praenje broja defekata po jedinici mjere uzorka. ta to znai? Postoje proizvodi koji se
ne mogu prebrojavati nego se mjere u nekim drugim jedinicama (duina, povrina, teina
ili satna proizvodnja). To mogu biti neke trake, kablovi, ica, limovi, gasovi, razne
tenosti, rasute materije (pijesak, prah), itd. Dakle, njih ne moemo prebrojati (ne
moemo rei: u jednom prahu ima 5 nedostaka). Ovdje koristimo kao uzorke odreene
vrijednosti mjerne jedinice (npr: 10m, 1m
2
, 100l i slino. Moemo rei: na jednom dijelu
trake na duini od 50m imaju 4 defekta). Veliina uzorka kod ove karte je esto
promjenjiva, odnosno n const.
Izgled u-karte je slian izgledu p-karte jer je rije o promjenjivim veliinama uzorka.
Kontrolne granice e varirati za svaki uzorak posebno, izuzev ukoliko je razlika izmeu
veliina uzoraka manja od 25%. Tada se za proraun kontrolnih granica moe primjeniti
konstantna veliina uzorka koja e se raunati kao prosjek veliina uzoraka.
Da bi se jedan proces podvrgao statistikoj analizi, potrebno je najmanje 15 posmatranja
(k >15).
Na osnovu prikupljenih podataka vri se proraun centralne linije i kontrolnih granica.





Materijal za vjebe pripremljen prema:
Todorovi, Z.: Upravljanje kvalitetom, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2009.
godine
Klari, S., Pobri, S.: Upravljanje kvalitetom alati i metode poboljanja,
Mainski fakultet, Mostar, 2009. godine
Jankovi-Mili, V., Anelkovi-Pei, M.: Kontrolne karte i dijagrami u funkciji
eliminisanja defekata u procesu, Ekonomske teme, Vol. 18, No. 3, str. 111-117,
Ni, 2005. godine
Horvat, D., Eed, A., Banaj, .: Statistika kontrola procesa i proizvoda u
poljoprivredi, Poljoprivreda: znanstveno - struni asopis, Vol. 12, No. 3, Osijek,
2006. godine
orevi, V., Jankovi-Mili, V.: Statistika kontrola kao metod poboljanja
kvaliteta, Ekonomske teme, Vol. 16, No. 4, str. 75-81, Ni, 2003. godine