http://www.youtube.com/watch?

v=VFQXkOhINGY
Atatrk !"#em$ %rk&'u( )*$+k$*er$
A. Kolesnikov
1920'li yllar:
1925 Trkiye tarm uzmanlar heyeti Sovyet ziyareti: oskova Tarm Aka!emisi" #ooteknik
$nstits" %enin&ra! Tarm $nstits
Sovyet tarm uzmanlar heyeti '. . (ukovskiy )a*kanl+n!a , Trkiye ziyareti:
#emle!el',eskaya Turtsiya -Tarmsal Trkiye. kita)
19/0'lar:
19/0 0*i*leri 1akan Tev2ik 3*t Aras ve &azete4i 5alih 32k Atay Sovyet ziyareti:
Atay'n 19/1 tarihli Yeni Rusya kita) -Sovyet sanayile*me 6rne+inin Trkiye'!e uy&ulan7
uy&ulanamaya4a+n tart*yor. -s. 89.
19/2 :smet 'a*a" i*a!amlar ve uzmanlarn Sovyet ziyareti: 8 ays 19/2'!e Stalin'le
&6r*me!e yar!m tekli2 e!iliyor. 19;9 tarihli :n6nn hatratn!a otomo)il 2a)rikasn!an
etkilen!i+ini anlatyor.
Tekstil uzmanlar <eri2 =nay ve Kamil :)rahim kalyor: <antiyeler" sanayi enstitleri" tekstil
ve tez&ah ya7m 2a)rikalar )a*ta olmak zere 90 messeseyi &eziyorlar. Trkiye tekstili i,in
!onatmn yz!e 90'unun Sovyetler!en kar*lana)ile4e+ini tes7it e!iyorlar.
19/2 )a*ta tekstil4iler olmak zere Sovyet uzmanlarnn >os7royeskstroy <irketi m!r
'ro2. =rlov )a*kanl+n!a Trkiye ziyareti -12 A+ustos 19/2.: 3us ve Trk uzmanlarn
Kayseri'!e ya7tklar to7lant!a ra7or hazrlanyor -22 $yll 19/2." Kayseri ve ?azilli'!e
tekstil 2a)rikalar kurulmasna karar veriliyor.
Sovyet uzmanlarnn sanayile*me 6nerileri: :n6n Sovyet heyetine sanayile*me 7ro&ramnn
hazrlanmasna katk!a )ulunmalarn!an memnun ola4aklarn s6ylyor. Sovyet
uzmanlarnn hazrla!klar 7ro&ram ksa sre!e @umhur)a*kan'na ve e4lis'e sunuluyor.
0emirA,elik 2a)rikas kurulmasn tekli2 e!iyorlar. K6mr yataklarnn ol!u+u $re+li'!e
kurulmas" retim &4 ve !i+er ayrntlar hemen &6r*lmeye )a*lanyor. -s. 91.
19// 2a)rika m!r 3e*at 1ey" 2eshane m!r <evket Tur&ut" sanayi !airesi temsil4isi
Kamil :)rahim Sovyet ziyareti -artATemmuz.: 5a)rika ziyaretleri ve &6zlemler!e
)ulunuyorlar. -s. 8;.
19/B otomo)il ve iki tekstil 2a)rikas i,in kre!i 7rotokol: ; milyon !olar" s2r 2aizle 20
yllk. 1u 7arayla Sovyetler Trkiye'!en ihtiya, !uy!u+u mallar ala4ak. 1e* Cllk
Kalknma 'lan'nn maliyetinin 1D/'ne teka)ul e!iyor.
Sovyet A+r Sanayi 1akanl+ )nyesin!e Turkstroy *irketi kurul!u: 5a)rikann 7roEelerini
,iz!i" te,hizatlar retti" montaEn ya7t" Kayseri ve ?azilli'ye 2a)rikalar )ir sre ,al*trmak
zere mhen!is ve uzmanlar &6n!er!i. 0onatm i,in 2 yz sanayi *irketi katk!a )ulun!u.
-s. 89.
Kayseri'nin temel atma t6renin!e :n6n ve Trkstory *irketinin &enel m!r: A+r Sanayi
1akan =r!Eoniki!ze ve hen!isler 1irli+i'nin selamlarn &etiriyor. 18 $yll 19/5'te
2aaliyete )a*lyor.
?azilli'nin a,l*n!a usta2a Kemal ve Trkstroy *irketi &enel m!r yar!m4s -9 $kim
19/9.: !r yar!m4s" Sovyet 1ykel,ili+ine mektu)un!a K'nn hayranl+n
anlatyor.
Trk 7ersonelin Sovyet e+itim ve staE: FTeknisyenlerG 1 yl )oyun4a oskova Teknik
Tekstil =kulu'n!a e+itim &6r7 sonra oskova" %enin&ra!a" Kalinin" :vanovo ve =rehovoA
#uyevo tekstil 2a)rikalarn!a staE ya7yorlar. hen!isler Sovyet niversitelerin!e sekiz
aylk teorik !ers alyor ve sanayi!e uzun sreli staE 7ro&ram &6ryorlar.
Trkstroy'un Kayseri 2a)rikasna Sovyet teknik okulu a,mas: 0aha sonra )ykel,i ola4ak
olan ?. S. 3Eov okul m!r. Kali2iye en!stri i*,ileri yeti*tiriliyor.
Kayseri ve ?azilli 2a)rikalarnn 19/5A/9 a,l* !6nemin!e Trkiye'!eki kuma* retimi
i,in!eki 7ay /D1 iken on yl sonra" 19B0'lar!a /DB oranna ykseliyor.
1920'lerin sonun!a ithal e!ilen sanayi rnlerinin yz!e 2'si 3usya'!an alnrken 19/9'!e
yz!e B0'a ,km*tr. Kamyon ve oto)sler 6zellikle Trkiye'!e il&i &6ryor!u.
19/BA/; arasn!a SS@1'!en alnan kre!ilerle $re+li ve alatya'!a tekstil 2a)rikalar"
1ursa'!a yn i7lik 2a)rikas" >emlik'te i7ek" :zmit'te selloz ka+t" :stan)ul'!a 4am"
Ke,i)orlu'!a kkrt" #on&ul!ak'ta antrasit" Ankara'!a askeri malzeme" $ski*ehir ve
Kayseri'!e u,ak 2a)rikalar in*a e!ilmi*tir. s. 95
,-'A.IA/. !I.0ON%,N%:
.OVI,% AN! %-'1I.2 AN%I&3,.%,'NI.4 IN %2, IN%,'3A' 5,'IO!
Samuel ( Hirst
%ess than a month a2ter his arrival in Ankara in 1922" Semen Aralov re7orte! that
Turkish o22i4ials ha! aske! him to 4onsult on three 7ro7ose! laIs re&ar!in&
e4onomi4s. Jn 19/B an! 19/5 the K4ommer4ial a!viserL to the Turkish em)assy in
os4oI 4on2esse! that his assi&nment Ias a )roa! one M the Turkish inistry o2
$4onomi4s ha! 4ommissione! him to learn as mu4h as 7ossi)le a)out Soviet
in!ustry an! the 5iveACear 'lan. s. 1/
>A35" 2. 52;/" o7. B" !. 1B2" l. 115 -10 =4to)er 19/B.N i)i!." l. 108 -11 ay 19/5..
1925 yln!a Tarm 1akan Sa)ri To7rak" Sovyet tarmsal kalknmasn ki*isel olarak
in4eleye)ilmek i,in el,ili+e )a*vuru!a )ulunuyor. $l,i Oi,erin" Sovyet Tarm Komiseri Smirnov'a
)u konu!a te*vik e!i4i )ir mektu7 yazyor. To7rak'tan yeni ka)ine!e etkili ola)ile4ek )ir mtte2ik
ve k6yllk ile uzla* arayan )ir siyaset,i olarak s6z e!iyor. 1unun zerine Smirnov To7rak'a
Sovyet tarm 6r&tlenmesi ve 6zellikle onunu merak etti+i koo7erati2 sistemini in4elemesi i,in
resmi )ir !avette )ulunuyor. To7rak'n Sovyet ziyaretin!en sonra yaz!+ 3a7or zerine usta2a
Kemal" Sovyet mo!elinin !aha ayrntl in4elenmesi i,in illi $+itim 1akan ve !i+er 7arti
y6neti4ilerinin yeni ziyaretler or&anize etmelerini emre!iyor. s. 212
>A35" 2. 52;/" o7. B" !. /" l. 9 -@hi4herin to Smirnov" 9 ay 1925..
0KP'" ;:/09 -Smirnov to Sa)ri 1ey" 15 ay 1925." 9:/5 -Peli4hko to ?KJ0" 18 (anuary
1928..
1920'lerin )a*larn!a Sovyet el,ili+inin sun!u+u arksistA%eninist kaynaklarn yerini 1920'lerin
sonlarna !o+ru P=KS tara2n!an sal&nlarla m4a!ele ve k6yllere !6nk t7 e+itimi &i)i
kalknmaya ili*kin teknik materyaller al!. 0evlet,i sanayile*menin &n!eme &elmesiyle el,ilikten
karayollar in*aat ve 1e* Cllk 'lanlarla il&ili materyaller tale7 e!ilmeye )a*lan!. s. 212" 21/
>A35" 2. 52;/" o7. B" !. B5" l. ;9 -alQtsev to Avto!orozhnoe u7ravlenie" 9 A7ril
1929.N >A35" 2. 52;/" o7. B" !. 55" l. 9/ -1roun to P=KS" 21 (anuary 19/0..
>A35" 2. 52;/" o7. B" !. 29" l. //A/; -'lan 2or the a4tivities o2 P=KS in Turkey 2or
192;..
1920'ler!e !evlet,ilik henz yeni )eliren )ir siyasal !uru*. Ca)an4lara imtiyazlar verilmesi
konusun!a 0*i*leri 1akan <kr Kaya )ykel,i Jakov Surits ile soh)etin!e ken!isinin !evlet
tekelin!en yana ol!u+unu ve inanm* )ir !evlet,i ol!u+unu s6ylyor. s. /B
0KP'" ;: 59 -K#a7isQ )ese!y Suritsa s inistrom Jnostrannykh !el Turtsii Shukri
Kaia"L 1/ (anuary 1925..
Sovyet y6neti4ilerinin Trkiye siyasetin!e !evlet,ili+in &,lenen ve zay2layan e+ilimlerine &6re
tutum )elirle!ikleri &6rlyor. 1929'!eki !** !este+i azaltrken 19/0'lar!aki ykseli* memnuniyet
yaratyor. s. /B" /5

=n the set)a4ks o2 1929" see AP' 35" 2. B -@hi4herin Sekretariat." o7. /9" 7a7. 2B2"
!. 5/28;" l. 195 -K1ese! t. 'otemkina s A&aevym"L /1 ar4h 1929..
=n 7ositive
!evelo7ments in the 19/0s" see AP' 35" 2. 5 -%itvinov Sekretariat." o7. 12" 7a7. ;8" !.
92" l. 1B -%etter 2rom Karakhan to Surits" 19 ar4h 19/2...
19/0'un )a*lan&4 Sovyetler!e 1irin4i 1e* Cllk 'lan'n )a*ars ile Trkiye'!e ulusal heye4an
4anlan!ran F10. ylR Kriz kar*sn!a antiAem7eryalist !uyarllkRG ,ak*masyla ortak )ir yola
&irilmesi umu!u !o+uruyor. Surits" Trkiye ekonomisine snai m!ahale!e )ulunmak i,in !o+ru )ir
zaman ol!u+unu oskova'ya yazyor.
AP' 35" 2. 5" o7. 10" 7a7. 8;" !. 12B" l. 9 -Surits to ?KJ0" 1 (anuary 19/0..
%ozan te!)irlerinin kal!rlmas ve &mrk !uvarlarnn ykseltilmesi zerine !6viz kaynaklarnn
kurumas" lirann !e2lasyonu ve aylar sonra 1yk 1uhran'n yol a,t+ !evalasyon" '1at'!an &elen
teh!it' al&sn 4anlan!r!. usta2a Kemal Surits'e )u !* sal!rlar ne!eniyle '1at ile )ar* i,in!e
)ir ara!a ya*ana)ile4e+ine artk inanma!+n' )elirtiyor. s. 2B;
AP' 35" 2. 5" o7. 10" 7a7. 8;" !. 12B" l. 21 -0iary o2 KarakhanQs tri7 to Turkey" 29
0e4em)er 1929..
0*sal ili*ki!en i,sel ili*kiye evrilen ziyaretler silsilesi: 1929'!a Sovyet 0*i*leri Komiser
Car!m4s Karakhan'n Trkiye ziyareti" 19/0'!a 0*i*leri 1akan Tev2ik 3*t Aras'n Sovyet
ziyareti" 19/1'!e 0*i*leri Komiseri %itvinov'n Ankara ziyareti" 19/2'!e 1a*)akan :n6n'nn
ziyareti" 19//'te Poro*ilov ziyareti" 19/5 :ktisat 1akan @elal 1ayar'n ziyareti. 1u sre,te 1atl
!evletler kar*sn!a uluslararas to7lantlar!a ortak hareket e!iliyor. illetler @emiyet'ine
katlmama konusun!a ortak tutum!a Trkiye 1at'!an &elen )ask sonu4un!a &eri a!m ata4a+
zaman 19/2 ziyaretin!e Stalin'le ya7lan &6r*me!e zmni onay aryor.
1@A" /0..10S.2B;.899.;" 1 -Huseyin 3a&i7 to the 5orei&n inistry" :smetQs
si&nature" 9 ay 19/2..
19// @umhuriyet kutlamalarn!aki Sovyet a+rlamas hem :n&iltere'yi hem Sovyet !i7lomatlarn
*a*rtyor. 0aha 6n4eki kutlamalar!a olma!+ ka!ar k6yl ve ka!nlarn 6n 7lan!a ol!u+u kitlesel
halk katlm" askeri !onanmn ser&ilenmesi Surits tara2n!an Sovyet heyetine )ir Eest niteli+in!e
!e+erlen!iriliyor. s. 281A28/
0KP'" 18:592 -Surits to ?KJ0" 2; =4to)er 19//..
19/1 yln!a :n6n'nn Sovyet el,isine iletti+i tekstil imalat i,in Sovyetlerle ortak ,al*ma &iri*imi"
Sovyet 0*i*leri Komiserli+i tara2n!an 19/2 ziyareti vesilesiyle )a+lanmak isteniyor. :n6n'ye e*lik
e!e4ek sanayi4iler ve Sovyetlerin )u &6r*me!e ekonomik 6r&tlenmeye ili*kin Trkiye'ye
sunmay )ekle!iklerine teknik )ir zemin!e !e+erlen!iriliyor. s. 28/
0KP'" 1B:9BBA5 -29 0e4em)er 19/1.N on the e4onomi4 )a4k&roun!s o2 the
mem)ers o2 the Turkish !ele&ation" see Tekeli an! :lkin" Ty&ulamaya >e,erken" 1/;
3>AS'J" 2. ;2" o7. 2" !. 1//0" l. 8 -Surits to Karakhan" 28 A7ril 19/2.
Hirst'e &6re Trkiye'!e !evlet,ilik zaman i,erisin!e a,ktan a,+a 'Sovyetler 1irli+i ile
6z!e*le*iyor'. Sovyet 0*i*leri 1akan Car!m4s %ev Karakhan )ykel,i Surits'e 19/2 oskova
ziyaretin!e Trkiye'ye sunulan somut !estekle 'Halk 'artisi'nin !evlet,i kana!nn )a*l4a temsil4isi'
:n6n'nn elinin &,len!i+ini s6ylyor.
AP' 35" 2. B" o7. /9" 7a7. 2B2" !. 5/28;" l. 195 -@onversation Iith Ahmet A+ao+lu" /1
ar4h 1929.N
AP'" 35" 2. 5" o7. 10" 7a7. 8;" !. 12B" l. 2 -Surits to Karakhan" 1 (anuary 19/0..
AP' 35" 2. 5" o7. 12" 7a7. ;8" !. 92" l. 11 -Karakhan to Surits" 21 (anuary 19/2..
AP' 35" 2. 5" o7. 12" 7a7. ;8" !. 92" l. 11 -%etter 2rom Karakhan to Surits" 28 (anuary
19/2..
uhali2ler !e )enzer )ir 6z!e*im kuruyorlar. Halil ente*e ekonomi alann!a ken!isinin !e
!evlet,i ol!u+unu 2akat mev4ut 7olitikalarn kolektivizme !o+ru &itti+i s6yleyerek uyar!a
)ulunuyor. s. /5
T1" !. B" 4. 9" ). 98" s. BB9 -2 (uly 19/2..
TrkiyeASovyet !* ti4areti" Trkiye'ye 7etrol ve makine ihra4atnn meyve ve tketim mallar
ithalatyla kar*lan!+ )ir !en&e zerin!e kuruluy!u. Sovyet yurtta*larn!an 2e!akarlk istenen )ir
!6nem!e Trkiye'yle kar*lkl ,karlar &6zeten )u ili*ki )ir hassasiyet &6ster&esiy!i. s. 2B2 F1u !*
ti4aret ili*kisine )akl!+n!a Sovyetlerin salt iktisa!i a,!an Trkiye'nin )ir tarm lkesi
olmasn!an ve sanayi ithalat,s konumun!a kalmasn!an ,kar ol!u+u s6ylene)ilir. 0olaysyla
Trkiye'!e sanayile*meye !estek vermesi 7olitik )ir ter4ihtir.G
3>AS'J" 2. 19" o7. 188" !. BB1" ll. ;A11 -?ote 2rom 3osen&olQts a!!resse! to Stalin"
; (anuary 19/2..
19// yln!a A+r Sanayi Komiserli+i Trkiye'!e kurula4ak iki 2a)rikann kurulu*una nezaret etmek
zere Turkstroi )6lmesini olu*tur!u. Sovyet uzmanlar Trkiye'nin ilk )e* yllk 7lannn 'temel
tasla+n' hazrlamak ve nihayet 7lann 'merkezin!e' yer alan ?azilli ve Kayseri 2a)rikalarnn
kurulu*unu or&anize etmek zere &6n!eril!iler. s. 2B2" 2B/
5or a !es4ri7tion o2 the or&anization o2 Turkstroi" see 0KP'" 18: 19;A200 -Karakhan to
Surits" 29 ar4h 19//..
=n the 4om7osition o2 the 2irst &rou7 that Ias sent to Turkey an! their o)Ee4tives" see
3>AS'J" 2. 19" o7. 188" !. B8;" l. / -K5rom the @ommissariat o2 Heavy Jn!ustry"L 22 (uly
19/2.
19/9'!e !aha )yk )ir *irket olan $ks7ortstroi i,ine yerle*tiril!i. 1u tarihten sonraki Turkstroi
)el&elerine 3>A$'!en -3usya 0evleti $konomi Ar*ivi. eri*mek mmkn.
3>A$" 2. 9292" o7. /;" !. 209..
5akat 19/8 ve 6n4esine ili*kin Komnist 'arti ar*ivi -3>AS'J." !evlet kurumlar ar*ivi ->A35."
sanat ve e!e)iyat ar*ivi -3>A%J. taramalarn!an )ir )ul&u el!e e!ileme!i. 0*i*leri ar*ivin!e -AP'
35. )ir )el&e var ise !e katalo& taramas ara*trma4lara ka7al ol!u+un!an ula*lamyor. s. 1/
:n6n'nn 19/2 ziyaretin!e Stalin Trkiye'ye 20 yllk kre!i 6ner!i. :n6n" Sovyet )ykel,isine
Stalin'in kre!isini ne!en ka)ul ettiklerini *6yle a,klyor: Sovyetler Trkiye'nin sanayile*me
7ro&ramn !estekleyen tek lkey!i ve !estek tekli2in!e )ulunan Avru7a lkeleri Trkiye'nin
)a+ml )ir tarm lkesi olarak kalmasn 6n&6ryorlar!. s. B0
0KP'" 15:B58 -@onversation Iith usta2a Kemal an! :smet 'asha" 10 Au&ust 19/2..
Sovyet kre!isi" 19/B'te )a*latlan sanayile*me 7ro&ram i,in se2er)er etti+i kayna+n MSovyetlere
&i!en mhen!is ve teknisyenlerin aylar4a sren ve )azlar senelere uzayan e+itim ve staElarnn
masra2 saylmaksznA on!a )iriy!i. s. 2BB
T1
1929'!a reaksiyoner )ir 7olitikayla !evlet,ili+e &e,ilme!i+ine ili*kin veriler var. 192;'!e 'arvus
$2en!i'nin kullan!+ 'iktisa!i !evlet'i Ahmet Ham!i K'ya 6neriyor. 1irin4i 0nya Sava*'n!a
:ttihat ve Terakki'nin Ti4aret ve Tarm 1akan usta2a <ere2" 'milli iktisat' 7olitikasn uy&ulamak
zere $konomi 1akan ya7larak 7lan sorumlulu+unu stleniyor.
19/0'!a Ser)est 5rka 1a*kan 5ethi =kyar ile :smet :n6nn 7olemi+in!e =kyar !evlet,ili+i '&ayr
ilmi' -ra!ikal. )ulurken :n6n !aha 'sol!a' 7olitika izleyen lkelerin !e ya)an4 sermaye ,ekmeye
,al*t+n" !olaysyla !evlet,i 7olitikann &er,ek,i ol!u+unu anlatmaya ,al*yor. :n6n
!evlet,ilikte Sovyetleri 6rnek almasa !a sosyalist !evlet,ili+i re2erans alyor. Trkiye'!eki )u
tart*mann !*arya !a )enzer yansmalar oluyor. Ser)est 5rka Avru7a'!a 1ol*evizme kay*a kar*
)ir &iri*im olarak yorumlanrken Sovyetler!e Avru7a li)eralizmine yeni!en kay*n i*areti olarak
!e+erlen!iriliyor. Trkler Sovyet !ostlu+unun &venini kay)etmek istemiyorlar ve nihayet K
Sturits'e ',ok 7artililik !eneyiminin !evlet,ili+in &ereklili+ini &6ster!i+ini' s6ylyor. s. 251" 252
T1" !. /" 4. 21" ). ;B" s. /9 -2 =4to)er 19/0..
An4ak )u tart*ma !inmiyor. 19/2'!e Halil ente*e kolektivist )ir ekonomi 7olitikas izlen!i+i ve
!evlet m!ahale4ili+inin sosyalizme var!+ ele*tirisini y6neltiyor. 1unun kar*sn!a 3e4e7 'eker
ve usta2a <ere2" Avru7a" A10 ve (a7onya'nn 2rsat )ulsalar !nyann &eri kalann s6mrmek
isteye4ekleri ko*ullar!a Trkiye'!e !evlet,ili+in ulusal ekonomiyi korumak anlamna &el!i+ini"
sosyalizm ise kolekti2 mlkiyete !ayan!+ i,in )u 7olitikayla il&isiz ol!u+unu !ile &etiriyorlar. s.
25B" 255
T1" 4. B" !. 9" ). 98" s. BB9 -2 (uly 19/2..
illetvekillerinin Sovyetleri anlama ,a)alar:
(ust tIo months )e2ore his !e2ense o2 statism in the Turkish
e4lis" 3e4e7 ha! s7ent hours in a !is4ussion Iith Palerian Kui)yshev" hea! o2 the
Soviet !e7artment 2or the State 'lan.
0KP'" 15: /BBA; -Karakhan to 'etrovskii" /1 ay 19/2..
KastamonuQs re7resentative" Tahsin -Oo*kan." a44om7anie! :smet to os4oI in 19/2 an! 7ro!u4e!
a re7ort on Soviet a&ri4ulture that 2o4use! on Soviet e22orts to trans2orm an a&ri4ultural e4onomy
into an in!ustrial one.
1@A" /0..10.0.0D200./82..11 -Kastamonu 3e7resentative TahsinQs re7ort on his survey o2
Soviet a&ri4ulture" 21 (une 19/2.
=n the same tri7" !e7uty 2rom >iresun Hakk Tark Ts sou&ht
to learn more a)out the role o2 the state in the Soviet Tnion M in a list o2 Uuestions he
su)mitte! to his Soviet hosts" he aske! hoI they Ioul! !es4ri)e the !i22eren4es
)etIeen Kstate so4ialismL an! Kstate 4a7italism.L s. 288
AP' 35" 2. 1/2" o7. 9" 7a7. /" !. 9" l. 11; -/ ay 19/2..
TrkiyeASovyet i*)irli+i" 7ra&matik )ir ili*ki!en i,sel )ir yaknla*maya uzanan )ir skala!a
yorumlanmakta!r. 1ernar! %eIis" 1ol*eviklerle ili*kinin o ann 7ratik ihtiya,larnn
kar*lanmasn!an i)aret ol!u+unu ileri srmekte!ir. Keza 0ilek 1arlas" )e* yllk ekonomik 7lann
Sovyet yar!myla uy&ulanmas ne!eniyle iki lke arasn!a i*)irli+inin )ir zorunluluk ol!u+unu
s6ylemekte!ir. Hirst ise )u a,klamalarn yetersiz ol!u+unu savunarak !6nemin akt6rlerinin
ili*kinin i,selli+ine y6nelik a,klamalarn veri almakta!r. s. 2B8
%eIis" The Emergence of Modern Turkey" 2;5.
0ilek 1arlas" Etatism and Diplomacy in Turkey: Economic and Foreign Policy trategies in
an !ncertain "orld# $%&%'$%(% -?eI Cork: 1rill" 199;." 111.
Hirst" i,sel ili*kiyi !o+uran ortakl+" iki lkenin &eri kalm*l+ a*ma!a )at kar*t )ir ulusal4
7olitika &tmesine !ayan!ryor. s. /5" /8
:smet 'a*ann Siyasi ve :,timai ?utuklar" 1920A19// -Ankara: 1a*vekalet
at)aas" 19//." 295 -:smet 'a*aQs s7ee4h at the o7enin& o2 the Savin&s an! %o4al
'ro!u4tion Veek" 12 0e4em)er 1929.. Korkut 1oratav i!enti2ies :smetQs s7ee4h as one o2 the key
moments in the 2ormation o2 Turkish statism" )ut mistakenly
attri)utes a 5e)ruary !ate to the event. 1oratav" TrkiyeQ!e 0evlet,ilik" ;5
Hirst'in yanl* yorumu:
A2ter :smet ha! 4ome an! &one" Karakhan !es4ri)e! his ho7es 2or Turkey as an Kin!e7en!ent 7ath
o2 !evelo7ment -not @a7italism" not @ommunism.NL the em7hasis o2 this in!e7en!en4e Ias 4lear M
in!e7en!ent o2 $uro7e. -0KP'" 15:/B5 -Karakhan to 'etrovskii" /1 ay 19/2.. The 7romise 2or
the 1olsheviks Ias that TurkeyQs 7oliti4ians" like themselves" strove 2or 7arity Iith $uro7ean
in!ustry an!" 7erha7s more im7ortantly" !i! so throu&h 4oor!inate! state a4tion rather than
relian4e u7on $uro7ean 4a7ital.
s. 28B
4$**$ 6e7 !"#em$# 1arabk8 4ehmet 19k9o:*u8
;<<=
Oal*malarn tamamlayan Sovyet uzmanlar henz TrkiyeQ!en ayrlmam*ken
&azeteler!e yaynlanan" AmerikaQ!an iktisat ve maliye konularn!a uzman &etirile4e+i
ha)erlerini okuyan =rlo2" TrkiyeQ!en ayrlrken ver!i+i )eyanatta Trk uzmanlarn
yetene+in!en s6z etmi*" !*ar!an uzman aranmasn ya!r&a!+n )elirtmi*tir.;1 :smet :n6n
@elal 1ayarQn )asn!a yer alan )u a,klamalarna ve ya)an4 uzmanlarn Trk kamu
y6netimin!e y6neti4i ve 7olitika ya74 i*levler kazanmasna kar* ,kmasna ra+men teknik
!zey!eki )il&i almna te7ki &6stermemi*tir.
19// )a*larn!a Vashin&ton Se2iri Ahmet uhtar 1ey ara4l+yla ve A.1.0. 0*i*leri
1akanl+ yar!myla TrkiyeQnin iktisa!i )ir tetkikini ya7mak zere ?eI CorkQtaki Hines"
3eari4k" 0orr ve Hammon! a!l 2irmayla )a+lant kurulmu*tur. 5irma a!na )u &6revin
sorumlulu+unu yklenen Valker 0. Hines TrkiyeQ!e A10 1a*kan 3ooseveltQin
!ostlarn!an )iri olarak tantlm*tr. :lk olarak TrkiyeQye 1; Haziran 19//Q!e uzmanlar
heyetinin )a*kan yar!m4l+n ya7an mhen!is 1rehon Summervell ve ziraat uzman =.5.
>ar!ner &elmi*tir.
...
Amerikal uzmanlarn ra7orlarnn hkmetin izlemesi &ereken &enel iktisat ve
sanayile*me 7olitikasnn !emirA,elik sanayi ile alakal ksmn!a" )u &eli*memi*lik
vur&ulanarak" !emirA,elik sanayinin kurulu*unun &eli*menin sa+lana4a+ )ir zamana
ertelenmesi 6nerilmi*tir.
...
5akat Amerikal uzmanlarn )u ra7orlarn!an 1irin4i Sanayi 'lanQn!a F1S'G
2ay!alanlamam*" Sovyet ra7orlar 1S'Qna en 6nemli !ayanak olmu*tur.
s. 1/" 1B
:lhan TekeliASelim :lkin" !ygulamaya )e*erken Trkiye+de De,let*ili-in .lu/umu " =0TW" Ankara"
19;2
Tek 7artili !6nem!e sanayile*me hamlelerinin arkasn!a sa!e4e Sovyet 3usya ile
kurulan ili*kiler ve anla*malar ol!u+u !*n4esi yay&n!r. HXl)uki %ousanne Anla*masn!an
sonra :n&iltere ile olan ili*kiler !aima &eli*me seyri &6stermi*tir. 19/8 ve 19/;Q!eki ti4aret
anla*malar ile Kara)k 0emirAOelik :*letmeleriQnin kurulmas &i)i i*lerle TrkA:n&iliz
ili*kileri ol!uk,a &eli*tirilmi*tir
...
TrkiyeQnin :n&iltere ve 5ransa ile
yaknla*mas :talyaQnn Ak!eniz zerin!eki e&emenlik m4a!elesi ile 7aralellik &6stermi*tir.
Yzellikle ontreuZ &6r*melerin!e TrkA:n&iliz ili*kileri !aha !a &,lenir ve 19/BA19/8
yllar arasn!a temeli atlan i*)irli+i" 19/8Q!an iti)aren yakn ekonomik" siyasal" kltrel ve
askeri ili*kilerin kurulmas ile sonu,lanr.
..
1u sre, 19/8 ve 19/;Q!eki TrkA:n&iliz kre!i anla*malar ve Kara)k 0emirAOelik 5a)rikalarQnn
ya7myla
askeri ve ekonomik olarak zirveye ,ka4aktr.
...
19/; )a*n!a !a Trk illi 1ankalar !irekt6rleri %on!raQya &i!erek" )az sanayi ve
ma!en i*lerin!e Trkiye ile :n&iltere arasn!a sk )ir i*)irli+ine" )ilhassa Kara)k 0emir ve
Oelik 5a)rikalar" memleketin elektri+e kavu*mas ve liman slah ve in*as i,in kre!ilerin
a,lmasna ,al*m*lar!r.109 %on!ra seyahati sonras Smer)ank >enel !r ?urullah
$sa! &azete4ilere" Kara)k 0emir ve Oelik 5a)rikalarQnn i*letilmesi i,in )az )ir)irini taki7
e!en anla*malar ya7lmasna lzum ol!u+unu ve %on!raQya )ilhassa )u konunun halli i,in
&itti+ini" )u anla*malarn
!a olumlu )ir *ekil!e neti4elenmi* )ulun!u+unu aktarm*tr.110
=lumlu &e,en )u &6r*meler!en sonra !aha ka7saml TrkA:n&iliz ali Anla*mas 29 ays
19/;Q!e %on!raQ!a Trkiye namna 1ykel,i 5ethi =kyar ve :* 1ankas &enel m!r
uammer $ri* tara2n!an imzalanm*tr. =kyar anla*mann imzasn!an sonra )unun
TrkiyeQnin kalknmasna ,ok hizmet e!e4e+ini vur&ulam*" :n&iliz 1a*vekil Oem)rlayn !a
TrkiyeA:n&iltere arasn!a ti4aretin )u saye!e &eli*tirile4e+ini i2a!e etmi*tir.
s. 1;" 19
>?,@@,6%)'4, 1A5.A4IN!A1) 1)%/@,')N
F)NAN.A@ ANA@)?)8 >?,@@,6%)'4, .ON'A.I
,1ONO4)Y, -?-N VA!,@) ,%1).):
>'N,1 A)' BA@I64A
C,'!,4)'D
AkE# 4erke#
;<<F
19B8 Thorn)ur& 3a7oruQn!a" Trkiye i,in 6n&6rlen )u
!e+i*im 7ro&ramn &6zler 6nne sermekte!ir. 1u ra7or!a" TrkiyeQnin !evlet,ilik
7olitikasn!an vaz&e,mesi ve Kara)k 0emirAOelik 5a)rikasQnn satlmas &erekti+i
vur&ulanmaktaN !* !inamikler )6yleyken i,eri!e !e !evlet,ili+in 6nemli )ir ara4
olan K7lanl kalknmaL" komnizmin )ir sim&esi olarak &6rlmektey!i.5
-Thorn)ur&
3a7oru olarak anlan ,al*ma" Ameri4an Stan!art =il <irketiQn!en aZ Veston Thorn)ur&Qun
>raham S7ry ve >eor&e Soule ile )irlikte 19B9A1950 yllarn!a ya7t+ in4elemeler ve yaz!+
KTrkiye ?asl CkselirRL-19B9. ve KTrkiyeQnin $konomik 0urumunun Tenki!iL -1950. a!l iki
,al*may i,erir. 1u ra7orlar TIentieth @entury Pak2Qn4a A10Qnin yar!m etme ya !a yatrm
ya7mas olasl+ yksek lkelere y6nelik hazrla!+ ra7orlar!an Trkiye i,in olan )6lmn
olu*turmakta!r. 3a7orlar!a" Sovyet Sosyalist @umhuriyetler 1irli+iQnin -SS@1Qnin. !este+i ile
KayseriQ!e tekstil alann!a ya7lan yatrmlar ve Kara)kQteki !emirA,elik tesisleri ol!uk,a sert,e
ele*tirilerek )unlarn ham ve yararl olmaktan uzak yatrmlar ol!u+u )elirtilerek" )ir 6l,!e
SS@1Qye
ve )u !evletin yatrm !este+ine kar* olunmas &ere+ine vur&u ya7lm*" )una ko*ut olarak !evlet,i
7olitikalar s6z konusu ra7orlar!a &,l )ir )i,im!e ele*tirilmi* ve Trkiye @umhuriyetiQnin !evlet
!estekli kalknma he!e2inin y6nn &i!erek 6zel sekt6re )raka4a+ )ir &eli*im e+risi ,izmesinin
yararl ola4a+ )elirtilmi*tir. s. 9B