Midhat Paşa Nın Hatıraları

Midhat Paann Hatralar: 1
HAYATIM BRET OLSUN

[Tabsra-i bret]
Hazrlayan: Osman Selim Kocahanolu
a a n a

MDHAT PAANIN HATIRALARI
HAYATIM BRET OLSUN
Haz: Osman Selim KOCAHANOLU
Merhum tarafndan
Tif Zindannda kaleme alnmtr.
TEMEL YAYINLARI
YAYIN NO: 95
Tarih / Kltr Dizisi: 1
ISBN
975-410-031-4 (Takm)
975-410-032-2 (l.Cilt)
Tm yayn haklan FSEK. gre korunmutur.
Dizgi:
Temel Dizgi / Ayhan zcan
Bask:
zener Matbaas
Film:
Ebru Grafik
1. Bask Ekim 1997
TEMEL YAYINLARI
Piyerloti Cad. Dostlukyurdu Sok.
Hacbey Apt. No: 10/5
emberlita - STANBUL
Tel: (0212) 516 23 52 - 517 73 20
Fax:(0212)517 75 96
Yayna Hazrlayan
Osman Selim KOCAHANOLU
MDHAT PAANIN
H A T I R A L A R I
HAYATIM BRET OLSUN
[Tabsra-i bret]
Birinci Cilt
Tuna, Badat, Suriye Valilikleri
Birinci ve kinci Sadareti
Kanun-u Essnin ln
Avrupaya Siiriilmesi
Tarihi Vesikalar
TEMEL
i} >\r*-> O ' ^ ' j * y
' - * S ' '
.^ J /U \ s j \ a * j \ / vj ^ o >
?/ ^?
- ^. r ^v
. * <jr* ^
^3 3
-----^ j g l
J*A* *AI'#^W- ,^lc *_jl) I (J *
V
N D E K L E R
indekiler.................................................................................................................... V-XI
Midhat Paa, Hatralar ve Dnemi zerine .................................. XII-XXXVIII
Kitabn Hazrlanmas Hakknda Bir Ka S z .............................................. XXXIX
Midhat Paa ve Dnemi Kronolojisi.......................................................................... 1-9
Ali Haydar Midhatn nsz....................................................................................... 13
Midhat Paann Mukaddimesi........................................................................................ 15
Birinci Blm
DOUMUNDAN N VALL
SONUNA KADAR
MDHAT PAANIN HAYATI
Midhat Paann Evvelki Hayat.................................................................................. 19
Ailesi, eitim ve ilk memuriyetleri........................................................... 20
Sadrazam Kbrsl Mehmet Emin Paann.
Midhat Efendiye kini................................................................................... 24
Midhat Efendinin Avrupaya Seyahati ve Sebepleri............................................ 27
Midhat Efendiye Vezaret Rtbesi Verilmesi ve Ni Valiliine Tayini............. 29
Prizren Eyaletinin Ni Eyaletine Balanmas.......................................................... 36
ikinci Blm
TUNA VALL VE URA-YI DEVLET
RYASET DNEM
Vilayetler Usulnn hdas ve Nmune Olarak
Tuna Vilayetinin Kurulmas...... .................... 43
VI
NDEKLER
Memleketin mar Refahn Artmas ve Halk iin Baz Teebbsler................ 47
Rusya Elisi gnatiyefin Entrikalar.......................................................................... 61
Bulgar Ayaklanmas [ihtilli]....................................................................................... 63
Bir garip cinayet hikayesi ve Mehmet avuun
kuruna dizilmesi........................................................................................... 67
Sultan Azizin Paris Seyahatmdan Dnerken Tuna Vilayetine Uramas..... 69
Ky Halkndan htiyat Askeri Adyla Bir Heyeti Muntazama Tekili........... 70
Tuna Vilayetinde Sahil ve Hudut Karakollarnn Kurulmas............................. 71
Cermanya Vapuru Hadisesi.......................................................................................... 73
Midhat Paaya Yaplan Suikast Meselesi .............................................................. 76
Srp .suikast van. cezas neden Diyarbakr
hapishanesinde ekti!.. ................................................................................ 77
Midhat Paann ura-y Devlet (Dantay) Riyasetine Memuriyeti .............. 79
stanbulda Sanayii Mektebinin Kurulmas ............................................................ 81
stanbulda Emniyet Sandnn Kurulmas........................................................... 84
kinci Tuna syannn Bastrlmas iin Midhat Paann
Tekrar Memuriyeti.................................................................................................... 85
nc Blm
MDHAT PAANIN
BADAT VALL
Midhat Paann Badat Valiliine Memuriyeti.................................................... 89
Badatta Muzr Rsumatn Kaldrlmas vc Yerine ar Konulmas............ 89
Askerlikle Kura Usulnn cras ve Ondan Dolay
Zuhur Eden Ayaklanma.......................................................................................... 9 1
Midhat Paadan Ordu Nezaretinin Alnmasyla stifa Etmesi......................... 91
Ordu Nezaretinin Tekrar Uhdesine Verilmesi......................................................... 93
Dagra Meselesi: Hille Mutasarrf ile Miralay ve
Binbann ldrlmesi......................................................................................... 94
Asiler Divaniye frkasn kuatp teslim al yor ................................... 96
Geen vc Kurt svarileri Bedevi avnda................................................ 99
Asilerin Divaniye kprsne aslarak idam edilmeleri..................... 100
Irak Arazisi Meselesi......................................................................................... ......... 10i
NDEKLER VII
Hz. mer devrinden beri uygulanan toprak sistemi........................ 103
Bu kadar byk memleket iftlik gibi ynetilmez........................... 104
Irak arazisi Anadolu ve Rumeli arazisine hi benzemiyor............ 105
Araziler halkn m, yoksa Devletin mi olmaldr?............................ 106
Hindiye ahalisi isyanclara neden yardm etmedi?........................... 107
Dicle ve Frat Vapurlar Meselesi .......................................................................... 108
Orda Svey Kanal varsa, burda Dicle ve Frat nehirleri var...... 108
Frat Nehrinin Temizlenmesi ................................................................................. 111
Cezayir (Adalar) Setleri iin lk Teebbs............................................................ 112
Badatta Emniyet Sand, Hastane ve Islahhane gibi
Kurulan Messeler................................................................................................. 113
Memleket Bahesi, Su Makineleri, Gaz Madeni ve Prin Fabrikas............ 114
Kazmiye Tramvay ..................................................................................................... 115
Nizamiye Askeri Elbisesiyle, Ekmek Yapm in Makina Alnmas ........... 116
ran ahnn Badat Ziyareti ve ran Meskukat Meselesi .............................. 117
Necefte Gml Teberrkat Eyalar ................................................................... 119
Krt Airetleri ve Hamavend Meselesi.................................................................. 120
Basrada Tahmin Usulnn Kaldrlmas ve Aa Vergisinin
Arazi zerine evrilmesi ................................................................................... 121
Basra Kasabasnn att-l Arap Sahiline Tanmas ......................................... 123
Nasryye Kasabasnn Kurulmas........................................................................... 123
Kuveyt Kasabasnn Osmanl Devletine Balanmas ....................................... 124
Necid (Hicaz) Ahvali .................................................................................................. 127
ki dman karde: Suud ve Faysal........................................................ 128
gilizler smrgecilii gerekten iyi biliyor ................................... 129
Badat valisinin gizli ajanlar ................................................................ 130
Abdullah el-Sabah Osmanllar safnda ............................................... 132
Bir syan Daha: emmer [ammar] hadisesi ....................................................... 133
eyh Abdlkerim Badata Cengiz Han gibi yryor!.................. 133
eyh Abdlkerim nasl idam edildi?.................................................... 135
Midhat Paann Necide Gidii ve Muvaffakiyetleri...... ................................ 136
Abdullah el-Faysal bamszlk is t i y o r ................................................. 136
Midhat Paa Hicaz yollarnda ................................................................ 138
Vahhabilik nedir? Trbe ve mezar ziyareti neden yasaktr?
llerini neden bahelere gmyorlar ............................................... 139
VIII
NDEKLER
Bahreyn erniri eyh sa ve Osmanl korvetleri ................................. 141
Kuveyt nasl bir yerdi?............................................................................. 141
Sadrazam li Paa'dan Midhat Paaya: u Acem kavmi yle
bir millet ki, u Hamavend iinde gsterilen namussuzluk,
baya hepsini bastrd..................................................................................143
Cezayir (Adalar) Setleri Meselesi........................................................................... 145
Midhat Paann craatlar, stanbulun Dndkleri ve stifas ................. 147
Midhat Paann stanbula Dnmesi ve Mahmut Nedim Paann
Hasmane Teebbsleri ........................................................................................ 149
Drdnc Blm
BRNC SADARET DNEM
Midhat Paann Sadareti................................................................ .......................... 157
Mal Vaziyet ve Mahmut Nedim Paann Muvazene-i Mliyesi
ve Muhakemesi..................................................... ................................................ 159
nemi i mar Teebbsleri.......................................................................................... i 64
Kalknma Teebbslerinin Neticesiz Kalmas .................................................... 168
Msr Hidivi smail Paann stikraz Meselesi ve Midhat Paann
Sadaretten Azli ve Adliye Nazrl................................................................ 169
Memleketin Ahvali ve Meclis-i Mebusan Tasavvurlar .................................. 172
Midhat Paann Selanik Valilii ............................................................................ 173
Esat Paann Sadareti ve Hersek Hadisesi.......................................................... 175
Mahmut Nedim Paann Tekrar Sadareti, Hersek ve Bulgaristan
htilalinin Yaylmas ve Esham [konsolid] Meselesi ................................. 177
Efkr- 1 Umuniyenin Galeyan, Rt Paann Sadareti, Sultan
Abdlazizin Hali, Sultan Muradm Clusu .............................................. 183
lk Osmanl Talebe-i lm nmayii ve sadrazamn azli ............. 184
Sultan Abdlazizin ntihar ve Kanun-u Ess (Anayasa)
zerine Mzakere................................................................................................ 191
Sultan Muradn Cinneti ve erke Haan Vaka s ........................................... 194
erke Haan: Davranma Serasker!...................................................... 195
ekres Haan kimdir? .............................................................................. 197
NDEKLER IX
Serasker Hseyin Avni Paa kimdir?....................................................... 199
Gnl taburlar kurulmas, hilal ve salip tabur sancanda......... 200
Beinci Blm
KNC SADARET DNEM
Sultan Abdiilhamidin Tahta kmas................................................................... 205
stanbul (Tersane) Konferans.................................................................................. 208
Midhat Paann kinci Sadareti............................................................................... 209
Kanun-u Ess (ilk Osmanl Anayasas) ln .................................................... 210
Midhat Paann Sadaretten Azledilerek Avrupaya Srlmesi .................... 216
Midhat Paann Avrupada srgn yllar ......................................... 220
Altnc Blm
MDHAT PAANIN
SURYE VE ZMR VALLKLER
Midhat Paann Suriye Valilii................................................................................... 231
Midhat Paann Aydn (zmir) Valilii ................................................................ 247
Midhat Paann zmirde tevkif edilmesi ve Fransz
Konsolosluuna snmas ...................................................................... 250
Yedinci Blm
LAH KA
Sultan Abdlazizin Hal Meselesi Sebebleri ve yz.................................. 255
Yldz Saray hapishane ve ikencehaneye evrikli ........................ 258
Aleyhimizdeki iftiralar...................... ....................................................... 260
Midhat Paa cumhuriyet mi ilan edecekti? ................................... . 263
Sultan Abdlazize soru? ................................................................... 270
ahingiray ve gnatiyef............................................................................ 271
Sultan Abdlazizin gururu..................................................................... 274
X
NDEKLER
Krupp toplan ve martini tfenkleri ...................................................... 276
Tersane Konferans ve Rus istekleri .................................................... 277
Midhat Paann da kusurlar vardr..................................................... 281
Sekizinci Blm
ZEYL
TARH VESKALAR
Sultan Abdlazize Vkel Tarafndan Verilmesi Arzu Edilen Layiha ..... 285
Midhat Paann Tersane Konferans Dolaysiyle Meclis-i Umumi de
Okunan Beyanname Suretidir........................................................................... 288
Midhat Paa Tarafndan Kanun-u Cedid (Anayasa) Adyla Hazrlanan
Msvedde Metni ................................................................................................... 296
Henri Elliotun Midhat Paa ile lgili Makalesi................................................. 304
Sultan Abdlhamid tarafndan Midhat Paaya Gnderilen Mektup............ 306
Midhat Paadan Mabeyn Bakitabetine .............................................................. 307
Midhat Paa Tarafndan Mabeyn-i Hmyuna Gnderilen Tezkere ........... 309
Midhat Paa Tarafndan Sultan Abdlhamide Takdim Olunan
Takrir Suretidir: Hkmdarlk vazifelerinizi mutlaka bilmelisini:!
Btiin hareketlerinizde millet nazarnda sorumlusunuz!
Milletin menfaatlerine aykr en ufak hususta bile
size itaat etmekte mazurum................................................................................ 310
Mabeyn Bakatibi Said Paadan Midhat Paaya Gnderilen Tezkere ..... 313
Mabeyn Bakatibi Said Paadan Midhat Paay a ............................................. 314
Said Paadan Sadrazam Midhat Paaya ....................................................... . 316
Said Paadan Sadrazam Midhat Paaya ............................................................ 318
Mabeyn Bakatibi Said Paadan Sadrazam Midhat Paay a ......................... 320
Mabeyn Bakatibi San1Paadan Sadrazam Midhat Paay a ........................ 321
Mabeyn Bakatibi Said Paadan Sadrazam Midhat Paay a ........................ 322
Mabeyn Bakatibi Said Paadan Sadrazam Midhat Paay a ......................... 323
Midhat Paann Londra Mektubu ......................................................................... 325
Trkiyenin Mazisi ve stikbali: Midhat Paan Londra'da iken
yaynlad ngilizce Risalenin Tan Metni ................................................... 327
NDEKLER XI
Midhat Paann Avrupadan eyhlislma Gnderdii Mektup............... 343
Midhat Paadan, Terifat Nazr Kamil Beye ................................................... 349
Terifat Nazr Kamil Beyden Midhat Paaya ................................................ 351
Midhat Paadan Terifat Nazr Kamil Beye:
Padiahlarn saraylarna en son giren ey d o r u l u k t u r ! .................. 352
Terifat Nazr Kamil Beyden Midhat Paaya ................................................. 356
Midhat Paann ki Ayr Mektubu ........................................................................ 357
Suriye ve Drzilerin Islah Hakknda Layiha ..................................................... 358
Midhat Paann Mabeyn Bakitabetine Gnderdii Yeni Kanunlar
Hakknda Layiha................................................................................................... 362
Beinci Ordu Miri Ahmet Eyyp Paaya Yazlan Tezkere ........................ 367
Midhat Paa ile Saray Arasnda Yaplan Dier Yazmalar.............................371
Suriye ve Drz Meselesi Hakknda Belgeler......................................................... 382
Midhat Paann Telgraf: Valilikten stifa Ediyorum!...................................... 396
Mabeyn-i Hmyundan Midhat Paaya: stifanza Gerek Yoktur ............ 397
Midhat Paadan Ei Naime Hanma: Maslak iftlii mukavelesi
memurlarn eline gemesin, derhal inhu ediniz ..................................... 402
Sultan Abdlhamide Takdim Olunan Takririn Sureti...................................... 403
Mabeyn Bakatibi Said Paadan Sadrazam Midhat Paaya
Gnderilen ki Ayr Tezkere Sureti................................................................. 405
NDEKS ................................................................................................................ 411
XIII
MDHAT PAA
HATIRALARI VE DNEM
ZERNE
Midhat Paa Tanzimat dnemi Osmanl sadrazamdr. Tab-
rtsa-i bret ve Mirat- Hayret adlarn verdii iki ciltlik hatrala
rnda ibret alnacak hayat hikayesini anlatrken, ayn zamanda bir
cihan devleti olan Osmanl mparatorluunun ktisad, tima, as
ker, dar ve siyasi yapsn da gzler nne sererek lkemizin
ikiyzyl nceki tarihinin bir panaromasm izmektedir.
Midhat Paa hatralarn srgnde bulunduu Taif Zindan
nn izbe bir odasnda kaleme alm ve ok gizli vastalarla ve
zellikle Hicaz niektubcusu Ali Vasfi Efendi sayesinde ailesine
ulatrlmtr. Aradan fazla bir zaman gemeden de boularak l
drlmtr. Dolaysyla bu hatralar ilgin klan baka bir husus
da, Midhat Paann bu trajik sonu olmaktadr. Zira tarihte hayat
byk baarlarla bezenmi simalara ok raslamak mmkn ol
makla beraber, lm tarih sayfalarnda musbet ve felaket tekil
eden insanlara az tesadf edilir. te Midhat Paa bunlardan birisi
dir.
Midhat Paa, hatralarnda bir Osmanl sadrazamnn hayat
na yn ve ekil veren toplumsal olaylar ve insan ilikilerini anla
trken, ayn zamanda hem kendisiyle hesaplar ve hem de kendi
tarihinin muhasebesini yapar. Sultan Abdlmedcl, Abdlaziz ve
Abdlhamid dnemlerinde anlatlan olaylar ve bandan geen
hayat hikayesine tarihin penceresinden bakld zaman, insanla
rn baarlar ve hatalar gzler nne serilmekte ve burada, izan
sahibi okuyucu ibret alnacak bir tarih dersi grmektedir. Kitaba
tarafmzdan "Hayatm bret Olsun isminin verilmesi de zaten
XIV MDHAT PAANIN HATIRALARI
bundan dolaydr. Ksaca bu hatralar, dikkatli ve objektif deer
lendirmeler yapabilmek amacyla, iine girilme zahmeti gsteril
mediinden her taraf rmcek balam bir tarih galerisine ve Ia-
boratuvarna benzemektedir. Tanzimat sonras Osmanl tarihi yle
bir galeridir ki, kendi tarihini en az Avrupal arkiyatlar kadar
merak eden, bilimsel aratrmalara konu edinen, ilim szgecinden
geiren, eletiren, doruyu ve yanl gsteren bilim adamlarnn
ziyaretlerini beklemektedir.
Midhat Paann hayat hikayesi arasna sktrd devlet ha
yatmz zerindeki deerlendirmeleri, hatratta kendi slbu iin
de anlatld iin, burada ayrca tekrarlanmayacaktr. Ancak ara
dan geen bunca zaman sonra kalemle izilecek ve ortaya kar
lacak bir Midhat Paa protresi iin, baz nemli hususlarn ksaca
da olsa burada yeniden ortaya konularak deerlendirmeye tabi
tutulmas gerekmektedir.
* * *
Midhat Paa 1822 ylnda naiplik (hakini) yapan Hafz Meh
met Eref Efendinin ocuu olarak stanbulda doar ve adn
Ahmet efik koyarlar. Ailesi Rusuktan gerek stanbula yerle
mitir. On yalarnda Kuran- Kermi hfzederek hafz olur. Sonra
o devrin klasik medrese eitimi erevesinde Arapa, Farsa,
mesnevi, sarf, nahiv, mantk, fkh ve hikmet gibi dersleri okur ve
ilave olarak devrin nemli dersiamlarnn nne diz kerek on
larn rahle-i tedrislerinden geer. Midhat Paa ocukluk ve eitim
yllar hakknda hatratnda fazla bir bilgi vermemekle beraber,
yllar sonra 11 Aralk 1877de Terifat Nazr Kamil Beye gnder
dii bir mektubunda konuyu tahsil durumuna getirerek u sami
mi itirafta bulunacaktr:
"Hac Eref namnda bir ztn oluyum. Allah'tan baka
kimseye ittisab etmedim, tahsili fezil ve kemlatta ok altm,
muvaffak olamadm. Kabiliyet ve ehliyetimin btn dost ve arka
dalarmn altnda olduunu itiraf ederim. Hal byle iken beni
MDHAT PAANIN HATIRALARI XV
dnyada layk, olmadn yle bir mertebeye getiren bir sfat
varsa doru z, dom szdr. Ve mrm boyunca ne kadar zah
met ve mkilta uramsam, onun sebebi de gene doruluk ve
doru szllktr.
lk memuriyetine, devrin Hariciye Nazr Akif Paann hi
mayesiyle Divan- Hmayun kalemine era olarak balar (1834).
Ahmet efik Efendi, bu Kalemde divan hattn alt ay iinde tah
sil ettii iin, o zamanda ehliyet gsteren katiplere verildii gibi
kendine de Midhat mahlas verilmi ve bundan byle ad hep
Midhat olarak anlmtr. Midhat Efendi nce kk memuriyet
lerle am, Sayda, Konya ve Kastamonu gibi vilayetlerde dolar,
sonra stanbula dnerek memuriyetini Meclis-i Vl katipliine
nakleder. Burada Mmeyyiz, Bahalife ve Bakatiplik dereceleri
ne kadar ykselir (1848-1839). Kanmzca Midhat Efendinin ha
yat ve kader izgisini belirleyen bu grevi olacaktr. Zira o devrin
ok etkin ve nemli kurulularndan biri olan Meclis-i Vlda,
hem Osmanl brokrasisinin o zamanki alma eklini renir
ve hem de Tanzimat dneminin tannm devlet adamlaryla ya
knlk kurarak dikkatlerini ekmeyi baarr. Koca Reit Paa, li
ve Fuat Paalar ile Mehmet Emin Paa bunlar arasnda zikredil
melidir.
Meclis-i Vldaki grevi srasnda li Paann yardmyla
bilgi ve grgsn artrmak ve Franszcasn ilerletmek amacyla
alt aylk bir Avrupa seyahatna gnderilen Midhat Efendi, dn
nde Bakatiplie atanr. Kendi ifadesine gre 35 yana kadar
bir kelime Franszca bilmedii halde, bu yatan sonra ve tamamen
kendi gayretiyle Franszcay renmi, Plutark kitabn okuyacak
ve ileride Cevdet Paa ile dalga geecek kadar da ilerletmitir.
* *
O sralar, Rumelideki Hristiyan teb'a zerinde hakszlk ve
zulmler yapld ve durumlarnn dzeltilmesi gerektii yolunda
Avrupa devletleri Osmanl Devietine devaml bask yapmakta ve
XVI MDHAT PAA'NIN HATIRALARI
ikayette bulunmaktadrlar. Sadrazam Kbrsl Mehmet Emin Paa
durumu yerinde grmek zere Padiah tarafndan 3 aylk Rumeli
teftiine gnderilir. Vidin, Ni Sofya ve umnu taraflarn dolaa
rak halkn ikayetlerini dinleyen sadrazam, dnnde ikayetler
deki hakllk payn grr ve bunu ksmen eyalet valilerinin dira
yetsizliine balar. Gerekten de devlet mlkiyetindeki iftlikleri
mukataa suretiyle kiralayan mltezimler, ksa srede mtegallibe
haline gelerek, kurduklar bir nevi aalk (gospodarlk) dzeni ile
halk kleletirmilerdir. Rumelideki isyan ve ikayetlerin temelin
de, sonradan ilga edilen bu uygulama yatmaktadr. Ancak ezilen
kesimin yalnzca Hristiyan ahali deil, belki ondan daha ziyade
olarak Mslman ahali olduu da bu gezide ortaya kmtr.
te Rumelinin bu problemli blgesine dirayetli bir vali
gnderilmesi dnld srada, sadrazamn ilk aklna gelen ki
i Midhat Efendi olmutur. Midhat Efendinin bu greve dnl
mesinde, Meclis-i Vldaki hizmetleri yannda, daha nce geici
grevle bir ok konuda Suriye ve Rumeli taraflarna tefti ve tah
kikata gnderilmesi ve bu grevleri ehliyetle yapmasnn da etki
si olmutur. te Midhat Efendi vezaret rtbesi verilerek Ni valili
ine tayin edilmesiyle, bundan sonra artk hem Paalk nvann
kazanm ve hem de hayatnn ilk mhim grevine balam ol
maktadr (186i). Midhat Paa Sultan Abdlmecidin son vezirle
rinden biri olup, Ni valiliinde 1864 ylna kadar devam etmitir.
iftlik sahipleri ile halkn arasndaki ikayet ve problemleri d
zelterek, ksa zamanda eyaletteki huzur ve refah temin etmi ve
bu baarlarndan dolay kendisine birinci rtbeden mecid nian
da verilmitir. Ancak ksa sre sonra Sultan Abdlmecidin lm
zerine Sultan Abdlaziz tahta kar (186i).
Sultan Abdlaziz, Abdlmecidin aksine gsterili, gururlu
ve daha otoriter bir hkmdardr. Saltanatnn ilk yllarnda daha
nce balatlan slahat almalarnn devamndan yana olmu li
ve Fuat Paalarla birlikte almay yelemitir. Geri'daha sonra
lar bu iki Paadan nefret edercesine soumu ise de, anlan Pa-
alarn Avrupa devletleri nezdindeki itibarlar nedeniyle yannda
tutmaya da mecbur kalmtr.
MDHAT PAANIN HATIRALARI XVII
kinci nesil tanzimat paalarndan saylan li ve Fuat Paa
lar, bu sralarda Osmanl idare sisteminde baz deiiklikler yapl
mas ve eyalet sisteminden vilayet sistemine geilmesi zerine
planlar yapmaktadrlar. Uygulamaya balang olmak zere, Ru
melide pilot blge olarak Tuna vilayeti adyla yeni bir vilayet ku
rulacak ve bu yeni yaplanma baarl olursa Memalik-i Osmani
yenin dier blgelerine de yaygnlatrlacaktr. te yeni kurula
cak bu vilayetin bana, gene Nideki baarlar yakndan takip
edilen Midhat Paa getirilir ki, Tuna valilii onun ok daha me
hur olmasn ve baarlarn gstermesini salayan ikinci nemli
memuriyeti olacaktr.
li ve Fuat Paalarn dar yapmzda uygulamaya koyduk
lar bu yeniden yaplanmann ad, tarihimizde Tekil-i Vilayet
Usl eklinde nitelendirilmitir. Tuna vilayeti iin yaplan Ni
zamnameye gre, merkezi Rusuk kabul edilmek zere Vidin, Si
listre ve Ni eyaletleri birletirilerek yepyeni bir vilayet kurulmak
tadr. Vilayet Umum Meclisinde 14 Mslman ve 14 Hristiyan
aza bulunmasna karlk, Vilayet dare Meclisinde 7 Msllimana
kar 4 Hristiyan aza bulunacak ve tm vilayet umun yeni teki
latlanacak mdrlkler vastasyla yrtlecektir. Eski eyalet sis
teminde vilayet ve kaza meclisleri idar grevler yannda yargsal
ilere de baktklarndan, yani hukuk ve ceza davalar da idarenin
vazifeleri arasnda bulunduundan, yeni sistemde yargsal grev
ler idareden alnarak, idare dnda yeni tekil edilen nizam mah
kemelere verilecektir.
Dikkat edilirse bu yeniden yaplanma projesinin o gn iin
ok nemli saylacak bir ierii mevcuttur. Siyasi ve idar tarihi
mizde fevkalade ehemmiyeti haiz olan bu Nizamname ile bugn
k demokratik sistemin temeli olan kuvvetler ayrl ilkesi ad
konmam da olsa, ilk defa devletin merkezi tekilatnda deil de,
bir tara vilayetinde uygulamaya geirilmi olmaktadr. Ne var ki,
bu yaplanma modeli bir mddet sonra devletin merkez omurga
snda da benzer bir tekilatlanmay zorunlu hale getirecektir.
Devletin ana omurgasn yani saltanat makam ile Meclis-i
Vkel (hkmet) ve halk arasndaki iliki ve .sorumluluklar d
XVIII MDHAT PAANIN HATIRALARI
zenleyen hukuksal yapnn, yani anayasal bir sistemin bulunma
d idare sistemi iinde, getirilen bu yeni vilayet sistemine dayal
yaplanma modeli aslnda, reform ve slahat dncesindeki pa
alarn kendi zel abalan ve elyordamyla araylar ve biraz da
zorlaylar saylmaldr. Nitekim tarada uygulamaya konulan bu
Tuna vilayet projesi esas alnarak, daha sonralar ileri bir adm
daha atlm ve merkezi yapda buna dayanak olacak Meclis-i V-
lnn yaplanna projesi ortaya konmu ve bylece ura-y Devlet
ile Divan- Ahkam- Adliye gibi iki yeni kurulu ortaya karlm
tr. nceden de ifade edildii zere, Meclis-i Vl yerine bu iki
yeni idari messesenin tekili, kuvvetler ayrl ilkesinin devlet
yapsnn ana omurgasna yerletirilmesinden baka bir anlama
gelmemelidir. Zira devletin btesi dahil btn kanun ve nizam
lar ra-y Devlet tarafndan hazrlanacak ve denetlenecektir. Di-
van- Ahkam- Adliye ise bir nevi Mahkeme-i Temyiz gibi ala
cak, mevcut eri mahkemelerin bir ksm grevleri de yeni tekil
edilen nizam mahkemelere verilerek Adliye Nezaretine balana
caktr. Grld zere bu durumda hkmete (Meclis-i Vke
l), ekl olarak yrtme fonksiyonundan baka bir grev kalma
maktadr ki, bundan sonraki aama, olsa olsa hazrlanacak bir
Kanun-u Ess [Anayasa] ile bu yaplanmay resmletirmekten
ibaret bir alma olacaktr.
li ve Fuat Paalarn uygulamaya geirdikleri bu projeleri
nin 'Midhat Paa ile alakas ne olmaldr? Belirtelim ki, Midhat Pa
a gerek taa -ve gerekse devletin merkez yaplanmasndaki bu
projelerin hem planlama ve hem de bizzat uygulamasnda nemli
rol oynayan kiilerin banda gelmektedir. Bir kere Tuna Vilayet
Nizamnamesinin hazrlanmasnda Niden zellikle bu i iin s
tanbul'a arlarak tecrbelerinden yararlanlm ve sadrazamla
bizzat babaa almalar yaparak ve stelik bizzat valilie atana
rak uygulamay balatmtr. Merkezi yaplanma projesinde ise
gene stanbula arlarak tecrbelerinden istifade edilmi ve ye
ni kurulan ura-y Devletin bana da kendisi tayin edilmitir. Do
laysyla Midhal Paann bu iki projenin her safhasnda yakn ilgi
si ve bilgisi olduu ve stelik emei getii ortadadr.
MDHAT PAA'NIN HATIRALARI XI X
Bu merkez yaplanma projesi tamamen Fransa dar tekilt
rnek alnarak ekillendirilmi ve Sultan Abdlazizin de zel ala
kas sayesinde gerekletirilmitir. Bu almalar srasnda Midhat
Paa kadar Halepten arlan Cevdet Paann da bu hususta
ok emei gemi ve nihayet Cevdet Paada Ahkam- Adliyenin
bana geirilmitir. Ahmet Cevdet Paa, ocukluundan beri Mid
hat Paa ile tanan, ok nemli nezaretlerde grev alan ve derin
bilgisi bulunan bir kii olup, nedense lene kadar Midhat Paa ile
hasm olmulardr.
Buradan anlalmaktadr ki Midhat Paa, daha siyasi ahsi
yeti belirginlemedii zamanlarda bile, baarlar grlen, tecrbe
ve fikirlerinden yararlanlmak istenen temayz etmi bir kii ola
rak karmza kmaktadr. ura-y Devlet bakanlndaki bir yl
lk memuriyetinde birok yeni kanm ve nizamnamenin yaplma
snda hizmeti getii gibi, l ve tart aletlerinin bugnk desi-
mal sisteme evrilmesi ve Maadin Nizamnamesi (Maden Kanunu)
onun zamannda yaplm, Ziraat Bankasnn ilk ekli olan Emni
yet Sandda onun gayretiyle ortaya kmtr.
Fransz sistemine dayal merkezi yaplanmadaki ura-y Dev
let ve Divan- Ahkam- Adliyenin devlet organlar arasndaki fonk
siyonlar ok belirleyici olmu ve merut idareye geiten nceki
aamada, henz ad konulmam yar demokratik ve yar lik Bat
l hukuksal sisteme geiin tarihimizdeki ilk adm ve uygulamas
olmutur denilebilir. nce tarada, sonra merkezde uygulanan bu
nemli deiimin baz tepkilere sebep olduu grlmtr. En be
lirgini phesiz ki, er'i mahkemeler vastasyla belli bir stat ve
gce sahip olan ilmiye snf tarafndan ortaya konulandr. Zira
mevcut eski sistemde adalet hizmetleri. Mevali denilen byk ka
dlar yerine kad evsafn haiz olan ve vekaletle tayin olunan kim
seler (naipler) tarafndan yrtlyordu. Yani adalet ileri, emanet
ve iltizam usuluyle naiplere veriliyordu. Ancak daha sonralar bu
usl yozlatrlarak, rvet ve irtikaba sebep olmu ve parayla al
np satlan meslek haline getirilmi ve hatta devletin haysiyeti ya
nnda hukukun (eriatn) vakar da berbat edilmitir. nceki sis
temde naipler, hizmetleri karlnda belli bir har alrlarken, ilk
XX MDHAT PAANIN HATIRALARI
defa Tuna Vilayet Nizamnamesinde bu usl kaldrlarak, naiple
rin de dier memurlar gibi maaa balanmalar ve ayrca eri
mahkemeler yannda nizam mahkemelerin kurulmasyla etkinlik
lerinin azalmas, bu tepkilerin sebebini oluturmutur. Nitekim
Midhat Paa ile Srr Efendi arasndaki kavga, Tuna vilayetinde
Rusuk Naibi iken bundan zuhur etmi ve azledilmesiyle birlikte
mr boyu srecek dmanla dnmtr. Ayn Snn Efendi
yllar sonra, 1881 senesinde kurulan Yldz Mahkemesinde Midhat
Paaya idam hkm veren fevkalade mahkemenin reisi olarak or
taya kacaktr.
Sultan Abdlhamide gre, amcasnn (Abdlaziz) Midhat
Paay ura-y Devlete getirmesi aslnda ona sadrazamlk yolunu
amak iindi. Fakat Abdlaziz li Paay incitmemek iin onu
ur-y Devlette yani stanbulda fazla tutamad ve li Paann
telkini ile Badat valiliine gnderdi. Demek ki Midhat Paa,
18681i yllara gelindiinde artk li Paann bile ekinip kskan
d hretli bir kii haline gelmitir.
Ksaca belirtmek gerekirse Midhat Paann sadaret dnemi
ne kadar dikkati eken ve ona Osmanl sadaretine kadar yksele
bilme imkn ve hretini hazrlayan grevleri Ni ve Tuna valilik
leri ile ura-y Devlet Bakanl ve ondan sonra buuk yl s
ren Badat valilii memuriyetleridir. Sadaretten sonraki Suriye ve
zmir valilikleri de ayrca dikkate alnrsa Midhat Paann krk yl
dan fazla sren ve hepsinde de baarl hizmetler yapt herkes
tarafndan kabul edilen nemli memuriyetleri mevcuttur. Bu g
revlerinde yapt ilerin tafsilat hatratnda geni ekilde anlatl
d iin burada tekrarlanmayacaktr. Ancak u kadarn belirtme
liyiz ki, Tuna vilayeti bugn ki Bulgaristan'n ve Badat vilaye-
tide Irakn iki mi.sli topraa sahip olan ve Osmanl I nn en nem
li olduu kadar, devlet iinde devlet gibi problemli iki byk vi
layeti idiler. Tuna vilayeti panislavist derneklerin ve gnatiyefin
kkrtt Srp ve Bulgar ihtilalcileri tarafndan kaynatlan bir ka
zand. Baatta ise mal ve idari glkler yannda, Arap airetle
rinin isyan bitip tkenmezdi. Ancak uras belirtilmelidir ki, Mid
hat Paa her gittii yerde karsna kan problemin nce perde
MDHAT PAA'NIN HATIRALARI XX]
arkasn aratrm, tedbirini ve aresini de ona gre almtr. Vali
likleri srasnda yol, okul, kpr ve zellikle ulam hizmetlerine
ok nem vermi, problemleri, bulduu kendine has pratik for
mllerle zmeyi baarmtr. Bundan dolay, grev yapt her
blgede giritii imar faaliyetleriyle bir ok eser ve hret brak
m ve hatta olu Ali Haydar Midhat bile kinci Merutiyetten
sonra babasnn bu hreti sayesinde Badat mebusluuna seil
mitir.
* * *
Midhat Paann siyasi hayatn 1872 ylndaki ilk sadaretin
den- balatmak gerekirse de, aslnda bunun, daha nceleri tema
yz etmi bir siyas kiilik zerine oturduunu kabul etmek gere
kir. Sultan Aziz ve Abdlhamid dnemlerinde iki kere tayin olun
duu sadaret mdetinin toplam alt ay bile doldurmadna g
re, onun tarihteki yerini nasl belirlemek gerekir.
Midhat Paann idarecilik ve zellikle valilikleri srasndaki
herkesin kabul ettii baarl hizmetleri ona tarih iinde bir mis
yon yklememitir. Onun tarihteki asl yeri, Kanun-u Ess getiril
mesi amacyla gsterdii ar gayreti ve bu yndeki yeniliki fikir
akmlarnn odandaki kii olmasndadr. II. Mahmut dneminden
beri devam eden batllama zihniyeti, li ve Fuat Paalarn l
mnden sonra sanki Midhat Pai ile temsil edilir hale gelmi ve gi
derek fikri ve ideolojik arlkl bir harekete dnmtr.
Osmanl monarisinin siyasi ve etkili paalar hibir zaman
kendine rakip birinin devlet ynetiminde sivrilip hrete ulama
sn istememitir. Bundan dolay iktidar kavgalar ara-sra saltanat
makamna kadar ulam ise de, kavga daha ok paalarn husu
met ve rekabeti eklinde olacaktr. Nitekim 22 senelik Abdiilme-
cid saltanatnda 23 kere ve 15 senelik Abdlaziz saltanatnda 15
kere sadaret deiiklii yaanmasnn perde arkasnda, biraz da
bu paalar kavgas vardr. Midhat Paann Tuna valilii ve ura-y
Devletteki baarlar li Paay rktt gibi, Badat valiliinde
XXII MDHAT PAA'NIN HATIRALARI
ki haars ela Mahmut Nedim Paann husmetini ekmitir. Sul
tan Azizin sadaret iin gnlnde yatan kii daima Mahmut Ne
dim Paa olmutur. Midhat Paa ile lnceye kadar aralarnda bit
meyen bir husmet bulunan kii de, gene ayn Mahmut Nedim
Paadr. Nedim Paa, .sadaretinin her dneminde Rusya yanls
politikalar izlemi ve gnatiyefin ar etkisinde kalmtr. Nedi-
mof yaktrmas bundan ileri gelir. Midhat Paa ise, Ni ve Tuna
valiliklerinden beri gnatiyefin nefret ettii kiidir. Zira Balkanlar
daki Rusya destekli panislavist kkrtmalar Ni ve Tuna valilikleri
srasnda Midhat Paa tarafndan ya bozulmu ya da etkisiz bra
klmtr.
Midhat Paa ubat 1869da tayin edildii Badat valiliinden
istifa edip 1872 Temmuzunda stanbul'a geldii zaman Beyazt
Tavantandaki kona byk bir ziyareti aknna urar. Mah
mut Nedim Paa kskn ve madurlarndan Yeni Osmanllara ka
dar herkes, Midhat Paada bir istikbal ummakta, ehzade Murad
bile grme talebinde bulunmaktadr. Yeni Osmanl I larn bret
Gazetesi bu sralar ar bir Midhat Paa propogandasna girimi
tir. Sadrazam Mahmt Nedim Paa, bu olanlardan ekinerek Mid
hat Paann stanbulda daha fazla kalmasn sakncal bulur ve
hemen Edirne valiliine tayinini yaptrr. Midhat Paa veda ziyare
ti iin Sultan Abdlazizin huzuruna knca, grmeleri tahmi
ninden daha uzun srer ve bu ziyaret sonunda sadaret mhrn
alarak kar (31 Temmuz 1872).
Burada dikkat edilecek nokta, Midhat Paann siyasi rakip
lerinden farkl bir yannn bulunmasdr. O da, Namk Kemal, Zi
ya Paa ve Ebzziya Tevfik gibi zamann Yeni Osmanlc genle
riyle yakn alakasnn bulunmas ve bu grubun gazeteleri ile siya
s bir elkinlie sahip olmasdr. Geri Midhal Paann ilk sadareti
2,5 ay kadar srm ve azlinden sonra da baz nemli olaylarn
iinde bulunmu ise de, Abdlaziz'in hafine kadar pek n plan
da grnmek istememitir.
ok ksa sren ilk sadaretinde, nce Nedim Paa'nn yerle
rinden ettii baz valilik tayinlerini dzeltmekle ie balar ve
MDHAT PAANIN HATIRALARI XXIII
Mahmut Nedim Paa'nn hesaplarn incelettirerek istikrazlardan
yiizbin lira irtikabn ortaya karr ve yaplan muhakemede geri
demeye mahkum ettirir. Ancak ucunun Saraya kadar uzanabile
ceini dnemez. Nitekim Midhat Paann bu hareketi Saray
tahsisatnn kesilmek istenmesi eklinde yorumlanr ve stelik
Mahmut Nedim Paann bu cezas da Abdlaziz tarafndan affe
dilir. Msr Hidivi smail Paann Avrupadan serbeste istikraz ya
pabilmesine izin veren hatt- hmyunun karlmas, lke yarar
na grlmedii iin Midhat Paa tarafndan geciktirilir. Nihayet
Abdlaziz Midhat Paann kendine uyumlu bir sadrazam olmad
n ksa zamanda anlayarak azleder. Biraz sonra irvanizdenin
sadrazamlnda Adliye Nazr olur ama, Kanun-u Esas layihas
hazrlad duyulunca Sultan Abdlazizin fkelenmesine sebeb
lr ve gene azledilerek. Selanik valiliine gnderilir ve ay
sonra bu grevden de azledilince stanbula dner. Bundan sonra
rpc ayrnda (hipordum yan) ald iftlikte mazuliyet halin
de bekler. Esat Paa dneminde ikinci kez Adliye Nazr olan
Midhat Paa, daha sonra Mahmut Nedim Paann sadarete gel
mesiyle, bu sefer kendisi istifa ederek kabineden ayrlr.
Mahmut Nedim Paann 26 Austos 1875deki ikinci sada
reti hem memleketin, hem de Sultan Abdlazizin felaketini hazr
lamtr, Zira bir yandan Hersek isyan byyerek Filibe ve Edir
ne'ye kadar yaylm, bir yandan da btn Avrupa kamuoyunu
aleyhimize eviren nl "Tetzil-i Faiz Kararnamesi" bu dnem
de karlmtr. Midhat Paa bu Kabinede bulunmakta iken sad
razamn meseleyi vkelya getirmediini, meselenin konuulup
tartlmadn ve sadece sadrazamn kendisinin hazrladn ifa
de etmekledir. Bu Kararname, tarihimizde Dyn-ti Umumiye
idaresine kadar uzanan mal iflasn balangi. noktasn oluturur.
Rusya destekli Balkanlardaki isyanlar, baz mslman kylerinin
baslarak ahalisinin katledilmesi ekline kadar uzannca, stan
bul'da halk galeyana gelmi ve bylece memleketin darda itiba
r sarsld gibi, ierde de huzuru bozulmutur.
Osmanl Payitaht 10 / 11 Mays 1876'da muhtemelen mu
halefetin de desteiyle harekete geen Fatih ve Beyazt Medrese-
XXIV MDHAT PAANIN HATIRALARI
leinde okuyan talebelerin boykot ve nmayilerine sahne olmu
tur. Midhat Paa, bu nmayileri Hersek isyannn dourduu ga
leyana balamakta ise de, kanmzca bu, sebepten ziyade baha
nedir. Halkn da katlmyla byyen kalabalklar koldan Bb-
li, Meihat ve Saraya kadar yryerek protestolarda bulunmu
lardr. Abdlaziz kalabalklarn ayaklanmaya dnmesinden kor
karak, o gn derhal Sadrazam Mahmut Nedim Paay azletmitir.
Baz kaynaklarda softalaryry bazlarnda Talebe-i lm
hareketi olarak nitelendirilen ve iki gn stanbula korkulu anlar
yaatan bu olaylar, anlald kadaryla aka muhalefetin bir
tertibidir. Ksacas Busada srgnde bulunan Hseyin Avni Paa,
Midhat Paa, eski eyhlislam Hayrullah Efendi ve ehzade Mu-
racla kadar uzanan muhalif gruplar bu nmayilerin akasndadr-
lar. Sonradan hal erkn olarak anlan bu muhalif grup, yeni
kumlan Mtercim Rt Paa kabinesine girerek, artk istedikleri
iktidar ele geirmilerdir.
Bu kabinenin en gl kiisi phesiz ki Seraskerlik maka
mna getirilen Hseyin Avni Paadr. Bir ka defa azledilerek s
tanbuldan uzaklatrlan ve bir defasnda rtbeleri bile geri al
nan bu ihtirasl Seraskerin Abdlazize byk bir kin besledii bi
linmektedir. Sultan Abdiilhamide gre amcas Abdlaziz, Hse
yin Avniyi affedip tekrar bu makama getirmekle hayatnn en b
yk hatasn ilemitir. spartann bir kynden fakir bir aile o
cuu olarak gelip bu makama kadar ykselen Hseyin Avni Paa,
cesur ve iyi bir asker, ama son derece kindar ve mstebit kiilie
sahiptir. Sadrazam Rt Paa zeki, temkinli, kurnaz ve tecrbeli
bir kiidir. eyhlislm Hayrullah Efendi ise, Abdlazizin Saray
imamln yapm ve onun himayesiyle Meihat makamna kadar
ykselmitir. Sultan Abdlazizin olduu gibi Sultan Muradn da
hal fetvalarnda imzas bulunan ve fazla bir ilmi olmayan Haynl-
lah Efendiye, sonradan sevmeyenleri errullah ve errl-
imam sfatlarn yaktrmlard. Bu grubun sivil kanadndaki
en idealist kiisi phesiz Midhat Paadr. Birka defa azlolun
maktan Sultan Azize belki krgnl vardr ama, ona kar kin
besledii sanlmanaldr. Zira baz konularda Abdlazizin iyi bir
MDHAT PAA'NIN HATIRALARI XXV
padiah olduunu, memlekete yararl bir ok hizmetinin bulun
duunu kabul ve takdir etmekte ve tek zaafnn Mahmut Nedim
Paay desteklemesi ve saray israf olduunu belirtmektedir.
Onun zerinde durduu tek ey, memlekete bir meveret usu
lnn gelmesi, bir Kanun-u Esas idaresinin kurulmasdr. Ksaca
s o bir slahat ve tanzimat taraftardr. Dikkat edilirse hal erk
n olarak adlandrlan bu drt kiinin, Sultan Abdlazizi hal et
mekten baka mterek hi bir yanlar mevcut deildir.
Sultan Azizin 30 Mays 1876da hal edilmesi Osmanl tarihi
nin bir serasker eliyle gerekletirilmi ilk planl saray darbesidir.
Darbenin askeri planlarn yapan ve buna teebbse cesaret gs
teren kii phesiz ki Hseyin Avni Paa'clr. nce, meseleyi kor
kak ve kararsz sadrazama aarak belki biraz da tehdit ederek
hal iine onu ikna etmitir. Midhat Paa ile eyhlislm ise bu
Saltanat deiikliine kendi alarndan bakarak olmaz dememi
lerdir. Darbede kullanlacak Mekteb-i Harbiye rencileri ile Ta-
kladaki Hassa Ordusu talia taburlarnn kumandanlar ile Sley
man, Abdi ve Redif Paalar ve Saray denizden abluka edecek
olan harp gemilerinin kumandan Arif Paa ile Bahriye Nazr
Kayserili Ahmet Paa Seraskerin emriyle bu darbeyi gerekletir
miler ve Sultan Azizi tahtndan indirmilerdir.
Sultan Abdlazizin hal edilmesiyle ayn gn Beyazttaki
Bb- Seraskeide [imdiki niversite merkez binas] Sultan Mu
rad cls ettirilmi ve Osmanl Saltanat Abdlaziz ailesinden tek
rar Abdiilmecid ailesine gemitir. II. Abdiilhamidin aabeyi olan
Sultan Murad, hal erkannn ve zellikle Midhat Paann destek
ledii bir kiidir. nk Sultan Murad daha ehzadeliinde Yeni
Osmanllar grubu ile yakn temasta bulunan, halk arasnda sevi
len, edebiyata merakl ve sosyal hayat olan sempatik bir kiilik
sergilemi ve Sultan Azizin saltanat yllarnda atafatl edebiyat
sohbetleri ve biraz da iret iinde vakit geirmitir. Sultan Abdla
zizin Paris gezisine dier ehzadelerle birlikte katlm ve ngilte
rede kurduu dostluklar, daha sonra onu masonlua kadar g
trmtr. Tarihi kaynaklarda ilk ve son mason Osmanl Padiah
olarak ad gemektedir.
XXVI MDHAT PAANIN HATIRALARI
Ksaca belirtmek gerekirse, Sultan Murad daha ehzadeliin
de saltanata ok arzulu ve ayn zamanda hal erknnn her istedi
ini yapmaya rza gstererek saltanata gemi ve nitekim darbeci
lerin kuklas olmaktan da kurtulamamtr. Darbe gecesi Sultan
Muradn lm korkusu geirdii ve sonra delirme derecesinde
cinnete (inhiraf- miza) yakalanmas bu korkuya balanmtr. An
cak bu hastal gittike artp dzelmeyecei kesin olarak ortaya
knca, 93 gn sonra tekrar tahttan indirilme mecburiyeti domu
tur. Serasker Hseyin Avni Paann bu konudaki deerlendirmesi
ilgintir: Bilmem ki her hafta cls mu etmeli!..
Midhat Paa Sultan Murad dneminde Kabinenin etkili kii
lerinden biri olmasna ramen, Meclis-i Vkelda birka kere Ka-
nn-u Ess hazrlama dncesini amsa da destek bulamam
tr. Sadrazam Rt Paa aslnda sistemin devamndan yana olan
ve kafasnda bu konuda bir dava ve problem tamayan kiidir.
Vkelann en kudretli kiisi olan Serasker Hseyin Avni Paa ise
zaten mstebit kiilii dolaysyla tamamen bunun aleyhindedir.
Padiahn cinnet hastal ise nemli bir ok devlet iinin yapl
masn engelleyerek bir otorite boluu dourmu, stanbuldaki
eliler ise cinnet geirmesinden dolay padiah henz tebrik zi
yaretinde bile bulunamamlardr.
Sultan Murad'n 93 gnlk saltanatnda iki byk olay cere
yan etmitir ki birincisi, hafinden begn sonra Sultan Azizin
Feriyye Saraynda pheli ekildeki lmdr. Sultan Azizin
lm-eklinin intihar m. yoksa katledilme mi olduu uzun yllar
bir muamma olarak kalm ve Yldz Mahkemesine kadar uzanan
trajik olaylara vesile olmutur. Bu konu Midhat Paann hatrat
nn ikinci cildinde detaylca incelendii iin deerlendirmesi de
orada yaplmtr. Bu dnemin ikinci nemli olay ise Midhat Pa-
anm konanda 15 Haziran 1876 tarihinde Vkel Meclisi top
lant halinde iken, erke Hasann kona basp be kiiyi katlet
mesi olaydr. Bu olay tarihimizde erke Haan Vakas olarak
bilinmektedir. Midhat Paann Konanda Vkel Girit meselesini
mzakere ederken. Kolaas erke Haan ieri dalm ve nce
Serasker Hseyin Avni Paay vurarak Hariciye Nazr dahil 5 ki
MDHAT PAANIN HATIRALARI XXVII
iyi ldrm ve Midhat Paa bu kanl baskndan kendisini kl
pay kurtarabilmitir. Bu feci olayn meydana gelmesiyle, Midhat
Paann Kanun-u Ess hazrlanmas konusundaki dncelerine
kar en byk muhalefeti gsteren kii, yani Serasker Hseyin
Avni Paa ortadan kalkmtr.
* * *
Sultan Muradn cinnet hastalnn gemeyecei yabanc
uzman doktorlarnn raporuyla kesin olarak anlalnca, 31 Aus
tos 1876da tahttan indirilerek yerine kardei Sultan II. Abdlha
mid clus ettirilmitir. Heyet-i Vkelda ehzade Abdlhamid
Efendinin clusu mzakere edildikten sonra, bu konuda ahsi
temas yapmakla Midhat Paa grevlendirilmi ve Midhat Paa
ehzade Abdlhamidle birka kez grerek Padiah olunca Ka-
nun-u Esasiyi iln edecei szn almtr. Midhat Paann hat
ralarnda, yaplan bu pazarlk ve grmelere yani iin perde ar
kasna dair fazla malmat yoktur. Baz kaynaklarda, Sultan Ab-
diilhamidin Sultan Muradn iyilemesi halinde tahtn brakaca
na dair bir feragat belgesi" imzalayp Midhat Paaya verdiinden
de bahsedilmektedir. Geri Abdlhamid hatratnda byle bir bel
genin verilmi olduunu srarla reddetmekte ise de, bu konuda
Midhat Paann hatralarnda birka yerde byle bir belgenin ve
rilmi olduu anlalmaktadr. Nitekim, Midhat Paa zmir valilii
esnasnda tevkif edilince, ilk ii hanmna b belgenin kimsenin
eline gememesi, aksi takdirde derhal imha edilmesi gerektii
hususunda gizlice not gndermesi dorudan bu belgenin varl
na delalet etmektedir. Geekten, ei Naime Hammn yllar sonra
syledii u szler de, bu belge ilgili olmaldr. Klaya yemek
gtren aya, hanma syleyin antadaki katlarm muhafa
za elsin, kimseye vermesin diye haber gndermesi zerine, ben
emrettii katlar gnlerce belime sarmak suretiyle muhafaza t>/-
///;?." Abdlhamid yllar sonra bile bu belgeyi Midhat Paadan al
drmak iin peine dm, gerek Avrupa'dan Girit'e dnnde
ve gerekse Suriye valilii srasnda bu belgenin iadesini istemitir.
XXVIII MDHAT PAANIN HATIRALARI
Ancak her nedense Midhat Paa, bu belgenin mahiyeti konusun
da daha detayl bilgi vermede hatralarnda olduka ketum dav
ranmtr.
Midhat Paa ile ehzade Abcllhamidin saltanat pazarln
da neler konuulduu fazla bilinmemekle beraber, aslnda Abdiil-
hamidin kendine dayatlan eyleri kabul etmedii halde, iindeki
duygulan ustaca gizleyerek kabul ediyormu gibi grnd ve
Midhat Paay samimiyetine inandrmay baard anlalmakta
dr. ehzade Abdlhamid Efendiyi Midhat Paaya tantran kii
ise Yenikap Mevlevihanesi eyhi Osman Selahattin Dede olup
bu Mevlevihane zamann J n-Trk liderlerinin sk gelip gittii ve
ayn zamanda Anayasa tartmalarnn yapld bir mekan olmu
tur. Midhat Paa Abcllhamidin fikirlerindeki samimiyeti Heyet-i
Vi'kelya aktarnca, tecrbeli sadrazam Rt Paa, byle sz ve
vaadlere inanlmamas gerektiini ifade etmesine ramen, He
yet-i Vkelda ehzade Abdlhamiclin clsuna karar verilmitir.
Sultan Abdlhamid 31 Austos 187da tahta kt gnler
de devletin ierde ve darda phesiz ki bir sr gailesi mevcut
tu. Devletin snrlar kodaclan Hicaza, Karadenizden Afri
kann kzgn llerine kadar uzanyordu. Abdlhamid 19 Aralk
1876da sadrazam Rt Paann istifas zerine Midhat Paay
sadrazam yapmtr. Yani Sultan Abdiilhamidin ilk sadrazam
Midhat Paadr. Abdlhamid hatratnda belirttiine gre, o sra
lar kamuoyu 'nun kendisine eilimi ve gveni olmas ve duru
mun da olaanst tehlike ve nezaket gstermesi" nedeniyle Mid
hat Paa sadarete getirilmitir. Sultan Abdlhamid, ihtilalciliin
den olsa gerek, Midhat Paadan her zaman ekindiini itiraf
ederken saltanatmn ilk- gnlerinden balayarak bana bir
amir, bir vasi kesildi ve stelik tutumu da merutiyetten ok des
potlua yatknd" diye deerlendirme yapacaktr.
Midhat Paa sadrazam olunca ncelikle Anayasa almalar
na .hz vermitir. Abdlhamidin hatralarnda belirtildiine gre,
padiaha 20ye yakn taslak sunulmutur. phesiz ki bunlarn en
nemlisi Midhat Paa'nn hazrlatt metin ile Sarayda hazrlanan
MDHAT PAANIN HATIRALARI XXIX
taslak metindir. Abdlhamid en sonunda Midhat Paann hazrla
d metine 113 nc maddeyi ilave ederek kabul etmek zorunda
kalmtr. Zira Abdlhamid kabul gerekesini yle ifade etmekte
dir: Midhat adnn ebced hesabiyle deva-i devlet olduunu ke/'
ve ilan etmi olan hasta bir halka, yite onun hazrlad devay
vermek zorunluydu. Baka trl susturamazdm. Buradan da
anlalyor ki, Midhat Paann arkasnda byk bir kamuoyu des
tei vardr ve Abdlhamid bu destei o zaman bir kenara atama
mtr.
Kanun-u Esasinin ilanndan nce phesiz ki epey tart
malar olmu ve'gerek ulem evrelerinden ve gerekse Cevdet Pa
a, Safvet Paa ve hatta Tunuslu Hayrettin Paa gibi kiilerden
kuvvetli bir muhalefet ortaya kmtr. Hatta bir zamanlar Talebe-
i lCmnmayii ile kendini destekleyen guruplar, bu sralarda
kendi aleyhine olumaya balamtr. Muhalefet sebeplerinin bir
ksm J n-Trk zihniyetine kar olutan, bir ksm da henz ha
zrlanmam bir millete bir kalemde hrriyet verilmesinin gerek
siz grlmesi gibi fikirlere dayandrlyordu. Hatta o zamanlar
viikelda bulunan Cevdet Paa bile, madem bamza akll bir
padiah geldi, o halde Kanun-u Ess'ye de artk, lzum kalmad
eklinde ki kendi grn dile getirmekteydi.
Anayasa konusunda en ilgin gr Engelhardt tarafndan
ileri srlmtr. Ona gre, Midhat Paa nn kaleme ald ilk
taslakta devletin dini bulunmad (laiklik)ilkesini koymu ol
duu srarla sylenmektedir. Padiah ise Mslman OsmanlI
larn halifesi olarak- braklyordu. Bu, cisman ile ruhannin
aka ayrlmas demek olup, teokratik devletin temelini sarsc
nitelikte idi. Hkmdarn halife sfatn muhafaza etmesine ra
men, Midhat Paa'nn zm, ilan edilen anayasayla kyas edi
lemeyecek kadar daha kklyd. Bu konuda gerek Midhat Pa
ann hatratnda, gerekse Anayasa metninde belirgin bir ipucu
bulunmamaktadr. Dolaysiyle Engelhardtn bu ifadesi, belki Ko
misyon almalar srasnda ortaya atlan, ancak resmiyete yans-
tlamayan bir gr olarak deerlendirilebilir ve uzak bir ihtimal
de deildir.
XXX MDHAT PAANIN HATIRALARI
Aslnda Kanun-u Esasi yaplarak saltanat yetkilerinin belli
kurallara balanmasn ve yeni kurulacak Meclis-i Mebsan ile
paylamasn Sultan Abcllhamidin samimi olarak istemesi bekle
nemezdi. En azndan bu almalar srncemede braklarak za
mana yaylabilir ve Jn-Trk zihniyetinin hircz ocuka olan"
bu istekleri belki ilerde deiik tarzda ele alnabilirdi. Ne var ki,
bir yandan Midhat Paann bastrmas ve bir yandan da d gaile
nin ortaya kard Tersane Konferansnn 23 Aralk 187da s
tanbulda toplanacak olmas, Sultan Abdlhamidi bu konuda ka
rar almaya mecbur brakmtr. Bu tercihi ya memleketin mahvna
sebep olacaz ya da Kanunu Ess'yi ilan edeceiz eklinde Ab-
dlhamide dayatan kii de gene Midhat Paadr. Midhat Paaya
gre. Ivonferansa katlacak alt Avrupa lkesinin istekleri ancak
Kanun-u Essnin ilan ile karlanm ve fkeleri yattrlm
olurdu. uras bir gerek ki, Midhat Paa yukardaki dncesinde
samimi olsa bile, bunu ayn zamanda Abdlhamide bir koz ola
rak kullanm olmas da kuvvetle muhtemeldir. Nitekim Kanun-u
Ess, Konferansn topland gn top atlar arasnda byk bir
trenle kabul ve iln edilmitir. Dolaysyla Kanunu Essnin ilan
edilme srecinde, Hatt- Hmyundaki padiahn imzas bulun
duu kadar, ondan daha da ok Midhat Paann emei vardr de
nilebilir.
stanbul Konferans olarak ta tarihe geen bu Konferans,
Kasmpaadaki Bahriye Nezaretinin salonlarnda toplanm, 29
gnde 9 celse halinde devam etmitir. Almanya, Fransa, ngiltere,
Rusya, talya ve Avusturya temsilcilerinin katld bu konferansta
Osmanl Devletini Hariciye Nazr Safvel Paa ile Berlin Sefirimiz
Edlem Paa temsil etmilerdir. Konferansn toplanma sebebi ise,
Srbistan ve Bulgaristan blgesinde yani Rumelideki isyan ve so
runlara, ksacas ark Meselesine zm bulmakt. Fakat Srbistan
ve Bulgaristann muhtariyetine kadar giden ar teklifler hem
Meclis-i Vkelda ve hem de Meclis-i Ummde grlerek
reddedilmitir. Midhat Paamn gr, Rusya'nn Rumeli'yi par
alama ve Osmanl Devletinden koparma konusundaki Slavist
planm ngiltere destei ve Kanun-u Esasi erevesindeki slahat
MDHAT PAA'NIN HATIRALARI XXXI
la bozmak idi. Aslna baklrsa Midhat Paann bu plan, Konfe
rans ve zellikle Rusyay hi tatmin etmemi, fakat Prens Gora-
kof bir beyanatnda, bu konuda aynen unlar sylemitir: Kc-
un- Essyi iln eden bu Hctt Hmyun, kaimeden beterdir
ve tamamiyle karlksz bir ektir.
Sultan Abdlhamid daha lml politika takip edilerek Kon
feransn akamete uratlmamasn ve miisbet bir netice alnmasn
istiyordu. Ancak Midhat Paa ve hkmeti sertlik yanls politika
takip etmi ve Konferans netice almadan dalnca, olaylar 1877
savana kadar deiik boyutta gelimitir.
Abdlhamid Midhat Paay bu konuda sulayarak, harbin
msebbibi olarak gstermektedir. Midhat Paa ise, Bulgaristan'a
muhtariyet verilmesini, asla kabul edemeyecei Memalik-i Osma
niye'yi paralama plan olarak grmektedir. Buna ramen baz
ufak snr deiiklikleri iin temasa geilir ve ngiltere ile diplo
matik balant kurulur. Ancak bu srada Midhat Paa sadaretten
azledildii iin, bu plan geersiz kalr ve kt akbet ortaya kar.
Bylece dere geilirken at deitirilmesi, yani sadrazam ve politi
ka deiiklii yaplmas, memleketin bilinen felaketine sebep ol
mutur.
Midhat Paa ile Sultan Abdlhamid'in srtmesi Kanun-u
Esas ilan edildikten sonra da devam etmitir. Bu geimsizlik se
beplerine Abdlhamid hatralarnda nemli yer ayrmakta ve Mid
hat Paay deerlendirmektedir. Bir kere Abdlhamid dier padi
ahlara hi benzememekte ve Midhat Paa'nn evindeki konu
malar bile ertesi gn kulana gelmektedir. Dolaysyla Yeni Os-
manllar veya J n-Tkler denilen Midhat Paa destekilerinden,
hele Kanun-u Esas'nin ilan gn Midhat Paa nn kona nnde
yaplan ve "yaasn Kanunu Ess, yaasn Midhat Paa" eklin
de atlan slogan ve yaplan gsterilerden Abdlhamid okluka ra
hatsz olmaktadr. Midhat Paa tarafndan Namk Kemal ve Ziya
Paa gibilerin Saray'a mabeynci yaplmas tekliflerini bundan do
lay kabl etmez. Saltanatnn ilk gnlerinde meveret yapt ki
iler Damat Mahmut Celaletlin Paa ile Mabeyn Katibi yapt Sa-
XXXII MDHAT PAANIN HATIRALARI
id Paadr. Hatta istenen bu tayinleri yapmak yle dursun, Na
mk Kemal ve Ziya Paann bir an nce stanbuldan uzaklatr
mas Midhat Paadan istenecek ve zor duruma drlecektir.
Sultan Abdlhamidin sadrazam ile fikir ayrlna dt
baka bir konu da millet askeri ve Harbiye Mektebine gayri
mslim talebe alnmas konulardr. Millet askeri meselesi Mid
hat Paann hatralarnn bir ka yerinde nemli bir icraat olarak
ortaya konulmaktadr. Anlald kadaryla Hersek ve Bulgar is
yanlarnn Rumelide yaygnlap halkn galeyana geldii sralarda
bu mesele gndeme gelmi ve nce orduya yardm toplamak
amacyla bir Komisyon kurulmutur.-Midhat Paa Adliye Nazr
iken mektupusu olan Nazm Paann anlarna gre, air Ziya
Paann bakanlndaki bu komisyonda Nazm Paa ile Namk
Kemalde ye imiler. nce 101.000 lira para toplanarak ordunun
ihtiyacna verilmi ve zellikle genlerden gnll askere gitme
bavurular oalnca, bu sefer de gnll taburlar veya Asakir-
i Mlkiye taburlar adyla yeni birlikler kurularak Beykoz ayrn
da eitilmeye balamlar. Hatta anlatldna gre bu uygulama,
lkenin dier yerlerine de yaylm ve bundan ayr olarak sadece
gayr mslimlerden oluan taburlar da tekil edilip, sancaklarna
hilal ve salip iareti konulmu ve gya Avusturya Hariciye Nazr
nn Hristiyan-Mslman kaynamasnn hi bir zaman mmkn
olamayaca yolundaki grlerine cevap verilmek istenmitir.
Anlan Cemiyetin merkezi imdiki Beyazt Devlet Ktpha
nesi bitiiindeki eski Diilik Mektebi binas imi. Grld ka
daryla bu organizasyonun ardnda Yeni Osmanllar hareketi ile
Medrese Talebeleri olup hkmetteki kanad da Midhat Ptadr.
Nitekim Seraskerlik emri ve makam dnda gelitii anlalan bu
sivil organizasyonun her halde ho karlanmas beklenemezdi.
Be ay nce Abdlazizi ve Sultan Murad hal eden .silahl g
cn, silahn imdi de Sultan Abdlhamide dorultmayacan
kim syleyebilirdi.
Abdlhamidin gene bu konu ile ilgili olarak belirttii bir
srtme sebebi de udur: "Ordunun temeli olan Harbiye Mekte
MDHAT PAANIN HATIRALARI XXXIII
bine Rum talebe almak gibi akl almaz ilere koulmutu. Bunlar
o gibi ilerdi ki, mazallah devleti temelinden ykabilirdi. Ben bu
kararnameleri imzalamadm bunun zerine bana edebder
uzak bir mektup gnderdi. Abdlhamidin bahsettii bu tezkere
ve mektup bu kitabn sonunda (7) ve (8) numarayla verilmitir.
Gerekten de Midhat Paann 9 Muharrem 1294 [24 Ocak 1877]
tarihli saraya yazlan sadaret tezkeresinde, askeri mekteplere ef
rad gayr mslimeden renci alnmasnn her naslsa yce ka
bule m.azhar olmamas ndan ikayet edilerek, Kanun-u Esasinin
herkes tarafndan beklenen mhim bir maddesinin byle ilk
admda ksteklenerek hkmetin gayretlerine mani olunduu ve
bundan znt duyulduu ifade edilmektedir.
Midhat Paann anlan tezkerede bahsettii Kanun-u Esas
ilkesi, gene kendi hazrlad Kanun-u Cedit metnine gre u
madde olmaldr: Kaffe-i Osmaniyan hangi kavim ve mezhepten
olursa olsun hrriyet-i ah siy elerine malik ve memleketin hukuk
ve teklifinde (vergiler) ve kanun nazarnda cmlesi msavidir.
Tarihinde ilk kez ve henz ilan edilip padiahn bir ltf
olarak sunulan bir Kanun-u Esasnin eitlik ilkesini, ncelikle ve
ilk olarak Harbiye Mektebine gayr mslim renci almnda uy
gulamaya balamak, biraz cesaret ve dikkat gerektiren bir konu
olmaldr. Her ne kadar devletin ad Devlet-i Osmaniye veya
Devlet-i liyye gibi isimlerle anlm ve Osmanllk, btnl,
salayc bir kavram ve bir ideal olarak kullanlm olsa da,, impa
ratorluun kurucusu ve temel unsuru, bilerek veya bilmeyerek
n plana karlmam Trk rkna mensup Slale-i li Osmana
dayanmaktadr.
u halde Anayasanm hibir yerinde, Lisan-i Trk devletin
lisan- resmsidir" maddesinden baka, mensubiyet ifade eden, rk
ve millet kavramnn kullanlmad veya bu bilincin olumad
monarik bir imparatorluk dzeninde, Tanzimat zihniyetin kendi
hkmdaryla byle hassas konularda ters dmeleri elbetteki sa
dece ekl sebeplerle aklabileek'bir husus olmamaldr. Nitekim
Tanzimat aydnlarn soyut Osmanllk veya biraz ileride Osman
XXXIV MDHAT PAANIN HATIRALARI
l Milleti kavram, Tark Zafer Tunayann belirttii gibi, hibir za
man o devrin toplum realitesine uymamtr. Rum, Ermeni, Yahu
di, Bulgar, Srp, Romen ve Arap gibi muhtelif unsurlardan meyda
na gelen bir toplum mozayiini, Osmanl Milleti diye bir potada
kaynatrmak hibir zaman mmkn olamamtr. Nitekim bu so
yut Osmanllk idealinin, Fransz htilalinden esinlenen Tanzimat
aydnnn istikbale matuf bir yanlgs olduu daha sonra aka
ortaya kacaktr.
Kanaatmza gre tarihimizde ulus bilincinin ge gelimesi,
biraz da kurulan devlet ve imparatorluk adna, mensup olunan r
kn deil de bir slalenin adnn verilmi olmasndadr. Eer dev
letin ad, daha ilk kuruluunda Almanya, Fransa ve ngiltere im
paratorluklarnda olduu gibi Trkistan veya Trkiye gibi, slle
nin deil de mensup olunan rkn veya milletin adn tam ol
sayd, ulus bilinci bizde de belki daha erken gelimi, ittihatlara
hatta Cumhuriyet dnemine kadar gecikmemi olurdu.
Grld zere Sultan Abdlhamid ile Midhat Paa arasn
da bir ok konuda srtme ve anlamazlk kmtr. Bunun se
bepleri elbetteki anlay ve zihniyet fark bir yana, iki kiinin
mevcut konumlarndan ve biraz da evreleri etkisindeki psikolo
jik yaplarndan kaynaklanmaktadr. Tersane Konferans, anayasa
meseleleri gibi konular nemli olsalar bile, bunlar bizce ihtilafn
grnrdeki sebepleri olup, daha derinde olan grnmeyenleri
dir. Bu grnmeyen sebebin ipucu aslnda Abdlhamidin hatra
tndaki u satrlarda ortaya kmaktadr: Aslnda Midhat Paaya
hi hir zaman gvenmedim, zira darbeci bir adama ben deil
hi bir hkmdar gvenmez...
Abdlhamidin fazla vehimli olmas bir yana, ehzadeliine
kadar inen bir psikolojik etkinin varln anlamak zor deildir.
Zira fazla deil daha 5 ay ncesinde iki padiah tahtndan indi
ren ve kendisi tahta karlrken pazarlklara girien bir g vardr
karsnda. stelik amcas Sultan Azizin pheli lm ve hazin
sonu henz hafzasndan silinmemitir. Sanki saltanata Ali Osman
geleneinden deil de, bu gcn bir ltf olarak karlm gibi
bir hissiyata kaplmas doaldr. Kaldki, bu gcn gnn birinde
MDHAT PAANIN HATIRALARI XXXV
kendisini de hal etmeyeceine bir garanti var mdr? u halde bu
noktada hem kendi iktidarm ve hemde li Osman saltanatm ko
nuna dncesi n plana kmtr denilebilir. Dier yandan bu
phelerini dorulayacak rivayetler de devaml kulana gelmek
tedir. Bunlarn bir ksm belki Midhat Paay karalamak ve gam
mazlamak iin verilmi jurnaller olsa bile, nihayet kulana kadar
gelmektedir. Midhat Paann Cumhuriyet idaresi istedii ve hat
ta biraz da H Midhat hanedan olsa ne olur eklindeki dedi
kodular, Abdlhamidde devaml rahatszlk kayna olmutur.
Midhat Paa ise bu dedikodularn farknda olduu iin hat
ralarnda bunlara temas ederken, li Osman sllesinin kurulu
tan beri devlete hizmetlerini ve stelik hilfetle birlemi bu salta
nat makamnn yceliini kabul eder. slm gelenek ve kltr
zerine oturmu Osmanl toplumunda, bir cumhuriyet idaresi ku-
nlabilmesini de imkansz grr. Ona gre slmiyyet, fert hak ve
hrriyetlerini en az bat toplumlar dzeyinde kabul eden bir sis
temdir. Dolaysiyle bu temeller zerindeki bir topluma, Batnn
anayasal dzenini ve temel hukuk normlarn getirmek ve devle
tin ana yapsn buna greyeniden ekillendirmek pek l mm
kndr. Bu konuda Midhat Paa, Osmanlnn ilerlemesini, batnn
liberal ve hrriyeti sistemine gre idare edilmekte gren ve an
cak, kafasnda radikal dnceler olumam tipik bir Tanzimat
aydndr. Getirilecek anayasal hukuk dzeni ona gre mparator
luun paralanmasna deil, ilerlemesine ve daha salam yapda
btnlemesine yardm edecektir.
Midhat Paa ile Sultan Abdlhamid arasndaki ilikiler, 1877
ubat ayna gelindiinde eitli nedenlerden dolay olduka geril
mi vaziyettedir. Sadrazamdan Saraya gnderilen 30 Ocak 1877
tarihli mektup ise, iplerin tamamen kopmasna sebep olur. Bir r
nei kitapta da bulunan bu mektup zaten gerginliin ipularn
vermektedir. Abdlhamid sadaretin isteklerini geri evirmekte ve
hkmetin elindeki aletler alnarak adeta hkmet i gremez
duruma drlmektedir. Midhat Paann bu tarihi mektubu, za
mann Osmanl saray nezaketine hi yakmad gibi, Padiaha
grevlerini hatrlatc ve hatta haddini bildirmek isteyen tehdit
XXXVI
dolu ar bir slupla kaleme alnmtr. Sultan Abdlhamidin bu
itaatsiz sadrazamnn tehditkr mektubundan irkildii muhakkak
tr. Zaten hatratnda edebe aykr diye niteler. Sanrz Osmanl
tarihinde de bunun bir benzeri nadir olsa gerektir.
Baz kaynaklara gre Midhat Paa o gnlerde on gndr
Saraya gitmemekte ve konandan dar kmamaktadr. Abdl
hamid ise azline karar vermitir. Said Paa ortada hi birey yok
mu gibi davranarak yaverle Midhat Paaya haber gnderir ve
aradaki gerginliin konuularak halledilmesi iin Dolmabahe Sa
rayna davet eder. Midhat Paann o gnk durumunu ei Naima
Hanm gazeteci Mehmed Rtlye 1909 ylnda yle anlatacaktr:
Tam yirmiyedi sene oluyor. O zaman Beyazt'ta Tavanta-
srdaki konakta oturuyorduk. Paa her cuma gn selamlk, res
minde bulunmak zere Saray- Hnyuna giderdi. Bir cuma
gn [yanl hatrlama var Pazartesi gn olmas lazm] idi ve
yine Saraya gitmek iin hazrlanyordu. Dikkat ettim, biraz d
nceli gibi idi. Mamafih phemi ihsas edecek birey syleme
dim. nk Paa hakknda bir takn frldaklar dndn ii
tiyorduk. Ihtimalki Paadaki hal de bu pheden ileri geliyordu.
Yalnz, ved ederken ayet akam avdet etmezsem merak etmeyi
niz ihtimal ki beni memuren bir yere gnderirler dedi. Akam in
tizar ellik gelmedi. Merak ederek tahkik ellik, padiahn Memalik-i
Osmaniyeden kp gitmesine iradesi ktn ve rukbtna mah
sus bir vapur hazrlandn anladk. Ertesi gn Paa'nn bindii
vapurun oturduumuz konan karsnda yani Ktkap akla
rnda durduunu sylediler.
Mubeynei Sait Paa Dolmabahe Saraynm nizamiye.sine
Midhat Paann arabas gelince doruca alt kattaki bir odaya
alnmasn ve arabasnn da muhafazada tutulmasn tebih eder.
Saray'n st katnda Vkel ve sadrazam kabulleri iin zel salon
lar varken Midhat Paa Sarayn bu alt kattaki odasna buyur edi
lince sanrz fevkaladelii' anlam olacaktr. Biraz sonra Sait Paa
gelerek, sadaret mhrn kendisine teslim etmesi konusundaki
iradevi tebli eder. Azil sebebini sorunca, Zabtiye Nazr mer
Fevzi Paa'nn bir jurnalini gsterirler. Bylece Midhat Paa bu
MDHAT PAANIN HATIRALARI XXXVII
jurnale ve kendi yapt Kanun-u Essnin 113 nc maddesine
dayanlarak Abdlhamid tarafndan srgne gnderilen birinci ki
i olacaktr. Midhat Paa mhr teslim eder ve evine gidip gelme
sine izin verilmeden, derhal saray nnde bekleyen zzettin va
puruna bindirilerek Avrupaya srgne gnderilir. Kaptana veri
len talimat 24 saat Kumkap aklarnda beklemesi ve ondan son
ra yolcusunu talyann Brindizi limanna gtrmesidir. Tarih 5
ubat 1877 pazartesi gndr.
Midhat Paann bu ekilde sadaretten azli ve 28 Eyll 1878
tarihinde affedilerek Girite gelmesine kadar yaklak iki yla ya
kn bir mddet, Avrupada srgn hayat bulunmaktadr. Avrupa
srgnnde Fransa, ngiltere, spanya, Almanya ve Avusturyada
bulunmu ve 1877-1878 Osmanl-Rs Sava devam ederken ya
ynlad ngilizce bir risaleyi her tarafa datarak lkesinin hakla
rn savunmutur. ngiliz elisi Layarcln tavassutu ile. affedilerek
nce Giritte ikametine msade edilmi ve iki ay sonra da Suriye
valiliine tayin edilmitir. ki yla yakn sren bu valilii srasnda
da, Drzi meselesi ile uram olup, ilgin gzlemleri mevcuttur.
Ne var ki burada da arkasndan bir sr jurnaller verilerek Sultan
Abdlhamidin gznden drlmeye allmtr. Yapt iler
engellenince iki kere istifa etmi ve en sonunda zmir valiliine
nakledilmitir. zmir valiliinde ise bir yln doldurmadan 17 Ma
ys 1881 de tevkif edilmek zere vali kona tabur askerle sa
rlacak ve Midhat Paa Fransz konsolosluuna snacak, iki gn
sonra da teslim olacaktr. Eski Osmanl Sadrazam Midhat Paa;
artk bundan sonra lmne kadar mevkuf ve hapis hayat ile
mrn tamamlayacaktr.
Midhat Paa hayatnn bundan sonraki safhasn, Mirct-
Hayret ismini verdii hatratnn ikinci cildinde anlatmaktadr. Ya
ni, zmirde zat- ahnenin zmir valisi gibi deil, bir ekiya gibi
nasl tevkif edildiini, vapurdaki sorgulanmasn, adr Kkn
deki tutukluluk gnlerini ve nihayet Yldz Mahkemesinde yarg
lanp nasl idama mahkum edildiini, siyasi amal bu muhake
menin perde arkas sebeplerini ortaya koyarak kendini sayunur.
XXXVIII
kinci cildin en dramatik ksm phesiz ki, Sultan Abdla
ziz cinayeti dolaysyla nce idama mahkum edilen ve sonra ce
zalar mebbet! hapse evrilen onbir kiinin Taif yolculuu ve
Taif hapishanesinde geen menfa gnleridir. Bu hatralar, ite bu
hapishanede kaleme alnm ve aras fazla srmeden de Midhat
Paa hapishane odasnda, 1884 ylnn 7 Mays 8 Maysa bala
yan gece askerler tarafndan bodurularak hayatna son verilmi
tir.
fc %
Bir Osmanl Sadrazamnn trajik sonla biten bu hayat hika
yesini ksaca zetledikten sonra, artk geriye dnerek tarihimize
bakabiliriz. Birinci merutiyet ve II Abdlhamid dnemi... Hare
ket Ordusu ve kinci Merutiyet... 31 Mart Olay... Mahmut ev
ket Paann katli. Sultan Reat ve Vahdettin zamanlarnda geen
ttihat-Terakki iktidar ve Birinci Cihan Harbi. Mtareke ve bir im
paratorluun sonu... Cumhuriyet dnemi, stiklal Mahkemeleri
ve nihayet 27 Mays 1960 ihtilali ve Menderes... Midhat Paadan
Menderese, Menderesten Midhat Paaya katlar uzanan bu za
man kesitinde, toplumsal tarihimizin belirtilen bu nirengi noktala
r, tarihin ibret alnmad iin hep tekerrr etlen bir sosyal vaka
olduunu aka gzler nne sermiyor mu?
stanbul
Osman Selim KOCAHANOLU
XXXIX
Kitabn Hazrlanmas Hakknda
Bir Ka Sz...
Midhat Paa hatralarnda, 19- asr ortalarndaki Tanzimat devri
Osmanl aristokrasisinin, yani kalem ve kitabet geleneinin kendine
has zel lisann kullanmtr. Arapa ve Farsa asll kelime ve kav
ramlarla ve hatta bazan l terkiplerle ssl bu ifade tarz, phesiz
ki gnmz Trkesinin yaz ve konuma diline hayli uzak, lgate
bavualmadan anlalmas zor bir Osmanlca olmaldr.
Hatrat metni, imdiki neslin daha kolay okuyup anlayabilecei
bir ekilde sadeletirilirken, Midhat Paann kulland o devir Os-
manlcasnn kendine has zerafetini ve bir birine ok yakn anlam ta
makla beraber deiik kelimelerle ifade edilen farkl anlam nans
larn imdiki Trkeyle ifade etmenin zorluunu kabul etmek gere
kir. Bununla beraber, o devrin kendine has zel kavram ve isimleri
aynen kullanlmaya allm ve ifadede bir anlam kaymas yarat
mamaya zel itina gsterilmitir. Metin iinde kullanlan [ ] parantez
lerde, bazan kelimenin orijinali ve bazan da anlam verilerek okuyu
cuya yardmc olunmutur.
Hatratn aslnda bulunan ve Ali Haydar Midhat tarafndan ko
nulan dipnotlar, (AHM.) ksaltamasyla aynen verilmitir. Bunun d
ndaki aklayc dipnotlarn tamam tarafmzdan konulmutur.
Metinde geen ehir, kaza ve ky gibi zamann imparatorluk
corafyasnn eitli blgelerinde bulunan ve Arapa, Srpa, Bulgar
ca, Rumca ve Arnavuta asll olan zel yer isimleri, mmkn olduu
kadar o devir kanaklaryla karlatrlmtr.
Kitabn bu yaymnda, hatratn aslnda bulunmayan baz me
tinlerin tarafmzdan ilave olunduu grlecektir. nemli tarihi kay
nak niteliindeki bu ilave metinler, kanmzca hem aratrmaclara
hem de Midhat Paa portresini daha yakndan tanmak isteyenlere
XL
yardmc olacaktr. rnein Midhat Paann Londrada iken ngilizce
ve Franszca olarak yaynlad Risalesi tam metin olarak kitaba ko
nulmutur. Trkiyenin Mazisi ve stikbali isimli bu Risalede, kendi
yakn tarihimiz hakknda ilgin gr ve deerlendirmeler yapld
grlecektir. Gene Midhat Paann Kanun-u Cedit adyla hazrlatt
taslak Anayasa metni ile Tersane Konferans dolaysyla yapt ko
numann tam metni, ayn ekilde kitaba ilave edilmitir. phesiz ki,
bu ilave metinlerin bizce en dikkate deer olan, Midhat Paann Va
siyetnamesidir. Ei Naime Hann tarafndan gazeteci Mehmed Rii-
dye 1909 ylnda verilen bu Vasiyetname de, aynen yeni harflere
evrilerek kitabn sonuna ayr bir blm halinde ilave olunmutur.
Hatratn- birinci cildi olan Tabsra-i bretin 268-323 sayfalan
arasndaki Ali Haydar Midhatn sonradan ilave ettii Midhat Pa-
ann Menfa Hayat, Mektuplar ve Vaka-i ehadetksm, kinci cil
din [Mirat- Hayret] konusuyla dondan ve yakndan ilgisi ve ta-
mamlayacs, olma zellii dikkate alnarak, Mirat- Hayrete Altnc
Blm olarak konulmas tarafmzdan daha uygun bulunmutur.
Kitabn iinde yer alan saa blok ara balklar, hatratn aslnda
bulunmayp, okuyucunun kitapdaki olaylar dikkatle ve yakndan ta
kip edebilmesi dncesiyle tarafmzdan konulmutur. Metinde ge
en nemli olaylarn aydnlatlmasnda; Prof. smail Hakk Uzunar-
lnn nemli eseri, phesiz mracaat ettiimiz en deerli kay
naklar olmutur. Bekir Stk Baykaln hazrlad Mabeynci Fahri
Bey'in hatralarn ihtiva eden bretnmasn da bu arada zikretmek
gerekir.
Byle nemli bir hatratn yayna hazrlanmasnda, gzden ka
an hata, eksiklik ve kusurlarn bulunmas kanlmazdr. Ancak ta-
rihsever dostum Mehmet Doan'n yardm, dikkat ve uyarlar olma
sayd, elbetteki kitab bu kadar daha az hatasz yaynlanamazd. Do
laysyla yardmlarndan dolay kendisine ok teekkr ediyorum. Ni
hayet, bu zor dizgiye tahamml gsteren Ayhan zcan'da teekkl
fazlasyle hak etmitir.
O.S.K
1
M OH UT PNH UE DNEM
KI NLOI V
1822 Midhat Efendinin [Paa] stanbulda doum
tarihi. [Hicri: 1238 Safer]
1832 10 yanda Kuran- Kerimi hfzetmesi
1833 Aa Hseyin Paann Vidin valilii srasnda
Naip (hakim) olarak atanan babas ile birlikte
Vidine gitmesi.
1834 Ailesi ile stanbula dnerek, Divan- Hmyun
kaleminde memuriyete balamas.
1835 Babasnn Lofa kazas niyabetine tayini dola
ysyla birlikte oraya gidip, ertesi sene ailecek
stanbula dnmeleri.
1838 Bb- ldeki gen katiplerin devam ettirildii
Mekteb-i rfaniyeye devama balamas ve ayn
dersleri nceden grd iin mektebi terki.
1839 Medreselerde muhtelif ztlardan dersler oku
mas ve zellikle mesnevihan Hoca Hsamettin
Efendinin derslerine devam etmesi.
1840 Midhat Efendinin Memuriyetini Sadaret Mek-
tubi Kalemine nakletmesi.
1842 am Tahrirat Katiplii yardmclna 2 500
kuru maala gnderilerek 2.5 yl am ve Say-
dada grev yapmas.
1845 Bekir Sami Paann refakatinde Divan katibi
olarak Konyaya gitmesi.
1847 Gene Bekir Sami Paann refakatinde ayn g
revle Kastamonuya gitmesi ve bir sene sonra
stanbula dnerek evlenmesi.
2 MDHAT PAANIN HATIRALARI
7 Ocak
11 Ocak
18 Ekim
24 Aralk
28 Mays
1848 Memuriyetini Meclis-i Vl Mazbata odasna
naklederek Mmeyyiz olmas.
1850 Ayn odada ykselip Bahalife olmas.
1850 Bu arada muvvakkat grevle Suriyeye gnde
rilerek am ve Halep gmrklerinde yaplan
yolsuzluklar teftie memur edilmesi.
1852 Meclis-i Vldaki grevi srasnda, Krm me
selesi gibi nemli harici meselelerin mzakere
lerinde ktip olarak bulundurulmas.
1853 Meclis-i Vl yaz ilerinin Anadolu ve Rumeli
olarak ikiye ayrlmas zerine, Midhat Efen
dinin Anadolu ikinci katipliine getirilmesi.
1855 Balkanlarda ortaya kan babozuk askerlerin
Hristiyan tebaya zulm yapt ikayeti zeri
ne tebid greviyle Balkanlara gnderilmesi.
1855 Balkanlardan dnnde 5 ubat 1855de vu
kuu bulan Bursa depreminde, nezaret greviyle
Bursaya gnderilmesi.
1856 Vidin valisi Muammer Paa ile Silistre valisi
Mirza Sait Paann durumlarm tahkik iin ge
ici grevle tekrar Balkanlara gnderilmesi.
1857 Ali Paann sadareti srasnda izin verilerek 6
ay mddetle bilgi ve grgsn artrmak ve
Franszca lisann gelitirmek zere Avrupaya
gnderilmesi.
1858 Sadrazam Koca Mustafa Reit Paamn lm.
1858 M. Emin li Paann sadarete getirilmesi.
1859 Midhat Paamn Avrupadan dnmesi ve Mec
lis-i Vl Bakatipliine ykselmesi.
1859 Kbrsl M. Emin Paann sadarete getirilmesi.
1859 Mtercim Rt Paann sadareti.
1860 Kbrsl M. Emin Paann sadareti.
MDHAT PAANIN HATIRALARI _____________________________ 3
31 Mays 1860 Sadrazam Kbrsl Mehmet Emin Paann 3
aylk Rumeli teftiine kmas.
4 ubat 1861 Midhat Efendiye Vezaret rtbesi verilerek Ni
valiliine tayin edilmesi
25 Haziran 1861 Sultan Abdlmecidin vefat zerine, Sultan
Abdlazizin tahta kmas.
6 Austos 1861 M.Emin li Paann sadarete getirilmesi.
22 Kasm 1861
1862
li Paann azli ile M.Fuat Paann sadareti.
Ni valisi Midhat Paaya birinci rtbeden me-
cid nian verilmesi.
5 Ocak 1863 Yusuf Kmil Paann sadarete getirilmesi.
1 Haziran 1863 M.Fuat Paann sadarete getirilmesi.
25 Ekim 1864 Midhat Paann Tuna valiliine tayin edilmesi.
5 Haziran 1866 Mtercim Rt Paann sadarete getirilmesi.
11 Temmuz 1866 Msr veraset usulnn deitirilmesi.
11 ubat 1867 M.Emin li Paann sadarete getirilmesi.
21 Haziran 1867 Sultan Abdlazizin Avrupa seyahatna kmas
ve dnte Tuna vilayetine urayarak Midhat
Paa ile grmesi.
7 Austos 1867 Sultan Azizin Byk bir tantana ile stan
bulda karlanmas.
6 Mart 1868 Midhat Paann ura-y Devlet Riyasetine ta
yin edilmesi.
27 ubat 1869 Midhat Paann ura-y Devlet Riyasetinden
Badat valiliine tayin edilmesi.
17 Kasm 1869 Svey Kanalmn iletmeye almas.
11 Mart 1870 Bulgar kilisesine istiklaliyet tannmas.
7 Eyll 1871 Sadrazam Mehmet Emin li Paann lm.
8 Eyll 1871 Mahmut Nedim Paann sadarete getirilmesi.
31 Temmuz 1872 Badat valiliinden istifa eden Midhat Paann
stanbula geldikten sonra Mahmut Nedim Pa-
19 Ekim
15 ubat
16 .Nisan
Ekim
Ocak
14 ubat
13 Nisan
25 Nisan
26 Austos
6 Ekim
1 Aralk
10 Mays
ann sadaretten azli ve Midhat Paann 2 ay
19 gn sren ilk sadaretine tayini.
1872 Midhat Paann sadaretten azli ile yerine M
tercim Rt Paann sadarete getirilmesi.
1873 Mtercim Rt Paann azli ile Ahmet Esat
Paann sadareti ve Hseyin Avni Paann bu
Kabinede ikinci defa Serasker olmas.
1873 irvanizde Mehmet Rt Paann sadareti
ve bu kabinede Midhat Paann Adliye Nazr
olmas.
1873 Midhat Paann Adliye Nezaretinden azledil
mesi ve Selanik valiliine memuriyeti.
1874 Midhat Paann Selanik valiliinden azli.
1874 irvanizdenin azli ile sadarete Seraskerlikle
birlikte Hseyin Avni Paann getirilmesi.
1875 Hersek syammn balamas.
1875 Hseyin Avni Paann azli ile Ahmet Esat Pa-
ann sadarete tayini ve Midhat Paann da
ikinci kere Adliye Nazr olmas.
1875 Esat Paann azli ile Mahmut Nedm Paann
sadarete getirilmesi. ura-y Devlet Riyasetine
getirilmesinden 6 gn sonra bu ikinci sadareti
ne balayan Mahmut Nedim Paann bu grevi
8 ay srmtr.
1875 Mahmut Nedim Paa zamannda Avrupann
tepkilerine sebep olan mehur 'Tenzili Faiz
Kararnamesinin karlmas.
1875 Adliye Nazr Midhat Paann grevinden isti
fa etmesi ve yerine Maarif Nazr Ahmet Cev
det Paann getirilmesi.
1876 stanbul Fatih, Sleymaniye ve Beyazt Medre
selerinde okuyan Talebe-i lmun sokak n
mayiine balamas.
MDHAT PAA'NIN HATIRALARI
5
11 Mays 1876
30 Mays 1876
4/5 Haziran 1876
6 Haziran 1876
15 Haziran 1876
31 Austos 1876
7 Eyll 1876
19 Aralk 1876
23 Aralk 1876
23 Aralk 1876
18 Ocak 1877
5 ubat 1877
19 Mart 1877
Talebe-i lm hareketi zerine Mahmut Nedim
Paa ile eyhlislm Haan Efendinin azli ve
sadarete Mtercim Rt Paann, Meihata
Hayrullah Efendinin getirilmesi. Midhat Pa-
ann bu kabineye Meclis-i Ali yesi ve Hse
yin Avni Paann Serasker olarak girmeleri.
Sultan Abdlazizin hali ve Beinci Sultan
Muradn clsu.
Sultan Abdlazizin pheli lm.
Sultan Muradn cinnet geirmesi.
erkez Haan vakas ve Serasker Hseyin Av
ni Paann ldrlmesi,
Sultan Muradn tahttan feragati ile yerine Sul
tan II. Abdlhamidin cls ettirilmesi:
Sultan Abdlhamide kl alay dzenlenmesi.
Mtercim Rt Paann azli ile Midhat Pa
ann ikinci sadaretine tayini.
stanbul veya Tersane Konferans adyla anlan
ve Dvel-i Sitte elilerinin itirakiyle toplanan
Konferansn Bahriye Nezaretinde almaya
balamas.
Kanun-u Essnin, Konferans devam ederken
top atlaryla kabul edildiinin iln edilmesi.
Tersane Konferansna sunulan tekliflerin gr
lmesi amacyla bir Meclis-i Umm toplan
mas ve tekliflerin reddedilmesi.
Midhat Paann 1ay 17 gn sren ikinci sada
retinden azli ile ayn gn zzettin vapuruyla
Avrupaya srgne gnderilmesi ve yerine Ed-
hcm Paann sadarete getirilmesi.
Birinci Meclis-i Mebusanm almas.
6 MDHAT PAA'NIN HATIRALARI
24 Nisan 1877
26 Temmuz 1877
11 Ocak 1878
4 ubat 1878
13 ubat 1878
3 Mart 1878
18 Nisan 1878
20 Mayrs 1878
28 Eyll 1878
13 Temmuz 1878
24 Kasm 1878
18 Ekim 1879
18 Mays 1880
9 Haziran 1880
5 Austos 1880
12 Eyll 1880
Rus arlnn 93 Harbi olarak bilinen 1877-
78 Osmanl-Rus savan ilan etmesi.
eyhlislm Hayrullah Efendinin azledilerek
eyhl-harem vazifesiyle Medine-i Mnevve-
reye gnderilmesi.
Edhem Paann azli ve yerine Ahmet Hamdi
Paann sadarete getirilmesi.
Ahmet Hamdi Paann azli ve Ahmet Vefik
Paann bavekil Unvanyla sadareti.
Meclis-i Mebusann Abdlhamid tarafndan
tatil edilerek kapatlmas. Meclis 1908de 2.
Merutiyetin ilanna kadar kapal kalmtr.
Rus ordularnn stanbul kaplarna dayanmas
ve Ayastefanos (Yeilky) Muahedesinin imza
lanmas.
Ahmet Vefk Paann azli ve yerine Sadk Pa-
ann sadarete getirilmesi.
Ali Suv Vakas.
Avrupada srgnde bulunan Midhat Paann
affedildiinin bildirilmesi zerine Girit adas
nn Hanya ehrine ikamet iin gelmesi.
Berlin Muahedesinin imzalanmas.
Midhat Paann Suriye valiliine tayini.
Kk Said Paann bavekil nvanyla ilk
olarak sadarete getirilmesi.
air Ziya Paann Adana valisi iken lmesi.
Said Paann azli ve Mehmet Kadri Paann
sadarete getirilmesi.
Midhat Paann Suriye valiliinden merkezi
zmir olan Aydn valiliine tayin edilmesi.
Kadri Paann azli ve Said Paann ikinci defa
sadarete getirilmesi.
7
11 Mays
12 Mays
14 Mays
17 Mays
17 Mays
19 Mays
20 Mays
21 Mays
22 Mays
22 Haziran
27 Haziran
28 Haziran
29 Haziran
30 Haziran
1881 Seryaver Hsn Beyin Aydn valisi Midhat
Paann tevkifi iin Sultan Abdlhamid tara
fndan gizlice zmire gnderilmesi.
1881 Tunus Beyliinin Fransz himayesine girmesi.
1881 Sait Paa kabinesinin Midhat ve Rt Paa
larm muhakemesi gerektiine dair Heyet-i V
kel kararn Sultan Abdlhamide arz.
1881 Midhat Paann valilikten azli iin irade-i se-
niyye kmas.
1881 Midhat Paann tevkif edilmek zere kona
nn sarlmas ve zmirdeki Fransz Konsolos
luuna iltica etmesi.
1881 Midhat Paann teslim olmas ve vali vekili
Hilmi Paa tarafndan Konsolosluktan alnarak
vilayet binasna getirilmesi.
1881 19 Maysta Midhat Paay almak iin stan
buldan vapurla hareket eden Adliye Nazr
Cevdet Paann zmire gelmesi.
1881 stanbul vapurunun Midhat Paay alarak z
mirden stanbula hareketi.
1881 Vapurun stanbulda Feriyye Saray nndeki
iskeleye yanamas ve Midhat Paann Yl-
dzdaki adr Kkne hapsedilmesi.
1881 Maznunlara avukat tutmalar gerektiinin szl
olarak tebli edilmesi.
1881 Yldzda tekil olunan zel mahkemenin, mu
hakemeye balamas.
1881 Muhakemenin ikinci gn.
1881 gnde 6 celse sren mahkemenin sona er
mesi.
1881 dam ve krek cezalarm havi olup 11 maznun
ile ilgili mahkeme kararnn aklanmas.
6 Temmuz 1881
8 Temmuz 1881
21 Temmuz 1881
28 Temmuz 1881
29 Temmuz 1881
31 Temmuz 1881
1 Austos 1881
2 Austos 1881
4 Austos 1881
6 Austos 1881
9 Austos 1881
10 Austos 1881
11 Austos 1881
13 Austos 1881
16 Austos 1881
20 Aralk 1881
Midhat Paann idam kararna Mahkeme-i
Temyizde itiraz etmesi.
Mahkeme-i Temyizin mahkeme kararn tasdik
ederek Midhat Paann Temyiz isteini reddet
mesi.
Sultan Abdlhamidin idam kararlarnn tatbiki
veya hafifletilmesi konusunda mzakere iin
vkel, ulem ve meradan ibaret Sarayda bir
Fevkalade Meclis toplamas.
Midhat Paa ve dier mahkumlarn zzettin Va
puru ile Feriyye Saray nnden Taife gnde
rilmek zere hareketi.
zzettin Vapurunun anakkaleye var.
zzettin Vapurunun Rodosa var.
stanbul ve Beyolunda kan gazetelere mah
kumlara ait birey yazmamalar hususunda Sa
raydan emir gnderilmesi.
Saraydan verilen emir zerine vapurun Port-
Saide gitmek zere Rodostan hareketi.
Vapurun Port-Said limanna var.
smailiye ve Sveye gelinmesi.
Vapurun stanbuldan hareketten sonra 12. gn
de Ciddeye gelinmesi.
Kafilenin Ciddeden Mekkeyc hareketi.
Hde denilen yerde bir gn konaklama.
Kafilenin Mekkeden Taife hareketi.
Kafilenin Taif kasabasna gelii ve menfilerin
kale hapishanesine yerletirilmeleri ve menfa
gnlerinin balamas.
nl Muharrem Kararnamesinin yaynlanmas
ve Dyn-u Ummiye idaresinin kurulmas.
9
2 Mays 1882
9 Mart 1884
7/8 Mays 1884
6 Haziran 1951
26 Haziran 1951
Said Paann sadaretten azli.
Midhat ve Mahmut Paalar'm karlaca yo
lunda ayialar kmas zerine, Sultan Abdl-
hamidin Hicaz valisi Osman Nuri Paya aa
daki telgraf gndermesi
iko Mahmud ile Midhat katillerine ngiliz-
lerin fikrine gre bir mevvik peyda olur da
onlar dahi kemal-i cesaretle firara cret eder
ler ve o srada da benim namuslu hanedan-
Osmaniyyeye sadk askerlerim grerek o firari
olan iki katili hkm-i kanun mucibince tfenk-
lerinde bulunan kurunlaryla ketfeynleri orta
yerini nian alarak u suretle dahi hanedan-
Osmaniyeye bir byk hizmette bulunmu olur
lar ve bu yzden btn esdika memnun ve hin
leri dahi havf ve dehete drrler. Cenab-
Haktan daima ylece temenni buyurulup ara
sra dahi zihni igal eden ve ileride bir fesada
sebep olmas ihtimali bulunan u mel'unlarn
bu vehile kiirre-i arzdan vcutlar kalkarak fa
milyalarnn dahi istirahatini mucib olmu ola
ca ylece malmunuz olur.
Midhat Paa ile Damat Mahmut Celalettin Pa
alarn ayn gn boularak [mahnken] ld
rlmeleri.
Midhat Paann Taifdeki mezarnn alarak
kemiklerinin bir sandukaya konulmas ve Aksu
Vapuru ile Trkiyeye gnderilmesi.
Zamann cumhurbakan Celal Bayar dahil as
ker sivil devlet erkan ve halkn katld b
yk bir devlet treni dzenlenerek Midhat Pa
ann kemiklerini havi sandukamn stanbul
Hrriyet-i Ebediye tepesinde hazrlanan ant
mezarna konulmas.
11
---------- ------- -------- ---------------------- -- ------ N
THAF
Btn varln vatan ve milletin teali ve
tecedddne hasreyledii iin ehit edilen Sultan
Selimi Slisin hatra-i blendine, yine o maksad-
necibin takibi urunda ehit olan pederim Midhat
Paann u eserini ithaf ediyorum.
A.H.MDHAT
_________________________________________)
MDHAT PAANIN HATIRALARI 13
AL HAYDAR MDHATIN
NSZ
Hrriyete kavumamz ve Merutiyetin ilnnn yldnmne raslayan
u byk mill bayramda, ya hi dnlmemi veyahut pek az dnlm
olan babam merhum Midhat Paann bu eserini vatandalarmn ibret nazarla
rna ve basiretlerine arzediyorum.
Adalet, msavat, uhuvvet ve hrriyet esaslar zerine kurulmu meru
bir hkmet vcuda getirmek, mahkmu zevl olmak zere tannan Osmanl
Milletine yeni bir hayat vermek, asayi ve gvensizlik, adaletsizlik ve idare
sizlik sebepleriyle harabeye dnen mukaddes vatan imar ve ileri gtrmek
yce maksadyla krk be sene btn varl ile, btn dnceleriyle alan
ve bu uurda hayatn feda eden O Zt, bu gn resmen mahkm olarak yat
yor.
Bu kitap, marnileyhin resmen msumiyetini isbat, beraat ve tezki
yesi iin vki olacak teebbsn ilk admdr.
* * *
Bu eser Tif Kalesinde iddetli bir yasan, sk bir gzaltnn hkm
srd bir yerde kaleme alnmtr. Bu felaket hayatna ahit olan arkadann
ahadetiyle sabittir ki: Merhum babam bu eseri, muhafzlarn gzlerinden sak
layabilmek iin kaplara, pencerelere gzcler konularak, bir ayak sesi, kk
bir patrt ile kesilmek zere, binbir zorluk ve engeller karsnda yazlmtr.
Rahat bir dnme, mracaat edilecek bir vesika veya istiare edilecek
zevat gibi tarih yazmak iin gerekli art ve vastalarn yokluuna ramen,
merhum, krkbe senelik siys hayat ve idareciliini, mstebit ve zlim bir
hkmdarn korkak ve rezil hakimleri tarafndan verilen hkme kar mdata-
anmesini, ite bu artlarda yazmaya muvaffak olmu ve bu suretle son gnle
rinde bile vatanna hizmet etmitir.
* * *
Eserin bir ksmn emin bir vasta ile zmirde ailesine gndermi idi ki;
el yazs ile olan bu ksm kutsal bir emanet olarak bende sakldr.
Avrupada yaynladm kitabn 143 sayfas elimde bulunan bu ksm
dan vcuda gelmi olup dier bilgiler tarafmdan toplanarak eklenmitir.
Onu takip eden gnderdiklerinin ele geip gemedii hakknda bilgi
alamadklar iin, yazdklarnn geri kalan ksmn gndermekten vazgemiti.
Bununla birlikte her ihtimale kar eserin bir ka suretini bulundurmaya lzum
grdnden, elyazl olan asl nshalarndan baka, merhum Hayrullah Efen-
diye iki kopya yaptrmt. Asl kopyas hapishanede emin bir yerde sakl
iken, gece ehdetinden bir gn ncesinden, bilmem ne iin bulunduu yerden
karldndan cellatlarn ellerine gemi ve Sultan Abdlhamide gnderil
mi olmas muhtemeldir. Suretlerden birisi marnileyh Hayrullah Efendi ta
rafndan bir hurma kutusu iinde bu gn Balat Tekkesi eyhi Keml Efendi
ye" teslim edilmek zere kethdas Tuiaczde Mustafa Efendiye gnderil
mi ise de, eline gememitir. Dier sureti Fahri Beyefendi tarafndan, Taifde
Evrak Mdr Yardmcs Ali Vasfi Efendiye tevdi edilmi, adgeen de bunu,
mertiyetin ilnna kadar teneke kutu iinde toprakta gml olarak muhafa
za eylemitir.
* * *
te byk bir fedkrlkla kaleme alnan ve byk bir gayret ile koru
nan bu eserin yalnz Tabsra-i bret ve Lahika isimli ksmlar bu gn ya
ynlanyor. Eserde zikredilen baz Layiha ve takrirlerle mektuplar iin ayrca
bir ilave konuldu. Hapishane hayat hakknda merhumun ailesine yazlan mek
tuplar yeterli bilgi vermekle beraber, hayatta olan felket arkadalarndan al
nan szl bilgileri eklemek suretiyle bu ksm geniletilmitir.
Bu gn bu eseri yaynlayarak, Sultan Abdlhamidin emri ile Tif zin
dannda bodurulan rahmetli Midhat Paann unutulmu hatrasn yaad
mz u milli heyecan arasnda ihy etmek, bu suretle ehit merhumun msum
temiz ruhunun, her eyden ziyde sevdii milletinin sevinlerine katlmasn
istedim.
10 Temmuz 1325
|23 Temmuz 1909]
Ali Haydar MDHAT
Mi dhat Paa nn
Mukaddi mesi
Midhat Paann keyfiyet-i neetini bilmek isteyenler iin,
daha evvelden baz kimseler tarafndan marnileyhin terc-
me-i hali Trke ve Franszca olarak bir ka defa kaleme alna
rak yaynlanm ise de, bunun bir ksm ikiyz seksen iki [Hicr:
1282 - Milad: 1865/1866] ve biraz doksan tarihlerine [Hicr:
1290 - Milad: 1873/1874] kadar ahvl ve vukuat mbeyyin
olup, halbuki Midhat Paann asl mhim olan hizmetleri [hd-
meti] ve icraat o tarihlerden sonraki zamanlarda olduu ve hu
susiyle doksan senesi [Hicr: 1293 - Mild:1876/1877] Sul
tan Abdlazizin halinden doksan dokuz senesine [Hicr: 1299 -
Mild: 1881/1882] kadar zaman iindeki vukuat- acaibe, ma
rnileyhin hayatndaki en nemli sayfalar ithiva ettii cihetle,
kendisinin daha sonralar Tif klasnda mahbusluu ve bittabii
bo zamanlan arasnda bunlarn da yazlarak hayat hikyesinin
mkemmel ekilde kaleme alnmas birlikte bulunduu arkada
lar [rfeks] tarafndan arzu olunmutur. Bunun zerine ma
rnileyh, doum tarihi olan iki yz otuz sekiz [H:1238 M:1822]
senesinden, doksan sekiz senesine kadar [M:1881/1882] altm
senelik ahval ve vukuat ve devlet ilerinde zuhura gelen hizmet
ve icraatndan hatrlayabildii eyler kendi takrir ve ifadesi zeri
ne yazlp, ismi de TABSIR- BRETolarak konulmutur.
Bunda yazlp anlatlan hikayelerden mrnileyhin bida
yet halindeki hareketleri, ahlk ve saffeti, ayn devirde kendisi
nin ahvalini bilenlerin hz bir ou hayatta bulunan zevatn
malmu ve ahidi olduu eylerdir. Krkbe sene faslasz bir
mddetle Devlet ilerinde zuhura gelen hizmetlerinin derecesi
de eserleriyle meydanda ve sabit olduundan, hangi meselede
tereddde dlr ise, bu pheleri hle tatbik etmek pek kolay
dr.
u kadar ki, bu kadar senelik eser ve vukattan her birinin
gnleri ve aylaryla ve btn teferruat ile hatrda kalmas mm
kn olmad cihetle, bunlar yazlyor iken zaman ve mekanda
veyahut miktarnda phe uyandran eyler iin mahfuz bulunan
evrak ve kaytlara mracaat ederek dzeltilmesi lazm gelir ise
de, marnileyhin ve arkadalarnn mahbusiyet mddetlerinde
mracaat olunacak kayt ve evrak yle dursun, kendileri dini
hususlarda bile okuyacak kitap ve evrak- saireden ve aileleriyle
muhabere ve mektuplamadan bile memn olduklarndan dola
y, o gibi phe olunan eylerin tashihi mmkn olmayp, bunun
ise ekserisi tarih ve zamanla ilgili olmasyla ne vakit olsa tashihi
kabil olacandan, bu gibi zaruretlerden ve bir de gayet rahatsz
edici tazyikler ve ok gizlilik iinde kaleme alnmas cihetiyle
meydana gelen kusur ve hatalardan dolay, mtlaa edenlerin
af ve insafna mracaat olunur.
Midhat [Paa]
MDHAT PAA'NIN HATIRALARI 17
Birinci Blm
I MI lI AlllkVI I AN
K I V A L L
SONUNA KAI I AK
A\ l HAT PAA NI N
HAY ATI
Birinci Blm
DOUMUNDAN N VALL
SONUNA KADAR
MDHAT PAANIN HAYATI
MDHAT PAANIN
EVVELK HAYATI
Midhat Paa, Ruscukh Hac Ali Efendizde kadlardan El-Hc
Hafz Mehmet Eref Efendi isimli ztn sulbnden 238 hicr senesi
safer aynda [Ekim 1822] stanbulda dnyaya gelmi olup, doumun
da verilen isim ve mahlas Ahmet efiktir. 10 yanda Kuran- Keri
mi hfz ederek, ismine hafzlk eref ve fazileti dahi ilave olunarak Ha
fz efik denilmitir. 1249 tarihinde [1833/1834] ve Aa Hseyin Pa-
ann Vidin valilii srasnda babas Vidin Naipliine tayin olunduu
iin, onunla ve annesiyle birlikte Vidine gitmi, 1250 tarihinde
[1834/1835] yine onlarla beraber stanbula dnm ve Hfz efik
Efendi daha nce kitabetle ilgili tahsilini yapm olduundan, o vakit
Hariciye Nazr makamnda bulunan Reislkttap Akif Paann dela
letiyle Divn- Hmyn kaleminde memuriyete balam, [era ol
mu] ve anlan Kaleme mahsus olan divan hattn alt ay iinde tahsil
ederek, Usul-ti Kalem zre ehliyet gsteren ktiplere verildii gibi
adgeen Efendiye de Midhat mahlas verilmi olduundan ve o vakte
kadar bu isim, mahls olarak hi kimsede bulunmadndan, bu Hfz
efik isminin yerine kim olmak zere bununla anlmaya balanm
idi.
1251 tarihinde [1835/1836] babas Lofa kazas Niyabetine ta
yin olununca, oluk-ocuu dahi birlikte gitmekle Midhat Efendi za
20
ruri olarak ailesiyle birlikte Lofaya gitmi ve ertesi sene yine bera
ber olarak stanbula dnmtr. Arapa ilminin balangcna evvelce
Vidin ve Lofadaki cmilerde alm, lm bilgisinde kabiliyet ka
zanm olduundan hem Kalemdeki memuriyetine devam etmi, hem
de Arapa ve Farsa derslerini okuyup tahsile devam eylemitir.
Fatih Camiinde Dersim Toyranl Mehmet Efendi ve Zaral e
rif Efendi ve eyh Mehmet Efendi gibi hocalarn halka-i tedrislerine
dahil olarak nahiv, mantk, fkh ve hikmetle ilgili Arapay ve mehur
Kethdazde ve Murat Molla eyhi gibi mehurlardan ve dierlerin
den Farsay senelerce tahsil etmitir. Geri bir aralk yani 1254 tari
hinde [1838/ 1839] birinci mektep olarak tekil olunan Mekteb-i rfa-
niyeye Bb- l kalemlerinde ve tahsil anda bulunan ktiplerin
gnderildii srada Midhat Efendi de bu mektebe gnderilmi ve bir
mddet oraya devam etmi ise de, mektepte okunan dersleri kendisi
daha nce bitirmi olduundan, mektebi terk ederek yine Camideki
derslerine devama balam ve 1257 [1841/1842] tarihine kadar me
hur Mesnevihan Hoca Hsamettin Efendinin derslerinde dahi hazr
bulunmutur.
Bu mddet zarfnda Midhat Efendi yine kaleme devam terk et
meyip, 1256 [1840/1841] tarihinde Sadaret Mektub odasna naklede
rek,takati derecesinde bir miktar oraca art salanmsa da, geim s
knts kendisini maa tedarikine zorlam, o zamanlar tahsil ok za
mana ihtiya gsterdiinden tara memuriyetine raz olup 1258
[ 1842/1843] tarihinde 2.500 kuru aylkla am Tahrirat Katiplii yar
dmclna tayin olunarak iki buuk sene kadar orada ve Sayda eyaleti
hizmetinde kaldktan sonra stanbula dnm, ve ertesi bir ka ay
sonra da altmbir senesinde Sami Bekir Paann Divan Katiplii ile
Konyaya ve 1263 [1846/1847] senesinde yine adgeenle Kastamo
nuya gitmi ve 1264 [1847/1848] senesinde stanbula gelerek evlen
mitir.
O tarihlerde devlet rtbelerinin kymeti dolaysyla glkle
1259 [1843/1844] senesinde hocalk rtbesine ve bir sene sonra dr
dnc dereceye ve daha sonra nc dereceye nail olup, Kastamonu
dnnden sonra eskisi gibi tamamyla mektub odasna devam et
mekte iken, o zaman Meclis-i Vl maiyetinde bulunan Mazbata Oda
s, dier kalerf odalarndan daha itibarl ve mhim sayld iin, Mec
lis-i Vl reisi bulunan Rfat Paann yardmlaryla 1265 [1848/1849]
senesinde bu odaya nakletmitir. Aras ok gemeden de orada ykse
lerek 1266 [1849/1850] da ikinci rtbe ile bu kaleme Mmeyyiz ve
1267 [1850/1851] de mtemyiz rtbesiyle Bahalife tayin olunmu
tur,
O Sralarda am ve Halep mlhakat gmrkleri iltizamndan
dolay mehur Cezayirliolu Mgrd ile sarraf Misak (P arasnda
meydana gelen dava ortaya karak nem kazanm ve ara yerde Dev
let Hzinesinin 30.000 kese kadar akesi iliikte kaldndan, Midhat
Efendi hem bu iin tahkikine hem de Arabistan Ordusu Miri Kbrsl
Mehmet Paann mbalaal ekilde rivayet olunan kt hareket ve
icraatlarndan dolay bu durumun teftiine memur olarak gnderilmi
ti. Midhat Efendi buraya giderek alt ay gibi bir zamanda memuriyeti
ni tamamlam ve Hzinenin zayi olan parasn 1400 Kese [kise] faz
lasyla beraber meydana karm ve tahsil ettirmitir. Sarraf Misakn
5.000 kse [kese] kadar mektmat [gizlediini] yaptn ve ald
n [sirkat] bu teftile meydana karmtr. Mehmet Paa hakkndaki
tahkikatta ise, Drz meselesindeki tavr hatal bulunarak neticede g
revinden azledilmi olduundan Midhat Efendinin grevindeki i bu
baars, feyz ve refeti olarak Vkela-y Devlet tarafndan ve zellikle
Sadrazam Reit Paa tarafndan takdir edilmitir.
(1) Tanzimat dneminde genellikle gmrkler gayr mslimlerin idaresine
verilmitir. Reit Paa zamannda stanbul ve Beyrut dndaki gmrkler genel
likle ermeni tacirlerin elindeydi. (Cevat Eren, Tanzimat Mad. A., C.11 S.734)
(2) Kese [kise]: Osmanl tarihinde belli bir paray ihtiva eden mali bir kav
ram olarak kullanlmtr. Parann altn veya gm oluuna ve zamana gre de
ien bu para ls, nihayet beyz kuruta veya 5 Osmanl altnnda karar
klmtr. Mali muameleler yllardr "aka ve yk zerine kurulmu ve ilk bte
ler kese hesabyla yrtlmtr. Ancak 1877 ylndaki Osmanl Devlet btesi
kuru esas alnarak hesaplanmaya balanmtr. Osmanl mliyesinde trl
kese kullanlmtr. Kise-i Rm= miktar beyz kuru. Divan kese= mevcudu
drtyz onalt kuru. Msr kesesi, ise mevcudu altyz kuru.
1269 [1852/1853] da Reit Paa merhumun Meclis-i Vl riya
setine memuriyetinde, Midhat Efendinin kabiliyetini bizzat kendisi da
hi grdnden, ondan sonra gerek adgeenin gerek Ali Paa ve R
t Paa ve Rfat Paa gibi vkelnn gznden de kamamtr. Bun
dan dolay her birinin riyasetlerinde yaplan nemli toplantlarn zabt,
idare ve mzakerelerinde zellikle Midhat Efendi bulundurularak, bu
usul senelerce byle devam ettirilmitir. Hatta Krm meselesinin ba
langcnda Hariciye Nazr Rfat Paann konanda Prens Menikof
ile yaplan toplant konumalarnn zabta geirilmesine usulen Amedi
olanlar grevlendirilmek gerekirken, bu ite de Midhat Efendi bu
lunmutur.
ekip Paann riyaseti zamannda Meclis-i Vl yaz ileri, Ru
meli ve Anadolu itibariyle ikiye ayrlm olduundan ve bu ayrlmada
Midhat Efendi birinci rtbe ile Anadolu kinci Katipliine tayin oluna
rak bir mddet burada grev yapmakta iken 1270 [1853/1854] tarihin
de Kbrsl Mehmet Paa tekrar Bahriye Nezaretinden Sadarete getiril
mitir. Mehmet Paann daha nce Arabistan Ordusu Mirliinden
ayrlmasna Midhat Efendinin verdii Layiha sebep olduundan ve
Midhat Efendinin ykselmesini ekemiyen hasmlarnm da hakknda-
ki bir takm sulamalarndan dolay Paa bu suretle, Midhal Efen
dinin lekelenerek rtlmesini ve bunun da kabiliyet ve iktidarnn
dndaki baka bir greve tyini ile mmkn olacan dnm ve
bu da kendisinin meslek ve iktidarndan hari bir ie memuriyetle ha
sl olur zannedilmitir. O sralarda Rumelinin sa ve orta ksmlarnda
ve hususiyle Byk Balkanlarn her tarafnda ortaya kan haydutluk
ve yol kesme olaylar, ierde ve darda pek ziyade ehemmiyet kazan-
(3) medc, medi Kaleminin memuru demektir. med Kalem ise, za
mann Dileri Bakan saylan Reisi-kttab'n zel kalemidir. Bu Kalem zellik
le, her trl anlama, protokol, grme ve yabanc eliliklerle lgili dier yaz
malar idare eden ve evraklar saklayan bir daire idi. Osmanl Devletindeki harici
mnasebetlerin yazmalar ve ifreleri burada zlrd. Bu Kalem ayn za
manda Divan- Hmyun Kalemlerinin en nemlisi saylrd. Zikredilen toplant
da bu kalemden birisinin bulunmas gerekirken Midhat Paann bulunmas,
onun bu konudaki yeteneini gstermektedir.
23
dndan, bunun iin kuvvet ve hret sahibi birinin seilmesi lazm
gelirken, Bb- lden kimsenin haberi olmakszn bu ie Midhat
Efendi tayin olunmu ve kendisine icraat iin fevkalde bir yetki veril
mesi konusunda irade de alnmtr.
Bunun sebeb-i hikmeti mlm ise de, vazifenin kabul edilmeme
si de imknsz grldnden 1271 senesi Nisannda [1855 Mays]
Midhat Efendi ald emir gerei tevekklle hemen grevine gitmek
zere yola km ve alt ay kadar bizzat Balkan dalarnda ve maiye
tindeki askerle fevkalde bir alma ve gayret gstererek 284 ekiya-
y ele geirmitir. Bunlardan en ok cinayet ilemi olan drdn,
elindeki yetki emrini tatbik ederek muhakeme ettirmi, slimye ve Cu
ma ve umnuda hemen sormadan idam ettirmi ve 80 kadar ekiyay
da kree konulmak zere stanbula gndermitir. Dier ekiya hak
knda da kanunen ve alnan i tertibine gre muameleleri icra etmekle,
Devlete asl maksadn hasl olduu emniyet ve asayi tamamen yeni
den kurulmu ve Rumeliyi harap eden, dost ve dmann ikayet ve
silesi olan u haydutluk belsnn ortadan kaldrlmas, Midhat Efen-
dinin bu grevindeki hareket ve icraatlarnn tesiriyle olduu meyda
na kmtr.
Bu sralarda ise Mehmet Paann azli ile yerine Reit Paa Sad
razam olmu ve li Paada Hariciye Nezaretine gelmitir. Midhat
Efendinin Rumeliden dnmesiyle teebbsleri ve yaptklarna dair
verdii raporlar [layiha] zerine, Bb- lce Umum bir talimat kale
me alnarak, buna gre ceza hkmlerinin sorulmadan icrasna mezun
olmak artyla, Rumelinin her eyaletine bir reis maiyyetinde birer
muvakkat Meclis tayin edilmi ve Midhat Efendi iin de, Balkan eya
leti adyla bir memuriyet dnlerek hemen icraata geilmesi plan
lanm iken, Balkanlardaki eyaletlerin tefrik ve tahdidi hususunda zu
hura gelen zorluklar ve sonra da Vkelda vukua gelen deiiklikler
den dolay bu faaliyet geri kalmtr.
Midhat Efendinin Rumeli memuriyetinden dnnden sonra
meydana gelen byk zelzelede en ziyade zarar gren Bursa ahali-
(4) Bursa depremi 5 ubat 1855 tarihinde olmutur. Bu iddetli depremde
ehir iki defa sallanm ok sayda bina yklm ve 3.000 kadar insan lmtr.
(Bkz. G.A.Muhtar Paa, Anlar, Age.S.3).
sine iane temin etmek ve dalan ahaliyi toplamak greviyle Reit Pa
a tarafndan Bursaya gnderilmi, bu memuriyetini ifa edip dndk
ten sonra da, Meclis-i Vlnm o srada Rumeli ve Anadolu itibariyle
ikiye ayrlan yaz ileri eskisi gibi birletirildiinden, bu yeni tekilde
Midhat Efendi Meclise kinci Katip tayin olunmutur.
Reit Paa Sadaretten ayrldktan biraz sonra Msra gitmi ve
yerine Sadrazam olan li Paada harbiye sulhu iin Avrupaya gidip
sadaret kaymakaml ile o makama yine Kbrsl Mehmet Paa geldi
inden; adgeen, bu defa ki grevinde Reit Paa ve li Paa ve Ka
mil Paann yokluundan ve Midhat Efendinin aleyhinde bulunan
baz ekemeyenlerinin kkrtmalarndan istifade ederek, Efendiyi
[Midhat Paa] Bb- lden uzaklatrmak iin gene are aramaya
balam, nizam ve kanun d bir takm isnadlarla resm toplantlarda
bile tehiri yoluna gitmiti. snad olunan eyler, o tarihte bir takm su-
istimale uram olan iltizam [vergiler] ileri olup, geri bunun burada
geni olarak aklanmas konu dnda grnyorsa da, dourduu ne
ticeler ve muhakemenin cereyan tarz ve hkm pek mhim olduun
dan,'birazck anlatlmas lazm gelmektedir.
yleki; 1269 [1852/1853] tarihine kadar devletin maktuen ihale
ve iltizam olunan emval-i riyye ve rsmiyesini devlet memurlar
nn da stlenmelerine izin verilmesi, nizam ve kanun bir hak olma
syla, Vkel ve devletin ileri gelen memurlarnn resen ve mtere
ken iltizam iine girdikleri gibi, Midhat Efendinin de akraba ve ah
baplarndan baz kiiler ile bir ka kalem mukataaya katlm ve bil-
here, harp meselesinin k ile konulmu narhlarn ykselmesinden
dolay bu iten bazlar temett [kr] elde etmi olduundan, buras
kendini ekemeyen baz garezkrlarn hrs ve tamalarn [tamah] tah
rik ederek dedikolara sebep olmutu. 1269 [1852/1853] senesinden iti
baren memurlarn iltizam iine girmeleri resmen yasaklanm, dierle
ri gibi Midhat Efendi de tabii bu emirlere uymu iken, ibu yasakla
madan spnra mukalen mltezimine ihale olunan stanbul Balkhanesi
mukataasna da Midhat Efendinin ortak olduuna dair Kbrsl Paaya
malmat verilmi olduundan ve bunun Devlet nizamna aykr bir ha
reket bulunmas sebebiyle, anlan Paa bunu vesile sayarak Midhat
Efendi hakknda gereksiz szlerini ve isnatlarm gittike oaltmt.
25
Geri bu gibi asl olmayan eylerin bir ehemmiyeti olamaz ise
de, Sadaret makamnda bulunan bir kiinin bunu ileri geri resmi ma
kamlarda tekrar tekrar ortaya atmas ve etrafnda bulunan dalkavukla
rn da bu sulamalar abartarak iln etmeleri, ii bilen ve bilmeyen
adamlarn arasnda bu szlerin dolamas, Midhat Efendinin bulundu
u makam iktizasnca ok ar geliyordu. Bundan dolay Midhat Efen
di, Meclis-i Vkelya bir ok istidalar vererek muhakeme talep etmi,
Kbrsl Paann ise kendine verilen mulmatlara gvendiinden, s
tanbulda bulunan btn Vkela-y Devlet ve nazrlar, Meclis-i V
lya celp ve davet olunarak byk bir Muhakeme Meclisi tekil olun
mu ve mmaileyh Efendinin [Midhat Paa] muhakemesi icra olun
mutur.
Kbrsl Mehmet Paann vekilleri tarafndan belirtildii vehi
le, muhakemede ilk evvel sz konusu olan Balkhane mukataasndaki
^ irket maddesi olup, hakikati anlalmak zere mltezimin ve mte
ahhidi olan sarrafn getirilmesi ile ifadeleri tetkik ve iltizam senetle
riyle belli evraklar incelendiinde, bu ite iddia olunan irketin katiy-
yen asl olmad meydana kt gibi, gerek umumen iltizam madde
lerine mteallik hususlarda ve gerek dier hususlarda Midhat Efen
diye sorulacak bir ey olmad anlalmtr. Mahkeme bu sylentile
rin nereden km ve kimlerin haberi zerine bina edilmi olduunun
aratrlmasn ve rivayet eden baz sarraflar Meclise getirilerek soru
turma yapldnda kimisi inkr ederek kimisi nereden duyduunu ha
trlamadn syleyerek, hasl iki gn btn dairelerin tatil edilme
siyle Meclis-i Vlda bil cmle Vkel nnde yaplan muhakeme de
isnad edilen suun srf gareze dayand ve iftira olduu meydana k
mtr. Bunun zerine toplantya son verilmek zere iken, Kbrsl
Mehmet Paann vekili tarafndan bu i iin baka bir ahit daha oldu
u sylenerek ertesi gn ahit olarak Meclise getirilen mltezimlerden
(5) Mukataa, slm ve Osmanl devlet idaresinde, belli arazilerin belli bir
bedel mukabilinde muvakkaten kiralanmas anlamnda kullanlmtr. Baz mu-
kataalar yllk, bazlar kayd hayat artyla verilebilirdi. Mri mukataalarn ma
den, tuz, balk, prin gibi eitleri de vard. Tanzimattan sonra vergileme usulleri
deitirildiinden, mukataa usul de tarihe karmtr.
Halit Bey, konu dnda olarak Midhat Efendi aleyhinde irtikapla ilgili
bir takm eyler sylemek istedii halde, yaplan savunmadan sonra
adgeen kii bir mddet sustuktan sonra, en son cevabnda:
Vallahi dediim eylerin hi birinin asl yoktur. Bana byle
sylemekliimi emir ve tlim ettiler, onun iin syledim.
diyerek yalan ahadete geldiini Mecliste takdir ve itiraf etmi oldu
undan mevcut Vkel hayret ve teessf ettiklerinden hemen ekil
miler, meclis dalm ve Halit Bey yalanc ahitlik yaptndan o
mecliste kanunen cezas hkmolunarak doruca oradan hapse gnde
rilmitir. Muhakemenin cereyan tarz ve sonucu efkr- umumiyenin
dikkatini ekmesiyle, Midhat Efendinin hl ve sfatn bir kat daha te
mize kararak kader ve hretini artrm, hasmiarn malup ve
mahcup etmitir.
Aras ok gemeksizin Reit Paa ve Ali Paa ve Kmil Paann
avdet ederek eski makamlarna gelmi olduklarndan Midhat Efendi
evvelkilerden daha fazla olarak cmlesinin gzne girmitir. 1273
[1856/1857] tarihinde harp meselesinin bitmesiyle dahili meselele
rin dzenlenmesine sra gelmi, epey zamandr eyaletlerdeki valilerin
kt hl ve hareketlerinin duyulmasyla, nce bunlarn tahkik ve te
mizlenmesi iktiza etmi olduundan, Halep tarafna zmirli Emin
Efendi gnderilirken Silistre Valisi Mirza Sait Paann ve Vidin Valisi
Muammer Paann ahvalini tahkike de Reit Paa tarafndan Midhat
Efendi seilip gnderilmi ve o srada Trnovada Bulgarlar tarafndan
karlan hadiselerin nlenmesi ve dzeltilmesi de kendisine ilave bir
grev olarak verilmitir.
Mirza Sait Paann kt hali, dairesi halk ile eyalet defterdar
nn irtikaplarna gz yummasndan ibaret iken, dierlerinin irtikp ve
cinayetleri mahkeme ile ortaya karlm olduundan, Sait Paa ev
velce azledildii gibi, bu ilere karanlar dahi kanun cezalara arpt-
(6) Burada kastedilen 1853 - 1856 yllar arasndaki Krm Harbi olarak bi
linen Osmanl - Rus savann bitmesidir. Osmanl Devleti 4 Ekim 1853 tarihinde
resmen Rusyaya sava ilan etti. Rumeli, dou ve Krm cephelerinde sren sa
va 1856 da imzalanan Paris Anlamasyla sona ermitir.
alarak, lzumlu evraklar takdim olunmu ve bu i bittikten sonra,
Midhat Efendi Trnovaya dnerek orada kan olaylar da kolayca d
zelterek, buradan Vidine gemi ve Vidin eyaletindeki kt idarenin
temelinde Muammer Paann oraca yetersizlii grldnden, Adli
ye ve Belgradck [Belogradck] ve Lum [Luma, lom] kazalarndaki
Bulgarlarn kandrlmalar ve yabanc devletlerin tahriklerine kapla
rak hkmet ve devlete kar koymalarndan kaynakland anlal
mtr. Hatta Adliye kazasnda hkmet yle dursun oraya hizmet
iin bir zaptiye neferi [jandarma] bile gidemez duruma gelmiken,
Midhat Efendi bizzat bu kazaya giderek ve o ky bu ky dolaarak
meydana getirdii efkr- umumiye sayesinde, hkmet memurlar
yerlerine gnderilerek asayi ve idare yeniden tesis edilmitir.
MDHAT EFENDNN
AVRUPAYA SEYAHAT VE
SEBEPLER
Midhat Efendi belirtilen bu grevlerini baar ile yerine getirdik
ten sonra stanbula geri dnm ve evvelce mahallinden gnderilen
evrak ve raporlar Meclis-i Vlda ve Meclis-i Vkelda [Bakanlar
Kurulu - Kabine] tasdik olunup, Midhat Efendinin baarl hizmetleri
ve hareketleri takdir edildii iin bundan bir mkafaat beklerken; Si-
listreden ayrlm olan Mirza Sait Paann ve Silistre Kaymakaml-
ndan azledilen brahim Paann Mabeyn-i Hmayna yaknl
olan baz vkelya mensubiyetleri dolaysyla bunlarn hkmn boz
mak Midhat Efendinin grevinden dolay bunlarn azledilmeleri, kr
gnlk ve kzgnlklarna sebep olduu iin Sultan Abdlmecid merhu
ma ikayette bulunduklarndan, Midhat Efendinin tahkikat ve icraat
Mabeyn-i Hmyn tarafndan kabul edilmeyerek red olunduktan son
ra ve yeniden tahkikat yaplmas iin devlet ileri gelenlerinden Fahret
tin Efendi fevkalde maa ve harcrahla tekrar gnderilmitir. Lkin
bu yeni memur, Midhat Efendinin alma ve icraatnn bir harfini bi
le deitirmediinden, yaplan ikinci tahkikat boa gitmi ve evvelki
grleri zerine ne hkm verilmise, Bb- Al tarafndan aynen icra
olunmu ve bu yzden,
El-hkku ya'lu vel yii'l aleyh [Hak stndr, onun stne
klamaz.]
maksad yerini bulmu ise de, bu yaplanlardan Midhat Efendinin ka
ramsarla kaplmas ve o esnada Reit Paada vefat ettiinden, Mid
hat Efendinin bir mddet Avrupada seyahat ederek nefes almas iin
yeni Sadrazam li Paa aracl ile izin alarak 1274 [1857/1858] tari
hinde Avrupaya gitmitir.
Devlet-i Osmaniyenin bulunduu mevkii ve ilerinden dolay
devlet grevinde bulunanlarn Fransz lisann bilmeleri ok lzumlu
ve hususiyle Bb- Alde ve siyaset ilerinde bulunanlara gre byk
bir mecburiyet olup, fakat Midhat Efendinin tahsilde bulunduu za
manlarda umumun istei olmadndan ve tahsil ve tedris bile ok zor
olduundan zarureten Franszca renmeye muvaffak olamamt.
Kendisi otuz be yana gelinceye kadar o lisandan bir kelime bilmedi
i halde, Krm meselesinden sonra Devlet muameleride grlen ve
gnden gne artan tecrbelere gre, Devlet memurlar iin mutlaka
Franszca lisann ve muamelat bilme ihtiyac iddetli ekilde ortaya
kmt. Bunun zerine Midhat Efendi kendini zorlayarak Meclis-i
Vl'ca memur olduu yazmalar ve sair tahkikat ileri arasnda bu
lisan dahi mmkn mertebe renmi ve bu cihetle de Avrupa seya
hati. bu lisannn ilerlemesine yardm etmitir.
Midhal Efendi all ay kadar zaman iinde Paris. Londra. Viyana
ve Belika taraflarn dolaarak bu seyahatmda Avrupann medeni
eserlerini ibretle grdkten ve bunlarn sebeplerine dair mmkn ol
duu derecede malmal edindikten sonra stanbula dnm ve 1275
[1858/1859] senesi iinde Meclis-i Vlnn Bakatipliine ykselmi
tir.
MDHAT EFENDNN
VEZRLK RTBES
VE
N VALL
Bir zaman sonra Kbrsl Mehmet Paa yine Sadrazam olmu ise
de, bu defaki memuriyetinde artk Midhat Elendi ile uramak yolunu
brakarak bilakis dllendirilmesi tarafn tutmutur. O sralar Rus
yann Bulgaristan politikas uyarnca bu havalideki Devlet-i Osmani
ye aleyhinde ileri srlen ikayetleri zerine tahkikat yapmak ve Av
rupa kamu oyunu temin eylemek iin anlan Sadrazam, bizzat Rusuk,
Vidin ve Ni taraflarna giderek vaki icraatyla bir takm memurlar
sorguya ekip deitirdii gibi, Ni eyaletine de Rauf Paazde Osman
Paay tayin eylemiti.(7)
O arada Ni Bulgarlarnn Srbistan katlma fikirleriyle ou
Srbistana g edip geri kalanlar da fesat kartrma niyetinde olduk
lar cihetle, eyaletin her taraf bir ihtill karkl iinde olduundan
Kbrsl Mehmet Paa, Osman Paann da idaresinden memnun olma
d iin daha oralarda iken mnasip ve muktedir bir vali gnderilme
sine adeta mecbur kalmt. Midhat [Efendinin iktidar hakknda ken-
(7) Kbrsl Mehmet Emin Paa nc sadarete balamasnn ertesi g
n fevkalade yetkilerle bir heyetle [31 Mays 1860] Rumeli teftiine kt. ay
lk bu gezi srasnda heyetinde Mslmanlar yannda Bulgar, Ermeni ve Rum
memurlar da vard. Gezide Varna. Rusuk, umnu, Vidin, Sofya blgeleri dola
larak halkn ikayetleri dinlendi. Anlaldna gre, halkn zulm ve yolsuzluk
lara urad belliydi, ancak, Mslman ahalinin belki Hristiyanlardan daha faz
la gadre urad tesbit edildi. Midhat Paa'nn bahsettii tefti seyahati budur.
Midhat Paa bu srada Meclis-i Vl Bakatibi idi ve vezirlik rtbesi verilerek Ni
Valiliine 4 ubat 1861 / 23 Recep 1277 de tayini kararlatrld. (H.entrk,
Bulgar Meselesi S. 164-165)
diinin daha nce bu blgelerde kazand tecrbeye gre ve bu defa
Rusuk ve Vidin taraflarndaki seyahatnda Midhat Efendinin evvelce
iki defa oralarda yapt memuriyet ve icraatlarnn inceliklerini de an
lam olmasndan dolay, anlan Efendinin vezirlik rtbesiyle Ni Va
lisi tayin olunmasn Mbeyn-i Hmayna ve Bb- lye bildirerek
ardndan kendisi stanbula geri dnerek ibu iratnm ehemmiyetini
ifahen de teyid eylemi idi. Her ne kadar Sultan Abdlmecid mer
hum, yukarda tekrarland gibi bir aralk baz yaknlarnn almala
ryla Midhat Efendiye krlm ise de, sonradan yaplan icraatn hakl
ve yerinde olduu, hizmeti ve iktidar liyakati Padiahm nezdinde de
anlaldndan, 1277 senesi Recep aynda [Ocak-ubat 1861] Midhat
Efendi vezirlik rtbesiyle Ni Valiliine tayin olunmutur.
Bu tayin ilk bakta Midhat Efendinin ilerleme ve ykselmesi
demek ise de, Kbrsl Mehmet Paa (9) tarafndan tayin edilmesini d
nen kiiler arasnda deiik ekilde yorumlanmt. Kimisi, Sadraza
mn Midhat Paa hakknda gemite yapt muamelelerin haksz oldu
unu sonradan kendisinin de anladn ve hem kamuoyundan zr di
lemek hem de yetenekli bir vali idaresinde Ni Eyaletini korkulu hal
lerden kurtarmak niyetiyle yaplan bu tayinin hayrl olduunu syle
milerdir. Kimisi de, bunun tam tersi ve kt niyetli olarak, Ni eyale
tindeki Bulgarlarn fikirlerinin ok bozuk olmasyla, eer memurlar
deitirilir ve Ni blgesine 10 tabur asker gnderilerek Srbistana kar
hudut eyaleti de bir ka bin muvazzaf erle sarlsa bile yine Srbis
tana gn arkas kesilememi ve eyaletteki slm ahalinin gvenlii
btnyle bozulmu olacandan orasnn nasl olsa elden kmasnn
kuvvetle muhtemel olacana inanyorlard. Ayrca Midhat Paann
oraya tayiniyle, evvelce aleyhinde yaplamayan garezkrlklarn tekrar
(8) Hatratta vezaret rtbesinin tarihi 1277 Recep verilmekte. Bu tarih 23
Recep 1277/4 ubat 1861 olacaktr. (H.entrk, Age. S. 164)
(9) Kbrsl Mehmet Emin Paa, 1813 ylnda Kbrsta domu, Akka Mu
hafzl (1844), Halep Valilii (1850), Arabistan Ordusu Mirlii (1851) Edirne
Valilii ve Meclis-i li Tanzimat Reislii (1855) gibi nemli grevlerde bulunduk
tan sonra, defa sadrazamlk makamna getirilmitir. Tanzimat dneminin ilk
nesli arasndaki devlet adamlarmzdandr. 9 Eyll 1871 de vefat etmitir.
MDHAT PAA-NIN HATIRALARI
31
ortaya kaca iddia edilmi ve ok kimse de bunun doruluuna
inanmt. Fakat Kbrsl Mehmet Paann meslek ve ahlakn yakn
dan tanyanlarn doru ve muvazeneli muhakemesine gre marni
leyh, temiz kalpli, hayrsever bir devlet adam olduu, fakat her duy
duu sze inanarak aniden sinirlenmek gibi byk bir kusuru da bu
lunduundan, Midhat Paa hakknda gemiteki muamelelerin kendi
ne yakn baz garazc kimselerin eseri olduunu sonradan kendisi de
anlam ve artk insaf ve adaletle davranarak meydana gelen olaylar
tamir etmek yolunu tutmu olmas, akla daha yakn grnmektedir.
Her ne ise Midhat Paa memuriyetine balamak iin hareket edip
Nie vardnda, eyaletin her taraf nizam ve babozuk askerlerle
evrili olduu halde, kasaba ve kylerde bulunan Bulgarlarn yine bir
yandan Srbistana g etmekte olduunu ve slm ahaliden hi kimse
nin silahsz ve arkadasz kasabadan dar kamadn ve eyaletin
her tarafn haydutlarn kapladn, slam ve Hristiyanlarn birbirleri
ne gvenlerinin kalmadn grmtr. Geri bu durumun men ve s
lah ve her taraftaki asayiin disiplin altna alnmas asker kuvvetiyle
olursa da, blgede lzumundan fazla asker bulunduu halde bu fena
lklarn gittike artmas, bu hadiselere bir baka yollardan tedbir ve a
re aranlmas gerektiini gsteriyordu. u halde bu olaylarn ortaya
kmasna vesile olan sebepler neler ise nce onlarn bilinip ortaya
konmas ve buna gre yeni tedbirler alnmas gerei ortaya kyordu.
Kasaba ve kylerde olan Bulgarlarn ileri gelenlerini ve slm ahali
den de lzum grlenleri Midhat Paa ararak defalarca mnferiden
ve toplu olarak grmeler yapm ve alnan ifadelerden ortaya kan
malmat mcmeleye gre: Memleketin hi bir yannda araba ileye
cek ose yolu olmayp mahsln tanmasnda halk eitli zorluklarla
karlamakta ve bir ka yldan beri artan ekiyalk ve yol kesme bela
lar ile de btn btn muamelata gelen durgunluk herkesi fakirletir
mi ve ahalinin bir ka yllk vergisi toplanamayarak kalmtr. Ayrca
iftlik sahiplerine de on milyon kurutan fazla borlan biriktiinden,
ahalide tam bir karamsarlk hasl olmutur.
Halbuki eyaletin bitiik komusu olan Srbistanda, her taraf
muntazam yollarla imar edilmi olup, emniyet ve asayi de mkemmel
olduundan, btn Bulgarlar bundan dolay Srbistana g etmek ve--
32
yahut oraya iltihak etmek arzusunun bundan doduu ve hkmet ta
rafndan bunlarn slh ve aresi aranlacak yerde, Bulgarlar gten
caydrmak iin hudut boylarndaki Bulgar kylerine yirmier otuzar
nefer muvazzaf asker konulmu ve bunlarn da ou Bulgar evlerine
yerleip sahipleri akta kaldndan, bu durumun da herifleri bir kat
daha ge zorlad anlalmtr.
Bunun zerine Midhat Paa tarafndan btn ileri gelen ahali
tekrar toplanarak her ne istiyorlarsa yaplaca ve iki seneye kadar ge
rek Hzineye ve gerek iftlik sahiplerine <l0) olan borlarndan kurtar
lacaklar ve ekiyalk belsnn tamamen yok edilecei taahht edile
rek, buna mukabil kendilerinin de istenilen teklifat hizmetlerini yerine
getirmelerinin art olduu anlatlarak, onlar da bunu yapacaklarn ka
bul ve taahht ettikten sonra hemen o gn kylerdeki muvazzaf asker
ler kaldrlarak harlar kesilmi ve yerlerine gnderilmitir. Bir ka
gn sonra Ni-Sofya yolunun Ni tarafndaki osenin yaplmasna ba
lanm ve eyalet dahilinde bulunan haydut ve ekiyann yakalanmas
iin her tarafa mteaddit kollar yollanarak yakalanp getirilenlerden
Nide bulunan geici Mecliste kanunen cezalarna hkmolunan cina
yet ilemi kiilerin cezalan derhal infaz edilmitir.
Dier taraftan iftlik sahiplerinin Bulgarlarla olan hesaplar in
celenmek zere evvelce Kbrsl Paann emriyle kurulmu Komis
yonlarn kararlan derhal uygulamaya konulmutur. Geri bu icraatlar
efkr- umumiyeyi birden bire tatmin etmemi ise de, bir dereceye ka
dar heyecan ve kaynamay durdurarak ilerisi iin mit vermi ve hat
ta bu teebbsler arasnda Midhat Paann nereyledii umum landa,
Srbistana geceklerin gizli kamalarna hacet kalmamas iin "her
kim gidecekse hkmete izin verilmitir. diye haber yaylarak, bila
(10) Osmanl Devletinde fethedilen topraklar umumiyetle devlet mlkiye
tinde idi. Buradaki iftlik sahipleri belli blgeleri, mukataa karl devletten kira
layanlardr. zellikle Balkanlardaki iftlik sahipleri, sonradan bir nevi aalk d
zeni (Gospodarlk) kurarak kyly ezmiler ve adeta kleletirmilerdir. Bilhas
sa Rumelideki ba gsteren isyanlarn temelinde, iftlik sahibi olanlarn bu uy
gulamalarnn yatt belirtilmitir. [Bkz. Halil inalk, Vidin Gospodarlk Rejimi ve
lgas, (Osmanl mparatorluu) stanbul 1996 S. 115 vd.]
33
kis gn arkas kendiliinden kesilmi ve bundan sonra giden olma
mtr.
Ahalinin slahat fikirleriyle istenilen idarenin meydana gelmesi
ne en tesirli are ve tedbirin bu yolda yaplacak icraatlar olduunu ar
tk gerei gibi anlalmt. Her eyden evvel yollarn yapm ve onar-
mna gayret gsterildiinden, ilk sene epeyce ose yollar yaplm ve
evvelden 150 kyye(ll) yk gnde bir yere tanrken, ose yolda
br araba ile 500 kyyenin bir gnde tanabildiim Bulgarlar grp
faydasn anlaynca, yollarn oalmasn kendileri de istemilerdir.
Ertesi sene her tarafn yollarna birden balanlm, Ni'den Kumano-
vaya kadar 24 saat ve gene Ni - Sofya yolu ile Pazarck snrna ka
dar 30 saat ve Sofyadan Dobnicc yolu ile Selanik snrna kadar 18
saat ve ehirkyden [Pirot] sveti Nikola Balkan yolu ile Lum kaza
sna kadar 24 saat mesafeleri olan geit yollar tanzim ve tesviye olu
nup nehirler zerine yaplan kk ve byk birok kprlerden baka
Morava nehri zerine de kpr ina edilmi ve yollarn emniyeti
iin lzumlu yerlere ve zellikle Balkanlardan Srbistan snryla ge
en.obren yolu zerine gayet salam ve dayankl karakollar ina
edilmitir.
Geit yollarnn kolaylk ve emniyeti dolaysyla ahalinin mah
sullerini ve ok miktardaki arap mamulatn Selanik, Manastr ve Fi
libe taraflarna tamaya baladklarndan ticaretleri genilemi, o za
mana kadar Tuna nehri yoluyla gerek Avrupadan ve gerek stan
buldan Nie ve Niden oralara gelip-giden eya ve yolcu mecburen
Srbistan zerinden gelip geerken, yeni alan obren yolu sebebiyle
o ticaret de beri tarafa gemi olduundan, yani ok ksa bir zaman
iinde vaziyetler deiip herkeste bir ilerleme midi domu ve evvel
den Srbistana g edenler de geri dnmeye balamlardr.
Bu suretle grlen kalknma faaliyetlerinin en byk balangc,
yollarn dzenlenmesi ve bir de eyaletteki haydut ve ekiyaln yok
edilmesiyle ticaretin canlanmas meselesi olduu gibi, sair i ve icraat
larn da halkn houna gitmesi ve memleket refahnn artmasna ok
(11) Kyye: okka, 100 dirhem
etkisi olmutur. zellikle Nide devaml olarak bulunan bir ka bin
svari ve piyade askerini barndracak yeteri kadar kla olmadn
dan, askerlerin ou hanlara ve ahali hnelerine konularak ok fazla
kiralar dendii halde sahiplerinin ikayetleri de bitmiyordu. Bu mah
zuru da ortadan kaldrmak iin ahalinin gayret ve yardmyla kasaba
nn dnda bir alay svari ve bir tabur piyade barnabilecek bir krgir
kla yaptrlp alt ayda tamamlanm ve crm ve cinayet ileyenlere
mahsus elverisiz ve harap olan hapishane yerine yeniden bir hapisha
ne binas yaplm ve yeni yaplan oselerde posta ve yolcu tayacak
bir araba irketi kurularak iletmeye almtr.
Nive [Niava] nehrinin her yl tamasyla memleketin bir ks
mn basp byk zararlar verdiinden, memleketin ortasndan bir ka
nal [hark] alp bu zarar nlenmitir. Dier taraftan hkmete idare
ekli daha disiplinli ve dzgn bir hale konulmak iin Merkez Odas
namyla bir Cemiyet kurularak, gece gndz her saatte ba vuranlara
kaps ak olmak zere belli kaide altna konulmutur. Ayrca Keth
da ve Kavas ve Kavasbalk gibi hizmetler kaldrlarak yeni kurulan
Zaptiye idaresine devredilmi ve memlekete bilinen bir takm zararl
adetler de kaldrlarak mesela, evlenme ilerinde israfn evlenmeye en
gel olduu anlalarak bunun iin meru snrlar dairesinde yeni ekil
tayin olunmutur. slam ve Hristiyan baz kimsesiz ve yetim ocuklar
urada burada srnp mahv ve telef olduklarndan, byle kimsesiz
ve aciz ocuklarn toplattrlp, hayrseverlerin yardmyla bir yer yap
trlarak tahsil ve terbiyelerine bakmak, sanat retmek iin hocalar ve
muallimler tayin olunduu gibi, geim ve idareleri iin lzumlu vri-
dat da tedarik ve tahsis olunmutur.
Yetim ve kimsesiz ocuklarn bu ekilde yetitirilmeleri, slah,
muhafaza ve terbiyeleri yolunda herkese kabul edilen hayr ve men
faat cihetiyle, bu husus bittabii herkesin hamiyyet ve mrvvetini celp
etmesiyle idare ve iletilmesi iin gerekli olan varidat gnden gne
oalm ve varidat arttka ocuklarn says da oalp yzleri at
ndan. bu i bizim memlekette yeni kurulan ve benzeri de olmayan
bir ey olduundan mnasip bir isim bulunup konulamamt.
Nihayet Kuran- Kerimden ne hkm zuhur ederse bu ismin
konulmas uygun bulunduundan ve estaizii-billh : Ve yeselneke
ani l-yetma kul islahm lehm layr yet-i cellesi zuhur etmekle,
buna uyularak Islahhane ad verilmi ve bundan sonra dier mahal
ler ve vilayetlerde de buna benzer olarak yetimlerin terbiyesi iin a
lan byle yerlere aynen bu Islahhane ismi konulmutur.(12)
MDHAT PAANIN HATIRALARI_______________________________ 35
(12) Sana yetimlerden sorarlar. De ki: Salh ve Islh onlar iin daha ha
yrldr.
PRZREN EYALETNN
N EYALETNE
BALANMASI
Yukarda yazl tesisat ve icraat ile Ni eyaleti sene zarfnda
beklenenin stnde intizam ve gelime gstererek belli bir dzene so
kulduu halde, ona civar ve hudut olan Prizren eyaletinin bilakis
kt idare dolaysyla her taraf bozulmu, pek ve Yakova ahalisi ve
Malisye kabileleri [Arnavut malisrler, kyller] vergi ve asker ver
medikleri gibi Yakovallar da hkmet memurunu kovmu ve pek
ahalisi oradaki Asker Hastaneyi bastktan sonra orann kaymakam
ahin Beyi de kurunla vurarak adeta isyan etmilerdi. Bu durum V-
kela-y Devletin nazar dikkatini ekmi, Prizren Valisi azledilerek bu
eyalet tamamyla Ni eyaletine balanarak Midhat Paann idaresine
(13) Prizren halen Makedonyada Arnavutlarn ounlukta olduu bir
ehirdir. Midhat Paadan nce mstakil eyaletti. Bir mddet Ni eyaletine bal
kaldktan sonra, 1ubat 1877 de oluturulan Kosova vilayetinde sancak merke
zi oldu. Yakova, Luma[Lum], Kalkandelen ve Gusine vilayetin kazalar idi. Koso
va da Midhat Paann Sadraml srasnda vilayet oldu ve valilie Kamil Paa,
vali mstearlna Hristiyan Arnavut Vaso Efendi getirildi. Bu durum Mithat Pa
a ile II. Abdlhamid'in arasnn almasna da sebep oldu. Prizren ehrinin asl
nemi, 1877-1878 Osmanl - Rus savandan sonra blgenin Karadaa brakl
mas srasnda siyasi bir merkez olmasyla ortaya kt. 1878 Kasmnda Arna-
vutlar burada toplanarak Prizren Arnavut Birliinini kurdular ve reislie Mderris
Prizrenli mer Efendiyi getirdiler ve mcadele ile Karada kuvvetlerini blgeden
kardlar. Blgenin bir ksmn Karada a teslim iin Bb- lden gnderilen
Abdullah Paa Arnavutlar tarafndan ldrld. Prizrendeki olaylar epey devam
etti ise de, Arnavutlarn asl amac bamszlkt. Karada istemedikleri gibi,
OsmanlIy da istemiyorlard. Berlin Anlamas sonras Rumeli elimizden kn
ca, bu blgeler Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan arasnda paylald. (Bkz.
Skender Rzaj Midhat Paa'nn Rumelide Vilayetler Kurmas, UMPS. Tebli,
TTK. Ankara 1986 S.62)
verildiinden, bizzat oraya giderek anlan eyaletle de slahata balanl
mas Bb- Alden kendisine bildirilmi ve emredilmiti.
Burada yerlemi bulunan halk Arnavut olduundan ve bunlarn
daha evvelki hareketleri bilindiinden zerlerine dier vilayetlerden
gnderilen askerlerin iddetli muamele gsterildike Arnavutlarn da
fkesini artrarak daha ziyade ba kaldrmalar malum olmasyla bu
defaki hareketleri zerine, birden bire iddetle hareket etmekten ise
bunlar muhalefete ve isyana sevk eden vesile ve sebeplerin aratrla
rak onun slah aresinin aranlmas daha doru bir yol saylarak, Mid
hat Paa, asker kuvvetler kullanlmasn en sona brakarak Niten
yalnz bir blk svari nizamiye askeri alarak Prizrene geldi. Geldi
inde pek, Yakova, Malisya ve Ragova ve dier mlhakat reislerini
oraya arp toplayarak yaplan grmelerden ve baka yerlerden
alnan bilgilerden, ahalinin bu derece sert ve honutsuz ve ikide bir
devletin dzeni ve kanunlarna kar gelmelerinin en byk sebebinin
Arnavutlar arasndaki kan davalar olduu anlalmtr. yle ki, bu
kan davas ok kere aileler ve nesillerden miras kalan kiisel bir d
manlk halinde devam etmekte ve her iki taraf birbirinden korunmak
iin silah tamaya mecbur kaldklarndan, silah tama adeti kk
ocuklara varncaya kadar umum bir ihtiya haline gelmiti. Bu se
beple zerlerinde devaml silah bulundurmakla, kendilerinde fazla bir
kuvvet duymalar tabii saylacandan herkesin istedii eyi yapmas
ve istemediini geri brakmas, kanun ve nizamdan ziyade silahn kul
lanmas tabiat ve alkanlk haline gelmitir.
Bununla birlikte bu Kiga Arnavutlar sadk ve iyi niyet sahibi
insanlar olup, yalan sylemek, sznden dnmek ve bir de mal ve rza
dokunmak en byk cinayetlerden saylm olduundan, idarelerine
verilen memurlarn bir ksm bu temel esaslara ters iler ve ahlakta bu
lunduklar ve hususiyle r ve vergi toplanmasnda ve askere alnma
da pek ok suistimaller yaplm olmasyla, btn ihtiyalarnda silaha
sarlmaktan baka merc bilmeyen halk, bu zulmlere kar da silah
kullanm olduundan btn fenalklarn bundan doduu anlalm
tr. Midhat Paa'da meselenin tedbirlerini dnrken, bu sebeplerin
dzeltilmesinde aramak lzumuna inanmtr.
Bunun zerine toplanan resa ve mera ile defalarca yaplan g
rme ve mzakereler sonunda, kendilerince yaplmas mmkn olan
emirlere uymalar taahht edilmi olduundan, Midhat Paa tarafndan
tecrbe mahiyetinde baz eylerin yaplmas teklif edilmitir. Bunlar
dan birincisi, istisnasz btn ahalinin silah tamasnn yasaklanmas.
kincisi ldrme ve yaralamaya dair gemi davalarn mnasip bir di
yet denerek bar bir zmle bitirilmesi. nc olarak askeri
kuralara icabet edilmesi. Drdncs bakiye emvl-i mriyenin den
mesi. Beincisi Askeri Hastaneyi basan ve pek kaymakamn vuran
kimselerin hkmete teslim edilmesi. Almcs kabul etmedikleri yeni
zabtiye kararlarnn tamamen yerine getirilmesi. Yedincisi ise Hristi
yan ahaliye ve Yakova ile pek arasndaki Dican manastrna Msl-
manlar tarafndan mdahale edilmemesi meselesidir.
Belirtilen bu hususlar, resa ve mera tarafndan ounlukla ka
bul edildii halde, geri Malisrler [Arnavut kylleri] kabul etmek
istememiler ise de, bunlar da gnlk devaml uramalar sonunda
ve tehditle onlar da yola getirilerek, bu konuda kendilerinden yazl
olarak taahhtname alnm ve icraatn sonuna kadar rehin olarak ver
dikleri adamlar alkonularak, hemen o gnden itibaren gerekli al
malara balanmtr. Bu yaplanlardan sonra, eyaletin btn ahalisi si
lahlarn karm, pek ve Yakovada kurulan komisyonlar marifetiy
le, kan davalarndan cinayet iin 4.000 ve yaralama iin 1.000 kuru
sulh bedeli [diyet] alnarak, drt bine yakn dava drt ay iinde sulh
yoluyla zmlenmi ve geri kalan ksmlar takside balanarak her
tarafta tahsilatana balanlm ve ayrca Zabtiye Askeri Tekilatnn
kurulmasna da giriilmitir. pek askeri hastanesini basan on iki kii
reislerinin [res] verdikleri sz zerine 10 gn iinde yakalanarak
Prizren'c teslim edilmitir. Velhasl verilen taahhtler harfi harfine tat
bik edilmi, sadece kaymakam vuran kiiler Bosna taraflarna kam
olduklarndan yalnz bu husus hakknda gereken yaplamamtr.<l4)
(14) Midhat Paa'nn bu vilayetteki baarlar AvrupalIlar tarafndan takdir
edildii gibi, Padiah tarafndan da Liyakat Madalyas verilmitir. (Takvimi Vekyi
S.624). Berlin Anlamas ile Ni Srbistana braklnca Trkler Niden ayrldlar.
Bu sralarda Nide 18 cami, 4 hamam, 1 hastane, 14 fabrika, 4 kla binas, 14
ibtidai mektep, 8 muallimli 1 rdiye, 1 kilise ve bir havra vard. 1870 nfus sa
ymnda 30.000 yetikin nfus vard. (A. Cevat Eren, A. Ni Maddesi C.IX
S.297).
MDHAT.PAA'NIN HATIRALARI 39
Bu iler arasnda Midhat Paa bizzat Yakova ve oradan pek ta
rafna giderek oralarda da lazm olan eyleri yaptktan ve bir mddet
ten beri isyanda olup bu defa verilen szlerin dnda kalm olan s-
tenk, Istralca ve Ragova blgesi ekiya ve etelerinden 44 kii kolayca
yakalanarak Nie gnderilmitir. Bundan sonra Sancakta yaplacak
er ve balanan yollarn tamamlanmas o vakitki Prizren Mutasarrf
Nazif Paaya havale edilerek skp yoluyla Nie avdet etmi ve
Midhat Paa bu yolculuk ve memuriyetinin btn masraflarn 24.000
kuru olmakla, mezkr mebla mal sandndan almtr.
kinci Blm
TI I NA VAL L
VE
I I *A-Y I M] V I I I
K Y ASET I I 0NEA1
43
kinci Blm
TUNA VALL
VE
URA-YI DEVLET RYASET
DNEM
VLAYETLER USULNN HDSI
VE NMUNE OLARAK
TUNA VLAYETNN KURULMASI(15)
Prizren eyaletindeki ihtilf bu suretle nlendikten ve asayi faz
lasyla salandktan sonra, Ni eyaleti yl iinde pek ok ilerliyerek
hlen ve mlken kamu dzeni takdir kazand cihetle, evvelki gibi
yabanclardan ve Srbistan cihetinden tahriklere mteallik eylerin i
kayet vesilesi yaplarak kullanlan szlerin arkas kesilmiti. Ancak
(15) Vilayetler usulnn getirilmesi, li ve Fuat Paalarn Osmanl idare
sistemine eki dzen vermek amacyla dndkleri bir sistemdir. Bunu uygula
mak iin setikleri kii de Midhat Paadr. Vilayetler Nizamnamesine gre, r
nek olarak kurulan ve idari yapy eyalet sisteminden vilayet sistemine geirmeyi
amalayan bu almann ilk rnei Tuna Vilayeti projesidir. Bu vilayetin arazisi
bugn ki Bulgaristandan daha byk ve nfusu 3 milyondan fazlayd. Vilayet
merkezi Rusuk olup 7 sancak ve 48 kazadan ve 6 bine yakn kyden ibaretti.
Varna, Tulca, Rusuk, Vidin, Trnova, Ni ve Sofya sancak merkezleri yapld.
Tuna Vilayet Umumi Meclisinde 14 Mslman ve 14 Hristiyan aza vard. Ancak
Vilayet idare Meclisinde 7 Mslmana kar 4 Hristiyan bulunuyordu. Midhat
Paa bu vilayette gerekten nemli iler baard. Bundan en ok rahatsz olan
da, Pan-Slavizmin ve Bulgar bamszlnn kkrtc Rusya Elisi ignatiyef idi.
Vidin ve Silistre eyaletlerinin hl ve idareleri uygunsuz olup bu iki
eyalette ve bilhassa Balkan cihetindeki Bulgarlarn maduriyet ve
mazlumiyetlerine dair Ruslarn Avrupaya duyurduu ikayetler o
almt. Merhum Ali Paa ile Fuat Paann Mebsan Meclisine ba
lang olmak iizere, bir mddetten beri tasavvur ettikleri Vilayetlerin
Usl daresine dair almalarda, Midhat Paann Ni eyaletindeki
baarl icraat ve tecrbelerinden yararlanmak ve birlikte mzakere
lerde bulunulmak zere 1280 senesi iinde [1863/1864] Midhat Paa
telgrafla acele olarak stanbula arlmt.
Midhat Paa stanbula geldiinde Sadrazam Fuat Paa tarafn
dan kendisine verilen izahata gre, Silistre, Vidin ve Ni eyaletlerinin
birletirilerek Tuna Vilayeti adyla bir vilayet tekil olunmas ve bu
nun iin husus nizamlar getirilerek tecrbe ve noksanlar tamamlan
dktan sonra, dier eyaletlere temil edilerek Tuna valiliine Midhat
Paann memuriyeti Vkel Meclisinde kararlatrlm, Padiahn
irade-i seniyyesi alnm ve sra nizamnamelerin hazrlanmasna gel
miti. Fuat Paa ile Midhat Paa geceleri ba baa vererek, vilayet he
yetlerinin tekiline dair bir Nizamname(l6) kaleme alnm ve Meclis-i
Vkel tarafndan tasdik edilerek hemen yrrle konulmasn temi-
nen Padiahn iradesi de alnarak, 1281 senesi [1864/1865] ... ayndan
itibaren mezkr vilayet tekil olunarak valilii Midhat Paaya veril
mitir.
Vilayet Usul, devletin mlk idaresini ve mliyesini intizam ve
disiplin altna almak ve belli bir nizama sokmak niyetiyle dnlm
bir sistem olup, bu icraatn devlet ve ahali zerinde iyi ve faydal neti-
(16) Tekil-i Vilyt Uslne gre yeni Vilyt Nizamnamesi hazrlannca
eski eyalet usulne son verildi. Eski sistemde Eyalet, vilayet ve kaza meclisleri
hem idari ilerle ve hem de yargsal ilerle urayordu. rnein hukuki ve cezai
davalar da idarenin ileri arasndayd. Yeni vilayet usulnde hem bir miktar yar
gsal grevler idareden ayrlm ve hem de yeni kurulan idari birimlerle ilerin
merkezi bir sisteme balanarak glendirilmesi, asayi, imar ve kalknma ileri
dzene sokulmak istenilmitir. Demokrasi tarihimizde fevkalade bir nemi haiz
olan bu mehur nizamnane kuvvetler ayrl ilkesinin ilk olarak merkezde deil
de tarada uygulamaya konulduunu gsterir. Nizamnamenin neir tarihi: 13
Ekim 1864 (Danimend, Kronoloji, age. c.lV. s.226]
eler douraca belli olduu halde, zamann eyhlislm Saadettin
Efendi ile Fuat Paa arasndaki anlamazlk ve kiisel dmanlk y
znden yalnzca umumun faydasna olan bu eserin Fuat Paa zamann
da ve onun yardmyla meydana gelmesini ekemiyerek bu karar en
gellemek istemilerdi. Hatta Vkeldan baz kimseler de, bu dzenle
menin fiilen icrasn ve ondan maksat olan neticenin husuln mit et
mediklerinden ve kesin olarak tatbikinden beklenen neticelerin elde
edilmesinden umutlu olmadklarndan onlar tarafndan da pek ok iti
razlar yaplmt. Ne varki, Fuat ve Ali Paalar bu kararlarndan dn
drmek mmkn olmad gibi Midhat Paann niyet ve azimetini te
hire de muvaffak olamadklarndan, Midhat Paa vilayet nizamlarnn
hepsinin icras iin bln mesuliyeti zerine alarak Tunaya azimet
eylemitir.
Yeni Vilayet Usulne gre, eyalet birletirilerek sancak ve
kaza ve nahiyelerinin yeniden dzenlenmesi ve blnmesi iin vilayet
hudutlarndaki alt bin kadar kyn mevkilerine gre yeniden ayrlma
s, ve ilhak, kaza kaymakam ve nahiye mdrlerinin seilmeleri,
meclislerin kurulmas ve zaptiyesinin tertibi ve mliyenin ve memur
larnn nizamnameye gre dzenlenmesi hususlar gayet zor ve byk
bir itir. Midhat Paa gece gndz bunlarla urarken ve bir taraftan
da eyaletin cari ilerini yrtmekte iken, vilayel merkezi idarecileri
olmak zere stanbuldan seilerek tayin olunan memurlarn iinde,
vilayet usulnn aleyhinde bulunan kiilerin seilip gnderilmesiyle
ve bunlardan Rusuk Naibi Sruri Efendi ile Vilayet Mektupusu Se-
nih Efendinin vilayet nizamlarnn icrasna meydan vermemek iin ka
mu oyunu fesada altklar, Mfetti-i Hkkm Nazif Efendinin de
bunlara uyduu haber alnmtr. Fesat niyetleri baz hareket ve fiille
rinden de ortaya km ve hatta Vilayetler Usulne gre Naiplerin
mahkemede yalnz bana davalara bakmayp Temyiz Meclisine me
muriyet eylemeleri icap ellii halde, Sruri Efendi mahkemeyi lerk et
meyerek yanna gelenlere Vilayet Usulne gre mahkemelerin kapan
mas ve eriat hkmlerinin kaldrlmas gerekiyor gibi szlerle bir ta
km safdlane halkn kafalarn kartrm olduundan slm ahali ara
snda mnasebetsizlik yaratmaya rnak kalm iken, Mft Mehmet
Efendinin vaaz ve nasihatyla teskin edilmi olup, bu kiilerin bu ha
reketlerine, stanbuldan gelirken muhalifler tarafndan, zellikle Sa
adettin Efendi (X1) tarafndan verilen talimatlarn sebep olduuna p
he olmad cihetle kendilerinden emniyet mnselip olmu ve evvelce
Tuna vilayeti dahilindeki baz blgelere iskn edilen erke muhacir
lerinin isknlarna memuren gnderilmi olan Nusret Paada, btn
erke ve Nogay muhacirlerinin, meskun olduklar mahallerin hk
metleri haricinde ve kendi idaresinde bir baka devlet tebas sayla
rak, btn ida ilerini kendi zerine almt. Hatta crm ve kabahat
ten hapse den baz muhacirleri, bizzat hapishaneye gidip kaplarn
krarak zorla almak istedii ve hkmetin bu gmenlerin ilerine ka
rmasn tanmadndan, Vilayetler daresi Usulnn kurulmasyla
bu imtiyaz ve ayrcaln elinden kacan grd iin, o da dier
muhaliflerle birleerek zorluklar karmaya balamtr.
Bu kadar dmanca saldrlar karsnda teebbs olunan byk
ilerin yaplmas mmkn olamayacandan, bunlarn hepsi hemen
kovularak stanbula iade edilmi ve yerlerine baka mnasip kiiler
tayin edilmitir. Bylece hi bir zorluk kmadan vilayetin tekilat ve
dzenlenmesine geilerek alt ay iinde yaplacak esas iler tamamlan
m ve bu mddet iinde meydana getirilen Vilayet dare Heyeti, dev
lete istenilen ekle tamamen uygun olarak kurulduundan, Tuna vila
yetinin benzeri olarak ayn esaslar zerine Edirne ve sonra Halep eya
letleri de vilayet eklinde tekilatlandrld gibi, bu usul az zaman
sonra dier eyaletlere de tamim olunmutur.(1
(17) Saadettin Efendi, 1858-1863 yllar arasnda Meihat maka
mnda bulunan Osmanl eyhlislamdr. Kadlk mesleinden yetiip
Meclis-i Vl yeliine kadar ykselmitir. Sadrazam Fuat Paa ile gei
nememesi azline sebep olmutur ve 5 yla yakn eyhlislaml vardr.
nl Osmanl eyhlislam ve Tact-Tevarih yazar Hoca Saadettin
Efendinin soyundan gelmektedir. 1866 ylnda stanbulda lmtr. Mid
hat Paa Tuna valisi olduu srada, Saadettin Efendi meihat makamn
dan azledilmiti. Dolaysyla Paa, burada greve gelmesinden nceki
anlamazlklar belirtmi olmaldr.
(18) Tna Vilyeti Nizamnamesinin tam metni iin Bkz. Dr. Hdai en-
trk, Bulgar Meselesi, TTK. Ankara 1992, s.253-271.
MEMLEKETN MARI
REFAHIN ARTMASI VE
HALK N BAZI
TEEBBSLER
Vilayet dare Uslnn byle yeni ve dzgn bir hale konulma
sndaki asl maksat, memleketin kalknmas, ahalinin refahnn yksel
mesi [tezayid-i servet] ve saadet iinde yaamasdr. Ana Nizamna-
mede de belirtildii zere, yaplan btn bu iler, yani kylerde ihti
yar heyetlerinden balyarak her kazada idare ve dava meclisleri adyla
heyetler kurulmas ve bunlarn sancaklardaki Meclislere ve onlarn da
tamamiyle vilayet merkezine balanmas ve ylda bir kere Vilayet Ge
nel Meclisinin toplanmas, vilayet muavini ve merkez mutasarrf, ya
banc ileri ve nafa mdrleri namyla deiik memurlar tayin edil
mesi gibi icraatlarn hepsinin asl maksad imar ve kalknmaya hizmet
etmek iin kullanlacak vastalardr. Bunlarn asl maksatlarna uygun
kullanlmas, vilayetin ye ahalisinin mran ve asayiini tamamlayacak
tedbirlerin alnmas valinin grevi bulunduundan, evvelce Ni eyale
tinde ose yollarnn ve bir de ticaretteki emniyet ve kolayln mem
leket kalknmasndaki hzl etkileri byk tecrbelerle grldnden,
bu iki husus dier ilerden ne alnarak hemen almaya balanlm
tr. Menafii Sandklar, Tuna ticaret gemileri ve irket arabalar ile s
lahhane ve fabrika, hastane ve hapishaneler ve hkmet binalar gibi
imar almalar da birbiri ardndan vcuda gelmitir. Hasl Midhat
Paann buuk yl iinde, vilayeti dahilindeki memleket ve ahali
sinin refah ve kalknmas fevkalade ykselmi ve bu ilerlemenin tabii
sonucu olarak hzinenin varidatlar da yzde elli nisbetinde artmtr.
Yaplan eylerin tamamn saymaya ve dkmn yapmaya bu
kitabn [mecelle] tahamml olmayp, fakat Tuna vilayeti, dier vila
yetlere rnek alnarak oralarda meydana getirilen icraat ve sair btn
muameleler ve talimatlar esas alnm ve ortaya kan eserler dost d
man herkesin kabulne mazhar olmu ve Avrupada bile hret kazan
m olduundan u halde kalknmaya [imar] sebep olan eylerin en
nemlilerinden bir nebze bahsetilmesi mnasip grlmtr.
Bunlardan birincisi ose yollarnn yapm olup geri yol ve
kprlerin inaat iin Nafa Nezareti tarafndan karlm kanun ve
nizamlar malum ise de, bu mevzuata gre ahaliden para toplanarak yol
yaptrlmas veyahut yolda almak iin nfus bana belli gn tahsis
ve taksimi kabil ise de, bundan netice alnamadndan, Nide tecrbe
ve icra olunduu gibi, yaplacak yolun llmesi ve bu yoldan istifade
edecek ahalinin nfusuna nisbetle taksim ve bu hesapa bir ky ahali
sinin ileyecei yol nerede ve ne miktar ka zira*19îse, kyl tara
fndan gn iinde gidip yapmalar kendilerine teklif olunarak yaptrl
mas gayet nemli bir kaide olup bu usl kyllerin miza ve tabiatna
daha uygun geldiinden ve Ni tarafndaki yollar bu ekilde yaptrld
gibi Tuna tarafndaki yol ve kprler hususunda da bu kaide uygu
lanmtr. Geri kpr masraflar ounlukla kasabalardaki zengin ki
ilere ykletilerek sene iinde vilayetin her tarafnda muntazam o
seler ve pek ok sayda kprler yaptrlmtr ki, Ni blgesi de dahil
olarak hepsi hesap edilirse, ose yollarnn uzunluu 3.000 kilometre
ye, byk - kk kpr says da 1.420 adedine ulam olup kpr
lerin en by Yantara zerindeki Bele kprs olup bykl ikin
ci derecede saylan kprlerin en by de Morova ve Iskr nehirleri
zerindeki be tane kpr bulunmutur.
kincisi ise emniyet ve asayi meselesidir. Rumelide haydutluk
ve yol kesme olaylarnn en ok yaand yerler Byk Balkanlarn
iki taraf olmakla beraber, hicr yetmi bir senesinde [1854/1855] Mid
hat Paanan muvakkat memuriyeti esnasnda Silistre eyaleti ve slim-
ye sanca taraflar bu gibi muzr ekiyadan temizlenmi ve Ni blge
sinde de asayi tamamen salanm idi. Ancak Vidin ve Silistre ve Tr-
nova ve tslimye taraflarnda hkmet memurlarnn gz yummasyla
(19) Zira: Osmanl dneminde ve douda kullanlm bir uzunluk ls
birimi. Parmak ucundan dirsee kadar olan kol boyu uzunluu esas alnmtr.
68 santimlik uzunlua arn, 60 santimlik uzunlua endaze deniliyordu. Mimar
arn ise 75.8 santim idi. Mimar arnna ayn zamanda zira da deniliyordu.
yeniden bir ok ekiya tremi ve o blgedeki emniyet ve asayi orta
dan kalkmt. Vilayetin asker ve zaptiyesi, bu defa yeni vilayet kurul
ma usulnden dolay gayet dzgn ve disiplinli bir ekle girdiinden,
bu kuvvetlerle ekiyalarn yok edilmesine nem verilerek az vakitte
kk ve arkas kesilmi ve vilayetin her tarafnda emniyet ve asayi
tamamen salanmtr.
Uimciis Menafi Sandklarnn [Yardm Sandklar] kurulmas
dr. iftilerin daima muhta olduklar bor para iin zarureten tefeci
lere [murabahaclara] bavurduklar ve ar ve fahi faiz yknden do
lay mahsullerinin faydasn grmediklerinden ve memlekette Avrupa
gibi dk ve mutedil faizli bor para verecek bankalar tekilini temin
eyleyecek derecede henz istidat olmadndan, Midhat Paa Ni vali
liinden beri buna bir are dnmekte idi.
Bu defa vilayetlerin yeniden tekilatlanmas srasnda bu mese
leye de yeni bir yol bulunmutur. yle ki; Kokoroz [msr] mahsul
dierlerinden daha bereketli olup, ok kyler dahilinde sahipsiz kal
m arazi bulunduundan bir ky ka hane ise ve hane bana yarm
dnm hesabiyle bo araziden yer ayrlarak, bo veya sahibi belirsiz
arazi yoksa bu oranda bir tarla kiralanarak kylerde kokoroz ekilmi
ve bunun ihtiya gsterdii almalar Mslman kylerinde tatil g
n olan cuma, Hristiyan kylerinde ise tatil olan pazar gnleri btn
ahali tarafndan imece usuliyle yaplmak ve mevsiminde mahsul top
lanmak zere planlanmtr. bu ziraatten ne miktar mahsul elde edil
mise ky ihtiyar meclisleri marifetiyle toplanp bal olduu kaza
merkezine gtrlerek, idare meclisi nezaretinde orada mzyede ile
satlmak ve bir kazann dahilindeki btn kylerinin bu ekilde satlan
kokoroz [msr] paralar ne miktar olmu ise, her kaza merkezinde bu
parayla Yardm Sand [Menafii Sand] adyla bir sandk kurulmu
tur.
Bu Sandk, tccardan olup kyllerin itimat ettii bir Mslman
ve bir Hristiyan kiiyle ve bir de kuvvetli kefalete balanarak grev
verilen devaml bir ktibin idaresinde bulunacak ve haftada bir veya
iki defa kasabann pazarna raslayan gnlerde Sandk alacakt. O ka
zann kylerinden olup yalnz iftilik yapanlara, sandktan ake istik
razna ayan bulunduu, ky ihtiyar heyelinin sandktan bor para ala
bileceine dair tasdikli belgeleri zerine, nihayet 2.000 kurua kadar
ve aylk % 1faizle bir sene mddette geri denmek zere kredi verile
bilecekti. Bu Sandn sermayesi ahalinin mal olup, her kyn hisse
miktar belli ve kaytl olduundan her sene hesab grlp faizlerden
ne miktar para dyorsa, her kyn sermayesine isabet eden mikta
rndan te ikisi, ahalinin istidasyla evvela bu kye eme, mektep ve
kaldrm gibi imar masraflarna harcanmak zere kendilerine verilecek
ve te biri Sandn ana sermayesine eklenecekti.
Bu ilerin btn usul ve esasn belirleyen tafsilatl bir Nizamna
me yaplp, btn sandklar iin zel mfettiler tayin edilmiti. Bu
usule dayanlarak yaplan muameleler ile vilayet kazalarnda bulunan
Yardm Sandklarnn [Menafi Sandklar] (2<)) umum sermayesinin
miktar sene iinde 300.000 liray gemi ve bir ka yl sonra gaze
telerde yaynlanan bir hesabnda, bunun 500.000 liraya ulat grl
mtr.
Kylerin ahalisi kalknabilmek ve ziraat yapmak iin muhta ol
duklar akeyi bu ekilde kolayca borlanarak, dier yandan yaplan
ose yollarnn verdii kolaylklarla mahsullerini emniyetle istedikleri
yerlere istenilen miktarda tayabiliyor olmalarndan dolay, zellikle
bu asl konuda yani yol, emniyet ve menafii sandklarnn saladk
lar kolaylklarn tesiri olarak btn vilayet halknn az zamanda ka
zand refah seviyesi, komular olan Srplarn ve Ulahlarn bile hase
dini ekmitir.
Drdnc olarak Tuna ticaret vapurlar meselesi gelmekte olup,
herkesin bildii zere Tuna nehrinin deniz ticaretine asl elverili olan
yerleri Vidinde aadaki taraf olduundan, bunun bir taraf Memle-
keteyn ve dier taraf Osmanl topra olduu halde, iki tarafn da gz
yummas sonucu nehir ticareti tamamen Avusturya vapurlarna kal
mtr. Gerekten de onlarn bu ticaret kuvvetiyle vardklar noktada
onlarla rekabet mmkn deilse de, hi olmazsa Vidinden seneye ka
dar vilayet kylarna Osmanl vapurlarnn ilemesi kabil olmu ve
(20) Bu konuda hazrlanan 17 Rebuylevvel 1284 /18 Temmuz 1867 ta
rihli Nizamnamenin tam metni hakknda bkz. Midhat Paa nn kurduu Memle
ket Sandklar, Seil Akgn, UMPS. Tebli, TTK. Ankara, 1986 S.185 vd.
Midhat Paa tarafndan lzumlu vapurlarn tedariki iin mnasip kar
lk bulunmasna'allarak, ncelikle Karasu ve sonradan Cuma pa
nayrlarnn dzenlenmesi almalarna da balanmtr.
Yani bu panayrlardan evvelkisi her yl yamur mevsiminde
aldndan ya ve amur iinde kalyor, Cuma panayr ise kasabann
dar ve elverisiz sokaklarnda kuruluyor olmasndan dolay bu mah
surlarn giderilmesi iin oralarda mnasip bo arazi zerine mal ve ti
caret eyasnn korunmasna yaryacak modern panayr yerleri ve ge
rekli binalar yaptrlm ve Karasuda panayr yerlerinin satndan ve
alnan harlardan 3.000 liraya kadar bir temett temin edilmitir. Cu
ma panayr yeri ise, 100.000 zira (2I) dan fazla bir alan zerinde, bi
nalar ve dkkanlar yaplarak bir takm yerlerinin beheri zira ile yarm
liradan bir liraya kadar bir deer ile satlmaya balanmasyla topunun
hayli ey tutaca anlalmtr.
Bir de Trnova iinde slam ve Hristiyan kyleri arasnda m
terek olan ve baltalk denilen koruluun mtereken kullanlmasnda,
iki taraf arasnda her sene bir ok cinayetler ileniyor ve kavgalar k
yordu. Taraflar arasndaki tecavzlerden koruluk bile harap olduun
dan btn ahalinin rzas ile koruluk bundan byle Selvi kazasndaki
ahaliye verilmi ve her kyn nfusuna blnerek tapu senediyle ve
birer bedel karl olarak halka verilmek suretiyle hem korularn ge
limesinin hem de devaml kan kavgalarn son bulmasnn salana
ca dnlerek, bu ekilde zmlenmesi Vilayet Umumi Meclisi
tarafndan da tasvip olunmutur. Bu iin fiiliyatna hemen geilerek,
ilk olarak ayrm ve datm yaplan Dobreval isimli korudan 4.000 li
ra kadar para [ake] toplanm, gerek bu konunun dier benzerleri
hakknda da uygulanmasndan ve gerekse Cuma Panayr arazisinin
satlmasyla elde edilen para ile Tuna iin tedarik ve satn alnacak va
purlarn parasn karlayacak sermaye hasl olduu anlalm oldu
undan, bu paralar karlk tutularak, nce Ni ve Seyyare ve sonra da
Sofya ve daha sonra da Midhat Paa ismindeki vapurlar satn alnarak,
(21) Bugnk llere gre pazar yerinin 78 dnmlk bir alan kapsad
anlalmaktadr. Zira=78cm.
dare-i Nehriyye namyla bir de idare heyeti kurularak vapurlar alt
rlmaya balanm ve Midhat Paadan sonra vapurlarn says artrl
mtr.
Beinci konu [madde] irket arabalar meselesidir ki, bu araba
lar daha nceleri Nide kurulmu olduu halde, daha sonra vilayetin
her tarafna yaylm olan ose yollarndan dolay, ibu Araba irketi
geniletilerek vilayet dahilindeki her mevkiye ilemek zere bir ok
yerlerde merkezler ve duraklar yaptrlm, Rusukta irketin mal
olarak bir fabrika ina olunup, gerek bir yerden dier yere yolcu ta
yan ve gerekse kasaba iinde kiraclk eden araba ve faytonlar orada
yaplmaya balanmtr.
irketin beher hissesi 20 lira kymetinde olarak alan ve hisse
lerinin toplam 250 hisseden ibaret olduu halde az zamanda ilerliye-
rek hisse bana senede irket idaresi taralndan ikier lira temett da
tld gibi, Midhat Paa Badat valisi iken kendine gnderilen def
ter kaytlarna gre, irketin Fayton ve adi araba olarak yz bu kadar
arabas ve 500 batan ziyade mevcut beygiri ve Rusuk ve Trnova ve
Gabrova ose yollan zerinde bir ok binalar olup en dk kymetle
hepsinin bedeli toplam 10.000 liradan fazla takdir ve tahmin olunmu
tur. bu irketin gerek yolcularn tanmas [iyb zehb], gerek pos
talarn tanmas hususunda salad fayda ve kolayln derecesi her
kes tarafndan kabul edildii gibi, usul ve kurallar, idaresi ve dier
hususlar dahi ikiyz yetmi maddeyi havi detayl ve acklayc bilgi
ler, mufassal olarak matbu Talimatnamesinde belirtilmitir.
Altnc konu Islahhneler meselesidir ki, evvelce birinci defa
olarak Nide kurulan Islahhnenin daha mkemmeli saylmak zere
Rusuk ve Sofya'da Mslman ve Hristiyan kimsesiz ve yetim o
cuklar toplanarak birer Islahhane yaplp, ocuklarn talim ve terbiye
sini renecekleri sanatlarn kurallar ve hareketlerini gstermek zere
bir Nizmnme yaplm ve TUNA gazetesi namyla nce Tuna vila
yetinde kurulan vilayet gazetesinin hkmet ve ahalice lzumlu olan
sair matbuatn baslabilmesi iin modern makinalar getirtilerek bir de
matbaa kurulmutu. Rusuk Islahhanesi ocuklarnn rendikleri ter
zilik ve kunduraclk ve irketin Araba Fabrikasnda araba yapm gibi
sanatlardan baka, ocuklardan bir takm da matbaaya alnarak mret
tiplik ve tabasmacl [litorafyaclk] sanatlarnda yetitirilmi ve
Sofya Islahhanesi uha Fabrikas yaplmaya elverili olduundan,
oras iin de Viyanadan mahsus makinalar ve ustalar getirtilerek,
mevcut ocuklardan ekserisi iki yl iinde muallime muhta olmaya
cak derecede bu sanat renerek usta olmulardr.
Bu yerdeki Islahhnelerin her birinde mevcut olan ocuklarn
says yz elliden ikiyz elli kiiye kadar olup, devaml masraflarn
karlamak zere Ni Islahhnesi iin tedarik ve tahsis edilen irad yl
lk 200.000 kuru raddesinde olduu halde, Rusuk Islahhnesi vila
yet merkezinde bulunduundan varidat tedariki daha kolay olmakta ve
Varna demiryolunun inaat srasnda Flezagrad ve Iklar istasyonlar
civarnda Islahhne hesabna olarak 200.000 kuru harcanarak yaplan
krgir zahire ambarlarnn senev 100.000 kurua kiraya verilmesi gibi
baz nafa vesilelerinin tesadf eylemesiyle Rusuk Islahhnesinin se
nelik varidat 300.000 kuruu geiyordu. Bundan dolay sonradan bir
de kz slahhnesi dahi ilave klnm ve fakat Sofya Islahhanesinin
varidat, yani irad muayyeni gerekli ve istenen dzeye ulamamsa
da, fabrikasnda ylda 30.000 metreye kadar kaba uha [uka] imal
olunup hayli temett [kr] braktndan, orasnn da mecburen gelirini
azaltmtr.
Yedincisi ekes ve Tatar gmenlerinin iskan meselesidir. Ye
ni vilayet tekilinden evvel gelmi olan muhacirlerden Ni eyaletine
gnderilenlerin orada mnasip kyler kurularak isknlar saland
gibi, Silistre ve Vidin eyaletlerine gelenler de o vakitler iskn memuru
bulunan Nusret Paa tarafndan kurulan kylere yerletirildiinden is
kn bakmndan yaplacak bir ey kalmamt. Ancak vilayet dahilinde
bulunan muhacirlerin kadn ve erkek says 350.000 kiiye varp, bun
larn iinde i gremeyecek sakatlar, ihtiyar ve hasla, dul ve yetim ile
Islahhelere alnamayacak yata zayf ocuklar olmasyla bunlar na
faka ve beslenmeye muhta olduu gibi, devlete kurulan kylerde ca
mi. mektep gibi eyler yaplmak, hoca ve imam gnderilmek de l
zumlu olduundan ve muhacir takm gelilerinden itibaren on sene
mddetle ar vergisinden muaf ve mstesna klndklarndan ve mu
afiyet mddetinin bir ka senesi gemi olduu halde ilerinde ziraate
balayanlar az ise de, bunlarn kendi rzalaryla mahsullerinden re
karlk bir miktar ey alnrsa, hem kendi ihtiyalar bununla ifa kl
nr ve hem de r hususunda eski ve yeni ahali arasndaki karklk
da ortadan kalkm olurdu. <22)
Binaenaleyn muhacirlerin ulem ve mers marifetiyle buralar
kendilerine anlatlp efrad raz edildikten sonra, o vakit Rusukta bu
lunan ve muhacir ileriyle grevlendirilen kurmay subaylarmzdan
akir Beyin, ki imdi Mir akir Paadr bakanlnda bir da
re Komisyonu kurularak bu komisyon vastasyla muhacir r top
lanm ve bunun miktar, dorusu pek hatrmda kalmam ise de, tah
minen ilk senesi sekiz on yk kuru miktarnda idi. Bu miktar ancak
birinci derecedeki zaruri ihtayalara yeterli olacandan bunun kar
lk alnmasyla aciz erkek ve kadnlarla ocuklardan ianeye muhta
olanlara yevmiyeler tahsis olunarak biraz kylere mektep ve cami ya
plarak ilk sene byle gemitir. kinci sene rn miktarnn artmasy
la yevmiye de artrlm olduundan ve sair kylere umumen okullar
yaplp hocalar tayin edildikten baka, vilayette iyilik ve hayr severle
rin yardmlaryla kurulan yedi adet hastaneden Rusuk, Tulcu [Tulca],
Plevne ve Sofya hastanelerinde olan hastalarn ou gmenlerden ve
slahhanelerdeki ocuklarn bir takm da bunlardan olmakla, gmen
lerin aar haslatndan bunlara da yardm olunmutur.
erkeslerin ahvali dzelmeye balam ise de, ounlukla beyle
rin esareti altnda erkek ve kadn bir ok kleleri olup, bunlarn ile
rinde krkar ellier yanda ihtiyarlan bulunduu gibi onlarn evlat ve
ahfad ve ailelerinin esir olduklar iddia edilmekte idi. Bu durum ise
hem devlet idaresinin ve hem de insaf ve insanln dnda olduun
dan, erkeslerin ileri gelenleri arlarak buralar izah edildikten son
(22) Rumeli blgesinde iki ayr zamanda Tatar, Noay ve erkesler skan
edilmitir. Burada bahsi geen erkesler, 1864 ylnda eyh amil nderliinde
ki savata, erkeslerin Ruslara kesin malubiyetinden sonra ortaya kmtr.
1864 Austosunda Kafkaslardan kaan erke gmenlerinin bir ksm
Anadolu'ya, bir ksm da Tuna boylarna yerletirilmilerdir. Yzbinlerce er
ke'in yurdundan srld ve yollarda ld bu mcadele ve gn hazin hi
kayesi iin (Bkz. smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958).
ra, nihayet kle denilenlerden 8-10 yalarna kadar olan kk ocuk
larn kendileri tarafndan satlmalarna gz yumulmak zere bykle
rinin zd edilmeleri teklif olunmu ise de, kabul etmemiler, buna ik
na ve raz olmamlardr.
Bunun zerine ihtiyarlar hkmet tarafndan azad edilerek akit-
nameleri ellerine verilmi ve 8-10 yandan byk olanlarn da mk-
tebesine (23) mecburen rza ve muvafakat etmilerdir. Bylece bu gibi
kiiler ya ve durumlarna gre kimisi iki , kimisi drt be yl daha
efendilerinin hizmetlerinde altktan sonra hr ve serbest kalmak
zere senetlere balanarak bu ie de bu ekilde nihayet verilmitir. te
Tuna vilayeti dahilinde iskn edilen gmenlerin malm ve mehur
olan iyi idareleri ve refaha kavumalar yaplan bu almalar netice
sinde meyvesini vermitir.
Sekizinci husus ise hkmet dairelerinin ve hapishanelerin d
zenlemesidir. yle ki, yeni vilayet idare usul gereince Mutasarrf
ve Kaymakamlar ve Naipler ile idare ve dava meclislerinin bir yerde
bulunmalar gerektii halde bir ok kazann hkmet binalar buna uy
gun ve elverili deildi. Hususiyle hapishaneler vilayetin dzgn hali
ne yakmayan bir dzensizlik iinde idi. Bunlardan Vidin hapishane
si, bln Rumeli blgesinde cinayet ileyenlerin konulduu bir mer
kez hapishanesi niteliinde olduundan Rusukta yeniden ina olunan
'mutasarrflk binas yannda vilayet merkezi iin muntazam bir hapis
hane yapld gibi, Vidinde de Avrupa hapishanelerine muadil gayet
byiik bir hapishe binas ina ettirilmi ve her kazada icabna gre
yeni yeni hkmel daireleri yaplm ve ekseri hkmet binalarnn
mefruat ve demelerinin masraflar ise kasaba tccarlar ve sair zen
ginleri tarafndan iftiharla denmi ve yaplmt.
Biiyk Balkan'da Orhaniye denilen kaza, seksen haneli ve So-
muncu namyla anlan bir ky iken, uygun ve merkez, konumu dolay
syla vilayetin kurulmasndan sonra oras bir kaza merkezi yaplarak
(23) Mktebe: Osmanllar dneminde belli bir karlk veya bedele ba
lanarak ve bedelin tamamlanmasndan sonra klelerin sertbest kalmalarn ifade
eden hukuk bir terim. Akitnamesinde bununla ilgili artlar belirtilirdi.
ismi Orhaniye olarak deitirilmi ve Totrekan ky de ayn ekilde
mstakil kaza merkezi yaplmakla bu iki ky az zaman iinde birer
kasaba grnmne girmi ve kalknmlardr.
Dokuzuncu husus ise Belediye daireleridir. Evvelce stanbulda
kurulan altnc belediye dairesinden baka Osmanl lkesinin [Mema-
lik-i Mahrusa] hi bir tarafnda belediye dairesi yoktu. Halbuki mem
leketlerin intizam iinde bulunmas belediyelerin varlna bal oldu
undan ve yukarda kaldrld bildirilen varidat- rsmiyeden za
rarszca olanlar beldelerin dzenlenmesine braklarak her kasabada
birer belediye tekilat kurulmakla, kasaba iindeki sokaklarn temiz
lenmesi ve geniletilmesi, kaldrmlarn tertip ve dzenlenmesi, erzak
ve ihtiya maddelerinin muhafazas, l ve tartlarn kontrol, fiyat
larn ayarlanmas [isr] gibi hususlar, velhasl kasabalarn btn d
zenlemeleri bu Dairelere [Belediye dairesi] braklm ve bu konudaki
talimatlar yerine getirilerek az ok her yerde faydalar grlmtr.
Beldelerin dzeni ve zabtas iin en lzumlu olan ilerden biri
de polis tekilat ise de, o vakitler bu isimle memur ve hizmet erbab
kullanlmasna baz dnceler engel olduundan, onun yerine ge
mek zere Mfetti namyla bir snf ihdas edilerek, bunun iin kar
lan zel talimatta gsterildii gibi, bunlar snf ve derecelere blne
rek vazife ve hizmetleri belirtilmi, hasl kasabalarn polis hizmet ve
grevleri de bunlara grdrlmtr.
Buraya kadar izah edilen eitli hususlarn ve bunlarla ilgili ile
rin belli bir nizama sokulmas ve dzenlemelerin yaplmas srasnda,
bir taraftan da vilayetin maliye ilerinde Defterdar Edip Efendi'nin
himmet ve gayretiyle kaleme alman Nizamnamede tarif ve tafsil oldu
u zere, maliye ileri yeniden salam ve mazbut esaslara balanm
tr. Evvela Muhasebe-i Umumiye eski ve uygulanamaz eylerden te
mizlenerek, tahsili mmkn olmayan bir takm eski hazine alacaklar
eski defterlerden karlm ve umum rsm varidat iinde zulm sa
ylan bir ok varidat azaltlm veya kaldrlmtr. O vakitler gayr-
menkullerden alnan emlak vergileri, emlkin yazlmas kaidesine
[tahrir usul] gre alnmadndan, mevcut olan vergi zam ve tenzil
edilmeyerek toplam dairesinde ve efrad arasnda deitirilip dzeltil
57
mekle beraber, hazine alacann tahsili zaptiye idaresinden alnarak,
bunun iin ayr bir tahsildar idaresi kurulmu ve bunlarn grevleri
hakknda ayrca zel bir Talimatname hazrlanmtr. Talimatnamede
yazl olduu gibi, vergi ve askerlik bedelleri ile r varidatnn Ocak
ay [Knunusni] iinde son demesi bitirilmek zere tahsilat taksitle
re balanm ve teslimat iin ise efrad ahalinin kendisinde yani,
borlarn demi olanlarn kendi ellerinde kalmak, muhtarlarn ve
kabzmallarn hile ve fesatlarndan korunmak zere beheri beer ve bi
rer kuruluk bir nevi matb biletler [imdiki vergi pullar gibi] karl
mtr. Bu disiplin ve emniyetin halk zerinde yaratt servet ve mem
nuniyet ve rahatlamann semere ve nianesi olarak da, devlet alacakla
rnn [evmal-i miriye] tahsilinde bakaya braklmayarak, vadesinde ta
mam tahsil olunmaya balanm ve hatta sekseniki senesinin [1865]
btn emvli, yl iinde tamamen tahsil olunup, gelecek yla bir ake
bile devredilmemitir. Bunun hi bir vakitte ve hibir yerde emsali ol
mad halde Tuna vilayetinde meydana gelmesi herkesi taaccp ve
hayrete drmtr.
te bu usul ve almalar ile devlet hzinesinin varidat ve aidat
esasen salandrlm ve tahsilat da kolaylatrld iin, ahalinin de
refah seviyesi ykseldike hzinenin varidat miktar da fevkalade art
gstermitir. yle ki, vilayetin ilk kuruluunda Maliye Nezaretinden
verilen ve halen muhafaza edilen defterlerde mfredatl olarak gste
rildii gibi, vilayeti meydana getiren Silistre, Vidin ve Ni eyaletleri
nin yeni vilayet usulne geilmeden evvelki gmrk, tuz ve ttn [d-
han] vergilerinden baka btn varidat 226.000 bu kadar keseden iba
ret olduu halde, yeni dzenlemeden sonra bir'takm varidat- resmiye
kaldrlm ve tenzil edilmi ve bundan baka Avusturya'dan otlak
[ray] iin her yl Dobruca ovasna gelen klliyetli koyun srlerinin
[mugan anam] girilerinin yasaklanmas ile bundan alnan vergiler
de tabii dm, SUVAD adyla her yl iltizama verilen miri ayrlar
nn da ouna erkesler iskn edilmekle geliri ortadan kalktndan
kararlatrlan vergi ve r ve rsmata yeniden hi bir ake zam ve
ilave yaplmad halde, mevcut gelimelerin tabii sonucu olarak vila
yetin 1282 [1865/1866] senesi varidat 300.000 keseye ve 1283 senesi
[1866/1867] 350.000 keseye kmtr. Ertesi sene Sabri Paann
mddeti olan 1867 [H: 1284] ylnda 370.000 keseye [kise] varmtr
ki, altn hesabiyle 1.850.000 lira demek olur.
Masraflara gelince, vilayetin btn memurlar mkemmel ol
makla beraber, zaptiye erlerine varncaya kadar cmlesinin maalar
dolgun olduundan ilk kuruluta masraflarn eskisinden 6.000 kese
daha fazla olduu grlmse de, varidat asndan baklnca onun yir
mi kat orannda meydana gelen art ve ykselmeler, vilayete yap
lan bu kadar iler dolgun maala alan ehil ve liyakatli memurlarn
doruluk ve gayretleri neticesi olmutur.
Buna ramen stanbul tarafndan hazine masraflarnn deitiril
mesi ve tasarrufun, memur maalarnn azaltlmas ve indirilmesinde
zanneden baz Vkelnn [bakanlar-vekiller] gznde Tuna vilayeti
memurlarnn masraflar ok grlmekten [istiksr] geri kalmam ve
bu mlahaza ile Vilayet Muavinlii [vali muavini] ve ondan sonra da
Ecnebi Mdrl gibi memuriyetler kaldrldndan, zarureten bu
maksada riayet iin vilayete sair hususlarda da baz deiiklikler ya
plmasyla, masraflarn toplam eski derecesine indirilmi ve Midhat
Paadan sonra memurlarn maalar yar yarya tenzil edilerek tabii
suistimallerin meydana gelmeye balamasyla, varidatn miktar da se
neden seneye azalarak yaplan zamlarn ou yok olduktan baka, aa
da belirtildii gibi, bu suistimaller ok byk zarar ve tehlikelere se
bep olmutur.
Yukarda saylan i ve tanzim almalar neticesi olarak, ahali
eritii gven, refah ve hrriyetin lezzetini alarak taraf taraf ticaret ge
limi, kalknma ve kurtulu yolu olarak ziraat kolaylatrmak iin
Avrupadan orak ve harman makineleri gibi edaval getirtilerek Rusuk
civarnda bir de Numune iftlii kurulmasyla ziaat hususunda herke
se yeniden bir evk ve gayret gelmitir. Velhasl Tuna vilayetinin iki
yl iinde kazand intizaml durum, her tarafta hret bulmu ve b
tn bu yaplanlar Bb- l tarafndan da takdir olunmutur.
ByKfe vilayet usulnn yani, Tunada tecrbe edilen yeni ida
re usul ve kaidelerinin dier eyaletlere de yaygnlatrlmasna karar
verilmi, Ttna vilayetinin kuruluunda ne yaplmsa ve ne kadar ni
zam ve talimat yaplmsa birer suretlerinin ve Tarifnameleinin Bb-
lye gnderilmesi irade buyurulmutur. stenilenlerin hepsi vilayet
mektupusu Rifat Efendi tarafndan ki imdi vzerdan Rfat Pa-
adr ve onun gayret ve himmetiyle toplanarak takdim klnm ve
stanbulca [yani hkmete] bastrlarak buna gre hareket olunmas
iin nshalar btn dier vilayetlere gnderilmitir. Bu ahkm- niz-
mat devlet ilerinde dstr alnmak zere [dstrl amel] Mecmuai
Dstr da aynen ner olunmutur.
Vilayetlerin ounda bu usul ve kaidelerin bir ksm aynen uy
gulanm ise de, Edirne, Selanik ve zmir gibi kalknm ve zengin
yerlerden baka dier vilayetlerin istidat ve kabiliyetleri Tuna ile mu
kayese edilemiyeceinden, ou devam edemiyerek bozulmu, fakat
baz vilayetlerde Yardm Sandklar bir dereceye kadar kurulmu ve
hatta zmir vilayetindeki Yardm Sandklarnn [Menafii Sandklar]
1297 [1879/1880] senesinde sermayesinin 200.000 liraya varm oldu
u grlmtr.
Tuna vilayetinin yeni tekilatlanmas dolaysyla 7 Sancak ve 48
Kaza ve 15 kadar Nahiyeye ayrlm olup, sancaklarn Mutasarrflar
Sabri Paa, Rasim Paa ve Abdurrahman Paa gibi kibar ve muktedir
kimseler olduu gibi, kaza Kaymakamlar ve Nahiye Mdrleri de
tecrbeli, doruluklar belli olan adamlardan seilmitir. eiye me
murlarnn da geici mddetleri feshedilerek, daha ziyade ehil ve liya
katli olan Nipl er<24) daimi olarak yerlerinde braklm olduundan,
drstlk ve ilerinden emin olan memurlar memuriyetlerinde gven
duymulardr. Bununla beraber maalarnn yeterli olmasyla kimsenin
gz baka yere kaymam, byk - kk btn vilayet memurlarnn
bir aile yesi gibi birleerek samimi bir gayretle almalarndan dola
y bu yoldaki ilerleme gnden giine genilemitir.
(24) Osmanl idari tekilatnda Nip, ilmiye mensuplarnn kadlk vazife
sini gren bir zmresinin ismidir. Mevali denilen byk kadlar yerlerine, kad ev
safn haiz kimseleri vekil tayin ederlerdi. Naiplik, asl sahibi tarafndan emanet
veya iltizam suretiyle verilirdi. Bilhassa iltizam usulu o kadar yozlatrld ki, r
vet ve irtikaba sebep oldu ki, parayla alp satlan meslek haline geldi. Devletin
haysiyeti yannda eriatn (hukukun) da vakar berbat oldu. Adalet mekanizmas
mtegallibenin eline geti. (Tarihi Cevdet VII. 148) Nipler yaptklar hizmet kar
Vilayet dahilinde yol kesmek ve mal gasb gibi eyler tamamen
ortadan kalkm, di cinayet ve hrszlk gibi cinayetlerin dahi arkas
kesilmek derecesinde azalm, genel asayi tamamiyle yerine gelmi
ve hele rvet ve irtikbn lakrds bile unutulmutur. Mslman ve
Hristiyan btn vilayet sakinlerinin bu durumlar grdke ve kendi
leriyle ilgili maddi ve manevi faydalarm hissettike onlara da bir evk
ve gayret gelerek cmlesi memnun ve sevinli olduklarndan artk
Ruslarn Balkan politikas gerei devletimizi itham etmek ve dnyann
ve zellikle Avrupann nazar dikkat ve nefretini ekmek iin on be
seneden beri yaptklar ikayet ve tahriklerin de dayana kalmamt.
Lkin Rusya Devletinin politikas gereince slav milliyetini
uyandrmak ve Bulgarlarn hepsini birletirmek iin Rusyada olan s
lav Cemiyetleri para yardmyla her sene Bulgar ocuklarndan bir ok
genleri ilim ve fen tahsili bahanesiyle Rusyaya gtrdklerinden,
bunlar orada tahsilini bitirip dndkten sonra kendileriyle ayn fikirde
ki genleri yanl yola srklyorlard. Geri bu durumlarn byk za
rarlar biliniyor ise de, ilim ve fen tahsili iin yabanc memleketlere
gidenlerin geri dnlerini yasaklamak mmkn olamyacana gre,
vilayet halknn byk ounluu Bulgar olduu cihetle, devlet tara
fndan yaplm veya devletin yardmyla kurulmu bir mektep de bu
lunmamaktayd.
Geri slmlar iin mevcut Sbyan Mektepleri bir dereceye ka
dar slah edilmi ve her kasabada birer Rdiye mektebi [ortaokul]
mevcut bulunmu ise de, bunlarn slam ahali iin bile yeterli olmad
gibi slm ve Hristiyan ,ocuklarn kendi dinlerini [mezheb] baka
baka birinci derecede olan kendi mekteplerinde okuyup rendikten
l belli oranda kendisi har alr, mahkeme masraflar dndaki ksmdan gei
nirdi. Tanzimattan sonra bu ie eki dzen verilmek istendi ve Naiplerin mahke
me harc almalar usul lavedilip, maaa balandlar. Nitekim bu sistemin ilk
uygulamas Tuna Vilayet Nizamnamesiyle ortaya kondu. (Bkz. Naiplik, A., C.IX
S.52) Hatratta ismi geen Rusuk Naibi Sruri Efendinin Midhat Paayla at
ma sebebinin banda bu konu gelmektedir. Ayn Sruri Efendi yllar sonra II.
Abdlhamid tarafndan Midhat Paaya idam hkm veren mahkemenin bakan
yaplmtr. Naiplik sistemi, Cumhuriyet dnemindeki er'i mahkemelerin kaldrl
masyla sona ermitir.
61
sonra, ikisi birletirilerek maarif ve lzum-u fnn-u birlikte tahsil et
mek ve artk Bulgar ocuklarnn yabanc memlekete gitmelerine ha
cet ve vesile kalmamas iin vilayet merkezinde bir Mektebi Sultani
[lise] ve yedi sancan merkezlerinde de birer mekteb-i idadiyye-i
mlkiye kurulmas dnlmt. Ayrca kolaylk salanmas iin ba
z kazalarda ubeler kurulmas, ve Trke ve Franszca renmek iin
retmenler getirtilmesi hususunda iin erbab olan kiilerle mzakere
edilerek kararlatrlmt. Bu konuda geni raporlar hazrlanm ve
buna lazm gelecek yllk 50.000 lira kadar masrafn yars, vilayetin
varidatndan karlanmak zere devlet tarafndan ihsan buyurulduu
halde ve dier yarsnn da vilayet ahalisi tarafndan denmesine Vila
yet Genel Meclisinde karar verilmi ve bu konuda hazrlanan rapor da
[layiha] Bb- lye arzolunmutu.
RUSYA
ELSNN
ENTRKALARI
Bu iler bir taraftan bu ekillerde icra edilirken, dier taraftan
vilayetin tesisat ve tanzimat gnden gne gelimesi Ruslarn ve Rus-
yadaki slav komitelerinin efkr ve tasavvurlarna dokunuyordu. stan-
bulda bulunan Rus Sefiri gnatiyef(25) btn btn Tuna vilayetine
(25) Nikola Pavlovi ignatiyef, O devrin mehur Rus generali ve siyaset
adam (Petersburg, 1832-1908). 1864 ylnda Rusyann stanbul Bykeliliine
tayin edilmitir. Sultan Abdlaziz ve Mahmut Nedim Paa dnemlerinde Bb-
l ve Saray zerinde byk bir itibar kazand. Nitekim bu etkisinden dolay halk
arasnda Mahmut Nedim Paaya Rus yanls politikasndan dolay Nedimof
unvan verilmitir. Sultan II. Abdlhamidin tahta kmasyla ignatiyefin itibar
kayboldu. Balkanlardaki Bulgar ve"Srp isyanlarnn ve slav milliyetiliinin ar
kasndaki ve Avrupa kamu oyunun OsmanlIlar aleyhine kkrtlmasndaki en
nemli rol oynayan kiidir. 1876 Tersane Konferansnda ve 1878 Osmanl-Rus
sava sonundaki Ayastefanos Antlamasnn mzakerelerinde Rusya murahha
s olarak bulundu. Midhat Paann Sadrazaml dneminde Bb- l ile hibir
zaman anlaamam ve hatta Midhat Paann grevden alnmasna byk etki
si olan bir Rus diplomatdr.
62
dikkatini evirerek bu yeni dzenleme almalarn baltalamak iin
her trl entrikalardan ve irkefliklerden de geri durmuyordu. Kendisi
hayli zaman stanbulda bulunup her ii anlam ve Mbeyn-i Hma
yunca dinlenecek eyleri renmi olduundan, buralarla ilgili telkin
lerinde [ilkat], Midhat Paa Osmanl lkesinin kanm ve nizamlar
dnda yeni bir yol izleyerek yakn zamanda Tuna vilayetini Msr gibi
imtiyaza kavuturacaktr. Bu kaideler Padiahn istiklline dokunacak
Meclis-i Mebusanm balangcdr diyerekten bu gibi szleri mer
hum Sultan Abdlazize kadar duyurmay baaryordu.
Geri merhum Hakan bu szlerin hangi kaynaklardan karld
n ve hangi niyetlerin eseri olduunu bildii iin ehemmiyet verme
mi ise de, General gnatiyefin fikirlerine hizmet eden vastalar Mid
hat paann yaptklarn bozmaya ynelikti. O sralarda vilayet mer
kezinde toplanan Vilayet Umumi Meclisi azasna dair Tuna gazetesin
de yazlan bir yazda, tesadfen meclis azas denilecek yerde naslsa
mebusan vekilleri ifadesi kullanlm olduundan ve bu meselede
ekinilen ve belki de korkulanlar dmanlar tarafndan ka olunan ev
ham teyid eylediindenden, maarif hususunda yazlarak stanbula ar-
zolunan raporumuz da kabul olunmayarak red olunmu ve Bb-
Alden gelen cevapta Hzinenin durumunun bu masraf karlamaya
msait olmad beyan edildiinden, dnlen icraat da geriye bra
klmtr.
MDHAT PAANIN HATIRALARI'
63
BULGAR
AYAKLANMASI
[HTLL]
Bulgaristan denilen yerlerde bulunan mslim ve gayri mslim
btn ahalinin nceden belirtildii gibi, nail olduklar refah ve saadet
seviyesi dolaysyla yukada ifade edilen slav Cemiyetlerinin ve bun
larn ubeleri olarak Kiinev (26^ve Bkrete kurulan komitelerin
Bulgarlar hakknda evvelki gibi vastalarla ve manevi kkrtmalarla
karlan fesatlarn tesiri olmadndan, seksen senesi [1866] yaz
mevsiminde vilayet dahiline silahl ekiya komiteleri sevk edilerek
Bulgarlar zorla kandrp isyana kkrtma teebbsnde bulunduklar
Midhat Paa tarafndan haber alnarak, o vakit Sadrazam olan li Pa
aya yazyla bildirilmiti.
Gelen cevapta Bb- lnin istihbarat ve duyduklar da bu yol
da oluundan, hemen lzumlu tedbirlerin alnmas ve bu gibi ekiya-
nn zuhurunda derhal yok edilmesi emir olunduu cihetle, Midhat Pa
a durumu gizli tutarak gerekli askeri tertibat kararlatrldktan sonra,
ne taraftan ve hangi noktadan haber gelecei beklenmekte iken sekse
n sene-i Rumyesi [1866] Mays ay balarnda Zitoviden gelen bir
telgrafta yle deniliyordu.
Diin gece Eflk tarafndan Zitovinin i'~7) iist tarafna bir ka
frka silaht ekiya geerek Zitovi Bulgar genlerinden kalabalk bir
grupla birleip sabahleyin kuzu otlatmak iin kasaba dna km
(26) Kinev=Kiinev veya Kiinyov: Halen Moldovya zerk Cumhuriyeti
nin baehri olup, Dinyester nehrinin bir kolu kysnda kurulmu bir ehirdir.
(27) Zitovi= Bulgarca Svitov: Bulgaristanda Tuna nehrinin sa kysn- \
da Nibolu-Ruscuk arasnda bir ehirdir. Osmanl- Avusturya devletleri arasnda
1788-1791 savana son veren Zitovi Antlamas bu ehirde imzalanmtr.
64
olan be mslman ocuunu feci bir ekilde ldrdkten sonra Tr-
novaya doru gitmilerdir.
Midhat Paa o anda hemen iki blk asker alarak ve tesadfen o
srada islim zerinde bulunan bir vapura binerek Zitoviye geldiin
de, slm ve Hristiyan ahalinin cmlesini bir dehet ve vahet iinde
bulmu olup ancak, asl i ilerde olduundan ve telgrafla Trnova, Sel-
vi ve Gbrovadan alnan bilgiye gre bu ekiyalarn says Zito-
viden katlan Bulgarlarla birlikte 180-200 kiiden ibaret olduu hal
de, evvelce ettikleri muhabere zerine civar kasabalardaki Bulgar
genleri de yolculuk srasnda bunlara katldndan saylar gittike
byyerek oalmtr. Niyetleri Gabrovaya gitmek ve oradan Bal
kan tutarak Gabrovann st tarafnda bulunan ve evvelki ayaklan
malarda ekiyann toplanma yerleri saylan Kapinova ve Eblanova
[Ablanova] manastrlarna evvelce Midhat Paa tarafndan drder b
lk asker konulmu ve Trnovada da iki tabur asker bulunduundan,
ekiya topluluu o taraf sktremeyerek en byk grubu Selvi kaza
snda bulunan Tusa Balkanna girmi ve derhal Trnova tarafnda hzl
tedbirler alnarak gerekli ynlerden asker ve ahali ile evrildikleri an
lalmtr.
Ekiyann Zitovide sekiz on yalarndaki masum slm ocuk
larn zalim ve gaddarca ldrmeleri, blgenin slm ve Hristiyan
ahalisi arasnda bir karklk karmak ve Mslmanlar Hristiyanlar
aleyhinde kkrtmak ve Mslmanlar Hristiyanlar kryorlar dedirt
mek iin bu olaylar komitelerin talimat ile karlan vahiyne bir ha
reketti. Bu konuda iktiza edenlere gerekli nasihatlar verildikten sonra
Rusuktan gtrlen asker blgeyi korumak iin orada brakldktan
ve bir de vilayet memuru ve asker ieri taraflarda bu ayaklanma bela
syla megul iken, Tunann dier noktalarndan da bir takm ekiya
gruplarnn daha geirilecei haberi alnmt. te bunun iin de Vidin
ve Rusuk ve Tuluda [ToluJ bulunan askerlerden sahillere geici
karakollar kurulmak zere evelce yerleri belirlenmi ve kumandanlar
na malmat verilerek gerekenlerin yaplmas iin hemen o gn lazm
gelen emir ve talimatlar da verildikten sonra Midhat Paa sratle Tr-
novaya yetimitir.
65
Ekiyann Tunadan beri tarafa gemesi henz iki gn olmuken
slimye, Kazgan, Troyan [Toyran], Ivraca gibi be gnlk mahaller
den bir takm silahl Bulgarlar onar yirmier nefer birlikte olduu ve
bir ksm svari bulunduu halde Trnova ve Selvi havalisine yaylm
ve uradklar kyleri dehet ve heyecana drm olduklarndan
Mslman kylerin ahalisi Hristiyanlardan ekinerek camilere, Hris-
tiyanlar Mslmanlardan korkarak kiliselere snmaya balamlard.
Bu aralk iki milletten bir takm edepsiz ve mnasebetsiz kiiler
ve zellikle Kpt grhu da bu hali frsat bilerek ve silahlanarak ya
macla ve mal gasb iin ellerinden gelen fenal yapyorlard. Asl
ekiyann Tusa Balkanndaki cemiyeti bir gn evvel gzelce sarlm
ve onlarn nasl olsa yakalanp tepelenecei kararlatrlmsa da, ola
yn en ziyade korkulan sakat taraf dalan ve etrafa yaylan Bulgarla
rn saldrlarndan doan bu gibi fenalklar olduundan, iin bu yanna
pek ziyade nem verilerek bata silah tanmas muvakkaten ve kesin
likle yasaklanmtr. Bunun yannda yabanc ve silahl kiilerin toplan
mas, cami ve kiliselere kapanan ky halknn serbest braklmas ve
bu ayaklanmalar frsat bilerek uygunsuz hareketlere kalkan kimsele
ri yakalamak zere ve her tarafa nizamiye askeri ve zaptiye kollar
gnderilerek o kabilden pekok kii yakalanmakla Trnovada hapse
konulmutu. Tusa Balkanndaki ekiya ile asker ve ahali arasndaki a
tmalar uzayp taraflardan epeyce yaralanan ve len olduktan sonra,
gerek o cemiyette ve gerek etrafa dalan sair ekiyadan yakalananlar
o srada gelmeye baladndan, bunlarn muhakemesi iin Trnovada
alts Mslman ve alts Bulgar olmak zere ahalinin mleberam olan
oniki kiiden mrekkep bir mahkeme meclisi kurulmutur. Ayrca
Rusukta bulunan konsoloslarn bazlar ile bizzat bazlarnn taraftar
larndan kanlaryalar vekaleten muhakemede bulunmak zere Trno-
vaya gelip onlarn da hazr olmalaryla ekiyalarn muhakemeleri ya
plmtr.
Dava konusunu ve muhakemeyi yle uzun uzun aklamaya ge
rek olmayp, asl cinayetleri ileyen bir takm kiilerin yabanc lke
lerden kalkp gelerek Osmanl memleketi ahalisinden bir ksm halk
devlete kar isyana ve birbirlerini ldrmeye zorlamak iin silahla ha
reket etmek ve zerine giden devlet askerine silahla kar koymak hu
susundan ibaret olarak, bunlarn kavil ve fiilleri bu ahvali ziyadesiyle
ortaya koyduu iin, icra olunan muhakemeleri zerine, Ceza Kanunu
tatbik edilerek Meclisce idamlarna hkm olunanlarn mazbatalar
yapldka hemen aslarak [selb ile] cezalan infaz ediliyor ve yerli
Bulgarlardan bunlara cephane gtrmek ve klavuzluk etmek gibi sair
eitli yardmda bulunarak ikinci derecede sulu saylanlar da, kezalik
yaplan hkm mazbatalar [mahkeme karar] mucibince bir taraftan
prangaya ve kree konulmak zere Vidine gnderiliyor ve yaplan
icraatlarn hepsi gn gnne adedi ve keyfiyeti Bb- lye bildirile
rek, li Paa tarafndan takdir ve tebrikini havi cevaplar alnyordu.
Muhakeme ve icraat konular bu ekilde gayet sratli ve dikkatli
olarak muntazam ekilde cereyan ediyordu. Fakat dier takmn yani,
ekiyaya iltihak etmek zere etraf ve civardan gelerek birlemeye ve
fiilen ekiyalk yapmalarna vakit kalmayarak yakalanan Bulgarlar ile
karklktan istifade ederek yamacla kalkan gruhun saylar pek
oalnca, tevkifleri halinde hapishanelerde yer kalmadndan, bun
lardan isim ve ahslar belli olanlarn veya hlen ve sfaten mazur bu
lunanlarn ellerinden silahlan alnarak ve her birine nasihatlar verile
rek kasaba ve kylerine geri gnderilmek mecburiyetinde kalnyordu.
Fiilen cinayetle itham olunanlar ise bunlardan ayrlarak tevkif olunu
yor, Bulgar ve slm ve Kpt gruhundan ve rezil kiilerden olup da
kylerde yama ve soyguna karan serseri takmlarna ise krkar elli
er denekten yzer denee kadar vurularak ve her biri kefalete ba
lanp serbest braklyordu,
Zitovide be mslmn ocuunu bizzat katleden kiiler Tusa
Balkan blgesindeki ekiya iinde olduu halde, bir ka arpmalar
da tepelenerek ve ikisi sa olarak yakalanm olup, bunlarn ekiyaya
katlan Zitovi Bulgurlarndan olduu anlalm ve yaplan muhake
melerinde idamlarna hkmolunduktan sonra, cezalar Zitovide infaz
olunmutur. Kezalik ete ba olup idam cezasyla mahkum edildikleri
halde, msademede yaralanm olanlar hastanede bulunduklarndan,
yaralar iyileinceye kadar tevkif olunmulardr.
67
Bir Garip Cinayet Hikayesi ve
Mehmet avuun Kuruna Dizilmesi
Bu ayaklanmalar srasnda acayip ve garip bir olay da zuhur et
mitir. yle ki, Trnovann Balkan cihetinde Birova ahalisinden bir
Bulgar kyls karsyla tarlasnda alrken, ikisi birden kesilerek
katledilmi olmakla, bu cinayetin grnte slmlar tarafndan ilen
mi olabilecei kuvvetle tahmin edilmekte ise de, o taraflarda slm
ahali olmadndan ve her gn Midhat Paa tarafndan karlan ilanlar
ve tefti ve ihzara mteallik yaplan hizmetler dolaysyla zaptiye ne
ferleri ve saire gnderildiinden, bu katliamn olduu gn mezkr bl
geye gelip-giden memurlar ve zaptiye askerleri buldurulup ihtiyaten
tevkif olunmu ve meselenin zerine gidilerek sair sretle de tahkika
tna pek ziyade ehemmiyet verilmitir.
ldrlenlerin cesetleri tarladan kaldrlrken, bunlar kesmi
olan klcn bal (!) birinin cesedi altnda bulunmu ve muayenesin
den sonra nizam asker veya zaptiye svarisinde [atl zaptiye] bulunan
beylik kl bal olduu anlalarak, derhal iki snf asker yoklama
ettirildiinde [arandnda] balklarnn tamam ve yerinde olduu g
rlmtr. Kendilerinden phelenilerek tevkif olunan Raptiyelerin ve
zellikle o mahalde pek iyi tannmayan zaptiye Mehmet avuun k
llar da noksansz bulunmusa da, Mehmet avuun cinayet gn o
taraflarda sarho olarak grld tahkikattan anlalmtr. Makttiller
klla kesilmi ve bulunan balk bu ite kullanlan klcn parasn
dan bulunmu olduu cihetle, Mehmet avuun klcnn noksansz
olmas tereddd mucip olmu, fakal kendisi byle bir suu ilemedi
ini kati surette inkr etmitir.
Nihayet yaplan telkikat sonunda, silah tamir eden tfeki esnaf
celp edilerek, ilerinden birisi Mehmet avuun klcndaki balk
kayp olduundan, bir balk yapmak zere klcn vey olu ile ken
disine gndermi, o da dkkanda mevcut perakende edevat iinde bir
eski balk takm olduunu sylemi ve avuun olu da bu ifadeyi
dorulad iin Mehmet avu'un inkara mecali kalmamtr. Sarho
luk halinde Bulgar karsnn rzna tasallut ederken kocas zerine ge
lince ikisini birden klcyla ldrdn itiraf etmitir. Mehmet a
vu hemen o gn, asker kaidelerin uygulanmasyla kuruna dizilmek
suretiyle idam olunmutur.
Hadisenin iddeti en ziyade gn kadar srm olup, bu md
det iindeki atmalarda karlkl telef olanlardan baka, gnde seki
zer onar mahkum kiinin aslmas ve bir o kadarnn krek ve pranga
cezalaryla cezalandrlmas bir taraftan da mslim- gayri mslim ay-
rlmakszn fesada karan rezillerin.meydanda deneklenmesi ve en
sonra Mehmet avuun da kuruna dizilmek suretiyle adaletin yerine
getirilmesi herkese ibret olmu ve bylece ayaklanma hareketi drt
gn iinde bertaraf edilmitir. Balkanlarn Ni ve Sofya cihetindeki
Bulgarlar mstesna olarak onlardan baka yerlerde ve Filibe ve slim
ye taraflarnda birok kasaba ve kyler evvelce isyana hazrlanmken
bu tedbirler cmlesine dehet ve ibret vermi olduundan, dafaateri
her tarafa bir sknet "gelmi ve bunun zerine Midhat Paa bir hafta
kadar daha Trnovada kalarak emniyet ve asayi meselelerini tamam
ladktan sonra Zitoviye dnmtr.
Ekiyann kar taraftan rahat rahat [ferih fahr] Zitoviye ge
mesi, oradan bir ok ahslarn bunlarla birlemesi ve isyan eden aha
liyi silahlandrmak iin Zitovi civarndaki manastra fazla miktarda
silah ylarak depoland ve bunun Zitovi Bulgarlarnn malumatiy-
le yapldnda phe yok ise de, nceki emirde, geen ekiya ierlere
doru ilerlemi iken her taraf karm olduu halde, bir de Zitovide
bunun sebeplerinin ve kknn aratrlmas gibi o srada orda da bir
meguliyet karmak uygun grlmediinden, yalnz muhafaza iin
bir miktar asker braklarak meselenin hitamna tlik edilmitir.
Bu defa tam sras gelmi olduundan be kk ocuun katil
leri orada aslarak idam olunduktan sonra, Zitovide fesat ve ayaklan
maya karanlar, tahkik olunarak meydana karlm ve Tnovadan
ekiya art olarak getirilen ve Zitovide de yerli ve yabanc papaz
gruhundan ekiyaya maddi ve manevi destekleri anlald iin ya
kalanan seksen drt muhtelif kiiyi Midhat Paa Zitoviden bindii
vapura alarak Haziran banda Rusuka avdet etmitir.
Bu ahslarn Rusuk Meclis-i Kebiri Temyizinde tetkikat ve
muhakemeleri grlerek, ilerinden idam ve krek cezalarna arptn-
69
lanlarm cezalan Rusukta infaz edilmi ve bir ka [end] papaz Ayna-
roza srld gibi, yabanclar da konsoloslar araclyla memle
ketlerine srgn edilerek meseleye nihayet verilmi ve tafsilat kaide
zerine Bb- Alye arz olunmutur.
Bu durum zerine vilayetin emniyet ve asayii tamamyla yeni
den salanm ve o aralk Sultan Abdlaziz merhumun Avrupadan
Tuna yoluyla dn haberi gelmi olduunda, Midhat Paa Budape
teye kadar gidip orada istikbal etmi ve merhum Hakan bir gece Vi-
dinde iki gece Rusukta hkmet dairelerinde misafir olup, Midhat
Paann btn almalarn takdir ederek kendisini yeniden taltifat-
ahaneleriyle sevindirmilerdir.
(28) Sultan Abdlazizin Avrupa seyahati Fransa Kral III. Napolyonun
daveti zerine yaplmtr. 21 Haziran 1867 de deniz yoluyla stanbuldan kala
balk bir heyetle hareket edilerek deniz yoluyla ve Napoli, Tolon hattyla 30 Hazi
randa Parise varlmtr. Padiah gezisinde Paristen sonra Londra, Brksel, Vi
yana ve Budapeteye urayarak 47 gnlk gezisini tamamlamtr. Kalabalk bir
heyetle gerekleen bu seyahat, padiahn Avrupay yakndan grmesine vesile
olduu kadar, bu gezinin nl Paris sergisinin alna denk gelmesiyle, dier
lkelerin devlet yetkilileriyle yaplan temaslarla nemli politik sonular da elde
edilmitir. Gerekten Tuna valisi Midhat Paa Abdlazizi Budapete'de karla
m 3,4,5 Austos tarihlerinde Vidin, Rusuk ve Varnada arlamtr. Sadrazam
li Paa ile Serasker ve erkn padiah karlamak iin Tunann merkezi Rus-
uka kadar gelmilerdir. Sultan Abdlaziz 7 Austosta deniz yoluyla stanbula
dnm, byk bir tantana ile karlanmtr.
Ayrca Sultan Aziz Rusuktaki karlama treninden ok memnun kala
rak, buras neresi diye sorunca, Midhat Paa: Tuna vilayeti Rusuk kasabas
dr, Efendimiz" cevabn vermitir. Bunun zerine Sultan Abdlaziz: Paa teek
kr olunur. Avrupada grdm yerlerden farksz bir hale getirmisiniz demi
tir. (Bkz. Danimend, Kronoloji IV.S. 222 / G.A. Muhtar Paa Sergzet-i Hayat
mn Cild-i Evveli st. 1996 S.28, Yeni OsmanlIlar Tarihi, Ebzziya Tevfik, Kervan
Yaynlar, stanbul 1973, c"l s.230).
KY HALKINDAN
HTYAT ASKER ADIYLA
BR HEYET MUNTAZAMA
TEKL
Vilayetteki hadiselerin bitmesiyle emniyet ve asayi yeniden
salanm ise de, Rusya ve Bkrete slav komitelerinin grlen de
vaml gayretleriyle ilerde bu gibi olaylardan sonra, belki daha etrafl
ve mkemmel hadiselerin ortaya kabileceinden phemiz yoktu.
Halbuki her yerde ve her noktada devaml asker bulundurmak da kabil
olmayp kylerin ahalisi byle durumlarda, belli bir kaideye tabi ol
mad cihetle byle ani hadiselerin vukuunda, mslim ve gayri ms
lim ahali emniyetin ortadan kalkmasyla arp bir birine saldrmak
iddiasna dtkleri bu defaki olayda grlp anlald zere, bu b
yk mahzurlara bir are bulunmas iin Midhat Paa bu yolda mecbu
ren yeni tedbirlerin alnmasn gerekli grmtr.
Buna gre mslman kylerin ahalisinden nizamiye askeri ve
redif mesleinde olan ve mstahfzlk hizmetiyle mkellef bulunan
nfustan baka mevcut ne kadar erkek varsa, onbe yandan altm
yana kadar olanlar ihtiyat askeri saylarak, nizamiye askerinin kural
lar zere onba ve avular tayini ve bo gnlerde mmkn mertebe
talim yaplarak ve aniden bir hadise ktnda nizamiye askerinden
blk zabitleri tayin olunarak her kaza dahilinde toplanlarak zerle
rinde bulunan zabitlerin emrinde hareket edilmesi ve gereinde kaza
hududunun dna klrsa her nefere miriyeden gnde 40 para veril
mek zere ve sair deiik eyler de dikkate alnarak bunun iin bir Ta
limatname hazrlanm ve Bb- lye arzolunmulur.
Bunlar iin 40.000 tfenk istenilmi olduundan mucibince icra
sna msade buyurulmu ve tfenklein de bir haylisi gelip taksim
edilmi olmakla, vilayetin mevcut askeri kuvvetlerine ilaveten byle
71
bir ihtiyat kuvveti dahi hasl olmu ve bunun faydalar ortada olarak
tanzim ve tertibi dahi vatan ve memleketlerinin muhafazas iin umu
mi Mslman ahalinin istek ve arzusuyla yaplmken, Bulgaristan
en sonunda bir Rusya memleketi yapmak efkrnda bulunanlarn iine
gelmedii cihetle, Mahmut Nedim Paann ilk sadrazamlnda Tuna
vilayetinin tesisatndan en evvel kaldrlp ilga edilen eylerin biri de
bu maddedir.
TUNA VLAYETNDE
SAHL VE HUDUT
KARAKOLLARININ
KURULMASI
Vilayetin dahildeki muhafazas ne kadar nemli ise Tuna sahille
rinin korunmas da o kadar nemli olup, zellikle Tuna Vilayeti bir ta
raftan komusu olan Srbistann snrlar zerinde ve dier yandan Ef
lk ve Bodann Tna boyunda her noktada karakollar varken, bizim
tarafta hi karakol olmayp boydan boya bo ve ak arazi ile kapl ol
duu iin pek irkin ve pek elverisiz olduundan, buna da bir are
bulunmas vilayetin grevleri arasnda olmakla birlikte, nehir ve kara
snrlar arasndaki mesafe de pek uzundu. Burada en mhim olan ci
hetler Vidindeki Timok nehri snr ile ondan Tulcuya kadar ki Tuna
sahili ise de, bunun mesafesi de yz saatten fazla bir mesafe idi. Bu
kadar uzun ve geni mesafenin her noktasn devaml surette korumak
iin nizamiye askerleri kullanmak da, pek usule uygun deildi. Maa
ile uvvazzaf birlikler tertip edilse, bu da ylda yirmi-otuz bin lira bir
masraf istediinden, ilerde tabiatyla bunun temini de zor grlyordu.
Kar yakada Ulahlann ve dier tarafta Srplarn hudut karakollarnda
kurduklar ekilde, yani bu iin halka yklenmesinden baka are yok
lu. Dolaysyla onlarn yaptklar gibi karakol hizmetlerinin redif sn
fndaki neferlere braklmas ve onlardan faydalanlmas dnlmse
de, bizdeki askeriyenin buna msait olmad anlalmtr. Ancak bu
hizmetin yalnzca bir gzetleme hizmeti olduu ve grevin icrasnda
mslim ve gayri mslim halkn bir fark bulunmadndan, bunun iin
gerekli erler istisnasz her snf halktan alnmak suretiyle ve ilk olarak
72
Vidinden aa taraftaki nemli noktalara yaptrlan 60 kadar karakol
da ve tecrbe mahiyetinde olarak aada yazl tertibat alnmtr:
yle ki, her karakolda onba rtbesinde birer muvazzaf asker
konularak, kyllerden de mnavebe ile be nefer tayin edilerek ve al
t kii bir karakolu idare eder denilerek, bu neferlerden hasl olmak ve
yalnz ayda bir kere, bir hafta karakol nbetinde bulunmak zere,
her karakola civar olan slm ve Bulgar ve erke ve Tatar ve Kpt s
nfndan olan halkn onbe yandan byk erkeklerinden her karakol
iin yediyz kii yazlm ve bu da on ksma taksim edilerek, birinci
grup olan yetmi kiinin on kiisi ihtiyatla ayrldktan sonra kalan
altm neferi takma blnmtr. Her takma beher hafta beer ne
fer olmak zere ayda bir kere karakol nbetinde bulunmak, birinci
ksm birinci yl bylece nbetini ifa ettikten sonra ikinci senesi ikinci
grup ve devam eden on seneye kadar nc ve drdnc ksmlar bu
suretle deitirilerek grevini tamamlamak gibi bir kaide konulmutur.
Bu kaideye gre bir adama on senede bir ay nbet sras gelip o
nbetini de bir yl iinde aralkl olarak drt haftada yerine getirmi
olacandan hi kimseye zahmetli ar gelmeyip, kendi iine de engel
olmayaca cihetle cmle tarafndan iyi kabul grm olduundan bu
esasa gre fiilen uygulamaya geirilmitir. Bylece her karakola alt
tfek ve palaska ve nbetilere mahsus demirba olarak alt yamur
luk ve fes, yaz gnleri iin beyaz pantalon ve setre ceket verilmitir.
Ylda 1.800 kuru karakoldaki onba maa olmak ve 200 kuru sair
masraflar karl olarak her karakola senev ikibin kuru tahsis edilip
odun ve su gibi ihtiyalar da yakndaki kylere yklenmitir.
Yukarda belirtildii gibi, dzenlenen ihtiyat askerler ve Tuna
kylarna konulan karakollar mnasebetiyle; vilayetin emniyeti de
vaml olarak daha da kuvvetlenmi ve vilayet iinde s,ekiz yerde bulu
nan redif depolarndaki [debboy] silahlar eskimi olduundan, o sra
larda yeni km olan ineli tfeklerden 8.000 adet tfek vilayet halk
tarafndan satn alnarak bir vatan hizmeti olmak zere depolara ko
nulmasna Vilayet Umumi Meclisinde karar verilerek mslim ve gayri
mslim ahali tarafndan paralan ksa sre iinde honutlukla denmi,
tfekler sipari olunarak Sabri Paa merhumun zamannda tamam ola
rak getirtilmitir.
73
CERMANYA
VAPURU
HDSES
Bu sralarda Rusuk skelesinde meydana gelen ve her tarafa ya
yld iin mehur olan bir vapur hadisesi meydana gelmitir ki, tafsi
latn da yle anlatalm:
Vilayetin emniyet ve asayii dzelip gelimeler balaynca, slav
cemiyetlerinin ve Kiinev ve Kalas ve brailde ve Bkrete bulunan
ihtilal komitelerinin gayret ve almalar da bu oranda artm ve yine
huduttan beri tarafa etelerini geirmek teebbslerinde bulunduklar
haber alnmt. Buna kar uyank olmak, tedbirlere devam etmek ve
itina gstermek gerekiyordu. Bu durum iinde ad aklmda kalmayan
hretli ete reislerinden bir Srpl ile bir Bulgarin, Kalastan talimat
alarak Belgrata gittikten sonra tekrar asker toplayarak beri tarafa ge
irmek zere yine Kalasa gidecekleri renilmi ve kendilerinin Rus-
uka urayan Avusturya yolcu vapurunda bulunduu, hal ve hareket
leri iyice renilmek ve mmkn olursa yakalanmak zere Midhat Pa
a tarafndan bunlarn yanna iki nefer gizlice memur edilmiti.
Memurlardan birisi bunlarla beraber Kalasa gidip kurduklar
ete grubuna dahil olarak emniyetlerini kazanm ve icra edecekleri
planlarn ve hareketlerini renerek Midhat Paaya yazm ve hatta
ekiya reisi heyetine mahsus elbise ve silahlaryla birlikte kendisi de
olduu halde nn bir yerde ekilen fotoraflarn da gndermiti.
Mteakiben de Kalasda anlan ete balan ilerini bitirerek talimat
larn almak zere Gcrmanya [Cermanya] adndaki Avusturya posta
vapuruyla Belgrata gitmek zere Kalas'dan ktklarn da bildirmiti.
Bunlarn etecilikteki hretleri gibi fotoraflar da delil ve bel
ge [sene] olduundan Midhal Paa bunlarn ele geirilmesini planla
yarak mezkur vapurun Rusuk iskelesine geldiinde hakikaten bunla
rn vapurda olduklar haber alnm ise de, yabanc bandras altndaki
bir gemiden ve hususiyle iindeki ikiyz kiiden fazla yabanc yolcusu
bulunan bir posta vapurundan zorla adam yakalamak mmkn olama
yacandan u are ve tertibe bavurulmutur. Evvelce tertiplenen iki
mfettiin [dedektif] yanna Avusturya Konsolosluundan da bir me
mur katlarak vapura gnderilmi, mfettiler verilen talimat gerein
ce adgeenlerin hallerini anlamak ve pasaportlarn grmek zere baz
sorular da sorduklar srada, ete reisliinden marur ve o gurur ile
mest ve mahmur olmalaryla, bu iki kii Trkler hakknda kin ve d
manlklarn. hazmedemeyerek, tabancalarn [rovelver] ekip hemen
mfettilerin zerine boaltmlardr. eteciler daha sonra vapurun ba
kamarasna girmiler ve attklar kurunlar isabet etmedii cihetle m
fettiler bunlar takip etmemi ise de, vapur yolcularnn hepsi nce si
lah seslerinden ve sonra etecilerin iki anta dolusu silah ve cephane
lerini meydana karp patlatmaya hazrlandklarndan korkup panie
kaplarak hepsi vapurdan dar kam ve vapurun kaptan ve tayfa
lar da her biri bir yana savutuklarndan, koca vapur bu iki haydudun
eline kalmtr.
Bunun zerine Midhat Paa tarafndan zaptiye askeriyle vapurun
etraf sarlarak muhafazaya alnm ve dehet iinde vapurdan kaan
yolcular bir yere toplanmtr. Bu srada Avusturya Konsolosu vapur
acentesiyle birlikte ve telala Midhat Paaya gelerek bu durumun s
lahyla vapurun yola devam iin ok grmeler yaplmsada eteci
ler baf kamaraya saklanarak, kapsn kapatmlar silahlar ellerinde
mdafaaya ve atee hazr hale gemilerdir. Haydutlar karlmadan
dardaki yolcular da vapura binmek istemedikleri gibi vapurun kap
tan da ayn beyanda bulunmutur. Geri vapur ve Konsolosluklar gibi
ecnebi bandras olan yerlere asker sokmak ve onlardan zorla adam
yakalamak gibi eylere yabanc anlamalar mani bulunmakla birlikte,
ibu yasak olan mahallere silahl basknlarn vukuu halinde, konsolos
larn hkmetten yardm islemesi halinde, mdahalenin mmkn ola
ca dncesiyle, konsolos bu haydutlarn yakalanmas iin askeri
operasyona [ameliyat] raz olmutur.
Bunun zerine Midhat Paa'nn emir ve karar ile bir tabur aas
kumandasnda vapura giren iki avu ve zaptiye askeri kamaraya
yaklaarak, teslim ol ars yapmlar ve kfr cevab almalaryla,
kap balta ile krlarak alnca, ieridekilerin iki ellerindeki tabanca
larla birden asker zerine ateinden erlerden Hafz avu gsnden
vurulup dm, ancak zaptiyeler tarafndan Srpl aki tepelenmi ve
arkada olan Bulgar da yaral olarak yakalanm ve o da iki saat
sonra lmiitr.(2^
Bu olay zerine vapur yolcularm alp yoluna devam etmi ve
keyfiyet Midhat Paa tarafndan Bb- lye telgrafla bildirilince
Sadrazam li Paa tarafndan yaplan iin uygun olduu takdir edil
mitir. Bu hal iinde olayn meydana gelii Avrupa gazetelerinde der
hal yazlarak mbalaa edilmesine meydan verilmemi ve bu mesele
de iki mehur etecinin ortadan kaldrlmasndan baka, baz kimsele
rin sandklar gibi itiraz mucip bir durum da olmamtr.
Fakat AvusturyalIlar konuya nem vermek iin konsolosu ilham
ederek derhal azletmiler ve Srplar da ldrlen etecilerden dolay
Bb- lye ikayette bulunmaya balamlardr. General inatiyef
bunu frsat bilerek Midhat Paann Tuna vilayetinden alnmas iin
basklara balam ve bir seferinde Srp Kethdasyla birlikte Mbeyn-
i Hmayuna kadar km ise de Midhat Paann memuriyet vazifesi
ni yapt cevab verilmitir. AvusturyalIlar da konsolosun haksz azle-
dildiini anlayarak, ayn kiiyi Trabzon Konsolosluuna tayin ederek
dllendirmilerdir.
(29) Midhat Paann tarih vermedii bu olay muhtemelen 1876 Temmuz
veya Austos aylarnda vukubulmutur. ete reisinin biri Srp istevko, dieri ise
Bulgar olup ldrlmlerdir. Sonradan Srp kinin ailesi hakknda Bb- l
bir aratrma yaptrm ve ihtiyar ve meczube bir annesi ile kk kardei
nin bulunduu ve fakir bir ailesi olduu anlalmtr. Bunun zerine, irade-i Se-
niyye ile bu akinin ailesine padiahn merhameti galebe alarak, 700 kuru ay
lk maa baland belgelerden anlalmaktadr. Acaba bu atmada len Os
manlI zabtiye askeri Hafz avuun ailesine de ayn merhamet hissi gsterilmi
midir? Belgelerde buna dair herhangi bir kayt grlmemektedir. (Bkz. Dr.H.en-
trk, Bulgar Meselesi age, s.208)
MDHAT PAAYA
YAPILAN SUKAST
MESELES
Ruslarn ve tabiatiyle Srplarn asl amalar Midhat Paann
Tuna vilayetinden kaldrlmas olduu ve bunu baaramadklar cihet
le, Brketeki slav komitesi tarafndan ve bir de Srbistan Prensi Mi-
hail(3()>tarafndan Midhat Paann alaka ldrlmesi iin teebbs
ler olmutur. ncelikle kar taraftan gnderilen iki kii bu suikast
bizzat yapmaya cesaret edememi olduklarndan, Islahhanedeki kun
dura sanat retmeni olup ismi hatrmda kalmayan Neme Ti [Maca
ristan-Avusturya] birini kandrm olmalaryla, Midhat Paa bir gn Is
lahhane otelinin bahesinde olduu halde bu adam allk arkasna
gizlenerek oradan elindeki tabancayla [pitov] ate edecei srada havf
ve telaa [panie] kaplarak naslsa dp baylm ve bu hareketinden
pimanlk duyarak oradan doruca Avusturya Konsoloslouna sna
rak olan biteni anlatm ve kendine verilen akeler ile tabancasn tes
lim etmitir. Bu keyfiyet iin Konsolosluktan geni bir rapor yazlarak
bu adam raporla birlikte derhal Midhat Paaya gnderilmitir. Ancak
bu adamn ifadesi ile daha nceki durumlar ve ahlken kendisi bu al
aka ii yapabilecek biri olmad halde, sarho edilerek aldatld
ve ilerisi iin ok kuvvetli teminatlar da verilmi olduundan hakkn
da hibir ilem yaplmayarak hizmetinde braklmtr.
(30) Srp Kral Miloun olu olan ve Midhat Paann valilii srasnda
Srbistan Prensi olan Mihail Obronovi. I6yanda kardei Milann lm zere
tahta karld (1839). Ancak ok gemeden tahttan indirilerek yerine Aleksandr
Karayorgi geirildi (1842). 18 yl sonra tekrar tahta geen Mihail (1860-1868), bu
dnemde Srbistan'n tam bamszl iin Osmanl Devleti ile mcadeleye giri
erek, bir ok isyan ve ayaklanmaya sebep oldu. Bir ara stanbula gelerek Os
manlI hkmetiyle temaslar yapmtr.
Yine o sralarda Srbistandaki Kpr Palangas denilen kaza hal
kndan tahminen otuzbe yanda ve van adnda bir Srp, Midhat Pa-
ann seyislik ve kilercilik gibi bir hizmetine girmeye alm ve ie
alnmamas zerine herif bu kabul edilmeyiini kendisinin Hristiyan
olduuna balayarak, Mslman olmak iin Mutasarrflk idare mecli
sine arzuhal vermi ve orada muameleleri yaplarak mer adn alan
bu adam, tekrar bu isim ve vasfna istinaden Midhat Paann zel hiz
metine girmeye talip olmu ve hatta bunda srar dahi etmiti. Halbuki
Srbistanda doup byyen ve oluk ocuk sahibi olan bir Srbn
memleketini terk ederek Rusuka kadar gelmesi ve adi bir hizmete ta
lip olmas hi mnasip olmad gibi Mslmanl kabul de kendisi
hakknda byk bir phe uyandryordu. Bu sebeplerden dolay ada
mn hareketlerine gz kulak olunmas iin Mfettilik dairesinden bir
ka hafiye memurlar da grevlendirilmiti.
Yirmi gn kadar zaman getikten sonra memur hafiyelerden bi
rinin getirdii bilgiye gre, ibu mer Aa veya nam dier Yuvan
[van], oturduu Bulgar evinin bir odasnda Srbistana gizli bir mek
tup yazarak ve bunu delinmi bir oban sopasnn iine yerletirerek
kara yoluyla Belgrada gtrmek zere bir Bulgara teslim ettii haber
alnmtr. Derhal arkasndan adamlar karlarak mektubu gtren bu
kurye adam sopasyla birlikte Plevnede yakalanarak getirilmi ve so
pann iinden tafsilatl olarak yazlm iki sayfa Srpa bir mektup k
mtr.
Srp Suikast ivan,
oban Sopasna ne Koydu?
Ve Suunun Cezasn
Neden Diyarbakr Kalesinde ekti?
Mektubun tercme ettirilmesiyle Kpr Palangal van [Yuvan]
tarafndan Srp Prensi Mielin yani Mihail Beyin yaknlarndan [ku-
ren] bir kieye yazld ve mealinde: Prensin iradesi mucibince Rus
uka gelerek Paann hizmetine girmek istemi ise de kabul olunma
dndan mslman dahi olmu ise de fayda etmediinden iini, silah
la bitirmee mecbur kalacan ve fakat Paann yanndaki Arnavutla
rn kendisini sa brakmayp ldreceklerinden Prens tarafndan mem
leketteki oluk ocuunun mahrum braklmamasn bilitiraf yazmt.
Bunun zerine adgeen getirtilerek, yaz yazdrlp yaz num-
nesi alnm ve mahut mektup ile tatbik olunarak onun tarafndan ya
zld ortaya karlm ve bunu kendisi de inkr edememitir. fade
sinde sarholuk neticesi byle bir ey yaptm demekten baka bir ey
sylemek istememitir. Vilayet Temyiz Meclisinde yaplan muhake
mesinde dzenlenen kararda [mazbata] akland zere, anlan kii
nin Prens tarafndan zellikle ve suikast iin gnderilmi olduu sabit
olmakla hakknda kanunen ar ceza tertip edilmi ve fakat Midhat
Paann kiilii aleyhinde bir husus olduu cihetle kendisi yerine ge
tirilmesini istimediinden, gereinin yaplmas Bb- Alnin takdirine
ve Padiahn iradesine braklarak, dava dosyas adgeenle birlikte s
tanbula gnderilmitir. Rusya Sefiri General natiyef bu ahsn ko
runmas iin hayli aba gstermise de, Bb- Alden mebbet krek
cezas hkm olunarak Diyarbakr kalesine gnderilmitir.
Bu olaydan sonra gene suikastle ilgili baz olaylar da meydana
gelmise de, tatbik edilmesine vakit braklmadan, bu yolda olanlar ele
geirilerek n alnmtr. Midhat Paada o sralar baz grmelerde
bulunmak zere Bb- l tarafndan stanbula islenilmi olduundan,
yola kmtr.
79
MDHAT PAANIN
RA-YI DEVLET RYASETNE
MEMURYET
Sadrazam Ali Paa Girit adasnda [ceziresinde] olup Hariciye
Nazr Fuat Paa [Keecizde] sadaret makamnda kaymakam bulun
duundan, Tuna vilayeti ve dier vilayetlerle ilgili baz ilerin grl
mesinden sonra Midhat Paa grevi bana dnmek zere iken, Ali Pa
ada Giritten geri dnerek ra-y Devlet veya Ahkam- Adliye ku
rulmas ile ilgili dncelerini tatbike koymak iin Midhat Paann
ura-y Devlet riyasetine ve Cevdet Paann da Ahkam- Adliye Ne
zaretine tayinlerini Fuat Paayla birlikte kararlatrmlard. Bunun
iin lzumlu olan irade-i seniyye de alnmt. 1284 senesinde
[1867/1868] Midhat Paa ra-y Devlete [Dantay] reis tayin olun
mu ve zmir Valisi Sabri Paada evvelce Vidinde Mutasarrflk yap
m ve Tuna Vilayetinde yetimi olduundan, Midhat Paann yerine
Tuna valiliine de Sabri Paa memur edilmitir.
O vakte kadar mevcut olan Meclis-i Vl, btn ilerin mercii
olduu halde, onun yerine ura-y Devlet ve Ahkam- Adliye nin yer
letirilip kurulmas ve yasama grevinin siyasi ilerden ayrlmas mak
sadna mebni olarak konan bu usul mucibince, bunlarn asl kurulma
sebebi bu iki messesenin yeniden tertiplenip dzenlenmesi olacan
dan Midhat Paa, Ali Paadan buna dair ald talimat zerine ra-y
Devletin kurulmasna teebbs ederek az bir zaman iinde daireleri,
kalem ilerini, memur ve hademeler gibi sair ileri de dzenleyerek,
kurulu tamamlanmtr. Midhat Paann bir yl kadar devam eden s
resinde, pek ok kanun ve nizamlar yaplmtr ki, eski l ve tart
usulnn deitirilmesine dair yaplan yeni dzenlemeler, Tabiiyet
(31) Midhat Paann ura-y Devlet riyasetindeki grev sresi, (6 Mart
1868 - 27 ubat 1869) tarihleri arasnda devam etmitir.
Kanunu, [Vatandalk Kanunu] Madenlere dair nizamnamenin deiti
rilerek yeni batan dzenlenen Maadin Nizamnamesi [Madenler Tz
] gibi eyler, Midhat Paamn riyaseti srasnda ra-y Devlet m
zakereleri ile yaplan kanunlarn cmlesindendir.(32}
80_____________________ ._________ MDHAT PAANIN HATIRALARI
(32) imdiki Dantayn ilk ekli olan ra-y Devlet, Meclis-i Vl-y Ah-
kam- Adliyenin son halkas olup, ikinci kuak Tanzimatlar saylan li ve Fuat
Paalarla Midhat ve Ahmet Cevdet Paalarn eseridir. mparatorluun tara
tekilatnda yaplan bu yeni dzenlemeler, yani eyalet sisteminden vilayet siste
mine gei (sancak, kaza, eyalet, nahiye) zellikle merkezde byle bir tekilat
zorunlu hale getirmiti. Meclis-i Vlda hazrlanan rapor 1868 yl ubatnda g
rlmeye baland. Grmelere Tuna vilayetinden Midhat Paa ile Halep Vila
yetinden Cevdet Paa ve Fransa Bykelisi de katlmlardr. 2 Nisan 1868de
Abdlazizin iradesiyle ra-y Devlet ve Divan- Ahkam- Adliye resmen kurul
mu oldu. Bu iki kuruluun amac, yasama ve yrtme ile yarg grevlerini birbi
rinden ayrmakt. Bylece hkmetin yargya mdahelesi nlenecek, kanun ve
nizamnameler de ra-y Devlette yaplacakt. [Burada Osmanl Devletinde he
nz Parlamento bulunmad dikkate alnmaldr.] Divan- Ahkam- Adliye sanki
Temyiz Mahkemesi gibi alacak, ura-y Devletde bte dahil btn kanun ve
nizamlar inceliyecekti. ra-y Devletin kurucusu Midhat Paa olup, bu dzenle
meye yeni OsmanlIlardan destek gelirken, ulema tepki gstermitir. Ulemann
esas tepkisi, er'i mahkemelerin baz grevlerinin yeni kurulan Ahkam- Adliye
nezareti bnyesinde tekil olunan mahkemelere devriyle ilgilidir. ra-y Devlet
gerekten ilkel bir parlamento hviyetiyle ilk yllarda nemli grevler yapt ve
sonralar deiikliklere uratld. ura-y Devlet tanzimat - merutiyet arasnda
kpr olan nemli bir kurulu olarak anlmaldr. (Bkz: Meclis-i Vl, Mehmet Se-
yithanolu, Ankara 1994 TTK./ ilber Ortayl Trkiye idare Tarihi, Ankara 1979
TODAE)
STANBULDA .
SANAY MEKTEBNN
KURULMASI
stanbuldaki Sanayi Mektebi ile Emniyet Sandda ayn ekil
de Midhat Paann ra-y Devlet reisi iken kendisinin bizzat zel
gayretiyle kurulmu iki faydal amme messesesidir.(33) yle ki, vila
yetlerde yaplan Islahhaneler bir takm dkn ve kimsesiz yetimlerin
korunmas ve terbiyesi ile beraber, dahili sanayiin ve sanat erbabnn
oaltlmas iin bir kaynak olacak mektep olduundan, stanbulda
da byle bir ey yaplmas hkmet tarafndan arzu olunarak, Sulta
nahmet semtindeki terkedilmi Klhane binas mektep yaplmak ze
re tahsis edilmitir. Eski kprden [Unkapan kprs] geen hayvan
ve arabalardan alnd gibi yaya geenlerden de cret alnmas karar
latrlarak, buradan bir ylda toplanan 400.000 kuru miktarnda ake
de bu mektebin masraflarna karlk tutulmu ise de, yaplan planlar
mucibince mektebin ina masrafnn, klliyetli akeye ve daimi mas
(33) Midhat Paa bu okulun kurulu yln belirtmemekle birlikte, ra-y
Devlet Reisliine 1868 ylnda baladna gre, okulun kuruluu bu yllardadr,
Midhat Paa, Tuna vilayetinde Ni ve Rusuk ve sonralar Halep ve Selanikte
at Islahhane" tecrbesine dayanarak bu okulu daha mkemmel ekilde s
tanbulda kurmutur. Adna bu sefer Islahhane deil Mekteb-i Sanayi ismi veril
mitir. Okulda, en basit ihtiyalarn bile yabanclardan temin edilmesi nedeniyle
padiahn da arzusuyla el sanatlarnn tm blmleri bulunmaktayd. Bu sanat
lar dokuzu demir ve madeni eya, drd ahap, alts dier imalatlar olarak on-
dokuz sanat dalnda ehliyetli ustalar elinde retiliyordu. Baz sanat dallar okul
da retilemiyordu. rnein tula kiremit Karaa civarndaki fabrikalarda, boya
ve dericilik Kazleme ve Beykozdaki imalathanelerde gsteriliyordu. Her sanat
iin beher sene mektebe 88 renci alnyordu. Mezun olanlara kalfa diplomas
veriliyordu. Tersane, tophane gibi yerlerde tercihen ie alnyordu. Dorudan es
naf olanlara on sene Vergi muafiyeti tannyordu. Mektebin binas halen Sulta
nahmette ayn amala kullanlmaktadr.
82
raflara karlk gsterilen iradn drt be katna ulaacan gsterdi
inden, bu konuda bir yldan fazla komisyonlarda mzakere edildii
halde hibir neticeye varlamamt. Nihayet ra-y Devletin kurulu
u esnasnda bu mektebin kurulmas da Ali ve Fuat Paalar tarafndan
Midhat Paann ahsi himmetine havale ve. tevd olunmutur.
Byle eylerin yaplmas veya dzenlenmesi zaten Midhat Pa-
amn fazlasyla zevk duyduu ve iftihar ettii ilerden olup fakat ara
ya baka kiilerin karmasyla bu iin olamayacandan, iine kimse
nin karmamas artyla bu binann 500 talebe alacak yatl bir sanayi
mektebi, yani Islahhane ekline getirilmesi ve tahsis buyurulan gelir
ile idaresini taahht ederek hemen o gnden faaliyete balanm ve
ay iinde ocuklar ve yetimlerden oluan ikiyz kadar talebeyle mek
tep kurularak, renime balam ve ondan sonra ksa srede talebesi
nin mevcudu beyz geerek, Islahhaneler Nizamnamesi gibi, bunun
da dahili idaresi iin ayr bir Nizamname hazrlanmtr.
Mektebe irat olarak ayrlan eski kpr haslatn o zamanlar
Bahriye Nazr bulunan Mahmut Nedim Paa Tersane masraflarna
tahsis etmek zere zaptetmi olduundan, onun yerine yine li Paa
merhumun yardmlaryla devlet emlakinden olup Galatada ylda
450.000 kuru kadar irad olan Komisyon Han verilmi ve bu hann
bina olarak ve mevkii itibaryla kymeti cihetiyle, zerine bir kat daha
ilave edilir ise imdikinin iki kat daha kira geliri elde edilecei anla
ldndan, Midhat Paa 10.000 lira bor alarak hann binas zerine
bir kal daha ilave ettirmesiyle ve Galatadaki Borsa mahallinin de ora
ya tanmasyla hann yllk kiras 4.000 liradan 8.000 liray tecavz
etmekle mektep iip beklenen irad elde edilmitir.
Mektebin ilim tahsili ve snai almalarna gelince, ocuklarn
okuma yazma ve hesap konularndaki muvaffakiyetleri terakki ettikte,
matematik ve kimya v.s. gibi derslerin tedris ve talimi iin yeni mual
limler tayin edilmi ve sanayinin eitli dallarndan demircilik, d
kmclk, marangozluk, mrettip ve mcellitlik, litorafya [basn],
harf dkmcl, kibrit imali ve terzilik, saralk ve oymaclk, mo
delcilik, kurun boru imali gibi memlekette en gerekli sanat ve meslek
dallar kurulmutur. Bunlar iin gerekli her trl makina, alet ve eda-
vat, retmen v.s. tedarik edilerek oras mkemmel bir fabrika gr
nmne girmi olmakla az zaman iinde bu mektebin, memleketin
ilerleme ve kalknmasnda, maddi ve manevi ynden yararlar herkes
tarafndan grlmtr.<34)
MDHAT PAANIN HATIRALARI_______________________________ 83
(34) Mekteb-i Sanayinin 1869da Midhat Paa tarafndan atanan ilk m
dr brahim Edhemdir. brahim Edhem, ayn zamanda skdar zbekler Tek
kesinin eyhi olup, ilgin bir kiilii ve zellii olan kimsedir. brahim Edhem bir
numaral ebru ve teknik resim ustasdr. Bu zt ayn zamanda doramaclk, d
kmclk, mhrclk, demir, tesviye, makina, matbaaclk gibi bir sr sanatn
tam ustasdr. zbekler Tekkesi bu bakmdan yetenekli bir eyhe sahiptir. Mid
hat Paa ite bu adam kurduu Sanayi Mektebine mdr yapmtr. Trkiyede
ki ilk kurun boru dkm bu okulda gerekletirilmitir. Sultan Abdlazizin gitti
i Paris'teki nl sergiye brahim Edhemde katlm ve kuyudan otomatik su e
ken bir aleti ile madalya almtr. Trkiyede 1875 ylnda beygirlik ilk buharl
makineyi yapan da odur. O devrin ok nl kiileri zbekler Tekkesinin mdavi
mi ve eyhin de zel dostudurlar. brahim Edhem, Midhat Paa tarafndan m
dr yapldna gre, herkesten fazla yaknl olmas doaldr. eyh brahim
Edhem 1904 ylnda lnce yerine eyh Mehmet Ata gemitir. Bu Tekkenin en
byk zellii Milli Mcadele balangcnda stanbuldan bir sr kiinin Anka
raya geiine yardmc olmasdr. Karakol Cemiyeti ile bu ii stlenen skdar
zbekler tekkesi, rnein ismet nn, Fevzi akmak, Celalettin Arif, Halide
Edip gibi daha bir sr nllerin Anadolu'ya kana yardmc olmtur. (Bkz.
zbekler Tekkesi, Cengiz Bekta, Tarih ve Toplum, 1984/11 s.9.10).
84
STANBULDA
EMNYET SANDIININ
KURULMASI
Yukarda sz edilen Emniyet Sandda memleketimizde hal
kn ihtiyalarn kolaylatrmak iin icad edilip kurulan eserlerden bi
risi olup, ekonomi politik, yani uluslararas sermaye ve maliye bilim
lerine vakf olanlarn malmu olduu zere, medeni toplumlarn ihti
yalarna cevap vermek iin kurulan bankalarn eitleri vardr. Bunla
rn hepsi sermayeye bal ve muhta ise de, asl kurulu amac kredi
meselesi olduu gibi, sermayesiz ve yalnzca kredi kuvvetiyle alan
bankalar da vardr. Yine ekonomi ilminin iktizasndan olduu zere
amele ve memur gibi alan kiilerin yevmiye kazand paralar bi
riktirmek iin Avrupada zel irketler ve messeseler bulunduun
dan, anlatlan bu kredi bankalarnn ve biriktirme sandklarnn kuru
lu ve alma usulleri hakknda bilgi alnarak, bizim lkemizde de
halkn durumu ve istidadna gre bir nevi sandk kurulmasn Midhat
Paa Tuna valisi iken dnerek, bununla ilgili bir rapor [layiha] ha
zrlatmsa da, tatbike geirilmesi iin vakit kalmamt. Bu defa ra
y Devlet Reisi olarak stanbula dndnde, meydana koyduu eser
ler arasnda bu sand da ihdas ve tesis ettirmitir ki. Byk Yeni-
handa Emniyet Sand adyla muamele yapan Sandk budur.
Nizamnamesini inceleyenlerin grecei gibi bu Sandk, hem pa
ra biriktirme hem de ikiaz ve bor verme bankasnn vazifesini yap
makta olup, asl muameleleri halkn yevmiye yirmi kurua kadar san
da getirip yatrd paralar biriktirerek, ylda yze dokuz faizle iste
dii zaman sahibine geri vermek ve ihtiyac olanlara da rehin mukabi
linde yzde oniki faizle bor vermekten ibaret bulunmu ve sandn
hizmetine karlk kazanc ve ticaretinin yzde faiz farkna mnha
sr kalmas az grnmekte ise de, halkn emniyet ve gveni ile kullan
85
lan kredi arttka i hacmi de genileyerek git gide her yl bir ka yz
bin lira devrettiinden oniki-on yllk sre iinde, masraflar ktk
tan sonra elde edilen kazan 20.000 liray aarak, o da Sandn ser
mayesine zam ve ilave klnmtr.
KNC TUNA HTLALNN
BASTIRILMASI N
MDHAT PAANIN
TEKRAR
MEMURYET
Midhat Paann Tuna vilayetinden ayrlmas zerine slav ko
miteleri frsat bularak evvelki ayaklanmann ertesi sene yaz mevsimin
de ncekinden daha planl ve dzenli ekiya frkalar tertip ederek Tu
na nehrinden beri tarafa geirdikleri bu eteler, geen seneki fesat ve
ayaklanmay tekrarlamak ve Tuna vilayetine yeni bir gaile karmak
istiyorlard. Bu defa ki ete gruplarnn bir ksm, Byk Balkann Fi
libe taraflarna da saldrmalar zerine, Edirne vilayetinde de bir tela
meydana gelmiti. Alnan bu haber ve malmat zerine Sultan Abd
laziz merhum Midhat Paay ararak, bu heriflerin ancak sen hak
kndan gelirsin ve ii ksa zamanda bitirip tekrar stanbula dnersin
diyerek bu ie benim grevlendirildiimi ve hemen yola kmam ge
rektiini irade buyurmutu. Bunun iin ayrca zel bir vapur da hazr
lanmt.(35^
Midhat Paa doruca Rusuka ve oradan da etelerin toplanma
yeri olan Trnovaya gelmiti. Geri bu seferki ete ve ekiya gruplar,
(35) Anlald kadaryla Midhat Paa 1868 ylnda 20 gnlk geici bir
grevle isyan bastrmaa gnderilmektedir. Bu ikinci Bulgar Ayaklanmas deni
len hadise de 124 ete mensubundan 101. kii ldrlm ve 22 kii yaralanm
tr. Nizamiye askerinden 17 ehit 25 yaral verilmitir. Halktan da 20 l 35 yaral
verilmitir.
eskisinden daha kalabalk ve hareketleri mkemmel grnyorsa da,
birinci ayaklanmada edinilen tecrbelerin neticesiyle, kylerde fazla
bir karklk ve tela olmamt. Nizamiye ve zaptiye askerleri ile aha
li de geen tecrbelere gre hareket ettiklerinden Balkanlarn bir ok
yerinde toplanm ve snm olan ekiya ve ete blkleri, bulunduk
lar yerlerde vurulmu, sa yakalananlar ise mahkemeden sonra veri
len hkm mucibince idam olunmulardr. Hasl geen seneki fesat ve
ayaklanmada nasl hareket ve muamele olunmu ise, Midhat Paa yine
ayn ekildeki hareket ve icraatlaryla yirmi gn iinde iini bitirip s
tanbula geri dnmtr.
Bunun zerine vilayetin asayii tamamyla dzelmise de Tuna
valisi Sabri Paa ayaklanmann balad srada ar tela gstererek
Bb- lye gnderdii telgrafnda, memuriyetinden istifa etmi oldu
undan, yer deitirme [becayi] suretiyle Selanie nakledilmi ve Tu
na vilayetine Selanik valisi Akif Paa tayin olunmutur.
87
nc Blm
A l i m AT l A A NI N
t A I I A1 VAL L
nc Blm
MDHAT PAANIN
BADAT VALL
MDHAT PAANIN
BADAT VALLNE
MEMURYET
Midhat Paa yine ra-y Devlet Riyasetinde devam ile al
makta ise de, nizamlar ve inaatlar ve kanunlara ait ilerin tamam u-
ra-y Devletin Esas Nizamnamesi gereince burada tetkik ve mzake
re edilmesi lazm gelir iken, demir yollarnn ve dier baz mhim ey
lerin ra-y Devlete havale edilmeyerek icra olunmaya balanmas ve
bu i de ra-y Devletin umumi heyetine ve bahusus Midhat Paaya
dokunduu cihetle, geri li Paa hakkndaki hrmeti iklizasnca
Midhat Paa buna tahamml etmise de, bir suretle krlp zld
iin bir vilayet valiliini buna tercih ve arzu etmitir.
O srada Badat Valisi Nakyettin Paann azledilmesiyle Ba
dat Valilii bo^ m ve Midhat Paa tarafndan hohava gsterilmesi
zerine ve li Paann da muvafakat etmesiyle. Midhal Paa 6. Ordu
nun dzenlenmesi amacyla Badat Valiliine memur edilerek, 1285
Senesi Mart aynda [1869 Mart ay] stanbuldan Badat'a hareket et
mitir.
BADATTA MUZIR RSMATIN KALDIRILMASI
VE YERNE AR KONULMASI
Yeni vilayet dzenlemesinin btn dier vilayetlere yaylmas
srasnda Iak blgesi de vilayet itibar olunmusa da, vilayetin usul ve
kurallarna dair hi bir ey yaplmayp mlk ve mli vaziyeti aynen
eski usulde kalmt. htisap ve b rsmu gibi varidat- muzrra, vi
layet sistemi kurulunca en evvel kaldrlmas gereken eyler olduu
halde, oralarda geerliliini aynen korumaktayd. Bilakis Badat ve
civarndaki arazinin mahsult da ardan istisna klnm idi.
Dier yandan 6. Ordunun tertip ve tekili iin evvelce gnderil
mi olan Trk alaylarnn yerleri deitirildike yerine Irak ahalisin
den asker alnmas gerekirken, yalnz Krdistan tarafndan kura ne
ferleri alnd halde, Badatn kendisinde ve mlhakatnda kura ic
ras kabil ve mmkn olmuyordu. Bundan dolay alay ve taburlarn
noksan zuhur ettike, eski usulde olduu gibi uradan buradan adam
toplanyor ve bazan da hafif sulu mahkumlar hapisten karlarak as
kere yazldndan mevcut askerin ekseri eczas bu suretle derme at
ma ve disiplinsiz bir ordu meydana geliyordu.
Midhat Paann Badata gelmesi ile beraber bu iki mesele n
celikle dikkatini ekmi ve ilk olarak zararl vergilerin [rsmat- mu-
zrra] ve zellikle de en belli bal varidat unsuru saylan htisap Riis-
munun kaldrlarak, buna karlk Badat civar arazisi ve bahele
rin mahsullerinden eri. r alnmas kararlatrlmtr.
Badat vilayeti, Badat ve Musul ve ehr-i Zor, Sleymaniye,
Dilim ve Kerbel ve Hille ve Basra ve Amre Sancaklarna mil ol
duu gibi, Mntefikde bir sancak hkmnde ve o genilikte olmasna
ramen, hiikmet ve idaresi iltizam suretiyle ve maktuen Nsr Paa
uhdesinde idi. Halbuki bu ekildeki usul ve nizamlar devlet idaresi sis
temine uymayacandan, vilayetin sancak ve kazalar mmkn merte
be, yeni vilayet sistemindeki kurallara uydurularak yeniden deitiril
mi ve tanzim olunmutur. Mntefik Sanca da maktuiyetten karla
rak miilk ve mal ileri sair sancaklar kaidesine gre idare olunmak
zere memurlar tayin olunup Mutasarrfl da bu artlarla yine Nsr
Paa'ya verilmitir.
(36) ihtisap resmi, Osmanl dneminin bir vergi eididir. Genellikle bir
hizmet karlnda alnan ve devlet varidatnda bazan nemli bir yer tutan, im
diki anlamda vastal vergi idi. ihtisap Aalar veya ihtisap eminleri vastasyla
toplanan bu vergi halen uygulanan damga ve har resmi, l ve tart aletlerin
den veya pazar alveriinden belli bir nisbette alnrd. Daha sonralar belediye
tekilatlan kurulunca, onlara devredilmitir. Bc resmi de ksmen bunlara benze
yen bir vergi eidi idi.
ASKERLKTE
KURA USULNN CRASI
VE ONDAN DOLAYI
ZUHUR EDEN
AYAKLANMA
Bir taraftan bu ekilde ahvali mlkiye ve mliyeye dair icraatlar
yaplrken, bir taraftan da askerlikte kura usulnn kurulmasna te
ebbs olunmu ise de, bu konuda efkr- umumiyenin muhalefette
bulunduu ve srar edilmesi halinde her tarafta bir honutsuzluk ve bir
bela kaca meydanda idi. O zamana kadar eski memurlarn teredd
d ve msamahas da bundan ileri gelmi olup, ancak halkn bu mese
leye kar knn cehalet ve vahet eseri olduu anlalm ve bu
meseleye ncelikle Badatta teebbs edilirse, artk dier yerlerde de
kolaylkla uygulanabilecei sezilmitir.
Neferat cedideye olan ihtiya zerine ordunun yapt hesaplara
gre, askere yeni alnacak neferlerden Badat ehrine yz kadar ne
fer isabet ettiinden, bu saydaki neferin yeni usule gre hemen kura
ekilerek alnmasna karar verilmi ve askeriyeden tayin olunan ko
misyonlar marifetiyle askerlik ama gelenler tesbit edilmitir. Ertesi
gn kura ekilmesine sra gelmi olduu halde, akam st gn bat
madan nce baz silah sesleri iitilmeye balanmtr. Alnan haberler
de ehrin deiik yerlerindeki ahaliden silahl topluluklarn fesat ve
ayaklanma belirtilerinden olmak zere, Hose tabir olunan mavallar
okuyarak grup grup sokaklar dolatklar ve bir ok mnasebetsiz ve
yamac kimselerin de arya ve Hristiyan ve Yahudi mahallelerine
doru gittikleri anlalmtr.
MDHAT PAADAN
ORDU NEZARETNN ALINMASIYLA
STFA ETMES
Kald ki, Midhat Paaya Badat vilayetinin tevcihinde, kendin-,
den ncekiler gibi ordunun nezaret ve idaresi de birlikte verilmiti. Bu
durum da zaten Irak blgesinin durumuna gre mecburi ve farz olan
bir eydi. Ne varki bu durum, Serasker bulunan Hseyin Avni Pa-
ann fikirlerine muhalif olduundan Midhat Paann Badat vilaye
tine gelii ile mlkiye ve askeriyenin dzenlenmesine teebbs eder
etmez, stanbulda baz kt niyetli adamlarn [bedhhn] ortaya koy
duu gayretlerle ordunun idaresi kendisinden alnarak ordu kumanda
n Ferik Samih Paaya verilmi olmasyla onun zerine Midhat Paa
da valilik grevinden istifa etmiti.
Yukarda bahsedilen ayaklanma hadisesi bu istifa meselesinin ar
dndan ortaya kmt. Asker kullanma yetkisi Samih Paada oldu
undan, artk olayn yattrlmasna ve bunun iin asker kullanlmas
na Midhat Paann karmamas gerektii halde, hadiseyi meydana
getiren kura ii, ordu idaresinin ayrlmasndan nce Midhat Paann
fikriyle kararlatrlm ve her ne ise byle bir vaziyet ortaya km
olduundan, bunun alel acele teskini ve slahna baklmayacak olur ve
iki saat geirilir ise maazallah ikinci am olaynn doabilecei anla
lyordu.
Midhat Paa derhal klaya giderek askeri silah bana toplam,
ncelikle Hristiyan ve Yahudi mahallelerinin ve konsolosluklarn ko
runmas iin yeteri kadar asker sevkedilmi ve Dicle kprs atrla
rak att<37^zerine de sandallar tertip edilerek kar tarafn gei yolu
kesiirilmi ve bir de ehirden darya kaacak kiilerin yakalanmas
iin bir alay svari ile ehrin etraf kuatlmak gibi tedbirler alnmtr.
nk ayaklanmann en byk topluluklarndan birisi Kamber
Ali ve dieri eyh mahallelerinde olduundan, Midhat Paa tarafndan
eyh mahallesine drt blk asker ve bir top ile Liva Samih Paa ve
Badat Mutasarrf akir Bey ve Kamber Ali Mahallesine kezalik drt
blk asker ve bir top ile Liva Feyzi Paa memur edilerek ve kendile
rine iddetli ve kati emirler verilerek gnderilmiti.
htilalcilerin alnan bu tedbirlerin gayet etrafl ve iddetli oldu
unu grp haber aldklar ve sonra daldklar cihetle, hi bir taraf
(37) attlArab: Dicle ve Frat nehirlerinin birleerek Basra Krfezine
dklen byk nehire verilen isim.
tan silah kullanmalarna vakit kalmam ve bylece fitne ve fesat bas
trlmtr. O gece ve ertesi gn bu ie karan kabahatli ve z-medhal
Olmak zere yakalanan ahslarn adedi yz seksen kadar adama bali
olmutur. Bunlardan askerlik a gelenler kurasz askere alnm, di
erleri hakknda da tahkikat yaplarak, muhakemeleri iin Temyiz
Meclisine havale edilmi ve ertesi gn belirlenen yerlerde k'ura eki
lerek isabet eden neferler kolaylkla askere alnm, bu mesele de ta
sarland gibi btn Irak hattnda yani Mntefik ve Dilim ve Amre
gibi ounluk ahalisi adrda yaayan ve bedevi olan yerlerden baka
yerlerde de, askeri kura usulnn uygulamasna balang olmutur.
ORDU NEZARETNN
TEKRAR UHDESNE
VERLMES
Bu vakann zerinden bir ka gn getikten sonra, Midhat Pa-
ann istifasna cevaben Bb- Alden gnderilen cevab telgrafta,
Ordunun nezaret ve idaresinin gene eskisi gibi tamamen uhdesine b
rakld bildirilmitir. Bunun zerine Badatta yapld gibi Kerbel
ve Hille sancaklarnn da askerlik kuralar ektirilerek, esas mesele
bu ekilde yerletirilmitir. .
Bu srada ran ah Hazretleri tarafndan zel olarak gnderilen
bir memur Badata gelerek, Siileymaniye tarafnda ve snrdaki da
lk blgede bulunup da rana tabi olan Oraman ahalisi ran hkmeti
ne kar isyan etmi olduundan o taraftan zerlerine asker sevkedil-
mesinin kararlatrld bildirilerek, ayet Devlet-i Osmaniye toprak
larna geip snmalar halinde bunun nlenmesi talep ve teklif olun
mu, zaten Bb- Alden bu yolda emir de gelmitir.
Vaka zerine yaplan aratrmalara gre, bu dalk blgenin
halknn sunn ve fii mezhebinde olduklarndan ran memurlaryla
ihtilaflar bundan ve dier baz zulm ulgulamalarndan da rahatsz ol
duklarndan mezkr ahali madur ise de, Bb- lnin emrini yerine
94
getirmekten baka, Badata bir tedbire mahal ve imkan da yoktu.
Yirmi otuz bin nfuslu ve ou kahraman ve bahadr olmasyla tan
nan bu dalk blge halknn snrdan gemelerini nlemek askere ait
bulunduundan hudut zerine drt be tabur asker gnderilmiti.
Dier taraftan ran askerlerinin bu dalk blgeye [cebel] girme
leriyle ok iddetli atmalar balam olduundan btn ahali, Dev
let-i Osmaniye toprana iltica etmek ve beri tarafa geilerine engel
olmak iin gnderilen askerlerin her trl engellemelerine ramen ku
caklarnda kk ocuklar ve karlarn da nlerine katarak, Osmanl
toprana canlarn kurtarmak zere atmlardr. Velhasl, erkek-kadn,
yirmi bine yakn insan topluluu Sleymaniye'ye gemi olduklarn
dan bunlar geici olarak mnasip kaza ve kylere yerletirilmilerdir.
Snmaclara ay kadar zaman devlet tarafndan btn zaruri ihti
yalar karlanarak gerekli misafirperverlik gsterilmi ve sonra Bb-
Al vastasyla ran devleti bunlara aff umum karm ve kuvvetli
teminat da alnarak cmlesi huzur iinde gene kendi blgelerine ide
edilmitir.
DAGRA MESELES
HLLE MUTASARRIFI LE
MRALAY VE BNBAININ
LDRLMELER
Iraktaki tatbikatta, emvli mryenin, yani mr arazinin tahsisi
ve taksimat ekli baka bir usulde olup, tahsilat dahi asker gcyle
yaplmakta idi. Geri bu durumun ilerde dzeltilmesi kararlatrlm
ise de, bunun nasl yaplmas gerektii zamana ihtiya gsterdiinden
ve bir takm kabile ve airetlerin zimmetlerinde mukataat- mrye
bedellerinden ok miktarda alacak bulunup, ara-sra [aralkta] askeri
garnizonlardan nizamiye askeri gnderilerek tahsilat yaplmas mtad
olduundan, bu defa da Divaniye ve Afek airetlerindeki devlet ala
caklar [matlubat mrye] iin eskisi gibi Divaniye garnizonundan
[mevkiinden] bir tabur Nizamiye asker miralaylar kumandasnda ve
Hille Mutasarrf ile birlikte gitmilerdi. Borlu bulunan airet halk
95
ziraatla uramakta ise de, bunlarn ou adrlarda gebe yaayan
bedevi takmndan kimselerdi. Giden askerler ncelikle Dagra [Deg-
re] ve Afek denilen yerlere vararak, 380 kii mevcutlu tabur bir hur
maln fnahlistan] kenarna adrlarn kurarak yerlemilerdir.
Halbuki bu blgenin etraf bir takm vahi kavim ve kabilelerle
evrili olduu ve Afek ahalisinin de isyana yatkn bulunduu evvelce
yaplan tahkikattan biliniyordu. Miralay ve Mutasarrfn bizzat gitmi
olmalar da bu nemine binaen dnlm iken, kendilerinin gaflet
ve ihmallerinden dolay seilen askeri konaklama yerinin bir taraf
hurmalk ve dier taraf pirin tarlalar olarak askeri bakmdan gayet
tehlikeli bir yerde bulunuyordu.
Hille Mutasarrf, Miralay ve
Binbann ldrlmesi
Araplar da bu vaziyeti anlam olduklarndan, asl bor sahibi
olan eyh ve reislerinin fesad ile sekiz onbin kadar Arap toplu halde
gelip askeri sarm ve askerin suyunu kesmi olduklarndan bu hal
iinde taraflar arasnda atma balam olup, asker laykyla mdafa
aya devam etmi ise de, gn gece sren bu atmada askerin
cephanesi tkenmi ve susuz kalm olmalar bir yana, bu hal iinde
mutasarrf, miralay ve binba ve birok zabitan ve asker ehit olmu
lardr. Bunun zerine geri kalan askerler dalp kaarken Araplarn
eline dmler, Afek ve Dagra [Degare] Araplarmn bu hareketlerini
rnek alan civardaki Arap airetleri de isyan etmilerdir. Hille ve Di
vaniye'den telgrafla bu durumun bildirilmesi zerine Midhat Paa ta
rafndan derhal Ferik Samih Paa kumandasnda bir ka labur askeri
derhal grevlendirmi ve o blgedeki taburlardan da mmkn olanlar
ayrca hadise mahalline arkadan gnderilmitir. Evvelce Mntefik
Mutasarrflna tayin olunan Nsr Paa ve biraderi, kabileler arasn
da hatr saylr [kadr ve nfuz ashab] kiilerden olduundan ve zel
likle Nsr Paa yeni grevinin verdii evk ve heyecanla devlete bir
kal daha sadakal ve hizmet niyetinde bulunduundan. Midhat Paann
ars zerine adgeen de 4.000 svari ile Divaniyeye gelip Samih
Paa ile birlemilerdi.
96
Bu anlatlan vukuat Dagra [Degare] meselesi namyla bilinen
olaylarn balangcn tekil etmektedir. Bu ekilde Divaniyede topla
nan askeri kuvvetler, yedi tabur piyade ve bir alay svari Nizamiye ve
4.000 mntefik atls ve 1.500den ziyade Krt ve een svarisi ola
rak top ve cephane ve sair askeri malzemeleri de mkemmel olduu
halde ve Ferik Paann Divaniyeye gelmesine kadar bir ay kadar za
man getii halde hibir harekete teebbs olunmamtr.
Araplar bu bir aylk gecikmeyi korku ve ekinmeye yorarak
marmlar ve blgedeki Hazail ve Beni Hkim ve Cibur ve Ebu Sultan
airetleriyle sair bedevi kabilelerinden birou da bunlarla birlemi
lerdi. Bunlar deiik yerlerde ve baz kalelerde bulunan askerleri kua
tarak sktrmaktan baka, Askeri frkann bulunduu Divaniye kasa
basn da iindeki askerle birlikte kuatmlar, Hilleden Frat yoluyla
askere gnderilen zahire ve erzak da yamalanm olduundan iler
gnden gne byyp nem kazanm ve bir taraftan da ekiya takm
yollar tutup telgraf tellerini keserek haberlemeyi kesmilerdir.
Asiler Divaniye Frkasn
Kuatp Teslim Alyorlar
Bu vaziyet biraz daha devam edecek olursa, fesat ve ayaklanma
dier yerlere de yaylacandan ve iin vehameti meydanda olduun
dan ve Badatta iki tabur piyade ile topudan baka asker de kalmad
ndan, imdat iin Divaniyeye yeteri kadar asker gnderilmesi imkan
da olmadndan, Midhat Paa bizzat azimeti gze aldrarak mevcut
iki taburdan yz kadar asker .seerek, o vakit Badatta Erkn-
Harp Binbalarndan olan Yahya Beyle birlikte hareket etmitir.
Divaniye Badata otuziki saat mesafede olup, ara yerde Hi!1_
kasabas bulunur. Midhat Paa bu kasabaya geldiinde Ferik Paa ve
Nasr Paa ile Liva Ahmet Paa ve bunca mer ve zabitan ile beraber
Divaniye iinde muhasara edilmi olan askeri frkadan nasl haber al
nacan dnyorlard. Frka ile beraber orada olan Erkan- Harp
Reisi Tahir Bey -ki imdi Tahir Paadr- isyan halinde bulunan Cibur
airetlerinden otuz-kk kadar svarinin himayesi altnda olarak ve he
yet deitirerek Hilleye gelip Askeri Frkada bulunan kumandan ve
97
bil cmle mera ve zabitann mhryle mhrl bir mazbata getirmi
tir.
Mazbata mtalaa olununca mealinde, isyanc ve ekiyalarn kl-
liyetiyle beraber gittike oalp genilediini ve ounun elinde ie
yarar silah bulunduunu, bunlarla atmaya girip kan dkmemek ve
kyllerin ziraatlerinin de durmas sebebiyle, vakti gelince icabna ba
klmak zere sulh yaplmasnn daha mnasip ve mreccah olaca be
lirtiliyor ve bu ekilde davranlmas isteniyordu.
Tahir Beyin szl ifadesine gre, taraflar arasnda sulhnme
imzalanmas, Araplara teminat verilmek zere rehin gnderilmesi ve
Ferik Paa tarafndan yazlan buyrultuya Kuran- Kerim [Mushaf-
erif] balanmas gibi askerlik ve hkmetin an ve erefine yakma
yacak eyler de yaplmak isteniyordu. Byle yaplmas halinde yalnz
oralarn deil btn Irak blgesinin de idareden kmasna kadar gide
cek vahim akibetlerin zuhuru mukadderdi.
Geri yollar isyanc ahali tarafndan tutulmu ise de, Midhat Pa-
ann maiyetindeki yaver kolaas Tahsin Efendi, oralarda hareket s
rati mehur olan svari kuvvetiyle ondrt saat mesafesi olan Divani-
yeye, isyanc ekiya iinden geerek drt saatte varlabileceini ta
ahht etmitir. Bunun zerine Midhat Paa tarafndan, frka kumanda
n Samih Paa derhal azledilerek yerine ayn frkadan Liva Ahmet Pa-
ay tayin etmi ve adgeene yazlan mektupta, zikredilen mazbata
mnderacatnn hkmsz [keenlemyekn] tutulmas istenmitir.
Yani Midhat Paa bir tabur askerle bizzat Hilleden Frat ze
rindeki Dagra denilen yere geleceinden ve bu yer Divaniye ile Hille
arasndaki yola paralel olduundan, Ahmet Paann da isyanclarla
yaplan anlamay bozup Frkann iki taburunu Divaniyeye brakp
geri kalan askerle asilerin kuatmasn yararak Dagra srtlarna gel
mesi istenilmiti. Midhal Paa Badattan birlikte getirdii yiiz ne
feri Hille'de bulduu perakende neferlerle bir tabura tamamlayarak er
tesi gn yola km ve Ahmet Paada verilen emre uygun harekete
gemi ve iki asker Hille ile Divaniye arasndaki Dagra srtlarnda
birlemilerdir.
Buras Frat nehri zerinde olup, Fratn dousunda bulunan
Dagra ve Afek ve dier airetlerin zirai arazilerini sulamak iin ev
velce Frattan alm olan kanallarn [hark] geniletilmesiyle git gide
oralardaki bo araziyi su bamtr. Geri kanaldan geen sular alt ta
rafta attlkr denilen mecra ile attl-Haye paralel olarak yine Frat-
la birlemekteyse de, su basan arazinin zemini ukurda bulunmasyla
burada krk saat geniliinde bir bahire yani gl teekkl etmitir. Ara
snda biraz ykseke ve ada gibi kalan yerleri asiler snak yapm
olup, mezkur adalar top menzilinden uzak olduu gibi etrafndaki su
lar da s olduundan byk kayklarla yanamak da mmkn olma
makta ve o civardaki Araplarlarn ikide birde isyan edince buralara s
nmakta olduklar anlalmtr.
Binaenaleyh iin en kestirme tedbiri, gln ortadan kaldrlmas
iin sularnn kurutulmas ve ziraata yetecek miktarda su iin baka
kanallar almak zere ncelikle de mevcut hark ve gln bentlerle
kapatlmas idi. Geri geniletilmi olan kanal, drt zira derinliinde
ve 60 zira geniliinde olmak zere Frat nehrinin nerdeyse yars
oraya aktndan bunun yaplmas ok zor gibi grnyorsa da, Arap
larn ve zellikle Hindiye ahalisinin bu fen ve sanatta pek ziyade bece
rikli olduklar renilmiti. Midhat Paa daha Hillede iken Hindi
yeden baz becerekli ustalar getirip bunlar on-oniki gn iinde yama
cn [sadr] eddini ve suyunun kesilmesini, bendin yapmn taahht et
tiklerinden, hemen ie balattrlm olduu gibi bir taraftan da mevcut
asker ve muvazzaf erler Nsr Paa ile beraber olan Mintefik svarisi,
Daara srt ile Fratn tekil eyledii cenaha yerletirilmitir.
Bu ilerle uralrken iki ekiya topluluu gelip akamdan son
ra Ordugh etrafn sararak gece durmadan asker zerine kurun al
mlar ise de liifek mermilerinin at menzili ksa olduu iin tehlike
yaratmam, ancak beri taraftan bilmukabele atlan lop ve tfek mer
mileriyle kendileri nemli hasara uramlardr. Bir aralk Ceyyur
eyhi Halil, piman olarak 2.000 kadar atlsyla askeri frka dnda
uygun bir yere yerletirilmi olduu halde, bir gece takmyla ordudaki
Mintefik Svarisi zerine hcum ederek baz zarara sebep olmusa
da. Nizamiye askerlerinin mdahelesiyle mecalsiz firar eylemilerdir.
u halde bu ekiya ve asiler kentlilerinin askere kar gelecek giite ol
madklarn da anlamlardr. Lkin bunlarn topluluu 100.000 nfus
tan ziyade olup, Divaniye frkas tarafndan grdkleri msamaha ve
99
msaade ile marm, ve bu hal arasnda emmer [ammar] aireti
eyhi Abdlkerimin ibu gaileden istifade iin bir hayli emmer atl
syla Halep ve Urfa taraflarndan kalkp Badat taraflarna geldikleri
haber alnmtr. Bu hal ile beraber gln kurutulmas hepsine dokun
duundan buna engel olmak iin gndzleri de taraf taraf hcuma ba
ladklar srada, ordugha yarm saatlik bir mesafede alla gizlen
mi olan 5.000 kadar piyade ve ve bir hayli atl ekiya, frkada bulu
nan atlara [svari civanlarna] saman tedariki iin o tarafa doru giden
bir blk askere hcum etmilerdir. Bunun haberi gelmesiyle Midhat
Paa derhal her taburdan ikier blk asker alarak Ahmet Paa kuman
dasnda bunlar zerine sevk etmi ve hemen orada kan atmada ni-
zamiyeden alt er ehit ve bir miktar yaral olduu halde ekiyann
beyz kadar tepelenmi ve geri kalan kaarken Dagra nehrine atla
rak birazda orada boulmu olduundan, dier taraftaki gruplarn da
cesaretleri kalmayarak dalmaya balamlardr.
een ve Krt Svarileri Bedevi Avnda...
Bunlarn takibi iin svari ve nizamiye askerleriyle Mntefik ve
een ve Krt atllarndan ve katr svari ve piyade kollar tertip olu
narak ve taraf taraf sevkedilerek, kaan silerin bir haylisi yakalanm
ve hatta telgraf hatlarn kesenler dahi yanlarndaki telgraf telleriyle
birlikte yakalanarak gtrlmlerdir. O srada Dagra gsnn t
kanmasnn balam olduunun tam on nc gnnde eddin binas
tamamlanm, suyun kesilmesi zerine gln sular da ekilerek kuru
maya balamtr. Bu durum isyanclar tam bir zntye drm ol
duundan, silerin hepsi piman olarak kusurlarn kabullenmi ve iki
aydan beri alevlenen fesat ve ayaklanma atei de bu icraatn semeresi
olarak snmtr.
b Dagra hadisesi Irakta birbirini kovalayan isyan ve ayak
lanmalarn [ihtilallerin] hepsinden nemlisi ve by olarak Hindiye-
lilerden baka o havalide ve ia mezhebindeki airet ve kabilelerin de
birlemesiyle 100.000i akn bir isyan topluluu meydana getirmi ve
bata Afek tarafna giden tabura yakanda belirtilen suikast tertibiyle
miralay, mutasarrf, binba ve birok subay ve erin ehit edilmesi, as
keri frkann yolunun kesilmesi, telgraf tellerinin kesilmesi ve tahribi
gibi ekiyalk ilerinin [efal-i bagiyane] her eidine bavurulmutur.
Bu gibi cinayetleri tertipleyen bu gruh hakknda lazm gelen
ceza hkmleri belli ise de, kabile ve airet halknn bu yaplan kt
lkleri farketmeye ve anlamaya, iin perde arkasn bilmeye durumlar
msait olmayp, btn fiil ve hareketlerin arkasnda eyh ve reislerin
arzularna tabi olmalaryla bu olaylarn asl sulular da onlard. zel
likle Afekteki taburun felaketine sebep olan Afek eyhi Denan ve
Dagra eyhi Bedevi isimli kiiler olarak, devlet malm zimmetlerine
geirmek rtmek ve kapatmak iin Araplar mukateleye sevk eden
ve emreden bu kieler idi. Bu sebeple bu reislerin yakalanarak gerekli
cezalarn tatbik edilmesi ve Afekte dalan taburun tfek ve topu il'
sair silahlar ve eyalarn neredeyse tamamen geri getirilmesi an.
ahali hakknda genel bir af ilan edilmi ve mesele bitirilerek, M *
Paa Dagra settinin muhafazas iin bir miktar asker braklp geri k.:
lan askerle Divaniyeye dnmtr.
Dalan taburun dier askerleri de er beer Divaniyeye gelip
toplandklar gibi tfek, kl, adr ve karavana gibi sair eyas da
Araplar tarafndan tamamen bulunarak ortaya karlm ve hatta olay
lar srasnda topu arabasyla birlikte Frat nehrine attklarndan, yine
kendileri tarafndan bin bir glkle karlarak bize teslim edilmitir.
Asilerin Divaniye Kprsne
Aslp idam Edilmesi
Afek ve Dagra eyhleri Denari ile Bedev katklar iin, Nsr
Paa'nn himmetiyle takip edilerek onlar da yakalanm olmakla Diva-
niyede kurulan muvakkat Mecliste, bunlarn hiyanet ettikldri taburun
subay ve erleri huzurunda yarglamalar icra edilerek, er'an ve kanu
nen idamlarna hkmolunarak, ikisi de Divaniye kprsne aslmak
suretiyle, hak ettikleri cezalar grmlerdir. Asi airetlerin reislerin
den ele geirilen, bir ka kii de Rumeli cihetine srlmek zere stan
bula gnderilmi ve Dagra meselesi ve ona terettp eden icraat da
bylece kapatlmtr. Bu mesele de Nsr Paa ile kardei Mansur Pa-
ann ok byk hizmet ve yardmlar grlmtr.
Dagra olayndan istifade niyetiyle ok saydaki svari ile Ba
dat tarafna geldii yukarda anlatlan emmer airetleri reisi Abdlke
rim, meselenin sonunu haber alp telaa derek dnp gitmezden ev
vel ve kt niyetini kapatmak iin Divaniyede Midhat Paann yan
na gelerek gya orduya yardm iin Badata hareket etmise de yeti
emediinden sz ederek, aklnca tevil ve zrlerde bulunmutur. Bu
szler dinlemeye demez ise de, bunun kt niyetini isbat etmenin za
man olmadndan ve mesele de kapanarak blgenin aayii saland
ndan, Midhat Paa eyh Abdlkerimi yanna alarak aralkta
Badata dnmtr.
IRAK
ARAZS
MESELES
Irak [htta- Irakiye] taraflarnda eskiden beri bu gibi dert ve s
kntlar [gaile] birbirini takip etmi olup, zellikle Hindiye ve Mnte-
fik, Ben Lm ve Hille taraflarnda defalarca nasl isyan ve ayaklan
malar [ihtilller] kt ve ne cihetle asker sevkedilerek atmalarn
yaand oralarn ahvaline vakf olanlarn bildii hususlardandr. Ger
i bu hadiselerin gaye ve sebepleri hususunda muhtelif fikirler ileri s
rlmektedir. Kimileri oralar halknn, yani isyan eden airetlerin umu
miyetle ia [iilik] mezhebinden olmalar dolaysyla devletin memur
ve yetkililerine mezhebden dolay kar geldiklerini sylemektedirler.
Kimisi de eyhler ve kabile reislerinin zimmetlerinde olan devlet ala
caklarn [emval-i mriye] rtmek iin yalnz onlarn ifalt ve tah
riklerini sebep gstermektedirler.
(38) emmer [ammar] airetleri reisi eyh Abdlkerim, daha sonra tek
rar isyan etmi ve idam edilmitir. Bu konuda daha sonra gelecek olan emmer
hadisesi blmne baklmaldr.
102
syanlarn Asl Sebebi: Toprak Rejimidir
Halbuki bu kadar kimsenin umumen ikide birde silaha sarlarak
isyan etmeye ve kanlarn dkmeye mecbur olmalarna, bu isnat olu
nan sebepler ve durumlar kafi gelmemektedir. Dikkat ve hakikatle tet
kik edilir ve bizzat yaanan eyler gz nne alnarak muhakeme edi
lirse ortaya kar ki, bu durumlarn asl sebep ve kayna Irak arazisi
nin sair yerler arazisinden muamelt ve ahkmca fark ve ayrcal
dolaysyla, ahalinin araziyi kullanamamas ve arazi zerinde yetien
mahsllerin faydasndan mahrum kalmas meselesidir.
te Irak arazisinin genilii ve ahalisinin okluu ile beraber, bu
derece harap kalmas ve sakinlerinin ounlukla fakir ve ihtiya sahibi
bulunmas, olur olmaz sebeplerle bir takmnn ayaklanp isyana kalk
mas, btn bu sebeplerden dolay meydana gelmektedir. Dolaysyla
bunlarn dzeltilme tedbir ve areleri de yine bu esaslarda aranlmak
gerekecei cehetle bu hususlarda baz aklamalar yaplmas ve geni
malmat verilmesi iktiza etmitir.
yleki Irak arazisi aslen arazi-i haraciyeden" 139ôlduu iin,
hukuku tasarrufiyesi adeta dier mlkler ve devlet iftlikleri gibi [ift-
likat- mriyye], devlete ait ve iinde bulunan ziraati kimseler de ift
lik hizmetisi ve ortak ve yarc saylmakla, ziraata elverili arazi,
mukataat namyla eitli paralara blnmtr. Tohumu devletten
verilerek ve ziraat iin ahaliden fellah getirilerek toplanan mahsuln
te ikisi devlete ve te biri fellaha ait olmak zere bir kaide konul
mu ve mukatalar bu kurala uyularak ou da iltizam suretiyle ml
tezimlere maktuen ihale edilmektedir.
Geri hali hazrda bu usul halk iin zararsz grnyorsa da, ef
rad ahali kendi mal ve mlk olarak bir kar topraa sahip olmayp,
adeta hizmetkr gibi almakta ve seyyar olduu cihetle ileri memle
ketlerin sakinleri [sekenesi] gibi aa yetitirmek, ev yapmak, hayvan
beslemek gibi eyler yapmayp sadece hisselerine denle [hisse-i fel-
(39) Arazi-i haraciye, slm hukukuna bal Osmanl toprak rejiminde,
r yerine maktu vergiler alnan yerler hakknda kullanlmtr. Bunun eitleri
ve zamana gre deiik uygulamalar olagelmitir. Esasen bu konu, hatratta
ok detaylca aklanmaktadr.
103
lhiye] kanaat getiriyorlard. Belki mltezimlerin ve kendi eyhlerinin
haksz zulmlerinden dolay ellerine o da gemiyordu. Halkn bir ks
m da oluk ocuunu besleyecek i bulamadndan, tabii halinden
honut olmayarak, az ok bir olay ktnda kaybedecei ve tehlike
sinden ekinecei bir durum da olmadndan, her trl iflt ve ifsa-
dta kolayca meylediyorlard.
Dier yandan eyhler ve reisler de aynen ahali gibi olup, hzine
den bir veya iki seneliine aldklar devlet mukatn kendi mallar ol
madndan dolay arazinin ve nehirlerin bir sene sonra olacak imarn
vazife edinmeyip, yalnz iltizam mddetlerindeki kendi menfaatlarna
gayret ediyor, bir ksm da zimmetlerini rtmeye yol bulmak iin bir
hadise ve gaile zuhurundan faydalanmak istiyordu. te bu durumlar
bir taraftan ahaliyi ve bir taraftan da memleketi ve arazisini harap et
mesiyle, eski devirde her taraf mamur ve fevkalade bereketli olan
dnyaca mehur olan Irak arazisinin, bu suretle harap olmas ve mem
leketin taraf taraf emniyetsiz bir halde kalmasnn hakiki kayna bu
dur.
Hz. mer Devrinden
Beri Uygulanan Sistem
Sylemeye lzum yoktur ki, bir memleketin ahalisi o lkenin
sahibi ve btn medeni haklarn sahibi demek olup, memleket menfa
atinin muhafazas ve ilerlemesi de bu kuvvete baldr. Hukuk-u me-
deniyenin temel esas olan emlk ve arazi tasarrufundan yoksun edile
rek gezici bir halde dolaan halk, gerekten o memleketin halkndan
saymamak ve dolaysyla ondan da bir ey beklememek tabiidir.
Halta Faruk-u zam Hazretlerinin [Hz.mer] zaman hilafeti
seniyelerinde Irakm fethedilmesiyle efi hkmler gereince, arazi
sinin arazi-i haraciye itibar olunarak savaan mslmanlara blt
rlmesi lazm gelmiken, Hz. mer (R.A) Efendimizin her hususta
adalet ve hikmet olan fikirleri ve davranlar uyarnca ve bu yoldaki
eref sdr olan irade-i liyyelerinde ahaliye arazi tasarruf hakk ta
nnmtr. Zira ahali tasarruf hakkndan mahrum edilirse, gaz msl-
manlar Medineye dndkten sonra, dman saldrlar karsnda bil-
tabii toprakla alakas bulunmayan ahalinin memleketin mdafaasna
katlmayacaklar dncesiyle muhakkak surette araziye sahip olma
hususunda efrad ahalinin hissedar edilmesini buyurmu olduklar ma
lum ve mehurdur.
Bununla birlikte Hz. merin fethinden sonra Irak blgesi trl
inklp ve deiiklere urayp, arazinin bittabi hkm deimi ve
adeta devlet arazisi hkmn kazanm iken, devlete birey yaplma
yarak eski halde braklm ve bu da haslatndan r yerine te bir
ve yarm alnmak ve bu kadar byk arazi devletin hzinesinin mal
ve mlk olarak nasl isteniliyorsa yle tasarruf olunmak zan ve d
ncesinden neet etmitir. Halbuki Dicle ve Frat nehirleri arasndaki
ikiyz saatten fazla uzunlukta genilii bulunan byk arazinin, eski
zamanda olduu gibi her tarafndan nehirler alp ziraat yapmak ve
bu kanallar her yl temizleyip tamir etmek ve bunlar iin sermaye ver
mek gerekmektedir.
Bu Kadar Byk Bir Memleket
iftlik Gibi dare Edilemez
Velhasl bu kadar arazinin bir iftlik idaresi gibi dorudan do
ruya idare edilmesi, her trl ihtiyalarn ve mukteziyatnn devlet he
sabna yaplmas, hi bir zamanda ve hi bir devlette kabil ve mmkn
olamayaca aktr. Arazinin pek ou metruk ve muattal olarak i
lenmedii iin ahalisi dalm ve eski zamanlarda Habur ve Frat ne-
hirleyle sulanarak mamriyet ve bereketi dnyaca bilinen Mezepotam-
ya denilen geni ovalar lleerek emmer ve Anze Araplarna ve di
er vahi bedevilere ekiyalk alan haline getirilmitir.
Badatn alt tarafnda bulunan attulhydan Kurnaya kadar,
iki attn arasnda olan ve bunlarn iki tarafnda bulunan nehirler ve
arazi de ayn ekilde muattal ve harap halde olduundan, ou ahalisi
bedevi haline gelmi [ger] olduundan, geride kalan ve tarm yap
lan arazi de buna nisbetle pek az kaldndan, bunun idare ekli de yu
karda tarif ve beyan olunduu gibi devam ederek bu gne kadar byle
gelmitir.
Bundan dolay Irakn kalknp gelimesi iin lazm gelen tedbir
lerin en banda geleni, bu hususlarn dzeltilmesi keyfiyeti olduun
dan Midhat Paa Dagradan [Degare] dner dnmez ncelikle bu ie
el atm, mevcut araziyi devlet arazisi [mr arazi] hkmnde tapulan-
mak esas zerine bir kaide ittihaz edip dnce ve fikirlerini Bb-
Alye arz ile irade-i seniyyeyi aldktan sonra icraatna teebbs etmi
tir. Tafsilatnn zeti udur ki:
Irak Arazisi
Anadolu ve Rumeli Arazisine
Benzemez
Irak arazisinin tabii mevkii ve konumu itibariyle Rumeli ve
Anadolu arazisiyle mukayesesi mmkn deildir. Burasnn ou ne
hirlerle suland gibi ziraatin de arazi slah yoluyla daha bir ok e
itleri olduundan ve bunlarn iinde bir hayrata vakfedilmi veya irat
namyla baz haslat bir tarafa bal yerler de bulunmaktayd. Bu ci
hetle ilenen ve ilenmeyen arazinin durumuna gre hepsi ok eitli
ksmlara ayrlarak bunlarn en kymetlisi nehirleri bulunan ve hasla
tndan canib-i mriye iin te bir ve yarm ve te iki hesabyla vergi
[rsumat] alnan mukataalar olmasyla bu nevi arazinin haslatndan
arazi-i mriye kaidesi zere yalnz r alnmak zere ihaleye karlsa
[tefviz] kymeti pek ar geleceinden, ihale ve satnalmak iin bedeli
nin defaten denmesine de herkesin gc yetmeyeceinden kolaylk
salamak iin are aranmtr.
Bunun aresi de, bunlarn haslatndan iki r yani yzde yirmi
alnmak ve eer mterisi verecei bedelden baka be senelik rn,
yani be yllk haslatndan yzde on miktarna eit bir paray da ayr
ca verirse, iki r bir rc indirilmek ve uzun mddet muattal olma
s nedeniyle yeniden kanal [hark] ve nehir almaya muhta olan arazi
mahslatndan r alnmak zere mzayede ile satlmas mmknd
Bundan baka dolaplarla sulanan veya sulanmayarak mevkiin
den dolay yamurla yetien yerler kimlerin elinde ise rden baka
bir ey alnmamak artyla kendilerine braklarak tapularnn verilme
si ve Hindiye ve Amre muktalarmda olduu gibi ziraal ahalisine
mahsus olan yerlerinde dnm ve cerib hesabyla ayrlarak birer
mnasip bedelle ahaliye taksim edilerek ihaleye karlmas kararlat
rlm ve ilk sene bir hayli arazinin bu kaideye uygun olarak ihaleleri
de yaplmtr.
Araziler Devletin mi,
Yoksa Halkn m Olmaldr?
Bu suretle ihaleleri yaplan arazilerin beledlerinden 100.000 lira
dan fazla ilk sene iin haslat elde edildii gibi, senelik devlet varidat
yzde altm ve elliden yzde on ve yirmi derecesine indirilmesine na
zaran, varidat toplam da bu nisbette azalaca sanlrken, bilakis in-
meyip mahsulatn artmasyla birlikte ziyadelemi ve ertesi yllar eski
miktarn da geerek, fiil neticesi devlet hzinesi iin dnlen para
menfaati da grnmeye balamtr.
Bununla beraber evvelki usul gibi emaneten veya makten ziraat
yaplan arazide bir dikilmi aa veya imara delalet edecek bir bina
grlmez iken, yeni usule gre satlan yerleri alanlar, kendilerinin se
netli mal ve mlk olduundan emin olarak, bir iki yl iinde ekserisi
nin bina yapp aa diklii grlm ve teden beri fakirlik iinde ya
ayan ve her vakit isyan ve patlamaya hazr ahali mlk sahibi olmann
zevkiyle hadiselere karmaktan geri durmu ve her sene ortaya kan
gailelerin arkas kesilmitir.
Bu konunun bir byk delili de Hindiye mukataas meselesidir
ki. bu mukataa. Irak'in en geni mukataalarndan olup evvelce senelik
sekiz onbin kese ake bedelle mltezimlerine makfuen ihale olunduu
halde, drt ylda bir kere bedeli alnabilmek mmkn olabiliyordu.
ok seneler ahalinin muhalefet ve isyan yznden, bu bedel de r
yp kaybolduundan bala Serdar mer Paa ve Abdi Paa. Reit ve
Namk Paalardan her birinin zamanlarnda vukuu bulduu gibi, zeri
ne asker sevkedilmesi nedeniyle hem fazla masraflara sebep olmu ve
hemde nfusa byk zayiat ve telefat meydana gelmiti. Bunlarn asl
sebeplerini renmek iin Midhat Paa Badat'a geliinin ikinci ayn
da bizzat Hindiye'ye gidip ald bilgiye gre, burada yaayan halkn
ziraatleri yalnzca pirin ziraati olduundan, elde ettikleri pirin mah
sulnn tohumu bile kendilerinden olduu halde meydana getirdikleri
haslatn yzde altm alts devlet hissesi olarak [hisse-i mriye] elle
rinden alnyordu ve atan ksmn bir ou da eyh aidat, nehir kiras,
kantar creti gibi eylere tutulunca kendilerine bir ey kalmyordu.
Halk, ite bu hakszlklar yznden isyana mecbur braklm ve
ok yllar Hindiye gailesi adyla ortaya kan olaylarn kaynann bu
olduu anlaldndan, Midhat Paa tarafndan hisse-i mriye derhal
yzde elliye indirilmi ve bir takm masraf ve aidatlar da kaldrlm
tr. Bununla beraber halkn drst davranmas halinde ise devlet pay
nn [hisse-i mriye] gelecek yl yzde krka, sonra yzde otuz ve daha
aaya indirilecei de Midhat Paa tarafndan kendilerine verilen
buyrultuya yazlarak taahht edilmitir. Bu karardan sonra, ok ge
meden yukarda belirtilen Dagra meselesi meydana gelmitir.
Hindiye Ahalisi
Neden isyanclara
Yardm Etmedi?
Hindiyede ise onbe binden ziyade silahl kii mevcut olduu
ve Dagra isyanclarna birinci derecede bunlardan yardm beklendii
halde, Hindiydiler yerlerinde sebat ile hi biri yardma komadklar
gibi, mahsullerinden elde edilen devlet payn da [hisse-i mriye] d
rstlkle ve elbirlii ile deme gayreti gstermilerdir. Mukataann
yzde altm alt hesabyla evvelce alnan devlet pay tamamen istihsal
olunan en dolgun yllar haslatna eit olarak o seneki devlet hissesin
den de altbin tegar (!) yani alt milyon kyye pirin hasl olmu ve da
ha nce yazl ekilde taahht iktizasnca ertesi sene hisse-i mriye de.
yzde elliden daha aaya indirildii halde haslat- mriyenin miktar
azalmamtr.
DCLE VE FIRAT
VAPURLARI
Hasl Badat vilayetinde yaplmas en ehemmiyetli ilerin ba
nda bu arazi keyfiyeti olup bu yolda verilen kararlarn fiiliyatna yu
karda belirtilen ekilde teebbs olunmu ve bunun mal ve mlk ola
rak iyi tesirleri grlmeye balanm ise de, yalnz bununla da tama
men maksat hasl olmamt. nk memleketin mahslatn bir k
yerine gtrmek ve dardan getirilmesini kolaylatracak yollar [ma-
bir] ve nakliye vastalar olmadndan, mahsllerin ok ve bereketli
zamannda satlamayp elde kalyor ve dardan getirilmesi de zor ol
duundan, memleket ahalisi yokluk iinde skntya dyordu. Bu se
beple arazi konusundan sonra Irakn kalknmas iin en lzumlu iler
den biri de bu nakliyat [tamaclk] meselesiydi.
Bu tamaclk [nakliyat] konusunun ilk akla gelen yolu, Dicle
ve Frat nehirleri olmas tabii ise de, Frat nehrinde evvelce ngilizler
vapur iletmesine teebbs ederek bir ka vapur ina etmi ve iletil
mesine yllarca uramlarsa da, vapurlarn kazaya uramas sebebiy
le muvaffak olamadklar gibi, Dicle nehrinin de Badattan yukars
vapur iletmeciliine pek elverili deildir. Yalnz Badat-Basra ara
sndaki ksmda iki vapur iletmek iin bir ngiliz kumpanyas evvelce
devletten izin alarak bu ie teebbs etmi ve buna rekabet etmek ze
re Namk Paada Avrupadan para olarak vapur getirtip ikisi Ba
datta monte [terekkp] edilmise de. iletmeye geirilememitir.
Orda Svey Kanal
Burada da Dicle ve Frat Nehirleri
Midhat Paa bu vapurlarn ncsn monte ettirerek [terek
kp] Badat ile Basra arasnda iletmeye sokmu, edinilen tecrbeye
gre, byk bir ticaret ve menfaat olaca anlaldndan ve vilayetin
kalkndrlmas iin senevi onbe bin kese kadar ake harcanmasna
Bb- Al tarafndan izin verilmi olduundan, Midhat Paa bu tahsi
lattan Dicle vapurlarnn saysn sekize kararak bunun iin bir de
Nehir daresi kurulmutur. Ayrca Badatta daha nce yaptrlp da
muattal braklm olan fabrikann da [Tersane] edevatm tanzim ile
vapurlarn tamir ve sair ihtiyalarna tahsis edilmitir.
Dier taraftan o sralarda Svey Kanal da (40-) alm olduun
dan, Badat ile Basra arasnda hasl olan nakliyat vesilesi ve vastala
rnn lzumu kadar gemi ile takviye edilip geniletilmesiyle Irak iin
nemli bir ihracat vcuda gelecekti. Hatta Basra Krfezinde, Umman
ve Necid sahillerinde ve Kzldenizde Osmanl sanca tayan gemile
rin devaml bir seyr seferiyle iktisadi ve politik fayda ve tesirleri de
olabilecekti. Bu dnce ve niyetin hemen tatbikata geirilmesi iin
ilk defa Babil adnda biri byk ve ardndan Ninova ve Necid isimle
rinde ikisi daha kk olmak zere vapur daha satn alnmtr.
Evvelce nehirde ve denizde iletmek zere alnm olan Asur
.vapuru da bunlara eklenerek, her ayda bir kere Svey Kanal yo
luyla stanbula ve bir kere de ngiltereye gidip gelmek zere sefer
dzenlenmesi ve bunlarn en lzumlu ihtiyac olan kmrn ngilte
reden getirilmesi zaruri olduundan, Aden ve Maskat ve Bender-Bu-
irde Osmanl bayra altnda zel mahaller ve idaresi iin yerlilerden
vekiller tayin olunarak gemilere mahsus bir kumpanyann ihtiyalarm
temin iin ne lazm ise yaplm ve hatta Adende daimi olarak sekiz
on bin tonilato kmr bulundurulmakta olduundan, Tersane-i Ami
re den memuriyetle Kzldenize gelen vapurlarda kmrn Adende
mevcut kmrden almaya balam ve onlar iin byk bir kolaylk ve
menfaat salanmtr.
Babil vapuru ngiltere ile Avustralya arasnda ilemek zere
88.000 liraya yaptrlm iki yllk bir vapur olup, ngiltere'de kum
panyasnn iflas dolaysyla mzayedede 33.000 liraya alnmken,
(40) ,161 Km. uzunluunda olan Svey Kanal 17 Kasm 1869 tarihinde
aldna gre, Midhat Paann Badat valilii dnemine rastlamaktadr. Mid
hat Paa Badat valiliine 1869 yl Mart aynda balamtr
110 MDHAT PANIN HATIRALARI
Basradan stanbula yapt ilk sefer hac mevsimine Tasladndan,
sadece bu gidi-dnn navlun haslat 35.000 liraya varmtr.
Kurulan bu gemi idaresine Umman- Osman ad verilmi olma
syla temiz ve dzenli iletmecilii her tarafa bu namla hret salm
ve nehir vapurlar ise ayda [ehriye] 1.000 liraya kadar temett ve ti
caret getirmeye balam olduundan devam ve terakkilerini temin et
mi ve memlekete o cihetten bir gzel mahre olmutur. <4l-)
Lkin Iraka k kaps olmak iin yalnz Basra-Atlantik [Bahr-
i muhit] yolu yeterli olmayp, yukar taraftan ve Halep zerinden Ak
denize vasl olmak iin Frat yolu da pek ehemmiyetli olup, Midhat
Paann dikkat ve itinas bu cihetten de bir k yolu bulunmas ze
rinde toplanmtr.
(41) Midhat Paa, Badat valilii srasnda kendisi tarafndan kurulan
ZEVRA gazetesi kaytlarna gre u gemileri Avrupadan getirterek sefere
koydurmutur:
Babil: 450 beygir gcnde, 303 adm boyunda 35 adm eninde 25 adm
derinliinde olup 39.877 liraya satn alnmtr, ilk seferinde 35.000 lira kr
salamtr.
Ninova: 150 beygir gcnde ve 1800 tonluk yk kapasiteli bir vapur idi.
Necid: 150 beygir gcnde 415 adm boyunda, 30 adm eninde idi.
Asur: 120 beygir gcnde 214 adm boyunda bir vapur idi.
Diyale: 120 beygir gcndeki bu gemi Hindistandan satn alnmtr.
Als: 30 beygir gcnde 92 adm boyunda 15 adm eninde idi.
Nus, Sreyya, Telvefer gemilerinden baka ayrca kk gemiler de
satn alnarak asayi ve posta hizmetlerinde kullanlmtr. (Bkz. Yaar Ycel,
Midhat Paann Badat Valiliindeki Altyap Hizmetleri, UMPS, Tebli, s.178
TTK. Ankara 1986)
FIRAT NEHRNN
TEMZLENMES
Yukarda da zikrolunduu cihetle Frat nehrinde vapur altrl
mas konusunda evvelce ngilizler istekli olmular ve Kolonol eni
[Albay Kaptan Chesney] ok alt halde muvaffak olamamt.
Anlan Albayn Birecikte birletirerek Frata indirmi olduu vapur
larn batmas ve telef olmas bir kaza olup aslnda Frat nehri Meke -
neden ta Basraya kadar ekseri mahalleri gemiler iin seyr sefere el
verili byk bir su yoludur. En ziyade arzal yerleri Hit adl kasaba
dan Aneye kadar olan mesafede bulunduu ve bunlar da, ok eski za
manda Fratn iki yakasndaki binalarn ve su dolaplarnn yklmasy
la enkazndan meydana gelmitir.
Bu cihetle Midhat Paa bizzat yerine giderek bu arzalan gr
m tamirlerinin mmkn olduunu anladktan sonra ertesi yl vilaye
tin nafa ileri memuru olan akir Beyin -ki imdi mir akir Paa
dr- maiyetine iki vapur ve lzumlu mhendis ve teknik eleman tahsis
ederek Fratn Meskene'ye kadar her tarafnda keif ve aratrma ya
plmas iin gndermiti.
akir Beyin yapt aratrma sonularna ve getirdii malma
ta gre, Fratn tamamyla gemi trafiine alabilmesi iin almaya
balanm ve amelesi terlip olunarak heyet tarafndan nce Filyovi.
Cebe ve Alus adalar civarndaki arazilerin temizlenmesine giriilmi
velakin Frat'n ok yerlerinde iddetli akntlar bulunduundan ne ka
dar temizlense bile su hznn islenilen seviyeye indirilmesi miimkiin
olamayacandan bu ekilde ileyecek vapurlarn srati 12 milden hz
l olmas ve az su ekmesi gerekeceinden balangta tecrbe edil
mek zere AvusturyalIlarn girdapla kullandklar dn arkl ve daha
sratli vapurlar gibi bir varup sipari edilmitir. bu vapurun inaas
uzad iin, Midhat Paa'nn Badat vilayetinden ayrlmasndan son
ra para para getirilerek monte edilmi ve MESKENE ad verilerek
iletmeye balanlmtr. Halen Fratta mevcut olarak Badat ile Mes
kene arasnda ileyen vapur budur.
112
ADALAR (CEZR) SETLER
N LK TEEBBS
Irakn ilerlemesi iin yaplmas lazm gelen en nemli hususlar
dan biri de, adalara set yaplmas idi. yle ki, Frat nehri Mntefik
arazisinden Kurna mevkiine kadar getii yerlerde iki tarafa taarak,
ta Basraya ve oradan aa Hver Abdullah denilen yere kadar krk
elli saat uzunluunda bir ok araziyi tahrip ediyordu. Eskiden bu ara
zinin korunmas iin byk setler yaplarak muhafaza edilmi ise de,
sonralar bakmszlktan bu setler yklm ve dalan sular evvelki
mahalleri kaplyarak su altnda braktndan ve ayrca Basrann arka
tarafndan denize dier bir mecra bulup git gide Basrann etrafn sa
rarak havay da bozuyordu.
Bu setlerin inasnda mal ve mlkn menfaat ve ehimmiyeti bel
liyse de, set yaplacak yerler Hindiye ve Sklavye ve Dagra nehirle
riyle mukayese edilemeyip, yirmi saatten ziyade su taan yerlerin set
ve bentlerle kapatlmas ve bir taraftan da asl Frat nehri yatann ka
zlmas ve temizlenerek derinletirilmesi lazm geliyordu. Bu da tara
ma vapurlar ve dubalar gibi baz edevata ihtiya gsterdiinden ba
ka, bu iin bitirilmesi gnde yz bin ii ile mevsiminde drt ay al
maya bal idi.
Bu cmleden olarak, bu iin yaplmas her hususta, iyi hizmeti
grlen Nasr Paann gayretiyle ancak mmkn olacandan, bu zt
ile grlerek, Midhat Paann Badata geliinin ikinci senesi gz
mevsiminde bizzat yerinde keif yapldktan sonra Nsr Paa ile bir
likte bu e balanlmasna karar verilmitir. Bunun iin bir nehir tara
ma vapuru ile baz aralar da getirtilip hazrlanmken, ran ah Nas-
reddin ah Hazretlerinin o sene ahane ziyaretleri iin Badata vu
kuu bulacak seyahatleri mnasebetiyle,- Midhat Paa hizmet-i maiyet
leriyle megul olduundan, adalara set yaplmas ii bittabii gelecek
yla braklmtr.
BADATTA
EMNYET SANDII
HASTANE VE ISLAHHNE
GB HDAS OLUNAN
MESSESELER
Midhat Paa Badat valiliinin ilk iki ylnda ilk olarak ortaya
kan kura-i askeriye ve Oraman ve Dagra meselelerini yukarda ya
zld ekilde bitirdikten sonra arazi meselesinde verilen kararlarn ic
ras, deniz ve nehir nakliyatnn tertibat ve tehizat ve Frat nehrinin
temizlenmesi, baz nehirlerin ve zellikle Kenaniye kanalnn hafriyat
ve bir de bu iki ylda bir birini kovalyan ktlktan vilayet halknn ihti
yalarnn tedariki gibi gailelerle uramtr.
Daha sonra vilayetin ahvali maliye ve mlkiyesini ve ir ileri
mmkn mertebe Vilayet Usulne yakacak bir ekil ve surette yolu
na konularak, belediye daireleri tahsilat usul ve teftii gibi eyler de
belli bir intizama sokulmutur. Bu icraatlara ilaveten stanbulda tesis
edilmi olan Emniyet Sand gibi Badatta da bir Emniyet Sand
kurulmu ve ayrca dier vilayetlerdeki Islahhanelerin kaide ve nizam
larna uygun olarak ahalinin yardmyla bir de slahhane yapp, Zevr
adyla kurulan vilayet gazetesi mnasebetiyle tesis edilen matba
ay dahi ibu slahhneye ilave eylemi ve yine halkn yardmyla b
yk bir Gureb hastanesi ina edilmi, hatta gerek slahhneye ve ge
rek hastaneye erbab hayrat tarafndan yaplan yardmlar srasnda
Nasreddin ah Hazretleri canibinden de Hastahane ve Islahhaneye
4.000 tmen yani 2.000 lira bata bulunulmutu.
(42) Zevra Gazetesi Midhat Paann valilii srasnda neir hayatna ba
lam bir vilayet gazetesi olup, nemli bir blge gazetesi nitelii vardr. Bu gaze
te Midhat Paa'nn Badat'ta yapt imar almalarna ok geni yer ayrmtr.
Bu gazetenin banda, sonradan Midhat Paaya dman kesilen gazeteci Ah
met Midhat Efendi bulunuyordu.
MEMLEKET BAHES
SU MAKNELER
GAZ MADEN VE PRN
FABRKASI
Ve yine Midhat Paann bu mddet iindeki icraat cmlesinden
olmak zere, umum iin nezahatgh [gezinti yeri, park] olarak bir
memleket bahesi, belediye hesabna yaplmtr. Pirin temizlemek
amacyla bir fabrika kurulmu ve Diclenin byk kprs yeniden in
a edilmi ve Badat ehrinde eme olmayp halkn su ihtiyac Dic
leden sakalar (43) ile tanmakta iken, bir ok yere buharla idare olu
nan tulumbalar konularak, bunun iin de halka kolaylk salanmtr.
Mendli taraflarnda bulunan gaz madeninden faydalanmak zere
Avrupadan getirilecek aralarn geliine kadar, oraca tedarik edilen
aletlerle damtlan gazn kyyesi belediye dairesine yetmi paraya ka
dar ml olduundan, arlarda ve devlet dairelerinde yaklan susam
ya yerine ibu gaz kullanlmaya balanarak Amerikan gazndan vaz
geilmi ve her kasaba yeniden gaz fenerleriyle sslenmitir.
(43) Saka, halk arasnda su tayan kimselere verilen isimdir. Eskiden Ye
nieri Ocann su ihtiyacn temin eden sakalar olduu gibi, Sarayda da byle
bir tekilat vard. Sakalar stanbulun nemli emelerini nerdeyse inhisarlarna
ald iin, halkn ikayetleri oalmt. Sonradan bunun iin bir Nizamname bi
le karlmtr.
KZIMYE TRAMVAYI
Kzmiye kasabasna yaplan tramvay da bu ikinci senenin bu
lularndan olup yleki, bu kasaba Badata bir biuk saat mesafede
olarak ahalisinin ou Badatta ticaret ve sanatla uratklarndan ve
bunlarn ou merkeple gidip gelmeye mecbur kaldklar gibi, ziyaret
gnleri de oraya pek ok ziyareti gittiinden ve bu cihetle gidip ge
lenler tadat ettirildikte, gne isabet eden nfsun, oraya .gnde bir
tramvay konulmasnn gerekli kld anlalm, hem halka kolaylk
salanmas hem de byle eylerin eserleri gsterilerek Irak ahalisi
altrlmak zere yedi kilometre mesafesi bulunan bu yere bir tram
vay yaplmas dnlmtr.
Her bir hissesi ikier buuk Osmanl liras deerinde olarak
6.000 hisseden ibaret bir irket kurulmu ve bu irket, yolun demirleri
ni ve arabalarn ngiltereden getirterek inaatn d gene o yl nihaye
tinde tamamlanmak suretiyle tramvay iletmeye amtr.
Bu tramvayn demirleri ve arabalar ve hayvanlar ve duraklar
velhasl btn teferruatyla birlikte masraf 18.000 liraya kmtr. Za
ten arzedilen hisselerden bin adedi saklamadndan, masraflarn alt
bin liraya yakn fazlas bulunmu ise de, tramvay ilk yllar yzde on
sekiz.ve yirmi orannda temettuat [kr] getinni ve bundan birer mik
tar hisse sahiplerine datlm olup sene be sene fazlasyla bor
denmi olduundan, imdiki halde bu tramvay irketi 5.000 hisseden
ibaret kalmtr.(44)
(44) 6 Km. olarak planlanan fakat iletmeye aldktan sonra gsterdii
baar nedeniyle 1 Km daha uzatlan bu atl tramvay iletmesi, Badat-Kazmye
arasnda gnde birka bin yolcu tayabiliyordu. Tramvay, ii geni iki katl bir
araba idi. 8 arabalk bir park mevcuttu, ilk yl % 20 gelir salam ve bunu % 3
senet sahiplerine pay olarak ayrmt. 50 kiiden fazla yolcu alnmayan atl
tramvayn alt kat 1. snf olup creti 40 pare st kat ise, kenarlar ak olarak 2.
snf 20 pare cret karlnda biniliyordu, Midhat Paann kurduu bu atl tram-

NZMYE ASKER ELBSESYLE
EKMEK YAPIMI N
MAKNA ALINMASI
6. Orduya mensup olarak Badat vilayetinde bulunan nizamiye
asker snflarnn btn ihtiyalar ve festen baka, elbise, adr ve di
er lzumlu levazmat yerinde tedarik ve iml olunmakta idi. Geri
bunlara lazm olan yapa ve pamuk gibi asl maddelerin ve mahsula
tn mahallinde bulunmas hususu doru ise de, iplikleri el ile bklp
dokunmakta olduundan baka, askerin ekmeine [nan- azz -i tay-
nat] lzumlu un imali iin Namk Paa zamannda yaplan bir ka bey
gir deirmeninden baka deirmen de mevcut deildi.
Bu cihetle buday ok defa el deirmenlerinde tldnden
ve u asrda byle byk bir askeri topluluun ihtiyalarnn hi bir
ileri memlekette geerli olmayan, terkedilmi eski bir usulle temin
edilmesi layksz ve mnasebetsiz olup hususuyla ordunun mevcudu
7.000 nefer iken, umumiletirilen kura usul askerlik uygulamas ve
gnll erlerle birlikte asker says 10.000 kiiyi gemekteydi.
Bu usullerle, yani el emei ile ihtiya maddelerinin temini zor
olduundan, gnde 300 metre uha, 400 metre kaln bez yapmak ve
2.000 kyye ekmee lazm olan un elde edip ekmeini de piirmek
zere bir iplik ve bir de un fabrikas yaplmas dnlmiir. Midhat
Paa bunun iin Avrupada bu ii yapanlara mracaat ederek yetmi
beygir gcnde olmak zere, byle bir makinenin btn edavatyla
vay sistemi tam 70 yl hizmet grm, 1938de Badatta Belediye Otobs let
mesi kurulunca, tramvayn ruhsatsz oluu bahene edilerek kaldrlmasna karar
verilmiti. Henz stanbulda kullanlmaya balanmasndan 2,5 yl sonra tramva
yn Badatta kullanlmas iin dikkati ekici bir yandr. (Yaar Ycel, Midhat Pa-
anan Badat Vilayetindeki Alt Yap Yatrmlar, Tebli, UMPS. s.180-181 Anka
ra, 1986)
12.000 liraya imalini Fransa!da bir fabrika taahht etmi olduundan
anlamas [kontrato] yaplarak, makinenin sureti imaline nezaret et
mek zere bir de mhendis gnderilmiti.
O aralk Fransa ile Prusya arasnda kan muharebe mnasebe
tiyle, makinenin imali geri braklm, nihayet imal olunduktan sonra
Badata gelmesi Midhat Paann Badattan ayrlmasndan sonraya
kalmtr. Ne var ki, Basraya gelen bu makineye hi kimse sahip k
madndan, Basra limannda yllarca, kum ve toprak iinde kaldktan
sonra Flseyin Fevzi Paann 6. Ordu Mirlii zamannda Badata
getirilerek ve binas yaplp yerletirilerek iletmeye baland haber
alnmtr.
RAN AHININ
BADAT ZYARET
VE RAN MESKKATI
MESELES
1286 senesi iinde [1869/1870] ran ah hazretleri Badata ge
lip, hakknda fevkalade icray tazimat ve ihtiramat yaplm ve kutsal
yerleri ziyaretleri srasnda Necef ve Kerbel ve Samra taraflarna
azimetlerinden velhasl ay kadar sren seyahatlerinde Sultan Abd
laziz Han hazretlerinin iradeleri vehile Midhat Paa maiyetlerinde
bulunmulardr.
Anlan sene yokluk ktlk mnasebetiyle erzak ve zahirelerin ve
hususiyle hayvanlara lzmlu ot ve saman gibi eylerin tedariki husu
sunda byk zorluklar ekilmitir. Buna ramen ah'm maiyetinde
gelmi olan kadn erkek byk bir topluluun ve 15.000 stnde hay
vann lzumlu ihtiyalar Devlet-i Osmaniye tarafndan karlanmak
zere tedarik ve ita olunarak ibu seyahat-i ahnin btn masraflar,
kendisi iin ina ve tefri olunan kasr- lyenin masraflar ile birlikte
30.000 liray gememitir.(45)
(45) Burada.ad verilmeyen ran ah, Kaar Hanedanndan 4. ran ah
olan Nasrddin ahtr. Nasrddin ah 1848-1896 yllar arasnda randa h
kmdarlk yapm, 1872 ylnda Avrupa seyahati srasnda stanbula urayarak
ah hazretlerinin btn vkela ve etrafyla birlikte vuk bulan
bu seyahatmdan istifade olunarak, ran ile Badat vilayeti arasnda
ok vakitten beri ortaya kan baz zor ve mkil meselelerin hal ve
dzeltilmesine Midhat Paa tarafndan itina gsterilmitir.
Bu meselelerden biri, Badatta geerlilikte [tedavlde] olan
ran paras [mezkukat] meselesidir ki, vilayet dahilinde be kurua te
davl eden Krn sikkesinin <46) dzensizlii cihetiyle, hakiki deeri
kuru on paradan ve nihayet drt buuk kurua kadar muhtelif de
erde olduu halde ve be kurua tedavl etmesi, Irak halkn zarara
soktuundan, bunun iin kurulan komisyonda ran Vkels ikna edi
lerek bundan byle ran parasnn Badat vilayetinde adeta emtia ve
yabanc eya gibi hakiki deeriyle alnp verilmesi kararlatrlmtr.
Bu karar gereince Krn sikkesinin kuru on paradan yukarya
gememesi ilan olunmutur.
Mezkr meselelerden birisi de, memleket-i raniyeden Atabeti
Aliye civarna defnolunmak iin devaml nakil olunan cenazeler keyfi
yetidir. Filhakika cenazelerin kokmas memleketin shhat ve temizlii
nin muhafazas iin gerekli tedbirin alnmas elzem olduundan, bu
adete mecbur olan ahali-i iadan vefat edenlerin yerlerinde del'n oluna
rak, isteyenler olur ise bir sene sonra kemiklerinin tanmas suretiyle
de cenaze naklinde olan maksat hasl olabilirdi. Bylece o gnden
sonra vefat edenlerin yerlerinde vefatiyle bir yl zaman gemedike
nakil olunmamas iin bir anlama yaplmtr.
Sultan Abdlazizle grmtr. ran ahfnn bu gezisi dolaysyla devrin Os
manlI Sadrazam li Paa tarafndan Badat valisi Midhat Paaya gnderilen
ve Acem Kavmi ile ilgili deerlendirmelerini yanstan nemli bir mektubu iin ile
rideki sahifelerde Necid Ahvali blmne (sahife 143'e) baklmaldr.
(46) Krn: 1848-1927 yllar arasnda randa kullanlan gm para.
1.25 dolar deerinde olup, 1 Krn 10 tornan kymetinde idi.
NECEFTE GML
OLAN TEBERRKT
EYASI
Mezkr meselelerden birisi de Necef-i Erefte birka yzyldan
beri Hintli ve ranl bir takm hayr ve hasenat sahiplerinin hediyele
riyle birikmi ve seksen sene evvel Vahhbilerin hcm ve saldrlar
na kar zemin altnda bir maaraya gmlm bulunan gzel sanat
eserleri ve mcevherat eyalar meselesidir.
Bu kymetli eserler ran vkelas hazr olduklar halde Midhat
Paa vastasyla karlarak muayene edilmi ve bunlarn iinde bulu
nan kymetli Mushaf- erif ve al rtler gibi bir ok kymetli eya
[eyay nefise] ryp' mahvolduundan, geri kalan elmas ve yakut
ve inci nevinden mcevherat ve altn ve gm gibi kymetli eya, ta
raflarca tayin olunan katipler tarafndan bir deftere yazlmtr.
Bunlarn cmlesi 200 - 300.000 lira kymetinde olduundan,
bunlarn muattal ve beyhude zemin altnda bekletilmesi yerine, paraya
evirilerek Neceften rana kadar bir demiryolu yaplmas veya hi
olmazsa ranl. ziyaretilerin hizmetine sunulmak iin Necef ve Kerbe-
lya han ve misafirhane gibi binalar yaplmasnn daha hayrl olaca
Midhat Paa tarafndan teklif olunmu ise de, ran ulems taralndan
cevaz verilmemitir. Bunun zerine mcevherat ve eyalar tekrar yeri
ne gmlerek kaps Midhat Paa ile ranllar tarafndan mhrlen
mitir. (47)
(47) Bilindii zere Necef ve Kerbel ehirlerindeki Hz. Haan ve Hse- .
yinin mezar ve trbeleri ia mezhebinde bulunanlar iin kutsal yerlerdir. Burala
ra yaplan ziyaretlerde, trbe ve kabirler iin eitli ve kymetli eyalar balan
makladr. Vahhabi mezhebi ise, her trl trbe yaplmasn, ziyaretini ve adak
adanmasn yasaklamtr. Dolaysyla vahhabiler bu eyalara saldrp yama et
tikleri iin, bunlarn muhafazas o devirde problem olmutur. Midhat Paann
kastettii olay ve perde arkasndaki sebep ite budur.
HAMVEND
MESELES
Badat ile ran arasnda teden beri mevzuu bahs ve tartma
konusu olan nemli hususlardan biri de hudut zerinde bulunan Krt
kabilelerinin iki tarafa da zarar ve hasar vermeleri hususudur. zellik
le ehr-i zor airetlerinden olup ekiyalk [ekvet], mazarrat ve
melaneti ile hret bulan Hamvend [Hamavand] <48) ekiyas, beri
tarafta devaml olarak adam ldrme ve yol kesme suretiyle o havali
nin huruzunu karan bir cemiyeti muzrra ve bgyye olarak zerleri
ne asker gnderilince de, ran tarafna kaarak o taraftan yardm grp
korunuyorlard. Dier taraftan ran airetlerinden olup her yl klak
iin beri tarafa gelen Sincbi(A9> airetlerinin dahi kt hareketleri e
kilmez ve dayanlmaz bir hal almt.
Yukarda anlatld gibi rana kaan Hamvend ekiyasnm hi
maye ve kabul edilmeyerek bu tarafa geri verilmeleri ve Sincb aire
tiyle dier airetlerin de tecavzlerinin nlenmesi hususunda Midhat
Paa tarafndan ortaya konulan ikayet ve tekliflerin ehemmiyeti ze
rine ran ah Hazretleri ve ran heyetinin efkar bu gibi zararl faali
yetlerin yasaklanp dzeltilmesine yatkn olduklar grlm ve bu ko
nuda sz vermilerdir.
Bu grmelerden sonra, hayli zaman iyi sonular vermesi bek
lenmi ise de, hudut zerinde bulunan baz ilkel dnceli aalk
(48) Hamvend, kt hretli bir Krt aireti olup, Midhat Paann dne
mi ve sonrasnda Musulun gneyindeki blgeler bunlarn yamaclklarna sah
ne olmutur. Hamvendler bu blgeye gney ran'daki Kirmanahtan gm
bir Krt airetidir, (A. V.s.179)
(49) Sincab aireti, ran'n Kirmanah blgesinde gebe olarak yaayan
bir kabiidir. Byk bir ksm ii mezhebinde olup, 1913 ylndaki snr dzeltme
sinde klaklarnn bir ksm Osmanl Devletine brakld. Sincabi aireti 1.Dnya
Savanda Trk Ordusuna katlarak ngiliz ve Ruslara kar savamlardr.
[hevnin] kimseler ve ranl memurlarn muvafakat etmemeleri sonun
da bu anlamann fiilen yerine getirilmesi mmkn olmamtr. Snrn
bu gibi ekiya tecavzlerinden silahla korunmas bir mecburiyet haline
geldiinden, icap eden geit yerlerine, Midhat Paa tarafndan bilahare
bir ka karakollar yaptrlmtr.
BASRADA TAHMN
USULNN KALDIRILMASI
VE AA VERGSNN
ARAZ ZERNE EVRLMES
Yukarda belirtildii zere, belirlenen yeni kaidelere gre arazi
lerin tapu ile ihaleleri yapldka, onlardan meydana gelen hazine vari
dat arttndan, Hazinede yoluna girmeye balamt. Ancak aala
rn [ecr] ve hurma aalarnn meyvelerinden alnan miirettebat-
mriye her yl takdir ve tahmin suretiyle tahakkuk ettirildii iin, zel
likle kymet takdirinin yaplmas srasnda bir ok fesat ve hileler ol
makla ve bu durumun hem mal sahibine hem de hzineye zarar do
kunmaktayd.
Basrann emareti zellikle hurma bahelerinden [nahlistan]
ibaret olduu iin, hurma haslan iin tahmin ve takdir [hrs] yoluyla
her yl kymet biilmesi srasnda ve harraslarn [tahmincilerin] aldk
lar rvet ve irtikaplar her tarafta hret bulmutu. Midhat Paa Da
gra meselesini neticelendirdikten sonra bir aralk Basraya giderek
bizzat yapt tahkikata gre, kymet takdiri srasnda hakikaten ky
met takdiri hususunda yaplan ilerin ak bir zulm olduunu gr
mtr.
Hurma mahsulnden Hzinenin alaca ve mahsiil sahiplerinin
verecei ey "Harrs" denilen tahmincilerin insafna kalm ve bu fe
satlar pek ok kimsenin menfaat ve gayr meru kazanlarnn vastas
olmutur. Bu durumun dzeltilmesi art olduundan, hurma haslat,
buday ve arpa [a'ir] gibi defaten vc topluca meydana gelir ey olma
d iin, devlet hissesinin [hisse-i mriye] iki tarafa'da adil ve kolay
gelecek bir usulde tahsilinin areleri dnlmtr. Bu sebeple hur
mann yetitirilmesine vakf ve tecrbeli kiilerle, bizzat arazileri ile
ten kiiler arlarak bu konuda karlkl grmeler yaplmtr.
Bu konudaki eski tarihi uygulamalara baklrsa, bu tahmin ve
kymet takdir usul eski bir ey olmayp evvelce hzineye [beytiil
ml] ait hissenin dnm [cerb] zerinden makt ekilde alnd ve
bunun da Hazreti Faruk Radiyallah anh [Hazreti mer] zamannda
konulan ve uygulanan bir kaide olduu halde sonradan bozularak k
yaslama yoluyla takdir usulnn getirildii anlalmtr.
Gerekten de aalar zerindeki mahsul her yl tahmin ederek
buna gre vergi hesaplanmaktan ise, Rumelide ba ve baheler hak
knda tatbik olunduu gibi, aalarn bulunduu arazinin dnm ve
cerib [dnm] gibi yzlm zerine konulmas her trl yolsuzluk
ve hileyi nleyecei gibi, hem mamuriyeti ve hem de varidatnn tah
silini kolaylatracakt. Bu kaideye tatbiken hurmaln [nahilistan]
mrettebat- mriyesi her bir dnmden senev onbe kuru hesabyla
alnarak, tahmin ve takdir usulnn [hrs] tamamen kaldrlmasna
cmlenin ittifakyla karar verilmitir.
Bu hususa dair yaplp yaynlanan ve bir sureti o vakit Bb-
Alye takdim edilen Tarifnmede yazl olduu gibi, hurma aalar
nn az veya ok, saysna baklmadan btn arazinin yzlm vergi
lemeye esas alnmtr. Bu usulde ara yerdeki aasz boluklar da he
saba dahil edildiinden, bahelerin bo veya aalan seyrek ksmlar
na sahiplerince hemen aa dikilmeye balanarak ve ertesi yl kalkn
ma emareleri grlmeye balamtr. Basrann yllk geliri krk sekiz
yk kuru olduu halde, iki yl sonra yetmi yk kuruu gemitir. Bu
durum devlet varidatnn umulandan fazla artmasna ve tahsilatn da
dzen altna girmesine mucip olmutur.
u kadar ki. dier yerlerdeki hurma baheleri Basra gibi toplu
ve yalnz humalk Nahilistan olmayp aa ve mahsullerin baka
eitleriyle de kark olduundan, bylece tahmin ve takdir usulnn
mahzurlar da ortadan kalkmtr. Onlar iin de, yerine gre beher hur
ma aac iin krk paradan kurua kadar makt bedel tesbit edilmi
tir.
BASRA KASABASININ
ATT-L ARAP SAHLNE
TAINMASI
Basrann ve havalisinin kt ve tehlikeli [vehamet ve redet]
havas malm olduu halde, Basra kasabas asl att-l Araptan kan
ve nehr-i aar (!) denilen bir kanaln [harkj nihayetinde ve aalarla
evrili ve baheler arasnda bir yer olduundan, havas her taraftan zi
yade fena ve mazarratldr. Yukarda da beyan olunduu zere bu fena
havann asl sebebi, mstakil olan cezayir [ada] setlerinin inasyla or
taya kan mahzurdur. nk memleket sakinlerinin ekserisi her ne
kadar, mstakil ada setlerinin yaplmasyla bu zarar ksmen giderilmi
ise de, halknn ounluu nehir ve deniz ticaretiyle uratndan,
mevkii de ticaret yeri olup, ticaret gemileri de att-l Arap zerinde
seyretmektedir. Ticaret erbabnn akam-sabah ie gidip gelmesi ve ti
caret mallarnn gemilerden boaltlarak nehr-i aar vastasyla Bas
raya ve sonra tekrar bu nehir ile gemilere tanmas tccar iin de zor
luk dourmakta idi.
Halbuki kasabann att-l arap kysna tanmasyla bu zorluk
larn ortadan kaldrlmas mmkn olabilirdi. Byle bir plann uygun
grlmesi zerine, hali hazr hkmet iin Basrada kiralanm bina
nn terkedilerek bir yeni hkmet kona yaplmas da zaten kararla
trlm olduundan, dierlerine rnek ve tevik olmak iizere att-l
Arap kysnda bir hkmet binas yaplmasna balanmtr. Tccar
lardan bazlar da bina yapmna baladndan, iin mukaddimesi
byle olmutur.
NSIRYE KASABASININ
KURULUU
Yukarda belirtildii zere maktiyet suretiyle idareden muta
sarrfla dntrlen Mntefik Sanca, Badat vilayetinin en byk
sancaklarndan biri ise de, ahalisinin ou bedev olarak yaamakta
olup, dier vilayetler gibi ehir ve kasabalar da mevcut deildir. Geri
hkmet merkezi olarak sevk-l yh adnda kk bir kasabas
varsa da, kurulduu mevki itibaryla muvakkaten tamir ve slah da
pek mmkn deildi. Halbuki medeniyet ve ilmin kayna, terbiye ve
kltrnn gelimesi iin halkn byk ehirlerde yaamas gerekir ve
buna baldr. Bu sebeple yeni tekilatlanmann imar faaliyetlerine
balang olmak zere, o civarda ve Frat nehri kenarnda belirlenen
bir yere, yepyeni bir kasaba kurulmas dnlmtr.
Nsr Paa ile bizzat konuularak kararlatrlan ve uygun bulu
nan yere kurulacak bu kasabada, hkmet binas ile bir kla, mektep
ve cami gibi eylerin kendi tarafndan ake sarfyla kurulmasna Nsr
Paa tarafndan sz verilmi ve Badattan yaplp gnderilen planlara
uygun olarak, bu kasaba taahht edilen binalarla beraber Paa tarafn
dan in edilmitir. Gc yetenler de evler ve dkkanlar yaparak bu
ie yardmc olmular ve kasabann ad Nasriye olarak konulmutur.
Mntefik Mutasarrflnn hkmet merkezi ite bu Nsrye kasaba
sdr. (50)
KUVEYT KASABASININ
BASRAYA KATILARAK
OSMANLI DEVLETNE
BALANMASI
B a s r a ya d e n i z d e n a l t m mi l uz a kl kt a v e N e c i d b l g e s i
[ k t' as ] sahi l i nde bul unan Kuveyt ad ndaki kasaba tahmi nen 6. 000
hneye sahip bir meml eket ol up, ahali si t amamen Msl man ol duu
gi bi hi bir tarafa da bal dei ldi. Benden nceki vali Nm k Paa ta
ralndan bunlarn Basraya bal anmak zere hi maye ve idare edi l me
sine ni yet ve teebbs ol unmu i se de, burann halk her trl tekl ifat-
(50) Nsriyye, halen Frat kysnda bulunan, hurma baheleri ile nl
Irakta bir ehir merkezidir.
tan [vergi] mstesna bir idareye alm olduklarndan vergi ve gm
rk rsmu gibi mkellefiyetlerden ekindikleri iin muvafakat etme
dikleri cihetle olduklar gibi kalmlardr.
Bunlarn soylar Hicaz tarafndan gelmi olup, bundan beyz
sene nce Mutayr (5I) airetinin bir kolu olarak buraya gelip konmu
olan aile halkndan Sabah adnda birisi, ibu Kuveyt memleketinin ilk
kurucusu olmakla, git gide cemiyetleri oalarak heyet-i hazras ze
re bu Kuveyt meydana gelmi olup, hali hazrdaki eyh ve reisleri
olan Abdullah el-Sabah o slaleden bulunmaktadr.
Halkn ounluu fi mezhebinden olup idare usulleri tama
men eriat hkmlerine dayanmaktadr. Ulem, kad ve mft gibi ha
kim ve mderrisleri kendi ilerinden olup, bulunduklar yerde msait
bulunduu cihetle, teden beri cumhuriyet eklinde bamsz bir top
luluk olarak kendi kendilerini idare etmilerdir.
Bunlarn ziraat yapacak uygun yerleri olmayp, yalnzca deniz
ticareti ile urarlar. Byk kk iki bin paradan fazla gemileri bu
lunduundan Bahreyn ve Umman sularnda inci ticaretiyle ve ekseri
byk gemileri ile de ok defa Hindistan ve Zengibar taraflarna gide
rek deniz ticareti ile megul olurlar.
Gemilerine kendilerine ait zel bir sancak ektikleri iin, yakn
zamana kadar bu sancak altnda seyahat ve ticaret etmilerse de, bir
mddetten beri yabanc tecavzlerinden emin olamadklar ve deniz
lerde rahat dolaabilmeleri amacyla bir ksm Felemenk bir ksm da
ngiliz bandras ekmeye mecbur olmular ve bylece yava yava
ecnebilerin himayesine girmenin ilk belirtileri grnmeye balamtr.
Bu durumlar ise Badat vilayetince ve zellikle Basra mevkii
bakmndan byk mlk sakncalar ortaya kardndan, Midhat Pa
a Basrada iken halkn reislerini oraya artarak, hl ve zamann teh
likelerine dair lazm gelen nasihat ve izahatlar verildikten sonra, e
kindikleri gmrk resmi ve vergi gibi bir mkellfiyette olmayacaklar
(51). Mutayr kabilesi, bu gn Arabistan iindeki Necid blgesinde o za
manlar yaayan Utayba, Kahtan, Sabay ve Davasr kabileleri arasnda yaayan
bir airet idi.
yolunda kendilerine yazl teminat verilerek, muvafakat ve rzalaryla
Basraya balanmalar kararlatrlmtr.
Bundan sonra Abdullah el-Sabahn Kuveyt kaymakaml ady
la, yine memleketin reis-i hkmetinde ve kad ve mft gibi memur
larn kezalik yerlerinde aralarnda geerli olan hkmet usul ve kural
larnn da mevcut ekliyle braklmasyla beraber, memurlar iin stan
buldan resm emirler ve camiler iin berat- erife getirtilerek tabi
iyet ve merbutiyetleri iin muktazi olan muameleler tamam ile icra
klnm ve gemilerindeki yabanc bandralar da derhal kaldrlarak
yerlerine Osmanl sanca ekilmitir.
NECD
AHVAL
Necid ktasnn bir kesinde olan bir memleketin merbutiyet
ve idaresi bu suretle temin olunmu ise de, btn Necid ktas bir
buhran ve karklk iinde bulunuyordu. Uzaktan grnen yabanc
mdahaleleriyle bu yarmadann da Aden, Maskat ve Umman taraflar
gibi elden kabilecei anlaldndan, bu ahval Midhat Paann ef
kr ve nazar dikkatini ekmitir. Ertesi sene yani Midhat Paann
Badata geliinin nc senesi Necide asker evki ve Ahs blgesi
nin zabtedilerek idare altna alnmas gibi takip eden hadiseler iin
balangcn tekil etmitir. Bu mesele hakikaten mhim ve dikkate de
er olduundan baz tafsilat verilmesi mnasip grlmtr.<52)
Necid Denilen lke ve Vahhabiler
yle ki: Necid denilen kta, Arap yarmadasnn [ceziretl -
Arab] drtte bir veya bir baka gre gre bete bir ksm olup, Ka
nuni Sultan Sleyman zamannda Portekizlilerin Basra Krfezine sal
drlar pskrtldkten sonra, oralar ve Bahreyn adas ile Osmanl
lkesine [Memalik-i Mahrusa] dahil olan Necidin en ziyade mamur
olan Ahs cihetine stanbuldan vali tayin olunarak uzun sre bu suret
le idare altnda kalmtr. Bundan bir asr evvel Vahhblerin zoruyla
Hkmeti Necidiye Suud evladnn eline gemi ve Bahreyn adas da
ecnebi himayesi altnda mstakil bir hkmet ekline girmitir.
(52) Necid ismi, Suudi Arabistan kurulmadan nceki Hicaz blgesinin bir
ksmana verilen isimdir. Bu isim daha ziyade Hicazn yani Suud Arabistan'n
Basra Krfezi kylar ile orta ve kuzey blgeleri iin kullanlmaktayd. 1932 yln
da imdiki Suudi Arabistan Krall kurulmadan nce o blgede Necid Krall
mevcut idi.
Vahhblerin [Vehhb] bilinen ahvalleri zerine, bilahare Ne-
cidin tekrar idare altna alnmas iin bundan altm sene evvel M
srdan asker sevkedilerek Riyaz [Riyad] ve Deriye taraflarnn ve
Ahs (53) blgelerinin nisbeten Devlet-i liyeye ball yenilenmi
olduu halde az zaman sonra Msr askeri ekilmitir. Devletin dier
gailelerinden dolay da oralara baklamad iin ylece braklm ve
adeta unutulmu olduundan bu blgeler de yine Vahhb ailesi elinde
kalmtr.
ki Dman Karde: Suud ve Faysal
Suud Vahhbnin evladndan en sonraki eyh ve reis bulunan
Abdullah el-Faysal, her ne kadar istikll-i hkmet davasnda ise de,
kendinden evvelkiler gibi Devlet-i Aliyeye muhalefet ve bir takm
mezhep davalaryla etrafna zarar vermek niyetinde olmayp, mutedil
bir yol semi olduu halde, kardelerinden Suud, baz taraflarn te
vik ve kkrtmalaryla Abdullahn elinden Necid hkmetini almak
sevdasna dp Hindistana giderek ngilizlerin manevi desteiyle et
raftan asker toplayarak, seksenalt [1869/1870] senesinde kardei aley
hine ba kaldrarak isyan etmi ve meydana gelen arpmalarda Ab
dullah yenerek nce Ahs blgesini ele geirmi el-Hufuf ve el-Mu-
berrez blgelerindeki kalelere ve sahildeki Katil'kalesiyle sair yerlere
asker ve memur yerletirdikten sonra, hkmet merkezi olan Riyaz
[Riyad] <;4) taraflarna ve daha ierilere doru yrm olduundan,
Abdullah el Faysal aresiz kalarak Midhat Paa'ya mektup ve adam
gndererek yardm ve imdat talebinde bulunmutur.
(53) Ahs [Lahs, Al-Has], Arabistanda Necid blgesinin, Kuvey-Katar
arasndaki bat ksmdr. nemli ehirleri Katif ve Hufuftur. Blge 16.asrda Kanu
ni zamannda fethedilmise de, ksmen vahhabilerin kontrolnde kalmtr. Mid
hat Paann Badat valilii zamannda ise tamamen Osmanl topraklarna katl
mtr.
(54) Riyaz [Riyad]: imdiki Riyad ehri, o yllarda Necid blgesinin kervan
yolu zerindeki nemli bir yerleim yeri olup, Riyaz ismiyle anlyordu. D.aha
sonralar 19.yy Vahhb hareketinin merkezi olarak siyasi nem kazand. u an
da Suudi Arabistan'n baehri olup Riyad olarak anlmaktadr.
129
Haber verildiine gre adgeen Suud, Abdullah el-Faysal gibi
olmayp gayet tedbirli ve bahadr bir adam olduundan, Necid halk
nn byk ounluunu ve airet ve kabilelerini kazanm, teebbsle
rini de ngilizlerin manevi yardmlaryla kuvvetlendirmi olduundan
Abdullahn Badata gnderdii mektubundan ve adamlarn ifadele
rinden anladmza gre, bu i iin muvakkaten baz gemiler ve bir
miktar asker gnderilmesi yeterli olmayp, daha fazla kuvvet ve klfe
ti gerektirdii anlalmtr. Irak tarafnda bamzda yeterli gaileler
bulunmas ve Bb- lnin de msadesinden pek midimiz olmad
ndan, bu istein cevab iin Midhat Paa tarafndan bir mddet d
nmek ve susmak yolu tercih edilmitir.
ngilizler Smrgecilii Gerekten yi Biliyor
Lkin bir zamandan beri ngiliz seyyahlarnn Necid ierlerinde
dolaarak yazdklar seyahatname notlarnda belirtilen fikirlerde ve
Suudun btn teebbslerinde ngilizlerin yardmlarna dayanmasna
nazaran Necid blgesindeki bakaldrmalar, airetler ile Araplar ara
snda her zaman meydana gelen atmalara [mudarebe ve muharebe]
benzememektedir. nk ngilizlerin politika usulne gre, bu gibi
sahipsiz bulduklar yerleri dorudan doruya zabtedip idareleri altna
almayarak, nce eyh ve reislerini parayla elde ettikten ve onlar vas
tasyla halk kendine ektikten sonra, yine bir mddet hkmetlerine
ve idare usullerine karmakszn fakat baka taraftan bir zarar ve sal
dr gelecek olursa nlemek ve bir cemaatn dier cemaatle dmanl
ortaya knca araya girmek ve slah etmek gibi yollarla bir mddet hi
mayelerine altrdklar ve bu usul ile mdahale ettikleri byle yerlere
yava yava sahip olduklar bilinmektedir.
te bunun gibi Maskat ve Mukalla ve Umman ve Hadramul bl
geleri ve Bahreyn adas teden beri eyhleri idaresinde ve bunlarn
bazlar da Devlel-i Osmaniye labiyetindc bulunduu halde, bu tarif
edilen usiil zere ngilizler oralarda himaye ve nfuzlarn yerletirmi
olmaktadrlar. Geri idare zahiri olarak eyhlerin elinde ise de, ngiliz-
lerin muvafakati olmadan hi bir ey yapamadklar meydandadr. Ef
rad ahali ise yz yllardan beri birbirini vurup krmak ve kuvvetlisi
zayfn ezmekle megul iken, ngilizlerin araya girmesiyle bu kark
130
lklar nlenip onun yerine huzur salanp, rahatlk ve adaletin zevki
alnnca, tabii o tarafa kaymaktadrlar. Bu cihetle, anlan blgelerdeki
yerler hakikatte ngilizlerin memleketi hkmne girmitir.
Bu durumlara baklrsa, Suudun Necide hcum ve saldrs, an
latld gibi tamamen ngilizlerin para yardm ve mdahalesiyle ol
masna nazaran, Suudun Necid blgesini zaptederek ele geirmesiyle
arkasndan yabanc himayesi kacandan phe olmadna gre ve
bir kere oralar byle ele geiripte att-l Araba kadar Necid kylar
elden kacak olursa, o zaman ngilizlerin Basradan Maskata kadar
himayeleri altna girecek yerlerin mesafesi ve Frat vadisinden Hindis-
tana almay arzu ettikleri yolun nemiyle beraber dikkatle alnrsa,
ilerde meydana gelecek mahzur ve mkilatn derecesi de pek kolay
hesaplanabilir. te bu dnceler o zaman Midhat Paa tarafndan
Bb- Alye arzolunmutu.
Kald ki, Suudun saldrsn nlemek ve Necidin dzenlenmesi
gibi ileri asker gndererek yapmak Badat iin zor deilse de, Vahha-
bilerin, hkmeti devirlerinde memleketlerine dardan hi kimseyi
sokmadklar ve Irakla ticari mnasebetleri ve saireleri de bulunmad
cihetle askerden, ahali ve memurlardan oralarn ahvalini bilen bir kim
se olmad gibi memleketlerinin adn duyanlar bile pek nadir idi.
Dolaysyla hl ve vaziyeti bilinmeyen bir blgeye asker gnderilmesi
de caiz ve mmkn deildir.
Badat Valisinin Gizli Ajanlar
Bunun iin mmkn mertebe bir keif ve gizli tahkikat yapmak
zere vilayet memurlarndan byle ileri bilen ve beceren mnasip bir
ka kii tebdili heyetle ve ticaret vesilesiyle Asur vapuruna bindirilip,
kendilerine de baz ticari eyalar verilerek oralara gnderilmitir.
Bunlar, iki ay gibi bir zaman iinde oralarda gezip dolaarak.
Suudun kuvvetlerine, silahlarna ve kalelerine sahillerde byk gemi
yanaacak ve asker karlabilecek yerlere ve ierilere giden yollarn
vaziyetine dair eitli bilgiler toplayarak geri .dnmlerdir. Ve bu za
man iinde ayrca Sadrazam Ali Paa ile yazmalar yaplarak, vkela
y devletin bu konudaki asl dnce ve gr noktalar ile byk bir
kargaaya sebep olmamak ve fazla masraf yapmamak gibi ne srlen
artlar renilmitir. Bu artlar Midhat Paa tarafndan taahht ve te
min edilerek, bu hususlarda hemen icab eden tedbirlerin alnmas ko
nusunda Midhat Paaya gerekli yetki verilmitir. Bu meseleden dola
y Tersane-i mireden Lbnan ve skenderiye adnda iki korvet vapur
gnderilmi olduu gibi 6. Ordudan Necide sevk edilecek askerin
yerinde bulunmak zere Midhat Paann talebi zerine 5. Ordudan
Badata bir piyade Nizamiye alay da gnderilmitir.
Yukarda zikrolunduu vehile Necid vilayetinin en nemli ve
bayndr taraf Ahs blgesi olup, deniz kenarnda el-Katif adnda bir
kasabas ve eski usulde ayl ve mteaddit ve mteferrik kaleleri oldu
u gibi, ierde de Katife 32 saat uzaklkta el-Hufuf ve el-Muberez
adnda bir byk kasabas ve ayrca sur ile evrili iki byk kasabas
daha olduu bu kasabalara bal olarak mmur nahiyeleri ve kyleri
ile etraf ve civarnda adrlarda yaayan ok sayda airetler ve kabile
ler bulunduu ve sahillerinde byk gemiler yanaacak liman ve iske
leleri yoksa da Katife alt saat uzaklktaki Res-el Tennr denilen bu
runun byk gemilerin yanamasna ve asker karmaya elverili bu
lunduu yaptrlan aratrmalardan anlalmtr.
Suud Vahhb evladndan Abdlazizin hkmeti zamannda ve
eski Badat valisi Byk Sleyman Paann valiliinde Vahhbler
aleyhine olarak Badattan Ahsya asker gnderilmesi gerektiinden,
adgeenin kethdas Eb zere li Paa ve Mntefik eyhi ok sayda
asker ve top, 60.000 deve ve katrla karadan sevk edilmilerdir. Yolda
Mntefik eyhi Sevini (!) Vahhbler tarafndan bir fedi vastasyla
hyanete urayarak ehit edilmi ve hayvanlarn ou telef olmuken,
Ali Paa bakiye askerle yoluna devam ederek Necide varmtr. Hufuf
ve Muberrezi bir mddet muhasara etmise de, muvaffak olamadn
dan baka, geriye kalan hayvanlar ve toplan kurtamay da baaramad
ndan, ounu orada terk ederek geri dnd tarih sayfalarnda ya
zldr.
Bu haber ve hikayelere ve memleketin corafi mevkii ve vaziye
ti hakknda alman bilgilere gre, bu iin ehemmiyet ve bykl ka
bul edilmi olduundan, Ktif iskelesi denizden Basraya 360 mil me
safeden ibaret olup, asker kuvvetlerin mhimmat ve erzak ve sairenin
vapurlarla gnderilmesinde haberleme ve gnderilme kolayl sala
132
mas sebebiyle buraya sevkedilmesi kararlatrlmtr. Geri kalelerde
bir takm eski toplar ve mdafa amacyla Vahhbler tarafndan konul
mu asker mevcut ise de, bunlarn hi bir surette dzenli askere ve hu
susiyle yeni silahlara dayanamayacaklar malum idi.
Abdullah el-Sabah Osmanllar Safnda
lk kafile olarak 6. Ordu mevcudundan be tabur piyade ve bir
miktar topu ve svari askeri ayrlarak bir frka tertip olunmu ve sek
sen yedi senesi [1870] balarnda Ferik Nafiz Paann kumandasnda
Basradan vapurlara bindirilerek ve Mansur Paada bu frkaya ayrla
rak gnderilmilerdir. Evvelce Basra vilayetine balanan Kuveyt aha
lisi de mcerred onurlu bir hizmet sayarak asker maiyetinde bulunmak
ve erzak ve eya tamak zere seksen para kadar byk-kk ge
miyle bu kuvvete katlmlardr. Bu gemilerin ou Kuveyt Kaymaka
m Abdullah el-Sabahn bizzat idaresinde olarak iin sonuna kadar
meccanen ve bil cret hizmet etmilerdir.
Bu mezkr frka dorudan Res-el Tennr denilen yere karak,
oradan kara yoluyla Ktif zerine vardklarnda, Suud tarafndan Ktif
kalesinin mdafaasna braklan kuvvet savunmaya gemi ise de, bir
ka top atlr atlmaz korku ve telaa kaplmlardr. Zaten memleket
halk da onlarn aleyhinde bulunduundan, hepsi kaarak Padiahn
askerleri heyetiyle birlikte memlekete girmilerdir. Etraf ve civarda
bulunan dier kaleler de birer birer kolayca alnarak harekta devam
olunmu, askeri kuvvetler oradan Hui'uf ve Muberrez zerine hareket
le henz mahalline varmadan Suudun btn vnesi memleketlerini
terk edip kam olduklarndan, zikrolunan kasabalar da btn mlha-
katyle birlikte zaptedilerek idare altna alnmtr.
Necid meselesinde askeri kuvvetlere ait nemli bir hedef de bu
ekilde kolaylkla ele geirilmi ise de, Suudun oralardan tamamyla
def edilmesi, geleceinin temini ve bu blgenin maddi ve manevi her
trl yabanc saldrlardan korunarak huzura kavuturulmas ve oralar
da bir hiikmet otoritesi kurulmas ok nemli olduundan, bunun iin
Midhat Paa bizzat Necide gitmek zere hazrlanrken emmer [am-
mar] gailesi ortaya kt iin, bir zaman da onunla uralmak mec
buriyeti domutur.
EMMER [AMMAR]
HDSES
Bu vakann da ksaca aklamas udur ki: Badatn yukar ta
raflarnda yani Halep ve Urfa ve Diyarbakr ve Musul arasnda Mezo
potamya denilen blgeyi zaptederek, etraf ve havalisini tahrip ederek
ekiyalk alan [cevelangh- ekvet] olarak semi olan emmer ai
reti reisi ve eyh-l Meyihi Abdlkerim, kendine bal bulunan ka
bile ve airetlerin okluu ve cesaretinden marur olarak ve biraz da
devlet tarafndan lzumundan fazla gsterilen iltifatlardan da mara
rak ve adeta eski zamanlardaki gibi etrafndaki blgeleri hkm altna
almak hayaline dm bir adam idi. Yukarda da ksmen anlatld
zere, Dagra hadisesini bir frsat bilerek o vakit ok sayda svari ile
Badata kadar gelmi olmasyla, gailenin sona ermesine rastlad
iin dnp gitmiti.
eyh Abdlkerim Cengiz Han Gibi Yryor
Bu defa da, ondan daha byk ve ehemmiyetli olan Necid mese
lesi ortaya knca, Irak blgesinde asker kalmadn tahmin ederek
(55) emmer Hadisesi, emmer Kabilesinin sebep olduu bir olaydr.
emmer ireti bir Arap aireti olup, esas yaadklar blge Irakn gneyinde ve
Necid blgesinin kuzey ksmndaki ammar dalk blgesidir. Dolaysyla bu ai
rete ammar ismi de verilmitir. Irakn Dicle-Frat arasndaki blgesinde yaa
yan emmer kabilesi de, Necid'dekilerin akrabasdrlar. Arabistanda kan kabi
le sava sonunda, bir ksm Irak blgesine gelmiler ve tamamen gebe olarak
yaamladr. Yerleik Araplara gre daha cesur olup, Midhat Paa dneminde
de devlete kar gelmilerdir. Hatrat metninde ismi geen ibni Reid (Raid ol
mal), Necid ve Iraktaki btn emmer kabilelerinin reisi durumundayd. Burada
ad geen eyh Abdlkerim ise, Irak blgesindeki emmer airetinin reisi oldu
u anlalmaktadr. Bu airetler Vahhb mezhebindendir.
kabile ve airetleri halkndan svari ve merduf [yaya] olarak
30.000den ziyade haerattan mrekkep bir toplulukla harekete gee
rek, nce Urfa ve Siverek ve Mardin ve Musul etrafndaki bir hayli
ky yama ve tahriple, erkek-kadn ahaliden bir ok kiiyi katledip
ldrdkten sonra, temmuz ay iinde gya Cengiz Han gibi Badat
zerine yrd haberleri gelmiti. Midhat Paa ise anlatld gibi
Necid ileriyle megul olup hemen harekete hazr iken, hi hesapta ol
mayan u Abdlkerim gailesinin ortaya kmasyla megul olduu di
er ileri geri brakmtr.
Bu ekiyann ilk hamledeki saldrsnda en ziyade Diyarbakr
blgesindeki yerler zarar ve hasara uramt. O zaman Diyarbakr Va
lisi bulunan Kurt smail Paa ekiya topluluunu Musula kadar takip
etmek zere, harekete hazr idiyse de, durumu telgrafla Midhat Paaya
bildirdii iin Badat tarafndan verilecek emri beklemekteydi. Bunun
zerine derhal Musulda bulunan iki tabur asker smail Paann ku-
madasna verilmi ve Badattan da Ferik Eref Paa kumandasnda
lzumu kadar asker karlp Frat ve Dicle boyunca ve ehr-i Zor ta
raflarnda da gerekli tedbirler alnmt.
Ekiya topluluunun bir frkas Badat taraflarna gemi ve bir
frkas da ehr-i Zor dahilindeki yerlere yaylm olduu halde Krt
lerle muharebeye tutuarak hezimete uram ve dier bir kolu Mu
sulun alt tarafndaki rak denilen blgede sabah erkenden smail Pa
a tarafndan aniden bastrlarak tenkil edilmitir. nc frkas ise
Badata doru inerken ilerde asker olduunu grnce yolunu dei
tirmi, Dicle nehrinin etraf da nceden tutulduu cihetle o tarafa da
yanaamayarak scak mevsimde her eyden lzumlu su ihtiyac iin
evvelden bildikleri l ortasndaki kuyulara gitmiler ise de, Allahn
hikmeti olacak ki onlar da kuruduu iin isyanclarn bir ou da bu
suretle telef olmutur.
Bunun zerine Abdlkerim, yannda kalan iki bin kadar atl ada
myla, Frat geip ecdadnn asl vatan olan emre dalarna firar et
mi ise de, Midhat Paa tarafndan dan hakimi bni Reide (Raid
olmal] yazlan tehditlerden dolay oraya da kabul edilmemitir. Ora
dan Kerbel ve Hille havalisinde her hangi tarafa gitmi ise karsna
135
asker ktndan nihayet Necid blgesindeki Araplar arasna sn
mak zere Mntcfik sancandan geerken Nasr Paa tarafndan yara
l olarak yakalanp Badata teslim edilmi ve nihayet dorusu Nsr
Paa bu yolda da ok fedakarca hareketlerle devlete byk hizmet et
mitir.
eyh Abdiilkerimin dam
eyh Abdlkerim, Badat Meclis-i Temyizinde aleni muhake
mesinde kanunen idamna hkm olunmu, ancak kendisi rtbe sahibi
olduundan mahkeme karar [mazbata] Bb- Alye takdim olunarak
biraz sonra kendisi de stanbula gnderilmek zere yola karlm ol
duu halde ve Musula vardnda cezasnn infaz telgrafla vilayete
bildirildiinden, kendisi orada aslarak idam olunmutur.
Merkumun kendisiyle ayn yata ve durumda bulunan kardeleri
bu defaki atmalarda lmler, fakat hayatta kalan ekvet ve isyana
karmayan byk birderi Ferhan Paa, stanbulda tahsil ve terbiye
grm bir adam olduundan, emmer kabilesinin bir ou Abdlke
rimden sonra Ferhan Paann yannda toplanmlardr. Bunlar iin
Musuldan aa Dicle kenarnda bo arazi gsterilerek orada dolapla
ziraat yapmak zere Ferhan Paa kendilerine reis tayin edilmi ve elde
edecekleri mahsuln rnden Ferhan Paaya 20.000 kuru maa
balanm olduundan, birinci senesi yzyetmi dolap meydana gel
mi ve bu cihetle akta ve mteferrik halde uraya buraya dalan fr
kalarn hkm ve evvelki gibi bir daha toplanmaya mecali kalmyarak
emmer belas da tamamen ortadan kalkmtr. Ancak aada anlat
laca gibi, stanbulda icra olunan maalarn indirilmesi srasnda,
mezkur maan tenziliyle, ziraata alm olan emmerler, dolaplar
terk ederek yine eski hal ve yerlerine dnmler ve dierleri de birara-
ya toplanarak, emmer airetleri adyla tannm olan ekiya topluluu
yine tamamyla ve heyetiyle vcut bulmutur.
MDHAT PAANIN
NECDE GD
VE MUVAFFAKYET
emmer belas bu suretle sona ermi ve ortadan kaldrlm ol
duundan yine Necid ileriyle itigalin sras gelmiti. lk olarak Mid
hat Paa tarafndan kumandan Nafiz Paaya yazl talimat verilerek,
talimatta yazl olduu vehile Necid zerine asker gnderilmesinin
btn btn Necid hkmetinin zapt niyetini tamad, aslen Dev
let-i liyye-i Osmaniyyeye bal olan hkmet aleyhinde Suudun
vuk bulan saldr ve tecavzlerinin nne geilerek bu balln bir
kat daha artmas iin gerekli dzenlemelerin yaplmas ve ahvali atiy-
yesinin garanti altna alnmas maksadna dayal olduu belirtilmiti.
Bu maksada balang ve niane olmak zere Necid eyhi Abdullah
el-Faysaln mutasarrflk Unvanyla ve aylk 30.000 kuru maala h
kmet banda braklmas, mlkiye ve maliye konularnn belli kaide
lere balanmas kararlatrlarak, evvelce Mntefik Mutasarrflnda
yapld gibi muavin, muhasebeci ve Nip gibi memurlar ile yeteri
kadar zaptiye neferleri de gnderilmiti.
Abdullah el-Faysal
Mstakil Hiikmet stiyor
Abdull ah el - Faysal bu maksatla Ahs ya davet edi lerek, yukar
da yaz l d gi bi iinvan ve sfat ile memuri yeti icra k l nm ise de. s o
ya ve ai l eye bal [cban cedj mstakil hi ikmet ekl i nde her i st edi i
ni yapmaya al m ol duu iin, bu eki l deki baz kayt ve kaideler al
tnda hareket etmek kendi ne a r geli yordu. Bir mddetten beri karde
i Suudun tasallut vc basks altnda iken i mdi ondan kurtulup her
tiirlii gai l eden de s yr l m ol duu i i n, yeni vazi f e ve unvan ndan
memnuni yet si zl i i ni belirtiyor, asl istek ve arzusunun asker ve me
murlar n geri eki l erek kendi si ni n eski eki l de braklmas ol duunu
ifade ediyordu.
Halbuki kardei Suudun topl ul uu da l m ise de. taraftarlar
nn kuvvet i yl e ierilerden tedarik ol unan haertn Ahs ya hiieum el-
mek iin hazr ve frsat kollad mahallinden gelen haberlerden anla-
lmti. Bununla beraber o havalinin mevkii ve ahalisinin mizac
hkmnce vergi ve resimler gibi varidat konulmas dahi caiz deildi.
Zira ngilizlerin himayesi altnda bulunan Aden, Maskat ve Umman
gibi sahil memleketlerinin hi bir tarafnda vergi deil gmrk resmi
bile olmad halde onlara bitiik ve yakn olan bir memlekette vergi
konulmas ve ihdas elbette zararl sonular dourabilirdi.
Bundan dolay kumandana yazld bildirilen talimatta ziko-
lunduu gibi, alnacak varidatn yalnz zekat namyla hayvanlardan
alnmas meru olan resimlerle bir de arazi mahsullerinin eri aarn
dan ibaret iken; bu defa devlet tarafndan asker gnderilmesi ile ihti
yar olunan tekelliifttan maksat, ihtisap ve gmrk resmi gibi vergiler
konulmas ve o blgeden asker alnmas dncesine dayal olduuna
dair fesatlar tarafndan karlan ve zihinleri bulandran bu uydurma
isnatlar teyit edecek baz haberlerin ahalide bir dereceye kadar korku
ve tela yaratt grlmtr.
Bir de Bahreyn adas [ceziresi] Necidin bir paras olduu hal
de, vaktiyle ngilizlerin himayesi altna girmi olduu gibi, Bahreyn
ile Umman ve Necid topranda olup, tahminen yirmier saat kadar
uzunluk ve genilii olan Bahreyn adasna mnasebeti yok iken, bu
defa Suudun Necid memleketine musallat olmas srasnda oras da
Bahreyne bal saylarak o taraftan zabtolunmutur. Halbuki mezkr
blge ziraata elverili deilse de sakinlerinin [sekenesinin] 4.000 par
adan fazla gemi ve kayklar olduu ve inci avlanan yerlerden bulun
duu cihetle, corafi mevkii de gayet nemlidir. Binaenaleyh bu ile
rin de tanzim ve tesviyesi iin Midhat Paa'nn gidiinin nemi bir kal
daha ortaya km olduundan marnileyh anlan senenin Eyll
aynda bizzat Necide hareket eylemiti.
Midhat Paa Hicaz Yollarnda
Bu aralk Abdullah el-Faysal Ahsdan anszn savuup Riyaz
tarafna gitmi olduu iin. Midhat Paa Ktif sahillerini ve karsn
daki Narut ve Dreyn isimli mamur ve meskun adalarla sair yerleri
dolap grdkten sonra Acir iskelesi yoluyla Hufuf a geldiinde Ab
dullah el-Faysal temin ve davet iin zel mektup ve adam gndermi
ise de, kabul etmedii cihetle kendi hakkn kaybetmitir. Bunun ze
rine Ahs blgesinde bulunan kasabalar tabii bir sancak saylarak ve
mutasarrfl kumandanla ilaveten Nafiz Paaya verilmi ve l
zumlu memurlar da buna gre tertip ve tayin olunmutur.
Bu aralk Suud, taraftarlarndan ve yerli airetler takmndan ye
di sekiz bin kadar haerattan ibaret bir topluluk ile Ahs zerine gel
mi ise de, askeri frkadaki Liva Hamdi Paa kumandas ile zerlerine
gnderilen iki tabur asker bunlar hemen darp ve tenkil etmekle artk
Suud takmnn bir daha harekete mecalleri kalmayarak kendisi de b
tn btn defolup gitmitir. Ve Bahreyne bal ve mlhak olduu id
dia olunan Katar blgesi hakknda Hindistan hkmeti ile yaplan ya
zmalar zerine oras da kurtarlarak lzumlu yerlerine ve gemilerine
Osmanl Sanca ekilerek Ahs Mutasarrflna balanm ve ilhak
edilmitir.
Hufuf ve Muberrez kazalar deniz sahiline Ktif cihetinden otuz
iki ve Acir iskelesinden onbe saat kadar uzaklkta olup, Necid ile ara
s tamamen kumdan ibaret ve bozkr [beyban] ise de, kasabalarn bu
lunduu vadideki kaynaklardan byk kk yedi tane nehir domak
tadr. Bu iki kasabann ve bunlara bal olan elli kadar kyn etraf ve
havalisi ziraat ile megul olmakta ve zellikle hurma ve pirin mahsu
l orada her yerden ziyade ve bereketli olduundan ahalinin balca
gelir kayna budur. Kasaba hayat dnda adrda yaayan bedevi
Araplarn ve airetlerin takmndan yimi sekiz kabile Ahsya bal
olup bunlar da deve ve koyun [anam] cinsinden hayvanlarla gein
dikleri gibi, hurma ve pirin mahsullerini de Ahsdan almaya mecbur
olduklarndan ihtiyalarn hayvan mbadelesi yaparak satn almakta
drlar.
ehirli [meden] ve bedev btn ahali slm olarak be mezhe
be ayrlm olup ilerinden Hanbeli mezhebinden olanlar daha sonra
Vahhb mezhebine geerek, hkmet dolaysyla dierlerinden imti
yazl ve her nev zulm iledikleri halde, Vahhb mezhebinde olanla
rn hepsi bu defa Ahs blgesinden ekilip ierilere katklarndan di
er mezhep mensuplar hrriyetlerine kavumulardr. Blgedeki ai
ret ve kabilelerin ekseriyeti Vahhb mezhebinde bulunanlardr.
Ahaliden alnmas kararlatrlan varidat- mriyye, yalnzca
r- eriyye ile bir de zekattan ibaret olduu, Midhat Paa tarafn
dan resmen ilan olunarak kasaba ve kylerdeki arazi mahsullerinden
iktiza eden r pek kolay toplanm ise de, zekat alnacak hayvan sa
hipleri Arap ve airet takm olup bunlar ise dank halde ve uzak l
lerde bulunduundan suret-i eriyyesine tevfikan zekt tahsili imkan
sz olmutur. Buna kardk kendilerinin kasabadan aldklar mahsuln
her deve yk iin birer Riyal alnmasna eyhleri raz olmakla bu da
bu ekilde karara balanmtr.
Frka-i askeriyenin oraya gelii 1287 hicr senesinde ise de rum
itibariyle marttan evvel olmakla [1871 Mart ncesi] varidatn toplan
masna o vakitten itibaren balanm ve ok eylerde kusur ve eksik
bulunmu olduu halde, Eyll sonuna kadar yedi ayda elde edilen va
ridat toplam 37 yk kurua varmtr. Memleketin emniyet ve aayii
dzeldike, giriilen bir takm dzenlemeler ve yaplan ilerle halkn
refah ve memleketin imar arttka vergilerin artmas da tabii oldu
undan, gelecek yllarda vergi varidatnn da artaca belli olmutur.
Mezkur blge halk buday ve arpa ve msr [kokoroz] gibi ey
ler ekmeye almadndan, genel olarak hurma ile geinmekledir.
Hayvanlan bile hurmadan baka yeme almadndan, bu gibi ziraat
oralarda bilinmemektedir. Bu halde hububat ekimini bilen askerlere
tecrbe mahiyetinde ekim yaptrlm, faydas grlnce ilk yl ahali
tarafndan ok yerlere ekim yaplmtr. Evvelce Vahhbler tarafndan
gasbedilerek, kendi haline terkedilmi ve unun bunun eline geen sa
hipsiz bir hayli bo arazi devlet hesabna elkonularak. mezrua artla
rna gre ziraat yapanlara verilmi ve ertesi sene bundan da epeyce va
ridat temin edilmitir.
Vahhblikte trbe ve mezar yasaklanmtr
ller bahelere gmlyor
Vahhb mezhebinde trbe ve mezar yasaklanm olduundan,
llerin cesetleri bahelere defnolunarak biraz zaman getikten sonra
lopraakantrlp yok edilmek adet olduu gibi bu adet ve usuller
Vahhbler tarafndan dier mezhep mensuplarna da zorla icra ettiril
diinden, bu cihetle hi bir kasaba ve kyde mezarlk bulunmamakta
dr. Dolaysyla bu kt adetin terkedilmesi ile usul merua zere
mezarlklar [kabristan] kurulmasna ruhsat verilerek yerleri gsteril
mitir. (56)
Ttn ve enfiye kullanma yasa kaldrlm ve Muberrez kasa
basna yarm saat uzaklktaki ok eski zamandan beri bulunan, fayda
lar ve tesirleri bilinen ve tarih-i kadimden beri mehur olan kaplcann
binas Vahhbler tarafndan tahrip edilip suyu da kesilmi olduun
dan, bu defa yeni bir bina yaptrlarak alr hale getirilmitir. Vahh
bler tarafndan kapatlan kasabalardaki mescit ve ibadet yerleri cm
lesinden olan I. Sultan Sleyman zamannda Ahs Valisi olan Mehmet
Paann Hufufda(57) stanbul camilerinin mimar ekline uygun yap
trd caminin kubbesi, mihrap ve mimberi mevcut ise de ii ahr ola
rak kullanlmaktayd. Kaps zerindeki kitabesinde yazld gibi, bu
cami Mehmet Paann ihya ettii Osmanl eserlerinden olmak zere
bu camii erif de Nafiz Paann gayretleriyle yeniden tamir edilerek
ibadete almtr.
Hasl Midhat Paa orada krkgn kadar bulunduu [ikamet] s
rada, hkmetin kurulmas ve memleketin manevi terakki ve kalkn
mas iin imkan lsnde ne yaplmak lazm gelir ise onlara balam
ve almalarn devam iin memurlara lzumlu talimatlar vererek
Ktife geri dnmtr.
Midhat Paann ilk olarak Badattan Necide gelirken, Bah
reyn Adasnn neminden dolay bizzat oraya da uramak Midhat Pa
ann dncesi arasndayd. Binaenaleyh bindii Babil vapurundan
(56) 1745 yllarnda Abdlvehhab tarafndan kurulan Vahhblik mezhebi
ne gre, Allah'a vastasz ibadet edilir. Peygamber ve evliyadan yardm istemek
irktir. Trbe yapmak, kandil yakmak, lleri ziyaret etmek, yasaktr. Namaz ter-
ketmek ve dinin gerektirdii ibaretleri brakmak kfrdr.
(57) Hufuf [Hoff], halen Arabistan'da Basra Krfezi kysndaki bir ehir
olup nemli ticaret merkezidir. 16. asrda Kanuni zamannda buras fethedilmi
se de, sonradan vahhblerde kalm ve daha sonra.Msrl brahim Paa tara-
M-.cian hakim olunmutur. Blge ciddi ekilde Midhat Paann bu seferiyle Os
manlI hakimiyetine balanm olmaktadr.
baka Lbnan ve skenderiye korvetlerini de birlikte alm ise de Mid
hat Paa her ne cihete giderse ngilizlerin Basra Denizi Frka-i Bahri-
yesi Kumandan Albay Pelli [kolonel] drt para ngiliz korvetiyle de
vaml peini brakmadndan, Bahreyne gitmesi mmkn olmamakla
birlikte, gemilerin ihtiya ve seyahatlar iin istedii limanlara serbest
olarak yanamasna engel de bulunmad iin, bu iki korvetle Basra
Bahriye Kumandan Arif Bey talimatla Adaya gnderilmitir. Kuman
dan Arif Bey, iki korvetle Bahreyne gidip adann iini ve dn ve su
larn kefetmek ve limannda devlet hesabna kmr deposu ve buna
uygun binalarn yapm iin uygun arazi tedarik ve satn almak zere
gerekli tetkikatta bulunmutur.
Bahreyn Emiri eyh sa
ve Osmanl Korvetleri
Anlan Korvetlerin Res-el Tennrdan hareketiyle beraber Al
bay Pelli de maiyetindeki drt para gemisiyle hareket ederek daha
nceden Bahreyn nlerine varm ve Arif Beyde sonradan yetimi
olduundan, denizcilik kurallarna uyularak mutad olan merasim ya
pldktan sonra karaya karak Bahreyn Emiri [hakimi] olan eyh sa
ile grmtr. kiyz yldan beri Bahreyn sularna Osmanl sanca
tayan gemi gelmemiken, mevcut ngiliz kuvvetleri karsnda byle
iki byk harp gemisinin gelii ahali arasnda pek byk tesirat mu
cip olmutur. eyh sa Devlet-i Osmaniye hakknda tazimat gster
mekle beraber kmr deposu ve akam iin limanda islenilen yeri
terk ederek ve para da almayarak senedini vermitir. Ada halknn da
veti zerine bahriye askerlerimiz mnavebe ile adaya karlarak ziya
fetler ekilmitir. Bu ahval arasnda adann sularna dair lzumlu bilgi
ler de edinilmitir. Midhat Paanan Hufufdan Ktif e gelmesiyle be
raber. gemilerde Bahreynden oraya gelmiler ve Paa bunlarla birlik
te evvelki sene Basraya ilhak olunan Kuveyte dnmtr.
1871 de Kuveyt Nasl Bir Yerdi?
Yukarda ksaca belirtildii gibi Kuveyt kasabas deniz sahilinde
be alt bin haneli bir kasaba olarak sekenesi [sakinleri] ilim ve fenden
habersiz olduklar cihetle hli hazrda yaaylar bedevilere benzer gi
bi grnyor ise de, memleketin asayi ve dzenini bir aile halk gibi
mterek bir vazife sayarak btn hareket ve muamelelerinde eri h
kmler ne ise ondan dar kmadklarndan aralarnda kt durumlar
nadiren meydana gelmektedir. ou ranl ve Felemenkli yani Holla
ndalI olarak oraya ticaret iin gelen yabanclar da, memleketin usul ve
kurallarna aynen uyduklarndan, koca bir memlekette hi bir nefer as
ker ve zaptiye [jandarma] gibi vastalara ihtiya kalmamakta ve yalnz
bir kaymakam ve bir kad ile idare olunmaktadr.
Ve sokaklar ve binalar gayet pak ve temiz bulunduu ve bu
nunla beraber ahalisinden bir ksm byk kimselerle ticaret iin Hin
distana gidip geldiklerinden, AvrupalIlarn usul ve adetlerinden din ve
mezhepe kendilerine yasak ve zararl grlmeyen baz adetlerin aln
masnda bir taassuplar olmad bizzat grlmtr. Ve memleketle
rinde otuz be yldan beri icray hkmet-i eriyye iin mevcut olan
kadnn murafaat ve senedatndan herhangi bir aidat olmayp umuru
abad hasbetenallah ryet etmekte olduundan [davalara bakt], yerli
ve yabanc btn halk adalet ve doruluuna inanarak onun kararlar
na uymutur. Binaenaleyh bu memlekette yeniden yaplacak bir ey
olmadndan Midhat Paa oradan Basraya gelmitir.
Evvelce, yani Svey Kanalnn almasndan be yl nce,
mit Burnu yoluyla Basraya gnderilen Bursa ve zmir isimli korvet
ler tamire muhta olarak, zmir korveti stanbula alnm ise de Bursa
korveti gidemeyip zaman getike daha ziyade harap olduundan, bu
vapur Midhat Paa tarafndan bir ara Bombaya gnderilerek serenle
rine varncaya kadar her yeri 10.000 lira masrafla her yeri satan ol
mak zere yenilenmiti. Buna ilaveten stanbuldan da Lbnan ve s
kenderiye korvetleri gelmi olduu gibi ticarete tahsis olunan Babil,
Ninova, Necid ve Asur adndaki drt vapur da bu cmleye katlmt.
Ayrca dare-i Nehriyye vapurlar da on paraya varm olduu iin
Basrada tersane ileri ehemmiyet kazanmtr.
Gemiler iin en lzumlu olan ey havuz meselesi olmakla birlik
te, zellikle byk gemiler iin gerekli olan havuz inaas ok masrafl
olduundan ve mevcut durumda bunun yaplmas mmkn deilse de,
git-gel [cezir ve med] durumu ile on iki kademe kadar su eken gemi
ler iin att-l Arap kysnda bir havuzun pek kolay vcda gelecei
anlaldndan Ktl-freng ad verilen mahalde yaplmas iin he
men harfiyata balanm olmakla beraber, Basrann att-l Araba ta
nmas hakkndaki dnce ve karar zerine teebbs edilmi olan a
lmalara ve Basrada dier baz hususlarda iktiza eden iler ile de
megul olunduktan sonra sene hirinde Badata geri dnlmtr.
Sadrazam Ali Paa:
u Acem Kavmi yle Bir Millet Ki!..
Midhat Paann btn bu yaptklar ve teebbsleri yani, nce
Irakn tanzimat ve slahat ile Necid meselesindeki almalar Padi-
ah tarafndan ve Bb- Al canibinden takdir olunmu ve hatta Ali
Paann kendi el yazsyla [hatt- destiyle] en sonra gnderilen mu-
harreratndan birinde aynen u ifade kullanlmtr.
Necid ktasnn inzimamiyle htta-i Irakye eser-i himmet-i li-
yeleri olarak az vakitte Msr- Sni ve belki bu mukaddem o tli ola
ca... [Necid blgesinin devlete balanmasyla Irak blgesi yce
himmetiniz eseri olarak az zamanda ikinci Msr olaca ve belki on
dan sonra gelecei].
Midhat Paann hizmet ve almalar bu ekildeki takdir ve
tebrik olunduu gibi merhum Sultan Abdlazz dahi Necid meselesin
deki baarlarnn bir nian olarak murassa bir kl gnderip ihsanda
bulunarak Midhat Paann kaderini bir kat daha ykseltmitir.(58)
Necid meselesinin bandan sonuna kadar bir sene kadar zaman
getikten sonra, btn tamaclk [sevkiyat ve irsalat] dzgn ve m-
(58) Paa merhumun, Midhat Paa evrak metrukesi arasnda bulunan ve
ayn konu ve meselelere dair bir dier takdirnamesinin suretidir:
Devietl Efendim Hazretleri,
Bir mddetten beri giriftar olduum kuvvetli zafiyet ve halsizlik [zaaf kvi
ve kuvveti zaaf] geende, kbl'd-Devle hazretlerine ve seyahati hiye dair
hsan buyurulmu olan ka-i mahsusamn teehhr cevabna sebep oldu. Ol
bbda olan mazeret-i hakikiyemin kabuln rica ederim. Evvel be evvel Necid
kemmel bir ekilde cerayan etmi olduu halde btn masraflar 5.000
liray gememi, toplanan varidat ise orada devaml surette bulunmas
lazm gelen drt tabur askerin, memurlarn ve mlkiye ve maliye
ve sairenin masraflarn karlad gibi fazlas da olaca ilk seneden
belli olmutur. Tabii ki bu durum, konulan usul ve esaslarn iyi uygu
lanmas ve gayretli almalar neticesinde meydana gelmi iken Mid
hat Paadan sonra Badat Valisi olan baz byk mirler tarafndan
Ahs blgesinde bulunan nizamiye askerleri Badata alnp, bu bl-
maslahat- mhimmesinde dahi mehd-u didei btihc ve mefharet olan mu-
vaffakyyeti seniyyeleri ekl-i mahsusda dahi tebrik ve tahanniyeye mbaderet
eylerim. Asir kta-i mhimmesinin fesadat- mtenewie-i malmeden istihlasyla
saye-i tevfika tevabe-i hazret-i mlkanede dorudan doruya taht- inzibat ve
idareye alnmas ve bununla beraber Necid gibi azim ve cesm ve ehemmiyet-i
politikas msellem bir ktann dahi, b Hamdullahi teala eseri hsn tedabir-i
sifaneleri olmak zere bu suretle ele girmesi hdmeti haremeyn-i muhtere'meyn
nvan- celilini tebid ve te'bid [ebediletirme] etmi ve biavni sbhane btn
Ceziretl-Arabn ok gemeden asl asl kadmine ricat edeceine berat-i is-
tihll olmutur.
Vaka, ah hazretlerinin seyahatinin bizim taraftaki iaya baka ekilde
tesir edecei yolunda baz endieler belirmiti. Lkin hayrl yardmlarnz neti
cesi olarak seyahat, arzumuza uygun gemi ve iitildiine gre Kaar Haneda
n evld ve ahfadna duyulan nefret kifayet edecek dereceye gelmitir. Bu Acem
kavmi, iyilik ve doruluk zere hareket eder ve drstln kadr kymetini bilir
szn ve namusun yceliine inanr, yalan ve dolandan ekinir adamlar olmad
ndan, kendilerine gsterilen misafirseverlik beyhde oluyor. u Hamavend
iinde gsterdikleri namussuzluk baya hepsini bastrd.
Nevvb kbl'd-Devle hakikaten doru bir adam olduundan, Acemlerin
u hallerini red ve takbih edecei aktr. Bu defa ahsma hediye ettikleri akik
mhrn hat yazsn fevkalde gzel bulduumu ve kendilerine ok teekkr et
tiimi bir aralk ltfen tebli buyurmalarn niyaz ederim.
ehzde Abbas Mirza geldi gitti. Burada bulunduu mddete iki kere
Huzur-u Hmyuna kabul olundu. Kendisine 20.000 kuru maa ve 100.000
kuru harcrah hsan buyuruldu. Nazik ve zeki bir adama benzer. Bilmem ahlak
nasldr. Bki olasn.
El-Seyyid li Mehmet Emin
23 H. [Haziran] Sene 1288
[5 Temmuz 1872]
genin zabtiye ve muhafazas zaptiye [jandarma] adyla tertip olunan
bir takm ba bozuk Arap ve Krt askerlerine braklm ve mutasar
rflna da, Mntefik erafndan olup devlet idaresinden hi anlama
yan Abdurrahman adnda birisi gnderilmitir. Bununla beraber yukar
da belirtildii zere, oralarda vergi ve rsmlar gibi teklifat yle dur
sun gmrk resmi bile koymak caiz olamayacandan yalnz zekt ve
ar haslat ile yetinilecei evvelce devlet adna taahht ve iln edil
miken, varidat artrmak tamayla ihtisp ve bc resimleri gibi yeni
den bir takm rsumat dahi konulmutur. Bylece, iki yl evvel devlete
itirazsz ve memnuniyetle uyup tbi olan bu ahali, birden bire ekiya
olarak ve isyan ederek devlet memurlar aleyhine ayaklanmlar, ara
yerde hayli nfus krlm ve kurulan devlet ark da bozulmutur.
Bunun zerine Badattan askerle Mntefik mutasarrf Nsr
Paa gnderilerek, ihtilal atei bastrlm ve stanbuldan Ahsya
mutasrrf ve nip gibi yeniden memurlar gnderilerek Badat vilaye
tinin hatalar ile ortaya kan kesireler [kusurlar, eksiklikler] dzeltil
meye allm ise de, olmayacak vaadlerin Arap halkndaki kt te
sirleri zil olmayarak kalmtr.
ADALAR
[CEZAYR]
SETLER
Yukarda zikri geen AdalarfCezayir] sellerinin inaat dn
lrken, ran ah hazretlerinin seyahati dolaysyla geri braklm Ve
ertesi sene de Necid meselesi ortaya ktndan bu defa ibu mesele
nin sona ermesiyle sra Adalar meselesine gelmi ise de, inaat gz
mevsiminde uygun olacandan ve o zamana kadar Midhat Paa arazi
hakkndaki teebbsler ve Frat nehrinin temizlenmesi iin balanan
almalara devam etmitir. Bahusus Frat nehrinden yeniden alan
kanaln ikmali ileriyle de megul olmutur. nk Badat ehri ile
Frat nehri arasndaki geni arazi, vaktiyle Fraltan alm olan Sak-
lavye kanalyla sulanarak ekilen mmbit bir arazi olduu halde, Sak-
lavye kanalnn gs, yani aznn genilemesiyle Frat suyunun b
yk bir ksm beri tarafa sapmt. Bu cihetle bir taraftan Badat su
basm, dier taraftan da Hindiye ve Hille arazisinin susuz kalp harap
olmas korkusu herkesi telaa drmt. Merhum Gzlkl Reit
Paa zamannda byk para harcanarak Saklavye kanal kapatlm ve
mahzuru bertaraf edilmi ise de, onunla sulanan bu kadar geni arazi
ekilemeden bo kalmtr.
bu Saklavye kanalnn [hark] iki saat kadar st tarafnda Kena-
niye adyla eski zamanda yaplp halen kalntlar mevcut bulunan ka
nal alp da Ekls denilen bir kpr [kantara] ^ yaplacak olursa,
her trl sakncas giderilerek bu arazinin yeniden ekilmesi ve ihyas
nn mmkn olaca yerli ve Avrupal mhendisler ve erbab- vukf
tarafndan ifade edilmiti. Bunun yapmna iki yl nce balanlm ve
ertesi yl on metre genilik ve drt metre derinlikte alan kanal ile on-
drt saat mesafeye kadar lzumu kadar su meydana geldiinden, iki
tarafndaki geni arazi tamamen ekilmiti.
Lkin bir aralk Frat suyunun tamasyla, yaplan krgir kpr
y [kantara] harap etmi ve kanaln baz yerlerini de bozmu olduu
cihetle eskiden Saklavye kanal hakknda olduu gibi bu sefer de hal
kn ve mlk sahiplerinin bir ksm tela ve vesveseye kaplarak, kapa
tlmasn istemilerse de, bu mlahaza, denizin tehlikeleri dnlerek
deniz seyahat ve ticaretinin durmasn douracandan, byle byk
ve umum faydalar meydanda olan bir iin ufak bir mahzuru grln
ce terk edilmesine sebep olamayaca, aksi halde dnyada hi birey
yapmann kabil olamayaca tabiidir. Dolaysyla asl i onun eresini
bulup zararn ortadan kaldrmakla ortaya konur. Eski zamanda mamur
ve abdan olan bunca arazinin ziraatten hli ve bo braklmas d
nlemeyeceinden, Midhat Paa Necidden dner dnmez en ziyada
bu ie gayret gstermitir.
(59) Kantara: Tatan yaplan kemerli byk kpr
MDHAT PAANIN CRAATI
STANBULUN DNDKLER
VE STFASI
Tarihte yaanan olaylardan anlalyor ki, dnyada insann gene
insanlara hizmet iin almas ne kadar iyi niyet ve temiz dncelere
dayansa bile, eserleri ve ilerine az ok dil uzatlmas adet olmutur.
zellikle bizim memlekette bu adetin ileri seviyede bulunmasna ek
seriya cehalet de eklenerek, ne derece ileri gidilmi olduunu anlat
mak izaha muhta deildir.
te bu-kabilden olarak, mesela Irak blgesinin Msrdan daha
ziyade zenginlik ve refaha kabiliyeti yakndan bilindii halde, nice yl
lardan beri harap ekilde kalmasndan, bu kadar slm nfusu' ve geni
topraklarnn iyi kullanlamayp istifade edilememesinden her yerde
ve her mecliste zntyle bahsedenler; yldan beri Irakta yaplan
eylerder sevinmek ve hi olmazsa yaplanlar hakknda doru bilgi al
mak gerekirken, memleketin kalknmasnn areleri hakknda en ufak
bilgi ve tecrbesi olmayan ve belki stanbulun kapsndan dar k
mam baz kiiler, Irakta bir biri ardndan zuhur eden Dagra, em-
mer ve Necid gibi meseleleri, byk byk olaylar, deniz ve nehir ge
mileri, fabrika [Tersane] ve kanallar hakkndaki icraatlar iittike, g
ya Badatn stanbulu idare eden zenginlik kaynaklan tkenecek ve
kesilecek derecesinde cahilane bir dnce ile itiraza kalkmlardr.
Zaten Midhat Paann namn ekemeyen baz hasmlar da bu
kkrtmalara yardm etmekteydiler. Geri Sadrazam Ali Paann na
zarnda ve zamannda bu dedikodularn fazla bir tesiri olmamsa da,
bu sene iinde onun vefat zerine yerine Sadrazam olan Mahmut Ne
dim Paa, (60) Rusya politikasna muhalif olan vkel hakknda kt
bir niyetle koltuuna oturmutu. Bu cmleden olarak, Midhat Pa
(60) Sadrazam Mehmet Emin li Paa 7 Eyll 1871 tarihinde lmtr.
Mustafa Reit Paa ve Fuat Paann lmnden sonra, li Paann lm ile
Tanzimat dneminin byk devlet adamlar sahneden ekilmitir. Artk bundan
sonra devlet hep ikinci nesil tanzimatlar eline kalmtr. Nitekim li Paadan
sonra sadarete 8 Eyll 1871 tarihinde Grc Mahmut Nedim Paa tayin edilmi
olup, sonradan Midhat Paa ekibinin en byk rakibi ve hasm olmutur.
ann icraat ve hususiyle sarfiyat aleyhindeki rivayetleri tamamen
hakikat sayarak Badata gnderdii emirlerde, yersiz bir takm teklif
lere ve malmata ve en ziyade ake konusunda sktrmaya balam
ve hazr senenin ba iken vilayetin hakiki durumu etraflca anlatlarak
Midhat Paa tarafndan yllk makbuzlar ve elde edilen tahsilat
miktar ve ondan sonra sene sene Iraktaki takarrr eden varidat ve
harcamalarn muvazenesini [bilanosunu] gsterir defterler tanzim
olunup stanbula gnderilmiti.
bu muvazene [bilno] cetvellerinde akland gibi, Midhat
Paann Badat valiliine grevlendirilme yl olan Rm 1285 yl
banda [Mart 1869] vilayetin btn varidat 148.000 kese ake olup,
geri ondan sonra baz memur ve zaptiye [jandarma] askerinin maala
rnn ykseltilmesinden dolay masraflar art gstermise de, dier
yandan muvazzaf asker adyla istihdam edilen babozuk neferlerin
azaltlmas ve bir takm masraflarn kslmasndan dlay sene niha
yetinde masraflarn toplam eski derecesine dm olduu halde, va
ridat toplam 220.000 keseye bali olmutur. 6. Ordunun svari ve pi
yade btn mevcudu 7.000 neferden ibaret iken 13.000 bu kadara k
m, deniz kuvvetleri artm olduundan bu yeni tertip zere yaplan
hesapta, varidattan 80.000 kesenin ordu masraflarna ve 10.000 kese
nin Basra Tersanesi tahsisatna karlk gsterilerek, bu miktardan da
mahalli masraflar ktktan sonra, imar ilerine ayrlarak senede
50.000 kesenin stanbula gnderilmesi kararlatrlm ve bunun R
m 1288 [1872] senesi Martndan itibaren aylara blnmesiyle ve
Bombay yolu ile Londra zerine polielerinin gnderilecei de arzedi-
len taahhtte yazlmt.
Namk Paann yedi yllk Badat valiliinden sonra stanbula
dnnde beraberinde gtrd 30,000 keseden ve bir de Midhat
Paamn iki defa gnderdii 40.000 bu kadar liradan baka, Ba
dat'tan varidat fazlas olarak hi bir vakit devlet hzinesine ake gn
derilmemitir. Midhat Paann bu kadar icraat ve mbyaatyla bera
ber, yukarda sylenen senev 250.000 lira gnderilmesini taahht et
mesi takdir olunacak yerde, burasna hi baklmayarak o vakitler Isla
hat Komisyonu adyla Bb- lde kurulan komisyona yaptrlm
olan hesaplara gre, vilayetin umum masraflarndan 24.000 kese indi
rilerek bu para da nakit olarak istenilmitir.
Halbuki, ibu tenzilatn bir ksm ziraat iin nehirlerin temizlen
me ve tamir masraflar ve mahsiilii korumak iin kullanlan korucu
maalar gibi eylere sarf olunuyordu. Bu masraflar yaplmadka, da
hili muvazene olan varidattan o ksmnn istihsli mmkn olamaya
ca gibi, bu kstlama hkmnce 2.000 kuru maa olan bir kayma
kamn maan yarya ve daha aaya, doksan kuru maa olan zapti
ye neferinin ayl elli kurua ve hatta baz Niplerin maalarn ikier
eryz kurua indirmek lazm gelmekle bu ise memurlarn ahlakn
bozaca gibi tabii suistimalleri yaygnlatracandan zarar krndan
daha ziyade olacakt.
Bu hususlar tekrar tekrar Bb- Alye telgrafla bildirilerek hatr
latlm ise de, Sadrazam Mahmut Nedim Paann niyeti baka oldu
undan dinletilememi ve bu ahval ise vilayet ilerini darmadan
[herctimer] ederek, bunca emekle meydana getirilen eyleri tamamen
ortadan kaldracandan Midhat Paa istifaya mecbur olmu ve Bb-
Al tarafndan istifas derhal kabul olunarak Badat vilayetine 6.Ordu
Mirlii ile beraber tayin olunan Rauf Paann ok acele gelmesiyle,
Midhat Paa vilayet ilerini Rauf Paaya devrederek stanbula dn
mek zere 1288 senesi Mays aynda [1872 Mays] Badattan stan
bula hareket etmitir.
MDHAT PAANIN
STANBULA AVDET
MAHMUT NEDM PAANIN
HASMNE TEEBBSLER
Frat nehrinin vapur nakliyatna [seyir ve sefin] engel olan yer
lerinden biraz evvelce temizlenmi olduundan Midhat Paa nehir va
purlarndan Frat adl vapurla Meskeneye gelip oradan Halepe geldi
inde yeni Sadrazam Mahmut Nedim Paann garip icraatlarna ve bu
arada Hseyin Avni Paa, irvani Rt Paa ve zabtiye miri Hsn
Paa ile kodra valisi smail Paa ve Haydar Elendi ve Emin Bey gibi
bir takm kimselerin srgn olduklarna [nefy ve icl] dair ald m-
lumat srasnda kendisinin de Sivasa srlmesine dair Halepde sy
lentiler ktn duymu ve o sralar stanbuldan kendine gelen husu
si mektuplarda da bu haberler dorulanmt.
Tanzimat- Hayriyenin esas art olan ve 35 sene devlet idaresin
de yerlemi bir Kanunun byle bir keyfi irade ve ahsi kin ile defaten
kesr ve mahvedileceine inanmak mkil olduundan Midhat Paa
bunlarn doruluuna inanmayarak, bu dnce ile stanbula [Dersa
adet] gelmitir.
Midhat Paa Badatta iken iittii havadis ve yolculuk srasnda
duyduu sylentileri bu defa tam olarak stanbula geldiinde bizzat
renmitir. Buna gre Mahmut Nedim Paa, Rusya politikas taraftar
olduundan, Sadaret makamna geer gemez General gnatiyefm
tavsiyesiyle Bulgarlar Rum patrikhanesinden ayrarark mstakil bir
Eksarh idaresi kurmu ve devleti bir baka idare ekline koymak iin
kendinden ncekilerin yaptklarnn cmlesini bozma teebbslerine
balamt. lk olarak Rumeli demiryollar anlamalarn feshederek ve
Vilayet Nizamnamelerini deitirip kk kk valilikler tekiline
kalkarak ie balamt.
Bu tertibat cmlesinden olarak Sofyay Tuna vilayetinden ve
ark Karahisar Trabzondan ve Mara Adanadan ayrp ayr vali
likler yapm olduu gibi, Bosnann teki ucunda bulunan Hersek
sancan beri taraftaki Yeni Pazarla birletirip onu da bir valilik yap
mt. Btn vilayetlere ayrlan tahsisat ve masraflar hesapsz ve l
sz ksm olmasyla, idare zaafa uratlm, tabii memurlarn suisti-
malleri ve zaptiye erlerinin ve r ve rsmat memurlarnn zulmn
den her tarafta ikayetler ortaya kmt. En garibi tara memurlarnn
ou ve belki hepsi azil veya dier yerlere nakledilerek(6I) yerlerin
(61) Mahmut Nedim Paann, li Paann vefat zerine getirildii 8 Ey
ll 1871 tarihinden 31 Temmuz 1872 tarihine kadar sren, on aylk ilk sadaretin
de, 5 Serasker, 4 Bahriye, 4 Adliye, 5 Maliye Nazr, 6 Tophane Miri, 5 Sada
ret ve 6 Serasker mstear azil ve tayin ettirmitir. Valiler ve tara memurlar
dama ta gibi yerlerinden oynatlmlardr. Vali ve Mutasarrf deiikliklerinin bu
hzla yaplmas rvet vesilesi olmasndandr. (Bkz, ibnlemin Mahmut Kemal
inal, Son Sadrazamlar c.1 s.259)
den edilmi ve btn devlet memurlar gezginci [seyyar] olmutu. Hi
bir devlette bulunmayan kanun ve kaidelerle daha bir ok ahval ve
usullef icad edilmi, velhsl devlet ilerinin her asl ve ubesi bozula
rak memleketin her yannda bir hali buhran ve kargaaya sebebiyet ve
rilmitir.
Bu hal iinde Mahmut Nedim Paa her naslsa, Sultan Abdla
zizin kazanm olduu tevecchne gvenerek, kendisinin serbest ha
reketine engel olacan tahmin ettii devlet erknndan Hseyin Avni
Paa ve irvanzde Rt Paay ve sairlerini kolayca srgn ettii
gibi, Midhat Paann da Badattan hareketi zerine daha yoldayken
onun da, Sivasa srlmesi hakkmdaki iradeyi de almt. Ancak icra
ya vakit kalmadan Sultan Abdlaziz tarafndan rade-i Seniyye geri
alndndan Mahmut Paa bu maksadna nail olamam ise de, Midhat
Paa stanbulda olduu mddete, Mahmut Paa masterih ve emin
olamayacandan stanbula dnmesinden ve zerinden on gn ge
meden ve haberi olmadan Edirne vilayetine tayini icra klnmtr,
Midhat Paamn gerek Padiahn nazarnda, gerekse hayr sever
devlet ve millet yannda, en ziyade vgye deen ilerinden biri olan
Tuna ve Badat vilayetlerinde gsterdii hizmet ve almalardr. Tu
na vilayetinin ilerlemesi Ruslarn houna gitmemi olduu bilinmekle
beraber Mahmut Nedim Paa, hem Midhat Paamn eserlerini mahvet
mek ve nemini azaltmak ve hem de Ruslara bir cemile gstermek
iin Tuna vilayetinin harap olmasna her vilayetten ziyade gayret gs
termitir. Bunun iin evvela vilayet nizamlarm deitirdiinden, vak
tiyle bunca alma ve gayretle meydana getirilen ve muntazam bir
makine halinde ileyen vilayet idaresi birden bire duraklam ve bir
ok memur kadro d braklarak, kalanlarnn da maalar indirilmek
le bittabi ehliyetsiz memurlar oalm ve emvali miriye tahsilatnn
silahl zaptiye neferlerinden kurtarlmas iin nceden kurulan 'tahsil
dar snf ortadan kaldrlarak, bu i yine eskisi gibi zaptiye neferleri
ne ihale edilmitir.
Gerek maalarnn yar yarya indirilmesi gerek daire intizamn
dan kan sair memurlarn tecavz ve suistimalleri vilayet halkn ve
zellikle Bulgarlar ar ikayetlere zorlam, ose yollar iin vaktiyle
konulan kaideler hkmsz saylarak tamir ettirilmemi, oseler ve
ekseri kprler kullanlanla/, hale gelmi, ekiyalardan korunmak iin
ky halkndan tertiplenen ihtiyat askerleri kaldrlm ve Tuna kylar
na yaplan karakollar da kaldrlm olduundan bu tahribatn tesirleri
Tuna vilayetindeki eserlerin yalnz tahribiyle kalmayp, ondan sene
sonra meydana gelen Bulgaristan olaylarnn gya bu icraat ile sebep
leri de hazrlanm oldu.
Mahmut Nedim Paa tarafndan Tuna vilayeti iin gsterilen bu
gayretin ilk senesi bu eserlerin ykmnda grld gibi, Badat vila
yeti hakknda da Rauf Paaya zel talimat verilerek o zt da ilk ham
lede, Umman- Osman idaresini bozmaya yani deniz vapurlar ilet
mesini kaldrmaya teebbste bulunmutur. Bu sebeple Babil vapuru
nu Tersaneye hediye gnderip ve 20.000 liraya satn alnan Ninova va
purunu 10.000 liraya satt gibi, Aden de ve sair yerlerde depo edil
mi kmrleri de tez elden satarak hepsinin sonunu getirmi ve ayda
bin lira kr getiren nehir vapurlar iletmesinin idaresini bozmu ve F
rat nehrinin temizlenmesi ve Hindiye ahalisine tapu verilmesi karar
latrlan arazilerin tapularnn verilmemesi ve Kerbel kasabas dn
da yeniden kurulmasna balanan mahallenin inaat gibi devlete ve
adalice yaplan hayrl ve faydal bir ok teebbsler baltalanmlr.
En garip olaylardandr ki, birok zamandan beri Sleymaniye ve
ehr-i Zor sancaklarnda bunca nfusun katline ve bir takm nahiye ve
kylerin yklmasna cret eden ve ekiyalkla mehur olan Hamavend
ekiyas Midhat Paa zamannda ok kere ran'a kap, affedilerek
tekrar geldikten sonra evvelkinden daha ziyade hyanet ve ekiyala
devam etmilerdir. Bunlarn en hafifi ve adisi bir ka kiinin katli ile
sank olarak ve zellikle ekl ve Emin ahr gibi reislerinden hor bi
rinin krkar ellier kiiden fazla adam ldrdklerinin isbal edilmesiy
le. bu reislerin de hemen ele geince idamlar kararlatrlmken, Ra
uf Paa bunlar arp taltif ederek idam mahkumu ekiya reislerini
zaptiye yzbal ve miilazml gibi zabitliklere tayin etmi oldu
undan aras az vakit getikten sonra bunlarn hepsi yine e.kiyalklar-
na dnerek, bu sefer memuriyet kuvvetiyle eskisinden kat kat daha fa
zla ekiyalk etmeye cesaret etmiler ve Badattan Musla varncaya
kadar, ara yerde bulunan mahalleri ve halkn nasl tahrip ettikleri her
kesin bildii eylerdir. Hasl Rauf Paada Mahmut Nedim Paa'dan
(6l/a) a]cfi talimat mucibince, Midhat Paa vaktinde vuku bulan her
nev teebbs ve icraatlarn yok etmek iin elinden gelen gayreti gs
termekte kusur eylememitir.<62)
Doruyu grenlerce de bilinir ve teslim edilir ki, bir adamn
yapt ve brakt eserleri yok etmek ve ykmakla onun hretten
dmesini sanmak pek yanltr. Zira amme menfaati iin yaplan eser
yklsa da, yine harabeleri, yapann iyi niyet ve baarlarn hatrlatma
ya kafi olup aralkta zarar gren varsa onlar da o eserin vcudundan
mstefit olanlardr.
(61/a) Mahmut Nedim Paa, 1818 ylnda stanbulda domu olup, Gr
c Mehmet Necip Paann oludur. 1831 ylnda Sadaret Mektub kalemine gi
rerek memuriyete balam ve nemli grevlerde bulunmutur. Sadaret Mektup
uluu (1847) am valilii (1855), zmir valilii (1856), Ticaret Nazr (1858),
Trablusgarp valilii (1867) grevlerinden sonra li Paann vefat zerine Sada
ret makamna getirilmitir (1871). Mahmut Nedim Paa zellikle Sultan Abdla
ziz devrindeki sadaretinde Rus yanls politikas yznden Nedimof nvanyla
anlm ve mr boyunca Midhat Paann rakibi ve hasm olmutur, Midhat Pa
a iin kurulan zel mahkemenin tekiliyle ilgili heyette grev almtr. Dier
yandan Abdlaziz devrinin Avrupa'dan yapt istikrazlar sonunda, Dyun-u
Umumiye idaresinin'kurulmasna kadar ki yanl politilakalarn msebbiplerin
den biri olarak gsterilir. 1883 ylnda istanbulda lmtr.
(62) Midhat Paann eserlerini ykmak konusunda, Rauf Paa tarafndan
ba vurulan muhtelif vastalardan birini de eski Harbiye Nazr merhum Recep
Paa yle hikaye etmitir:
Rauf Paa Badat ile Kerbel arasnda demiryolu [imendifer] hatt d
enmesi iin Midhat Paa'nn getirttii malzemeden lokomotif ve vagonlardan
Baat'a bulunan demirci ustalar aracl ile bir tren hazrlatm ve daha yol
dzenlemesi ve ray demesi yaplmad halde Badat dndaki dz ovada
yrtmek zere, hatta bilet kesip yolcu bile alm. Tabii bu tren hareket eder et
mez, lokomotif iddetli bir sarsntyla topraa saplanm ve tren iindeki baz
yolcularn yaralanmasyla sonulanmtr. Bu raysz trenin kalnts hala oralarda
imi." Rauf Paann bu hareketten maksad, halk gznde Midhat Paann bu
teebbs hakknda kt bir dnce ve nefret yaratmak olsa gerektir. (AHM.)
Drdnc Blm
I t l t NC SAI >Ai ri /l
i m k i : a i
LK SADRAZAMLIK
ADLYE NAZIRLII
SELANK VALL
SULTAN AZZN HAL
SULTAN MURADIN CLSU
ERKE HAAN VAKASI
Drdnc Blm
BRNC SADARET
DNEM
MDHAT PAANIN
SADARET
1289 Cemziyelahir
[30/31 Temmuz 1872 - 19 Ekim 1872](63)
te Mahmut Nedim Paann beyan ve hikaye edilen bunca hl
ve hareketi karsnda ve beslenen bu kadar kt niyete ramen Mid-
(63) Midhat Paa Badat Valiliinden stanbula dnm ve Edirne Valili
ine gitmeye hazrlanrken Abdlazizin huzuruna km ve gya veda edecek
tir. Bu grme sonunda sadaret mhrn alarak kmtr. Akla u soru gel
mekte. Osmanl Sadareti acaba byle tesadflere veya Midhat Paann o anlk
ikna gcne mi baldr. Kaynaklara gre bu grmenin sonucunu Mahmut Ne
dim Paada merakla beklemektedir. Kanmzca Midhat Paann gnlnde Sad
razamlk yatt gibi, Padiah da kamu oyuna bigne deildir.
Ebzziya Tevfike gre: O sralar Midhat Paann kona olaanst bir
ziyareti aknna uramaktadr. Mahmut Nedim kskn ve srgnlerinden tutun
da, eski vezir-vzeraya ve Yeni OsmanlIlar kadrosuna kadar herkes ziyaretidir
ler. Yeni OsmanlIlarn ibret Gazetesi o sralar ar bir Midhat Paa propaganda
sna giriir. Kamu oyunda bir sadaret deiiklii havas estirilmektedir. Namk
Kemal bu gnlerde, Ebzziya Tevfike bir mektup vererek Midhat Paa'ya gn
derir. Mektubu atklar zaman iinden ehzade Murad Efendi'nin, Paayla g
rme talebi kar. Buna sevinen Midhat Paa, biraz sonra bunun mahzurlarn
dnerek olumlu cevap veremez. Ayn mahzur ehzade iin de geerli oldu
undan, duyulmasndan ekinerek, mektubunu geri aldrr.
Bu olay gsteriyor ki, Yeni OsmanlIlar grubu ile ehzade Murad ve Mid
hat Paa yakn temas iindedirler. Yeni OsmanlIlar Tanzimat dncesinde Mid
hat Paa'y kendilerine nc kabul etmekte, ehzade Murad Efendi bu yolla Sal
tanat arzulamakta, Midhat Paa'da Sadarete niyetlenmektedir. Nitekim Sultan
Abdlazizle yaplan o grmede bunu elde eder. (Bkz. Yeni OsmanlIlar Tarihi
Ebzziya Tevfik, [. Kutlu] stanbul 1973, s.421 vd.)
158
hat Paann Edime vilayetine gittii halde bir i grmek iktidarnda
olamayaca belli olup kendisi bunca zaman alp vcudu yoruldu
undan bir mddet azledilmi [mazul] olarak istirahat etmek istediyse
de, Badattan ayrlmas da istifas sebebiyle olduundan, imdi Edir
neden de istifa etmi bulunmas Sultan Abdlaziz merhumun mizac
na mnasip dmeyecekti. Midhat Paa bu grevi istemeyerek kabul
ederek iki gn sonra adet olan bir merasimle padiaha kretmek iin
Mabeyn-i Hmyuna giderek huzur-u Padiahye kabul olundu.
Sadrazam Mahmut Nedim Paa btn hareketlerini Padiahn
mizacna uydurmu, ierden ve dardan Saray- Hmyun halkn ka
zanm olduu iin, merhum Hakan kendisine tevecch gsteriyordu.
Ancak dier taraftan memleket ve ahalinin nasl harap olduunu da et
raflca haber alm ve bundan dolay da azlini tasarlam olduundan,
huzuru ahanelerinde Midhat Paaya Mahmut Paamn bir ok m-
saviyesini [dengesizliini] ve mecnunne niyet ve hareketlerini saya
rak, deitirilmesi hakkndaki niyet ve tasavvurlarn bildirdikten
sonra hemen o akam marnileyh azlolunarak ertesi gn, yani 1289
senesi Cemaziyelhirinde [1872 Austos] Sadaret Makam [Sadaret-i
Uzm] Midhat Paaya tevcih buyurulmutur.(64)
Midhat Paa sadaret makamna gelince, her eyden evvel vila
yetlerin usul ve nizamlarn deitirmek ve yenilemek istemi ise de,
yapmak ykmak kadar kolay bir i olmadn biliyordu. Kesirelerin
[kusurlar, eksiklikler] tamamen slah edilerek eski haline getirilmesi
iin belli bir zaman gerektiinden, mamfih devlet memurlar iin
doru bir meslek tayini vacip olmakla bu yolda geni bir Talimat yaz
larak vilayetlere gnderilmi ve vilayetlerden ayrlan mahaller gene
eski hallerine getirilmi ve yerlerinden kaldrlarak seyyar bir halde
bulunan bir takm valiler ve memurlar da gene yerlerine iade olunmu
lardr. Hseyin Avni Paa ve irvanizde Rt Paa ve bunlarn baz
arkadalar sadaretin deimesinden nce merhum Hakan tarafndan
(64) Grld zere hatratta greve balama tarihi Cemaziyelhir 1289
verilmekte. Mahmut Nedim Paann azil tarihi 30/31 Temmuz aramba olduu
na gre bu hicri tarih 24 Cemaziyelevvel 1289 veya rm 18 Temmuz 1288 tarihi
olmaldr. Midhat Paann bu ilk sadareti 2 ay 19 gn srmtr.
159
affedilmi olduklar gibi, dier srgnler de bu defa Midhat Paann
efaati ile aff ahneye mazhar olmulardr.
Bu kabilden olan ve srlerek Mara ve Karahisar- ark [e
binkarahisar] valiliklerinde bulunan Cevdet Paa ve Rasim Paada s
tanbula celp edilmi olmalaryla irvanizde Rt Paa Evkf ve
Cevdet Paa Maarif Nezaretlerine tayin olunmu, Hariciye Nezaretine
Paris Sefiri Cemil Paa, Maliye Nezaretine de zmir Valisi Sadk Paa
getirilmitir. Bylece bir mddetten beri heyecan iinde bulunan ef-
kr- umumiyyeye bir sknet ve her tarafa gven ve itimat gelmiti.
MAL VAZYET VE
MAHMUT NEDM PAANIN
MUVAZENE- MLYES
VE MUHAKEMES
Devletin dahili ilerinde o zamanlar en nemli konu maliye me
selesi olduundan, herkesin gz, yeni Heyet-i Vkelnn bu zorlukla
ra nasl are bulaca mid.inde idi. Esasen Mahmut Nedim Paann
icraatlar bu ii de temelinden bozduu iin dzeltilmesini imkansz
hale getirmiti. yleki; her yl iln olunan muvazene defterlerinde
gsterildii zere, masraflarn ikimilyondan ziyade olarak bunun ze
rine Mahmut Paann Sadarete gelmesiyle beraber Kekolu Agop
Efendi <65) araclyla Avrupadan istikraz etmi olduu 10.000.000
lirann faizi de katlnca, muvazene ann miktar 3.000.000 liray
gemi iken adgeen, Bb- lde Tensikat ve Islahat Komisyonu
(65) Veliahd Murad Efendinin istikbalinden mit bekeyenler onun yanna
yaklayorlard. Bunlardan ikisi ok nemlidir. Birisi mehur Ermeni Bankeri Sar
raf Agop Kekolu, dieri de Rum sarraflardan Hristaki Efendi'dir. Bu iki kii
esas olarak Abdlaziz devrinde, sonra da Sultan Murad devrinde saraya olduk
a yakn olmu iki kiidirler. Burada bahsedildii gibi Agop Kekolu Mahmut
Nedim Paa zamannda, hkmetin Avrupadan borlanmasna arac olduu gi
bi, daha nce Sultan Mect zamannda da, Saray kadnlarnn mcevherlerini re
hin ederek, mukabilinde Saraya bor vermitir. Sarayn bu paralar deyeme
adyla tekil etmi olduu Meclise yaptrlp Mbeyn-i Hmyuna
takdim eyledii defterde, varidat ve masraflar karlatrlm olduun
dan baka, varidatn beyz bu kadar bin lira dahi ziyadesi olduu
gsterilerek, ibu fazladan 100 000 liras Saray- Hmyunun tahsi-
sat- seniyye haricindeki masraflarna sarf olunmak zere alelhesap
olarak Mabeyn-i Hmayuna takdim olunmu ve 350 000 lirasyla n
giltereye bir zrhl gemi daha sipari edilmitir.
Halbuki Maliye Nezareti tarafndan Padiahn iradesi ile talep
zerine bu defa verilen deftere [hesaba] gre, muvazenenin varidat
olarak fazlas yle dursun, Mahmut Paann vilayetlerde uygulad
gereksiz indirimlerde bulunulanlar da hesaba konulsa bile, yine umu
mi masraflarn ann milyondan aa olmad grlm ve o
zaman sylenen fazlal uygun bulan komisyon azalan toplantya a
n lp bu durum sorulunca, yapm olduklar hesaplarn hazine kayt
lan zerine deil Mahmut Nedim Paann tarif ve ifadesine gre ya
pld verdikleri cevaptan anlalm ve bylece iin rengi ve hakikati
de ortaya kmtr. Lkin Mahmut Paann verdii hesaptan nceleri
memnun olan merhum Sultan Abdlaziz, îmdi bunun asl olmadn
dan bahisle muvazenede yine bir ok ak gsterilmesini kendisinden
ake crisgenmi olduu maksadna hamlederek inanmak istemediin
den bu hal pek byk mkilat karmtr.
mesi zerine rehin mcevherat Avrupa borsalarnda paraya evirmitir. Ke-
kolu, daha sonra da Sultan Murada hlul ederek dost olmutur. Murad Efendi
Kekolunun Acbadem'deki Peynirci iftliine gider ve Kurbaalderedeki
kendi kkne de davet ederdi. Hatta Kekolu'nun parasndan Paris'teki J n-
trklere yardm ettirdii de o gnlerin seylentileri arasndayd.
Sarraf Hristaki Zagrafos Efendi ise Saray ve hkmete ok yakn bir Rum
zengini idi. Mahmut Nedim Paa'y deviren Talebe-i lm nmayilerinin des
tekisi olduu sylenmektedir. Btn kaynaklarda ehzade Murad Efendinin
sarraf olarak gemektedir. Sultan Abdlaziz'in halinde ahs mcevherat ve
Konsolidlerinin de buna bozdurulduu ifade edilmitir. Midhat Paada Avru
pa'ya srgn edilince Htistaki'den bor para aldn ve bununla geinebildiini,
11 Aralk 1877 tarihli olup Terifat Nazr Kamil Beye yazd mektubunda ifade
etmektedir. (Bkz. Ziya akir, V. Murad'n Hayat, stanbul 1943. s.53-54). (Uzun-
arl, Yldz Mahkemesi age. s.16,70)
161
Devletin varidat ve masraflar her yl muvazene olunarak Bte
[muvazene] adyla bir sureti yaynlanmakta ve varidatn masraflara
yetmeyerek sene sene ne kadar a olduu o btede mfredatyla
ve madde madde sebepleriyle grnmekte olup, hususiyle yeni borcun
faiziyle senelik an ve borcun miktar bir milyon lira daha artmtr.
Ve Mahmut Paann pek az bir mddet iinde bir takm hayallerle bu
a kapattktan ve borcu dedikten sonra fazla ake bile bulmu ol
masna nasl inanlmtr? Bunun asl ve esas hile ve desiseden ibaret
olduu meydanda iken, bunun doruluunu, yukarda belirtilen Ko
misyonda vazifeli olan vkeldan Safvet Paa ve Cevdet Paa ve Kni
Paa gibi devlet sadklar tasdik etmeye niin mecbur olmulardr? Ve
sonradan iin hakikati ortaya km iken, merhum Hakann buna
inanmak istememesi nereden domutur? Buralar merak edilecek
eyler olduundan, burada bunlarn sebeblerinden de biraz bahs etmek
mnasip grlmtr.
yle ki, Sultan Aziz merhumun her suretle istibdada yatkn
olan miza ve karakterinin muktesebatna Mahmut Paa hakkyla va
kf olduu ve bundan devlet ve memlekete gelebilecek zararl fikir ve
mlahazalar ile mkellef bulunmad cihetle, daha Ali Paa hayatta
iken ve kendisinin Bahriye Nezaretinde bu mizaca hizmet iin lzum
lu tedbirleri hazrlam ve frsat bulduka rahmetli Hakann btn
zevk ve sefasn okayarak kendine balamak ve har almaya [israfa
altrmak] iin fiilen hayli gayretler sarfetmitir. Hatta Tersane mari
fetiyle idare edilen Hazine-i Hassa vapurlarnn irad masraflarna kafi
gelmedii halde, masraflarn Tersane hesabna geirip varidatn srf
kr ve temett eklinde Saray- Hmayu'a takdim etmitir. Yine o
vakit, gene Hazine-i Hassaya bal olan Ereli Kmr Madenlerini
masraf kmakszn Tersane hesaplarna aktararak ve akesini istikraz
ile deyerek bir cemile arzetmitir. Ve ok gemeden sadarete gelince
de muvazene an kendisi de bildii iin, bu hal iinde hzineden
Saray- Hmayuna fazla ake verilmesi de mnasebet almayacan
dan, evvela vilayetlerin tahsisatlarn kesmi ve elde nakit bulundur
mak iin zahirde yzde on. hakikatte yzde yirmi faizle acele olarak
10.000.000 lira istikra/, ederek, o hesapla gya buradan ekle ettii (az
la akeleri Mabeyn-i Hiimayuna takdim etmek iin bir kap amtr.
Ve en ziyade teessf olunan udur ki, Sultan Abdlaziz her ne
kadar mstebit mizac gereince hi bir surette kanun ve nizamlarla
kayt altnda bulunmay kalben istemez ise de, yine muamelat ve res
mi ilerde Bb- Alnin grev ve yetkilerine [kadr ve imtiyazna],
devletin kanun ve nizamlar hkmlerine riayet ettii halde, Mahmut
Nedim Paann yanltma ve ifalat sonunda bunlarn cmlesinin
ehemmiyeti kalmam, Saray- Hmayunca her ne hatra gelir ve ne is
tenirse derhal yerine getirilmeye balanmtr. Bu vaziyetler merhum
Hakann houna giderken Mahmut Nedim Paada at bu yoldan
Padiahn tevecch ve itimadna mazhar olmu ve bylece dahili ve
harici Saray- Hmyun halkn da elde etmitir. Bu cihetten emin ve
msterih olduu gibi memurlar ve vkel-y devletten kendi gr ve
fikrine muarz olanlar srgne gndererek [tebid] emsalini de sindir
mesiyle, o taraftan da bir sknts olmadndan, bir sene srmeyen sa
daret mddeti iinde meydana gelen bunca fiilleri ve garip icraatlary
la beraber ahsi menfaatlarn da tahsilde kusur etmemitir. Kendisinin
Msrdan ve Rumeli demiryollarndan ve Ereli Kmr Madeninden
ve zrhl gemiler inaatndan malum olan aldklarna [mehzat] ve he
nz miktar bilinmeyen sair irtikblarna ilaveten, beyan gemi [sa-
lif-l beyan] istikraz etmi olduu 10.000.000 lirann iinden de
100.000 lirasn ekip almtr.
Sadaretin tebdiliyle bu ahvalin de n kesilmi demek ise de,
Mahmut Paann gz boyamasyla merhum Hakann zihnine yerle
mi olan ve mizacna uygun den ortamn lezzeti zail olmayp, Sa~
ray- Hmayun halk ise kapclara ve tablaclara varncaya kadar
Mahmut Paann hayran [meclbu] olmulardr. Dolaysyla mar
nileyhin azledilmesi ne derece memnuniyet-i mmeye mstelzim ol
mu ise, bu nevi gayretkelerine de o kadar keder ve zntye mucip
olmutur. nk bunlarn ou devletin hesap ve kitabnn [har ve
sarf] ne olduunu, devlet malnn suistimalinden ne zarar geleceini,
devlet varidatnn ne ekilde artrlabileceini bilmek ve renmekle
mkellef olmayp, yalnz rahat ve huzur iinde olarak kendi ahsi
menfaatlarn dndklerinden ve bir Sadrazamn bir ka ay iinde
3.000.000 liradan daha fazla varidat bulup devleti bortan kurtard
na nasl inanmlar ise, dier bir Sadrazamn da garez yahut bir kt
niyet iin bunu saklayabileceine [ketmj ylece inanmaya hi bir en
geli olmamaldr.
Midhat Paann greve balamasndan yirmi otuz gn geer
gemez Saray- Hmayunda szler oalm, Mahmut Paa devletin
irat ve masraflarn yoluna koyup Padiahna ibraz- sadkat gster
miken, Midhat Paa onn yaptklarn bozmu ve Saraya para ver
memek iin Hzineyi borlu karm... eklindeki rivayetler ortalkta
yaylmaya balamt. Mahmut Paada bunlar iittike kuvvet bula
rak o da oturduu yerden Valide-Sultan araclyla her trl telkinle
merhum Hakann fikirlerini bozmaya alm ve ite bte [muvze
nenin] a konusunda Padiahn fikirlerine rz olan zan ve phele
rin bu telkinlerden doduundan phe kalmamtr.
Yukarda iaret olunduu zere, Mahmut Paann istikraz ake
sinden alm olduu bir kalem 100.000 lira konusu, kendisinin grev
den ayrlmasna kadar meydana kmam ise de, bor alnan para ka
ide olarak hazine hesabna dahil edilip varidat ve masraflar oraca icra
olunduundan, hesaplarda yeri ak kalan ibu 100.000 lira Mahmut
Paann kendisinden sorulmutur. Mahmut Paann senediyle alnp,
harcama yeri bilinmeyen bu para iin marnileyh, bu paray bor
verenlere [mkrizlere] bahi olarak verdiini cevabnda yazl ola
rak belirtmitir. Halbuki mezkr istikraz mukavelesine gre, faiz ve
komisyon gibi btn masraflar dahil edilerek o hesap zerine ellisi
yz itabar edilmi, yani elli lira nakit alnp yzde on faiziyle yz lira
verilerek denilmek zere mukavele yaplmtr.
u halde bunun iin artk bahi ve masraf verilecek yer olmad
na vc mezkr 100 000 lirann Hzineden denmesi hi bir resmi ka
rara ve irade-i seniyyeye dayanmayp, yalnzca Mahmut'Paann se
nediyle ve kendisinin Maliye Nezaretine tayin ettirdii Emin Paa ma
rifetiyle husus bir surette verilmi olduundan, bu akeyi Mahmut Pa-
ann alm olduundan phe kalmamtr. Fakat asl i bu akenin
kendisinden kurtarlmas meselesi olup, bunun da muhakemesiz aln
mas mmkn olamayacandan. Padiahtan irade-i seniyye alnarak,
marnileyh Bb- Alye davet olunmu ve bttin Heyet-i Vkelann
huzurunda sual ve cevapl muhakeme edilmi ve kendisinin de bir di
yecei kalmamak zere bu parann tahsiline hkmolunmutur.
Bunun zerine Mahmut Paann Bb- Alye gnderdii tezke
relerde, zimmetini-itiraf etmi, fakat defaten demeye hal ve kudreti
yetmediinden bahisle mhlet verilmesini talep ettii halde, dier yan
dan Valide-Sultan vastasyla Padiaha gnderdii muhtra ve iftirala
rnda, aleyhine hkmolunan bu 100.000 lirann Mabeyn-i Hmayuna
takdim ettii mebla cmlesinden olduu halde kendisinden istenil
mesinin hakikatte Saray- Hmayunun muamelatna itiraz maksadn
dan kaynakland yolunda safsata ve muglatalar karmtr. Mer
hum Hakann ve Valide-Sultann fikir ve dncelerini bu safsatalar
la bozduundan, Sultan Abdlaziz Mahmut Paann zimmetine geir
dii mezkur 100.000 liray af ve ihsan buyurmutur. Fakat Mahmut
Paann ihtilas ve zimmeti yalnz bundan ibaret olmayp, Mabeyn-i
Hmayuna arz hizmet perdesi altnda ok eyler yapt bizzat Zt-
ahane nezdinde de ortaya km olduundan, gerek bunlardan ve ge
rekse marnileyh ile vkel arasndaki baz zddiyet ve atmalar
dan dolay ilerde daha byk rahatszlklar dourmamas iin, adge-
enin bir zaman gz nnden kaldrlmas ynnde Padiahn da tas
vibi alnarak Edirne Valiliine gnderilmitir.
Aras bir mdet getikten sonra yine Valide-Sultan (66) ve sair
Saray halknn efaatiyle adgeen tekrar stanbula gelmi ise de, ra
hat durmayp vkela-y devletin aleyhinde trl entrikalar evirmeye
balam ve hususiyle irvanizde Rt Paann sadaret gnlerinde
pek ileri gitmi olduundan, umum vkelnn mazbata ile ikayeti
zerine bu defa da nefy suretiyle Trabzon'a gnderilmiken, az zaman
sonra yine Valide-Sultann ve Padiaha yakn olanlarn efaatiyle af
buyurularak, yalsnda rahat oturmas artyla geri dnebilnitir.
NEML MAR TEEBBSLER
Midhat Paa bir taraftan dahili ve harici meselelerle megul
olurken, o aralk Kolain meselesi <67) zerine Karada ile meydana
(66) Hatratta ad sk sk geen Valide-Sultan, Sultan Azizin 25 Haziran
1861 tarihende tahta gemesiyle bu unvan kazanan Sultan Abdlazizin annesi
Pertevniyel Valide-Sultandr.
(67) Kolain: Osmanl Devletinin son zamanlarnda Kosova ilinin Yenipa
zar sancanda Karada snrna yakn bir kaza merkeziydi. Kaza merkezi Ka
rada'a braklnca, kalan kylerden bir kaza yaplarak ahvik ky merkez ya
pld. Halkn ou mslman ve Bonak idi.
165
kan anlamazl da asker gndererek on gn iinde bitirdikten ve
hak kazandktan sonra Badat cihetinde anllarn tahrip ettikleri ka
rakollar ii hakknda da iddiasn isbatladktan sonra dahili icraatndan
da burada zikr ve tafsile ayan baz eylere teebbs etmitir.
Bunlardan birincisi Badat demiryollar konusudur. yle ki,
Irak blgesi iin tasavvur olunan esbab- marenin birisi Badatn
devlet merkezine ve hi olmazsa Akdenize bir demiryolu ile balan
mas meselesidir. Bu yol ayn zamanda Hindistan yolu olmas mnase
betiyle ngilizlerin de bizden ziyade iine gelmekte olup, onbe yirmi
yldan beri kh stanbuldan vc kh skenderundan Badata bir i
mendifer yaplmas hakkndaki projeler biliniyorsa da, bunlarn ikisi
de Devlet-i Osmaniyenin kaldramayaca bir ykl. Halbuki Badat
iin demiryolu demeye en ziyade elverili ve mesafece hepsinden en
ksa olan Trablus-am ciheti olduu ve bunun sekizyz kilometre ka
dar bir mesafeden ibaret bulunduu bilinmekteydi.
Midhat Paa Badatta iken memur gndererek mevkiini keif
yaptnn olduundan, bu defa sra iin fiilen yaptrlmasna sra gel
mi ve inaat masraflar iin lazm gelen 3 000 000 lira kadar parann
faiz ve ana parasndan [reslml] byk ksm halen ngilizlerin Hint
postas iin dedikleri cretle karlanmas ve st tarafnn da nasl ol
sa tedarik olunmas mmkn olarak bunun iin de gene ngilizler tara
fndan karlanacana dair sz alnmt. Bu yolun en ksa zamanda
yaplmas iin evvel emirde usl ve kaidesine gre keyfiyyetini icra ve
haritalarnn yaplp verilmek zere Rumeli demiryollar ba mhendi
si Msy Pryisle ile 200 000 franka bir mukavele imzaland. O da iki
mhendis grubu ile, bir grubu Trablustan ve dieri Badat'tan ie
balamak zere keif almalarna balanmtr.
kincisi Vidin demiryolu olup, bu haltn Bosna yoluyla Avustur
ya demiryollarna balanmas nceden kararlatrlm iken, sonradan
mukavele bozulmu ve baz acil olaylar ve politik meselelerin araya
girmesi sebebiyle bir mddet iin bundan mit kesilmiti. Halbuki Ru
meli demiryolu zerinden bir ube [hat] ayrlarak zlad cihetinden ve
Balkanlarn iinde belli olan elverili geitlerden Ivraca jvraca] yo
luyla Vidin'e bir demiryolu yaplr ve bu yol Vidinin st tarafnda bu
lunan Timok nehrinin kar tarafndan Eflk toprana ve oradan Ma
166
caristan hududuna vardrlrsa, hem Avrupa demiryollaryla birletiril
mi ve hem de Devlet-i Osmaniye tarafndan maddi manevi hesapsz
menfaat elde edilmi olaca belliydi. Bu konu Macaristan demiryolla
r iin de byk faydalar temin edecei cihetle, o tarafn da her trl
yardm yapaca temin edildiine gre, Vidin hatt da yine adgeen
Praisle marifetiyle etd ve planlamas yaptrldktan ve erbab fen ile
mzakere olunduktan sonra hemen balanlmak zere teebbste bulu
nulmu ve bir taraftan lzumu tedarik olunmak zere kurulan husus
bir komisyon Tunaya gnderilmi ve bir taraftan da tedarik esbabna
teebbs edilmitir.
ncs, Hicaz telgraf hatt meselesidir. Geri stanbuldan
Hicaz iin dorudan doruya bir telgraf hatt ekilmesine, ara yerlerde
bo arazi ve llerin bulunmas, airetler ve Araplarn iinden gemesi
gibi dnceler mani oluyordu. Halbuki Iraktan geen Hindistan hat
tnn byk ksm da byle llerden getii halde, airet ve Araplar-
dan kullanlan avularn yardmlaryla dier yerlerdeki hatlardan da
ha iyi korunmakta idi. u halde Hicaz hatt iin byle bir fikir ileri s
rlmesi bilgi noksanlndan doan bo bir kanaattir. Halbuki Hicaz ve
Yemene kadar byle bir telgraf hattnn denmesi halinde, haclar
mnasebetiyle yalnz Cidde ve Mekke ubesinin senelik haslat
20.000 liradan fazla bir meblaa ulamas mmknd. Ayrca mlk
faydalan da dnlerek, Kuds- erif telgraf hattndan mnasip bir
yol ile Ciddeye ve oradan da Yemene hemen bir telgraf hat ekilme
si iin gerekli teller Avrupadan satn alnarak getirilmi ve direkleri
nin ekserisi de am valisi Suphi Paa araclyla Aclun [halen rdn-
de ehir] kasabasndan kestirilip hazrlanmtr.
Drdncs, arlk ve uzunluk lleri hakkndaki ondalk
['riye] sistemidir ki, bu usul evvelce Midhat Paann ua-y Dev
let Riyaseti srasnda yaplan almalardan biri olup, o vakit dzenle
nen talimat ve nizamnameleri her tarafa gnderilmi, memur ve halka
benisetilmesi iin bir hayli masraf edilerek tamamen ve fiilen yaygn
latrlmas zaman gelmiken. Mahmut Nedim Paann Sadareti bu
nun.icrasn da engellediinden ylece kalmt. Bu defa, bu dzenle
melerin de stanbul ve vilayetlerde kullanlmasna karar verilerek her
tarafa lzumlu emirler gnderilmitir.
167
Beincisi, Bb- l ile dier resmi daireler arasnda cereyan
eden yazmalar [muhaberat] keyfiyetidir. Geri bu konu d grnte
nemsiz gibi gzkmekte ise de, btn devletin muamelt ile ilgili i
ler bu evraklar zerinden yaplmaktadr. Midhat Paann uzun zaman
Bb- lde bulunup kazand tecrbeye gre, bir i ve meselenin
btn evrak ve senetlerini [belgelerini] bulmak ve yerletirerek ortaya
koymak ok zor olup sebebi de, yazmaya dair olan tezkerelerin alt
na yazlan cevaplarla [notlarla] iade edilmesi ve bizce imzadan ziyade
muteber olan mhrn tezkerede kullanlmasdr. Bu da zellikle Sada
ret makamndan yazlan emri havi tezkirelere ve telgraflara di birer
mim [iaret, paraf, imza] konulmas gibi eylerden kaynaklanmaktadr.
Halbuki bu evrakn her biri icabna gre kymetli evrak gibi saklanma
s lazm geldiinden, bundan byle i ve emirlere dair tezkerelere ya
zlacak cevaplar ayrca yazlp ve mhrlenip, tezkere asllar saklan
mak ve Sadaret makamndan gnderilen btn emir ve tezkireler m
hrlenmek ve dairede her iin ve her meselenin evrak bir yerde top
lanmak ve byk devletlerin kalemlerinde geerli olduu ekilde, dos
yalama usul tutulmak zere bir nizam kurulmutur.
Altmcs, mekteplere yaplan yardmlar konusudur. yleki Av
rupann cihana hayret veren ilerlemesinin ilim ve teknik alanndaki
almalarn neticesi olduu bilindii halde, memleketimiz halknn
geri kalmasnn da milli eilim [maarif] hususundaki dncelerden
ileri geldii herkes tarafndan bilinmektedir. imdiye kadar bunun iin
pek ok szler sylenmi ise de, husul ake ile fiilen fedakarla
muhta olarak halbuki devlet hzinesinin ahvali malmesi bu kadar
harcamay yapmasnn imkanszl karsnda, ahalinin de kendilikle
rinden bu fedakarl yapmaya msait ve istekli olmadklar ve husu
siyle slm ahalinin maarif yardm konusunda gayri mslimlerden bu
nun iin geri kaldklar cihetle yine devlet tarafndan ahaliye bir teklif
vuku bulmadka bir ey yaplamayaca anlalm ve hi olmazsa
kasaba ve kylerde ilk mekteplerin [mekteb-i ibtidaiye] oaltlmasy
la beraber rtiye mekteplerinin de tedrisat usullerinin gelitirilmesi
iin almalar yaplmtr. Dolaysyla bu almalarda masraflara ka
tlmak zere ahalisi raz olan mahallerde r vergisine ilaveten bir de
faya mahsus olmak zere ve yzde bir fazla alnarak yani haslatndan
hazine iin alnan yzde on yerine yzde onbir alnarak memlekette
mektepler iin sermaye yaplmak zere vilayetlere genelge [talimat]
gnderilmitir.
KALKINMA [MAR]
TEEBBSLERNN
NETCESZ
KALMASI
Aada anlatlaca gibi, Midhal Paann Sadaret mddeti iki-
buuk ay gibi ksa bir zamandan ibaret olmakla beraber, bu mddet
iindeki icraat cmlesinden olmak zere u anlatlan alt hususun her
birisi iin gece ve gndz alarak yeni teebbslere girimi ve bir
ok teklifler yaplarak fiiliyatna teebbs edilmitir. Ancak ayrlma
syla beraber, byle eyleri koruyacak bir kanun ve soracak bir kuvvet
olmadndan, teden beri devletimizde cari olduu gibi geenin [se
lef] yaptn gelenin [halef] bozmas kaidesinden dolay, bunlarn
hepsi defaten ret ve mahv ve iptal edilmitir. Mesela Badat yolu iin
Msy Praislee verilen 200.000 frank beyhde zayi olarak ve hi ol
mazsa ona karlk yaplan plan ve projeler [haritalar] bile olsun iste
nilmemi ve Vidin yolu iin satn alnan malzeme ve aletler rtl
m ve Hicaz telgraf hatt iin getirtilen teller Cidde'de, ve kesilen
aa direkler mahallerinde kalp soran bile olmamtr.
, zmir'den Alaehir'e kadar olan trenin [imendifer] devlet hesa
bna satn alnmas meselesi de yine Midhat Paa'nn bu sadaretindeki
icraat cmlesindendir. yle ki. marnileyh Badat'tan stanbul'a
[Dersaadet] gelirken zmire urayp kasaba demiryoluyia Manisaya
kadar gitmi ve yolun asl messisi ve direktr ile grmtr. Yap
t aratrmaya gre, o vakit hat yolu yalnz kasabaya kadar yelmi
kilometreden ibaret iken, bu yol iin mukavele icab devletten ylda
onbe binden yirmi bin liraya kadar tazminat deniyordu.
Halbuki, bu hattn bir misli kadar daha Alaehir'e uzatlmas ha
linde tabii ticaret hacmi oalarak tazminat denmesine gerek kalma
yacak ise de. kumpanyasnn buna muktedir olmad ve bununla bora-
ber devlete daha nafi bir suret-i tesviye daha msait bulunduu anla-
dmtr. O vakit zmir Valisi bulunan Sadk Paa'nn da bu konuda
malmat bulunduundan, bu defa Midhat Paann sadaretinde, Sadk
Paa da Maliye Nazr olduu halde anlan direktrle yeniden mzake
reler yaplarak bir hal aresi dnlmtr. Ortaya kan hal ekline
gre, demiryolunun Alaehire kadar uzatlmas iin gerekli 500 000
bu kadar lira devlet tarafndan verilmek ve buna karlk Kumpanya da
zmirden Alaehire kadar yz krk kilometre uzunluundaki btn
hatt onbe sene sonra btn edevatyla Devlet-i Osmaniye'ye mecc-
nen terk etmek zere karar verilmi ve zikredilen mebla da, ana para
ve faiziyle birlikte ylda 35 000 lira denerek ve onbe ylda bitirilmek
artyla Avrupa'dan tedarik edilmitir.
Bu hesaba gre hazine-i devletin sene sene aktan onbe yirmi
bin lira tazminat verecei yerde, onbe sene sonra onun iki kat olmak
zere otuzbeer bin liralk deme karlnda 1000 000 liradan fazla
kymeti olan demiryolu btn tesisleriyle devletin mal olaca cihetle,
faydalar ak olarak meydanda olduundan bu hususdaki karar, btn
Vkel tarafndan kabul olunarak, icab yaplm ve bunun zerine,
imdiye kadar muayyen mddetin yars kadar bir sre gemesiyle, alt
yedi sene sonra bu demiryolu hatt tamamyla devletin tasarrufuna
gemek zere hzineye intikal etmitir.
MISIR HDV SMAL PAANIN
STKRAZ MESELES
MDHAT PAA'NIN SADARETTEN. AZL
VE ALYE NAZIRLII
Mahmut Nedim Paa'nn sadaretinin son gnlerimle stanbula
gelmi olan eski Msr Hidivi smail Paa. Msr hesabna olarak Avru
pa'dan istikraz yapabilmek iin taraf ahaneden mc/uniyet istemi ve
bu arzuhali kabul edilerek ferman verilmek zere iken Mahmul Pa-
a'n ayrlmasyla geri kalmt. Bu defa Midhat Paa'nn sadarete
gelii zerine. Sultan Abdlaziz tarafndan Hidiv smail Paa'ya bu
vaad ve mezuniyet kararlatrlm olduundan bahisle, fermann ha
zrlanmas ve karlmas irade buyurulmu ise de Msrn kalknmas
[imar] iin daha evvel Avrupadan hayli bor para alnd ve Msr
hzinesi Avrupaya borlu olduu halde imdi bu vehile devletin res
mi mezuniyetiyle Hidiv Hazretleri diledii ve istedii kadar daha is
tikraz yapmakla memleketin borca tahamml derecesini geecei apa
k ortadayd.
Dier yandan Franszlar [Frenkler] devlete mracaat etmeyerek,
haklarn almak bahanesiyle Msr mliyesini kendi ellerine ve idarele
rine alacaklar ve zellikle ngiltere ve Fransa arasndaki rekbetten
dolay Msr zerinde kullanacaklar nfuzlarnn artmasna, borlan
mann bir vesile tekil edecei de aikard. Kald ki, bundan sonra ba
ka konular ve olaylarn da domasyla, sonunda Msrn Devlet-i
liyye idaresinden kmasna sebep olaca, bu borlanmann akla ge
len ve gze grnen en byk mahzurlarndand.
Hatta merhum li Paa zamannda da Msr iin bu surette bir
mezuniyet istenmise de, adgeen tarafndan kabul edilmedii, nce
den yaplm yazmalardan ve verilen emirlerden anlalmtr. Dola
ysyla bu defe sadr olan Padiahn irade-i seniyyesi zerine, saylan
bu mahzurlar bildirilmi ve Midhat Paa tarafndan da ferman l
karlmasna muvafakat olunmam idi. (68)
Lkin Abdlaziz Han merhum, Msr Hidivine vermi olduu
vaadden dolay bu hususta ar ekilde alaka gstererek her gn M-
beyn-i Hmyndan bir ka defa adam gndererek fermann acele
karlmasn tekiden ilemitir. Padiahn bu suretle kard emirleri
ne uymamak ne derece sadakat ve ubudiyete aykr ise; memleket pa
diahnn Msr iklimi gibi byk ve salam bir rknn tehlikeye d
recek byle nemli bir emrin mahzurlarn bile bile onaylayp raz
olmak da Midhat Paann karakterine smayan bir husustur. Bununla
birliklet hem bir dereceye kadar irade-i Padihnin yerine gelmesi ve
hem de Msr Hidivine mezuniyet verilmesi anlamnda olmayarak iler
(68) Geri borlanma izni sonradan verilmi ve Sultan Abdlaziz ile M
sr'n dedii yaplmt. Ancak Midhat Paann bu muhalefeti, Padiahn sadra
zama kzmasna ve azline sebep olan hususlardan biri olarak zikredilmitir.
171
de buna yakn bir vaad gstermi olmak, velhasl iin mahzurlar anla
lp merhum Hakan da kanaat getirinceye kadar vakit kazanmak ze
re, Midhat Paa tarafndan kaleme alnp ve bir sureti zamann stan
bul gazetelerinde yaynlanan bir msvette mucibince bir ferman yazl
m ve Zat- ahanenin kabul buyurmasyle hususi vapurla ve Baka
tip Hilmi Efendi vastasyla Msra gnderilmiti.
Fermann meali kesin olarak verilmi bir izni ihtiva ve ifade et
mediinden, smail Paa tarafndan kabul olunmayarak, keyfiyet telg
rafla Mabeyn-i Hmyuna bildirilmi olduundan, derhal Sultan Ab
dlaziz Hazretleri tarafndan kesin mezuniyeti bildirir bir emr-i hma
yun karlarak gnderilmitir. Buna istinaden Avrupadan birok is-
tikrzt yaparak, Msr hkmeti kat kat tahammlnden fazla borla
narak, aras ok gemeden irvanizde Rt Paa sadaretinde Msr
hkmetinin yabanc devletlerle anlamalar yapmas ve muahedeler
imza etmesine de ferman- li ile ruhsat verilmekle, nihayetinde M
srn urad musibet ve felaketlere bu iki husus balang ve sebep
olmutur.
Midhat Paa hakknda Abdlaziz Hann tevecch devam eder
ken, balangta Mahmut Nedim Paann alp rpt [muhtelis] yz
bin lira meselesinde dolay kendisi iin yukarda yazl olduu gibi bir
zan ve pheye derek, arkasndan Msr istikrazt meselesinde de
Midhat Paann gsterdii muhalefet zerine krlm [muber] ve
Saray- Hmyunda Mahmut Nedim Paann taraftan olanlar padia
hn bu suretle Midhal Paa hakkndaki fikirlerini deitirmesinden
faydalanarak onlar tarafndan da bir ok dedi kodu karlm oldu
undan. Midhat Paann sadaret grevi zerinden seksen gn kadar
bir zaman geince Sadaretten azledilerek, yerine Byk Rt Paa
Sadrazam olmutur.(6y)
Midhat Paann devlet hizmetine giriinden o gne kadar otuz
yedi sene mddetle devaml olarak [mtemadiyen ve mtevaliyen]
memuriyetlerde bulunmasyla, hi bir kere azil olunmad halde, bu
(69) Midhat Paann sadaretten azil tarihi 19 Ekim 1872 Cumartesi, g
ndr. Midhat Paann iki ay 19 gnlk bu ilk sadaret grevi sona ererken sad
razamla ayn gn Mtercim Rt Paa 3. kez tayin olunmutur.
azli ilk ayrl [infisal] olduundan ve kendisine 20 000 kuru mazli-
yet [azledilme] maa ihsan buyunlduundan, teekkr ederek hane
sinde ikamete ekilmi iken, ayrlndan alt ay kadar zaman getikten
sonra irvanizde Rt Paa Sadaret makamna gelince, Midhat Pa-
ada Adliye Nezaretine memur edilmitir.l7<^
MEMLEKETN AHVL VE
MECLS- MEBSAN
TASAVVURTI
Sultan Abdlaziz akll, alkan ve hayrsever Devlet-i Aliye
iin gayretli bir zat olduu ve devlet ve memleketin iyi idaresinin ka
nun ve nizamla olacan herkesten iyi bildii halde, sonradan naslsa
ahlakn deitirerek yksek gayret yerine kibir ve byklk gelmi,
hesapsz harcama ve israf kaplar alm ve hele Ali Paann vefa
tndan sonra Mahmut Nedim Paann sadarete geliiyle hli btn b
tn deimi, kanun ve nizamlar uygulanmayarak devlet ilerinde bir
ok suistimaller meydana gelmitir. Bu suistimal ve israflarn eseri
olarak devlet hzinesi tahammlnden ziyade borca gark olarak, Sul
tan Abdlmecidin saltanat sonlarnda devletin harici ve dahili btn
borlan 25 000 000 derecesinde iken, oniki yl iinde bunun on kat
olarak 250.000.000a varmtr. Bu durumlar devlet idaresinin merkez
ve tarasndaki ilerini sekteye uratm ve gittike ileride daha ziyade
ve ar mklata dlecei grnmeye balamt.
Bu hususlar halk ve Vkel-y Devlet arasnda ortaya konulduk
a. bu hastalklarn en messir ve kestirme tedbir ve aresinin bir Me
busan Meclisi ile hasl olaca ittifakla kabul ediliyordu. Ancak mer
hum Hakann huzurunda "mehus ve kanun kelimelerinin bile or
taya atlmas imkansz olmakla beraber, ilerin bu halde devam da
mmkn deildi. Nihayet irvanizde Rt Paann yalsnda baz
Vkelnn toplanmasyla yaplan mzakerede, devletin vaziyeti geni
ekilde ve etraflca incelenmi, grnen fenalklar mmkn olduu
(70) Midhat Paann Adliye Nezaretine tayini, bu ifadesinden anlald
zere, irvanizdenin 15 Nisan 1873 tarihinde Sadarete gelii zerine olmutur.
kadar nlemek ve dzeltmek ve hzinenin muvazene-i varidat ve mas
raflarm muhafaza etmek iin baz kanun ve nizamlar konulmasna da
ir bir rapor [layiha] yazlp, huzur-u ahaneye takdim olunmasna ka
rar verilmiti. (7I)
Vkel Meclisi tarafndan bu raporun kaleme alnmasna Midhat
Paa grevlendirildii halde, Sadrazam irvanizde Rt Paa bir
aralk huzur-u ahanede buna dair baz girizgah mahiyetinde bilgiler
arzedip, bu konuda bir rapor hazrlandn da naslsa idare edemeyip
sylemi bulunduundan [yani saf bulunarak azndan karm], bu
mesele merhum Sultan Abdlazizin ok fkelenmesine sebep olmu
ve derhal Midhat Paay Adliye Nezaretinden azletmilir. Anlan se
nenin Ramazan aynda (72) Selanik Valiliine memuren srgn [tebid]
olduu gibi, irvanizde Rt Paada bu konu [madde] zerine Pa
diahn gznden derek, aradan fazla bir zaman gemeden o da Ha
lep Valiliine tayin olunarak stanbuldan [Dersaadet] karlmtr.
MDHAT PAANIN
SELNK VALL
Midhat Paann bu ekilde Selanike memuriyeti kahr ve tekdir
suretinde ise de, bu muamele kendi ahs ve ztna ait ve mahsus olup,
yoksa gittii ve memur olduu memleketin de bu halden hissedar ol
mas lazm gelmeyeceinden, Midhat Paa bu inan ve gayretinden bir
ey kaybetmeyerek orada da memleket ilerinin dzenlenmesi yolunda
alarak gayret sarfetmitir. Bu vazifesi srasnda memuriyet mddeti
olan ay iinde Selanik Vilayetinin zabta ve mlkiye ilerinde baz
slahatlar yaparak ve Selanik iinde bir Islahhane kurarak idaresi iin
ylda 200.000 kuru kadar irad tedarik etmi ve ehrin ortasndan ve
mahalleler arasndan 1300 metre uzunluunda ve dz bir cadde am
(71) Fevkalade nemli olan bu Layiha Kitabn sonuna ek olarak konul
mutur. (Bkz. Zeyl 1)
(72) Midhat Paann buradaki ifadesinden anlaldna gre Adliye Ne
zaretinden azli ve Selanik Valiliine tayini 1873 senesinin [Ramazan 1290] ayn
da olduuna gre, 24 Ekim-21 Kasm 1873 tarihleri arasnda ve irvanizdenin
sadareti dnemindedir.
ve ar ortasnda bulunan bedestan harabesini sahiplerinden satn ala
rak 3.000 lira kadar ake sarfyla yepyeni bir krgir Bedestan ina et
tirmitir. Bedestann kiraya verilmesinden ilk yl sekiz yz lira kira
alnm, bu da Islahhane irad olarak oraya tahsis klnm ve mahalle
mektepleri yeni usul zere dzenlenerek maalar mahalle halk tara
fndan karlanmak zere retmenler [muallimler] tayin olunmutur.
Selanik ahalisininin asrn ilerleme ve gelimelerine mteallik
grlen heves ve kabiliyetleri Midhat Paann himmet ve gayretlerini
bir kat daha artrarak slm ve gayr mslim genlerden ilk tahsillerini
bitirenler kark olarak Trke ve Franszca lisannda ilim tahsil et
mek ve talebesi seksen kiiden ibaret olmak artyla bir Lise [idadi]
mektebi kurulmasna karar verilmitir. Bu mektebin binas mevcut ol
duu gibi, muallimleriyle sair levzmnn yllk masraf olarak hesap
lanan sekiz yz lira da, memleketteki mslim ve gayr mslim halkn
hamiyetli zanginleri tarafndan her yl denmek zere her biri iin his
sesine den senet imzalatlmtr. Mektebin almas iin stanbuldan
istenen retmenin gelii beklenirken Midhat Paa, Zilhicce aynda
[ubat] (73) yani Selanike geliinden ay sonra ayrl vuk buldu
undan mezkr mektep alamayarak geri kalm ve Midhat Paada
azledilerek [mazulen] stanbula [Dersaadet] gelmitir.
Selanikte yaplan iler, Tuna ve Badat vilayetlerinde oldu gibi
burada da memleket halknn teekkr ve memnuniyetini mucip olmu
ise de, stanbul tarafndan ho grlmeyerek, Midhat Paa ayn so
nunda aniden grevinden azledildikten sonra, doksan iki senesi ortala
rna kadar [H: 1292 M: 1875] lam bir buuk sene azledilmi olarak
[mzul] kalm ve kendisi stanbul civarnda baz arazilerTedarik ede
rek, bu mddet zarfnda arazisiyle megul olmutur.<74)
(73) Midhat Paann ifadesine gre Selanik Valiliinden azil tarihi, ay
lk hizmetten sonra 1290 Zilhicce, yani 1874 Ocak-ubat aylar iindedir,
(74) Midhat Paa'nn mzuliyet dnemi 1874 Ocak-ubat ayndan 1875
yl Temmuz sonlarna kadar srm olmaldr. Paa bu mazuliyet dneminde
Topkap dnda, rpc ayrnda (imdiki Veliefendi hipodrumu ile Mevlanakap
aras) Yenikap Mevlevihanesi yaknndaki Arap-zde iftliini satn alarak ken
disine bir kk yaptrmtr. Midhat Paa Mevlevihane eyhi Osman Selahattin
Dede'nin en yakn dostu olup, Paay ehzade Abdlhamid ile tantran ve Ka
ESAT PAANIN
SADARET
HERSEK HADSES
Merhum Hakan, Mahmut Nedim Paann azlinden sonra sada
ret makamna srasyla Midhat Paa, Byk Rt Paa [mtercim] ve
irvanizde Rt Paa ve Hseyin Avni Paay getirmi ise de, bun
larn hi birisinden memnun olmadndan, asl istedii Mahmut Ne
dim Paa olduu halde marnileyh hakkndaki umumi nefret sebe
biyle, onu da getirmesi muvafk olmayacandan kendi tabiatna uy
gun birini arayarak Esat Paay semiti.(7? 1
Esat Paa vaka Padiahn iradesinden baka bir ey tanmad
ndan, hal ve hareketleri merhum Hakann arzularna uymu ise de,
sadaretinde Hersek hadisesi ortaya km ve bu hadisenin balangc
ise, Hersek kylerinden Nevesin adl bir kyde, altm kadar slavn
hkmet aleyhine isyan etmesinden ibarettir. Olayn bastrlmas kolay
iken Esat Paa bu fesadn iinde Rus tahrikleri bulunduunu ve nice
yllardan beri Bulgaristanda karlmaya allan fesatlarn Srbistan
ve Karadan yardmlaryla Bosna tarafnda yaygnlatrlmak iin
yaplan bir plann balangc olduunu anladndan, telaa dp a
rarak hi bir ey yapmaya muktedir olamam ve byle mteredditli
durumlar ile vakit getike bir taraftan hadiseler bym ve gittike
ehemmiyet kazanmtr.
Bu iin asl planlaycs ve mellifi olan Rusya Sefiri General
gnatiyef ise, adeti melnesi olduu vehile hazrln yaptktan ve
gerekli artlar hazrladktan sonra, Mabeyn-i Hmayuna karak ve
nun-u Esasiyi padiah olduunda iln edeceine dair verilen szn tek tan
bu Selahattin Dededir. Ayrca Yenikap Mevlevihanesi, bir ok Osmanl devlet
adamnn ve hususiyle Yeni OsmanlIlarn sk urad mekandr. Mevleviha
nede Anayasa tartmalarnn bile yapld belirtilmektedir. (Bkz. Ekrem In, s
tanbulda Gndelik Hayat, stanbul 1995 s.290)
(75) 15 ubat 1873 tarihinde Mtercim Rt Paann azliyle sadaret
makamna ayn gn Serasker Sakzl Ahmet Esat Paa getirilmitir. Esat Pa-
ann bu ilk sadareti 15 Nisan 1873 tarihine kadar ancak 1 ay 28 gn srm
ve mhr irvanizde Mehmet Rt Paa'ya devretmitir. irvanizdenin sad
razaml ise 13 ubat 1874 tarihine kadar ancak 10 ay devam etmitir.
176
Vkely dolaarak, gya doru yolu gstermek ve bu ekilde devlete
yaplacak ileri ve alnacak tedbirleri kendi gr ve dncesine gre
ynlendirmek istiyordu. Bu hdise zerine gerek Sultan Abdlazize
ve gerek Esat Paa'ya yapt tebligat ve ihtarlarnda, Hersek isyannn
bastrlmas iin kan dklmekten ise Bosnada bulunan Rusya ve sair
ecnebi devlet konsoloslarna ii havale ederek, onlarn himmetiyle h
disenin nne geilmesinin mnasip olacan bildiriyordu.
Halbuki byle bir yol, devletin hak ve selahiyetini yabanclara
vermek demek olarak bilfarz devletin iktidar ile tebas arasndaki
byle bir iin, konsoloslar araclyla zm gereklese bile, devle
tin kader ve namusuna ve istiklline ne derece zarar verecei meydan
dadr. Bununla beraber siler ve ekiya denilen halkn hal ve sfat bel-.
li iken, ecnebi devletlerin konsoloslar bunlarn ayana gnderilecek
olursa, marp kendilerini daha kuvvetli sanarak ve daha kuvvetli e
kilde muhalefete balayacaklar ortadadr. Zaten gnatiyefin bu ihtar
dan maksadnn da bu neticeleri elde etmek olduu ak ve aikar e
kilde meydandadr. nk o vakitler bu gibi byk meseleler Vkel
y Devletten kimseye sorulmayp cmlesi Mabeyn-i Hmyna mn
hasr ve mahsus bulunduundan, konsoloslarn bu ie grevlendirilme
si tercih ve tasvip olunmakla, dnlen mahzurlar fazlasyla ortaya
km ve giden konsoloslar yerlerine dnmeksizin, fesat ve isyan ha
reketi zaten Bosna-Hersek blgesinin her tarafna yaylma istidad
gstermeye balamtr.<76)
(76) Esat Paann ilk sadareti 15 ubat 1873 - 15 Nisan 1873 arasnda 1
ay 28 gn srmt, ikinci sadareti ise 26 Nisan 1875 - 25 Austos 1875 tarih
leri arasnda olup 4 ay srmtr. Bir buuk yllk mzuliyet dneminden sonra,
Midhat Paada, Esat Paann 2. sadaretinde tekrar Adliye Nazr olmutur.
Hersek isyannn vahim boyutlara ulamas zerine Abdlaziz gya dengeli bir
kabine kurmak istemi ve dman kardeleri Vkel Meclisine almtr. Hseyin
vni Paa Serasker. Mahmut Nedim Paa ra-y Devlet Reisi ve Midhat Pa-
a'da Adliye Nazr olmulardr. Nitekim Mahmut Nedim 4 ay sonra sadaret kol
tuuna tekrar oturunca, Seraskeri Bursa valiliine uzaklatrrken, Midhat Pa
ada 28 Kasm 1875de istifa etmitir. (Daniment, Kronoloji IV.S. s.248)
177
MAHMUT NEDM PAANIN
TEKRAR SADARET
HERSEK VE BULGARSTAN
HTLLNN YAYILMASI
ESHAM MESELES
Bir mddetten beri devlet ilerinde ve memleketin idaresinde
grlen fenalklar, devletin iyiliini dnenleri byk zntlere
sevk etmi iken, Hersek hdisesinde hi kimsenin bilgi ve grlerine
mraeaat olunmayarak yalnz General gnatiyefin talimatyla hareket
edilmesi ve hususiyle byle memleketin bir dahili iine ecnebi konso-
laslarn grevlendirilmesi gibi devletin n vc haklarn ve hkmran
ln ortadan kaldran, berbat eden bir eye raz olmas demekti. te
btn bu ktlklerin neticesi olarak isyan gitgide genilemi ve Sr
bistan ile Karada da bu isyan ve ayaklanmaya karm ve Bulgaris
tan taraflar da harekete hazrlanmaya balamtr.
Gerek stanbulda gerek Rumelide bulunan halk arasnda ika
yetler oalm olduundan, buna kar bir tedbir olmak zere mer
hum Hakan, Esat Paann azlini kararlatrm ise de , yerine getir
mek istedii kiilerin iinde Mahmut Nedim Paann zerine hi
kimseyi tercih edemeyip, fakat Mahmut Paa hakknda olan amme
nefreti hasebiyle birden bire tayini [nasbi] mnasip grlmemi oldu
undan, evvel emirde Mahmul Paa a-y Devlet Riyasetine ve H
seyin Avni Paa Seraskerlike ve Midhat Paa Adliye Nezaretine geti
rilmi ve aras on gn kadar gemeden Mahmul Paa'nn sadaret me
muriyeti icra buyurulmutur.(77)
Mahmul Nedim Paa nceki sadaretinde dnce ve emelini
hangi noktada brakmsa ie gene o noktadan balam ve ilk hamlede
Hseyin Avni Paay Bursa valilii ile uzaklatrm olduu gibi ve
Midhal Paann da bir ekilde uzaklatrlmas planlanm ise de, baz
(77) Mahmut Nedim Paa nn ilk sadareti, Midhat Paadan nce ve li
Paadan sonra (8 Eyll 1871 - 30 Temmuz 1872)tarihleri arasnda 11 ay sr
mtr. Buradaki ikinci sadareti olup 25 / 26 Austos1875 - 12 Mays 1876 ta
rihleri arasndaki 8.5 aylk bir dnemdir.
dncelerden dolay marnileyh ile biraz vakit uyumak yolunu
tutmutur. Mahmut Nedim Paann btn mesaisi Mabeyn-i Hmy
na para yetitirmeye ve General ratiyef ne derse onun szne gre
hareket eylemee bal idi. Halbuki Hersek isyan gnden gne geni
lediinden Srbistan ve Karada muharebeye hazrlanm ve Bulgaris
tann her taraf Rusya ve Srbistandan gelen komitaclarla [mfsitler-
le] dolup tam, orada da taraf taraf isyan ve ayaklanmann emareleri
ba gstermitir.
Mahmut Nedim Paa bunlara hi aldrmayp devletin mal vazi
yetini dzeltmek ve varidatn artrmak ve masraflarm azaltarak bte
fazlas karmak dncesiyle konsolid ve sair esham faizlerinin den
mesini durdurma karar alarak, irade-i seniyyesini de tahsil etmitir.
Geri devlet, borlarn faiziyle birlikte demeye mecbur olduu ake
yi, istikraz ile deyerek kapatabilir ve bunun bir aresi bulunabilir ise
de, bu iin uzun uzadya dnlmesi ve zellikle ounluu Avrupal
olan alacak sahipleriyle grerek karar verilmeli ve yine onlarn mu-
vafakatlarn almak gerekirdi. Btn bunlar aka belli olduu halde
Mahmut Nedim Paa, buna dair Mabeyn-i Hmayuna yazd takririn
de, bu kararn yabanc devlet sefaretleriyle konuulup onlarn da rza
laryla yapldn ifade ederek hem Padiah ve hem de buna kar
olan Vkely [nazrlar] aldatm ve bu vazyet sonradan ortaya kn
ca, herkes bu ie arp hayrette kalmtr.
Krm Muharebesi zamanndan beri Ruslar Devlet-i Osmaniye
aleyhinde, kaytszlk ve kt idaresi"ne dair yapt yaynlar ile Av
rupalIlarn kulaklarn doldurmu ve Paris Anlamas hkmlerine g
re verilen emirler ve Hatt- eriflerin hkmsz kalmasndan dolay,
devlet aleyhinde bir ok brorler ve risaleler yaynlanarak dnyaya
datlm ve Hersek ihtilalinin ortaya kmas ve yaylmas gya, gay
ri mslim ahalinin devlete silah kullanmaya mecbur kalmak derecesi
(78) Abdlazizin ikinci dneminde Nedimof denilen Mahmut Nedim
Paa gibi deersiz bir adam bile iki defa sadaret makamna arlm, mevkiini
muhafaza iin Saray israfatna para yetitirmekten baka bir ey dnmemi
ve devlet idaresini Rus nfuzu altnda brakmtr. Sultan Azizi ikinci devirde
batan karan en mhim mil bu Grc Mahmut Nedim Paadr. (Danimend,
Kronoloji IV. s.197)
179
nde ve mazur olduklar gsterilerek hakkmzda Avrupann bir kat da
ha nefreti celp olunmaya almtr. Bu defa esham faizlerinin de bu
ekilde sualsiz ve mracaatsz indirilmesi ve durdurulmas [tenzil ve
tevkifi] gnatiyefin grlerine uygun olarak kararlarlmtr. Bu ka
rarla umum Avrupa efkr- umumiyesi tamamen aleyhimize dndrl
m ve Hesekte bir kyde kan isyan atei btn Rumeliyi sarm
ve kaplamken sndrlmesi areleri aranmadndan bu konuda da
gnatiyefin szne uyulmasyla devlet ve memleket hakknda byk
felaket ve musibetlere sebep olacanda bir phe kalmamtr. Bunun
zerine Midhat Paa Adliye Nezaretinden 1292 senesi evvalinde
[ 1875 Kasm] istifa ederek ekilmitir. (79)
(79) Midhat Paann stifaname Sureti:
istiday kernem zta ve ahsa hi bir sebebe mstenid olmayp,
byk ve kk arkadalarmzn cmlesinden memnun ve mteekkirim. Fakat
mzereti cizanemin esbab mcbiresi arzuhali mezkrda da belirtildii zere,
umum ahvlimizin mkltdr. Yani maliye ilerimiz aresi bulunamayacak bir
dereceye varm ve mlki kurallarmz tamamen yolundan km ve askeri ida
re ise tarifi gerekmeyen bir heyetin eline verilmi olduundan, bunlarn kt te
sirleriyle memleketin her tarafnda gven ve itimat sarslm ve gayr mslim
teba teden beri mit besledii ecnebi himayesine meyil gstermeye balam
tr.
Hasl yirmi senelik kt idare ve hatalarn derece derece neticeleri bu
gn fiilen meydana kmak zere sebeplerini hazrlam ve dorulam olmakla,
bunlarla uralmak gerekirken bir de politik durumumuz bozularak btn dev
letlerin hakkmzdaki grleri deimi ve taraf taraf aleyhimize kt niyetler
beslenerek, en dost sanlan devletlerin bile gven ve inanc sarslmtr.
Rabbim gstermesin bu halin, Devlet-i liyye hakknda ne derece vahim
akibetlere sebep olacan dikkat ve emniyetle mtalaa eden ve bundan iki
ay sonra ne olacan bu gnden gren, hakikatli ve doru Padiahmzn mte
essir ve dilhn olmamas mmkn deildir.
Bu ahvale kar lazm olan tedbirlerin alnmas ve yerine getirilmesi zat-
Hazreti Padiahinin kuvvetli azmi mitvar olduundan, bu konuda cizane his
seme isabet eden gayretin gsterilmesinde kendimi feda etmek, ayn mefharet
ve hizmet borcu ve sadakatle, yine mezkr istidamda belirtildii zere vaktimin
ou tara memuriyetlerinde getiinden bu kadar kark ilerin iine girmemi
ve emsalini grmemi olduumdan, fikir ve kabiliyeti cizaneme uygun ve o
ayarda dier bir hizmet hsan buyurulmas midinde olarak istiday merhamet ve
efkati velnimete mecburiyet halinde bulundum.
29ew!Sene 1292 [28 Kasm 1875] Midhat
Hseyin Avni Paa yukarda yazld gibi Bursa Valilii ile s-
tanbuldan uzaklatrlarak [ibad olunarak], Midhat Paada istifa ede
rek ekildikten sonra meydan tamamen Sadrazam Mahmut Nedim Pa
aya kalmtr. Evvelce konsolid ile esham ve saire faizlerini tenzil
ve tevkif ederek itikadnca gya devletin mali ilerini dzeltmi olu
yordu. Ayrca mlkiyenin ve siyasiyenin tanzimi iin evvelce General
gnatiyef tarafndan verilmi ve aa yukar Midhat Paann eline de
gemi olan raporda [layiha] yazl olduu gibi; Rumelideki kazalarn
mslim ve gayr mslim halkndan hangi ksm ounlukta ise o kaza
nn hakim ve kads o gruptan olacak ve Bulgarlardan milis askeri ya
placak ve erkesler Anadoluya gnderilecek, devlet varidatnn yz
de belli bir miktar Hazeneye ayrlp gerisi askeri milis masraflar ve
sair masraflar iin mahalline braklacak, kale ve kla olan mevkiler
den baka yerlerde nizamiye askeri bulunmayacak....vs. gibi bir takm
feci artlar bulunan bir dzenleme yapmay dnyorlard.
Bu plann tasdiki iin kendisine husus ball olan eski Mali
ye Nazr Emin Paann riyaseti altnda bir komisyon kurulmu ise
de, Rumelideki kazalarn hepsinde Hristiyan nfus Mslmanlardan
fazla olduundan, bu plann yalnz birinci ksm uygulansa Rumelinin
tamam Bulgarlara teslim edilmi saylaca yn beyan ortada bulun
duundan, komisyonun bu yoldaki raporuna sonradan Vkel Mecli
sinden baz nazrlar tarafndan vuku bulan iddetli muhalefetten dolay
tatbikata konulamamtr.
Ancak bu hususta sz konusu olan meselelere gre, Mahmut
Nedim Paa'nn dnceleri halk arasnda btn btn yaylarak dedi
kodu ve makaleler oalm ve esham faizleri hakknda ilan olunan
karar gereince, faizin yars kesildikten sonra dier yarsnn denme
si vaad edilmiken bunun da denmeyecei anlalmtr. Bunun zeri
ne Avrupa'dan ok ar sz ve ikayetler gelmeye balad gibi dahil
de ve hususiyle stanbul'da bulunan halkn byk ounluu bu iten
dolay zarar ve ziyana uratlm ve bir takn adamlarn da servet ve
kudreti mahvolmutur. seneden beri birbiri dndan takip eden vu-
kuat- muzrradan dolay halkta hasl olan nefret, kin ve dmanla
bu mesele de eklenince ve hal byle iken, lemin para verip ald es
ham faizlerinin kesilmesinin acs meydanda dururken. Mahmut Ne
181
dim Paa bu kararn Saray- Hmayuna mul olmad beyaniyle
Sultan Abdlazizin biriktirmi olduu 7.000.000 liralk Kpnsolidin
btn faizlerini hzineden alp halkn gz nnde alenen Mabeyn-i
Hmyna takdim etmesiyle [demesiyle] bu dahi herkesi hayrete d
rmtr.
Dier taraftan Rumelideki ayaklanmalarn yaylp genileme
siyle, Bulgaristanda hazrlanan fesat ve isyan Kzanlk, Filibe, Zaa,
slimye, rpan ve Pazarck taraflarnda ba gstermesiyle Bb-
lye her taraftan telgrafla feryatlar geliyor, imdatla asker istenildii
halde gnderilmiyordu. Byle bir korkun facia zerine yetimek iin
Edirne Valisi Hurit Paann Zara ve Kzanlk taraflarna giderek ba
z ekiyay ele geirmesinden ve Filibe Mutasarrf Aziz Paann da
ayn ekilde hareketinden dolay ikisi de iddetle knanarak azledil
milerdi. Aynen bunun gibi vazifelerini yapan kaymakamlar da derhal
deitirildiinden, mslman ahali aresiz ve znt iinde kendi ken
dilerini korumak kaygsna dm ve aras ok gemeden Bulgarlar
akn akn slm kylerine hcum ederek kadn-erkek slm ahali de si
lahlaryla mdafaya kyam eyledikleri hal iinde -Bu ahali bir dzen
ve kumanda altnda olmayan kyller idi- ve tabii baz taraflarda da
tecavz olunarak, Otluk ve Yatak kylerindeki fenalklar gibi baz feci
ve uygunsuz hdiseler meydana gelmiti.
Bunun zerine merhum Abdlaziz iin cesmet ve vehametini
haber alarak asker gnderilmesini irade buyurmu ve baz blgelere
Nizamiye askeri gnderilmi ise de, bunlar gidinceye kadar i iten
gemi olduundan bu tedbirin bir faydas grlmemi, bilakis efrad
ahalinin usulsz hareket ve kusurlar da bir takm asker zerine ykl
mtr.
Bu ahval ve vukuat Ruslarn batan beri tertipledikleri ve bekle
dikleri i ve fiiller olduundan. "Trkler Hristiyalan kryorlar"
avazeleri ile dnyann her tarafn yaygaraya bomu, Avrupa devlet
leri de yukarda saylan hal ve sebeplerden dolay durumumuzun d
zelmesinden midini kesmiler ve hakkmzdaki nazarlarn deitir
milerdi. Halta Krm meselesinde mlen ve bedenen bunca fedakarl
a katlandklar ve yaptklar yardmdan bile pimanlk duymulardr.
zellikle son olarak esham faizlerinden uradklar zararn acsyla.
her halimize kfreylemekte iken, Bulgaristan hadiselerinin dehetin
den hasl olan suizan ve efkr da buna ilave olunmutur. Vukuatn
tahkiki iin devletlerin tayin ettikleri memurlarn yanna Bb- Alden
katlacak adamlar yerine, her birisi iin Rusya eliliinden adamlar ve
klavuzlar verilerek durumun aratrlmas iin gidenler, raporlarm
onlarn dilinden ssleyip gnderdiklerinden Amerika ve Hindistan ga
zetelerine varncaya kadar btn dnyann matbuat Bulgarlarn ma
duriyet ve mazlumiyetini ve Trklerin hakszln belirten iftira ve
mbalaalar ile doldurarak bu matbuat dahi devlet hakknda gerek da
hilde gerek harite bir kat daha nefreti umumyeyi ekmi ve davet et
mitir.
Bulgaristan taraf ve belki Rumelinin yarsndan fazlas fiilen
ve halen byle bir ate iinde iken, Mahmut Nedim Paa buna katiy-
yen gz atmayp maliye ileri hakknda slahat dedii almalarnn
bitirilmesi iin, devletin btn borlarn birletirip bu vesile ile hesa
bn iine be on milyon kadar daha bireyler sokulup hepsi bir arada
toplanmak zere, yeniden byk bir istikraz yapmak iddiasna d
m ve bunun iin Avrupa sarraflar tarafndan tayin olunan vekiller
ile gizlice maslahatn mzakeresi ile megul olarak bu pazarln art
lar cmlesinden olmak zere, sz konusu istikrazn kontratosu [anla
mas] imzaland anda, Mabeyn-i Hmyna 1.000.000 lira takdim
olunmasn da kararlatrp, taahhd havi Zrifi Bezirgn imzasyla
Sultan Abdlazize bir senet verilmitir ki, bu senet merhum Hakann
tahttan indirilmesini mteakip meydana kmasyla, cls gn nev-
cud olan devlet erknnn ekserisi de bunu grmlerdir.
(80) Midhat Paa tarafndan burada, Sultan Abdlazize Mahmut Nedim
Paa tarafndan bir pay ayrld ve aka o zamann paras ile bir milyon lira
rvet verildii ifade edilmektedir. Tabii bu arada Sadrazamn kendine bir pay
ayrdn da gz ard etmemek gerekir. Lkin Mahmut Nedim Paann bu trl
irtikaplarna birok kaynakta yer verilmesine ramen, Abdlaziz hakknda bu
ok nemli iddia hakknda dier kaynaklarda buna benzer bir bilgiye raslanlma-
m tr.
EFKR-I UMMYENN GALEYANI
RT PAANIN SADARET
SULTAN ABDLAZZN HAL
SULTAN MURADIN CLSU
senedir devletin dahili ve harici idaresinde birbirini t akibe -
den ktlk ve kusurlar ve her eit suistimallerin maddi ve manevi
btn zararlar, tabii ki memleket ve millete ait olduundan ve her ne
kadar bunlarn en balcas Mahmut Nedim Paann fiilleri eseri ise
de, btn halk arasnda hasl olan inana gre. Padiahn istek ve ar
zusu olmadka bu kadar ileri yapmaya hi bir sadrazam muktedir
olamaz ve cesaret edemezdi. Hususiyle Nedim Paann evvelki sada
retinde kt hareketleri tecrbe edilmi iken tekrar sadarete getirilmesi
cihetiyle asl sebep buraya atf edildiinden, bu hale are olmak zere
herkesin gnlnde saltanatn deitirilmesi arzusu domutu. Ve hele
bir seneden beri Vkel ve ulemdan ve devlet ricalinden be kii
bir araya gelse, devlete ait bir sz aldka herkes tarafndan znt
ve hayretle bu halin devamnn devlet ve milleti mahvedecei endiesi
dile getiriliyordu.
Ancak Sultan Abdlazize hatasn hatrlatmaya da kimse cesa
ret edemiyor, hatrlatan olsa bile kabul edilme ihtimali olmadndan
Saltanat deiikliinin lzumlu ve vacip olduu konusunda herkes ay
n fikre gelmi, byle szler en alt seviyedeki memurlar ve esnaf tak
mnn bile dillerinde dolamaya balamt. Daha sonralar esham-
umumiye konusundan dolay, btn halk az ok zarar ve ziyana ura
dndan vc Mahmut Nedim Paann btn fiil ve hareketlerinde Ge
neral gnatiyefin rey ve talimatna uymasndan ve en nihayet icrasna
teebbs ettii yeni borlanma ile [istikraz- cedide] devlet ve milletin
be on milyon lira daha borca sokulmaya allp bunun zmnnda
Mabeyn-i Hmyna verilecek 1.000.000 liradan baka bir takm irti
kap ve suistimallerin daha yu bulmasndan dolay, halkn gayz ve
adaveti oalm ve hususiyle ihmal ve kt tedbirler eseri olarak
meydana gelen Hersek meselesi de en ziyade korkulan bir noktaya
geldiinden bu fesat vc ayaklanma Edime vc Filibe'ye kadar geldii
halde, zamannda asker gnderilmekten imtina edildii iin fesat daha
da bymt.
lk Osmanl Talebe-i Ulm Nmayii
ve Sadrazamn Azli
Bundan baka fesad uzaklatrmak veya yok etmek isteyen me
murlardan hesap sorulmu veya azledilmiler ve bunlardan Bulgarla
rn frsat bularak slm ahaliyi kesip krmas btn halk pek ziyade
galeyana sevk etmitir. Fatih Medreselerinde bulunan Talebe-i
lmun ou ve belki de hepsi Rumeli ahalisinden olduklar iin,
bunlarn memleketlerinden gelen mektup ve haberlerde kiminin annesi
babas, kiminin hsm ve akrabas Bulgarlar tarafndan ldrld ve
mallarnn yamaland veya durumlarnn muhatara ve tehlikede ol
duuna dair feci ve mthi haberler alnmas zerine talebe takm der
slerini brakp ncelikle Mabeyn-i Hmyna ikayeti havi bir arzu
hal gtrp takdim etmilerse de, bir cevap alamamlardr.<XI)
Halk nezdinde asl ikayet merhum Sultan Abdlazizin davra
n ve tutumundan kaynaklanyor ise de, bu fenalklarn esas mili ve
mrettibi Mahmut Nedim Paa olduu gibi eyhlislm Haan Efendi
dahi ona uyup yardm etmesiyle bu ikisi halkn dilinde vc gznde be
enilmeyen kii olmulard. Talebeden bir grup Bab- Fetvya ve bir
takm da Bb- Alye geldiklerinde, o srada Mahmut Nedim Paa
zikri geen istikraz meselesinin mukavelesini imzalamak zere iken
talebeden bir grubun geldiinin haber verilmesiyle marnileyh r
kp korkusundan oradan hemen karak acilen savumutur.
(81) Burada belirtilen ve Sadrazamn ban yiyen Talebe-i Uim nmayi
i 10 Mays 1876 tarihinde balam ve gn devam etmitir. Bu nmayiler
srasnda Midhat Paa Adliye Nezaretinden istifa etmi olup rpc ayrndaki
kknde vakit geirmektedir. Nmayileri stanbuldaki medrese talebeleri ba
latm ve baz dier taraftarlarn katlmasyla kalabalk gruplar, Meihat, Bb-
l ve Yldza kadar protesto yry yapmlardr. Kalabaln gece sokaklar
da dolat ve bazlarnn silahl olduu da rivayet edilmitir. Sadrazam Bb-
lide arka kapdan karak ran Sefaretine kamtr. Sultan Aziz kalabalklar
dan halk hareketi sanarak ekinmi ve o gn sadrazam azletmitir.
Osmanl dneminin bu talebe-i ulm hareketi, devrin yksek tahsil genli
i (talebe-i ulm) ile gene medrese hocalrnn nclnde olmutur. Rume
li'deki isyan hareketleri ve Trk ahaliye yaplan zulmler o zaman bir heyecana
sebep olmusa da, nmayilerin asl amac kanmzca siyasidir. Zira hem ulem
Bu hadise zerine Mahmut Nedim Paa ve Haan Efendi derhal
azlolunarak Sadarete Byk Rtii Paa [mtercim] ve Meihata
Hayrullah Efendi memur ve tayin buyurulmutur. Ve yine bu tevciha-
tn neticesi olarak Hseyin Avni Paa Bursadan getirtilerek Serasker
lie nasp ve tayin olunduu gibi Midhat Paada Meclis-i li azal
memuriyetiyle kabineye dahil edilmitir.
bu deiiklik ve yeni tayinler ile halk efkarnn tatmini ve de
imesi beklenirken, Sultan Abdlazizin sonraki senede hibir
kimseyi dinlemeyerek her istediini yapmaya ve hzineden hesapsz
ake [para] almaya alm ve kendince-izzet ve azameti en son merte
beye varm olmakla karakter deitireceine hi kimse inanmamt.
Hususiyle Mahmut Nedim Paann fevkalade serveti kuvvetiyle Sa
ray halknn ounu kazanm ve Harem-i Hmyndan bazlarna da
sadareti esnasnda bil-muaccele esham [ncelikli] yaptrmak suretiyle
de memnuniyetlerini elde etmiti. Merhum Hakann ise gzleri tama
myla Mahmut Nedim Paaya evrilmi olduundan bu kere istenme
yerek ve mecburen azledilmi ise de, ortalk sknete erdikten sonra
gene res-i kra getirilerek itiraz edenlere ramen daha ziyade fenalk
lara giriilecei mteaddit tecrbelerle biliniyordu.
Dier taraftan General gnatiyef Mahmut Paann azlinden do
lay zlp kederlenmi [mteessif ve mtekedder], gya onun azli
zmresi eyhlislm Haan Efendinin tasarruflarndan, vkela snf da sadra
zamn icraatlarndan memnun olmayp, iktidar savana girmilerdir. Eski Seras
ker Hseyin Avni bu hareketin arkasnda olup, Bursadan bu ii takip etmektedir.
stanbul'daki Yeni OsmanlIlar grubu ulem ile birlikte ayn hareketin iindedir.
ehzde Muradn sarraf Hristaki bile perde arkasnda olduuna gre, ehza-
denn darda olduu dnlemez. Kaynaklar, Midhat Paann bu organizas
yonun odak noktas olduunda birlemektedir.
Netice olarak bu nmayi sonunda, ilerde Abdlazizi tahtndan indirecek
hal erkn iktidar yakalamtr. Mtercim Rt' Paa Sadrazam, Hayrullah
Efendi eyhlislm, biraz sonra da Bursadan gelen Hseyin Avni Paa Seras
ker ve Midhad Paada uray- Devlet'e tayin olunmulardr. u hale gre 10
Mays 1876 tarihli bu taleb-i ulm nmayii, halkn Rmeli olaylar sabebiyle ga
leyan deerlendirerek, iktidar devirmek iin kullanl planl bir hareket sayl
maldr. (Bkz. Yeni OsmanlIlar Tarihi, age. s.562, Kronoloji IV. 254, Mir'at- u-
nt s.77).
zerine stanbulda bile emniyet kalmadn ilan ederek kendini ve
ailesini Trklerin hcumundan korumak bahanesiyle Rus Sefarethane
sine yz kadar Karadal msellah Hrvat getirtmiti. Kulland vas
talar ile Galata ve Beyolunda, stanbulda Byk arda Ms-
lmanlar Hristiyanlar kracaklar diye dedikodular kararak halk
dehete ve fesada drmek istiyordu. Hatta bir gn ardaki dkkan
lar kapanp Hristiyanlar savumu olduu halde bunlarn nasl ve ne
reden ve ne niyetle hazrland pek abuk anlalm ve hkmsz
kalmt.
Mahmut Nedim Paann Rusya Sefarethanesi tarafndan bu de
rece korunmas da halk efkarnda var olan gr ve kanaatlere kuvvet
kazandrdndan, bu hususlar ve douraca neticeler kk ve byk
cmlenin nazarnda mukayese ve muhakeme olunarak ve bunun salta
nat deiikliinden baka aresinin kalmad halk efkrnda yerlee
rek herkes buna hazrlanmt. Bu sebeple her tarafta ve herkesin dilin
de dolaan szler bittabi Saray- Hmayuna kadar duyulmu olmasyla
Sultan Abdlaziz merhum telaa kaplm ve o aralk Valide-Sultan
kzlaraas Cevher Aay Midhat Paaya kadar gnderip efkr umu-
miyenin bu galeyannn nasl yattrlaca hakknda fikrini sordur-
mutu. Midhat Paa da bununla ilgili olarak derhal bir rapor hazrlaya
rak [layiha], bu layihada devletin bunalma girme sebeplerini tek tek
belirttikten sonra, yattrma ve slah aresi olarak da, btn Osmanl
tebasnn hrriyet ve msavat ve Vkelnn da yetki ve sorumluluk
[mezuniyet ve mesuliyet] esaslarn gsteren bir Kanunun hemen
vaz ve ilanna bal olduu ifade edilmitir. Byle bir ey yaplmazsa
vaziyetin daha da ktye gidecei ve pimanlk [nedamet] olaca da
ma ve iaret edilmi ise de, bu szlerin hi birisi merhumun fikir ve
mizacna uymadndan bu rapor da hkmsz kalmtr.
(82) Byk ar, halen imdi stanbuldaki Kapalar kastedilmi olma
ldr.
(83) Bahis konusu rapor [layiha] ele geirilememi ise de, aadaki mek
tup o mealde olduundan buraya konulmas mnasip grlmtr. Bu mektup
tan anlalyor ki, Sultan Abdlaziz fikri.istibdatta devam etmemi ve teklif edi
len slahat kabul etmi olsayd hal' meselesi zuhur etmeyecekti. Halin ahsi
garezden ileri gelmediini isbat eden bu mektubun ehemmiyeti byktr. (AHM)
Hseyin Avni Paa ise evvelce Mahmut Nedim Paann gayre
tiyle haksz ve sebepsiz yere srlm ve hakarete uram ve sonra
dan Sultan Abdlaziz tarafndan celp ve taltif olunarak gemii unut
turmak zere defalarca Seraskerlik ve Sadrazamlk vazifelerinde bu
lunduktan sonra ikinci defa olarak yine Mahmut Paann bir sz ile
nefy ve tarib suretiyle Bursa Valiliine gnderilmitir. Hatta o aralk
Hseyin Avni Paa yatakta ve hasta olduu ve yola kmasnn mm
kn mertebe saln kazanncaya kadar bir ka gn ertelenmesi rica
snda bulunduu halde, msaade edilmeyerek zorla karlmtr. Hat
ta marnileyhin bu durumu, dier vkel gibi bunun da orta oyunla
rnda [tiyatro] resim ve taklidi yaplp alay konusu yaplmasndan do
lay krlm, tezyif ve tahkir edilmiti. Zaten Hseyin Avni Paann
kendisi vkeldan ve Heyet erknndan olduu cihetle, devletin bu de
rece suistima 1ile zeval ve izmihlaline kaytsz bir nazarla bakmayp
vatan ve milletin selametini kendinden nce dnenlerden birisi ol
duundan, o da arenin saltanat deiikliinde olduuna hayli zaman
nce inanmt. Yani marnileyh bu yoldaki niyet ve dncelerini
daha o vakit zihnine koymutu.
Bu defa tekrar Seraskerlik memuriyetiyle stanbula dnnde
yine o efkar ile gelmi ve umum halkn istek ve arzusunu kendi dn
cesine tamamen uygun bulduundan, keyfiyeti nce kendisine ok ya
kn olan Abdi Paa ve Redif Paa ile Kayserili Ahmet Paa ve sair ba
z askeri mer ile kararlatrmtr. Geri mansp veya azledilmi
Sadrazam Mehmet Rt Paa Hazretlerine
Bu gn yine huzuru Padiahide devlet ve milletin selamet ve saadet-j ah
valine byk bir ders olacak slahat- cedide ve muntazamann icras iin de
vaml istirhamda bulundum. Bir mddet kendi kendime dndkten sonra du
rumun mkilatn itiraf ve slahatn lzum ve icrasn tasdik ile kabahati Mahmut
Nedim Paaya atfettiklerinden, bu defa da taraf sadaretpenhilerinden Valide-
Sultan Hazretlerine lazm gelen nasihatlar ifa ve taahht altna alnacak olursa
tebdili hareket etmek hayrl olur. Zt Hazreti Padiahiye ojan u maruzat ci-
zanem Hseyin Avni Paa Hazretlerinden gizli kalmas icabedecei cihetle, ona
gre hareket etmek yce fikirlerinize ait olmakla. Ol b'bta.
Sene 1293(1876]
Midhat
[mazul] btn vkel ve vzer ve rical-i devletin istek ve arzulan da
bu yolda mttehit ve mttefik ise de, iin fevkalade ehemmiyet ve b
ykl karsnda, hal icrasnn vakit ve zamannn gizlilii dolay
syla herkese sylenmek caiz olamayacandan, vkeldan Sadrazam
Rt Paa ile Midhat Paa ve eyhlislm Hayrullah Efendi mahre
miyet dairesi iinde meseleyi beraberce mzakere etmilerdir.
Yaplan bu gizli toplantda, Cemziyelevvelin dokuzuncu Per
embe gn [2 Haziran 1876 Cuma] Veliaht- Saltanat Sultan Mu
radn kararlatrlan usul zere Bb- Hmyunda yani Saray- Atik-
te [Topkap Saray] clsuna karar verilmi ise de, bundan iki gece ev
vel Sultan Abdlaziz Hseyin Avni Paaya haber gnderip kendisini
ann olmasyla, Hseyin Avni Paa meselenin duyulmasndan p
helenerek gitmekten imtina edip zr dilemitir. Bunun zerine masla
hata mahrem olan zevata derhal o gece haber gndererek yalsnda
toplam ve lzumlu askeri tertibat da aldrmtr. Bu durum karsn
da clusun Bb- Seraskerde. yaplmas mecburiyeti hasl olmu ve
Sal gecesi afak vakti Hseyin Avni Paa, Redif Paay ve Kayserili
Ahmet Paay ve Haan Paay alp Dolmabahe Saray civarna ter
tip etmi olduu askerle birlemek zere oraya gitmilerdir. (84) Rt
Paa ile Midhat Paa ise doruca Bb- Serasker'ye gelmilerdi. Bu
iin bir an evvel yaplmas iin herkesin gz ve gnl beklemekte ol
duundan keyfiyet arabuk ortala yaylm ve Vkelya gnderilen
haberlerin varmas bile beklenmeden bir taraftan kendileri ve devlet
memurlarnn ekserisi gelmeye balamt. Henz resmen cls ilan
edilmeden ve Sultan Muradn bile gelmesinden evvel halk da koup
geldiinden, o anda Bb- Serasker Meydann lS5) ve Beyazt civar
n insanlar doldurmutu. Herkes fevkalade bir memnuniyetle birbirini
(84) Hatratta belirtilen 1293 Cemaziyelevvelin dokuzuncu gn Perem
beye deil Cumaya rastlamaktadr. Sultan Muradn Clus gn ise 30 Mays
1876 Sal [6 Cemaziyelevvel 1293) tarihine rastlamaktadr.
(85) Serasker Kaps ve Meydan, bugn halen mevcut olan stanbul ni
versitesi Merkez Binas ile nndeki Beyazt Meydandr. Mevcut bina uzun yl
lar Seraskerlik ve Harbiye Nezareti olarak kullanlm ve cumhuriyet dneminde
niversiteye [Darlfnn] devredilmitir.
tebrik ediyor, daha els ve biat treni yaplmad halde, gerek devlet
erkn vc ricali gerek btn halk arasnda sevin gsterileri yaplmt.
O gn devlet ve milletin selmet ve saadeti haline yeni bir tarih oldu
unu gstermi ve hususiyle byle byk ve nemli bir iin bir damla
kan bile dklmeden meydana gelmesi de cihana hayret vermiti.
Bu hal arasnda Sultan Muradda Hseyin Avni Paa ile birlikte
gelerek resmi bial treni yaplm ve derhal Avrupa ile vilayetlere
telgraflarla keyfiyet bildirilmi, stanbulda da eski usul zere dellllar
araclyla cls ilan olunmutur. Gerek stanbul'da gerekse vilayet
lerin ehir vc kasabalarndan yalnz resmi dairelerde devlet memurlar
ile mlehayyizn- memlekete mteallik mahallerde yaplmas mutd
olan bir gecelik elence [ehryin] yerine, fakir-zengin btn halk
gn-e gecelik enlik yapmtr. stanbul limanndaki ecnebi devlet
gemilerinin de Rusya bandrasndan olanlar dnda hepsi donatlmt.
ki gn sonra Rus gemileri de dier devletlere uyarak tehiz edilmi
iseler de, Ruslar balangta Mahmut Nedim Paann ayrlmasndan
ve ardndan Abdlazizin tahttan indirilmesinden pek ziyade keder du
yarak, o srada eski imparator tarafndan sefarete gnderilip bir sureti
Hariciye Nezaretine verilen talgrafnamede, bir Seraskerin asker kuv
vetiyle bir Padiah tahttan indirmeye cesaret etmesine tahamml olu
namayaca beyanyla Hseyin Avni Paa aleyhinde trizde bulun
mutu.
Sultan Abdlaziz slah ve dzelmesi kabil olmayan ahvalinden
dolay ve yalnz devlet ve memleketin selmeti iin umumi ittifakla
tahttan indirilmi ise de, ahs ve kiilii aleyhinde hi kimsenin gare
zi olmayp, her ekilde hakknda sayg ve hrmet duyulmas gereki
yordu. Geri gemite byle tahttan indirilen [mahl] padiahlarn bir
zel mahalde tevkif veya hapsolunmas kaideden ise de. kendisinden
umurnen mslim ve gayr mslim halkn nefret etmesi dolaysyla
bundan sonra kendine taraftar bulmas ve bu cihetle bir fesat olabile
cei dncesine yer yoktu. Hususiyle bulunduumuz asr ve zamann
gemi senelerle kyaslanmas mmkn olmamakla beraber, devlet
idaresi iin dnlen ve kararlatrlan Constitsyon yani Usul
Meveret Kanunu [Anayasa] Kanun-u Ess gereince de byle mah
zurlar domayacandan hal ve cls meselesinde bulunan Vkel
arasnda yaplan mzakerelerde Hakan- marnileyh iin tahttan in
dirildikten sonra Beylerbeyi Saray tahsis olunarak valide ve haremle
riyle ve evlat ve iyl ve criyeleriyle orada ikmet etmesi ve baz fikre
[rey] gre de isterse Avrupaya gitmesine msaade verilmesi karar
latrlmtr. Ancak hal meselesinin belirtildii gibi vakti muayyenin
den evvel niden yaplmasndan dolay tasavvur olunan rey bu terti
bin yaplmasna zaman kalmadndan, bu mahallin ilerde belirlenip
iradesi alnncaya kadar mahl padiahn harem-i hmyunlaryla ve
btn mensuplaryla birlikte Topkap Sarayna gnderilmesi gerek
miti.
Bb- Seraskerde resmi biat treni icra ve ikmal olunduktan
sonra Sultan Murad ve Vkel Dolmabahe Sarayna gelip, orada da
mtad merasimler yerine getirildikten sonra, ardndan memurin ve
Vkelnn ekilip evlerine gitmeleri zaman gelmi ise de, Sultan Mu
rad ehzdelii mddetinde ve hususiyle son zamanlarnda bir uzlet ve
hiddet hli iinde iken birden bire byle byk bir topluluk iine d
mesinden ve cls gn sabahleyin bulunduu yerden niden alnp
getirilmesinden baz mertebe heyecan ve telaa dmesiyle, kendisinin
o gece orada yalnz braklmamasn irde etmitir. Bu emre uyularak
Rt Paa, Hseyin Avni Paa ve Midhat Paa ile Hayrullah Efendi o
gece ve ertesi gn ve daha ertesi gece Sarayda kalmlard.
Mabyn-i Hmyn Baktibi devlet srlarnn mahremi ve Pa
diahn en yakn olacandan, o makama becerikli ve gvenilir bir za
tn bulunmas da nem arzettiinden, Vkelnn tavsiyesiyle Bakita-
bete Sadullah Bey tayin olunmu ve Midhat Paada uray- Devlet
Riyasetine nakledilmitir.
Mahmut Nedim Paa Sadaretten azli zerine grnrde iten e
kilerek yalsnda oturmakta ise de, bilinen miza ve ahlakna gre ra
hat durmayacandan ve hakknda olan halkn nefreti gittike artaca
bilindiinden ve u aralk stanbulda kalmas kendisi hakknda zararl
olacandan, istedii bir yere ekilip gitmesine Vkel arasnda karar
verilerek ve Padiaha da sual edilerek, kendisine emede ikamet
edecei tebli edilmi ve oraya gitmitir.
Abdlaziz merhum Topkap Sarayna yerletiinin ikinci gn,
kendi el yazsyla [hattyla] Sultan Murada yazd tezkirelerde, salta
nat kendisine ve Sultan Abdlmecid Hanedanna terk ettiini beyan
dan sonra, Topkap Saraynda bulunduu dairenin ikmete elverisiz
lii sebebiyle dier bir yere naklini istemitir. Hatra gelen yerler der
hal kendisine bildirilerek istek ve arzusu sorulmu, ve kendisi Feriye
dairesini [Feriyye Saray] tercih etmi olmakla derhal bu dairenin ter
tip ve tefriine teebbs edilerek gece gndz allp acele tamam
landktan sonra, Sultan Abdlaziz merhum validesi, aile ve evlatlar
ve hazinedarlar ile velhasl yz kiiyi geen efradyla Cuma gn
mezkr daireye tanm ve kendisi Topkap Saraynda iken bu evre
sinden baka mbeyincilerden ve hademelerden de bir haylisi oraya
gittiklerinden, bunlarn bir ka gn kalmalarna birey denilmemi ise
de, tahtn kaybetmi bir Padiahn yannda kuren ve Bamabeyinci
sfatyla hkmdarlara mahsus adam bulunmas caiz ve mnasip ol
mayacandan bunlarn yerine Sultan Muradm emektarlarndan d
rst ve tecrbeli adamlar seilip konulmas kararlatrlmtr.
SULTAN AZZN NTHARI VE
KANUN-U ESAS ZERNE MZAKERE
Saltanat deiikliinde bu ekildeki klfetlerin yklenilmesin
den asl maksat, devlet ve milletin urad hal-i buhran ve tehlikeler
den kurtarlmas ve idare-i umumiye-i devlet iin bir meslek-i sahih ve
sabit ittihaz klnmas kaziyesidir. Bunun da tedbir ve tek aresi me
veret usul, hrriyet ve serbestlik esas zerine kurulan ve Avrupann
medeniyet ve mmriyetini bu gn grdmz ilerleme derecesine
getiren Constitlisyon Kanunu [Kanun-u Essi] gibi,memleketimizde
de bir kanun karlmasna baldr. Bu konu Midhat Paa'nn t Tuna
valiliinden beri sahife-i efkrnda belirmi olup, bir dereceye kadar
msveddesi de hazr olduuna binaen icrasnn tam sras gelmi
ise de, henz ksm ve blmleri ve fasllarn ihtiva eden maddeleri
(86) Midhat Paann bu szn teyid ve Kanun-u Esasinin ilnn Avru
pann tazyiki ile vukua geldiini iddia edenlerin szn cerh ve tekzip edenler, o
zamanlar ngiltere Sefiri bulunan Henry Elliofun bir makalesi kitabn zeyline ko
nulmutur. Ayrca halkn arzuyu umumisi ile husule geldiini isbat eden Sir Elli-
otun hkmete 25 Mays tarihli ekilen u telgraf da mhim ve calibi dikkattir.
uzun uzadya tetkik ve incelemeye muhta idi. Mamafih devletin bun
dan sonra tutaca yol ve usul anlamak iin btn herkes cls dola
ysyla karlacak Hatt- Hmynu beklemekte olduundan, yukar
da belirtildii gibi Sarayda kalan Vkel-y Devlet iki gece bunu m
zakere ederek megul olduklar halde halde, Hseyin Avni Paa ve ona
katlan Rt Paa, karlacak Kanunun baz maddelerinin hkmleri
ne katlmadklarndan, [murz] yaynlanacak cls hattnda mecburen
buna dair bir ey konulmas mmkn olmamt. Fakat merhum Abd
laziz zamannda aylk 90.000 liraya ykselen Saray- Hmyn tahsi
satnn 60.000 liraya indirilmesi ve Ereli Kmr Madeni letmesi ile
sair madenlerin ve ililikt- Hmyn denilen arazilerin maliye hzi
nesine devir ve terki gibi ilk deiikliklerden saylacak baz eylerle
iktifa olunmu idi.
Halbuki, asl mesele, devletin umumi idaresi meselesi olarak,
devlet idaresi bu ekilde kaldka, her ne trl deiiklik yaplsa bile
devaml olamayacandan ve bunun olabilmesi de belirtildii gibi, ta
savvur olunan Meveret Kanunundan [Anayasa] baka are olamaya
candan, btn lem bunu beklemeye balam ve Sultan Muradda
taht saltanata bu niyet ve azimetle oturmakla, Kanun-u Esasiye taraf
tar olanlar bunun karlmas efkrnda sebat elmi ve icras, cls me
rasimi tekellfatndan sonra Vkel ve ulem ve sair yetkili zevttan
terekkp edecek bir Meclis kararma braklmt.
Cls kargaas [dadaas] geip herkes vazifesine devam et
mekte ve Vkel da Rumeli olaylar iin yeniden tedbir ve tertibat al
Kanun-u Esasi kelimesi herkesin dilinde dolatndan Payitahtn m
nevver dnceli softalar mezkr kanununun karlmas urunda hibir gayreti
milliyeden fari olmayarak btn mslim ve gayr mslim ahalinin yardmlarn
isteyeceklerini ve eer Sultan Aziz Kanun-u Esasinin yaplmasna engel olursa
hali iin halkn itiraki de kabil olac'a cihetle, byle bir kuvvete kar gelmek
mmkn olmayacaktr. Usul idarei merutann er'i erifi Muhammedi ahkam
mnifesine tamamen mutabk bulunarak mstebit hareketiyle ahalinin hukukunu
gasp eden ve memleket menafiini dnmeyen bir Padiaha itaat etmek caiz
olamayacana dair bir takm Kuran ayetlerinin bile ahaliye datldn beyan
etmitim. Padiahdan honutsuzluk bykten ke kadar intikal ettiinden,
hi kimse bu konudaki fikrini gzlemiyordu. Bu ahvali yazdmdan bir hafta
sonra hali meselesi vukuu bulmutur. (AHM)
193
maya almakta olduklar halde, Sultan Abdlaziz gururundan dolay
halini mteakip dt duruma tahamml edemeyerek ikamet ettii
Feriye Saraynda [dairesinde] intihar etmeyi [nefsini itlf] kurmu ve
halinin altnc pazar gn sabahleyin saat ikide sakaln kesmek iin
hazinedar cariyelerden makas isteyip onunla iki kolundaki kan damar
larm keserek vefat etmi olduu haberi verilmitir. Bunun zerine
mevsim icab Boaz iinde yallarnda bulunan memurlar derhal yeti
mi olduklar halde Midhat Paa stanbuldaki evinde bulunduu ci
hetle, ge vakit haber alarak hepsinden sonra yetiebilmiti. Merhum
Hakan bu suretle canna kyarak [nefsine suikast ederek] bulunduu
odada, validesi ve evlatlar ile yz kiiden fazla cariyesinden ibaret
bir kalabalk iinde kendi kendini bu ekilde ldrmesine hal ve vazi
yete gre hi kimsenin diyecei yoksa da, lm zerine cari olan usule
uyularak merhumun naana otopsi yaplmak iin, olay zerine evvel
ce gelen vkelann isteiyle Saray- Hmyn ve stanbulda ve d-
vel-i ecnebiye Sefaretleri maiyetindeki doktorlardan ondokuz tabip
davet edilerek muayene ettirilmi ve tahkikat iin lazm gelen herey
yaplmtr. Mutad usul zere Merhumun cenazesi Topkap Sarayna
nakledilerek orada ykandktan sonra merasimle pederleri Sultan Mah
mut Trbesine gtrlerek defin olunmutur.<87)
(87) Sultan Abdlaziz'in lm intihar m yoksa bir cinayet mi olduu me
selesi, tarihimizde uzun yllar bir muamma" olarak kalmtr. Hatratta da belirtil
dii zere, yabanc ve Trk doktorlarnn mterek raporuna gre, Abdlaziz bi
lek damarlarn keserek intihar etmitir. Nitekim 4 Haziran 1876 Pazar gn
Feriyye dairesinde bulunan mahl padiah, o gn intihar ederek canna kym
ve halinden sonra ancak be gn yaayabilmitir. Hatratn 2,cildi tamamen bu
konuya ayrld iin, Midhat Paa burada olaylarn detayn vermemektedir. Sul
tan Abdlazizin lmnn muamma haline gelmesi ise, Sultan II. Abdlha-
mid'in olaydan be yl sonra atrd dava ve Yldzda kurulan zel mahkeme
nin kararyla ortaya kmtr. Sultan Azizin intihar etmedii ve ldrld tezi
zerine kurulan bu zel mahkeme onbir kiiyi idama mahkum etmi ve padiah
tarafndan mebbede, evrilmitir. Yldz arivindeki belgelere dayanarak yazd
cilt kitabyla, .H.Uzunarl olay aydnlatm ve mahkemenin, Midhat Paa
ve ha! erknyla Sultan Abdlhamidin siyasi bir hesaplamas olduunu ortaya
koymutur. Geni bilgi iin bu hatratn 2.cildine <Mirat- Hayret) ve Prof. .H.
Uzunarllnn bu konuda ariv vesikalarna dayanarak hazrlad 3 ciltlik ad-
geen kitaplarna baklmaldr.
SULTAN MURADIN CNNET
[NHRAF-I MZACI]
VE ERKE HAAN
VAKASI
Yukarda anlatld gibi Padiah- cedidin tahta k [clus]
gn sabahleyin erkenden bulunduu yerden karlmasndan hasl
olan Liph ve telatan muzdarip olmakla olmakla beraber, karakter ve
mizacnda da [tabiat] bir deiiklik meydana gelmi ve bu hl iinde
iken pazar gn amcelerinin de [amca] bu ekildeki vefatn duyun-
ca iddetli zntden mkedder olarak inhiraf- mza meddet ol
mutu. B'u hastalnn neticesi olarak clsun sekizinci sal gn uur
bozukluu ve delirme alametleri gstermeye balam ve bu keyfiyet
btn hanedan- saltanat ve Vkel-y Devletten haberdar olanlar
mahzn ve dilhun etmiti. Geri bu olay insann iradesi dnda [kud
ret-i beer haricinde] bir kazay lh olmasyla, aresine imkan yoksa
da, Padiahlk yksek makamnda bulunanlara gre bu hastalk dier
illetlerle mukayese edilemeyeceinden, bu hususun yalnz bilgisi olan
vkel ve bendegn ve tedaviye memur doktorlar arasnda gizli tutul
masna karar verilmi olmasna ramen ve aras yirmi otuz gn kadar
zaman getii halde hastalk gittike arttndan ve bir defasnda da
bahede gezdirilirken kendisini havuza attndan bittabi olay artk
saklanamayacak bir hale gelmiti.
(88) Sultan V. Murad 30 Mays 1876 Sal gn Abdlaziz'in hali gn
tahta oturmutur. Sultan Abdlmecid'in byk olu ve Sultan Azizin yeenidir.
36 yanda tahta oturmutur, iyi tahsil grp lisan bildii , sosyal yaay bak
mndan dier ehzadelere gre daha modern bir hayat yaad, ok kitap oku
duu sylenir. Yeni OsmanlIlarla yakn ilikisi malumdur. Tahta kndan sonra
cinnet geirme belirtileri gstermi ve dzelemeyecei anlalnca 31 Austos
1876da hal edilerek, tahtn kk kardei II Abdlhamide brakmtr. Saltanat
mddeti 93 gn srmtr. Ziya akir Murad Efendi Hakknda Abdlhamidie
mukayeseli olarak unlar yazmaktadr:
Abdlhamid Efendi, Murad Efendiden daha zeki ama onun kadar tahsile
merakl deildi. Murat Efendi lisan ve edebiyat sever, Abdlhamid bunlardan
holanmazd. Abdlhamidin Murad gibi matematik ve geometriye merak yoktu.
195
Cls mnasebetiyle bir ok nemli meseleler birikmi ve husu
siyle ortada duran Rumelideki ayaklanma gnden gne genilemi bir
taraftan da Girit valisi Raif Paa Girit Adasnn idaresi iin li Paa
merhumun getirdii dzenlemeler dnda bir takm eylere kalkma
syla orada da baz ktlkler ortaya kmt. Binaenaleyh Vkel-y
Devlet [hkmet] ilerin dzene konulmasyla megul olurken hatta
gndzleri yetimeyen iler iin geceleri de Vkel konaklarnda top
lanlyordu.
erke Haan: Davranma Serasker!!
Bu gnlerde clsun on altnc aramba gn akam toplana
cak olan Vkel Meclisinin, Midhat Paann stanbuldaki Konanda
toplanmas lazm gelmiti. Toplantya o aralk yallarnda bulunan
eyhlislm Hayrullah Efendi, Safvet Paa ve bir de Ticaret Nazr
Damat Mahmut Celalettin Paadan baka btn Vkel gelmi, Mid
hat Paann hanesinde itima ederek yemekten sonra mzakereye de
vam olunmakta ve toplantda Girit Adas [Ceziresi] meselesi hakkm-
daki evrak zerinde grme yaplrken Nizamiye askeri zabitlerinden
Kolaas rtbesinde ve erke Haan namnda bir zabit Serasker Pa-
aya acele sylenecek eyi olduunu ifade ederek, naslsa kapdaki
hademeyi ikna edip toplant odasna girmitir. eri girer girmez ya
nnda saklad rovelverlerden birini karp Serasker Hseyin Avni
Paay midesi zerinden iki kurunla vurmu ve odada bulunanlarn
yanlarnda kendilerini koruyacak bir eyleri olmadndan, hepsi teye
beriye kamlardr. Fakat Bahriye Nazr Kayserili Ahmet Paa
merkumu yakalamak istediinden onu da kolundan ve kulandan ya
ralamtr. Bu srada Hseyin Avni Paa can havliyle odadan sofaya
Musikide Abdlhamid kardeinden stnd. Abdlhamid'in aksine Murad Efendi
unutkand. Sultan Murad Abdlazizin Avrupa seyahati srasnda tant Prens
Edvard araclyla mason olmutur. O tarihlerde masonluk yeni yeni geliiyor
du. Murad Efendiye bu konuda zel doktoru Kapilyonda etkili olmutur. J n
Trklerin ou mason localarna kaydolmulard. u halde Osmanl hanedan
nn ilk mason yesi Sultan Muraddr. (Bkz. Ziya akir, Beinci Muradn Hayat
s.57-58)
kmak isterken, katil yine takip ederek zerine yrd srada, Mid
hat Paann hademesi Ahmet Aa yetierek katilin kollarn arkadan
yakalam ise de, yine yanndaki rovelverle Ahmet Aay da bandan
vurup ldrmtr.(89)
Vkelnn hademeleri ve bazlarnn yaverleri hadiseyi haber al
dklar esnada, koup yetimek ilemiler ise de, adgeen kinin ze
rinde be tane tabanca [rovelver] bulunup, kendisi bunlar gayet usta
lkla kullandndan, merdivenden kanlar kurun yamuruna tut
mu, hatta o srada yetien zaptiye neferlerinden drt be kiiyi de ya
ralamtr. zerine varmaya kimse cesaret edemediinden kendisi.
Hseyin Avni Paay ve Ahmet Aay yukarda belirtildii ekilde
ldrm ve Ahmet Paadan baka drt be kiiyi de yaralamtr.
Sonra tekrar odaya girip meclise dahil olan Hariciye Nazr Rait Pa-
ann korkudan baylp sandalye zerine yld srada tekrar ayaa
kalktn grnce, onun da bana kurun skm ve boazndan da
kama ile keserek ldrmtr.
Bu kargaa iinde adgeen, bulunduu odann perdelerini tutu
turup bir de yangn karmakta iken, Bb- Seraskeriden Nizamiye as
kerleri yetierek katili tutup gtrmekte iken, merdivenin alt bandaki
sadaret yaverlerinden Bahriye Kolaas kr Bey'i grnce, izmesi
(89) Tarihimizde erke Haan Vakas olarak geen bu olay 15 Haziran
1876 tarihinde meydana gelmitir. Bu olay eitli hatratlarda deiik ekilde an
latlmakla beraber Midhat Paann yazdklar ile benzerlik gstermektedir. An
cak burada ok az dokunulan husus udur ki, erke Haan ayn zamanda Sul
tan Azizin drdnc haremi Neerek Kadnefendinin yeenidir. Veya bir ihtimal
yakn akrabasdr. Tayin meselesinden dolay Serasker Hseyin Avni Paaya
kzgnl olduu kesin olmakla birlikte, Padiah'n lmne kar intikam almas
da kuvvetle muhtemeldir. Gzpek bu erke kolaas ayn zamanda ehzade
yaveri bulunmaktadr. O gn nce Seraskerin yalsna gider, evde olmadn
renince Midhat Paann Beyazt Soanaadaki konana gelir. Gelmeden
kafasn iyice ttslemitir. st kattaki Vkel toplantsna dalarak tabancasn
eker ve,
- Davranma Serasker, yakarm!.,
diyerek nce Hseyin Avni Paay vurur. Ksacas be kiiyi ldrr ve 3 kiiyi
de yaralar, iki gn sonra Divan- Harp kararyla Beyazt Meydannda aslmtr.
(Bkz. Mirat-i unt s. 108 / Kronoloji s.282, Ziya akir, Sultan Muradn Hayat
age. s. 116)
ne saklad dier tabancay da onun zerine boaltarak, kurun zaval
lnn boazndan isabet ederek o da orada ehit olmutur.
erke Haan kimdir?
Anlan haydut erke Haan sorguya ekildii zaman, maksad
nn Hseyin Avni Paay ldrmek olduunu, dierlerinin kendini ya
kalamak istemelerinden dolay vurmak zorunda kaldn ifade etmi-
olmasna ramen halk arasnda kimisi merhum Abdlazizin intikam
iin kendisinin tevik edildiine, kimisi dardan ifal edildiine dair
ok fikirler ortaya atlmsa da hakikat udur: Bu erke Haan Rume
lide yerletirilen bir erke Beyinin olu olup, Saray- Hmyun "da
nc kadna da yaknl ve alakas bulunmasndan dolay askeri
mektebe yerletirilmi, orada tahsilini yaptktan sonra mlazmlk rt
besiyle zabit kmtr. O zamann askeri kurullarna gre, mektepten
mlazm rtbesiyle mezun olanlar 6. Orduya giderlerse yzba rtbe
sine terfi ettirilerek gnderiliyordu. Bu da evvelce Badata gnderil
mesini isteyerek nce yzba rtbesini aldktan sonra Saray- Hm
yuna yaknln kullanarak gitmekten vazgemitir. Bunun zerine
Hseyin Avni Paa, Badat'a gitmesini zorlamak amacyla hapsetmi
ancak saray tarafndan himaye olunduu iin gitmemi ve bir mddet
sonra yine Badata gitmek artyla ve kezalik torpille Kolaalk rt
besini almtr. Ancak bu kere de ehzade Yusuf zzettin Efendinin
yaverlii hizmetine sokularak stanbul'da kalmtr.
Kendisi katil ruhlu ve gaddar bir kimse olup. Hseyin Paamn
muamelelerinden bir garez ve kin duyarak her cinayeti gze alm bi
riydi. Hatta Hseyin Avni Paa bir keresinde kendini artarak, uygu
lanan askeri usul gereince Badat a gitmesini ihtar edince, Paamn
zerine yrm iken orada hazr bulunan Serdar Abdi Paa mani ol
mutur. Yine bir defa Abdlazizin halindcn iki hafta nce, Hseyin
Avni Paa zzettin Efendi ile beraber Gksu Mesiresinde iken erke
Haan, Paay orada vurup ldrmeye kalkm ise de, arkadalarnn
nasihatlar sonucu engellenerek niyetini gerekletirememitir. Bilaha
re hal' mnaseifctiyle yaverlikten aYga karldndan, Serasker em
riyle yine Badata gitmesi teklif olununca kendisi imtina elliinden
hapse atlm, nihayet gitmeye raz olarak yol hazrl iin hapisten
198
karak bu feci niyetini tatbik fikrini kararlatrmtr. O akam bu su
ikast yapmak iin merhumun yalsna gitmi, Vkel Meclisi toplant
snda olduunu renince gelip doruca toplant odasna girerek nce
Hseyin Avni Paay ehit etmitir.
Katilin tahkikatta verdii ifadesinde syledii gibi, Hseyin Pa-
adan bakasna ihtimal ki kast yok iken kendini yakalamak isteme
lerinden dolay dierlerine saldrmas zaruri saylabilirse de, bare
Rait Paay ve yaver kr Beyi hi sebepsiz yere ldrmesine ve
Sadrazam Rt Paa ile Kayserili Ahmet Paann savutuklar odaya
bir ka defa hiicum etmesine ve bir taraftan da perdeleri tututurup ko
na atee vermesine baklrsa, nce Hseyin Paay ve ardndan Ah
met Aay ldrdkten sonra, artk kalbi ve gz dnm azgn ve
kudurmu yrtc bir canavar gibi herkese saldracandan ve karsna
bir ocuk bile ksa vurup ldreceinden phe yoktu.
Bu hadisede yaralanan zaptiye erlerinden biri de, sonra vefat et
mekle, erke Haan be kiiyi haksz yere ehit etmi ve on kadar
adam da yaralamtr. Bu en ar bir cinayet olup, kendisi de cinayeti
itiraf etmekle beraber, cinayet zerinde yakalanmas da [su st] ka
nunen aleyhindeki hkme yeterli delil bulunduundan Bb- Seraskeri
tarafndan yaplan tahkikat ve muhakemesi sonunda vkelnn kara
ryla aslarak idam edilmitir.
Hseyin Avni Paann dirayet ve ehliyeti ve askeri konulardaki
yetenei mehur ve kabul edilmi olup, Rait Paada harici ilerde
malmat- kmile ve mlke sahip bir adam olmasyla bu iki ztn dev
let idaresinde bulunmas elzem ve hususiyle Rumelideki ayaklanma
hakknda gereken tedbirlerin bir taraf askeriyeyi ve dier taraf hrici
yeyi ilgilendirdii iin, bu gn iin byle bir Serasker ve byle bir Ha
riciye Nazrnn bulunmas her zamankinden daha zaruri idi. Halbuki
bunlarn byle telef edilmelerinin maddi ve manevi zararn tamamyla
devlet ve millet ekmitir. Bunun hakikatini akl ve insaf ile dnen,
devlet ve milletini seven hamiyet sahipleri ne kadar ok mahzun ve
mkedder olmusa, devlet ve millet dmanlar da o derece memnun
ve adman olup bayram yapmlardr. Gerekten de, devlete lazm
olan adamlarn ortadan kaldrlmasndan istifade eden dmanlara g
re, memnuniyetleri tabii olacandan garipsenemez. Lkin Mahmut
199
Nedim Paann ballar ve taraftarlarndan, bu devlet ve memleket
sayesinde nimetlenmi kimselerden bazlar da, ahs kinleri dolaysy
la dmanlarn memnuniyetine katlm, devlet ve millete hakikaten
kt olduklarnn timsalini bir kat daha gstermi oldular.
Serasker Hseyin Avni Paa Kimdir?
nk Hseyin vni Paa kurmay [Erkan- harp] snfndan ye
timi ve btn emsalinden stn, cesaretli ve muktedir bir asker oldu
u halde askerliin nazari ve pratik taraflarn ikmal ederek bir ka de
fa hakettii Seraskerlik makamna gelmi ve Sultan Aziz zamannda
askerin disiplini ve redif ve mstahfz snflarnn sonraki tertibat ve
tekilat ile harp aralarnn tamamlanmas gibi yaplan eylerin hepsi
bu ztn eseridir. Emir ve kumandasna da herkesin gven ve inanc
olduundan, eer hayatta ve makamnda kalsayda Srp ve Karada
muharebelerinin bu derece yaylmayacana ve belki Rusya muhare
besinin de bu sonuca varmayacana herkesin tam itimad vard.
te byle bir ztn dier arkadalaryla beraber erke Haan
gibi den ve alak bir adamn maduru olmasyla, ahsi kin ve ihtiras
larnn intikamn alm olduklar zan ve inancnda bulunanlar muhare-
be-i sabkta [93 Harbi kastediliyor] milletin dkt kan, kaybettii
mal ve mlk ile pek pahalya demi oldular. Her ne ise, ilh mukad
derat olarak Padiahn o ekilde hastalanmas [V.Muradn delirmesi]
ve devlet erknndan iki byk ztn [rkn] bu ekilde lmesinden
sonra devlet ileri pek byiik sekteye uram ise de, iktidarda [res-i
kr] bulunanlara gre fazla gam ve keder daha zararl olacandan, bo
alan Seraskerlik makamna derhal Serdar Abdi Paa getirilmitir.
Kendisi o sra Bulgaristan meselesinden dolay Edirne tarafndan ol
duundan vekleti Redif Paaya verilmi ve Hariciye Nezaretinede
Safvet Paa tayin edilmitir.
O sralarda devletin en nemli ii Karada, Srbistan ve Bulga
ristandaki ayaklanmalar olup evvelce Hseyin Avni Paann tertibiy
le Abdi Paa Edirne'ye gnderilmi, Hersek blgesindeki tekil olu
nan askeri frka kumandanlna Muhtar Paa [Gazi Ahmet Muhtar
Paa] ve Ni blgesinde toplanan askerin kumandasna da Ahmet Ey-
yp Paa verilmi ve birer frka-i askeriye ile Ferik Osman Paa [Gazi
Osman Paa] Vidin tarafna ve Ferik Mehmet Ali Paa Yenipazara ta
yin olunmutu. kodra ve dier blgelere de yeteri kadar asker gnde
rilmi ise de, Srbistana Rusyadan gelen General ernayef ve bera
berindeki bir ok Rus zabitlerinin yardmyla Srpllar muharebe leva
zmn ikmal ederek Hseyin Avni Paann lmnden sonra resmen
harp ilan ederek her taraftan tecavze balamlard. Karada dahi
Hersek ve kodra blgelerinde askerle harbe tutumu ve bunlara isti
naden Bulgaristan'n isyan da her tarafa yaylm ve iddetlenmiti.
te bunlarn her birine asker ve mhimmat yetitirmek, kuman
danlara icabna gre emir ve kumanda etmek gerekir. Halbuki btn
bu ilerin planlarn yapan Seraskerin ve ecneb devletlere cevap vere
cek ve muhatap olacak makam olan Hariciye Nazrnn vefatlar dola
ysyla bularn hepsi Bb- Alnin zerine kalmtr. Bb- Aldeki
Vkel ise Sadrazam Rt Paa ve ura-y Devlet Reisi Midhat Paa
ile bir de Safvet Paadan ibaret olduuna ve her tarafta ilerin birik
mesiyle beraber en byk sknt da mal vaziyet idi.
Devletin dt bunalm yznden dahilden ve hariten tek bir
ake bile bor almaya imkan olmadna gre ok acele milyon li
ralk kaime [kat para] karlarak tedavle srlm ve Srbistan ile
Bosna-Hersek taraflarnda balayan muharebeler iddetle devam etti
inden, Rt Paa ile Midhat Paa Bb- l'nin ileri yannda umur-
u harbiye levazmna da bizzat bakmak zere ok vakit ikisi birlikte
Tophaneye gidip geceleri de almakta idiler. Hasl btn devlet ile
ri tabii bunlarn himmet ve gayretine kalmt.
Gnll Taburlar Kurulmas
Hill ile Salip Tabur Sancanda
Devletin mevcut kuvve-i askeriyesi bu gailelerin hepsine yelel
ise de, devlet idaresinin deimesi ile beraber btn halkta da yeni bir
evk ve vatan gayreti hasl olmutu. Muharebeye katlmak iin Rumeli
ve Anadoludan lakm takm-gnll askerler toplanmaya balamt.
stanbuldaki talebe-i Lilm[medrese talebeleri] dan ve saireden de bu
yolda cemiyetler zuhur etmi olmakla vaka halkn bu gayretine diye
cek yok ise de, lisanmzda bunlar babozuk askeri denilen takmdan
olup halbuki Avupallarn gznde babozuk snf eitli zulmler
ve kt hareketleri ile nam kazanm ve Bulgaristandaki fenalklarn
byk ounluu bunlardan doduu inanc yerlemi olduundan, u
hal zerine bu snf askerin muharebeye gnderilmesi yeniden bir ok
itirazlara yol aaca gibi vatan ve devlete hizmet iin byle bir feda
karla hazrlanm olanlarn geri evirilerek krlmalar da mnasip
olmayacakt. Ayrca bunlarn sevk ve idaresindeki mahzurlar ve ni
zamszlklar da dikkate alnarak, eer kendileri ikn olunur da, ksa
srede talimden geirilip asker nizamna sokulurlarsa bittab ortada bir
mahzur kalmayacakt.
Bunu temin maksadyla Midhat Paa ile Mahmut Celalettin Paa
grevlendirilmiler ve bunun iin Midhat Paann riyaseti altnda
Bab- Seraskeide bir Komisyon kurularak gnlllerin ve zellikle
stanbuldaki talebe-i ulmdan istekli olanlarn bakanlar arlarak,
nizamlara uygun talimden geirilmek zere kendilerine kk rtbeli
nizamiye zabitleri tayin olunmu ve blk vc tabur eklinde olmak ve
silah altnda bulunmalar muharebe mdetine mahsus olmak zere ik
na edilmilerdir. Silah ve dier malzeme devletten ve Komisyon vas
tasyla toplanan yardm parasndan denmi ve talimler iin Beykoz
ayr tahsis olunmutur. O zaman Miralay rtbesinde bulunan Hida
yet Beyin -ki imdi 6.Ordu Miri Hidayet Paadr- bizzat gayret ve
almasyla ve Mahmut Celalettin Paamn bizzat nezareti ile iki aya
varmadan oniki (abur usta asker yetimitir. Bunlar bu nizamiye halle
riyle ve arta kalanlar da yerlerinde nizamiye taburlarna dntrl
mek zere Vidin ve Ni Frkalarna gnderilmi vc bunlarn Srp mu
harebelerinde umulann slnde ecaal ve hii.sn hizmetleri grlm
tr.
Grld zere slm ahalide vatan iin byk bir gayet-i va
taniye ve hamiyyet eseri olarak umumi bir evk ve heyecan domutu.
O sralar mslim ve gayri mslim leb'aya eitlik ve hrriyet getiren
bir kanun karlaca haberinin yaylmas ile de, gayr mslim Os-
anl tebasnda da vatanseverlik hisleri grlmeye balamt. Ve ev
velce Rusya Elisi General gatiyef bir taraftan Rumelideki ayaklan
malar kkrtmak ve bir taraftan da Avrupann dikkatlerini aleyhimi
ze evirtmekle megul idi. Avusturya Hariciye Nazr Kont Andra-
ide Bosna-Hersek Hristiyanlarna dair Avrupaya nerettii raporun
da, mslim ile gayr mslimin ayn devlet tebas altnda birlemesinin
mmkn olamayaca anlamna gelmek zere Ay-Yldz ile Slibin bir
sancakta toplanmasnn imkanszln yazmt. Bundan dolay Mid
hat Paa bu davay rtmek ve fiilen isbatlamak iin Hristiyanlardan
bir tabur gnll asker tekil ederek ve sancaklarnda ay-yldzn yan
na bir de salip ilave ederek bu taburu stanbulda herkesin grmesi
iin dolatrmt. Sonra bu tabur Ni frkasna gnderilmi ve askeri
hi bir suretle slm askerinden geri kalmayarak gayret ve ecaat gs
termi ve harpte hayli zayiat vererek onlar da devlet ve vatan uruna
fedakarlk ve slm ile birlik timsalini isbat eylemitir.
Cls hatt bahsinde yazld zere, devlet idaresi iin dn
len Kanun-u Esasinin mzakeresi iin bir meclis toplanmas kararla
trlm ise de, Kanun-u Cedit [Kanun-u Ess] ile devlet tebasnn ka
zanaca hukuk, hrriyet ve msavat bizzat Padiah tarafndan ihsan
buyurulmaya bal ve muhta olduu halde, Sultan Muradn urad
hastaln ekli ve durumu buna imkan vermemitir. Vkelnn ve bil
cmle memurin-i devletin megul olduu gaileler iinde yeniden bir
kanun ve nizamn getirilmesini mzakereye vakit ve zaman yok ise
de, btn zorluklarn halli ve devlet ilerinde arzu edilen intizam duy
gusu ve idarenin meydana gelii bu Kanunun karlmasyla meydana
gelebilecek bir eydi. O sralarda AvusturyalI larn kapattklar Kilik li
manndan dolay meydana kan anlamazl mzakere iin Bb-
Alde btn Vkel ve vzerdan ve ulemdan ve rical-i devletten
meydana gelen meclis-i umumnin toplantsn frsat sayan Midhat Pa
a, Kanun-u Esasi iin evvelden hazrlam olan msveddeyi ortaya
koymu ve orada ve onun ardndan Bb- Fetvada kurulan mecliste
bu Kanun'un esas maddeleri byk ekseriyetle kabul edilmi vc mf
redat incelenmek ve memleketin hal ve icabna tevfikan tashih olun
mak zere yine Midhat Paann bakanlnda bir Komisyon daha ku
rulmu ve vak olan talep zerine ehzdegn hazertna ve sair baz
zevtada bunun birer sureti takdim ve il klnmtr.
203
Beinci Blm
K NC s a h a i m i
M kY 12At
KNC SADARET
SULTAN ABDLHAMD N CLSU
TERSANE KONFERANSI
KANUN-U ESSNN LNI
AVRUPAYA SRLMES
205
Beinci Blm
KNC SADARET DNEM
SULTAN A BD LH AMDN
TAHTA IKII [CLSU]
Sultan Muradn hastal iin tayin olunan mteaddit mtehas
ss [hzk] doktorlardan [etibba] baka, Viyanadan bu hastaln [illet]
mtehasss olan mehur bir doktor daha getirtilerek tedavisine pekok
ihtimam gsterilmi ise de, i yil e me si [ifkat] mmkn otamayarak
uzam ve uzadka da baz halk arasnda dedikodular oalmaya ba
lamt. Geri btn vkel ve z el l ik le Rt Paa ve Midhat Paa
gece gndz elden geldii kadar byk gayret sarfetnliler ise de, b
tn ilerin bal olduu Hilfet Makam ve Saltanatta hakiki ba vuru
lacak merc olmadka ve o kuvvet bulunmadka yaplan eylerin hi
bir tesiri olamayp hususiyle bizzat Padiahn emrine muhta iler g e
ri kalm ve cls zerine iki aydan fazla iire getii halde dvel-i e c
nebiye sefirleri henz gven mektuplarn sunmaya bile imkn bula
mamlard. <9())
Sultan Muraddan sonra saltanat sras usl icab Sultan Abdl-
hamidc intikal edeceinden btn vkel, ulem ve sair erkn- dev-
(90) Sultan Abdlhamid, Sultan Mecidin srasyla saltanat sren 4 olu
nun kincisidir. Otuz drdnc Osmanl Padiah olup, 1842 yl 21 Eyll gn
domu ve 33 yanda tahta oturmutur. Annesi Tr-i Mjgan hanm 11 yanda
iken kaybetmitir. Saltanatnda vey annesi Pirust Kadm-Efendi Valide Sultan
olmutur. 27 Nisan 1909da 31 Mart olay zerine tahttan indirilerek yerine Suk
tan Read Padiah olmutur. 10 ubat 1918 pazar gn Beylerbeyi Saraynda
lm ve Sultanahmet Divanyolundaki II. Mahmut Trbesine defnedilmitir.
206 MDHAT PAA'NIN HATiRALARI
let ittifakla 1293 senesi aban aynn on birinci perembe gn Sultan
Abdlhamidin clusu vukuu bulmutur. [Milad 1876 yl 31 Austos
zevl saat 12]
Sultan Abdlhamid evvelce Kanun-u Essnin msveddesini
okuyup devletin bulunduu hal ve vaziyete gre, bekas ve ilerlemesi
nin mutlaka byle bir Kanunun yrrle konulmasna [vazna] bal
olduunu tasdik ederek, byk biraderi [birader-i ekreme] Sultan Mu-
rad gibi Osmanl Saltanatna bu temiz niyetlerle gelmi ve bir an evvel
yrrle konulmas iin tetkikatn Meclis-i Vkelya havale buyur
mutu.
Kanunun mevadd- esasiyesi, eitli rk ve cinslerden mrekkep
olan Devlet-i Osmaniye tebasnn msavatyla beraber, cmlesinin
Osmanl nam ve bayra altnda birleip toplanmas ve btn halkn
kanun dairesinde kiisel hrriyetlere kavumas ve devletin ilerlemesi
ve glenmesi ve li menfaatlannn korunmas olduu gibi istibdat
usul yerine geecek meveret usul [parlamenter sistem] kuvvetiyle
devlet hzinesinin sarfnda yaplan israflara ve her trl suistimallere
son verilecei cihetle, az ok milli duygu ve gayret-i vataniyesi olan
lar bunu sevin ve memnunlukla kabul ederek neir ve ilann bekle
mekteydiler. Buna ramen nceki istibdat idaresinden istifadeye al
m olan baz adamlar ve hususiyle Saray- Hmyun un bol keseden
yapt msrif harcamalardan beslenenler, bundan holanmadklar gi
bi iyi ve kt taraflarn temyize de akllar ermiyordu. Bunlardan do
lay Padiahn istiklli mahvolacakm, cumhuriyet rejimi gelecekmi
gibi cahilane baz dedikodular ve itirazlar gelmeye balamt. Geri
bunlarn hkm yok ise de, bu dedikodular devletin ktln iste
yen fesat ve almalaryla gya ilim yolunda bulunan baz kiilerin de
dillerine dmt. Ramazan erifin sonlarnda bu i iin bir kark
lk kmasna az kalmken, buna meydan verilmeyerek bayramdan
sonra bir fesad karmaya alanlar ortaya karlmt. Bunlardan bi-
(91) Midhat Paa tarafndan tanzim olunan Kanun-u Esasinin tadiline da
ir olup Sultan Abdlhamid tarafndan marnileyhe yazlan mektup nemine
binaen kitaba eklenmitir. (Zeyl No: 3)
rinci derecede tertip ve tahriki olanlar Kazasker erif Efendi ve Mu-
hiddin Efendi ile Ramiz Paa ve bir ka Dersiamlk Hoca Efendiler ile
Mahmut Nedim Paa taraftarlarndan Rza Bey gibiler idi. erif Efen
di cls mnasebetiyle yalnzca byle bir emri zimin halefi terf
kaidesine ittibaen tayin olunarak Meihata gemek ve Muhittin Efen
di de zzettin Efendinin hocas olduu ve o sayede Kazaskerlik rtbe
sini kazand halde Saraydan karlm olmasyla, imdi byle bir i
te bulunup ykselmek amacyla efkr tahrike alyor ve dierleri de
bunlara uyuyorlard.
Kanun-u Esasinin esasna hakkyla vakf olmayan veyahut akl
ve bilgisi memleketin gerektirdii halleri kavramaya yetmeyerek ilk
nce itiraz edenler sonradan, kanun neredilince hakikati anlam ol
duklar gibi u denilen ztlarn da ii anlayarak piman olduklarndan
phe yoktur. Devletin bulunduu bu inklp hali srasnda bunlarn
giritikleri hareketlere sessiz kalnmas o gn iin tehlike douracan
dan, Kanunun hazrlanp nerine kadar bunlarn bir yere srlmesine
[tebd] mecburiyeti hasl olmutur. Vkel tarafndan bu yolda arzu
lanan lzum zerine ve irade-i seniyye mucibince bu kimselerin bir
ksm muvakkat olarak Akdeniz adalarna ve hocalar da memleketleri
ne gnderilmitir. '92)
Srbistan iin Ni ve Vidin cihetlerine gnderilen Osmanl asker
leri meydana gelen muharebelerin hepsinde galebe ettikleri gibi, en
sonunda bayram gn [yd- ftr] Aleksinice stihkamlar da zaptolu-
(92) Midhat Paann belirttii bu muhalif grup, 1876 Ekiminde eyleme
gemi ve medrese talebelerinin gsteri yapacaklar renilmitir. Meseleyi V
kel Meclisine getiren Midhat Paa, II. Abdlhamidden bu eylemcilerin yarglan
madan derhal memleket dna srlmesini istemitir. II. Abdlhamid grnude
olsa da yarglama teklif etmise de, Midhat Paa'nn dedii olmutur. Bylece
keyfi bir rejime son vermek iddiasyla Kanun-u Esasi hazrlayanlar, yargsz ce
zalandrma isteiyle kendi kendilerine ters dmler, zaten buna kar olan
grubun eline ldrc bir silah vermilerdir. Nitekim bu affedilmez hatadan ya
rarlanan Sultan Abdlhamid, tasarya koydurduu 113. madde ile bunu Anayasa
ilkesi haline getirmi ve ilk olarak da Midhat Paa'nn azil ve srgnnde kullan
mtr. (Tark Zafer Tunaya, 1876 Kanun-u Esasisi, Tanzimattan Cumhuriyete
Trkiye Ansiklopedisi c.l s. 28)
narak Srplar tam hezimete uram ve bu durumda Osmanl askerleri
ilerleyip Belgrata kadar dayanaca anlalnca Ruslar telaa kapla
rak Sefir gnatiyef alt haftalk bir atekes [mtareke] istediine dair
Bb- lye bir ltmatom vermitir. Bu teklif her trl insaftan ve
devletleraras kaidenin haricinde olduu halde, srf zarur sebeplerden
dolay Bb- l tarafndan kabul edilerek Srp muharebesi geri bra
klmtr.
STANBUL KONFERANSI(93)
Ruslar tarafndan Bulgaristan plan nceden tasarlanp hazrlan
m, sonra da Bosna-Hersek hadisesinden balanarak adm adm yay
lan ayaklanmalar, Srbistan ve Karada tarafndan yaplan yardmlarla
amacna ulamak eklinde dnlp tertip edilmiti. Ancak Srbis
tann malup ve perian olmasyla plann baka bir ekilde tatbiki d
nlm ve Rumelideki olaylar nedeniyle ortaya atlan ikayetler ile
esham umumiye meselesinden ve daha baka bir takm sebeplerden
Devlet-i Osmaniye aleyhine hazr olan Avrupann kt nazarlar za
ten iddetlenmi olduundan, bunun aras soumadan bundan fayda
lanmak istemilerdir. Bylece Rusya tarafndan Bulgaristan meselesi
iin stanbulda bir konferans toplanmas Avrupaya teklif olunarak,
alt devlet [dvel-i sitte] tarafndan tayin olunan murahhaslar stan
bula [Dersaadet] gelmilerdir.
Konferansta ortaya konulan tekliflerin en belli bal olanlar,
Bulgaristana muhtariyet tannmas ve memurlarnn kendilerinden se
ilmesi,' Bulgarlardan milis askeri kurulmas, toplanan varidattan bir
ksm devlet hzinesine alndktan sonra byk ksmnn tamamen ma
(93) Tersane Konferans olarak da bilinen bu Konferans, 23 Aralk
1876da Kasmpaadaki Bahriye Nezaretinde toplanm, 29 gnde 9 celse ya
plmtr. Konferansa Almanya, ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve talya
temsilcileri ile Osmanl Devletinden Hariciye Nazr Saffet Paa, ile Berlin Sefiri
Edhem Paa katlmtr ve Saffet Paa usulen bakan seilmitir. Konferansn
balad gn, ayn zamanda Kanun-u Esaside iln edilmitir. Midhat Paann
Sadrazaml dneminde yaplan ve teklifleri reddedilen bu Konferans, Midhat
Paann siyas.i hayatnda nemlidir. Zira bu Konferansn baarszl iterde
onun iin sulama konusu yaplm olduu gibi, azil sebeplerinden biri de bu
mesele olmutur.
209
hallin masraflarna harcanmas ve kalelerden baka yerlerde Osmanl
askeri bulundurulmamas, erkeslerin Anadolu iine kaldrlmas gibi
hususlar idi. Teklif edilen bu hususlar, Mahmut Nedim Paann ikinci
Sadrazaml srasnda Rusya Eliliinden kendisine verilen raporda
yazl olan ve marnileyh tarafndan uygulamasna teebbs edildii
halde vkel tarafndan kabul edilmeyen tekliflerin aynsyd. Geri
imdiki vaziyet o zamana nisbetle pek ok farkl ise de, byle ar bir
teklif karsnda devletin bir dereceye kadar muvafakatna mecburiyeti
msellem ise de, Srbistan da krk yl nce bundan daha hafif artlarla
imtiyaz altna konulduu halde sonunda elden km ve nihayet Rus
yann himayesi altna girmitir. imdi teklif olunan bu artlar kabul
edilirse, Bulgaristan o kadar bile srmeden Rumelinin yarsnn im
diden elden kaca aikard. Buna ise raz olmak hi kimsenin haddi
olamayacandan, bu konuda vkel arasnda yaplan mzakereler ve
alnan karar gereince, konferansta, meselenin her ynyle ortaya ko
nularak ve sz konusu tekliflerin deitirilmeye allmas iin Os-
manl delegeleri [murahhas] olan Safvet ve Ethem Paalara lzumlu
talimatlar verilmitir.
MDHAT PAANIN KNC
SADARET
19 Kanunuevvel (Knunusni) [Aralk 1876]
Bir taraftan konferans mzakereleri bu ekilde devam ederken,
Rt Paamn sadaretten ayrlmas zerine Midhat Paa ikinci defa
olarak sadaret makamna getirilmitir.
Midhat Paa bu defa sadarete geldiinde, zaten meydanda olan
Rumeli karklndan ve dertlerinden, konferans tekliflerinden ve di
(94) Kitabn orjinalinde sadaret tarihi 19 Knunusani 1876 olarak gsteril
mekte ise de, bu tarihin 19 Kanunuevvel 1876 olmas gerekmekte olup buradaki
tarih hatasnn bylece dzeltilmesi gerekir. Zira Midhat Paann sadarete gei
tarihi, 2 Zilhicce 1293 Hicr tarihine tesadf eden, 19 Aralk 1876 Sal gndr.
Ayn gn Mtercim-Rt Paann istifas zerine ikinci sadaretine tayin edilmi
ve Hicr 21 Muharrem 1294 tarihe tesadf eden 5 ubat 1877 pazartesi gn de
azledilmitir. Dolaysyla ikinci sadareti mddeti ancak 1 ay 17 gn srm olup
zaten iki sadaretinin toplam sresi de ancak 4 ay 6 gnden ibarettir.
er dahili ve harici ilerden ortaya kan bunca mkilata ilaveten bir
de, mliyece her vakitten ziyade ba gsteren fevkalade sknt [mza
yaka] ve ihtiyalar bunun zerine binmiti. Evvelce Rt Paa zama
nnda karlan 3.000.000 liralk kat paralar [kavaim-i nakdiye] as
keri ihtiyalara harcandndan, bunun tkenmesiyle ake ihtiyac her
eyi sekteye uratmt. Bu sebeple evvel be evvel 2.000.000 liralk
daha kat para karlmasna karar verilmekle beraber, bu durumda
kat parann deerini kaybetmemesi iin ok dikkat etmek gerekiyor
du. Bu da her sene birer ksmnn tedavlden ekilmesi iin faizi ora
nnda bir karlk ayrlmasna ve gsterilmesine balyd. Bu cihetle
iki kere karlan be milyon liralk kavaim-i nakdiye [kat para] iin
zmir ve sair baz vilayetlerin r bedellerinden yllk krk bin kese
ake karlk ayrlm ve buna dayanlarak yzlk bir kat parann
[kaime] deeri yzlk bir altna eit olarak tedavl ettiinden, deeri
bir sre iin korunmutur.
KANUN-U ESASNN
LNI
Bir ka aydan beri Meclis-i Vkelda tetkik ve mzakere olun
makta bulunan Kanun- Esasinin tashihat ve tadilat ikmal olunarak
vcuda gelmi olduundan, vkel ve ulem ve sair memurin-i devlet
ten mrekkep olarak toplanan Meclis-i Umumide de okunarak
tasdik ve tasvip olunduktan sonra huzur-u padiahiye arz olunmakla ol
bbda eref sdr olan Hatt- Hmayun-u mlkne ile beraber doksan
(95) Mezkur Mecliste Kanun-u Esasinin ilan meselesinin mzakerekesi
srasnda, Damat Mahmut Paa taraftarlarndan ve sakat dncelerini ortaya
koymak iin uygun frsat aramakta olan Adliye Nazr Cevdet Paa herkesten
evvel meydana atlarak: Madem ki makam- muallay- saltanata akll bir padi
ah gelmitir. O halde Kanun-u Esasi'nin ilanna lzum kalmamtr." gibi heze
yanlarda bulunmu olduundan, Midhat Paa Cevdet Paann bu riyakarca iti
razna kar, Sultan Aziz'in hali, mutlak iradeye mani olacak i bu Kanun-u
Esasiyi ilan etmek gibi birmukaddes gayeden ileri geldiinden, eer dier vke
l da Mahmut ve Cevdet Paalar.n fikirlerini benimsiyor ve Kanun-u Esasinin
ilnn kabul de tereddt ediyorlarsa, hemen sadaretten istifa edeceini" sert bir
lisanla ifade etmitir, (AHM)
211
senesi zilhiccesine tesadf eden yedinci gn [23 Aralk 1876 Cu
martesi] Bb- l meydannda toplanm olan byk bir topluluk hu
zurunda okunarak hkm ve nshalar dahile ve harice ilan edilmi ye
umum teba-i devletin bu suretle taraf- padiahide nail-i nmet ve hr
riyet olduklarna teekkren her yerde ve her memlekette ehryinler
[enlikler] icra olunmutur.
Konferansta bahis mevzuu olan tekliflerin tdiline Devlet-i
liyye murahhaslar tarafnda pek ok allm olduu halde dvel-i
sitte tarafndan gnderilen sefirler Rusyann taleplerini kati olarak
desteklemek niyetiyle gelmi olduklarndan ikna edilmeleri mmkn
olamamtr. Fakat bunlarn konferans dnda bir ka defa mnferiden
Midhat Paa ile konumalarnda vuk bulan tartmalar zerine baz
hususlar bir dereceye kadar yumuatlmtr. Mesela Rumelide iskan
olunmu erkeslerin yerlerinden kaldrlmasndan vaz geilerek, bu
nun yerine artk Rumeliye gmen [muhacir] yerletirilmemesi ve ba
bozuk asker kullanlmamas ve rn kaldrlmasyla verginin arazi
zerinden alnmas ve vilayet memurlarnn Hristiyan ve Mslman
olarak icabna gre stanbuldan [Dersaadet] tayin edilmesi gibi eyle
re karar verilerek bunlar hakknda bir nevi deiiklikler yaplmtr.
Ancak Bulgaristana imtiyaz verilerek mmtaz memleketlerden [me-
mlik-i mmtze] saylmas ve varidatndan bir miktar maktu alnmak
suretiyle Bulgarlardan milis askeri kurulmas, polis gcnn ecnebi
lerden olmas ve kalelerden baka yerlerde Osmanl askeri bulunma
mas gibi tekliflerin deitirilmesi mmkn olamamtr.
Halbuki meselenin en esasl ve ar konular bunlar olduu gibi,
bunlara kar yeni teklifler ileri srlnce Konferansn dalaca an
lalmt. Bu cihetle ilerisi iin ok ar ve tehlikeli grlen bu artla
rn kabuln red etmek Padiahn ve Vkel-y Devletin iktidar d
nda bulunduundan, bu i iin bir Meclis:i Umum toplanmas ve bu
suretle efkr- umumiyenin fikrini renmek lazm gelmitir. Bunu
teminen grevde bulunan veya azledilmi [mazul] olsa bile btn ve
zirler, vkel ve ulemdan ve asker umerdan ve tabii gayr mslim-
lerin ruhan reislerinden ve sair lzumlu kiilerden meydana gelen bir
Meclis-i Umumde mesele ortaya konularak ve buna dair evrak oku
narak etraflca mzakere edilmitir. Konferansn teklifleri ok ar ise
de, bunlara cevap verilirken kesin olarak reddi halinde, bu husus Rus-
lar tarafndan muharebe sebebi saylarak ilerisi iin daha ar neticeler
douraca dnlm ve hatta Midhat Paa Meclis-i Umumde yap
t konumada u hususlar ortaya koymutur:(96)
Devlet-i Osmaniyenin kuvve-i askeriyesi eskiye kyasen m
kemmel ve muharebe iin silahlar mevcut ise ele, ecneb devletlerin
hi birinden maddi ve manevi yardm iimidt yoktur. Ml vaziyet ise bi
linmektedir. Muharebe halinde art- azim olan parann tedarikine im
kan olmayp kavaim-i nakdiye [kat para] ise kymetten dmtr.
Eski hikayelerden iitildii gibi bir ift izme bin kurua km ve pa
raszlktan efrat ve ahali zerinde ar ykler yklenmek zaruri olsa
bile, byle bir icraat bir muharebenin tahribatndan daha fazla zulm
ve memleketi tahrip etmek demektir. Her ne kadar mevcut silahlar ye
terli ise de, cephanenin ou Avrupa ve Amerika dan getirildii iin,
bunlarn gelirken dman eline geerek cephanesiz kalnma ihtimali
de vardr. (97)
(96) Buradaki Meclis-i Umumiden kastedilen, 18 Ocak 1877de, btn
vkel ve vzer, ulem mlki ve askeri rical ile ruhan reislerden oluan fevka
lde bir meclistir. Tersane Konferans tekliflerini geni bir platformda grmek
zere byle bir meclis dnlm olup, katlan says 240-300 civarnda idi. bu
tarihte Kanun-u Ess iln edilmesine ramen Meclis-i Mebusan henz mevcut
deildi. Yaplan grmelerde ittifakla Konferans tekliflerinin reddedilmesi karar
latrlm ve red karar Konferansa bildirilince, alt devletin murahhaslar stan-
bulu terketmilerdir. Muarzlar tarafndan Meclis-i Umumiden red karar kma
sna Midhat Paa'nn sebep olduu ileri srlmtr. Konferans dalnca, Rus-
lar yeni bir nota vererek, Osmanl Ordusunun Rumeliden tamamen terhis edil
mesini istemi, mukabil cevabmzda ise ayn ilemin Rusya tarafndan da yapl
mas istenilmi ve sonu savaa giden olaylar bylece hazrlanmtr. Bu konuda
Ali Fuat Trkgeldi unlar sylemektedir: Cevdet Paa Hakana, tfei Midhat
Paa doldurdu, Mahmut Paa tetii getirdi, Redif Paa ate etti, olan oldu de
mitir. Halbuki Midhat Paann tfei doldurduu zamanlarda Cevdet Paada
Adliye ve Dahiliye Nazr idi. Bu konudaki geni bilgi ve vesikalar iin Bkz. Ali
Fuat Trkgeldi, Mesail-i Mhimme-i Siyasiye c-H, s.33-56
(97) Midhat Paa'nn Meclis-i Umum'deki bu konumasnn tam metni ki
tabn sonundaki ZEYL blmne tarafmzdan konulmutur.
213
Bu ihtimal ve dnceler ortaya konulmu ise de, Ruslar tarafn
dan ileri srlen tekliflerin hakiki niyeti, Bulgaristann bir Rus mem
leketi olmas neticesini douracandan ve muharebede bir malubiyet
halinde, devletin byle bir teklifin kabulne mecbur ve bu mecburiyet
te mazur grlebilirse de, sebepsiz ve mecburiyetsiz memleketin b
yk bir parasn yabancya vermek de devletin kader ve namusunu
mahvedeceinden buna kar her trl fedakarln gze alnmas hu
susu itifak- r ile karar altna alnmtr.
Bu kararlarn Bb- lden Konferansa teblii ile beraber iln
olunan Kanun-u Esasinin, devletlerin memalik-i Devlet-i liyede
yllardr icrasn nasihat ve teklif ettikleri slahatn hepsini ihtiva etti
inden, Bulgaristan iin istenilen iyi idareyi temine bunun da kuvvetli
bir delil olduu anlatlm ise de, Devlet-i Osmaniyenin evvelce m
teaddit hatt- hmayunlar ile verdii taahhtlerin hi birisine uyulma
d gibi, bu Kanun-u Essnin de devam etmeyeceini General gna-
tiyef daha evvel Konferansa beyan etmi ve Kanun-u Esasinin delil
ve tatbikatna misal olacak henz belli bir sre de gemediinden, bu
iddiann murahhaslar zerinde ikna edecek bir tesiri olmamtr. Her
ne ise kendileri daha nce devletleri tarafndan aldklar talimat ile ge
ri dnmeye yetkili olduklarndan, Konferansa memur olan kiiler veda
edip dndkleri gibi, dvel-i sinenin stanbuldaki Sefirleri de birer
vekil brakarak gitmilerdir.
Konferansn bylece dalmas ve alu devletin [dvel-i sitte] s
tanbuldaki elilerinin de bu mesele iin alakalarn keserek ayrlmala
r dehetli bir hal ise de, ngiltere ve Fransann Krm Muharebesin
den evvel mlen ve bedenen katlandklar fedakarlktan maksat yalnz
Rusya'nn tecavzlerini durdurmak niyeti iin olduu halde, imdi Pa-
nislavizm davasndan kaynaklanan dncelerin uygun grlmesi an
lamna geliyordu. Bylece byiik bir slav milletinin meydana gelme
sine ve Balkanlarn Rusyann snr olmasna hi bir devletin raz ola
mayacam bilindii halde, yukarda saylan birok sebeplerden dolay
epey zamandan beri batl devletler hakkmzdaki fikirlerini deitir
miler ve Ruslarn Rumelide kardklar fesat ve isyanlarn crm ve
kabahatleri bizim zerimize yklmt.
Avrupada efkr- umumiye bizden ikayete balam olmakla
ve hem de Rusyann iddet ve hiddetine bir sknet ve tarziye ver
mek iin Avrupa devletleri tarafndan yukarda anlatlan Konferansn
toplanmasna rza gsterilmi ise de, ngiltere tarafndan konferansa
murahhas tayin klnan Salisbury bizim memleketin ve ahalisinin ah
valini yalnz son gnlerde yaynlanan evrak ve havadislerden ren
mi olup hakikatleri bilmiyordu. stanbula geldiinde de btn bilgiyi
General gnatiyef ten aldndan ve tamamen Rusyann talep ve mak
satlar ynnde bulunmu olduundan tabii Konferanstan bir netice
alnamamt.
Halbuki o vakit ngilterede Babakan olan Bikonsfild kabinesi
nin fikirleri Devlet-i Osmaniyeye mnasip olduundan Konferansn
bu ekilde sonusuz kalp dalmasna ve ilerisi iin daha byk zor
luklara ak kap braklmasna ngiltere kabinesi iyi nazarla bakma
m, bu sebeple elilerin dn ile Avrupa umum efkrnda da baz
deiiklikler belirmiti. Rusyann meru olmayan taleplerine Trkle-
rin dayanp cevap vermeleri ve bu mesele iin alt devlet tarafndan
her trl tehditler ve tazyikler yaplmken, hepsine kar koyup son
derece fedakarl gze alarak namuslarn ve mill gururlarn koru
malar her tarafta ve zellikle ngiltere halk arasnda aka takdir
toplamt. Kanun-u Esasinin o sralarda iln edilmi olmas da bu
fikre kuvvet vermi olduundan, ngiltere ve Fransann Rusyaya
uyarak stanbul dan geri ardklar sefirlerinin tekrar iadesine bir ve
sile olmak zere u kesirenin dzeltilmesi emrinde bir are aramaya
altklar haber alnmt.
Midhat Paa bu durumdan yararlanmak ve Fransa ve ngiltere
kabinelerinin hakiki fikirlerini anlamak zere ve d grnte ngilte
reden istikraz bahanesiyle Nafa Mstear Odyan Efendiyi alelacele
Avrupaya gndererek Lord Bikonsfild ve Hariciye Nazr Lord Derby
ile zel mlakatna dair yazd telgraflarn mnderecat ber minval
yazld gibi, duyulan bilgileri dorulayarak cmlesinin maksad,
Rusyann iddet ve hiddetini teskin edebilecek bir ey yaplp bu iin
bitirilmesini istedikleri anlalmtr. Ve en sonunda Lord Derbynin
ifade ve nasihatlarn havi olarak Odyan Efendi, gnderdii tafsilatl
telgrafnmesinde: Madem ki, Devlet-i Osmaniye Constitsyonu yani
Kanun-u Esasiyi yrrle koyup iln ederek btn dnyaya ve Avru
pa devletlerine kar iyi niyetini gstermi olduundan bunun fiilen
uygulanmasyla da her tiirl hcum ve ikayetlere nihayet verilecei
tabiidir. Ancak meydandaki Bulgar meselesi iin bir ey yaplmadka
ve Bulgarlar honut edilmedike Rusyann iknas kabil olmayacan
dan Kanun-u Esasnin ahkamnn fiilen icrasyla beraber, Konferans
ta sz konusu edilen hususlardan da mmkn olanlarnn yerine geti
rilmesine hemen teebbs olunup Srbistan ve Karada ile sulh yap
larak bu iki gaile ortadan kaldrlr ise Rusyann da bir diyecei kal
mayaca ifade edilmitir.(98)
Bunun zerine Midhat Paa paalar svayp [temr-i sk] gay
ret ederek, rical-i devletten ve kendisince tecrbeli ztlardan Tuna,
Edirne ve Sofya taraflarna zel memurlar gnderip, usul cedide gre
slm ve Bulgarlardan karma J andarma ve Polis tekilat kurulmas,
Kaymakam ve Mutasarrflarn Bulgarlardan seilmesi, ayaklanmaya
karanlara aff umum karlmas ve evvelce Mahmut Nedim Paa
zamannda kapatlan Vilayet Umum Meclislerinin aynen braklmas
ve r usulnn kaldrlarak yerine araziden alnacak bir vergi konul
mas gibi tedbirlere teebbs edilmitir. Ayrca Srbistan ile temasa ge
ilerek Prens Milandan (99) gelen cevapta, sulha istekli olduu anla
lnca zel bir memur gnderilerek resmi sulh icra olunmutur. Kara
da Prensinden alnan cevapta o da bara meyilli olmakla beraber,
arazisinin tarma elverili olmad iin, musalahann icras ancak baz
arazilerin verilmesi artyla olabilecei bildirilmitir. Sutrine cihetin
den baz arazi verilmesine Bb- Al raz olmusa da, AvusturyaTlar
kar kmlar ve bu konuda Vkel arasnda konuulmu ve bir taraf
tan da Kanun-u Esasi gereince toplanacak Meclis-i Mebusan yeleri
nin seimi iin vilayetlere talimat gnderilerek intihaba balanmas,
Meclisin toplanaca mahal ve bln her ey hazrlanmtr. Bu teeb
(98) Odyan Efendiden bahseden yazmalar konferansa dair muhaberat
olarak kitabn eklerine konulmutur.
(99) Milan Obronovi (1854-1901) Prens Miloun yeeni olan Srbistan
Prensi. 1868-1882 yllar arasnda prens, 1882-1889 yllar arasnda Kral.
1875deki asl Bosna-Hersek ayaklanmasn dzenleyen kiidir.
bsler ve icraat iinde vaziyetin iyi bir neticeye varmas mit edilmek
le beraber, Rusyann hareket tarz kestirilemedii cihetle ihtiyat el
den brakmamak iin bir tarallan da asker tertibat ve harp levazmnn
noksanlarnn tamamlanmasna allmtr. Umum ahali ve teba ise,
nce devletin dar yapsndaki deiiklii ve Kanun-u Esas gereince
vaad olunan hrriyetin lezzetiyle fevkalde memnun, mslim ve gayr
mslim herkesin kalbi devlet ve vatan gayretiyle dolu idi. Bu gayret
ve memnuniyetin eseri olmak zere pek ok mahallerde masraflar
ahali tarafndan karlanarak slm ve Hristiyan tebann genlerinden
mrekkep taburlar kurulmu ve bunlarn tlimine balanm ve hatta
Selanik Taburu bir aralk stanbula [Dersaadet] getirilerek talimli ve
mkemmel bir tabur olduu grlmtr. Daha sonralar Kanun-u
Esasinin ilnyla btn halkn evk ve gayreti bir kat daha artarak ok
kazalar birer, zmir ve Selanik gibi bycek ehirler ikier tabur teki
line teebbs ettikleri gibi, stanbul halk da gayrete gelerek her snf
halktan gc kuvveti yerinde olanlar asker yazlmak iin bir biriyle
yarmlardr. Bylece Osmanl milleti (l0<)) hakikaten atalarnn nam
ve hretlerini canlandracak eser ve hareketleriyle doutan gayretli
ve yardm sever olduklarn gstermilerdir.
MDHAT PAANIN
AVRUPAYA SRLMES [TEBD]
te btn halkn evk ve havahou [memnuniyet] bu suretle en
yksek bir dereceye gelerek, herkesin gz ve gnl Meclis-i Mebu
san 'in toplanmasna evrilmi iken Srbistan ve Karada ile Bulgaris
tan sulhunun hzlandrlmas hakknda yaplan teebbsler de, ngiliz
kabinesinin ileklerine uygun olduundan ve bir kere bu gaileler ve
meguliyetler ortadan kalkacak olursa Kanun-u Esas kuvvetiyle ve
(100) Osmanl milleti bence yok. Neden yok? Bir tarafta Bulgariar, Srp-
lar, Yunanllar, RomanyalIlar. Bunlar Araplarla kaynatracaksnz. Kaynar m?
Hayr. Bunlar bir millet olamaz. Osmanl Devleti evet, Osmanl toplumu evet,
Osmanl halk evet, hepsiyle mutabkm, ama Osmanl milleti olamaz. Halil Men
tee buna "toprak kardelii demitir. (Tark Zafer Tunaya, Uluslararas Midhat
Paa Sempozyumu s.50, TTK. Ankara 1986)
herkesin iyi telakki etmesiyle devlet ileri de her ynyle yoluna gire
cek ve bylece Avrupann gveni yeniden kazanlacak, devleti en faz
la skntya sokan ml zorluklara da o zaman bir are bulunma yolu
alacakt. Bunun iin btn bu teebbslerin hzlandrlmasna gece-
gndz almakta ve Karadan musalahasnn husul iin spe ta
rafndan bir miktar arazi terk e dilme si, eer bununla maksat husule
gelmez ise Nikik kasabasnn da feda edilmesi bile gze kestirilmiti.
Bunun iin Karada Prensinden cevap beklenmekte iken, 1294 senesi
Muharremine raslayan Knunusni aynn yirmi drdnc Pazartesi
gn [5 ubat 1877 Pazartesi] gn Midhat Paa sabahleyin aniden
Dolmabahe Sarayna arlarak elinden [yedinden] sadaret mhr
alnmak suretiyle azlolunmu ve Avrupaya srlmek [ tebid] zere
hazrlanm olan zzettin adl vapura bindirilerek ve ailesi ve evlatla
ryla temas bile ettirilmeksizin acilen hemen o gn stanbuldan ka
rlarak Brindiziye gnderilmitir.
Midhat Paa, Sultan Muradn tahta k gnnden beri insan
takati zerinde ektii yorgunluk ve zorluklardan bu surette bir Avru
pa seyahati ile kurtulduuna ahsen memnun ve mteekkir ise de,
drt yldan beri birbiri ardndan gelen hdiseler ve suistimaller ile vc
sonra da dmanlarnn hcumu ile tehlikeye dm olan memleket
ve devletin, yalnz tevfik-i hd ile kurtulup selmete kmas sebeple
rine giriilmi olarak henz fiiliyatna balanm iken, byle bir de i
ikliin meydana gelmesi tpk, mevt haline gelmiken doktor tedavi
siyle salna kavuan bir hastaya zehir iirmek kabilinden bir eydi.
Yani artk bir daha dzeltilemeyecek fenalklarn davet edileceinden
phe yoklu.
Midhat Paa bu durumlar deerlendirerek, mteessir ve mtees
sir olarak, o srada azil haberini teblie memur olan Mabeyn Feriki
Sait Paa'ya bunlar anlatarak, bu kadar mahzurlar varken bu mecbu
riyetin sebebinin ne olduu sual edildiinde marnileyh gidip g e le
rek, Kanun-u Esas inin 113nc maddesinde ( l o l) yazld gibi, k
(101) Kanun-u Esasi Madde 113: 'Hkmetin emniyetini ihlal ettikleri ida-
re-i zabtann tahkikat- mevsukas zerine sabit olanlar memalik-i rrjahrusa-i
ahaneden ihra ve teb'id etmek mnhasran Zt- Hazret-i Padiahnin yed-i
iktidarndadr."
t halleri Zaptiye Nezareti nin tahkikat ile ortaya kanlarn memle
ket haricine siirgiin edilmesine Padiahn kanunen yetkisi bulundu
u haberi ile beraber Zabtiye Nazr mer Fevzi Paann mhr ile
iki de jurnal getirmitir. J urnallere bakldnda, o gnden bir gn n
ceki tarihli olup, birinde gya, hafiye memurlarndan birisi Beyo-
lunda bir gazinoda tophane mlazmlarndan birisinin dier birine,
Midhat Paann yaknda diktatr olacan sylerken iitmi olmasy
m. Hikye eden btn kelimeler ve iindekilerin hepsi bir buuk sa
trdan ibaret olduu gibi, dier katlar da buna benzemekle artk
okunmaya deil ele almaya bile hacet kalmamtr.(1021
Gazinoda bir ahsn dierine byle bir lakrd syledii doru
olsa bile, yle bir zamanda byle bir sz ile bir Sadrazamn azil ve
srgn arasnda mnasebet kurulmas [mikyas- kyas] akl ve fikir
ddr. Geri bir zamandan beri vukuu bulan bunca inklplar ve al
malar ve bu yorgunluun hepsi devlet ve memleketin felaketten kurta
rlmas ve halkn mutlulua kavumas maksadndan ibaret ise de, ha
kikat gzyle baklnca insan aklnn kavramaktan aciz olduu esrar
(102) Midhat Paann anlatt olaylar eitli kaynaklarda da benzer e
kilde tekrarlanmaktadr. Ancak Midhat Paann hatratnda azil gn olan 5 u
bat 1877 tarihi ncesindeki Sarayla olan srtmesinin neden had safhaya gel
dii pek anlalamamaktadr. eitli hatratlarda zikredildiine gre, gerek Ter
sane Konferans gerek Kanun-u Esas ve gerekse Millet Askeri konusunda Mid
hat Paa ile II. Abdlhamid arasnda ok byk ihtilaflar domutur. Padiah,
Sadrazam ile bu konudaki derin ihtilaf dnda ayrca itaatsiz ve dik-bal bir
tavr ile de kar karyadr. Sadaretle Saray'n bu gerginlii arasnda Midhat Pa
a bir hafta evinden dar kmayarak gizli bir protesto iindedir. Saray, ayn za
manda bir fesat oca olarak grd Yeni OsmanlIlar grubunun stanbul'dan
uzaklatrlmasn istemekle, Sadrazam da ok zor duruma drmtr. Mid
hat Paa bu kritik ortamda sanrz evresindeki bask ve telkinleri, istikble ma
tuf, soukkanl ve isabetle deerlendirememi, yeni Kanun-u Esasinin teminat
na gvenerek Saraya Kar gcn gstermek istemitir. Abdlhamidde bu
gnlerde Sait Paa ile bir azil plan hazrlam ve Saraya aniden davet edilerek
azledilmitir. Btn kaynaklarda ve Abdlhamidin kendi hatratnda hazrlanan
vapurun 24 saat bekletildikten sonra hareket ettirildii ve Midhat Paann arka
sndan yaplmas muhtemel gsterilerden phelenildii zikredilmektedir. Geri
Midhat Paa'nn arkasnda kesin bir kamuoyu ve basn destei mevcut ise de,
bunun gsteriye dnecek kadar nemli bir boyuta ulamad anlalmaktadr.
ve kudret-i lhiye iktizasnca her eyde manevi bir hikmet olduu gibi
bunda da este-zbillah z Erdallahu Bikavmin Sen Fel Mered-
de Lehu [Allah bir kavim iin ktlk (bela) dilerse onu geri evire
cek yoktur] kavli celili zere, murad ve meiyyeti samedniye baka
trl mukadder ise tedbirin ve fikir yormann faydas olmayacaktr.
Midhat Paa ite bu dnce ile bir mddet skt ettikten sonra,
tam bir tevekkl ve teslimiyet iinde sadr olan Padiahn emr fer
manna uyarak ve oradaki ztlarla veda ederek gitmek zere iken, yine
Sait Paa gelip taraf- padiahden selm tebli olunarak yaknda yine
stanbula arlacama dair kan vaad ve irade-i seniyyeyi de tebir
etmitir. Midhat Paa bu Padiah ltfuna teekkr ile beraber, Teessf
ederim ki, stanbulc [Dersaadet] dndmde ne evketl Efendimizi
bu saraylarda ve ne de bu mlk yerinde gremiyeceimden ve yap
lan hatalarn o vakit derecesi taayyn eder ise de, telfisi mmkn
olamayacandan bunlarn aynyla ve tamamyla huzr-u ahneye
arzn rica ederim diyerek, tebliini Sait Paaya tevdi edip ve he
men vapura binmek zere kmtr.
Sadaret Makam o gn ra-y Devlet Reisi Ethem Paaya 003)
tevcih buyurulup onun yerine de Kadri Paa ra-y Devlet Reisliine
tayin olunmutur. Ancak Midhat Paann ka senelerden beri alp
meydana getirdii Kanun-u Esasnin ilnyla beraber, dahili ve harici
megul olduu bunca nemli meselelerin ta ortasnda ve en nazik du
rum ve zamanda aniden azlinden baka, bir de srgne gnderilmesi
halk arasnda hayretle karlanmtr. Bunun sebebini bilmek iin bit-
tabii blitn halk merak ettiinden ve Zaptiye Nazrnn verdii ve zik
redilen hafiye jurnalinde yazl olduu gibi, Midhat Paann diktatr
olacana dair gazinoda sylenmi szlerden bahseden bu bilmeceyi
[muamma] herkesin zmesi mkiin olamayacandan, o gn kan
gazetelere verilen resmi beyanatlarda, Midhat Paann hyanetine
dair evrak yakaland iin azil ve siirgiin edildii yazlmt.
(103) 5 ubat 1877 Pazartesi gn Midhat Paa'dan sonra Sadarete ge
tirilen brahim Ehem Paa'nn grevi 11 Ocak 1878 tarihine kadar devam etmi
ve onun da azlinden sonra Dahiliye Nazr Ahmet Hamdi Paa Sadarete getiril
mitir.
O zamana kadar halk gazetelerdeki yalan aklamalara alma
m olduundan, halkn ounluu bunlar doru sanarak bir ka gn
bu dedikodularla uratktan sonra, Bb- l den stanbul gazeteleri
ne verilen ve Avrupa matbuatna yazlmak zere gnderilen aklama
larda, Midhat Paann hyanet evrak yakaland eklindeki haberlerin
asl olmad, fakat kendisi padiahn huyuna gre hareket etmeyip
kar geldiinden ve bu kusurundan dolay azil ve srgn edildii bil
dirilmitir. Lkin Midhat Paann azlinden dolay halk arasnda yara
tlan sylentileri bastrmak iin, marnileyhin evrak yakalandna
dair yaplan aklamalar kamuoyunu bir iki gn oyalam ise de, son
radan yalan olduunun ortaya kmas daha ok itirazlara sebep oldu
undan, yeniden daha baka eyler bulup sylemek lazm gelmitir.
Bunun zerine Kanun-u E s s nin ilnndan zaten honut kalmayan
baz chil ve ahmaklarn bir sredir dillerinden drmedii Midhat
Paann bundan maksad kendisi padiah olmak veya devleti cumhu
riyete gtrmek gibi dedikodular ortaya atlmtr.
Geri bunlar pek baya ve di szler ise de, belki halkn susma
sna faydas olur midiyle gazetelere yazlm ve gazeteci Ahmet Mid
hat Etendi de Midhat Paann azndan buna delil olacak szler iitti
ine dair yazlar yazmtr. Terbiye lisanna smayacak eyleri de a
irlerden [uer] Ferik Kazm Paa gibi asrn hiciv edebiyatn ikmal et
mi bir kii yazmtr. Ne varki devletin kuruluundan beri [bidayet-i
zuhurundan beri] hi bir asrda bir kimse tarafndan ileri srlmemi
olan byle btl bir fikrin u ada ve Midhat Paa gibi bir adam tara
fndan sylenmesini dnmek deil, hayal etmek bile cinnet derece
sinde bir ahmaklktr.
Ahmet Midhat Efendi ise on yandan beri Midhat Paann n-
met ve himmetini grm olarak Tuna ve Badat vilayetlerinde yann
da bulunarak okuyup yazmay da o sayede renmi olup, imdi bu
ekilde kfrn nmet etmesinin hangi tamaa mstenit olduunu da
herkes anlamtr. Bu yazlanlarn da zararndan baka faydas olmayp
ara yerde zavall Ahmet Midhat Efendi namus ve kader ve insaniyeti
ni, pek kk bir deer iin satm oldu.
airlerin hicivlerine gelince, stanbul gazeteleri gibi bunlarn da
gn e vvel Midhat Paann medhiyeleri ve meziyetleri hakknda
yazdklar kasideler ve iirlerin ne kadar faydas olmu i s e , gn
sonra yazdklar hicivlerin tesirleri de o nisbette olduundan onlar da
adi bir caize hrsna karlk milletin edebiyat- cedidesine kt bir mi
sal brakm oldular.
Her ne hal ise, Midhat Paa zzettin vapuru ile Birindiziye k
m ve oradan N a p o li ye geerek orada bir ay kadar kaldktan sonra,
bo zamannda s pa n y a nn Endls b l g e s i n i g e z m e y i dnd
iin oraya gitmi, iki ay mddetle 'spanyamn grlmeye deer yerleri
ve tarihi eserlerini dolap grdkten sonra Parise ve oradan da Lond
raya geerek bir mddet orada kalmtr.
Midhat P aann sadaretten ayrlmasyla srgne gnderilmesi
haberi Petersburga gelince Rusya, General gn at iye f i derhal zel g
revle Londraya gndererek, Bulgaristan meselesi hakkndaki davasn
yenilemi ve Bb- A l ise buna katiyyen ehemmiyet vermeyerek Mid
hat Paa tarafndan yaplan teebbslerin bir takmn ilga ile, ksaea
yukarda anlatld gibi Bulgaristanda baz eylerin acele dzenlen
mesi iin gnderilen memurlar geri arlm ve Karadaa verilmesi
dnlen arazi meselesine de cevap verilmeyerek tabii musalaha o la
mam ve Srbistan ise Karadan durumuna ve R u s y a nn konuyu
tekrar gndeme getirdiklerine bakarak e v v el ce yaplan musalahadan o
da pimanlk duymutur.
Midhat Paann ni olarak azledilmesi zerine bu ahvalin takibi
General g n a t iy e f in grevine ne kadar kolaylk salam ise, ngiliz-
lerin de devletimiz hakknda o kadar karamsarln celp ettiinden,
gnatiyef bundan yararlanarak meselenin Konferansta ilk olarak ortaya
konulan art ve esaslar zerinde karar verilip meselenin bitirilmesinde
srar etmi ise de, o srada stanbul'da Mebusan Meclisi toplanarak
Kanun-u E s s nin yrrle girmesinin en ne mli c iheti meydana
km ve bu sebeple ngiltere kabinesine mit vermi olduundan,
R u syann istekleri Londrada ancak bir dereceye kadar deitirilip y e
ni protokol hazrlanmtr ki, sureti defalarca aklandndan herkes
tarafndan iitilip renilmitir.
Bu protokalda Rusyann isteklerinin ou, zaman ve durumun
e t k i s i y le kabul ol un a bi le ce k bir e k i l d e d e i t i r i l m i , f az la olarak
Devlet-i Osmaniye tarafndan abucak R u s y a ya bir sefir gnderilmesi
ve Karada toprann geniletilmesi iin N i k ik in terk edilmesi gibi
yeni teklifler varsa da, bunlar kabul e dile bilir cinsten olduundan,
bunlarla u byk skntlarn nnn alnabilme umudu varken, pro
tokoln artlar Bb- li tarafndan kesinlikle red edildiinden, tabii
Rusya devleti harp ilan ederek, harp m e sele si ortaya kmtr.
Muharebenin balangcnda D e v l et - i l i y e nin silah altndaki
asker kuvveti beyz bin neferden fazla olarak ve harp levazmt da
nisbeten mkemmel olduu ve bu kuvvetlerin dnda ayrca bir ok
blgelerde [ilelerde] ve stanbul'da gnll askerlerden kurulmu ta
burlar ve bir hayli kuvvet daha bulunduu halde, Ruslar ilk hcumda
Tuna nehrini gemilerdir. Bunun zerine Rumeli Umum Kumandan
bulunan Serdar Abdi Paa kumandanlktan ve clusu hmayunu mte
akip asaleten tayin olunan Redif Paada Seraskerlikten azil olunduk
larndan, muharebenin bunlar tarafndan yaplan planlar bozulmu ve
taralardaki gnll asker taburlar kaldrlm ve muharebenin en
nemli dayana ake meselesi ise de yokluu ve bulunmasnn im
kanszl sebebiyle de kat para basma mecburiyeti ortaya kmtr.
Midhat Paa zamannda 5 . 0 0 0 . 0 0 0 liralk kat para [kime] iin tahsis
olunan para karl bile, baka ihtiyalara harcandndan tedavlde
ki kimenin piyasadaki deeri dm, sevk edilen ordularn ihtiyac
na yeterli para olmadndan tabii zulm ve cefa ve her lrl suisti-
mallerden dolay da ahali nefret etmitir.
Umur-u harbiye ve muharebenin kendine mahsus bir teknii ve
idaresi olup, kararlatrlan tertip ve plan zerine cereyan etmesi, emir
ve kumandann bir yerden kmas en nemli ve art olan bir mesele
iken, Redif ve Abdi Paalardan sonra gelen ve birbiri ardndan dei
tirilen Serasker ve kumandanlar birbirinin tersi plan ve tertip uygula
mlar ve kumanda iine de bilir bilmez herkes karmaa baladn
dan ve bu durumlara itimai ve sair sebeplerin de katlmas dmann
ilk galibiyetine balang olmutur. (,04)
(104) Merhum marnileyhin Avrupa'dan gnderdii bir mektup yarar
lanmaya deer bulunduundan kitabn ekleri arasna konulmutur. Maateessf
gnderildiinden haber alnamamtr. (Bkz, Zely No: 17)
223
Bir aralk General Gurkonun <l05>Byiik Balkan saldrs zeri
ne Sleyman Paa kumandasyla yetimi olan birliklerin Zara taraf
larndaki muzafferiydi ve Plevnede Osman Paann Rus ordularna
mukavemet ederek defalarca galibiyet ve muvaffakiyeti herkese mit
vermise de, emir ve komuta anlamazlklar sebebiyle Sleyman Paa
pka Geidi ve istihkamlarnda byk zorluklara dmtr. Plev
nede ise muhasara altnda kalan Osman Paa da her ne kadar Ruslara
defalarca galebe alm ise de, Rus ordusu ok byk kuvvetlerle sal
drm ve bizzat mparator [ar] oraya gelmi olduu halde bile, Plev-
ne zerine sevk edilen Rus ordusu be kere pskrtlmtr. Ne
var ki, Rusyann bu taarruzdan vaz gemesi ve mparatorun geri dn
mesi tasavvur olunmayp, bilakis her trl tedbirini alp btn kuvve
tini seferber ederek Plevneyi dreceine dair bu iin erbab kiiler
tarafndan kanaat getirilmiti.
Midhat Paa spanyadan dnd gnden beri Paris ve Lond
rada bulunduu srada, bir aralk kamuoyu Devlet-i Alyeye msait
bir halde grnm ise de, protokolda teklif olunduu gibi Devlet-i
Osmaniye tarafndan Rusyaya bir sefir gnderilerek ne srlen art
larn bir kat daha hafifletilerek deitirilmesi ve meselenin bitirilmesi
mit edilmitir. Ancak bu teklifler kabul edilmeyip red edilmi ve bi-
lahere harp iln zerine yersiz ve kaidesiz icraatlarla zuhura gelen du
rumlardan ngiltere kabinesi zntlerini bildirdii iin, ngilizler ta
rafndan Devlet-i Aliyeye hi bir yardm ve destek midi kalmamt.
Ayrca Franszlarda zaten byle bir istekte bulunmadndan ve Mid
hat Paa ise muharebenin vatan ve millete getirecei ktlk ve fela
ketleri dnerek pek ziyade zdrap ve elem duyduundan, devlet ve
vatan iin kabiliyeti lsnde bir hizmet yapabilmek midiyle Al
manya tarafna gitmeyi dnmtr.
Geri kendisi Avrupa'ya gelii ile beraber devlet idaresinde ge
mi ve bilinen hizmetlerini takdiren ngiltere ve Fransada pek ziyade
(105) General Gurko, 1877-1878 savanda Osmanl Ordusuna taarruz
eden Rus kuvvetlerinin nc generalidir. Sleyman Paa bu kuvvetleri durdura-
maynca Ruslar, Zara ve Filibe Yoluyla Edirneye kadar ilerlemilerdir. Rus ar
sonradan General Gurkoyu Polonya valisi yapmtr.
hrmet ve itabar grd gibi Almanya ve Avusturya tarafndan da iyi
karlanacandan phe yoksa da, srgn hl ve sfatnn [menfilik]
devlet ileri iin resmen yapaca teebbslerine engel olaca cihetle,
bu seyahat niyetini bildirerek, hi olmazsa ge i ci olarak srgn kay
dndan karlarak elinden gelen hizmet ve gayreti gstermek iin bir
mezuniyet-i resmiye verilmesi r icasyla Mabeyn-i Hmyunna bir
telgraf gndererek hemen Viyanaya hareket etmiti. (l06) Yolda iken
Strazburgda Mabeyn Bakatibi imzasyla alnan cevabi telgrafta, g
r ve dncelerinin Viyana sefareti ifresiyle tafsilatl olarak y a z l
mas irade buyurulmutur. Ve bu teklifinin kabul edilmesiyle rahatla
yarak hayrl haberlerin verilmesi iin Viyanaya geliinde Hariciye
Nazr Kont Andrassy ile grtkten sonra imdiki meseleler hakkn
da Avrupa efkr- umumiyesini ve Avusturyann Bosna-Hersek hak-
kndaki grlerim ifreli bir telgrafla Mabeyn-i Hmyuna ve tafsila
tn da mektup ile sadaret makamna bildirmitir.
Midhat Paann ngiltere ve Fransadan kalkp Viyanaya g elme
si, Macaristann Rusya aleyhine kullanlmas ve Lehistandan da bir
manevi destek alnabilmesi hakknda baz kimselerden ald vaadlere
mstenid bulunduuna ve geri Avusturya devleti bulunduu tarafsz
lk konumunu srdrmekte ise de, teden beri fikir ve niyetine koydu
u Bosna-Hersek blgesinin istilas iin sebep ve bahane aramaktayd.
Geri Avusturyadan byk veya kk yardm midi pek yoksa da,
muharebede Ruslarn galibiyeti halinde Bulgaristan ve Srbistann
Osmanl idaresinden kmas ve bir slav milletinin domas halinde
bu e fazla Macaristan'n zararna olacakt ve zaten Macarlar Rus
y a ya kar husumet besliyorlard.
(106) Viyana 'dan ekilen bir telgraf sureti:
Londra'da ikmetim esnasnda btn kudreti cizanemi zellikle devletin
mefaatleri ve hkmetimin an ve erefiyle mtenasip bir sulhun akdi hususun
da altm. Ve bu bbda baz iyi neticeler elde ettiim iin mftehirim. imdi Vi-
yanada bulunduum cihetle ayn ekilde hareket etmek arzusundaym. Teeb
bslerim ve icraatmn tasvibi, bittabi yce padiahmza bildirilmekle ve bu bb
da hazreti padiahnin yce emelleri ve hkmetin takip ettii politikann acizle
rince az ok bilinmesi, vsl emniyeye hadim bulunacandan teblii arzu eder
ve bulunduumuz buhran iinde tevdi olunacak her vazifeyi gcmn yettii l
de yerine getirmeyi kabule mecbur olduumu arz ederim.
225
Bu sebeplerle hazr Rusya ordusunun mparatoru ile beraber Tu-
nann beri tarafnda ve Plevne istihkamlar nnde oyalanmas bir fr
sat saylarak, Macaristan askerinin Eflk toprana girmesiyle, hi o l
mazsa Rus ordusuna yardma gelecek askeri kuvvetler megul edilebi
lir vc Ruslar Tunann beri tarafnda tutunamazlard. Bizim iin pek
byk menfaati mucip olacana binaen Midhat Paa bu konuda daha
nce ald vaad zerine Macaristan ve Lehistan yetkilileriyle gizlice
buluarak bu dnceler erevesinde grmelerde bulunmu ve ha
rekete g e i l me s i iin stanbuldan cevap g e lme sini yirmi gn kadar
beklemi ise de bir cevap gelmemitir. O aralk Ruslar tarafndan Ge
neral Totleben ( 1(171 marifetiyle P l e v n e nin sktrlmasna balanm
olup ondan sonra mitde kesildiinden Midhat Paa byk bir znt
ve keder iinde Nap oli'ye geerek bir mddet orada kalmtr.
Aras pek az vakit geerek P le v n e nin zabt ve Osman Paa ile
askerin esareti haberi g elmesiyle, Ruslarn stanbula kadar yryece
ine herkes inandndan ve ngilizler'in ahval ve niyetleri de e v v e l
den bilindiinden, bu vaziyete gre onlarn ise hareket noktasnn de
imesi de tabii olduundan, Midhat Paa acele olarak N a p o li den kal
kp Londraya gelmitir.
Bundan sonra R u s l a r n stanbula kadar ne ekilde geldiklerinin
ve ngiliz donanmasnn ne suretle boaz geip stanbula girdiinin
ve Ayastefanos Muahedesinin ve cereyan eden sair olaylarn tafsilat
srf tarih ahvalinden olarak, bunlar asrmz kalem erbabnn kaydede
rek, harp safahatn etraflca yazm olduklarndan tafsilat onlara ha
vale edilerek burada yazlmaktan vazgeilmitir.
Harp meselesinin sulha kavuturulmasna dair yaplan Ayastefa
nos Anlamasnn deitirilmesi iin Berlinde bir Kongrenin toplana
cana dair havadisi Londrada haber olmas zerine, bu kongrede g
rlecek hususlarn ounluunu Bulgaristann yeni durumu tekil
(107) Gazi Osman Paay Plevnede sktrmaya alan Rus ordusu
nun kurmay bakan General Totleben idi. Bu general 1855 Krm Savanda Si
vastopol tahkimatn yapan kii olup, Sivastopol savunmas zerine 2 cill kitap
da yazmtr. Aslen istihkam subay idi.
(108) Midhat Paann bu srada Meihata gnderdii mektup ok nemli
olduu iin kitabn sonuna alnmtr. (Bkz.Zeyl No: 19)
edeceinden ve kendisinin bulunduu hal iinde fiilen yapaca fazla
bir ey olmamakla beraber, hi olmazsa vatan iin u srada elinden
gelen bir hizmeti yerine getirmek tesellisi ile Midhat Paa bir Risale
hazrlamtr. Bu Risalede, Tuna vilayetinin corafi durumu, Silistre
Hezargrat, umnu ve Osmanpazar gibi kazalar ahalisinin byk o
unluu slm olduu cihetle bunlarn Bulgaristan snrlar dnda
kalmas lzumunu ve Devlet-i Osmaniyenin kuruluundan beri Os
manlI Sultanlarnn Hristiyan teba hakknda gsterdikleri tolerans ve
byk miktarda yaplan yardmlar ve Rusyann hak ve insaf dnda
yapt muameleler, tafsilatl olarak Risalede anlatlmtr. Anlan Ri
sale umuma bilgi sunmak zere Franszca ve ngilizce bebin adet ka
dar bastrlarak Avrupada datlm ve bir sureti de kongreye gidiin
den evvel ngiliz Kabine Reisi Beconsfielde [zamann ngiliz Bave
kili Benjamin Disraeli] verilmitir.(109)
Midhat Paa Avrupaya uzaklatrlmasndan itibaren bir yl
mddetle her taraf dolap gezmi ve ngilizler tarafndan pek ziyade
ikram ve hrmet grdnden, en sonunda orada ikameti uygun bula
rak kalm ise de, (110ûzun mddet aile ve evladlarndan ayr kald
ndan, sadece onlara kavumak arzusuyla muzdarip olduu ve Aus
tos aynda davetli olduu Dk de Caderlandinin skoyadaki sayfi
yesinde bulunduu srada taraf ahaneden affa mazhar olmutur. (lll)
(109) Bahsedilen bu Risale, daha sonralar nl tarihimiz Ahmet Refik
tarafndan [A.R] rumuzuyla eski Trkeye evrilerek Trkiyenin Mazisi ve istik
bali" ismiyle bastrlarak yaynlanmtr. Hatrata renk katmas ve Midhat Paa
portresine nemli katks olaca dnlerek, anlan bu Risale metni tarafmz
dan yeni harflerle aynen evrilerek kitabn sonuna ilave edilmitir. (Bkz. Trki
ye'nin Mzisi ve istikbali, muharriri Midhat Paa, mtercimi A.R. Kitabhane-i s
lm Askeri, Artin Asaduryan Matbaas, Dersaadet 1326 [1909])
(110) Sultan Abdlhamid efkar umumiyenin Midhat Paa'ya mtemayil
ve mncezib .olduunu ho grmediinden stanbul matbuat vastasyla aley
hinde neriyatta kusur etmiyordu. Bundan haberdr olan Midhat Paa Terifat
Nazr Kamil Beye Kitabn sonundaki 20 numaral mektubu gndermitir.
(AHM.)
(111) Sultan Abdlhamid Midhat Paann Avrupa'da ikametinin uzamas
n istemediinden, lkeye dnmesi iin Terifat Nazr Kamil Bey vastasyla m
arnileyh arasnda cereyan eden muhaberat kitabn ekinde (21-24) numaraya
konulmutur. (AHM.)
Bu konuyla ilgili olarak Mabeyn-i Hmayundan gelip Londra elimiz
Msrs Paa (ll2) eliyle Midhat Paaya tebli edilen telgrafta: M
arnileyhin imdilik aile efradyla beraber Girit adasnda ikmetine
irade buyrularak refah ve istirahat iin aylk ikiyiiz lira maa tahsisi
ve yol masraf olmak zere ayrca bin lira harcrah da ihsan buyurul-
duu... bildirilmi olduu gibi, "ailesinin de zel vapurla Girite gn
derilmek zere olduu ^ ve bunlara da elli bin kuru atiyye-i ah-
ne ihsan buyurulduu anlalmtr. Midhat Paa bu padiah ihsanna
teekkr vazifesini ifa edip, doksanbe senesi evvalinin birinci gn
[28 Eyll 1878 Cumartesi] Hanyaya gelmi ve mteakiben husus va
purla aile efrad da oraya gelmi olmakla, Hanya dnda bir hane te
darik ederek rahat ve huzur iinde ikmet etmekte idi.
Bu aralk Mabeyn-i Hiimyundan bir telgrafnme zuhur edip
kendisinden teminat almak iin taraf ahaneden bir memur gnderil
mek zere olduunu belirtmekte olup, Midhat Paann ise teminat
vermesini gerektirecek bir hali ve huzur ve rahatndan baka bir istei
olmadna gre, bunda bir yanllk var ise de iin hakikati anlala
madndan, bildirilen memurun gelmesini beklemekte iken, biraz
sonra da yani Girite geliinden iki ay getikten sonra, uhdesine Suri
ye Valilii tevcih buyurulmutur.
(112) Msrs Paa (1809-1891): Ondokuzuncu yzylda nemli grev
lerde bulunmu, Rum asll bir Osmanl veziridir. stanbulda dodu ve yabanc
dil bilmesi sebebiyle Hariciye Nezaretinde komiserliklerde ve murahhaslklarda
bulunarak Paris ve Londra Konferanslarnda Osmanl Devletini temsil etti. Uzun
yllar Londra Sefiri olarak grev yapt. Ayn ad tayan oluda kendisi gibi
nemli grevlerde alt ve yine babas gibi Londra Sefirlii yapt. 1907 ylnda
Londrada attan derek ld. (.Kutlu, Sait Paa'nn Hatralar s.342)
(113) Mabeyn Bakatibinin bu bbda iki kta telgraf kitaba zeyi edilmitir.
Altnc Blm
Ai M AT PAA'NI N
sutYi? v: i zA i i r
VAL L KLKK
MDHAT PAA'NIN HATIRALARI 23!
Altnc Blm
MDHAT PAANIN
SURYE VE ZMR
VALLKLER
MDHAT PAANIN
SURYE VALL
Midhat Paa hi bir hizmet ve memuriyet arzusunda olmayp ru
hen ve bedenen yorulmu ve ya da ilerlemi [eyhhat] olduundan
mrnn geri kalan ksmn rahat geirmek zere, bu vazifeden affn
dnm ise de, o vakit Sadaret makamnda bulunan Safvet Paann
husus yazsna gre bu vazife Padiahn isteiyle verilmi olup Padi
ahn iltifat ve ltfuna delil olmak zere husus vapur gnderilmesi de
dikkate alnarak, mazeret gstermenin edep d olaca mlahazasiyle
irade-i seniyyeyi yerine getirerek Suriyeye gitmitir.
Midhat Paann evvelce Tuna ve Badatta sarf ettii mesaisi
lsnde Suriyede almaya cismen ve halen ve maslahaten taham
ml kalmamsa da, vatan ve milletin hayr ve menfaatine almak
ve almasnn eserlerini gstermekten zevk alan bir adamn krk yl
durmadan bu yolda megul olarak kazand alkanlk adeta bir maraz
ve illet haline gelmiti. Bunun deitirilmesi ve hafifletilmesi elinde
olmadndan. Suriye Vilayetinin her trl eserlere kabiliyeti ve ahali
sinin fevkalade istidad ve zekas Midhat Paann yeni heyecan ve
gayretiyle birleerek ve yeniden canlanarak orada da bir takm faydal
eserlere teebbs etmitir.(l l4)
(114) Midhat Paa'nn Suriye Islahatna ve Drz meselesine ait iki m
him layihas ve yazmalar hatratn Zeyl blmnde bulunmaktadr.(Bkz. Zeyl
22,31,32 vd.)
Suriyede birinci derecede zlecek ve hayret edilecek ey, baz
memleketlerde bulunan din ulemsndan baka, ehli slmn umum
olarak cehalette kalm olmas keyfiyeti olup, bunun sebebi de Msr
ve Berril-am taraflarnda bat devletlerinin fdvel-i garbiyenin] poli
tik nazariyeleri ve ticari mnasebet, ve muameleleri arttka, Avrupa
ahalisinin sermayesi ve devletlerinin maddi ve manevi yardmlaryla
her blgede ok sayda mektepler almtr. Bunlar gitgide oalarak
Hristiyan ocuklar bu mekteplerde okumakta [tahsil-i ulm ve f-
nn] ve hatta yalnz Beyrut mektep vc medreselerinde erkek ve kz
olarak on bin kiiden ziyade talebe ve ocuk bulunmaktadr. Sair yer
lerde ve Cebel-Lbnan, Cebel- Diirz [Cebel-Druz] ^ll:^ ve Cebel-Nu-
sayr gibi yerlerde kurulan Fransz, ngiliz ve Amerikan mekteplerinde
buna kyasla pek ok sayda talebenin yeti mesiyle Hristiyanlarn ilim
teknik ve edebiyat sahasndaki tahsil ve muktesabat gnden gne te
rakki etmitir.
Vilayet ahalisinin yzde sekseni slm olduu halde, baz kasa
balarda evvelden kurulmu olan bir rtiye mektebinden baka mektep
ve medrese ve hususiyle kk ocuklar iin doru drst ilk mektep
ler [mekteb-i ibtidaiye] olmayp, ekseri ocuklar ve daha kklere
Kuran c z lerinin ardaki e snaf dkkanlarnda okutturulduu grl
mektedir. Mslman ocuklarn bu durumlar, usul g e re in ce tabii
olarak ilmi tahsilden mahrum kalmalar neticesini dourmaktadr.
Dolaysyla bu durumun dzeltilmesi iin, her eyden ncelikli
olarak, bu konuda Cemiyeti Hayriyye adyla ulemadan ve hayrsever
lerden seilen kiilerden mrekkep bir cemiyet tekil olunduktan s o n
ra. Midhat Paann bizzat gayretiyle herkesten yardm toplanmak su
retiyle ylda belli bir miktar para tahsis ettirilerek metruk ve bo bra
klm olan baz cami ve medreseler ilk mektep olarak kullanlmak ve
her mektepte yzelli ikiyz arasnda ocuk bulunmak vc bunlar tayin
edilen muvazzaf muallimler eliyle yeni usul iizere eitim ve retim
yaplmak [tlim ve tedris] ve be alt yandan sonra mektebe gitme
(115) Cebel-Druz, Cebel-Drz olarak hatratta ad geen blge Drz
(Drz) lerin ounlukta bulunduklar ve yaadklar dalk blgenin addr. im
di bu blgenin byk ksm Lbnan topraklarndadr.
yen ocuklarn velilerine para cezas verilmek zere bir Talimatname
yaplmtr. Masraflar iin ilk defa olarak ahaliden ve baz evkaf gelir
lerinden salanan karln senelik miktar 100. 000 kuruu gemi o l
duundan erkek ve kzlar iin ayr ayr olmak zere ilk sene onbe ka
dar mektep almtr. Bunlardan her birinin yzellier veya ikiyzer
talebesi [kirdi] mevcut olduu gibi, Cemiyeti Hayriyenin himmet ve
yardmlaryla ertesi sene gerek mektep says gerek talebe says o
almtr.
am- e r i f te lesis olunan bu usuln sancak ve kazalara ve sra
syla byk kylere [karye] yaylmasna da teebbs olunmas zerine
Beyrut ahalisinden hayrsever baz kimseler byle bir frsat ve vesile
beklemekte olduklarndan, orada da aralarnda Makasd- Hayriyye
isimli bir cemiyet kurarak Trablus, Sayda ve Akk ahalisi de bunlara
katlmlardr. Hasl btn kazalar bu hususta ve yardm hususunda
birbiriyle rekabet ve yara girmiler ve bylece her kasabada er be
erden sekiz ona kadar yeni mektepler almtr. am mekteplerinden
sonra Beyrut, Trablus ve Sayda mektepleri emsalinden daha ziyade
gelimi, hususiyle Trablusda vatan sever kiilerin okluundan dola
y, orann mektepleri ilk admda sekize km, kz mektebi de dzgn
ekilde kurulduundan buraya Avrupa usul olmak zere sanat eitimi
veren hususi hanm muallimeler getirilerek ve Franszca muallimleri
bulunarak lisan iin de ayrca bir mektep alm ve bu messeseler ile
oras dierlerinden daha ileriye gitmitir.
Evvela Tuna vilayetinde yapld gibi a m da da bir Islahhane
yaplm ise de tertibat ve idare edecek varidat tesis edilen kaidelere
tevl'ik olunamam olduundan az vakitle kapanm olmakla, bu kere
yeniden bir Islahhane tesis edilerek Nizamnamesine gre miislim ve
gayr miislim fakir ve yetimler olmak zere ikiyz kadar ocuk toplan
m ve bunlarn idare masraflar iin uradan buradan ve birtakm e v
kaf ve medrese varidatndan ve yardm akesinden senevi 2. 000 lira
kadar irat tedarik edilmi ve ocuklarn talim ve terbiyesi ii sanat ve
sanayii konusunda tedrisat usul ve sair hususlar benzerleri gibi tan
zim klnmtr.
Trablus-am memleketi Suriye'nin en gzel memleketlerinden
birisi olup, ahalisi de gayret ve hamiyyet sahibidir. Bununla birlikte
234 MDHAT PAANIN HATIRALAR!
Badat demiryolu iin Akdeniz sahilinde yol balangc olmaya muva
fk ve mnasip Trablusdan baka bir nokta da yoktur. Dol a y s y la bu
rasnn bayndrl ve ehemmiyeti her surette dikkate deer bulunmu
ve Suriyenin e v v el ce Fransz kumpanyas marifetiyle yaplan Beyrut
Caddesinden baka hi bir cihetinde araba ilemeye elverili yolu bu
lunmamaktayd. Midhat Paa ncelikle amdan Halep Caddesi ze
rinde Ktifeye kadar sekiz saatlik bir ose yolunun Tuna vilayetinde
tutulan usl zerine ve ahali e li y l e inaasna balanm olduu gibi,
Trablusun da kalknmasn salamak ve ticaretini kolaylatrmak iin
oradan Humusa kadar yirmi saatlik yolun kezalik ayn usle gre ya
pmna balanm ve sene sonunda hepsi tamamlanmtr. Yolun al
iin Midhat Paa Hamaya ve oradan Humus yoluyla Trablusa kendi
arabasyla gitmi ve ondan sonra noksanlan bitirilerek o tarafta da bir
araba caddesi vcuda gelmitir. Sayda kasabasndan da a m da niha
yet bulmak zere bir o s e y o l a daha balanarak Sayda c ihetinden
epeyce yerleri ina olunmutur.
Trablus kasabas sahilden eyrek mesafe ierde olup, deniz
ticareti ile megul olan ahalinin bir ksm deniz kysnda Mine denilen
baka bir kasaba grnmndeki mahalde oturmakta iseler de tccar
dan bir takmnn mesken ve haneleri Trablus iinde ve hiikmet bina
s, ar, camiler, mektepler ve sair marata mteallik eylerin hepsi
oradadr. Kasaba ile iskele arasnda muamelat ve gidi'geliler hi ek
sik olmadndan drt kilometre uzaklkta olan bu mesafe zerinde bir
tramvay hatt yaplrsa iskeleden kasabaya, kasabadan iskeleye insan
ve eya nakliyesi kolaylaacakt. Evvelce Badat-K/miye arasnda
ina edilen tramvay hatt gibi hem memleket halk, hem de yolu yapa
cak irket faydalanacandan bunun btn lzumlu maliyet masraflar
nn 200. 000 franka kaca hesaplanm olmakla, Midhat Paa bizzat
Trablusta olduu halde beher hissesi yz frank olmak zere ikibi
hisse alp cmlesi ahaliden ve saireden gelen taliplilerine az. zaman
da satlarak paras toplanm ve irketin kurulmasyla ilgili lzumlu
msaade alnmtr. Tramvayn raylar ve arabalar ve malzemeleri de
ngilt ereden getirtilerek yerlerine konulmu ve memurlar ve sair
malzemeleri yaplp tanzim klnarak, hasl irketin tesis ve tekilin
den bir sene gemeden mezkr yol btn levazmyla tekmil olup i
letmeye alm ve gnlk haslatna kyasen ve faydalar anlaldn
dan hisselerin kymeti derhal yzde yirmiye kadar ykselmitir.
ehir ve kasaba dahilindeki sokaklarn geniletilmesi ve dzen
lenmesi, belediye dairelerine ait ilerden ise de, bizim memleketteki
belediyelerin durumlar, vazife ve salhiyetleri itibaryla istenilen s e
v i y ey e varamad iin, valinin bizzat gr ve yardm olmadka bir
eyin yaplmas kabil olmamaktadr. am- e r i f t e Byiikar iinde
yanm olan ve birka yz dkkandan terekkp eden Buzriye (ll6)
ars amn en kymetli yerlerinden olduu halde dkkan sahipleri
dkkanlarm yine eskisi gibi ina etmek iin srar ettiklerinden, Mid
hat Paa bu ile bizzat alakadar olup nezaret ederek ve sahiplerinin r
zasna baklmadan, yangn mahallinden dz bir hat zere cadde bra
kldktan sonra, iki taralna sahiplerince krgir dkkanlar yaplmakla,
dzgn ve muntazam bir ar ortaya km olduundan bu gzel d
zenleme neticesi olarak oradaki mlklerin kymeti de drt kat arta
rak fayda ve gzelliini herkes rp anlamtr.
Fakat arnn iinde ve t ortasnda bir ksm byle iyi ve dz
gn bir ekilde ve grnte olduu halde, iki ucunda, yani banda ve
sonundaki sokaklarn gayet dar ve girintili kntl kalmas uygun ve
mnasip olmadndan ve burasnn pek ilek bir cadde bulunmas s e
bebiyle, amn mehur olan Derviiye caddesinden Buzriyye ars
i s t ikame t iyle t Bb- Tumaya kadar drt kilometre me saf ed e ve
dmdz bir cadde almak zere plan izilerek ie balanm vc cad
denin Derviiye ynndeki ksmna raslayan hamam, han ve dkkan
gibi emlk ve ire, belediye adna istimlak edilerek [bilmiibayaa- ha
dim) ykldktan sonra alan sokan iki yanma krgir dkkanlar ina
sna balanmtr. Bu suretle Derviiye Caddesinden Buzriyye ar-
s nn teki ucuna kadar dz ve kestirme bir cadde alarak ondan t e
sinin yani Bb- Tuma [Toma]'ya kadar olan parselin dzenlenmesi
de. berideki ksmn tamamlanmasna braklm vc Beyrut kasabasnda
alan Res-i Beyrut Caddesi de, Midhal Paa'nn eserleri arasnda bu
lunmutur.
(116) Buzriye ars, ounlukla baharat ve aktariye mallarnn satld
o devrin nl bir ars olmaldr.
Midhat Paann Suriyede brakt eserlerden bir dieri de, Ak-
ka Kalesi zindan denilen hapishanenin ortadan kaldrlmasdr. Bu ha
pishane, dayankl ve mazbutiyetiyle tannan Akk Kalesi iinde oldu
undan, erbab- crm ve cinayet ileyenler iin merkez hapishanesi
olarak seilen yerlerden birisi olduundan Suriye, Halep, zmir, Adana
ve Konya vilayetlerinden ve Adalar ve stanbuldan oraya gnderilen
mahkumlarn ard arkas kesilmezdi. Buna ramen mevcudun says
drtyz kiiyi gemeyip, salam km olanlar da pek nadir grlr
d. Bunun sebebi ise, mezkr hapishane Kale bedenleri altnda ve ru
tubet iinde, havas ve olmayan ve zindan denilen mahal Cezzar
Ahmet Paa zamannda sulular telef etmek iin yaplm olup, her
naslsa umum hapishane olarak seilmi bir yerdi. Buradaki mahkum
larn bu ekilde lmelerine raz olmak hem insanla hem de adalete
smadndan ve Trablus kazas dndaki Trablus Kalesinin yksek
ve havadar bir yerde, binas salam ve mazbut olmas sebebiyle yz
kuru kadar para harcanarak umum bir hapishane olarak kullanlmas
mmkn olduundan bu konu zerinde alma yaplmtr. Midhat
Paa bunu muvafk bularak Bb- Alye bildirmi ve verilen izin ze
rine bu kale yeniden dzenlenerek Akk zindanndaki mahkumlarn
hepsi buraya tanmtr. Bylece mahpuslar lmden kurtarlm ve
amdaki hapishane de Akk hapishanesinden sonraki ikinci uygun
suz bir halde olmas dolaysyla, o da kaldrlarak am Kalesi iinde
yaplan yeni mahalle tanmtr.
Bu ilerin arasnda Mabeyn-i Hmayundan Midhat Paaya u
mealde bir telgraf gelmitir.(ll7) Msrdan ayrlarak Avrupaya gitmi
olan eski Hidiv smail Paa, olunu stanbula gnderip ailesiyle stan
bulda ikamet iin izin istemi ise de, anlan kiinin bu hareketi fesat
karma niyetine yorumlanarak, Padiahn huzurunda toplanan umum
bir mecliste bu istek oy birlii ile reddedilmi ve bu karar kayfiyetinin
bir kere de sadaretten azledilmi devlet vkelsndan sorulmas meclis
karar olduundan, Midhat Paann da bu konudaki dncelerini bil
dirmesi irade buyurulmu ve meclis karar dnda ayrca bir diyecei
varsa, mhrl katla cevap verilmesi de ayrca ilave olunmutur.
(117) ibu telgraf metni kitabn zeyl blmndedir. No: 24
Buna verilecek cevapta padiahn fikrine uygun dmek iin
mezkr meclis kararnn isabetini tasdik etmek kolay ise de, smail Pa
a Saray- Hmyundan sadr olan bu emre tereddtsz uyarak he
men Msrdan km, harem ve cariyeleri ile birlikte talyaya git
mitir. Halbuki slmda kadn ksmnn usul ve merasim-i diniyesini
koruyarak Avrupada kalp yaamas imkansz olup, smail Paaya is
nat olunan fesat karma keyfiyeti ise bir zan ve pheden ibarettir.
u halde marnileyhin Avrupada ikmeti tercih etmesi Zat- aha-
neye dil uzatmay celp ve davet edeceinden phe olmayp Midhat
Paa eski karakteri vehile doru ilere taraftar olan fikre uyarak yaz
d cevapta, yukardaki beyanlarna ilaveten unlar da belirtmitir:
smail Paann bilfarz Zt- ahanenin arzu ve isteine kar
kt bir fikir ve niyeti dnlm olsa bile, devletin kuvvet ve kudre
tine gre buna meydan verilmemek ve her surette gz altnda bulundu
rulmak mmkn iken, varlndan ekinmek acze yorumlanr ve bu ise
Zat- ahanenin anna yakmaz. Midhat Paann bu cevab nasl ve
ne derece iyi niyetle yazlm ve ne derece doru olduu belli iken,
ileri srd fikrin muhalif olmas nedeniyle Padiahn ibirarn st
ne ekmi ve hakknda baz pheleri davet etmitir.
Her ne ise Midhat Paa Suriyede bir taraftan vilayet ileriyle bir
taraftan da imar ve kalknma ile ilgili tesisler ve dzenlemelerle me
gul olduu halde stanbulda da bir takm tebeddlat ve inklplar
meydana gelip Mahmut Celalettin Paa stanbuldan [tebid] uzakla
trlmak uruna Trablusgarp valisi olmu ve Byk Rt Paa Mani
saya, eski eyhlislm Haan Efendi Hicaza nefyedilmitr. Kazas
kerlerden Kasm Molla Ktahya, Emin Efendi Konya ve Haan Efen-
dizde Haydar Molla Atina ve Seyfettin Efendi de Halep ve irvaniz-
de Ahmet Efendi Diyarbakr Niyabetleriyle uzaklatrlmlar ve eski
eyhlislm Hayrullah Efendi Haremi erif Meihat memuriyetiyle
Medineye gnderilmilerdir. Bunlardan ikinci ve nc derecedeki
ricalden ve asker mirlerden ve memurlardan bir takm zevt da ura
ya buraya uzaklatrlmlardr.
Meclis-i Mebusan ise daha nce kesin ekilde datldndan
Kanun-u Esasinin yrrlkten kaldrlmasnn [lav] iaretleri grl
meye balamt. Bu icraat ve inklplardan Midhat Paa hakknda da
kt nazarlar sezilmi olmakla beraber, Midhat Paa'nn yl nce
stanbuldan karlm olmas ve Avrupada seyahatmddetinde ken
disinin devlet ve memleketi hakknda gayret ve hizmetten baka kim
seye dil uzatmas gibi bir hali duyulmam ve en sonunda Zt- ah-
nenin ihsan buyurduu teminat ve iltifatlara msteniden kalkp dn
m olduundan bu hususta hi bir kt zan ve pheye mahal yoktu.
Lkin bununla birlikte bir ok vkelnn eskiden beri en byk ve
kuvvetli hasn olan Mahmut Nedim Paann kt fiil ve hareketlerini
btnoclnya bilirken, Zt- ahnenin iradesiyle gazeteci Ahmet
Midhat Efendiye yazdrlp yaynlanan ss-i nklp adl Risalede de,
bir takm benzer iddialar saylm ve iln edilmitir. Mahmut Nedim
Paa Midilli adasnda bulunduu halde, u srada zel memur gnderi
lerek stanbula celp ve davet olunup Dahiliye Nezaretine ve Midhat
Paann aleyhine alan Cevdet Paa da Adliye Nezaretine tayin
olunmulardr. Yine Midhat Paann Tuna vilayetinde iken Rusuk
Niyabetinden azil ve tard ettii Srri Efendi Cevdet Paaya muavin
olmak zere stinaf Mahkemesi riyasetine getirilmi ve yine bu takm
dan Deli Nusret Paa da Saray- Hmyuna yaknlaarak itibar bul
mutur. Velhasl Midhat Paann yakndan ve uzaktan hasmlar her
kim ise ou bu grupta yer almakla, dikkat ve basiret sahibi kimseler
bunlarn falna [zyie-i kef] ve hesaplarna bakarak trl neticeler
karmlard.
Yukarda hikaye olunduu gibi, evvelce esham- umumiye faiz
leri hakknda verilen kararlar, bilhassa Mahmut Nedim Paann kt
lklerinden olduu halde, bu defa marnileyh stanbula gelir gel
mez bu ie o vakit vkeldan bulunan ztlar da ortak etmek ve en zi
yade Midhat Paay kendisine erik-i thmet [su orta] gstermek
iin, bu karara dair hepsinin mhryle hazrlanm mazbatay ve dier
evrak Bb- lden alp Midhat Efendinin gazetesinde yaynlatarak
iln elmi ise de. i bu mazbatada olmayp asl meselenin ruhu Mah
mul Paann o vakit Mabeyn-i Hmyuna takdim etmi olduu tak
rirdedir. Zira bu ie yabanc devlet sefirlerinin rzasyla karar verildii
yalann yazp, bu yalan szle hem Vkely hem de Padiah aldatt
kesin olarak ortadadr. Anlan mezkr [takrir] ise. naslsa ne kendisi ve
239
ne de gazeteci tarafndan farkedilmeyerek dier evrakla birlikte aynen
baslp neredilmitir.
Bundan dolay Mahmut Nedim Paa bu ite kendisine su orta
[erik-i thmet] ararken, o maksad hasl olmadndan baka byk
bir yalan irtikp ettiini de yine kendi eliyle ispat etmi ve iin ne ol
duunu bilmeyenler de hakikati bu defa laykyla anlam oldular. Bi
naenaleyh bu gazete ilan ile Mahmut Paann aleyhine mazarrattan
baka bir eser ve netice domam ise de, bu teebbs ve tutumlar ve
muamelelerine nazaran marnileyhin mansb- cedide kuvvetiyle
Midhat Paa hakkndaki niyeti de meydana kmtr. Bizim memleke
te mahsus adetlerden olduu zere, bir memurun ahs ve kiilii aley
hinde icray garez iin o memurun idaresine verilmi olan devlet ve
memleketin feda olunmas pek kolaydr. Mahmut Paa ise Dahiliye
Nezareti mnasebetiyle btn vilayetlere merc olduundan, vilayet
ileri hakknda da ortaya kard mkilatlar ile kt niyet ve fikirle
rinin eserleri grnmeye balam ve Midhat Paa aleyhinde olan ve
bulunmaya gayret edilen cemiyet yeleri dahi Nedim Paann fikirle
rine uyarak Midhat Paa aleyhinde trl irkefler [ercfeler] yaym
lardr.
Lkin Midhat Paa yldr stanbulda olmadndan evvelce
belirtildii gibi, diktatr olacakm veya cumhuriyet kuracakm
gibi lakrdlar da geerliliini yitirdiinden, bu defa da Suriyeyi zabt
edecekmi veya ayrca bir hkmet-i mstakile kuracakm gibi ir-
kefin irkefi dedikodular [ercfeler] karmlardr. O sralar Vilayet
Mektupusu Bah Beyin Islahhne iin bina kapsnn zerine yazdr
d tarihin ibaresinde, Midhat Paaya dve ve hidiv tabir edil
mi olduundan, bundan Midhat Paa'nn hidivlik niyeti ve istikll-i
hkmet arzusunda olduu hayal edilmitir. Bu husus, stanbulda iln
ve yi olduu gibi baka yabanc gazetecilere de yazdrlmtr. Fran-
szlar ise hidiv kelimesinin asaf ve dver gibi vezirlerin lakab ol
duunu bilmeyerek Msr Valisi hakknda kullanld cihetle bir h
kmet-i mmtaze veya mahsusann zel ismi zannederek Islahhane
kaps zerine yazlan tarih de Midhat Paann bir ilan- resmisi kabul
edilerek veya yle anlatlm olduundan, gazetelerde gln bir e
kilde yazlm ve iin asl anlalncaya kadar Avrupada dahi epeyce
kimseye merak konusu olmutu.
O sralar am tiyatrolarndan birinde memur ve halktan bazlar
nn, amda tiyatro ve memleket bahesi gibi gezinti yerleri alma
sndan dolay, aralarnda memnuniyet ve teekkr ifadesi olarak ya
asn Midhat Paa dediklerini orada bulunan ve sarho haldeki bir as
ker mlazm iitip, yaasn tbiri padiaha mahsustur diyerek ve
kl ekerek bunlar syleyenleri dvmesi zerine, polis tarafndan
yakalanp klaya teslim olunmu ve zaten kendisinin baka ynden de
kabahati bulunduundan hepsedilmi olduu cihetle, aras iki gn
gemeden stanbuldan telgrafla gelen emirde mlazimin hapsinden
dolay mir Ahmet Eyp Paa tevbih ve tekdir olunmakla beraber,
mlzm mkfat olarak stanbula istenilmitir.
Bu gibi eyler her ne kadar basit eyler gibi grnmekte ise de,
buna benzer durumlarn birbirini takip etmesi ve Midhat Paann ha
reketlerine nezaret iin bir ok hafiye memurlar gnderilmesi ve bir
aralk hapishanede bakr kaptan zehir alm peynir yemesiyle hemen
ld belirlenen bir hrsz erkein nasl katledildiini tahkik baha
nesiyle Cevdet Paann Midhat Paa hakknda baz yakksz mu-
amelere girimesi, stanbulda iitilen kt niyet ve dncelerin varl
na iaret eden hallerden olduu iin, Midhat Paada znt yarat
mt.
Bu znt iinde Franszlar tarafndan da bir takm zorluklar or
taya karlp yleki Cebel-Ltibnan iin evvelce verilen imtiyaz esna
snda, Franszlarn iltimasyla Cebele yllk iane olarak am gmrk
lerinden muvakkaten tahsis olunmu 25.000 lirann devaml olarak ve
rilmesi hi bir hak ve mecburiyete dayanmadndan, Midhat Paann
ilk sadaretinde bu akeyi kesmesi Franszlarn houna gitmemiti. Bu
sefer de Midhat Paa vali olarak Suriyeye gelip yollar ve mektepler
gibi terakkiyata dair eylere girimesi, Franszlarn malm olan Suriye
politikalarna uymam ve bir aralk Cebel Mutasarrf Rstem Paa
stanbula gidip gelerek, verdii havadisle Midhal Paann Cebeldeki
dzen ve intizam bozmaya alt yolunda haberler yaymt. Bu ha
berler de Franszlarn fikirlerini karnm olduu gibi, Cebele yllk
yardm olarak verildii halde evvelce kesilmi olan akenin devlet ta
241
rafndan tekrar ve Suriye emvalinden denmesi havale buyurulmu ise
de, mal mzayaka yznden demesi geciktii iin Cebel ilerinin
aksamas dolaysyla garez niyetine tefsir olunmutur.
Cebel-Lbnan iinde Havass- Hmyun adyla mr araziden
krk elli bin lira kymetinde bir takm arazi ve zeytinlik olup, bunlar
vaktiyle Cebel nizamlar dnda ve devlet idaresinde braklm iken,
aranp sorulmayarak kald ve yllk kira bedeli olan 4.000 lirann ne
reye harcand bilinmediinden, hzinenin ihtiyac halinde bunun
aranmas ve hazr olan mterilerine satlmas evvelce Midhat Paa ta
rafndan Bb- lye hatrlatlmt. Bu hatrlatma devlet yararna bir
hizmet saylarak icabna teebbs olunacak yerde, Cebel idaresine
Midhat Paann bir garez ve husmeti eklinde yorumlanp Sefarete
de haber verilmiti. Franszlarn korumak istedikleri Kuds- erif
bandrasn tayan baz gemiler hakknda Beyrut liman reisinin stan
buldan ald emir zerine anlamalara aykr olarak icra ettii bir ha
reketten Midhat Paann kesinlikle haberi ve bilgisi olmad halde,
Sefaret tarafndan Bb- lye yaplan ikayete cevaben, bu konuyu
Midhat Paann kasd ve garezine binaen icra eyledii bildirilmitir.
Franszlar tarafndan himaye edilen birinin hzineden 100.000 kurua
satn ald harap bir ky arazisinden dolay ikame eyledii dava ze
rine Cevdet Paa Suriye valisi iken, mddei hakl bulunarak elindeki
arazi kendisinde brakldktan sonra, Nablusda 10.000 liradan fazla
deeri olan ve ou sahipleri uhdesinde bulunan geni bir arazinin bu
adama verilmesi kararlatrlm ise de bu karara Midhat Paa kar
km ve bu konuda Sefaretin ikayeti zerine verilen cevapta, Mid
hat Paaya emredildii halde yapmad beyan edilerek zr dilen-
mitir. Bu gibi sebeplerin birikmesiyle Franszlar Midhat Paaya ta
mamyla infaal duyup kzarak, aleyhindeki btn szleri sylemeye
balamlar ve bylece bir ikayet de o taraftan elde edilmitir.
Artk dahili ve harici bu kadar bedbahta saldrlar zerine da
yanmak ve durmak mmkn olmayacadan Midhat Paa mecburi ola
rak doruca Saray- Hmyuna takdim eyledii istifasnda, yallk
nedeniyle ifay memuriyete mecali kalmadndan, bir tarafa ekilip
bakiye mrn ailesiyle huzur iinde geirmek istemesine msade
buyrulmasn rica etmiti. Buna cevaben Mabeyn Bakatibi Ali Fuat
242
Bey imzasyla gelen telgrafta, imdiye kadar kazanlan bilgi ve tec
rbe ile tam devlet ve millete hizmet edecek bir ya ve iktidarda iken
terk-i hizmet ve memuriyet emeniz nezcl-i ahnede kata layk ve m
nasip grlmediinden dolay eskisi gibi devam etmeniz irade-i seniy-
ye muktezasdr deniliyordu. Ayrca Hazreti Padiahnin bir ok ilti
fat ve taltifatlar da ilave klnmtr. (|I8)
Lkin Midhat Paa aleyhinde her taraftan vukua gelen hcumla
rn ard aras kesilmeden devam ettii gibi, bir aralk ngiltere elisi
Msy Layardn seyahat iin Suriyeye gelmesi de hem stanbulda
yaylan irkeflerin oalmasn hem de politik nfuz ve rekabet dola
ysyla Franszlarn bir kat daha phesini ekmi olduundan ve Mid
hal Paada istifasn tekrarlamaya mecbur kalm ise de, o aralk mey
dana gelen Drz gailesi, bunu geriye brakmtr.
Bu gailenin meydana geli sebepleri unlardr ki, Cebel-Drzde
[Cebel-Druz] Havran denilen yerde yerlemi olan Drz taifesinden
baz kiiler Havran kylerinden Basrelhariri kyne saldrarak, ahali
sinden baz fellahlar ldrmlerdir. Hkmete den vazife gerei,
katliamda bulunan ahslarn yakalanarak hkmete teslim edilmesi,
Cebel ileri gelenlerinden istenilmi ve bu emrin yerine gelmesi iin
Havrandaki askere de emir verilmitir. Havran denilen blgenin ara
zisi verimli ve mahslleri de l'eyz ve bereketli olduundan, mehur ve
(118) Kitabn zeyl (ek) blmnde bulunan telgraf ve yazmalardan an
laldna gre Midhat Paa istifasn ayn gn hem Mabeyne hem de Bave-
kalete gndermitir. Bu konuda zellikle Sarayla byk bir yazma trafii ol
mutur. Sultan Abdlhamid, Paann hi bir mazeretini uygun bulmayarak istifa
sn kabul etmemektedir. Bu yazmalarda Abdlhamid ile Paa arasnda adeta
bir sinir harbi olmutur. Abdlhamid her trl hogr ve iltifat ile Midhat Pa-
ann gnln almakta ve yumuatmakta baarl olmutur. uras bir gerek ki,
Midhat Paa sezgilerinde hakldr. Saray ise ona olan gvensizliini ve ilerdeki
plann gizlemektedir. Midhat Paa hakkndaki gizji dolab sezinlemekte, ancak
iin Yldz mahkemesine kadar gideceini tahmin edememektedir. Saray ise,
Avrupadan getirip kafese koyduu kuun kamasn istememektedir. Nihayet
Paa, bundan sonra Aydn valilii ile izmire tayin edilecek ve burada tevkif edile
rek muhakeme iin stanbula getirilecektir, istifa ile ilgili mektuplar iin baknz:
Zeyl 25,26 ve dierleri.
MDHAT PAANIN HATIRALAR)
243
mamur seksen kadar kyden ibaret bir nahiye olduu halde, yirmi ka
dar kynn ahalisini Cebel Drzileri birer ikier basarak, fellahlar
karp ele geirmilerdi. bu Basrelhariri ky baskn da bu sebebe
dayanmakta olup, bu basknlar Cebelin ileri gelen reislerinin isteiyle
yapld iin, hkmetten gnderilen emirleri yerine getirmedikleri
gibi, gnderilen nizamiye askerlerine ve zabtiyeye kar koyuyorlard.
Bu konular ise, btn millet ve dinlerde ve her memlekette dikkat
edilmesi lazm gelen hukuki ve kanuni ilerden olduu halde, Dr
zilerin kar koymas zerine bunlarn aranlmadan braklmas byk
mahzurlar douracandan ve katillerin zorla yakalanmas mecburiyeti
doduundan, amdan bir ka tabur daha asker gnderilmi ve buna
kar Drziler de savunmaya hazrlanm olduklarndan, tabii ve zaru
ri olarak i ehemmiyet kazanmtr.
Drz kavmi, ecaatta mehur bir tayfa olup, bunlarn bir ksm
Cebel-Lbnanda ve bir ksm da am dahilinde bulunan baz kaza ve
kylerde yaad gibi, bir ou da zikrolunan Cebel-Diirz civarnda
drlar. Geri Cebel-Lbnan ve sair yerlerdeki Drzler, bulunduklar
mahallin usulne ve vergilerine riayet etmekte iseler de, Cebel
Drzde yaayanlar on bin nfustan ziyade olup, yerleri de bir taraftan
l ve bir taraftan da arazisinin sarp ve dalk olmasyla mehur ve
maruf olan Laca blgesiyle evrilmitir. Bunlara istinaden teden beri
hkmet emrine de kar geldiklerinden, evvelce Suriyenin Msr ida
resinde bulunduu esnada zerlerine sevkedilen askeri kuvvete, Drz-
lerin Laca ahalisiyle birleerek galebe aldklar ve sonradan Kbrsl
Mehmet Paann amdan bir frka asker ile bizzat bunlarn zerleri
ne yrdnde onun da baarszla urayarak ne surette geri dn
d malm ve mehurdur.
Yukarda belirtildii zere bu defa meydana gelen hadise ilk defa
adi bir cinayet iiyle balam ve sonra Drzlerin topluca direnie
gemeleri zerine ve bir yandan Ferik Cemil Paa kumandasyla bir
den fazla tabur gnderilerek orada bir l'rka-i askeriye meydana gelmi
olduundan, u halde mesele srf askeri bir i olarak am'daki Ordu
Mirinin ii ise de, onun gitmesine msaade edilmeyerek, btn so
rumluluk Midhat Paaya kalm olduundan, Midhat Paann ma
244
lubiyetini arzu edenler eski vakalar delaletiyle bu konunun kt neti
celenmesini bekleyerek memnun olmular idi.
Fransa ve ngiltere devletlerinin Suriye hakknda birbirleriyle
rekabetle tezyid-i nfz iin teden beri iltizam ettikleri efkar ve poli
tikalar eserinden olmak zere Fransa devleti marn denilen katolik
taifesini himaye ettii gibi ngiltere devleti de Drzlere sahip karak
kol kanat germilerdir. Bu defa Dzler zerine yaplacak teebbsler
aleyhinde olarak ngiltere elisi ikayet ve davaya kyam ile Mabeyn-i
Hmyun ve Bb- lyi iz ve tazyik eylemi olmasyla her gn
Mabeyn-i Hmyun ve Bb- lden gelen emirler bu iin bir an nce
yattrlmas ve bunun iin gerekiyorsa bizzat mahalline gidilmesi y
nndeydi. am ve Beyruttaki ngiliz konsoloslar da silaha bavurul
mamas iin ayrca tazyikte bulunuyorlard. Drzler ise btn bunlar
iitip grerek bir kat daha mardklarndan, i bu noktaya gelmiken
bir araya toplanm siler hakknda silah kullanmaktan baka her ne
yaplsa hem devletin haysiyeti zedelenecek ve hem de bir takm kt
etkiler brakacndan da phe olmad meydandayd. Askere kar
gelen silerin vurulmas iin Midhat Paa tarafndan kumandan paaya
emir verilmesiyle, meydana gelen atmada Drzler altyz kadar l
vererek bozguna uramlar ve bunun zerine reisleri aman dileyerek,
katillerden drdn de birlikte alp ama getirmi ve btn emirlere
uyacan da taahht etmitir. Bylece Allahn inayetiyle meseleye
son verilmi ve vuku bulan muvaffakiyet geni olarak Mabeyn-i H
mayun ile Bb- lye tafsilatyla arz ve iar klnmtr.(l l9)
bu galebe ve muzafferiyet zerine Cebel-Druzun idaresi iin
Cebel-Lbnan Diirz ileri gelenlerinden Sait Bey Telhuk kaymakaml
na tayin olunarak, eriye ve zaptiye ileri iin memurlar bile seilip
gnderilmi olduu gibi CebePin inzibat- daimiyesi iin orada bir
kla yaplarak ve Laca ierisinden bir de ose yolu alarak vergi ve
ar varidatnn dzenlenmesi gibi tedbirlere balanma sras gelmise
de, Midhat Paa aleyhindeki maddi ve manevi saldrlarn arkas kesil
(119) Bu konuda Midhat Paa ile Saray ve Sadaret arasnda teati edilen
yazmalar Zeyl blmnde verilmitir. No: 39 vd.
meden devam ediyordu. Meselenin bu suretle iyi neticelenmesine
memnun olmak lazm gelirken, Midhat Paann yazd telgraflara s
tanbuldan hi bir cevap gelmemi ve Drzlerin yenilmesi haberi da
ha stanbula ulamadan nce, Midhat Efendinin kard Terc-
man- Hakikat gazetesinde; Midhat Paa Drzler aleyhine asker
gnderilmesiyle devlete sebepsiz gaile aldndan ve bununla baa
kamyacan kendisi de anlayp istifa etmi ise de istifas kabul
olunmad... gibi kt niyetli fikirlerin ortaya konmas karsnda, ar
tk bunlara kar koymak ve almak insan gcn at cihetle,
Midhat Paa evvelce verdii istifasn tekrar eylemiti.
Buna cevaben yine Mabeyn-i Hmyundan gelen telgrafname-i
liyede, Padiahn ltf ve merhameti gereince Midhat Paa hakkn-
daki gzel tevvecchlerinden bahisle, kendisinin bu suretle istifada s
rar evvelce Girit adasnda iken baz tebligat iin tarafna gnderilmesi
vaad edilen memurun henz gnderilememi olmasndan ileri geldii
ne ve bu suretle evvelce gnderilmesi tasarlanan zt ise imdi baka
bir tarafta grevli olmasyla mevcut olmadndan, kendine bildirile
cek irade-i seniyye tevdii olunmak zere kendisi tarafndan gvenilir
bir kiinin Mabeyn-i Hmyuna gnderilmesinin Padiahn iradesi
olduu bildirilmitir. Halbuki istifaya zorlayan sebepler belli olup, iki
yl evvel vaad olunan memurun henz gelmemesinden znt duyarak
grevi terk etmek hatra bile gelmemi ise de, Madem ki. bu ekilde
emir ve irade buyurulmutur. buna uyularak Beyrut Mutasarrf Raif
Efendi(l2<>>seilip gnderilmitir.(I2I)
Raif Efendinin stanbula varnn ardndan resmi ve gayr res
mi alnan haberlere gre, Midhat Paa'ya baz tebligat iin yveran-
Padihiden 6. Ordu eski Miri Hseyin Fevzi Paa'nn am'a gn
derildii anlalm ve aras bir hafta geerek Midhat Paa'nn stan
buldaki baz dostlarndan gizlice ald mektuplarda yle deniliyor
du: Kendisinin her ne kadar ordu miri Ahmet Eyp Paa ile aras
bozuk ise de, aralarndaki geimsizlik zahiri olup hakikatle ikisi de
mttefik olduundan ve Midhat Paa ise hemen isyan etmek zere bu
(120) ra-y Devlet reisi Raif Paadr.
(121) Teati olunan muhabere evrak Zeyl blmndedir.
246
lunduundan bahisle baz bedhahlarn [alaklar] ortaya kard fesat
lar zerine gayet hfi ve mahremane bir tedbir ile Hseyin Fevzi Pa
a mn gnderildii ve ilk olarak CebelMutasarrf Rstem Paa ile bu
luup oralardaki tahkikatn yaptktan sonra ama gelince de Ahmet
Eyp Paann azli ve yerine Hseyin Paann nasbi ile askeri kuvvet
ele alnacak, sonra Midhat Paa kolayca ortadan kaldrlacakm. Bu
szler akl ve hayale gelir eyler olmadndan'irkeflik gzyle bakl
m ve vaka Hseyin Paann Beyruta gelii zerine Rstem Paay
bulmak iin t Deyr-el Kamere kadar gitmesi ve orada ve Beyrut'ta
baz askeri tedbirlerle uramas stanbuldan verilen habere uymu
ise de, buna inanmak deil, phee t mek bile ayp olduundan Midhat
Paa tarafndan nem verilmemiti.
Hseyin Paa a m a geliinin ertesi gn Midhal Paaya g e le
rek, taraf- ahneden gnderilen yksek selam tebliden sonra, ken
disinden kuvvetli teminat alnmasna dair sdr buyurulan irade-i se-
niyyeyi tafsilen beyan ve ifade ile memuriyetinin bundan ibaret oldu
unu da ilave etmitir. Midhat Paa bir mddet hayret ve teessften
sonra, Padiahm cls gnnden u ana kadar geen ahval ve hadise
leri ksaca hikaye ile bunlarn iinde teminat verilmesine muhta olan
efkar, hl ve tavrlar ne ise bildirilmesi lazm geleceini sylemitir.
Bunun zerine Hseyin Paa cevabnda, Suriye vilayetinin bir hiik-
met-i mmlaze haline getirilmesine dair yaylan havadisleri teyid eden
baz eylerden ve Msy Layardn seyahatnda gereinden fazla g s
terilen ihtiramattan ve Cebel-Liibnan'n gya Suriye ile birletirilme
sine dair rivayet ve teebbslerden sz amak islemi ise de. Midhat
Paadan leminal istenmesinin bunlardan daha ok zaman nce kendisi
Avrupa'da ve sonra Giritle iken ortaya kmasna, halbuki u szlerin
Suriyeye geldikten sonra ortaya ktna ve bunlarn asl fasl olma
yan bir takm hayal ve isnatlardan ibaret olmasyla, erbab- insaf naza
rnda hi bir hkm olmadna nazaran marnileyhin hakikaten
memuriyeti nedir ve bu teklifin hangi maksada mstenit olduu anla-
lamayarak o gnk konuma bu derecede kalmt.
Ertesi gn Ahmet Eyp Paann azli ile Hseyin P aann 5.
Ordu Mirliine memuriyeti emri g e l m i , giin sonra da Bb-
l den Midhat Paaya gelen resmi telgrafla, zmir Valisi Hamdi Paa
ile memuriyet becayii yaplmas buyurulmu ve Hamdi Paann geli
ine kadar vilayet ileri de Hseyin Paaya havale buyurulmu oldu
undan ve Hamdi Paa zel vapurla hareket eylediinden onun Bey
ruta gelmesiyle mezkur vapur ile hemen zmire azimet olunmas
emir buyurulmu ve bu maslahat iin Mabeyn-i Hmyundan vapur
ile bir yaver de gnderilmi olmakla Midhal Paa amdan kalkp Bey-
rutda Hamdi Paa ile grtkten sonra ayn vapurla doksan yedi yl
Ramazan ortalarnda [1880 yl Austos ortalar] zmire varmtr.
(122)
MDHAT PAANIN
AYDIN VALL
Midhat Paa zaten iinden ekilerek uzlet ve feragat niyetinde
olduu halde mkerreren vukuu bulunan istifas Padiah tarafndan
kabul edilmediinden, hi olmazsa Suriyeden ayrlmasyla aleyhinde
ki saldrlarn skunet bulmas midiyle teselli bulmu ve bir mddet
zmirde vakit geirdikten sonra bir srasn bularak tekrar istifa edip
ayrlmak niyetinde bulunmu olduundan artk Suriye'de olduu gibi
burada da vilayet ileri iin vcudunun yorulmasna sebep ve mahal
kalmamt. (l23) Ancak yukarda da belirtildii gibi bu det ve gayret
(122) Midhat Paa Beyrut limanndan izzettin yatna ailesiyle binerek z
mir'e gitmitir Yolda vapurun kmr bittii iin, yelken alarak yola devam edil
mi ve Marmaris civarnda bir koya snlmtr. Oradan geen bir ngiliz ilebin
den alnan kmrle yola devam edilerek zmire glkle gelinmitir. Kaynaklar
da Midhat Paa'nn Beyruttan ayrl ve zmire gelii srasnda halkn tezah
rat yapt zikredilmektedir. (Bkz. Dr. Zeki Arkan UMPS. Tebli s.129 / A.H. Mid
hat , Hatralarm age. s.70)
(123) Midhat Paann Aydn Valilii 1880 yl Austos ay ile 1881 yl 16
Mays arasnda gemitir. O tarihlerdeki idari tekilat mucibince Aydn vilayetinin
merkezi zmir olup, vilayet zmir, Saruhan (Manisa), Aydn, Mentee (Mula) ve
Denizli sancaklarna ayrlmt. Midhat Paann valiliinden birka yl sonra ya
plan saymda vilayetin nfusu 1.408.387 dolaylarnda idi. 1893 saymnda ise
Aydn vilayetinin toplam nfusu 1.420.424 kiidir. (Bkz. Uzunarl, Midhat ve
Rt Paalarn Tevkiflerine Dair Vesikalar age. s.4 / Dr. Zeki Arkan, Midhat
Paann Aydn Valilii, UMPS Tebli, s.130)
248
bir hastalk ve illet olup, terki ve deitirilmesi de kendi elinde olan
birey deildir.
zmir vilayetinin muhta olduu slahat ve yaplacak ilerin bi
rincisi vilayetin her tarafn kaplam olan haydut ve yol kesenler ta
ifesinin fesat ve zararlarndan vilayetin temizlenmesi ve hususiyle z
mir ehri iinde yerli ve yabanc bir takm irret ve fesat kimselerin
galebesiyle emniyet ve asayi ortadan kalkmtr. Bu hale bir nihayet
verilmesi ise ancak zabtann eli kolu olan zabtiye askerinin intizama
sokulmas ile mmkn olacandan, burada da Suriyedeki gibi, zapti
ye askeri yerine polis ve jandarma askeri tertip olunarak bu kuvvet ile
az zaman iinde gerek zmir iinde gerek vilayete dahil olan yerlerde
gv e nl i k ve asayi istenilen ekilde ye nide n salanm ve e v v e l c e
Hamdi Paann gayretiyle mektebi ibtidiyenin slahna giriilmi o l
duundan, bunlarn ve zmirdeki Islahhanenin ve sair nafa ilerinin
eksiklikleri tamamlanm ve zmir ehrinin ortasndan yirmi z ir a g e
niliinde bir sokak alm ve bir tarafna tramvay konulmak zere
6 0. 0 0 0 lira sermaye ile bir irket kurulmu, ruhsat havi emri lisi dahi
alnm olup, zmirden Urlaya kadar bir ose yoluna teebbs o lu
nup, Karata yolu ile iki saatlik yeri de alp vcuda getirilmitir.
Midhat Paa zmirde bunlarla megul iken stanbul'da aleyhin
de hazrlanan komplo da [cemiyet] durmayp alyor ve hakknda y i
ne irkefler [ercife] ve iftiralar retilmeye devam ediliyordu. z
m ir de yaplan iler baz kimselerin dilinde svme ve ekitirme v e s i
lesi olmaya balam ve zmirde yaplacak cadde ve tramvay irketine
dair verilen fermn- li geri alnm ve Midhat Paann ahvaline ve
Manisa'da ikamet edc Riit Paa ile muhaberesi olup olmadna
yakndan nezaret etmek iin etraf mteaddit hafiyelerle evrilmiti. O
sralar Yunan gazeteleri Devlet-i Osmaniye aleyhinde bir ok eyler
yazdklarndan, Ahmet Midhat Efendi kard gazetesinde bunlar
Midhat Paa'nn yazdrdn bile neir ve ilan etmiti.
Daha sonra Midhat Paa'nn delirmi [tecennn'J olduuna dair
haberler karlarak, bu havadis btn stanbul gazeteleri vastasyla
etrafa yaylmtr. B isnatlarn sonunda yalan kmasndan mteessir
olmayan ve yalancl ayp saymayanlarn zannna gre bunlar, halkn
kulaklarn durdurmak ve altrmak iin yaplyorsa da, meydana g e
249
len olaylar ve eski neriyat ile herkes hakikati biliyordu. Bu ercfele-
rin devlet ve memleketi tehir etmekten baka tesirat olmayp husu
siyle Midhat Paann bir kusuru varsa o da devlet ve milleti hakknda
ifrat gayreti olduu cihetle, u halde devlet ve memleketi hakknda ila
n husmet eden Yunanllarn fikirlerine katlmak ihtimalini ierde ve
darda tasvip edecek bir kimse bulunmayaca belli iken, zmir gibi
mhim bir vilayette vali bulunan bir adama byle bir fikir ve hareket
yklemekle acaba ellerine ne geecekti? Murad olunan naksa hakika
ten devlete ait bulunduundan ve Tercman- Hakikat gazetesi Bave
kil Sait Paann bizzat himayesinde iken bu hatann dzeltilmesi iste
nilmi ise de, yazlan mektuba cevap bile verilmemitir. (l24)
Bu hcumlar arasnda ve nisan iinde stanbuldan zmire gelip
yaylan haberlere gre, Sultan Abdlazizin vefat, intihar olmayp g
ya o vakit Sultan Muradn dairesinden Sultan A z i z in hizmetine gn
derilen Pehlivan Mustafa isimli ahs ile arkadalarnn ileri olduun
dan ve bunlar celp edilip sorgulannca Sultan Abdlazizi ldrdkle
rini ikrar etmi olduklar gibi bunda, Damat Mahmut Celalettin Pa-
a nn ve Damat Nuri Paann ve merhum Hakann Mabeyincilerin
den Fahri B e y in ve daha sair baz zevatn da nedhal ve malumatlar
olduklarna dair malmatlar bulunduundan hepsinin Y l d z Sara-
y na hapsolunduklar iitilmiti.
Sultan Ab dlazizin Feriye dairesinde validesi ve ailesi arasn
da bulunduu halde, kendi kollarnn kan damarlarn keserek ne ekil
de nefsini t e le f etmi olduu cmlenin malmu ve ms ellemi olup
bunda kimsenin phesi yokken, be sene sonra byle bir lakrd ka
rlmas ammenin hayret ve teessfn mucip olmutu. Bundan ne
kaca beklenmekte iken, Midhal Paann stanbulda bulunan baz
dostlarndan [ehibba] ald mektuplarda, kendisinin ve Rl Pa
a mn ve bir mddetten beri nazar- ahaneden skat olunan Mahmut
Celalettin Paa'nn ve sair baz zevatn, haklarnda olan gvensizlikten
dolay stanbuldan srlmekle beraber, bunlarn btn btn vcutla
rnn da ortadan kaldrlmasnn istendii ve halk nazarnda giiy b
yk bir cinayetle lekelenmek iin byle bir iftira tertip edilmi olduu
(124) Anlan mektup Zeyl Blmnde bulunmaktadr.
bildiriliyordu. Mahmut Nedim Paa, Cevdet Paa ve Deli Nusret Paa
ve Srr Efendi ve ura-y Devlet azasndan Mahmut Bey ile sair ba
z kimselerden meydana getirilen bir heyet geen seneden beri bu faci
ann sebeplerini hazrlayarak fiiliyatnn sras gelmi olduundan, S
rr Efendi, reis olduu istinaf mahkemesi cinayet memurlarndan bu
ie yatkn olanlarla beraber gizlice Saray- Hmyun'a naklolunarak
ve yukarda ismi yazl Pehlivan Mustafa ile arkadalar ve sair kiiler
oraya celp ve hapsedilerek gayet gizlice sorgulanmalarna balanlm
ise de bunlar tabii iin kizbini ve yanlln beyandan baka birey
demediklerinden heyet karar ve Srr Efendinin bizzat gayretiyle
Pehlivan Mustafa ve refiklerine ve Mabeyinci Fahri Beye ikence ve
eziyet edilerek, her biri uykusuz braklarak, balar kzgn sobaya so
kularak, dlerek, koltuklarna kzgn yumurta konularak ve eski de
virde bile duyulmayan ikenceler yaplarak ifadeleri alnmtr. Cm
lesi, ifadelerinde sebat edip fakat bunlardan Pehlivan Mustafa azabn
iddetine dayanamayarak, merhum Hakan Mahmut Paann emriyle
ve arkadalarnn yardmyla ldrdn ikrar etmi olduu ber tafsil
yazlm ve bu mektuplar mteakip hergn zmire gelen vapurlarla
yerliden ve ecnebiden baz kimselere gelen haberlerde daha ziyade taf
silat ve malmat alnmt.
Lkin Padiahmkrgnl olan ve varlndan gven duymad
vkelay ite kullanmamak ve yanndan uzaklatrmak kendi iktida
rnda ise de, byle aslsz bir konu ile itham iin sahte dava dzenle
mek, Saray- Hmyunu, kasrlar, daireleri hapishaneye dntrerek
bir takm adamlar orada hapsetmek ve hususiyle haklarnda ikence
ve tazyikler uygulamak gibi muameleler, yalnz kanunlara ve usule
kar gelmek derecesinde kalmayp, devletin kader ve namusunu da
ilelebet mahv ve berbat edecek ahvaldendir. Bunlarn hi birinin vu
kuuna zt Hazreti Padialnin rza gstermiyecei tabii ve ak oldu
undan mezkr mektuplarn ihtiva ettii haber ve hikayeler abartl sa
nlmt. Hatta o aralk Sakz Adasnda meydana gelen depremden [ha-
reket-i arz] zarar gren ahalinin ihtiyalar hakknda Midhat Paann
zmirde gsterdii almalar Padiah taralndan takdir buyurularak
kendisi bu vesile ile taltif olunmu ve kurulan komisyon yeliine da
hi tayin buyurulmutu. Ve onu mteakip vesail-i saire ile yine Ma-
beyn-i Hmyundan gelen telgraflarda Midhat Paa hakknda fevkala
de icra-y muamele-i nevazi ve iltifat olunmas da belirtilen ihtarat ve
hikaytn bir dereceye kadar yalan ve mbalaadan hali olmadn te-
yid etmiti.
Aradan bir ka gn geince yine Midhat Paann sadk dostla
rndan ve Sarayn srlarn bilenlerden birinin zmire z e l olarak
gnderdii bir adam vastasyla Midhat Paaya vaki olan ihtaratnda
yazld gibi, kurulan iftira dolabnn hepsi de, yalnzca Midhat Paa
ile Rt Paann ve daha sair baz kimselerin sulanmas maksad
zerine mebn idi. Geri imdiki vkeldan bir ksm bu iin rezalete
y ol aaca ve mahcubiyete mucip olacandan bahisle mani olmaya
almlarsa da, mmkn olmadndan, e s t a ziibillah: Falruc Inn
leke mine'nnsihn" [O halde k, dorusu ben sana t verenlerde
nim.] kavli erifi mucibince savumasn nasihat etmi ve ii bilen baz
Avrupal dostlar tarafndan da bu yolda hatrlatmalar yaplarak, hatta
Avrupaya gitmek iin zel bir vapur da tedarik ve teklif olunmusa da
Midhat Paann itikadna gre byle esas olmayan bir ie ehemmiyet
verip savumak hakikat hali bilmeyenlerin nazarnda iin shhatine ve
bu da kendisinin medhali olduuna hamlolunacandan ve bu cmle
ile beraber Sultan Abdlazizin vefat meselesinden dolay Dersaadet-
e [stanbul] tertib olunan davann Midhat Paa ve Rt Paa'ya taal
luk eden bir ciheti var ise elbette kendilerine yazlp sorulmak veyahut
isticvab ve muhakeme gibi birey mrettip ise resmen davet edilmek
lazm gelerek verilecek cevaplarla meselenin doruluu meydana
kacandan, bunlarn ikisi de bu ie ehemmiyet vermeyerek Midhat
Paa yine vilayet ileriyle megul olurken, Mabeyn-i Hmyun yaver
lerinden binba rtbesinde ve Haan Bey namnda birisinin Nisan
balarnda zmire gelip ve bir otele inip gece gndz Mabeyn-i H
myun ile yapt telgraf muhaberatyla megul olduu haber alnm
t.
Bunun zerine Mays'm drdnc sal g ecesi [16 Mays 1881]
Midhat Paa hiikmet konann harem dairesinde aile halk iinde uy
kuda bulunduu halde, g ece yarsnda hiikmet konann etraf ani
den tabur askerle sarlp Midhat Paann bu vehile stanbul'a g
trld ve orada nasl isticvap [sorgulama] ve muhakeme edildii
ve kendisinin ve Mahmut Cellettin Paann ve sairenin aleyhine b-
gayr hakkn ne suretle hkm olunup bunlarn ve bir takm gnahsz
zevat ve kesann ne hkm ile Taife gnderildikleri, bu risaleye cildi
sni olarak yazlmas dnlen Mirat- Hayret nm kitapta tafsilaten
muharrer olmakla, Midhat Paann u vakaya gelinceye kadar terc-
me-i halini mbeyyin olan ahvl ve vukuat tahrire burada hitm veril
mi ve marnileyh hakknda gerek Sultan Abdlaziz merhumun
halinden ve gerek sair ahvalden dolay ner ve ilan edilen isnat ve az-
viyatn ne vehile aslsz ve dayanaksz olduu ve nasl niyet ve mla
haza ile yapld bilinmek iin, onlar dahi birer birer muhakeme edi
lerek ahval ve derecat zrde bakaca yazlan layihada icmalen beyan
klnmtr.
Yedinci Blm
LAHKA
SULTAN ABDLAZZN
HAL
SEBEPLER VE YZ
Yedinci Blm
LHKA
SULTAN ABDLAZZN
HAL MESELES
SEBEPLER VE YZ
Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesi [hal] meselesi, mcerret
olarak devlet ve milletin selameti iin efkar umumiyenin olumasyla
meydana gelmi ve Sultan Abdlhamidin taht- saltanata k ile ta
bii sonucuna ulam ise de, hal konusuna vasta olan vkel-y dev
letin clusu hmyunla beraber naslsa nazar itibar ve itimattan ikal
olunarak anszn Midhat Paann sadaretten azledilmesi ve Avrupaya
srlmesi bundan meydana gelmiti.
Lkin o vaktin ii icabmca, bunlarn meydana gelmesi, Midhat
Paa'nn azil ve srgn edilmesine itiraz eden halk susturamayacan-
dan "Diiru- Maslahat cimi: / Bih ez rast- fitne engiz" (l2;, kavli ha-
kmanesi zere baka trl tedbirlerle halkn fikrini oyalamak gerekti
inden, Midhat Paa'nn katlar yakalanm, hanedan- saltaat- se-
niyyeye dmanl varm ve padiah iradesine kar gelerek itaatsiz
lik etmi gibi hayal mahsul acayip neriyatla geitirilmi ve biraz
sonra da Riist Paa Manisaya ve Hayrullah Efendi Hicaza srl
mlerdir. Evvelce Serdar Abdi Paa ve Redif Paamn muhakemesiz
(125) Arabulucu bo laf, fitne karacak doru szden iyidir.
Rodosa srlmeleri ve Sleyman Paa muhakemesinde hakl karak
hasm olan Rauf Paann mahkm olmas lazm gelirken, bilakis S
leyman Paann cezaya arptrlmas ve bir ok zabit ve askeri mer
nn tard ve taralara def edilmeleri velhasl Sultan Abdlazizin hali
konusunda uzaktan yakndan az ok alakas olan veya bu ile mnase
betleri var sanlan ileri gelen devlet adamlarndan, ulem ve askeri
merdan [kumandanlar] ve saray mensuplarndan bir ok kiinin s
tanbul dna srlmeleri [tard ve tebid] de, birbiri ardndan ortaya
knca asl maksadn ne olduu anlalmt.
Bu ilerin Saray- Hmyunca temini efkr edilmesi lazm ge
lirken, Rusya muharebesinin kt neticesinden olsa gerek, halk arasn
da maklt ve itirazlarn oalmas ve Sultan Muradn tamamen sa
lna kavutuu sylentilerinin yaylmas ve bir aralk Suavi Vakas-
nn *12(,) ortaya kmas, Saray- Hmyunda pek ziyade vehim ve te
la yaratmt. Padiahn yaknlarndan baz kiilerin cls gnnden
beri sylediklerine baklrsa, Sultan Murad hayatta ve Sultan Azizin
halini meydana getirenler meydanda olduka, Padiahn devaml hu-
(126) Ali Suavi Vak'as: raan Vakas olarak da adlandrlan bu olayn
kahraman Ali Suavi, 1839 ylnda istanbuida domakla birlikte aslen ankr'l-
dr. eitli mektep ve medreselerde okuduktan sonra Rdiye retmenlii yap
m ve sonra muhbir gazetesinde yazlar yazmtr. Sonra Yeni OsmanlIlar ha
reketine katlm ve onlarla birlikte Paris'e gitmi ve V. Muradn tahta kyla
stanbula dnmtr. Tanzimat ve 1.Merutiyet dneminin en ateli, gz kara
ihtilalci ve fikir adamlarndandr. raan Vakas, Ali Suvinin kendi adamlaryla
birlikte, Abdlhamid'i tahttan indirerek yerine V. Murad geirme teebbsnden
ibarettir. Kaynaklar bunun sebebini, Ruslarn Yeilkye kadar gelmeleri zeri
ne, bu anlamann iptalini salamak olarak gsterirler. Olay 1878 Mays aynda
olur. Ali Suavinin raan Saray'n basmas, V. Murad'n orada gz hapsinde
bulunduu bu saraydan alp tahta karmak iindir. Ancak Beikta Muhafz n
l 7-8 Haan Paa, Ali Suaviyi orada sopayla ldrmtr. Ayrca ok sayda in
san da lmtr. Birka yz kiiyle giriilen bu lgnca hareket Abdlhamidin
vehmini daha da artrmtr. Trk, milliyeti, yeniliki ve ihtillci bir zihniyete ve
kiilie sahip olduu belirtilen ve ayn zamanda macerac bir ruha sahip olan Ali
Suavinin bu hareketi, raan veya Ali.Suavi Vakas olarak adlandrlmaktadr.
Bkz. Danimend, Kronoloji IV. s. 312 / F.R. Atay, Baveren inklp (Tarihsiz)
Dnya Yaynlar No: 4 Gn Matbaas.
257
zursuz olaca zan ve inanc yaylp kklemiti. Harp meselesinden
sonra bir aralk memuriyetle Rusyaya gidip gelen Rauf Paann Rus
ya imparatoru tarafndan, Kanun-u Esasinin yrrlkten kaldrlmas
ve Padiahn muhafaza-i istiklline ve sair hayrl ilere dair getirdii
nasihatlar ve tebligatn nemli bir maddesi de, Abdlazizin halinde
bulunanlardan intikam alnmas nasihatini mutazammn olup, bu da
Saray- Hmyundaki fikirlere kuvvet veriyordu. Fakat devlet ilerin
de hizmetleri getii belli olan hretli bu kadar kimsenin, yalnz hal
iinde bulunmalarndan dolay haklarnda ve zellikle Sultan Murad
aleyhinde aktan iddetli bir muamele yaplmas kabil olamayacan
dan ve geri Abdlazizin vefalnn kendi eser-i fiili sonucu meydana
geldii hakknda gerek saltanat hanedandan ve gerek hariten kimse
nin phesi olmad gibi, vefat srasnda yannda bulunan kimseler
den de bu yolda phe ekecek bir ifade alnmas mmkn olamam
t. Merhum Hakann hal'ini mteakip yaralanarak vefat, Sultan Mu-
radm eniriyle yaplm ldrme fiili [fiil-i kail] ekline dntrl
meye mnasebet alaca cihetle, byle bir kati meselesi meydana ka
rlrsa sebep ve delilleri de kolayca bulunarak bununla ve Cevdet Pa-
ann gayretine havale edilen Usul-ti Cedide-i Adliye kuvvetiyle iste
nilen ztlarn sulanmas kolay olur sanldndan, byle bir iftira do
labnn palanlanmas ve icad dnlmtr.
Fakat byle bir emri azm iin, devlet adna yalandan dava a
mak ve bu davay ispat iin uydurma iddialara sapmak pek ar bir ey
olduu ve hakikat ise hi bir zaman rtl kalmayp ne vakit olsa hak
ve adalet tecelli edeceinden, ayp ve rezaletten baka, devletin de ile
lebet kader ve namusunu ortadan kaldraca bilindiinden, namus ve
faziletini muhafaza eden vkel ve emny devlet iinde bu ie alet
olacak kimse bulunamadndan, erbabnn tedarikine mecburiyet du
yulmu ve Mahmut Nedim Paa zellikle bu konu iin Midilliden a
rlarak yukarda isimleri belirlilen kiilerin de birer ikier bulunma
syla bir cemiyyet meydana getirilmitir.
Bu Heyet [cemiyyet]bir yl kadar zaman iinde gayet gizli fhaf]
alarak ve sebepleri hazrlanarak harekete gemenin vakti gelmi ve
geri Damat Mahmut Paa Sultan Abdlaziz 'in hal'i iinde bulunan
vkeldan deilse de. bizce tan sebebi renilemeyen bir kusurundan
dolay ve onun da ortadan kaldrlmas zerine kurulan plan ise geni
bir mikyasta tutulduu cihetle, o da dier bir takm kiilerle birlikte bu
iin iine sokulmutur. Nihayet Yldz Saraynda sorgulama [istin
tak] ve muhakeme namyla ortaya konulan komedide, Sultan Mu-
radn ve validesinin ve Rt ve Midhat ve Mahmut ve Nuri Paala
rn velhasl onbir kiinin idamna ve iki kiinin onar sene mddetle ce
zalandrlmalarna devletin Adliye Nezareti namna hkmolunmutur
ki, bu feci oyunun bandan sonuna kadar tafsilat, i bu Tcbsra-i b
ret'e ikinci cilt olan Mirat- Hayret isimli kitabta yazldr.
Yldz Saray Hapishane ve
Iskencehaneye evrilmiti
Vkel-y Devlet bu iin nasl dzme bir yalan ve iftiradan iba
ret olduunu evvelden bildikleri iin, bu hkmn icrasna raz olma
dklarndan, mahkum-u aleyh olanlardan Sultan Murad ile validesin
den ve bir de Rt Paa hasta olduu halde kendisine yaplan rnu-
amelt- tazyikiyeye tahamml edemeyerek vefat etmesiyle, ondan
maadas menfiyen Taife srgn edilmi ve Mekkede bulunan eski
eyhlislm Hayrullah Efendi de sorgusuz sualsiz bu cemiyet iine
sokulmutur. te bu kadar zamandan beri uralp allan bir i bu
ekilde meydana km olup asl maksat hasl olmu ve verilen karar
bir mahkeme-i resmiyenin hkmyle ilama balanm ve konu ise,
nevi beerden kabilecek btn cinayetlerin en by olarak nite
lenmi olmasna binaen, bu karara grnte hi kimsenin bir diyecei
olmamak gerekir. zellikle mttehim denilen adamlar idama mahkum
iken, buna karlk srgne gnderilmeleri Padiah'n merhamet ve
efkatinden ileri geldii zan ve hesap edilmiken, ldrme [kati] mad
desinin ne ekilde planland ve bir lakm adamlara Yldz Saraynn
hapishaneye dntrlen mahallerinde nasl ikence ve eziyetler edil
dii ve sair durumlar daha evvelden duyularak, hele muhakeme sra
snda btn btn meydana km ve ii herkes anlamtr.
Avrupa matbuat bu facialarn knanmas ve tafsilat ile dolduu
iin devletin ierde ve darda rezil edilmesine mucip olan byle bir
iin planlaycs ve tertipisi olanlara nedamet gelerek, ilm hkm
259
nn ve sorgulamalarn [istintaknmel aklanmasna cesaret olunama
mtr. stanbul gazeteleri de bu konu hakknda az ok bahsetmekten
men edilmi ise de, bir mahkemenin uydurma olduunu bildii bir da
vay tasdik etmesi, belki de kendisi dzenleyerek, devletin en byk
erknndan bu kadar kiisini idama mahkum etmesi ve ilm vermesi,
insann yaradlndan [hilkat- dem] beri ilk defa vukuubulmu bir
facia-i acbe olup, halkn ve zellikle yabanclarn bu hususta lisan ve
vicdann men etmek kabil olmamtr. Hususiyle T a i f e gnderilen
menfler, adeta srgn ve uzaklatrma [ i e l ] suretiyle gnderilerek,
ailelerinin de kendi yanlarnda beraber gnderilecei Padiah taraln
dan vaacl ve temin olunduu halde, ailelerini gndermek yle dursun,
bu iin olup biten gizli taraflarn if etmeye frsat bulamamalar iin
kendileri Taif kalesinin birer odasnda ve ok saydaki karakollar ne
zaretinde hapsedilerek, ailesi efradyla bile mektuplamalar yasaklan
m, daimi olarak zc ve tazyik altnda bulundurulmulardr.
Halbuki hangi ve nasl bir cinayet ve crmle olursa olsun bir
mcrimin cezasna hkmolunduktan sonra, evlad iyliyle mektupla
ma ve haberlemeden ve zellikle srgn olanlarn grmekten men
edilmesi hi bir kanun ve kaideye samaz iken bunlarn bu suretle zu
lm ve bask altnda tutulmalarnn srf kendilerine isnat olunan iftira
larn hakikatlarn aklamalar korkusundan kaynaklandn da her
kes anlamtr. u durum bile olayn aslsz ve esass z olduunu tama
myla ortaya karm olmakla "Ez kaza s e r k e c e b i n sa f r fuzCtcl I
Rovka-c baclam hok tor nemtd" [Mesneviden bir beyit] kavli erifi
zere alnan tedbirler ters sonu vermi, emniyet ve huzuru temin iin
ekilen emekler bir kat daha gvensizlii ve rahatszl artrm ve o
vakte kadar zt- Padiah cuma selamlklarndan baka, hi olmazsa
be ayda bir kere olsun araba ile gezintiye karak teba-i ahaneleri
ne mahede-i didrlaryia memnuniyet duyduklar halde, bu olaydan
sonra Yldz Sarayfna kapanp kalmalar ve btn halka kar gven
sizlik gstermeleri herkesi mahzun ve dilhn etmitir.
Efkr- ummiyenin bu derece heyecan ve galeyanna kar hi
bir ey denilmeden susulmas, T a i f e hapsedilelerin haksz yere ma
dur ve mazlum okluklarn itiraf etmekle ayn seviyededir. Bu ise, pek
ok kimseye dokunaca cihetle ie yaramayacana ve ldrlme
meselesinde itiraz olunan hususlar halkn susturulmas [iskat ve ^zrn]
iin ortaya konulup konuulmasna cevaz verilse iin batl ve yalan ol
duu bir kat daha anlalacak, hatta ilmn ve birok kiinin alma
syla hazrlanp muhakemeye esas olarak bir ok zevtn izafe-i him
metleriyle yaplan ve onbin kelimelik itham mazbatasnn [iddianame]
yaynlanmamas ve gazetelerin ve halkn bu konuyu konumaktan ya
sak edilmesi ve srgnlerin aileleriyle muhabere etmelerinin bile men
edilmesi ile kaideler hilfna bu derece bir zalimane muamelelerin ya
plmas ite hep bu nedenlerden ileri gelmektedir.
Aleyhimizdeki ftiralar
te btn bu dncelerle meselenin tekrar kartrlmasnda
byk mahzurlar olaca hesaplanarak, hem kati meselesinin lakrds
kapatlarak halka unutturulmak ve hem de Taif e srlenlerin kabahat
siz olmayp ve her birinin devlete kar bir takm kusur ve kt hare
ketleri bulunduu anlatlmak istenilmitir. Gya kamu oyu ve btn
zihinler bu eylerle susturulup inandrlm olmak iin yeniden bir ok
neriyata giriilmitir ki, bunlarn bir tanesi Midhat Paann devlet
eklini deitirerek cumhuriyet idaresi kurmak Osmanl hanedann
ortadan kaldrmak ve diktatrlk ilan etme niyetinde olmak... gibi Av
rupaya gitmeden nce hakknda yaylan iftiralarn ayns idi. Baka
bir iddia da, Rusya ile savaa girilmesiyle devlet ve memleketin bu ka
dar felaket ve musibetlere uramas, devlet idaresinin nizamndan k
mas velhasl devlette ne kadar kt ve yolsuz iler olmusa hepsinin
Midhat Paann kt ileri olduunu mbeyyin olmak zere yeniden
tertip edilerek Damat Mahmut Paaya da bunlardan bir pay karl
mtr. Ve halta stanbulda Arapa baslan El-bare el-Cevib gazete
sinin geen doksan dokuz sene-i hicriyesinin banda [Miladi 1881
Kasm ay] kan nshalarnda: devletin m al ve mlk bakmndan dii-
r olduu ktlk ve kayplarnn s e b e b i D a m a t Mahmut P a a ile
Midhat P aa olup, muharebe s r a s n d a Mahmut P a a ' n m ya ta n n
iinde ordulara v er d i i emir He kumandanlarn bozulmas ve Midhat
P aa'mn da d e v l e t eklini dei tirmeye kalkmas ve Mahmut P a a ile
261
anlaarak ahs karlar iin bir takm kt ilere teebbs etmeleri,
mlk ve devleti izmihlle uratmalar... gibi iddialar ileri sren uzun
bir yaz yazdrlmtr.
Galiba bu szleri medeni lkelerde dinleyecek kimse kalmam
olacak ki, bu son isnatlar yalnz El-Cevib gazetesinde baslm ve
binlerce nshalar llerdeki Arap eyhlerine varncaya kadar mecc-
nen datlmak zere Arabistana gnderilmitir. Ne acayip ahvaldir
ki, orduyu hmyunlar kumandalarnda bulunan mirler ve mernn
her biri gerekten de ehliyetli ve n yapm kiilerden olduklar ve
Zbdetl Hakykda yazl olan telgraflara gre, harp halindeki s-
kir-i ahnenin en kk ve di ilere varncaya kadar hal ve hareket
leri iin Mabeyn-i Hmyundan talimat verildii halde, yalnz Mah
mut Celalettin Paann devlete hyanet ve suikast iin kumandanlara
verdii emirlere uyarak, hepsi bu zeyli vermi de, hi birisi sesini
karmam ve yazlm denilen emirlerin bir tanesi bile olsun meydana
konulmamtr. Ve kezalik ne byk ve harikulde bir eydir ki, Mid
hat Paa harbin ilanndan drt ay evvel stanbuldan karlp Avru
paya giderek ve muharebenin devamnca hem Avrupada bulunmu
ve hem de stanbulda Mahmut Paa ile anlaarak u denilen ileri
yapmtr. SbhnallhL
Halktan iki kii arasnda bazan bir ihtilaf ve anlamazlk kt
nda, iddiasn ispattan aciz olan taraflardan her birinin temize ka
bilmesi iin, kusur ve kabahati veya sebebini birbirlerine yklemek is
temeleri ok defalar grlm ahvalden olmakla geri bu durumla mu
kayese olunmaz lkin, devlet namna byle bir muamele, tarihlerde ne
duyulmu ne de grlmtr. Zira devlet denilen heyet, bir ok riesa
ve erkn ve vkel ve dierlerinden mrekkep byk bir topluluk
olup, millet ve memleketin durumundan bunlar sorumlu olmakla, eer
denildii gibi byle iki kii mlk ve devleti ykarak izmihlale urat
m ise, bu kadar devlet erkn ne acze ve ne mecburiyete mebn sus
mutur? Failleri ve buna cesaret edenler meydanda iken, bundan dola
y muhakeme edilerek haklarnda cezalar verilmesine acaba ne engel
olmutur? Mlk ve devleti tahrip etmi denilen iki adamdan birinin
Avrupadan teminat ve taltifat ile arlarak Suriye ve zmir gibi iki
mhim vilayete ve dierinin Trablusgarp vilayeti gibi byk ve kritik
262
bir vilayeti idareye grevlendirmelerine ihtiya ne idi? Bu hususta
devlete devlettik hak ve vazifesi zere terettp eden eyler yaplmayp
ve sulanan adamlara bir kere olsun sorulmayp da, imdi hal-i gyap
ve felaketlerinden istifade edilerek, devletin vuku bulmu btn hata
ve gnahlarn iki kiinin zerine yklemek nedendir? ok defa o
cuklar arasnda vukbulan anlamazlk ve sulamalar gibi bunlarn
ulamasnn koca bir Heyeti devlet iin, dnya nazarnda sularn
rtmeye [tebriye-i zimmet] ne faydas ve bu szlerin de ne dereceye
kadar itibar olabilir.
Her ne ise buralarn dnp tartmaya fazla ihtiya olmayp,
yedi yldan ve belki daha da eskiden beri devlet ahvalinde meydana
gelen fenalklar bunlara isnat olunmak zere byle bir kap alm ve
bu ekilde ki konumalar da hoa gittiinden, mevsim ve zamana gre
mn arayan airler gibi, hrs ve tamlar insan kuvvet ve namusuna
galebe alan dalkavuklar bile, mizaca uygun bulularyla [ihtiraat] ho
grnmeye heveslenmilerdir. Kimisi Midhat Paann Tuna valisi
iken Bulgarlar hakknda icra ettii iddetli muamele ile Rusyann kz
gnln ekmeseydi muharebe kmazd ve kimisi Midhat Paa ose
yollarn yaptrmasayd Ruslar koca Balkan geip de stanbul kapla
rna dayanamazd ve kimisi de stanbulda yaplan Avrupa Konferan
snn teklifleri kabul edilseydi, muharebe kmadan i biterdi gibi la
krdlar ile basit aklllar kandrmaya almaktadrlar. Bu gibi szle
rin ne kadar adi ve basit bir irkeflik [ercfc] olduu grlmekte ise
de, ok defa dnya ahvalinden habersiz ve gaflette olan halkmzn
iinde byle eylere inanacak adamlarn bulunmas tabiidir. Halbuki
Midhat Paa ve Mahmul Paa dier arkadalaryla beraber Tif kale
sinde hapiste olduklarndan, haklarn korumak yle dursun, haklarn
da sz sylemeye ve isimlerini bile telaffuz etmeye, cesaret edecek
kimse bulunmamaktadr. Bundan dolay Sultan Abdlazizin katli fa
cias meselesinde yaplan iftira ve isnatlarn mesnetsiz olduunu, yu
karda belirttiim ve Mirat- Hayret adyla ayrca kaleme alnan dier
kitapede genie beyan ve isbat olunduu gibi, bunun dndaki ya
ktrma ve azviyal (iftira] ve neriyatn da hakikati ortaya konulmak
ve bunlardan dolay halktan bazlarnn fikirlerinde en,ufak bir phe
ve iliik varsa, bunlarn hal ve izah edilmesi ve birer birer muhakeme
263
edilerek cevaplandrlmas iin bu Lhika uygun grlm ve o niyet
ve maksatla kaleme alnmtr.
Midhat Paa Cumhuriyet ln Edilip
Reisicumhur mu Olacakt?..
ncelikle Midhat Paamn devlet idaresinin eklini deitirerek
bir Cumhuriyet kurmaya ve kendisi reisicumhur olmaya ve Osmanl
hanedann ortadan kaldrmaya dair olan niyet ve hareketinin muhake
mesinden balayalm. Devlet idaresinin deitirilmesi ne demektir?
Eer bundan maksat, Kanun-u Ess ile dzenlenmi ve kurulmu olan
usl demek ise ,ok dorudur. Zira, Kanun-u Ess devleti istibdat ida
resinden merutiyet idaresine ve btn Osmanl tebasn esaretten
hrriyete kavuturmak iin yaplm ve vkel ve resnn grev ve
-yetki snrlar belirlenmi olduundan, bu Kanun ile devletin ekli ve
heyetini tabii ki tebdil ve tayir etmek lazm gelmi ve bu da Sultan
Abdlhamidin millet ve memlekete bir ltf ve ihsan olarak kabul
edilip, irade-i seniyye ile yrrle konulmutur.
Cumhuriyet meselesine gelince, bunun mnasebet alacak ve ha
le yakacak bir arl olmayp cahilne ortaya karlm bir szdr.
nk herkesin bildii bir eydir ki, cumhuriyet denilen hiikmet e k
li. Padiah olmayan b i r d e v l e t sistemidir. Halbuki Kann- E s a s i nin
e i t l i m addele rinde b e l i r t i l d i i zere, de vl et i n i d a r e s i Osmanl hane
danndan b i r P a d i a h n v a r l i le m e r u t ol ma k ve btiin d e v l e t
t e b asna Osmanl hanedan namna o l a r a k Osmanl denilmek, Kanu
nun ruhu ve esas olduundan bunlar ol madka Kanunun hkm de
kalmaz. imdi hal byle olunca. Midhat Paann on seneden beri al
p bunca tehlikeleri ve belalar gsleyerek, sebat edip meydana ge
tirdii Kanun-u Esasnin bir taraftan yrrle konulmas ile beraber,
dier taraftan onu fesih ve iptal ederek Cumhuriyet rejimi tasavvur et
mi olmas mmkn mdr? Hususiyle Hkmeti slmiye iin bir
imamn, yani bir Padiahn varl din ve mezhebimizde nemli art
lardan biri iken, bunun hilafnda hi bir msliimann kabul etmiyecei
bir idareyi arzu etmek deli olmayan bir adamn hatrna gelmek ihti
mali var mdr?
Bu deliller ve mukayeseler bir tarafta kalsn da, haydi Midhat
Paa farz muhal olarak yle bir riyaset hrs ve tamanda bulunmu
olsun. Sultan Muradn clusundan sonra hastalanmas zerine btn
devlet ileri ay sre ile Rt Paa ile Midhat Paann idaresine
kalm ve o zaman her istedikleri eyi yapmak ellerinde bulunmu
iken, acaba bunlardan birinin gece ve gndz devlet ilerine samimi
yetle sarlmak ve dnmekten baka byle iftiralara yakacak her
hangi bir tavr ve hareketi grlm mdr? Eer grlm ise nasl
ve ne gibi bir eydir? yle msait bir zamanda fikir ve hayale getiril
meyen bir davaya, Sultan Abdlhamidin clsu ile beraber, mlk ve
devletin hakiki sahibi geldikten sonra kalkmasn dnyada kabul
edecek bir akl ve mlhaza var mdr?
te btn bu iftiralar [azviyat] ve neriyatlarn klliyen batl ve
esassz olduu, bu sretle hlen aklen ve maddeten ak ve belli iken,
bu lakrdlarn baz kimseler arasnda konuulmasnn ve iki de bir ye
niden frna srlmesinin elbette bir sebebi asliyesi hatra gelecein
den, imdi burasn da aklamak lazm gelmitir. yle ki Rusyann
tarihini ve politik manevralarn bilenler iin u gizli deildir: Ruslarn
harpte kuvvet ve hretleri ne kadar fazla ise, diplomasi alanndaki hi
le ve yalanclklar, kendilerine mahsus maharetleri de o kadar geni
tir. Bu slp ve sanatla asl maksatlarn elde etmeye ne derece yatkn
olduklar Krm ve Lehistan ve Orta Asya ve en sonra Bulgaristan me
selelerinde ortaya kan muamelelerinden de malumdur. Bu menfaat
ve hikmetten dolay, Rusya grevlilerinin hepsi bu fikirlere hizmet et
tiklerinden ve hususiyle bizim ahlk ve adetlerimizin hangi eylerle
nasl bozulup kartrlmasn bizden iyi bildiklerinden Rus elisi Ge
neral gnaliyef, Midhat Paann Tuna valilii srasnda, onu grevden
aldrmak iin evirdii entrikalara ilave olarak, baz irkefe dediko
dular daha karmtr. yleki, efkr- 1 mme kuvvetine dayanarak,
de vl et e isyan etmek ve d e v l e t eklini de i tirme k f i kri nde bulunduu
ma d a i r . .. uydurma szler yayarak bilinen vastalarla Saray- Hm-
yuna ve hareme varncaya kadar her yere duyurmu ve baz saf kiile
rin kulaklarn doldurmutu.
Sultan Abdlaziz merhum byle entrikalarn nereden geldiini
ve hangi maksatla karldn pek gzel bildii iin, nazar- mlk-
nede bunlarn hkm ve tesiri pek grlmemise de, baz hafif akll
kiilerin zihinlerinde bu dedi-kodularn mayas kalmtr. Nitekim
Mahmut Nedim Paann ikinci sadaretinde, hem Midhat Paaya olan
kinini tatmin ve hem de General gnatiyeli tasdik ile Ruslara cemile
gndermek iin bu ztn Saray- Hmyuna ve zellikle Valide-Sul-
tana olan yaknl ile bu szler beslenip dirilmeye balamtr. Bun
dan dolay Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesiyle beraber Kanun-u
Esasinin yrrle konulmas ve Mebusan Meclisinin kurulmas ha
vadisleri de meydana karak, artk bundan sonra Saray- Hmyunda
1 200 seyis, ve bir bu kadar tablakr ve a ve altyz kayk ve buna
gre hademe ve beki ve bahivan bulundurulmas ve bunlarn hepsi
ne hzineden maa tahsis edilerek era olunmasnn mmkn olama
yacan anladklarndan ve merhum Hakann ztna mensup olan ta
km ise, hal mnasebetiyle zaten krgn ve mnlail olduklarndan on
lar da bittabii ikayete balamlardr. tirazlara hazr ve yatkn olan bu
kiiler sz birlii ederek, yeni Kanun ile ve Padiahn istiklliyeti kal
mayacana ve hilfet ve saltanat- seniyyenin hkm azalacana da
ir dedikodulara baladlar. Bazlar da bu irkeflere kanaat getirmeye
rek Osmanl hnedanmn kaldrlp, yerine Midhat Paann reis olaca
eklinde cahilane szler icad etmilerdir.
Dier taraftan Midhat Paann ikinci sadareti ile Kanun-u Esas
ilan olunarak, kanun hkmleri uygun bulunup tatbikata geilmesiyle
devlete yeniden bir hayat gelmi ve yukarda temas edildii gibi. Rus
ya'nn Rumeli hakkdaki lalep ve tekliflerine cevap verildikten sonra
Avrupa'nn tasvibi alnarak Ruslar kabul ve sknete sevk edccek
eylere teebbs edilmiti. Bununla beraber devletin askeri kuvvetleri
ne ilave olarak vilayetlerin bir ok kazasnda gnll taburlar tekil
olunmu, herkese bir evk ve gayret gelmiti. Bylece Osmanl mille
tinin menfaatleri vatan ve devlet yolunda gsterdikleri birlik ve vatan
severlik lemin gznde bir selmet delili olmu, velhasl yldr e
kilen meakkat ve zorluklara son verilmesinin zaman geldiine dair
tam bir itikat hasl olmutu.
Lkin bunlarn hi birisi Rusya'nn planna uymadndan ve
General gnatiyel"in nceden ektii fesat tohumlar yetiip meyvesini
vermeye baladndan, bunu hzlandrmak iin yeniden ortaya atlan
irkef ve fesatlar Rusya yandalarnn kuvvetiyle acayip ve hzl tesir
ler hasl ederek Saray- Hmyun halk ve etrafnn dilinde, "Midhat
P a a halk kendisine uydurup, dik ta t r olmay tasarlam ve viy a l et -
l erde ve sonra da s tan bul da millet askeri y a p m a y a kalkmas da bu
niyetten ileri gelmi olup e er aresine baklp n alnmaz sa yaknda
Saray basp hkmet ve d e vl et i g a s p e d e c e k m i gibi szler oalma
ya balamtr.
Bu garip mukaddimenin eseri olarak Midhat Paa bir gn aniden
saraya arlarak azledilip Avrupaya gnderilmi ve vilayetlerde g
nll neferlerden tekil olunan taburlar lav edilmi ve stanbulda
toplanan millet askeri de husl emniyet ve itminan iin bir ka trl
ekil ve surete sokulmusa da, naslsa yine emniyet edilmediinden, o
da kaldrlmtr. Bunlarn en byk maksatlarndan biri de Kanun-u
Esasnin mahvedilmesi ve kaldrlmas olduu halde, bu Kanun ksa
sre nee yrrle girdiinden ve btn devletlere ve leme resmen
ilan edilmi olduundan ve birden bire kaldrlmas da uygun bulun
madndan yava yava [refte, refte] ahkm- mndercesi ihlal edile
rek, nihayet Meclis-i Mebusan bir daha toplanmamak zere datlp
Kanun-u Esasinin de yalnz nam kalmtr.
Yukarda belirtilen neriyata hizmet edenlerin alma ve emek
leri boa gitmemi olduundan ve her biri kendi duygu ve dnceleri
ne gre bir ekilde fayda temin ettii iin teselli bulmu iseler de, kr
eden kimlerdir, zarar eden kimlerdir bunu hesaplamak kolaydr. Zira,
bunlarn hepsini hadiseler zamanla meydana karm ve General Ig-
natiyef de Padiahn menfaatini korumak niyetiyle verdii nasihat ve
sarf eyledii himmet ve gayretlerden maksadnn ne olduunu Ayaste-
lanos Ahitnamesini yazd kaleminin diliyle anlatm olduundan,
biz bu konuda fazla bir aklamaya hacet grmyoruz.
te bunun gibi bir sr iftira ve neriyatn nasl bir lilc dolab
ve entrika olduuna akl ermeyenler veyahut aslm bilip de yalnzca
dalkavukluk yapanlar, sonradan iin ne olduunu grmii ve ktklar
aacn daln bakalarn zarara sokmak iin kesmeye alanlar, kendi
bindikleri dal kesmi olduklarn ancak dtkten sonra anlam iseler
de, telafi iin artk zaman ve imkan da kalmamtr.
267
Bu durumlar zerine, Midhat Paa aleyhinde kullanlan iftiralar
da tabii deerini kaybetmi [istimalden skt] ve hususiyle yukarda
anlatld gibi ve Midhat Paadan sonra Abdi ve Redif, Rt ve S
leyman Paalarn ve'bir ok kazaskerlerin ve ricl ve ulemdan ve as
keri kumandanlardan ve sair nice bin kiilerin srlmeleriyle [nefy ve
tebid] evlerinin mahv ve perian edilmelerinin sadece hal meselesin
den tevlit eden bir vehim ve vesvese eseri olduu ortaya kmtr. Bu
cihetle de. dier isndat ve azviyt uydurma ve srf iftira olduu an
lalm ve bunun hi bir deeri kalmamsa da. milletin fikir birlii ile
meydana gelen tahttan indirilme hususundan dolay dnen ve kanunen
ve hkmen ve aklen hibir kimsenin mesuliyetine mahal olmadndan
ve baz kiiler hakknda tasavvur olunan mamele-i zalimanenin icras
yaktrlmak iin bu arada bir de "ldrlme meselesi icat edilmitir.
Fakat bunun da yalan olduu ortaya knca, bu sefer yeni bir ey orta
ya konulmak lazm gelmi ve Midhat Paaya yakan bir kusur bulu
namadndan zarureten yine eski eyler tazelenerek yeniden ortaya
atlm ise de stanbulda ve dier vilayetlerde artk buna inanacak
kimse kalmamtr.
Araplar her ne kadar zeki insanlar ise de. memleketlerinin uzak
l sebebiyle ounun ve zellikle Arap yarmadas [Ceziret-l Arap)
ve Irak llerindeki Araplarn cri devlet kanunlar hakknda bildikleri
ve iittikleri eyleri kendiliklerinden yalan ve doruluunu ayrdetme
gleri olmadna binen, hi olmazsa bunlara anlatlmakta fayda
mlahaza edilmi olacak ki. geen sene El-Cevib gazetesine, Midhat
Paa devleti ele geirecek, cumhuriyet ilan edecek ve kendisi reis ola
cak. Damat Mahmut Paa da orduya yatandan emir verdii iin Rus-
lar zafer kazand gibi dedikodular yazdrp. Arap eyhlerine kadar
memur eliyle bedava dailrlmas da bu acayip dncelerden neel
etmitir.
ste bu szler nasl cahilane ve dzmece irkeller ise, Midhat
Paa'nn Hancdan- Saltanata kin ve dmanl varm denilmesi de,
hi bir alakas olmayan iftiradr. Eer bunlardan maksat kiisel d
manlk demek ise. doru olamaz. Zira Midhat Paann hanedan salta
nata mteallik zev- fhimneden hi kimse ile ahsen mnasebet ve
tankl [muarefe] olmadndan dmanlk domasna sebep ve
mahal olamaz. Eer bu sz Sultan Abdlazizin tahttan indirilme me
selesinden dolay karlm' ise bu da pek yanltr. nk hanedan
mensuplarndan birisinin durumu arzu edilene muhalif denilmekle bu
nu herkese mil etmenin ne kadar batl bir kyaslama olduu mey
dandadr. Evet Sultan Abdlaziz devlet iin ve milletin arzusuyla taht
tan indirildi, lkin yerine gelen Sultan Murad ve ondan sonra tahta
kan Sultan Abdlhamid o hanedann anl birer kiisi deil miydi? y
le ise vkeldan bir veya bir kann hanedana garez ve dmanl
varm denilmesinde ne meziyet ve ne gzellik olabilir? Bir padiahn
tahttan indirilmesini ahsi bir dmanlk gibi hasis ve alak bir sebebe
dayandrmak nasl layk ve reva grlyor? Yalnz burasnn llp
tartlmas bile bu mesele iin kafi bir cevaptr.
Bu mnasebetle tahttan indirilme [hal] meselesine nakli kelm
eyleyelim. Bu meselenin sebeplerini ve davay bilmeyen kimse kalma
dndan, burada tecdid ve tekrarlamaya lzum yoksa da, Sulan Abd
lazizin yaknlar ve ona mensup olanlar tabii ki, tahttan indirilmenin
aleyhinde olduklarndan, kendi saf ve temiz kalplerinin hakkn yerine
getirmek ve eserini gstermek iin rahmetli Hakann suu olmadn
[beret-i zimmet] iddia ederek eer baz hata ve kusurlar var idi ise
onun da hatrlatlarak dzeltilmesi vkelnn miittehmi zimmeti oldu
u halde, bu yaplmayarak birden bire tahtndan indirilmesine itiraz
ederler. Bunlar kendilerine taallk ettii cihetle ifadelerinde mazurdur
lar. Lkin bu itirazlar Saray dnda da erbb- garez iin bir dayanak
yaplarak kt niyetle kullanmaya msait olduundan bu meseleden
sz alnca, Sultan Abdlaziz merhumun hatalarnn dzeltilmesi
mmknken drt kiinin ahsi menfaati uruna haksz ekilde hal
edildii lakrdlar, bazlarndan iitilmitir. Hatla merhum Hakann
saltanatla kalmas devlet ve milletin mahvna sebep olacaktr szleriy
le meclislerde hamiyyel davas edenler ve Sultan Muradn clus giin
vkelnn ellerini ve eteklerini perlerken, clus tebriki ve sevinci hu
susunda emsalleriyle yar eden baz mnafklar da sonradan mdhe-
ne-i hasise ile muhalif fikirlere katldklarndan, bu meselenin de bura
da ortay konmas [muhakemesi] gerekmekledir.
Sultan Abdlazizin Kusurlar
Merhum Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesine sebep olan
ahval ve hareketleri doru mu, yoksa deil mi idi? nce bu noktadan
balayalm. Rahmetli Hakann saltanatnn sonlarnda devlet idaresi
nin dahili ve harici hadiselerine bir kere dardan ve tarafsz bir gz
ile sathice ve insaflca baklrsa u grlr: lk nazarda sabit olur ki,
Sultan Abdlmecid merhumun lmnde brakt borlarn tamam
25 000 000 liradan fazla olmad halde, sonradan bir lakm israflar ve
lzumsuz masraflarla Millet-i Osmaniyenin 200 000 000 liray aan
borca sokulmas ve batl memleketlerin [dvel-i gabiyye] Krm mu
harebesinde mlen ve bedenen yaptklar fedakarlklarn semeresi ola
rak Devlel-i Osmaniyenin lke btnl Paris Anlamasyla mte
reken teminat altna alnm ve Devletin Rusyaya kar muhafazas ve
selmeti batl devletlerin ittifakyla kabul edilmiti.
Paris Muahedesinin devam [tetimme] olarak hatt hmyunlar
ile temin olunan taahhtler ve devlet lebasnn ahvalinin dzeltilmesi
iin vaad edilen kanun ve nizamlarn yerine getirilmesine Rus entrika
laryla kar konulmasndan dolay batl devletler halimizin dzeltil-
memesinden kederlenmilerdi. li Paadan sonra Sadrete getirilen
Mahmut Nedim Paann devletin kader ve namusunu ihlal eden kt
lkleri ve bunca yolsuzluklar meydanda iken tekrar sadarete getirile
rek Rusyadan baka cmle alemin nefret etmesi ve esham- ummiye
hususunda zuhura gelen iflas ile devlet ve milletin altyz seneden beri
kazanm olduu itibarnn mahvedilmesi, devlet ilerinin ehliyetsiz
adamlar eline braklmas ve Msr vilayeti iin takatinin zerinde
borlanmak ve yabanclarla anlama yapabilmek zere yaplan teklif
ler vkel tarafndan reddolnmu iken usul ve kaide d bir latt- h
myn ile buna izin verilmesi ve sonra Hersek isyan gibi basit bir ola
yn beceriksizlik yznden byyerek her tarafa yaylmas ve bunlarn
devlet ve memleketin urad felakel ve skntlarn balangc olmas
Sultan Abdlazizden kan ktlklerin en bata gelenidir.
Bu vakalarn arasnda maliye hzinesinden Saray- Hmyun
tahsisat dnda, aktan para alnmak ve Padiaha yakn kiilerin ba
zlarna bedelsiz esham verilmek ve halkn para verip ald konso-
270
licllerin faizleri kesilmi iken, rahmetli Hakann 7.000.000luk kon-
solidlerinin faizi tamamen ve alenen denmek ve Mahmut Nedim Pa-
ann hzineden ald sabit olan yzbinlirann affedilmesi ve vkel
ve vzerdan birok kiinin muhakeme edilmeden kanun d olarak
srgnle cezalandrlmas ve nihayet Bulgaristan isyannda hizmet
eden memurlarn muheze edilerek ve slm ahalinin mdafaas iin
zamannda asker gnderilmeyip bunca slm nfusun Bulgar hcumu
altnda perian edilmesi gibi bir ok suistimal, hata ve gnahlar da,
bunlara ilave olunmutur. Btn bunlarn cmlesinin neticesinde de
Mahmut Nedim Paann deitirilebilir tahvil [taklib- tahvil-i du
yn] adyla kararlatrld yeni istikraz mukavelesi imza olunurken,
rahmetli Hakana birmilyon lira takdim olunmas taahhdne dair Be-
zirg Zarifi tarafndan Mabeyn-i Hmyuna verilmi olan bir kta
senet de meydana kmtr.
Sultan Abdiilazize Som?
Maksadmz meselenin tarafsz olarak muhakemesi hususu oldu
undan, imdi bu davaya sual tevcih olunabilir. Birincisi bu saylan
eyler sabit ve muhakkak mdr? kincisi faili kimdir? ncs bun
lar sabit olmakla devletin tehlikede bulunduuna hkmolunabilir mi?
Gerekten hakiki durumu bilmeyen veyahut bilip te bir baka garez
den dolay itiraz etmek isteyenlere bu sorular ne kadar tabii ise, cevap
lar da o kadar ak ve kolaydr. Zira ortaya konulan hadiseler sbjek
tif [umur-u maneviye] hususlardan olmayp her birinin fiiliyat madde
ten meydana gelmi ve kt tesirleri yalnz memlekete deil btn
dnyaya yaylm okluu iin herkesin malmu olduundan, her ki
min hangi konuda phesi varsa delil ve belgesine yeniden ttla hasl
ederek durumdan iiphe etmesi kolaydr. te olaylarn doruluu nasl
sabit ise. kimden kt ve kimin yapm olduu da ylece meydanda
ve aktadr. nk bunlarn Sultan Abdiilazizden kmad farz
olunsa bile, zamannda mstakil bir amir olarak baka bir padiahn
daha varln dnmek gerekir ki.1bu da batldr. Geri sz konusu
fenalklarn bir ksm Mahmut Nedim Paa'nn ve Bosna-Hersek hadi
sesinin bymesi Esat Paa'nn sadrazaml zamannda olarak, biri
nin hyaneti ve dierinin beceriksizlii ve ehliyetsizlii eseri ise de,
271
bunlarn ikisinin de hal ve sfatlar bilindii halde, yalnzca Sultan Ab-
diilazizin mstebit tutumuna hizmet etmek artyla sadrazam olmu
lar ve istenilen eylerde alet olarak kullanlmlardr. Hususiyle Mah
mut Nedim Paann memleket ve devleti tahrip eden tutum ve davra
nlar, nceki sadrazamlnda bilinip tecrbe edildii halde halkn i
kayetine ramen ikinci defa tekrar sadarete getirilmesi evelkinden da
ha ok tahribat ve suistimallere izin verilmi olduundan, bunlarn va
stasyla meydana gelen fenalklarn da faili ve amirinin Sultan Abd
laziz olduunda phe yoktur.
ahirgiray ve gatiyef
Bu hadiselerin memleketi ve devleti tehlikelere drm olma
s hususuna gelince, evvelden beri herkesin bildii genel bir kaidedir
ki, devlet hayatnn devamll mlk idarecileri iledir. Bizde ise u iki
husus temelinden bozulmutur. Mali kaynaklar bunca israflara ve teb-
zirata yetmediinden, Millet-i Osmaniye deyemeyecei bir bor y
knn altna girmi, fazladan olarak bir de iflas durumuyla btn iti
barn kaybetmi ve Devletin kanun ve nizamlarla idare ve beksn te
mine alan memurlar yerine, keyfi idareye hizmet eden adamlar yer
letirilmi olduu iin, her nev devlet ileri bozulmutur. Krm Mu
harebesinden beri Rusyann amac batl devletler nezdinde Devlet-i
Osmaniyenin soutulmas ve ayrlmas hususu olduu halde, bizim
kendi fiil ve hareketimizle bu maksat kolayca hasl olmutur. Btn
Avrupann hakkmzdaki kt nazarlar zerimize davet edilmi, vel
hasl Lehistann taksimi balangta Rusyann ve General Rebninin
gayretleriyle olmu ve Krmn istilasnda ahingirayn ifal edilip
kandrlmasnda hangi sebepler kullanlm ise. bizde de General gna-
tiyefin gayretiyle onlarn kal kat fazlas meydana gelmitir. Bahis ko
nusu olan tehlikelere bu durumlarn delilleri yeterli bulunmu ve ok
gemeden ortaya kan baz fiili niticeler de balangdaki hakikatlar
meydana karmtr.
O zamanlar bu hale kar ne yapmak gerekirdi? Padiahtan sonra
devlet ilerinde en byk sorumluluu tayan viikel-y devletin vazi
fesi ne idi? aresiz efrad- ahli gibi bunlar da, Allah belasn versin
diyerek bir hayal krkl ile kn yahut insanlk duygulan hasla, hrs
ve tama ile sakat olan baz kimseler gibi yalnz vaktini ho geirmek
iin dalkavuklukla her denilen ve yaplan eylere uymak m lazm gel
meli idi? Byle hareket olunup da devlet ve millet iin korkulan du
rumlar o vakit meydana gelseydi sorumlusu kim olacakt? phe yok
tur ki, aa seviyedeki devlet ve milet sevgisi olan hizmet erbabndan
her birinin seviyesine gre vatann ve milletin korunmasnda bir hisse
si ve bir borcu olduu gibi, bu vazife ile birinci derecede mkellef
olanlar da devlet erknndan saylan kiiler olduu iin, bunlar devle
tin tehlikesini grp de yapmaya mecbur olduu eyleri zrsz ola
rak yapmakta kusur ederlerse hyanette bulunmalarnda phe yoktur.
imdi bu kyas ve hale gre, devlet ve milleti byle kanlmaz
tehlikelerden kurtarmak niyetiyle canlarm tehlikeye atarak fedkrlk
edenler insanlk grevlerini ve hamiyetlerini mi yerine getirmi, yoksa
garez ve nefislerine mi tbi olmulardr? Bunu insaf ehlinin vicdan
aydeder. Fakat urada Hakka yakn bir deyim vardr ki, baz kimsele
rin dedii gibi, rahmetli Hakann hatalar ve gnahlar slah edilmesi
mmkn idiyse, tahttan indirilmeye kadar gidilmeye mecburiyet ne
idi? Vaka padiahlara hatalar bulmak isabetli olmayp [padiahn so
rumsuzluu], hata olduunu anlatacak ve fikir ve hareketlerini deiti
recek olanlar Vkel-y Devlettir. Onlarn batan bu ekilde alma
lar lazm geldiini en doru yolun da bu olduunu kimse inkar ede
mez. Lkin bunlar yapld m? Ali Paa merhumun Giritten dnn
de yazd raporuyla [lyiha], devletin hatar ve tehlikede olduunu ve
bunu nlemek iin idarenin dzeltilmesini, Osmanl tebas arasndaki
msvat ve hrriyetini ve hukuku ahsiyesini temin edecek kanun ve
nizamlar yaplmadka ve fiilen icratyla Avrupaya bu konuda temi
nat verilmedike bu halin devam ve beksnn mmkn olamayaca
yolundaki bu hatrlatmalarn tesirleri ne oldu? Bilakis bu hatrlatmalar
ve halisane niyetlerden dolay mazb ve mcnfr-u padiah! olarak
vefat eyledikten sonra Nedim Paa Sadarete getirilip Ali Paa'nn icra
atn bozmak ve kanunlar kaldrmak velhasl devleti here mer et
mek iin neler yapt ve o vakit Hseyin Avni Paa ile irvanizde'nin
haksz yere nelyi ile cezaya uramalar, devlet idaresinin slh ellcry-
la li Paaya ittib ettiklerinden dolay deil miydi?..
273
Midhat Paann birinci sadaretinde Msr vilayeti iin, istedii
kadar borlanmaya ve yabanc devletlerle dorudan doruya muahede
yapabilmesine mezuniyet talebine kar, bunun Msrn bamszln
douraca Padiaha bir ok kereler arzolunup, ferman verilmesine
kar kld halde, buna ramen Padiahn emri ile mezuniyet veril
mitir. Nihayet Midhat Paann iki buuk ay iinde sadrazamlktan
azledilmesi, bu Msr iinde direnmesinden ve bir de Mahmut Nedim
Paann ald 100.000 lira konusunun meydana karlmasndan
domad m? Ve daha sonradan irvanizdenin sadrazamlnda Avni
Paa ve irvan ve sair kimselerin klliyetli para iin tama edilerek
Msra istenilen dereceden daha geni fermanlar verilmekle bu ihtar
larn faydas ne oldu? Ve gene irvannin sadaretinde ve kendi yal
snda baz vkelnn toplanarak devlet iinde israfn nlenmesi iin
mali muvazenenin bir heyete verilmesi ve Osmanl milletinin msvat
ve hrriyeti konular gibi devlete idareye esas alnan eyler mzakere
olunmakla beraber, bu szlerin merhum Hakana ifhen duyurulmas
na ve zellikle millet, hrriyet ve kanun szlerinin aza alnmasna
bile kimse cesaret edemediinden, bunlarn bir rapor [lyiha] ile ve
Valide-Sultan araclyla arzna ve hatrlatlmasna karar verilmiti.
Bu lyihay Midhat Paa'nn yazmasna karar verilmesini mteakip,
bu tasavvuru merhum Hakann haber almasyla. Paa hemen Ahkam-
Adliye Nezaretinden azlolunarak Selanik valiliine ve irvanizdenin
de sadaretten azliyle Halepe srlmelerinin, Padiaha bu hakikatleri
anlatma teebbslerinden doduu unutuldu mu? Ve Mahmut Nedim
Paann ayn saniyede Sadrazam yaplmasyla beraber, Avni Paann
Bursaya srlmesi de bunun iin deil miydi? Mahmut Paa'nn h
yanet dolu fikirlerinden dolay Midhal Paann ikinci defa Ahkm-
Adliye Nezaretinden istifa ettii gn, istifa sebebi merhum Hakan ta
rafndan Ba.mabeyinci Mehmet Bey vastasyla sorulmas zerine,
Midhal Paa yazp takdim ettii cevap yazsnda devletin bunalm ve
felaket halinin sebeplerini ak ak belirttii ve drt aya kadar va
him neticesi grleceini dahi tasrih eylemiken kendisi neden bir ke
re Saraya arlp sorulmad? Yine Mahmut Nedim Paann igfalat
zerine gidilen yol ve tutulan usuln vehameli grlmeye baladktan
sonra, Valide-Sultannn ve merhum Hakann iradesiyle ve Darssa-
274
ade Aas Cevher Aa araclyla Midhat Paann dnceleri soru
lunca, takdim ettii lyihadaki hususlar tafsilatyla arzolunmuken ni
in kabul olunmad?
Sultan Abdiilazizin Gururu
Merhum Hakann bilinen kibir ve gururu ve byklk duygusu
karsnda kanun, kaide ve millet szlerini bile aza almaya cesaret
edenlerin kahra dtkleri grlp durur iken, hatalarn dzeltilmesi
ve hareketinin deitirilmesi iin, u hikaye olunan hatrlatmalar dere
cesinden daha fazla ne yaplmak ihtimali vard? Geri Hersek mesele
si ve Bulgaristan isyan alman kt tedbirlerle ierden ve dardan
glkler ortaya kardndan ve halkn ikayet ve nefreti artp bir
umumi galeyan meydana getirdikten sonra, Mahmut Paa azlolunarak
Rt Paann sadarete, Avni Paann Seraskerlie ve Midhat Pa-
ann da Meclis-i Vkelya alnmas d grnte ilerin bunlara b
raklmas eklinde grnyor ise de, hikakat hl byle deildi. nk
merhum Hakann her trl mstebit hareketlerine Mahmut Nedim Pa
a kadar hizmet ve muvafakat edecek bir sadrazam bulmak ve ondan
ayrlmak ihtimali olmad defalarca yaplan tecrbelerle fiilen tahak
kuk etmiti. Bu deimeler aslnda durumun gsterdii zorunluluklar
ve mecburiyet zerine islenmeyerek [kerhen] yaplm ve hatta grev
verildii gn yeni Sadrazam Rt Paa ile eyhlislm ve Serasker
ve Serdar Ekremle huzura ktklarnda Sultan Abdiilazizin ilk sz
halk sizi istiyormu, bakalm ne yapacaksnz olmutu. Bu sz. bile
tayinlerin geici bir ey olduunu gstermiyor mu? Mahmut Nedim
Paa ise azli gnnden balayarak ieriden Valide-Sultan ve dardan
gnatiyef ve muavinleri araclyla yine sadaret makamna dnme se
beplerini hazrlamaya altndan, bir kere mkilat- vakann ge
mesi ve halkn heyecan ve galeyannn yatmasndan sonra behema-
hal yine sadarete getirileceinde ve geldii vakit artk evvelki yapt
gibi muhaliflerini yalnz srgne gndermekle kalmayp elinden gelen
her trl fenalklar yapacandan hi kimsenin phesi kalmamt.
te Hakann tutum ve ahlakn deitirmesinde, bu suretle tam bir ka
ramsarlk hasl olunca, btn halkn son seviyesine gelen fikir galeya
275
n ise, saltanat deiikliinden baka bir tedbir ile sknet bulamaya
cak dereceye gelmiti. Zaten Hseyin Avni Paa da Bursadan tahttan
indirme dncesiyle gelmi ve lzumlu sebepleri de hazrlam oldu
undan, ikinci ciltte geni olarak anlatl gibi, tahttan indirilerek eski
kurallar geerli olmak zere Saltanat veliahd olan Sultan Murad ciils
ettirilmitir.
Sultan Abdlazizin tutum ve davranlarndan devlet, millet ve
memleketin ne olacan dnmekle grevli olmayanlar, merhumun
yalnzca kiiliine bakarak baka bir ey tanmadklarndan, fikirlerin
ce tahttan indirmenin haksz olduunu gstermek iin gya kimsenin
haberi olmadan drt kiinin ahsi menfaat ve garezi ile yaplm ol
duunu syleyerek Vkelya dil uzatmak istediler. Lkin bir padiahn
tahttan indirilmesi gibi byk bir i.in yaplmas, mutlaka elMr- umu-
miyenin ve devlet erknnn ittifakna bal iken, bu tekellfe hacet
olmayp basit bir i gibi drt kiinin ahsi menfaati bir hkmdarn
tahttan indirilmesi ve deitirilmesine kafi geldiini ilan etmekle, ii ve
saltanat makamn ne derece hafife alm olduklarn hesap etmediler.
Bunu syleyenler efkr- umumiye karsnda yalanc kmak
tan, ayp ve eksiklikten ekindikleri ve cmlesinin nnde vkelay
grdklerinden dolay, bunlar ondan yaktrm olsunlar diyelim. Fa
kat ahsi menfaat ne demektir? Eer bununla anlatlmak istenen ey,
rtbe kazanmak ve zengin olmak demekse sulanan adamlar devlet
idaresinde defalarca Sadrazamlk ve Meihat ve Seraskerlik makamla
rnda bulunduklar gibi, yine hepsi o makamlarda olup Sultan Aziz za
mannda bir sadrazam ayda 2.500 lira maa alyordu. Ve bununla bera
ber Msrdan alnan krkar ellier bin lira gibi Padiah'n izni ile iste
nildii kadar ake almann da kaps ak bulunduu halde, Sultan
Aziz zamanndan ziyade ahsi menfaate msait bir hal acaba ne zaman
olur? Ve hususiyle Kanun-u Esas. Vkelnn fiil ve hareketlerini Me-
busan Meclisi'nin nezareti altna koyup her tiirl israf nleyeceine
gre, bu Kanunun mellif ve mrevvici olan vkel iin ahsi menfaat
dncesi nasl hayal edilebiliyor? Eer bu szden maksat, baz adi
adamlarn dedii gibi, Padiahl kaldrp hkmeti ele geirecekler
mi demek ise, bu ne kadar mantksz ve lsz bir laftr.
Vaka memleketin urad vukuat ve felaketler iinde merhum
Hakan hayatla ve saltanatta bulunmu olsa idi, bu derece felaketler ol
mazd gibi dnceler ok kimselerin hatrna geldi ve gelebiliyor. L
kin bu mlhaza doru mudur? Bunun aksi olarak devlet idaresinde
hsn intizam ve muharebelerde muzafferiyet elde edilseydi, yine
byle mi denilecekti? Sultan Muradn zamannda ve Sultan Abdlha-
rnidin saltanatnn balarnda, Osmanl askerinin Srbistanda muzaf
feri yeti ve ardndan Kanun-u Esas'nin ilnyla Zat- Padhinin gs
terdii iyi niyetlere teekkr eden btn halkn gsterdii evk ve gay
reti ve Bulgaristan ve Karada ve Srbistan meselelerinin dzeltilme
sinde herkesin kapld mit ve emniyetli zamanlarnda Sultan Abd-
lazizin niin sz olmuyordu? Sonra niin oldu? yle mhim ve sa
kin bir zaman iinde mcerreden ve vesveseye dayanarak bir sadraza
mn aniden azil ve srgn edilmesiyle vaziyetin bozulmasna ve halkn
arzusunun krlmasna ve huzursuz edilmesine mecburiyet ne idi? Mu
harebeye niin baland? Madem ki muharebeye girilmitir, harbin b
tn planlarn hazrlayan Serdar ve Serasker grevlerinden niin azle
dildi? Bu olan bitenden sonra haftada ayda bir kere kumandan ve Se
rasker deitirilmesinin tehlikeleri neden grlmedi? Mebusan Meclisi
niin kapatld? Devletin iine yarayan nice binlerce adamn srgn
edilip uzaklatrlmalarna [nefy ve tebid] sebep ne oldu?
Krupp Toplan ve Martini Tiifekleri
te bu eyler yapldktan ve daha nice nice sebepler ve davalar
ile davet edilen musibet ve felaketler meydana geldikten sonra, bunla
ra Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesi ve vefat sebep oldu denil
mesi, temize karmak [tebrie-i zimmet] iin yeterli midir? Midhal Pa-
ann mahkemede syledii gibi. Sultan Aziz vefat etti ise, satn ald
Krupp toplarn ve Martini tfeklerini de beraber mi gtrd? Niin
iyi kullanlmad? Kendisi halden nce saltanatta iken vefat etmi ol
sayd, acaba kime ne denilecekti? Merhumun zamannda mlkn ve
milletin tahribine mucip olan fenalklarla beraber 'vcudunu temenni
etmek" (!) hakikaten halefleri iin ne demektir? Bunlar ancak sathi bir
mlahaza (stn kr] ile bilinmektedir.
277
te Sultan Abdlaziz merhumun tahttan indirilmesini davet
eden ve lzumlu klan sebepler bunlar olup her birisinin delil ve bel
geleri de srasyla ve hakikat halleriyle ortaya konmuur. Bu hususla
rn tafsilatn renmek isteyenler o zamann gazetelerine ve matbua
sayfalarna bakarlarsa hakikatleri daha iyi anlyacaklardr. Bu mesele
de btn halkn fikirlerinin [efkar umumiye] mttehit olup olmadn
dan phe edenler varsa, yalnz Sultan MuradTn tahta kt gn Se
rasker Kapsnda ve Bayez.it havalisinde toplanan byk kalabaln
ve halkn candan sevin lklar atmalarndaki maksadn ne olduu
nu hatrlamalar kafidir. Ve eer baz kindarlarn dedii gibi, clus iin
Bb- Seraskeride toplanan vkela-i devlet ulem ve vzer ve dier
lerinden meydana gelen topluluun gsterdii sevin ve memnuniyeti
o vakit Serasker Hseyin Avni Paa'dan ve arkadalarndan korkup
ekinmelerinden olmu denir ise, bu gn u itiraza da mahal yoktur.
Zira devlet tarafndan istenilirse yine o heyetin cmlesinden sorulup
tahkik edilerek ortaya karlmas her ne kadar klfetli olsa da, byle
byk bir emrin hal-ii ekali [olu ekli] iin yaplmas, devlet hesab
na yalan sylemek ve haksz yere bakalarna iftira etmek noksanl
ndan daha hafif ve dorudur.
Yukarda ksaca anlatld vehile, hal meselesinden baka,
Midhat Paa hakknda svme ve hakaret olur zan ve mlahazasyla
icad edilen neriyata nakli kelam edilirse: Bunlarn iinde zetle, Mid
hat Paa Rusyann gazabn tahrik etmemi otsa idi muharebe k
mazd, ose yollarn yapmam olsayd Ruslar Balkanlar geemezdi
gibi szleri ortaya atanlarn cehaletini ilan ve isbata kfi geldiinden,
u ada Osmanl milletini idareye memur olan hey et iinde byle
fikir sahibi insan bulunduuna teessften baka bir ey demeye hacet
grlmez.
Tersane Konferans ve Rs stekleri
Fakat Rusyann taleplerini arkalamak iin stanbulda toplanan
Avrupa Konferansnn [Tersane Konferans j teklifleri kabul edilseydi
muharebe kmazd szleri, Konferansta islenilen eylerin ne olduu
nu bilmeyen ve zellikle muharebenin tahribat ve zararlarna urayan
278 'MDHAT PAANIN HATIRALARI
baz efrad ahalinin zihinlerine tesir edebileceinden, bunun aklan
mas iin bir ka sz sylemek lazm gelir. Acaba Rusyann istekleri
olarak Konferansn getirdii artlar ne idi? Halk Bulgar olan memle
ketleri devletin taht hkmet ve idaresinden karmak ve ilerde Rus
memleketi yapmaya hazrlamak deil miydi? Bu meselenin bahis ko
nusu edilmesi Rt Paann sadareti zamanndan beri uzayarak, bu
belnn def ve slah iin her trl gayret harcand ve bir takm fe
dakarlklar da yapld halde. Ruslarn susturulmas mmkn olama
ynca Midhat Paa ne yapmal idi? stedikleri eyleri vermek, yani Ru
melinin yars derecesinde geni ve en mamur oJan byk bir blgeyi
sebepsiz ve muharebesiz terk ve teslim mi etmek lazm gelirdi? Bunun
dnyada ve hangi millet ve devlette emsali grlmtr? Deil bu ka
dar geni bir blgenin, devletin mlknden en kk bir parasn d
mana teslim edecek tebai devletten bir adam bulunabilir mi?
Bu mesele hakknda mslim ve gayr mslin btn devlet erkn
ve memurlarndan ve muhtelif milletlerin reislerinden [ruhani reisleri]
mrekkep olarak toplanan bir Meclis-i Umumde her trl mahzurlar
gze alnarak yaplan tekliflerin re d olunmasna ittihat ve itlifak-
umum ile karar verildii srada. Ruslarn isteklerini kabule grii bil
diren tek kimse kt m? Bu hale kar ne yapmak mmknd? Bu
nunla birlikte iin muharebe ile sonulanmamas iin Midhat Paa n
giltere ve Fransa'nn ihtarlar zerine derhal Srbistan'la msalaha el
mi ve Konferansn ar tekliflerini iskt edecek tedbirlere teebbs
ederek Rumeli'ye memurlar gndermi ve Karada ile msalaha g
rmelerine balam iken, kendisinin Avrupaya uzaklatrlmas ile
beraber bunlar niin bozuldu? Ve Midhat Paa sulh karlnda Kara
da'a araz verecekmi diye neden kyametler koparld?
le Konferansn teklifleri kabul edilseydi muharebe kmazd
demek, ne kadar di ve manasz bir hezeyan ise, Midhat Paa Tna'da
vali iken isyan karan Bulgurlar hakknda gsterdii iddet yznden
Rusya'nn gazabn ve dmanln celp ve davet etti ve muharebeye
sebep oldu demek de onun ayndr. Mahmut Nedim Paa Rusya'nn
dmanln deil dostluk ve muhabbetini ekle elmi vl onlarn nasi-
hatlarna uyarak Bulgarlarn fcsal ve isyann serbest brakm olduu
MDHAT PAA'NIN HATIRALARI. 279
halde, ne netice hasl oldu? Tunada birbiri ardndan iki yl Rusyadan
szan ve yerli Bulgarlarla birleerek ayaklanan ekiya zerine Midhat
Paa sert tedbirlerle gidilmeyip de braklsayd, on yl sonra ortaya
kan Bulgaristan o vakit ortaya km olmaz myd? Midhat Paann
can ve bala vatan ve devlete yapt hizmetler acaba kabahat mi say
lyor?
Hiilasai kelm devlette krkar ellier senelik hizmet ve sadakat
leriyle tannan ve isim yapan Rt ve Midhat Paalarn ve ileri gelen
devlet erknndan, ulemdan ve askeri kumandanlar gibi daha bir ok
kiilerin haklarnda bu kadar zalimane muamelelerin yaplmas, cls
gnnden beri arkas kesilmeyen binlerce memur ve grevlilerin sr
gn edilerek hanelerinin harap edilmesinin tek bir sebebi vardr. O da,
srf Sultan Abdlazizin tahtndan indirilmesi gibi bir iin tekrarn n
lemek ve Padiahn huzur ve gvenini temin eylemek iin alnm bir
tedbir-i acbe ve garibedir.
Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesi [hali] hakknda yukar
da tafsil ve tadat olunan sebep ve artlar bir tarafa braklp da, haydi
merhum Hakann tahttan indirilmesi vkeldan bir ka kiinin ahsi
kini ve nefsaniyeti ile olmu lrzedelim. Bu birka kii yerine, birka
bin kiinin yalnz bir evham ve vesvese uruna kurban edilmesi, mal
ve mlklerinin perian ve mahvedilmesi dnya zerinde hangi zaman
da hangi devlet ve hangi millette iitilmi eydir?
Bu kadar gnahsz ve kimsesiz ve aresiz kalan, ve hasretleriyle
ah ii figan eden evlat ve ailelerinin ve bunlara mensup bir siir akraba
ve yaknnn kalplerinin zntye boulmas. Padiaha beddua etmele
rini celp ve davet etmeye alet ve vasla olanlar ve zellikle merhum
Abdlaziz'in kaili meselesi gibi hi bir asl ve esas olmayan bir l'ec-
iyii tertip ve tervi ederek devleti kk drp rezil edenler, acaba
Padiaha sadakat mi gstermi oldular? Bununla Padiahn huzurunu
mu temin ettiler? Bu kadar fenalk yapldktan ve devlette i grecek
adamlar Ruslarn gnln ho tutmak zere mahv ve perian edildik
ten sonra, bir biri ardndan gelen hadiseler ve musibetlerin nlenmesi
aresini bulamayp da, kabahati bakalarna yklemeye almak ne
kklktr?.. Midhat Paa'nn alt senedir alt saat olsun stanbulda
memuriyette bulunmam olduu herkese bilinmekte iken, bunlar
Midhat Paa yapt veya sebep oldu demekle, herkesin inanacan san
mak, ne kadar yanl bir mukayese ve hayaldir. Kanun-u Esas hkm
ne gre, devlet ilerinden Vkel sorumlu olup, Zt- ahne her trl
sorumluluktan masun olduu [sorumsuzluk] halde, muharebede vukuu
bulan kt tedbirlerin sorumluluundan Padiahn zimmetini tebric et
mek [sorumsuz saymak] iin ordularn ve asakir-i ahanenin, cn ufak
ve basit hareketlerine varncaya kadar Mabeyn-i Hmyundan yazl
m telgraflarn bir ksm, Midhat Efendiye [gazeteci Ahmet Midhat
Efendi] yazdrlan Zbdet-l Hakyk adl kitapk ile kamu oyuna
sunularak Padiahm ztm mesl makamda gstermek ve bununla
beraber ndahelenin vukuu bulmadm, fiilen miidahelenin vukuuyla
isbata almak nasl ters ve yersiz bir tedbirdir. Ve kezalik Padiah
iradesiyle yaynlanan ss-i nklb" da merhum Sultan Abdlazizin
fenalklarn belirlemek ve hzineyi kertip israf etmek thmetiyle
aleme tehir olunan Mahmut Nedim Paann Dahiliye Nazr olmakla
beraber Padiahn Mstear olduunu fiilen aleme bildirmek acaba
Padiaha ihanet deilmidir? Bu ilerin en garibi, devlette ortaya kan
fenalklardan kendini kurtarmak iin [lebie-i zimmet], Sultan Aziz
hayatta ve s a ltanatta o lsay d bu f e n a l k l a r olmazd" demek ve bir ta
raftan da gazetelerle, bu musibet ve olaylarn onbe yirmi seneden beri
devlette geerli olan suistimallerin eseri olduunu neretmektedir.
Acaba bunlarn hangisi dorudur? Sultan Abdiilazizin Sultan Abdiil-
hamid yerine padiah olmas arzu ediliyorsa, Zat- ahane'ye sadk ve
bal olduklarn syleyenlerin dillerinden bu szler nasl dklebili-
yor? Ve eer devletin iine dt felaket hali onbe seneden beri s
ren kt idarelerin sonucu ise. Sultan Aziz'in tahttan indirilmesi lzu
munda tereddt edilmesi nereden ileri geliyor? Acaba koca devletle bu
eyleri lp (artarak [muvazene ederek[ hatrlatan kimse olmad m?
Cumhuriyet idaresi halkn yani efkar- umumiyenin kabul etmesi
ve rzasyla olacak bir i olmas dolaysyla "Midhat Paa cumhuriyet
getirecekti" demek, bu fikirlerle halk sulamak olacandan yaplan
bu iler ve neriyat ile padiahn nihayet halktan da emniyetini kaldra
rak, btn devlet lebasna dman gzyle bakp Padiahn kendi
tebasdan kendini korumas iin Yldz Saray istihkamlarna snma
MDHAT PAANN HATIRALARI
281
s sonucunu douran sebep ve halleri iddetlendirenlerin maksat ve
meram acaba neydi? Padiahn huzur ve rahatn temin etmek iin
Midhat ve Rt Paalar ve sair kimseler hakknda yaplan eylerin, u
duruma gre zarar onlara m, yoksa padiaha m. yahut millet ve
memlekete mi rad oldu, acaba zararn kimler ekti?
Midhat Paamn da Kusurlar Vardr
Maksadmz yanl anlalmasn. Biz Midhat Paann ahs ve
ztnn her tiirl tasavvur ve kusurlardan salim olduu iddiasnda dei
liz. nsann yaradl gereince, ihtimal ki kendisinin de ahlk ve kii
sel hareketlerinde ayp saylabilecek birok kusurlar bulunur. Lkin
sz konusu olan meselelerin hepsi devlet ve memlekete dair emel ve
ilere mahsus olmakla, kiisel sebeplerin bunlara kartrlamayaca
ortadadr. Binaenaleyh Midhat Paann krkbe sene mddetle mte
madiyen devlet hizmetinde ifa eyledii efal ve harektnda devlet ve
millete ve memlekete zarar gelirmi bir eyi varsa, fiilen ve maddeten,
delilleriyle ortaya konulmak ve muhakeme edilmek lazm gelir. Yoksa
ncesi ve sonras hesap edilmiyerek hatra ne gelir ve ne getirilirse,
Midhal Paann gyabnda neir ve ilan edilerek halkn inanacan
sanmak, halkn vicdann dahi kirli zannetmektir. Ama bu cmle ile
beraber Midhat Paa evld ve lylinden mahrum ve mahcur edilerek
kaffe-i kanun ve kaidelerin haricinde TaiPde skntl bir hapis ve ezi
yet iinde telef olur, o mlahaza bu bahse karmaz ve zulmn hudd
ve kaidesi olamaz. Midhal Paa'nn g ve kuvvetine gre devlette
vukuu bulan hizmetlerinin fihristi icmalisi [bilanosu] TABS1RA- B
RET namyla yazlan terciime-i halinde satr satr yazl olmakla, on
dan bir malmal- icmaliye olup, fiiliyatyla tatbik elmeye rabet
edenler hikakatlarna vakf olurlar. Midhat Paa lse de eserleri dn
yada ve meydanda kalr.
Sekizinci Blm
ZEYL
TARH VESKALAR
LYHALAR
SYAS YAZIMALAR
MEKTUPLAR
285
Sekizinci Bliim
ZEYL
TARH VESKALAR
(D
SULTAN ABDLAZZE
VKEL TARAFINDAN
VERLMES ARZU OLUNAN
LY HA
Saltanat ve hilfetin mukaddes tahtn kemlat- ilmiye ve ameli-
yesiyle terkib ve tezyin eden zt- evketsemt ha/.ret-i hilafetpenahi-
leri gibi bir chriyar, kuvvetli iktidar ilim ve vukufu umur-u devletin
klfei cehaletini nasl muhit ise, niyet ve makasd- celile-i mlkdari-
leri dahi devlet ve memleketin saadet ve selmetini o mertebe temine
kefil olduundan umum iin her halde Padiahmzn iradt ve sn-
hatna teslimiyet-i kamileden baka tark- nect olmad musaddak
ve msellemdir.
Bununla beraber idare-i devletin her asl ve besinc ait mcsalih
ve umur hergiin ve her saat trl hadisat ve vukuat ile tecdid ve tebdil
etmek tabii olup, hususiyle bulunduumuz asr iinde dnyann hay-
retbah akl olan inklbat ve ihiraal bizim dahi mevkiimizin icabat-
n deitirmi ve ihtiyacmz iin yeni yeni yollar am olduundan
bu ahvale kar bizce ne yaplmak ve nasl yola gidilmek lazm gelece
i dahi tekraren ve defaalen gerek hsan ve iln buyurulan nulk-u h
mayunlar ve gerek o yolda sadr olan hulul ve talimat ve iradat- se-
niyye-i ahaneleri hakkyla ve etrafiyle taayyn olunmu ve ekser
286
eserleri dahi ililen ve maddeten meydana gelmiken, nasl ise bir md
det memurin-i devletin tebeddlat mtevaliyesi arasnda kavanin ve
nizamat- mevcude dahi trl tahvilat ve tayirata uramasyla ahval
deiip memurin-i devlet vazifesini arp murad- lii ahaneleri
olan icraat-1 cedide ve nafa yle dursun umur-u cariye ve diye ile
mecray sahihinden km ve terakki maksadyla yaplan iler bozul
mu ve bir taraftan devletin umur-u mliyesindeki miikilat ve o yolda
hl devam eden su'stimaller cmleyi hayrete drdnden, u hale
dahili ve harici ademi emniyet ve itibar ile bir takm kt szler ve
crcife mene olup gitgide efk8r- umuniyede pek fena eserler husule
gelmitir.
Bir vakitler devletin zaaf vc inhitatna mteallik sylenen szler
bu gn btn halkta devletin zeval ve izmihlali tabiriyle ilanen sylen
meye balanmtr. Cenab- Hakkn inayetiyle nice nice vukuat- mt
hie ve muhlikeden muzafferane kp kurtulmu olan u devlet ve
milletin, hkmet-i semir-i miilkaneleriyle bu hal-i buhrandan dahi
selamete kaca itikad, devletin ahvali tiyesinden midini kesenle
re taraftar olmamak iin bir kuvvetli senet ise de, mevcut halin devam
yakn vakte kadar bir vehmet ve ukubetin mukaddemat olup bu hale
bir tedbir-i seri ve are-i messer ittihaz ve icra olunmaz ise hakikaten
muhatara vc tehlikeyi inta edeceine cezm ve yakn hasl olmu id-
iinden ve Padiahmz Efendimiz hazretlerinin himayet ve memuri-
yet-i mlk ve teba iin gece ve gndz masruf buyurduklar mesaiyi
celile-i mlkanclerinin derccatna vakf olan bendegta gre bu ah
vale nazar msamaha ile bakmak ve neticesindeki mcs'uliyctc mte
rek olmamak isleyenlere iib etmek kfran- nimet olduundan, kaf-
lc-i umurda selamet ve necatmz olan emir ve irade-i hikmel ifade-i
cenab zillullahilerine doruca arz ve hacet ve mracaat etmekten do
ru are ve'tedbir kalmamtr.
Nezdi ahnelerine mstani-i beyan olduu vehile bir are ve
devas, o illeti celp vc davet eden esbaba gre olup, bizce u hal ve il
leti davet eden eyler ise malm olduundan mlahazat acizaneleri-
mize gre bunlarn slahyla beraber idare-i devlet iin sabit ve sahih
bir meslek tayin klnmak ve saadeti hal mlk ve teba hakknda im
diye kadar, sadr olan ve btn aleme neir ve ilan edilen hutut ve eva-
287
miri celile-i mlkanelerinin ahkam- celilesini mahdut ve mekked
olmak zere mceddeden bir kta hatt- hmyun buyurularak, mn-
derecat celilesinde kavnin ve nizmat- merinin hakkyla ve tama
myla dstrul-amel tutulmas ve kk ve byk ve kadn ve erkek
bilcmle tebai ahanelerinin kanunda bil istisna mtesavi olmas ve
iradat- seniyyeleri tahtnda teekkl eden ve mlke fevaid ve mena-
fii grlen meclis ve mahkemelerin ve sair tesisat- hayriyyenin vaz
aslileri zere yeniden tashih ve tesis klnmas ve kfle-i umur ve me-
salih-i devletin teden beri mercii ryeti Bb- Al olduundan, orada
karar verilip hkipayi hmyun-u ahnelerine arz ile iradc-i seniyye-i
ahaneleri eref siinh buyurulmadka devletin hukuk-u mlkiye ve
mliyesine mteallik hibir ey yaplmamas ve idare-i devletin ruhu
olan umuru mliyenin bir esas- kuvve zerine yeniden tesisiyle Bb-
Alnin rey ve tasdiki alnmadka hibir mahalle bir ake sarf edil
memesi ve kk byk kffe-i memurin ve hademe-i devletin vazife
leri yeniden tahdid ve tayin olunup res-i umurda bulunan memurlarn
da mesuliyel derecelerinin bir karar- kati altna alnmas gibi kayt ve
erit-i cedidenin ilavesi karin mtisaade-i devlet-i liyeleri tarafndan
da ibu evamire ve talimat- celilelerinin harf ve harf icrasna kemali
iltihad ile bezl-i mukadder olursa avni inayet bri ile u hale bir niha
yet verilerek makasad- asl-i ahneleri memuriyet-i mlk vc teba
kaziyesinin vesail-i sahiha ve messiresine tevessl olunmu olur. L
kin u mtalaa! efkar- kasra-i acizanemizle mukayese olunan nazari
yat kabilinden olup, ihtimal ki bunda hatalarmz olmak veyahut vukuf
ve malmat-] naksa-i acizanelerimizin vasl olamayaca bir derecesi
bulunmak dahi mnker olmayp o da hakayk- umur ve ahvale mercii
olan vukuf vc ttla-i ahnelerine malm ve ayan olduuna ve maka-
sad- asl-i kemternemize akl- kasramzn erdii derecesini arz ve
beyana mnhasr olup her hakle mlk ve devlet ve leba ve millet
nevdu-u desti hilafetpcnhileri bulunduuna binaen her ne cihetle
rey ve irade buyurulur ve nasl tensip edilir ise yine mahz isabet ve
hikmet olacanda tiphe yoktur. Ol babda...
288
TERSANE KONFERANSI LE
LGL BELGE
( 2 )
Midhat Paann Meclis-i Umumde Kraat Ettirdii
Beyanname Suretidir <l27)
Mesele-i mcvcudenin derecftn lykiyle zah ve terih etmek
iin mukaddimt ve mebadsinden bz mertebe bahsetmek lzm ge
lir. yle ki: Bosna ve Hersek vilyetlerinden olan mslim ve gayr
miislim ahali arasnda teden beri hiisn-i muaeret ve i'tilf sair ma
hallerden ziyade bir suret-i halisnede cereyan etmekte ve her iki taraf
aslen ve neslen bir cinsten olmasyla familyalar beyninde dahi uhuv
vet derecesinde bir mnasebet olarak kemal-i emniyyet ve memnuniy-
yetle yaamakla olduklar halde Panislvizm cemiyyeti tekiline s
olan miifsidlerin ilkaatiyla ahali-i gayr mslimeden ortodoks mezhe
binde olanlarn efkr bozularak bunlar tarafndan ne trl harekta te
ebbs olunduu ve doksanbir senesi iinde Nevesin kazas ahalisin
den Karada'a gitmi olan yz altm kiinin oradan memleketlerine
avdetlerinde Hersek ihtillinin mukaddematna nasl kap ald ve
ann zerine me'murn-i mahalliyyenin s-i tedbir ve harekeliyle mad-
de-i fesad ve ihtillin ne vehile minaib olduu ve mteakiben Rus
yalIlarn levikatyla gya bir ihtilli bastrmak ve sta nasihat etmek
iin ecnebi konsoloslarndan mrekkep bir komisyonun teekklne
(127) Midhat Paa'nn ikinci sadaret dneminde ve Tersane Konferans
almaya balad sralarda Konferans tekliflerinin grlp, ona verilecek
cevabn belirlenmesi amacyla toplanan Meclis-i Umumi'de okunan bu konuma
metni, hatratn orijinalinde bulunmayp, tarafmzdan ilave edilmitir. Metin iin
Bkz. Ali Fuat Trkgeldi, Mesail-i Mhimme-i Siyasiye, Hazrlayan Bekir Sdk
Baykal. c.ll s.8-15, TTK. Ankara 1957
289
Sadr-i esbak Esad Paa ve halefi Mahmut Paann escr-i seyyiat ola
rak taraf- Devlet-i liyyeden muvafakat olunmu olduu halde bu
komisyon mazarrattan baka bir eye yaramayarak beyhude ihtilf ve
isyann devamna ve belki itidadna ne suretle sebep olduu malm
dur. Srbistan ve Karada isyanlarna gelince Srpllarn birka sene-
denberi hazrlanmakta olan Panislvizm efkrna ve RusyalIlarn bu
efkr miirevvi olan politikalarna istinaden doksan iki senesi mays
nn yirmi ikinci giin [Miladi: 3 Haziran 1877 Pazar] hibir sebep ve
illete mstenid olmayarak ve bagteten izhfr- isyan ile her cihetten
memalik-i mahrusaya hcm etmeleri ve Prens Milann Bosna
ktasn gya taht- hkmet vc idaresine almak iin bir harekel-i Ris-
temnc ile ilnnme nereylemesi ve Srp askeri kumandasnn Rusya
zabitanna tevdi olunmas btn leme hayret-bah olmu ve herkes
Srbistann bu harektna gayet haksz ve mecnnane bir cesaret naza
ryla bakarak Avrupa millet ve devletleri dahi bunun mcsuliyyelini
Srbistan reisi ve memurlar zerinb brakm idi. Rusyada teekkl
eden slv komiteleri onbe seneden beri gh Srbistanda vc gh Sr
bistan havalisinde olan Bulgar vilyetlerinde bir hdise karmak mi
diyle pek ok alm ve milyonlarca aka sadetmi okluu hakle ib-
tida Ni ve Sofya taraflarnda ve muahhare yni bundan dokuz on se
ne mukaddem Tuna vilyetlerinde birbirini mteakib ka' edebildikle
ri lesad vc ihtillin semeresini iktitaf edemediklerinden leebbsat-
vkalarn baka tarafta iml iin csbab- lzimesinin istihzarna a
lmakta olduklar halde doksanbir sene-i rmiyyesi [1875/1876] iin
de Hersek taraflarnda zuhur eden sr- ihtill bunlarn menviytma
muvafk dm ise de ol vakit Srbistan muharebeye henz hazr ol
madndan Bulgar komitelerinin Filibe'deki Rusya konsolosu Nay-
dan ve Rusuk konsolosu Main vastasyla Bulgaristan'da dahi Her
sek ihtilline muadil bir ihtill karmak maksad zerine Kzanlk ve
Zara-i Atik vc Hasky ve rpan kazalarnda bir Bulgar fesad km
ve sr vcuda gelmi idi. O vakit bu sr-i ihtilli kemal-i sr'atle
mahv ve itfaya muvaffak olan Edirne valisi Hrid Paa ile Filibe mu
tasarrf vc Zara ve Kzanlk kaymakamlar Rusya sefaretinin ebli-
gat- edidesi zerine azl ve tebdil olunduklarndan slv komitelerinin
tahrikat ve tevikat- mtevaliyesi tesiratiyle ve istikll arzusu ile her
290
vakit mteheyyi-i fesad olan Bulgarlar Srbistann Mays iinde vu-
kubulacak harektnn zuhuruna kadar sabredemeyerek ehr-i Nisan
iinde taraf taraf fesad ve isyan ile birok bgiinah ehl-i slm kati ve
idama tasadd ettiler ki merkumlarn bu hareketleri oralarca ehl-i sl-
mn dahi mdafaa-i mal ve can iin mecbur olduklar harektta hadd-i
merundan ziyade birok halleri inta etmi ve bugn Bulgaristan ta-
addiyt namyla mkilt- hzraya mebde ve mene olmutur.
Rusya devleti birok vakitten beri memlik-i mahrusada bulunan
rum ortodoks mezhebi hakknda sahabet ve himaye dvasnda buluna-
.rak Krm meselesini dahi bu dva iin am olduu halde Paris mu
ahedesinin gerek bu dvann hall faslna ve gerek sair mdahalt- ec-
nebiyyenin menine zmin ve kafi! olan ahkm Rusyallarn hibir
suretle iine elvermediinden hemen Paris Muahedesinin akdi tarihinin
nc ve beinci senelerinde memlik-i mahrusada bulunan Hristi
yanlarn maduriyyet ve mazlumiyyetlerinden bahisle ve edn ve hafif
eyleri derecesiz i'zam ile Avrupann sem ve efkrn doldurmaktan
hali olmam ve bizim ise idare-i dahiliyyemizce on seneden beri
vukubula teebbst ve harektmz ann ilkaatn cerh ve tekzibe k
fi olmadndan bu her ne kadar Paris Muahedesi hkmnce devletle
rin umr-i dahiliyyemize mdahale haklar yok ise de yine o muahede
ye merbut ferman-i li ahkmndan olmak iizcre umr-i dahiliyyemizin
tanzimi ve hususiyle tebaa-i gayr miislimenin islh- ahvali maddele
rinin resmen ve sarahaten vaad ve tahhiid olunmas devletlerce bir ne
vi' sual ve mdahaleye serrite olduundan bu vesile ile Avrupa dev
letleri Rusyalnn ikyet-i mtemadiyesine hak vermee balayarak
ihtida Hersek vukuatnn miicerred bir slv entrikas olduunu bildik
leri halde bizim dahi noksan-i harektmz grdkleri cihetle bu ii
memleket halknn sahih-i efkr- politikiyyesi gibi addetmee suret-i
mecburiyette grnmeleri ve Srbistan'n bil-mcib harekt- isvaniy-
yesinde haksz ve nttehem olduunu i'tiraf ile bylece i'ln ettikleri
halde sonradan Srpllara galibne ve bize malbne bir muamele et
mek islemeleri ve Bulgaristan hdisesi namyla Filibe sancanda bz
kur halknn ihtill ve tuyan meselesinde en ziyade mtehem olan
lar Rusya ifaltma aldanp bu ie hnrizne ve zlimne ciir'el eden
Bulgarlar olduu halde onlarn lecaviiz ve taaddiyatyla lahalTuz hare
291
ktnda baz ell-i slmn daire-i meruay tecavz etmelerinden dola
y btn ehl-i slm itham edecek azviyyat ve isnada da kalkmalar
bir taraftan bizim idare-i dahiliyyemizce vukubulan kusurlarmzn
seyyiat ise de dier taraftan bu su-i idareyi vesile ederek onbe sene
den beri Rusyalnn Avrupa efkr- umumiyyesine tesir etmek iin
sarfeyledii mesainin srdtr. Hersek hdisesinin har taraflara sirayet
etmemesi hakknda devletlerden herbiri birer suretle imal-i rey ve
tedbir kaydinde bulunduklar srada hem hudut olan Avusturya devleti
ne en messir are ve tedbir Hrvatistan ve Dalmaya hududundan
olan bizim memlekete dahil olan ekya takmnn meni sureti olaca
halde Avusturya devletinin ksm-i azamn lerkib eden slv milletinin
efkrna devlet-i marnileyh mukavemet edemeyerek bununla be
raber btn btn kaytsz bir harekette bulunmu olmamak ve Avus
turya Hariciye Nzn Kont Andrassy ise sair kabinelere kar bizim
memleketin idare-i hkmeti lnce bir maharet gstermi olmak
iin doksan bir senesi Knun-i snsinde bir lyiha yazp gndermi idi
ki Devlet-i liyyenin umr-i dahiliyyesine mdahaleyi mutazammn
olan ibu lyihaya itirk edemeyecei ngiltere devleti tarafndan ih
tar dahi olunmu iken olvakit devam eden usl-i istibdadiyye ve Mah
mut Paann hatas eseri olmak iizere ray-i umumiyyeye mracaat
olunmakszn mezkr lyiha devlete suret-i hususiyyede nazar-i m-
taleaya alnarak ekser maddeleri kabul ve tasdik olunmu idi. Hersek
hdisesinin devam zerine ibu lyihann mnderecat tamamen icra
olunmak mmkn olamadn devletler dahi itiraf ederek fakat bu
nun fi'liyat nasl olmak lzm geleceini tyin iin Srbistan vuku'ai-
nn neticesine muntazr olduklar halde vukuat- mezkre Rusyallarn
dil-hh ve arzusuna muvafk olmayan bir neticeye nil olduu grl
mesiyle bunun iin Rusyahiar yine Avrupa kabinelerini izaca balad
lar. An zerine see-i haliyc Haziran ve Temmuz aykrnda ngiltere
devletinin emriyle Sir Henry Eliol Srbistan'a tavassut iin teebbiista
kyam ile gerek Srbistan ve gerek Karada ve Hersek ihtilllerinin bir
suret-i sulhiyye ile tanzim ve tesviyesini teklif ettikte bu suret DOvlel-i
Aliyye'nin tlahi narzinesine muvafk olaca beyan ile Hersek ve
Bosna iin zaten Koni Andrassy lyihas zerine ncsbuk olan vad-i
resminin ifasna laraf-i devlenen muvafakat olunmak tabi olduu mi-
sill Sirbistan iin dahi malm olan alt maddenin teklifiyle ve bunla
rn dahi hakkaniyyet ve insaflarna havalesiyle iktifa olunarak cevap
verilmi idi. Bunun zerine Bulgaristan vukuatndan dolay ngilte
rede zuhur eden galeyan-i efkrdan Rusyallar istifade ile btn Avru
pay bir velvele ve heyecana drm olduklarndan o srada Lord
Derby tarafndan gelip sefaretin bir suretini i "ta etmi olduu telgraf-
nmede Bosna ve Hersek vilayetlerinin idare-i mlkiyyesince grlen
s-i ahvalin slhiyle memurn-i hkmetin efali hakknda icray-i ne
zaret etmek iin ahaliye hak ve salfhiyyet verecek ve mezlim ve taad-
diyatn men-i vukuuna kefalet eyliyecek bir otonomi uslnn icras
ve Bulgaristanda dahi buna muadil bir kaide vaz ve ittihaz tavsiye
olunmu ise de otonomi kaidesi kaide-i istikliiyyeye dokunacandan
reddedilmi ve malz Devlet-i Aliyye idare-i umumiyyesince isl-
hat-i tamme icrasn Kanun-i Esas ile btn leme iln taahhd eyle
mitir. Avrupa efkr-i umumiyyesinin galeyan ve heyecan naslsa
kesb-i sknet edememesinden dolay Rusyallar bu frsat karma
mak iin metlib-i vakalarn tedide ngiltere kabinetosnu msaid
grmeleriyle mesail-i mevcudenin hal ve izah iin mnasip mahalde
Hristiyan devletlerinden mrekkeb bir konferans tekilini ortaya koy
mu ve Devlet-i Aliyye dhil olmayarak yaplacak byle bir konferan
sn miizakert elbette bizim ayelhimizde olmak tabi bulunmu oldu
undan ngiltere devleti hem Rusyallar/ krmamak, ve hem de bizim
menfaatimizi feda etmi olmamak iin Dersaadet'te byle bir konfe
rans yaplmasn taleb ve teklif etmi ve konferansn mzakerat Lord
Derby'nin salili'z-zikr telgafnda beyan eyledii mlhazat dairesinde
olarak herhalde devletin temamiyyet-i mlkiyyesi ve istiklli muhafa
za eyleyeceini temin eylemi olduundan konferans dahi bu esas
zerine kabul olunmutu. Konferansa me'mur murahhaslarn vrudiy-
le beraber Devlet-i Aliyye murahhaslarm davet etmeyerek Rusya sefi
riyle beynlerinde ellikleri mkaleml ve miizakerl mucibince konfe
ransla mevzu-i bahs etmek zere hazrlam olduklar teklif-i muhteli
fe ki 'BuJ garisian nmyla iki vilayelin yeniden tekili vc valilerin dii-
vel-i ecnebiyye muvafakatiyle Hrisliyandan tyini ve tanzima iin bir
ecnebi komisyon tertibi ve Rumeli'de erke muhacirini isknnn
men'i ve eeneb zabtiye istihdam ve her vilayet varidatndan yalnz
293
bir ksm-i muayyenin hzineye i'tasyla bakiyyesinin mahalline terki
misill her biri devletin nluz-u istikllini ve an u namusunu klliyen
mahv ve iptal edecek eylerdir. Bunlar ve bunlara miiteferri bir takm
maddeler konferansn ietima-i resmlerinde miikerreren mevki-i bahs
ve mzakereye konularak ve her biri defeatla bizim murahhaslar taraf
larndan esbab-i mucibesi beyan ile cerh edilerek nihayet resm ve
gayr resmi vuku' bulan cemiyyetlerde mtidavele olunan efkr zerine
Kanun-u Esas hkmne tevfikan bir takm tdil ve bir haylisi tashih
edilebilmi ise de ilerinden ecnebi komisyon ve elilerin muvafaka
tiyle vali nasbi maddeleri her ne suretle tdil olunsa devletin istikll ve
namusunu ihll eyleyecei cihetle konferansn bidayetinden beri kabul
olunamyaca cevab verilmiti. Halbuki teklif-i vakann bizce en
ar ve muzr olan ciheti bu iki madde olduu gibi Rusyallarca Bulga
ristan ve belki Rumeli ktasndan Devlet-i Aliye'nin iskatn inta
edecek tedbirin mukaddimesi bu maddeler idi yaknen malm ola
candan konferansta bunlar terk etmek kabil olamayarak nihayet iin
bir dereceye kadar arl tadil olunmu renginde gsterilmek iin H
ristiyan vali tbirinin alel-tlak vali tbirine tahviliyle ilk defaki valile
rin nasbnda sefaretlerin muvafakatlarna riayet edilmesi ve memuriy-
yetlerin be seneden aa olmamas ve ecnebi komisyonun zas dahi
tekmil ecneb olmayp nsf yerli ve nsf- dgeri ecnebi bulunmas su
retine karar vermi olduklar anlalr ise de bu komisyonun memuriy-
yeti Marquis de Salisburynin vermi olduu varakada mnderic bulu
naca vehile umr-i maliyyenin tanzimat ve Bulgurlar hakknda
sebkat eden muhakemtn letkikat gibi bizce hibir suretle kabule ka
rin olamayacak icraata mil olmayp ta sonradan denildii gibi yalnz
yaplacak eylerin icraatna nezaretten ibaret olsa bile devletin umr-i
dahiliyyesinee icra edecei ilere ecnebi adamlarn resmen devletleri
tarafndan mansup olmas ve devlet ve sefaretleriyle tabi muhaberat
bulunmas hukuk-i hkmet ve devleti Avrupaya nakletmek demek
olarak byle bir komisyonun mddeti her ne kadar az olsa tebaa naza
rnda devletin kadr u anm ihll ve ikal edecei derkr olduundan
ve valiler nasbi maddesinde sefaretlere riayclen bir dereceye kadar
mlmat verebilmek kabil olur ise de bunun da suret-i resmiyyede ol
masnn mazarrat dieri derecesinde bulunduundan ve bu cmle ile
294
beraber u haller her ne suretle olur ise olsun Kanun-u Esasnin hibir
hkm ile tevfk olunamayaca cihetle bunlara muvafakat hkm-i ka
nunu tayir eyleyeceinden u iki madde karlmadka teklil'-i sa-
irenin bahsine giriilmek abes olaca murahhaslar tarafndan cevap
verilmekle evvelki gn akdedilen mecliste dvel-i fahme murahhas
lar cnibinden bunlarn ol vehile kabulne yine srar edilir ise cmle
sinin avdet edeceklerine dair cevap verdikleri anlalyor.
imdi meselenin kesbeyledii u surete gre alt devletin teklila-
t mttehidesine kar Devlet-i liyyenin bulunduu hal ve mevki
mlhaza ve muvazene olunduu takdirde bunun ne vehile tehlikeli
ve haternk olduu cay-i bahs deildir. Lkin bu halin hatar ve tehli
kesi ne kadar azm ise murahhaslarn en son teklift u iki maddenin
ve hususiyle ecnebiden mrekkeb bir komisyonun bizce kabulnden
olan mazarrat ve muhatarat dahi o kadar azm ve vahmdir. Binaena
leyh bu iki suretin lyikiyle muvazenesi iin her bir cihetin ta'mk ve
terihi iktiza edeceinden beyanna ibtidr olunur. yle ki: Murah
haslarn ifadesi vehile teklif-i vka devlete reddoiunduu halde
dvel-i selse tarafndan tyin olunan murahhaslar avdet edecekleri gi
bi gerek bunlarn ve gerek Rusya ve Almanya ve talya devletlerinin
sefirleri dahi bir maslahatgzar brakarak avdete me zun olduklarn
dan bunlarn bu vehile avdetleriyle topunun birden Devlet-i Aliy-
yeye iln- harb etmiyecekleri malm olarak gayeti RusyalIlar bir
mddetten beru gerek Avupa ktasnda ve gerek Asya cihetinde harb
iin mde olmalaryla anlarn iln-i harp etmesini ve belki Macaris
tan ve Lehistan cihetlerinden masnf l-gaile kalrsa Avusturya devle
tinin dahi Rusyaya hususiyle kendi devletlerinin azam-i eczasndan
olan slvlara iltiben Bosna ve Hersek taraflarna tecavz eylemesini
ve u srada mstaidd-i isyan olan Memleketeyn emaretinin dahi Rus
ya ile birleip bizimle muharebeye girimesini mukarrer gibi addet
mek lzmdr. Avn ti inayet-i br ile sye-i meal-vye-i Hazret-i -
lnede bugn silh altnda bulunan kuvve-i askeriyyemiz be alt yz
bin raddesinde olup bir taraftan silh altna alnan mstahfiz askir ile
taraf taraf memleketlerce teekkl etmekle olan gnll taburlar dahi
hayli kuvvet okluundan ve Karadenizce Devlet-i Aliyye'nin kuvve-i
bahriyyesi her cihetle RusyalIlarn kuvvetine faik bulunduundan ibu
295
mevcudat Devlet-i liyyece esfar-i sbkada vukbulan tedarikta
nisbetle mkemmel ise de askerimizin bir ksm Karada hududunda
ve Bosna ve Hesekte ve dier ksmn Srbistan hududunda ve Yanya
ve Trhala taraflaryla sair mteferrik mahallerde olmak ve byle bir
muharebe vukuunda elbette Karada ve Srbistan durmayp muharebe
edecei gibi Bulgaristanda ve mlkn sair cihatnda dman tahrik-
tiyle bz ahval ve sr-i ihtill vukuu dahi melhuz bulunmak hesabiy
le bir taraftan Rusya devleti gibi bir dman-1 kav ile Avrupa ve As
yada ve Avusturya ile Bosna ve Hersekte harbetmek ve dier taraftan
sair ekiya ile uramak ne kadar hatai ve ar ise el-haletu hzihi
bulunduumuz mkilt- maliyye iinde ve hi bir taraftan bir aka
istikraz olunmak ihtimali olmad bir zamanda bu kadar askerin ve
teebbs olunacak harbin masarifi iin aka tedarik etmek dahi ondan
mkl grnd cihetle buralar nisbet ve kyas olununca devletle
rin bu muharebeyi men iin bize nasihat yolunda irad eyledikleri te
klifin kabul cihetine meyletmek akl ve zihne muvafk grnyor
ise de o cihet dahi terih olunduu halde yukarda zikr ve beyan kln
d vehile az ok ecneb memurlarndan miirekkeb bir komisyon te
kiliyle vilayetin umur-u idaresini velev bir mddet-i cziyye iin ol
sun onlarn taht nezaretine koymak hkmet ve Devlet-i Aliyyeyi bi
tirmek demek olup bir kere memleketin bir cihetine bu usul girdii gi
bi sair taraflara dahi sirayetle idare-i devlet btn btn vesayt- ec
nebiye ekline girecek ve artk bir daha bundan kp kurtulmak kabil
olamayaca her nazarda sabit ve muhakkaktr. te bu derece haksz
ve mazarratl bir teklifi bilerek kabul etmekten ve dnyaya kar mu-
hill-i namus bir i ihtiyar etmekten ise muhafaza-i hukuk-i meua iin
muharebenin ihtiyar devlet ve milletin kad- ve anna daha muvafk
ve layk olursa da cenab- Hakk muhafaza buyursun aksi matlub zuhur
edecek olur ve galebe dman tarafnda vuku" bulursa imdiki halde
kabulnden istinkaf elliimiz teklif-i mzrradan birka kat zararl
teklifata uramak ve belki mazallahu Teal memleketimizin bir taraf
dahi elimizden kmak muhatarasn imdiden gze aldrmak lazm
dr/'
296
(3)
KANUN-U CEDD SERLEVHASIYLA
MDHAT PAA
TARAFINDAN TANZM OLUNAN
MSVEDDE (I2S)
Memalik-i Devlet-i Osmaniye
Devlet-i Osmaniye, memalik ve ktaat hazradan ve eylat-
mmtazeden mrekkep olarak hududu muayyene ile mahdut ve usul
idaresi esasen eri erife mstenid ve merbuttur.
Memalik-i Devlet-i Osmaniye yek vcud olmakla hi bir zaman
da hi bir sebeple inkisam kabul etmez ve hududu tayir edilemez.
Zt- Hazreti Padiah ve Hanedan- Celle
Saltanat- seniyye-i Osmaniye. Hilafet-i kiibry slm iyeyi haiz
olarak Slale-i Al Osmandan ekber ve er.ed evlada aittir.
Zt- Hazreti Padiah hasbel hille dini slmn hmi ve nigah-
ban ve kuvve-i berriyye ve bahriyyenin birinci kumandandr.
Vkelnn azl nasbi ve dvel-i ecebye ile muahedat akdi ve
harp ve sulh ilan ve harekl- askeriyye ve ki'ei tedabir-i mlkiyenin
ittihaz ve icras ve mcriminin aff ve Meclis-i Mebusann akd ve fes
hi Zt- Hazreti Padiahnin imtiyaz mahsus ve mukaddesidir.
(128) Kanun-u Cedid adyla Midhat Paa tarafndan hazrlanan bu Ka
nun-u Ess metni Hatratn orijinalinde bulunmayp tarafmzdan yeni harflerle
ilave edilmitir. Bu metnin zellii, ilk Osmanl Anayasas taslak almas olma
sdr. Bkz, ss-i inklp, Ahmet Midhat Efendi, Ksm Sn, stanbul 1295, Bb-
l Takvim-i Vekayi Matbaas sayfa 321-333
297
Zt- Hazreti hilfetpenhnin nefsi hmyunu mukaddes ve her
trl mesliyetlen msun ve mahfuzdur.
Muhafaza-i an- saltanat iin mahsus olan tahsisat- seniyyenin
tedariki, umum milletin vezayifindendir. Hasbeliktiza zam ve tdil
edilecek olursa Meclis-i Mebusan karar zere tayin olunur.
Sadaret-i mutlaka mesnedi mlgdr. Heyet-i vkela riyaseti ta
raf hazreti padiahiden Bavekil namile vkeldan birine ihale ve v
kel heyeti ann reyi ile intihap ve irade-i seniyye ile nasbolunur.
Meclis-i Vkel Bavekilin riyaseti tahtnda akdolunup dahili ve
harici kffe-i umur-u mhimine ve politikann merciidir. Mzakerenin
kararlan irade-i seniyye ile icra olunur.
Devair-i mhimme-i Devletin riyaset ve vezaretlerinde bulunan
zevt viikellk mesnedini ve imtiyazm hiz olup, vkeldan her biri
tayin olunan mezuniyet dairesinde vazifelerini icraya murahhas ve
mezundur.
dare-i Devlete muhilli emniyet olan ve Kanun-u Cedid ahka
mna muhalif bulunan icraat umumiyede heyete ve her dairenin ve-
zaif-i muayyenesne dair olan ahvlde dahi mnferiden vkel mes'l-
dr.
Mesliyetten tebriye-i zimmet edemeyen vkel iin Meclis-i
Mebusanda ekseriyet ile selbi emniyete karar verildikte, mazbatas
Reis vastasyla taraf- ahneye dorudan doruya takdim olunur. Bu
halde vkel heyetince veya mnferiden istifaya mecbur olurlar.
Vkel istifa ettikte kabul ve adem-i kabul, reyi ahneye me-
nuttur.
Vkelnn heyete istilalar kabul buyruldukta, ya anlardan ve
ya hariten bir zat'a taraf- ahaneden riyaset-i vkel memuriyeti tef
viz buyrulup heyet-i vkelnn tekili ana ihale klnr ve heyet-i vke
ldan ahsen miittehim bulunmayanlar heyet-i cedidcyc alnabilirler.
Eer heyetten biri istifa eder ise ann yerine reisi vkel bulunan zt
dierini intihap edip irade-i seniyye zerine nasbolunur.
Gerek bilfiil memuriyette olan ve gerek mzl bulunan vkel
nn icray muhakemeleri. Meclis-i Mebusan istidas zerine taalluk
edecek irade-i seniyyeye mevkuftur.
298
Zt- Hazreti Padiah her ne vakit tensip buyurursa Meclis-i
Vkelya riyaset eder.
Memurin
Her memur trik ve meslek-i mahsusundan yetimek lazmdr.
Memuriyetlerin meslek ve triki tanzim olunacak mektip derslerile
tayin olunacandan, ibu mekatibin yevmi tanziminden be sene
mddet mrrnda ahadetnamesi olmayan hi bir kimsenin memuri
yet istidasna salahiyeti olmayacaktr.
Be sene mddetle bulunduu memuriyetlerde hizmet ve terakki
gsteren her bir memurun talep ve mkfata salahiyeti ve otuz sene le
kesiz hidamat- devlette bulunmu veyahut esnay- hizmette bir illete
dar olmu olan memurin dahi tekat maana ehliyet olur. Memuri
yetlerin meslekleri ve mkfatn enva ve tekat maann sureti tah
sisi ve nizamat mahsusa ile tayin olunacaktr.
Nizamen cnhas sabit olmadka veyahut devlete bir sebebi
meru ve makbule mstenit lzum olmadka, hi bir mfemur memuri
yetinden karlamaz. Byk ve kk nazar-1 kanunda msvi olmak
la bir memurun amirine itaati kanunun tayin ettii daireye mahsustur.
Her memuriyetin daire-i vazifesi muayyen olmakla herkes vazifesi da
iresinden mesul ve muhatap olur.
ra-y Devlet
ra-y Devlet vaz/ aslisi zere tecdit ve tanzim olunacaktr.
ra-y Devletin reis ve azas taraf ahneden azil ve nasbolu-
nur.
ura-y Devlet evvela kffe-i kavnin ve nizma! lyihalarn
badeltelkik tasdika, sniye taraf- hkmetten kendine havale oluna
cak umur ve mesalih-i mlkiye hakknda reyini itaya; slisen mlkiye
memurlar ile adliye memurlar beyninde tayini vazifeden dolay zu
hura gelen ihtilalat lasla; rbian metni nizama) ve kavninde rz ola
cak tibehal hal ve tefsire; hamisen memurini devletin memuriyetle
rinden dolay iktiza eden muhakematn icrasna memurdur.
299
ura-y Devlet kuvve-i icraiyenin vazayifine asla mdahale ede
mez. Fakat kavnin ve nizmatn noksan ve yolsuz bir surette icra
olunduunu tahkik ederse, gerek Meclis-i Vkelya ve gerek Zt-
Hazreti Padiahye ihtara mezundur.
ura-y Devletin muhtelif aksama taksimi ve mzakerann su
reti cerayan bir nizam mahsus ile tayin edilecektir.
Zt- Hazreti Padiah her ne vakit tensip buyurur ise ura-y
Devlete riyaset edecektir.
Meclis-i Mebsan
Meclis-i Mebsan yz yirmi azadan mrekkeptir. Reisi, taraf-
hkmetten intihap olunur.
Meclis-i Mebsann iki siils vilayetler taralndan nizam ze
re intihap edilen ve sls hkmet tarafndan tayin olunan Mebu-
sandan ibarettir.
Mebusanm her biri meclisin kuat ve itimai tarihinden itibaren
Meclisin yevmi infisahna dein masarifi mahsusalar iin hergn bi
rer Osmanl liras ahzedecekler ve bundan baka geldikleri memlikin
budu mesafesine gre tayin olunacak harcrah dahi alacaklardr.
Meclis-i Mebsan her sene Terinievelin iptidasnda cccmm
eder ve yevmi infisah hkmet tarafndan tayin olunur.
Azann mddeti intihab ii sene olup bu mddetin inkizasnda
yeniden aza intihap olunur. Hiikmet mebusann her sene tecdit ve ip
ka edebilir. Gerek vilayetler ve gerek hiikmet mcbsan mkcrreren
intihap olunabilirler.
Mebusan ilk sene iin Vilayet-i Meclis-i Umumiyesi tarafndan
intihap olunup ileri senelerin usul intihabiyesi dahi nizam mahsus ile
tayin olunacaktr.
Meclis-i Mebsan taraf hkmetten tasdik olunmak zere niza
m dahilsini kendisi tanzim etler ve hini kadnda azasnn itinatn-
melerini muayene ve tasdik e\ler.
Vkel ve anlarn yerine mstearlar hkmet tarafndan inti
hap olunan mebusandan adul olurlar.
Gerek vilayetler, ve gerek hkmet tarafndan intihap olunan
mebusan Memalik-i Osmaniyeden bir ktay mahsusann veyahut
bir snf ahalinin mebusan olmayp heyeti mecmunn mebusan ad-
. dolunurlar.
Mebslar vazifelerinin hini ifasnda devlete hiyanetlerini
mir olmadka, syledikleri ve yazdklar eylerden dolay hi bir
vakit mttehim ve mesul olmazlar.
Meclis-i Mebsan Devletin tesviye-i dyununu deruhte eder ve
lzumuna gre dahil ve hariten istikraz akdi ve tahvilat ihrac gibi te-
dbir-i mliyeyi dahi taraf hkmetten vki olacak talep zerine m
zakere eyler.
Meclis-i Mebsann esas vazayifi evvela gerek hkmet ve ge
rek mebusan tarafndan teklif olunan kavnin ve nizmat lyihalarn
mzakere, sniyen hkmet ile bilittifak masrif-i umumiyeyi tayin
etmek; slisen varidt- umumiyenin sureti sarf ve istimaline nezaret
ile iktizasna gre devirden muhasebat istemek; rbian tcklif-i umu
miyenin miktar ve suret-i tevziine hkmetle bilittifak karar vermek;
hmisen kavnin ve nizmat mevzuamn her dairede sureti cereyanna
nezaret edip devlet memurlarndan birinin mugayir-i nizam ve kanun
efal ve harekt sureti sahihede malum oldukta, ura-y Devlette icra
y muhakemesini bmazbata talep eylemek hususlarndan ibarettir.
Meslis-i Mebusan verecei kararlara dair tanzim edecei mazba
talar reis vastasyla Meclis-i Viikelya arzeder ve Meclis-i Vkela
dan icray muktezasna teebbs olunduuna dair bir hafta zarfnda ce
vab alnamazsa keyfiyeti bmazbata dorudan doruya Zt- hne-
ye arz ve beyan eyler.
Meclis-i Mebusann mzakerat alen olacak ve Reis tarafndan
neri tensip olunan zabtlar tab' ve ilan edilecektir. Fakat hazr bulu
nan nebusann sls mzakerenin hal olmasn talep eder ise olve-
cihle mzakere olunacaktr.
Meclis-i Mebsann tecemm- esnasnda mebusandan biri bir
cnha ve cinayetten dolay ittiham olunur ise meclisi mezkr tarafn
dan ittihamna sebeb-i kfi bulunduuna karar verilmedike muhake
mesine miibaderet olunmayacaktr.
301
Meclis-i Mebusan laakal azann nsf hazr olmadka mzakere
ye mbaderet edemez ve kfle-i karar hazr olan mebusann ekseriyeti
rsile kabul olunur.
Meclis-i Mebusann kararlarna dair Zt- Hazreti Padiah tara
fndan kabul ve tasdik buyurulmayan hususat, mevcut bulunan mebu-
sann mddeti bilinkiza yenileri intihap olunmadka tekrar mevkii
mzakereye konulamaz. Ancak hkmeti seiye o mddet iinde rza
ve muvafakat gsterirse evvelce dahi tekrar mzakereye konulur.
Zt- Hazreti Padia her ne vakit menafii devlet zmnnda l
zum grr ise Meclis-i Mebusan fesih ve vakti muayyeninden gayr
vakitte dahi cemedebilir. Ancak olvecihle Meclisin feshinden alt
mah zarfnda dier meclisin akit ve itimaim dahi emreder.
Tabiiyet-i Osmaniye ve OsmanlIlarn
Hukuk ve Vezifi
Tabiiyet-i Devlet-i Osmaniyede bulunan efradn cmlesine bil
istisna Osmanl tabir olunur.
, Osmanl sfat kanunen tayin olunan hususta gre istihsal ve
ifade edilir.
Kffe-i Osmaniyan her hangi kavim ve mezhepten bulunur ise
bulunsun, hrriyet-i ahsiyelerine malik ve memleketin hukuk ve tek
lifinde ve kanun nazarnda cmlesi msavidir.
Hi bir kimse kanunun tayin etlii sebep ve suretten maada bir
bahane ile hapis ve nely olunamaz.
Lisan- Tiirk devletin lisa- resmisidir. Ve hidemt- d e v l e t t e i s
tihdam olunmak iin devletin lisan resmisini bilmek arttr. Asalet ve
mensubiyet kat'an muteber olmayp kk ve byk umum tetea liya
kat ve istidatlarna ve snf mesleklerine gre mnasip olan memuri
yetler birade-i seniyye kabul olunacaklardr.
Mezhip ve edyn- muhtelife devletin taht- himayelinde olup
herkes mensup olduu din ve mezhebi icraya serbesttir. Fakat bu m
saadeyi suistimal ile asayi ve ahlak- umumiyeyi ihlle tasddi eden
ler ber mucibi kanun ceza greceklerdir. Herkes klen ve kalemen be
302 MDHAT PAA NIN HATIRALARI
yan efkrda zdedir. Ancak bunu suistimal ile asayi ve ahlak- mu-
miyeyi ihlle tasaddi edenler ber mucibi kanun ceza greceklerdir.
Herkes meruan mutasarrf olduu mal ve mlknden emindir.
Menafi-i umumiye iin lzumu kanunen sabit olmadka ve kymet-i
hakikiyesi verilmedike kimsenin mlk zaptolunamaz. Ve kanunun
cevaz olmadka hi kimsenin mesken ve menzili baslamaz.
Matbuat serbesttir. Hukuk ve vazayifi kanun-u mahsus ile muay
yendir.
Emri tedris serbesttir. Muayyen olan kanuna labaiyet artile her
kes umumi ve hususi tedrise mezundur.
Teb'ay Osmaniyenin tertibiye-i umumiyesi bir siyak- intizam
vc ittihat zerine olmak iin mektibi umumiyenin idaresi birletirile
cek ve fakat milel-i muhtelifenin itikadat- mezhebiyelerine asl hlel
getirilmeyecektir.
Masarif-i umumiye, Meclis-i Mebusann hiikmet ile bilittifak
karar verdii teklif, kaffe-i leba beyninde herkesin kudret-i mliyesi
ne gre miitesaviyen tarh ve tevzi olunur.
Tcbayi Osmaniye ticaret ve snaat misill vatan hakknda muci
bi menfaat olacak her nevi irketi nizam mahsus zere tekile mezun
olmalar ile olbbta taraf- hkmetten her trl teshilata mazhar ola
caklardr.
Memalik-i Mahrusc vilayat namile mceddeten mnasebeye
taksim olunarak, hi bir mahal vilayat dairesi haricinde kalmamak ve
her memleketi> idare meclisleri ve belediye daireleri ehemmiyeti
mahsusa ile ve kaideyi intihabiye ile tertip olunmak ve Dersaadet ile
mlhakat dahi vilayet kaidesine tevfikan bir daireyi idareye konulmak
ve ehr-i stanbulun umur- belediyesi mteaddit devaire taksim ile
azas kezalik intihap hali ile yaplmak zere bir kanun vaz' mukarrer
dir.
Kuvv e - i c rai ye
Kuvve-i icraiye mnhasran Zl- Hazret i Padiah'ye aittir. Kf-
fei icraat, nam ahaneye olarak vkels vastas ile ifa olunur. Kuv
ve-i icraiye mnferiden nizam ve kanun yapamaz. Fakat lzum grd
nizmat ve kanunun yaplmasn ra-y Devlet'e emreder.
303
Her nizam ve kanun, evvel emirde ura-y Devlette bilmzakere
karar pezir olduktan sonra, Meclis-i Mebsann tasdikine verilir. Ve
orada ekseriyet-i r ile tasdik olunduktan sonra kuvve-i icraiyeye ar-
zolunup taraf ahaneden kabul olunur ise mevkii icraya gelir. Kuvve-i
icraiyenin muvafk kanun olan evmiri mukaddestir. Muhalefet eden
kanunen ceza grr.
Kanun-u Cedidin Tdili
Kanun-u Cedidin esnay icrada zuhur edecek sra gre tadili
mcaviz olup, hkmete bir gne lzum grndkte Zt- Hazreti
Padiah Kanun-u Cedidin tadilini Mebusan Meclisine teklif edebilir.
Bu misill tadilat, Mebusan Meclisinde hazr bulunan azann ekseriyet
rsiyle karar pezir olur.
Mebusan Meclisi, Kanun-u Cedidin tadilini kuvve-i icraiyeden
istida edebilir. Fakat hazr bulunan mebsan laakal rubu raddesin
de ekseriyet-i r olmadka, byle bir istida edilemez. Ve istidann
red ve kabul zt- Hazret-i Mluknenin yedd-i ihtiyarndandr.
304
(4)
Sir Henri Elliotun Londrada kan
Mehur Nineteenth Century [19.yzyl]
simli Derginin L888 ubat [1305 Rum] Tarihli
Saysnda Kendi mzasyla
Yazd Makale
1875-1292 (l29) Rm senesi Knunuevvel [Aralk 1875] bala
rnda Midhat Paa taraftarlarndan ve Devlet-i Osmaniyede nemli
bir mevkisi bulunan bir kii beni ziyarete gelerek frkalarnn maksad
nn Kanun-u Esas yapmak olduunu haber verdi. Bu mlakat ve ko
numa Kanun-u Esasnin ilnndan bir sene evvel yapldndan, Ka
nun-u Esasnin stanbul Konferansn datmak maksadyla ilan edil
mi olmadm gstermiti...
Bir ka gn sonra Midhat Paada bizzat beni grmeye gelerek,
bu mesele zerine o zamana kadar yapt aklamalardan daha ak
bir ekilde, fikirlerini yle ifade etmiti: Rvet ve suistimalin hi bir
vakit eriemedii derecede oalmas ve hiikmet idaresi iin elde
olunan meblan Saray'a gnderilerek israf edilmesi ve Mabeyne ve
rilen rvet ile vilayetlere vali tayin olunarak bu valilerin zulm altn
da vilayetlerin harap olmas ... gibi znt verici durumlar Devlet-i
Osmaniyenin ok sratli ekilde kntye dou gitmesinin balca
sebepleri olup, memleketin bu yzden urad umum kntden
kurtulmas iin yaplmas gereken ey ise lkenin idari yapsnn tama
(129) 1 Kanunuevvel 1291 13 Aralk 1875'e tekabl etmektedir. Dolay
syla 1292 olan Rm tarih 1291 olmaldr.
MDHAT PAANN HATIRALARI
305
men deitirilmesi ile mmkn olacam sylemitir. Devlet idaresi
nin bu ekilde deitirilmesi iin yaplmas gerekli hususlar: Evvela,
bir Millet Meclisi kurularak millet karsnda vkelnn mesul tutul
mas ve ikinci olarak bu Meclisin tamamen milli olmas iin rk ve
mezhebin ayrlmamas ve tinc olarak vilayetlerdeki valiler zerin
de kontrol sistemi kurularak Memalik-i Osmaniyede de Centeralisa-
tion [yerinden ynetim - ademi merkeziyet] sisteminin kabul edilme
sini ifade etmiti.
Bu sylenenler takdir vc tevik edilecek eyler olduundan, dev
let ilerinde tam bir vukuf ve tecrbece sahip olan ve Osmanl devlet
adamlar iinde nemli bir yeri bulunan bu ztn ileri srd bu m
nevver fikirlerinden dolay kendini tebrik ile kabul ve tasdik eylemi
tim. Bu dnceleri karsnda, Devlet-i Osmaniyenin ngiltere ile ay
n usul kabul etmesinden dolay ngiliz kamu oyunda douraca te
sirleri Midhat Paa defaatle sorduundan, ona yle cevap vermitim:
Bahsettiiniz slahatlardan her ngiliz memnun olacandan, baarl
olmasn can gnlden tememni edecekleri phesizdir. Zira onlar da
benim gibi merutiyet idaresinin-yararlarn bildiklerinden, mutlakiyet
idaresinden nefret ederler. Bu teminat, mahremne ve hsn niyetle
verdim. ngilterede merut idarenin'iyiliklerini tasdik eden zevatn,
Devlet-i Osmaniyenin memalikine de ayn idare eklini benimseyerek
tatbike altklarndan dolay itiraz edecekleri, aklma en son gelecek
eylerden biri olmutu..."
306 MDHAT PAANIN HATIRALAR)
(5)
Sultan Abdiilhanid Tarafndan
Midhat Paaya Gnderilen
Mektup
Veziri Sadakat-Semrim Midhat Paa,
Min gayr- resm huzurumuza takdim ettiiniz Kanun-u Ess
Layihas manzurumuz oldu. Bunun ahkam- milesinde usul ve isti-
dad- memlekete muvafk olmayan eyler grlmtr. Efkrmz
memleketin temin-i istikbaline kefalet edecek bir idare-i sahiha
vazna masruf olduundan, bu bbda ibraz olunacak mesa takdirimiz
olur. Kaldki ittihaz olunacak tanzimat- cedide de tebamzn ihtiyaca-
tnn hukuk-u hkmetle telifi dahi esas maksadmzdr.Bundan dola
y [binaberin] layiha-i mezkre havas ve vkelmz beyninde mzake
re edilerek, mezkr esaslara gre tdil olunmak matlubum okluunu
tebli-i selammla sadrazammza ifade ve ibu emrimizi dahi irae
edesiniz. Herhalde emr ii maksadmza gre sr- ryetmendi ibraz
eylemeniz hamiyyet-i msellemenizden me'ml ve i'armzn sadra
zammz beyninde mektum kalmas matlubumdur.
9 Zilkade 1293
[26 Kasm 1876]
Adlhamid
307
(6)
Midhat Paa Tarafndan Mabeyn
Bakitabetine
Atfctl Efendim Hazretleri,
Velinimet Efendimizin her gn her saat cizanem hakknda bol
bol ihsan buyurduklar iltifat ve dnyalar kadar yardmlarndan birine
bile teekkr edememiken, geenlerde gayr resm olarak huzurunda
takdim edilen Kanun-u Ess Lyihasnn ihtiva ettii hkmler hak
knda, hatrna gelen dnceleri ltfedip beyan buyurmalar vesilesiy
le, kymetli makamlarnda hitap erefine nailiyelim de, fazladan bir
yardm ve ltuf olarak, havz-i hali istihkakmdan hari yeni bir ltff
olduundan, mrm olduka teekkrlerimi sunmaya muktedir dei
lim.
Belirlilen Lyiha muhtevasna gelince, bunun ok maddesinin
dzeltilmeye muhta olduunu ciz-kullar da kabul etmekle beraber,
bunun tamamlanmam bir miisvette olarak hazreti velinimetin emrine
sunularak takdimine cesaret olunmas, yalnzca yce maksat ve niyet
lerinin derecesi anlalp ona uygun ekilde dzeltilmesi amacna ms
tenit olduunu da bildirmeye hacet gremem. Belirtilen Lyiha, bir
irade-i seniyye gereince toplanm olan Komisyonda kaleme alnarak
ikmal edilmi ve vkela arasnda mzakeresinin zaman gelmi oldu
undan, eref-sdr buyurulan hazreti ehriyr'nin isabetli enir ii fer
man diinkii gn sadaret makamna tebli ve ifade klnmtr. Kald ki.
Padiahma ve Devlet-i AJ iyelcrine olan ballk ve sadakat-i eizne-
min zorlad gle urasna tekrar cesaret ederim ki; bu gnk duru
mumuzun kayna olup birisi btn devletlere vaad ve iln olunduu
308
zere, dahili idaremizin dzeltilmesi iin byle bir ey yapp Konfe
ransn toplanmasndan nce ortaya koymaktr. Buna da nihayet drt
gn sre kalmtr. Dieri devletlerin hazrladklar teklifleri kabul
edip, ilelebet onlarn vesayeti altnda yaamaya raz olmaktr. Birinci
ekil yaplmaz veyahut da yaplmas uzayp da konferansn toplanma
sndan evvel iln edilmez ise, ikinci k hazr ve mukarrerdir. Ol bb-
da.
11 Zilkade 1293
[28 Kasm 1876]
Midhat
309
(7)
Sadrazam Midhat Paa Tarafndan
Mbeyn-i Hmyuna Gnderilen
Tezkere Suretidir
Msy Tiers'in ihtarlar gibi, u durumda bir ey yapmak yani
Avrupaya kar yapacamz eylerin fiiliyatn gstermek iin al
mamz gerektiini dostlarmz bize ihtar ediyor ve hatta bugn, Miis-
rs Paadan gelen bir telgrafa gre, Lord Derby, Konferansn dal
masn muvaffakiyet eseri gstererek Devlet-i Aliyyeyi tebrik etmek
le beraber, Srbistan ile bir an nce musalahann bitirilmesi ve Kanun-
u Essnin hkmlerinden ve Konferansta kabul edilen eylerden
mmkn olanlarn derhal ve acilen yaplmasn nasihat ettii anlal
yor. Bu dakika buraca dikkat ve de itina edilerek, bu konuda mkerre-
ren sadr olan hazreti padiah emir ve ferman mucibince, tasavvur
olunan ilerden mmkn olanlarn hemen karlp meydana getirilme
sine alld halde, evvelki gn erefsdr buyurulan emir ve iade-i
senyye mucibince, aske ri mekteplere efrad ga y r mslimlerden
renci alnmasnn he r nas ls a y c e kabule mazhar olmamas ve Ka
nun-u Essnin herkes tarafndan beklenen mhim bir maddesinin bu
ekilde ilk admda ksteklenip ekil deitirmesi, bu konuda padiah
mz efendimizin hizmeti fahire-i devlet-i liyelerine fedakane al
maya azmetmi olan bendcgnmn gayretlerine mani olmas tabiidir.
u halde bu gnk Mecliste yaplacak ve karar vcrilecek bir
hayli iler hazrlanp mzakere edilecek iken bu madde nmz ka
pam ve ona dair din sabah yazl olarak verilen izahat zerine bir ha
ber alnamamas da, znt ve umutsuzluumuzu artrm olmakla, ar
tk temkinli davranmamz hakknda hazreti ehriyarn merhametine
mracaattan baka diyeceimiz yoktur efendim.
9 Muharrem 1294
[24 Ocak 1877]
Midhal
(8)
Midhat Paa Tarafndan
Sultan II. Abdlhamide
Takdim Olunan Takrir Suretidir (1,())
Mertiyetin getirilmesi ve ilnndan muradmz, istibdad kal
drmak ve Zt- hnenizi vazifenizde kaz ve Viikel-y Devletin va
zifelerini tyin ve milletimiz nazarnda tam bir eitlii temin edip el
birlii ile ve hakikaten devletin ykselmesine almaktr.
Otuz seneden beri neredilip de hkmleri uygulanamayan
Hatt- Hmyunlar gibi, imdiki Hatt- Hmyunu mlkaneleri, hali
hazrdaki buhrann gemesinden sonra bile hkmsz kalmayacaktr.
Zira, Kanunu-u Essyi ilndan muradmz, yalnz Mesele-i arkiy-
yenin iyi bir ekilde halledilmesine are olmak, AvrupalIlarn aleyhi
mize alan azlarn kapamak iin gsteriten ibaret bir cemile deil
dir. Bu hususta Zl- hnelerine baz izahat arzeyleyeyim: E v v e l a ,
zt- miilfiknelerine a i t olan hkmdarlk v azifelerinizi mutlaka hil-
(130) Bu takririn Sultan Abdihamid'e verilip verilmedii sonralar tart
ma konusu yaplmtr. Gerekten de tarihi bir nemi haiz bu mektubun tehditkr
ve Osmanl Saray nezaketine aykr slbu buna hak verir niteliktedir. Zaten
muarzlarnn dayanak noktas da bu husus olmaldr. Ancak bu mektubun veril
mi olduu Abdlhamid'in hatralarndan da kesinlikle anlalmaktadr. Midhat
Paann azil ve tedibine sebep olduu ifade edilen bu mehur mektubun veril
mesi, baz sorularn cevabn da birlikte getirmektedir. ncelikle belirtmeli ki,
Osmanl tarihinde padiaha "haddini bildiren byle bir mektup ve sadrazam r
nei sanrz yoktur. Bunun - kadar nemli olan dier husus da, bu mektubu yaz
dran sebepler, cesaret ve arkasndaki gtr. Bu g Avrupa ve Osmanl kamu
oyunun Kanun-u Ess ilanyla Midhat Paann lehine toplanm potansiyeldir.
Bunu II. Abdlhamid bile kendi hatratnda kabul etmektedir. Ksa sre nce
311
melisiniz. Zir a, brn hareketlerinizden m illet nazarnda sorumlu o l a
caksnz. Bunun iin Vkel-y Devlet ve memurin-i hkmet yapt
vazifelerinden emin olmaldr ki, drt yz seneden beri milletimizi ge
ri kalmla altrp devleti de geri brakan dalkavukluktan yakay s
yralm. Bendenizin zt- mlknelerine fevkalde riayetim vardr.
Ancak e r ' i e r i f hkmlerine tatbikan milletimizin menfaatlerine a y
kr o lan en ufak h u su sta b i l e s i z e i t a a t e tm e k te mazurum. nk
mesuliyctim ardr. Hem vicdanmdan korkarm hem de, vatanmn
selamet ve saadetini temin iin vicdanmla mteahhidim. Fakat korka
rm ki, bu efkr ve ahvalden dolay Devlet, bendenizi ilerde, mesul ve
mttehim tutsun. u arzeyleyeceim doru szlerden kalbiniz pheye
dmesin. Ne are ki, en ziyade korktuum, bilahere vicdanmn ben
denizi mahcup edip mes'ul tutmasyla milletimin azar ve svgsne
uramaktr. te bu dehettir ki, Zt- hnelerini rahatsz etmem iin
bendinize cesaret veriyor.
Midhat Paa lehindeki talebe-i lm desteinin sonradan ksmen krlma gste
rerek, bu sefer muhalefet cephesine kaydn da burada belirtmek gerekir. Bu
nu Midhat Paada zikretmektedir.
Toplumun yeniliki ve geleneki iktidar mcadelesine girdii bu ortam
phesiz ki devletin en kritik bir zamanna Taslamaktadr. iddetle devam eden
Rumelideki isyanlar, Tersane-Konferans, Kanun-u Essnin iln ve dier prob
lemler iki grubu en kaln izgileriyle ihtilafa drmtr. Saray ister istemez ge
leneki gcn odak noktas olmu, Kanun-u Ess'yi iln eden irade, yeniliki
gce tam destek vermemitir. II. Abdlhamid tam bu srada, Yeni OsmanlIlar ta
kmnn stanbuldan uzaklatrlmasn da isteyerek Midhat Paa'y zor duruma
sokmutur. Dier yandan II. Abdlhamid Yeni Osmanl hareketindeki genlerin
fikirlerini ocuka bir heves" olarak grmekte ve Midhat Paaya da ihtilalciliin
den dolay asla gvenmemektedir. Mektubun yazld gergin ortam ite budur.
Abdlhamidin bu mektuba cevab, 5 gn sonra Midhat Paay Kanun-u
Essnin 113. maddesine dayanarak azil ve tedib etmek olmutur.Kabul etmeli
ki bu davran, yeni padiahn en nemli ve ilk craatna cesaret gstermesidir.
Mektubun tarihi konusunda u notu dmemiz gerekmektedir. Hatratn
orijinalinde 18 Kanunusani 1293 Rm tarihi vardr. Bu tarih olu Ali Haydar Mid-
hatn 1946 baskl kitabnda ve dier hatratlarda da aynen kullanlmtr. Ancak
18 Knunusni 1293 Rmi tarihi, 30 Ocak 1878 miladi tarihine raslad iin
Midhat Paann Avrupada bulunduu zamana tesadf eder. Zira Midhat Paa
5 ubat 1877de azledilmitir. u halde mektubun yazlma tarihi, rmi olarak
1292 yl olmas gerekmektedir. O.S.K
312
Padiahm, Osmarllar kendilerini idare ve dzeltme iktidarna
haiz olmaldrlar. Bu mertiyet uslnde idare olunan bir millette, ni
zam nedir bilir misiniz? Tafsile hacet yoktur. Bendenize emniyet edi
niz Efendim. Bununla beraber ricl-i milletten de emin olunuz.
Padiahn, bendeniz byk bir sknt iindeyim. Osmanl sfat
ile vazife icra edeceim. Bir memurun kendini vicdanen mesul tuta
rak grev yapmasnn lzumu gibi, bir vezir de hem vicdan hem mil
leti nnde kendini mesul bilmelidir. mit ve iftihar ederim ki, vicda
nmn bendenizi mesul tutabilecei bir harekette bulunmadm. Fakat
milletin bendenizi mesul tutmalarna almasn isterim. Hem de bu
halden eref duyarm.
Padiahm, dokuz gn oluyor ki, nceki mruztm yerine getir
memekte devam buyuruyorsunuz. Amelenin letine benzeyen vazge
ilmez nizamlar red ediyorsunuz. Halbuki aletsiz i grlmez. Bu hal
ise henz iddetli zelzelelerden kp yok olma durumunu savuturan
devlet yapsn tamire altmz srada, siz deta ykmak istiyorsu
nuz diyebilirim. Eer bu sebeplerden dolay bendenizi makammdan
azlederseniz, rica ederim idareyi , mizac- hnenizle u andaki dev
let ilerinin ehemmiyet ve mecburiyeti dolaysyla birletirip kullana
bilecek iktidarl kii eline tevdi buyurulsun. Her halde...
18 Knunusni 1293 [ 1292](I3I) Midhat
[30 Ocak 1877]
(131) Tarih konusunda bu blmdeki 51 noiu mektubun altndaki dipnotu
na baknz.
(9)
Mbeyn Bakatibi Said Paa Tarafndan
Midhat Paaya Gnderilen
Tezkerenin Suretidir
Lord Salisburrynin gayr resmi olarak tebli ettii Lyihadan
baka ve btn murahhaslarn oy birliiyle dnk gn Bb- Alye
verilen Lyihann ihtiva ettii tekliflerin kabul edilemez olduu anla
lmakta ise de, bu ikinci Lyihann mfredat ve mnderecat henz
etraflca tetkik edilmediine ve konferansn ilk mzakereleri hakknda
Bb- l tarafndan hazrlanan ecvibe-i esasiye ile ayet devletler tat
min olmayp da mnakaalara girimek iktiza ederse Devlet-i liy-
yenin hak ve menfaatlar, mevkii ve gerek bu defa ittihaz buyurmu
olduu Kanun-u Ess ahkamnca yaplan tekliflerin hangileri kabul
edilebilir ve hangileri toprak btnlmz [temamiyet-i mlkiye]
ve istiklalimizi ihlal edebiliyor buralar enine boyuna mzakere ile be
lirlenerek, icabnda verilecek cevaplarn imdiden hazrlanm olaca
da lazm geleceinden, bu konularn vkel arasnda hemen grl
meye balanmas vc iin ehemmiyeti dolaysyla Bayram erifin top
lantlara engel olamayaca, imdi sdr olan emr-i ferman- hmyu
nu iktizay- celileden olmakla. Ol bbda.
8 Zilhicce 1293
Gece saat 3S"
[25 Aralk 1876]
Bende Sait
(10)
Mbeyn Bakatibi Said Paadan
Sadrazam Midhat Paaya
Aadaki malmatn yce Sadaret Makamna sratle teblii ira
de buyurulmutur.
Geenlerde Rusya Sefiri baz vastalarla, Zt- evketmeb Ce-
nab- Padiahyi bilinen tekliflerinin kabulne tevik eylediinden,
Devlet-i liyyedeki asayiin korunmasna sarfettii mesaisini teklif
lerinin mene- olan hadiselerin t zuhurundan beri isbat eylemiti ve
hl bu niyettedir. Lkin bu iten btn dnyann asayiini ihlal ede
cek zc neticelere uramakszn klmas, devletlerin mtekabil fi
kirlerini dosta ortaya koymalarna baldr. Yani, Devlet-i Aliyyenin
haklarna ve istiklaliyetine dokunacak dnce w tekliflere devam edi
lirse, istenilmeyen durumlarn meydana kmas zaruridir. Ve bunun
sorumluluu sebep olanlara aittir." eklinde baz dnceler liye-i
gayr resmye olarak ifade edildiinde, muhatap ve vasla olan zt,
Rus Sefirine iin bu ynlerini izah etmesi zerine kendisinde [eli g-
natiyef] fevkalade bir tela ve ehresinde bir deime ve infial ma-
hade eder. Sefir cevablar dinleyip bir mddet dndkten sonra ko
numaya balayarak bir ok mtaalar beyan eder.
Hlsas, Rusyann muharebe arzusunda olmadn ve kendisi
bir miidetten beri Bb- Al nazarnda bulunduu durum ve mevkii
icabnca [iyi karlanmyordu] hazreti padiah ile mlkattan ve mev
cut duruma gre konuup teminata girimekten yararl bir netice ka
can mit etmediinden, bir ka gne kadar dier devletlerin sefir ve
murahhaslarn grmeye tevik edeceini ve tekliflerin kabul em
315
rinde yaplacak ihtarlar teyit etmek zere, muharebenin ktlklerine
ve Devlet-i liyyenin selmet ve beks her ne suretle olursa olsun,
devletlerin fikirlerine arz teslim etmekte bulunduunu taraf ahaneye
beyan eylemesini tavsiye ile beraber, kendisi efkr seniyyeyi bu suret
le meylettirmeye muktedir olursa, Rusyadan pek ziyade mkafat g
receini beyandan ibaret oluyor.
Buna vasta olan zt, bu gn tekrar evketmeb efendimizi gr
dnden, taraf ahaneden gene evvelki vadide beyan- efkr buyu-
rulduu gibi, Osmanllar kendilerinin fayda ve zararnn ne tarafta ve
nerede olduunu yakn zamandan beri btn btn iyi bildiler. Ve s
lm ve Hristiyan beraberce saldrlara imdiden kar koymaya hazr
lar. Hatta fikirlerinde o derece heyecan ve teba arasnda o derece bir
lik vardr ki, Rusya matbuatnn mazlum sayd Bulgarlar bile mda
faa ve muharebede dier vatandalarna refakat arzusunda bulunuyor
lar ve bu arzunun ciddi olduu eseriyle meydandadr. Bunlara yalnz
saltanat- seniyyenin ve heyetin sulhkrane beyanlar engel olmakta
ise de, bilinen tekliflerde devam ve srar olunursa, muharebe ve haysi
yet ve namusa intikal etmekte olan hakarete mdafaa gerekli olup,
halkn fikirlerine mukavemet hkmete zor olacak ve bu halde zt-
ahaneleri de zaruren ve bittabi tebalarna uyup sancaklarn himaye
edeceklerdir, mealinde baz tebeyynat seniyye dahi vaki olur.
Mtalat- liye hkmnce sebat gsterildike gnatiyefin fikri
ni deitirmesi ve bir ka gnden beri alnan bilgiler, Salisburynin tu
tumu gerek ngilterede ve gerek buradaki ngilizler tarafndan knan
dndan, onun da bu vesileyi ipucu yaparak tutumunu deitirmesi ih
timal dahilinde bulunmakla, bu gn bizim murahhaslarmzn da buna
gre lisan kullanmalar faydadan hli olamaz. Emr ferman hazreti
veliyylemrindir.
22 Zilhicce 1293
[8 Ocak 1877]
Bende
Said
316
( 1 1 )
Mbeyn Bakatibi Saitl Paadan
Yine "kaime bahsi dermeyan buyuruldundan fiyat ykseli
lerinin [terakki-i liat] Msy Zarifi araclyla piyasaya ok biiyiik
miktarlarda "kavaim-i nakdiye karlmasndan ve bu da Nezarette
bulunan ztn grlmemi byk hatasndan doduuna dair dn ak
am vaki olan ifadat seniyyelerini arz ve nakleyledim. Bunun zerine
Galip Paann [Maliye Nazr] madem ki iktidarszl sabit olmutur,
deitirilmesi konusunda izin istemekle nukam- elili hidivlcrinin
serbest ve murahhas bulunduu ve bu noktann hemen taraf linize
yazlmakla beraber, yerine gelecek ztn mliyece lekelenmemi bir
zt olmasnn da hlar klnmas irade buyurulmutur.
Odyan Efendinin telgraf da yce makama sunuldu. Devletlerin
tekliflerine dair olan evrakn istenilmesi. Salisbury mlakat srasnda
mevcut dulumdan bahseder ve baz ihtarlarda bulunursa, sktla ge
itirmek veyahut katiyyen Bb- Al'ye mracaata lzum gsterme
nin mnasip olamayaca cihetle, Bb- Alnin tekliflerin reddinde is
tinat ettii delillere gre idav-i lisan buyurlmas mtalaasna mebni
olduu ferman buyurulduu gibi. Enternasyonal bir komisyonun istik
ll ve belki netice olarak devletin toprak hiiti'mliiiiii [temamiyet-i
miilkiye-i devlet] ihlal edecei ve kamu oyuna mracaat olunmakszn
byle bir teklifi dorudan doruya kabul etmenin kimsenin elinden
gelmeyecei, bahis konusu ve izah olmayp, maksat yalnz bunu istik
lli ihll etmeyecek bir ekle sokmak iin bir kere daha mal-i cl'kr ve
mesai ile delaten ve klliyen re d ve tekliften saknma idi.
Ve madem ki, dnk gn Odyan Efendi'ye yazlan taahhtlerde
komisyon hakknda da bir dzeltme ekli vardr ve kendisinden gelen
telgrafta da umut belirtisi olabilecek baz tebeyynat vardr, ibu te
ebbslerin maksada uygun bir netice vermesi umulur, buyuruldu. Ko
misyona dair mtalaat liyeyi sabahleyin zabtedebildiim mertebede
huzuru lilerine beyan etmi isem de, burada tekrar edilmesi irade-i
seniyyeye mebnidir. Emr ii ferman hazreti veliyylemrindir.
25 Zilhicce 1293
[11 Ocak 1877]
Bende
Said
318
(12)
Odyan Efendi bendelerinin telgraf tercmesinin irsal buyuruldu-
una dair olan iradename-i sam-i sadaretpenhileri kerhanelerine
dndkten sonra geldi. evketmeb Efendimiz Harem-i Hmyuna
terif buyurmu olduklarndan Saraya gidilse bile tezkere ve tercme
nin vakitsiz takdimi kabil olmayacandan zarureten yarna brakld.
Yarn erkenden takdim ve her ne ekilde irade buyunlursa tebli
ederim. Odyan Efendinin Lord Disraeli tarafndan stanbula gnde
rildiini tahmin eyledii telgraf galiba gelmi olmaldr ki, bu gn
Msy Sir Henry Elliot Saray- Hmyundan mevcut durumun derhal
bir sulh yapmaya elverili olduunu ve hatta Devlet-i Osmaniyyenin
slahat yapma temayln bilfiil ispat eylemesinden dolay Konferans,
ar tekliflerinden feragat niyetinde olup, yalnz Asya eyaletleri iin
muhtelit ve muvakkat bir Komisyondan baka istenecek bir ey kal
madn aka belirtiyordu. Nail olduum her yce msadeyi hidiv-
lerine gvenerek urasn ahsi mtala kabilinden arza cesaret ederim
ki, Constitsyon'un [Anayasa- Kanun-u Ess] yrrle konulmasn
taahht ve bu taahhdn Konferansn tartma zabtlarna geirilmesi
ne muvafakat olunmas hakknda Odyan Efendinin belirttii mtalaa,
hereyden evvel bizim iin ok faydaldr. Ve eer hatrnzda kalm
ise, bu sureti bundan yirmi gn evvel nazar dikkati fahimnelerine arz
ve teblie cesaret etmitim. Zira eseri celili dveri ekremleri olan Ka
nun-u Ess byle bir taahhtle kaim olur.
Binaenaleyh, yarn uzun uzadya mavere ve muhaberelerle va
kit geirip ileri sekteye uratmamak iin, Saray- Hmyuna gele
319
rek, huzur-u cenb- ehriyariye mesul ile izah- hakikat buyurulursa,
daha ziyade maksad temin ve teshil eder. Her halde emr ferman
hazreti veliyylemrindir.
25 Zilhicce 1293 Bende
[11 Ocak 1877] Said
Saat gece 6
(13)
radenme-i smi-i sadaretpenhileri rneli hakyiki, itimali ka
rini mdrike-i bidanem olmutur.
Diink gn nezd-i li-i hiclivlerinin yanndan dnte, Komisyo
nun tekili evvelen medar nect ve istindmz olan Paris Ahitnamesi
ni kendi elimizle paralayp devletin istiklini imha etmek ve kincisi
bundan byle her nerede bir gaile karsa kaldrma sebeplerine bak
mak iin byle komisyonlar kurulmas hakknda bir daha geri alnmas
mmkn olmayacak ekilde bir hak ve selhiyet vermek demek oldu
una dair bir ok izahat verilmiti. Mteakiben takdim olunan rizada
bunun msbet tesirine delalet eder. Galiba Rusya elisi Bb- lden
midini kesmi olmal ki, dnden beri gayr resmi baz vastalarla Ko
misyonu kabul ettiine dair bir takm tevikler cereyan edip hatta bir
zat bu Komisyonun Devlet-i Osmaniye ile dier devletler taralndan
tayin edilecek memurlardan mrekkep olmasna vc ekseriyet ile riya
setin bizim tarafta bulunmasna ve ecnebilerin Komisyondaki grle
rinin kesin deil itiari olarak kabul edilmesine. Fransa murahhas
Comte Chaudorti'nin muvafakat edeceini ihbar eder. Lkin ev-
ketmeb Efendimiz, insaf oluna ki, sebat ve melanetten baka bir ey
izhar ve iltizam buyurmuyorlar. Hatta yce iradeleri gelmezden evvel
efkr- hmyunlarndan hissettiime gre, bu gn Marki Salisbury ile
yaplacak mlakatta halkn meru istekleri ve Devlet-i liyye'nin tabii
haklar bu meselede ne suretle ire ederse onun haricinde bir eye te
mayl. z- hmyunlarnca emri muhal olduuna dair beyan efkr
buyurulacak. Velhasl senet ve ipucu [ser-rite] olabilecek mebhis sz
konusu olmayacaktr. Vaki emr ii ferman hazreti veliyylemrindir.
Bende Said
321
(14)
Yce hidiv hazretlerinin emirleri bizzat elden sunuldu. Zt-
Hazret-i ehriyri di arlarndan dolay rahatsz olduklarndan, bu
gn de Mabeyni Hmayuna terif buyurmadlar. Hatta Nazr Paa
hazretleri Konferansn son durumunu arzetmek zere gelmi iseler de
bir iki saat sonra kabul edeceklerinden tezkere-i seniyyelerini ve telg
raflarn bu akam grmeye zamanlarnn msait olup olmayaca da
mehuldr. Fakat Rt Paa'nn her devlette pek byk eref ve baht
olan ve hatta vkella bile tercih edilen yksek grevi kabul etme
melerine evketmeb Efendimiz ne kadar hayret edecekler ise, btn
dnyann hakl olarak ve eseri fiiline binen hrmet ettii kadar ve hi-
divlerinin meziyyet ve hamiyyetlerinin yeni bir nianesi olmak zere
gerek Kanun-u Ess ve gerek metku nerun tasvip buyuracaklar
her nevi memuriyet hakknda ibraz buyurulan eser-i imtisal ve takdiri
ol rulbe-i temyiz ve takdir buyuracaklarna phe olunamaz.
Ve bu bbda bugn ve yarn ne fennan buyurulur ise derhal arz
ve tebli olunur. Kald ki. Odyan Efendinin telgrafnn aynen takdimi
daha mnasip olacandan, cevab iin sureti takdim klnd. Mesnedi
celli sadaretten istifa ayiasnn ve Heyet arasnda ademi-i ittihadn
hli hazrdaki meselelere kt tesiri olacandan, zerre kadar akl ve
idraki olanlarn phesi olmadndan Odyan Efendinin telgrafnn
sonunda syledii, memleketin hatrasna itiraken ve liyakatim hari
cinde i.sede. yalnzca nail olduum.vtf- ulyy zerre perverancleri-
ne itiraren ihtara cesaret ederim ki. u istifa ayias marnileyhe
yazlacak cevapta tekzip buyurulacak olursa, hasl olan zararl tesirleri
bertaraf olunur. Emr ferman Hazreti veliyylem indir.
5 Muharrem 1294
[20 Ocak 1877]
Bende
Said
322
(15)
Rt Paa hazretlerinin Meclis-i lye memuriyeti muvakkata-
sndan ve Meclis-i Ayan azalndan istifasnn, kabulne irade-i se-
niyye mteallik buyurulmakla buna ve marnileyhin mazuliyet ma
ana dair iradeyi hvi tezkire yarn ki gn irsal oluncaktr. Meclis-i
Umumi kararnn kendisine tebliinde Lord Derbynin honutluk eseri
gstermemesi ve bilakis baz mtalaat- hayrhahane dermeyan eyle
mesi ve bu Meclisin mcerret! eser-i tedbir-i saib vekaletpenahiieri ol
mak zere suret-i akd ve terkibinde vaki olan hereket-i mahiraneyi
takdire, ayarn dahi itirak etmesi gibi nazar memnuniyet ve mba-
hatle grlecek maddeler nazar takdir-i liye arz olundu ve mteessir
tasdik ve telakk grld. Lord Derbynin Kanun-u Essye tevafuk
eden eylerin devletlerin ihtar ettii esaslara gre bir an evvel mevzu'-
u icraya konulmasna ve teferruatna dair mtalaatn pek ziyade ayan-
dikkat ve Devlet-i Aliyeee menfaati olduu cihetle Asya eyaletleri
nin yarndan itibaren bir dakika geirilmeksizin kendiliimizden tamir
ve tanzimi ahali emrinde ne trl suret-i tanzimeye ittihaz mnasip ve
reyi li cenab sadaretpenahilerine muvafk olur ise hemen izin iste
nilmesi ferman isabet beyam-li icabndan olmakla. Emr ferman
hazreti veliyylemrindir.
5 Muharrem 1294
Gece saat 2-
120 Ocak 1877]
Bende
Said
323
( 16)
Mekatib-i Askeriyeye kabul olunacak gayr mslim ocuklara
dair baz mahrem izahatlar ihtiva eden ve eref-vrid olan tezkere-i
smiyeleri elden takdim klnd. Rusya Sefirinin Konferansta okuduu
mzekkere hakknda, taraf- lii hidivlerine tebli olunmak zere,
dn gece baz irade-i seniyyeler verilmi olup, vaktin msadesizlii
yazlmasna olduundan imdi beyan olunuyor.
yle ki; bu konuda huzuru li-i tcidaride, vaki olan mtalaat-
liye-i sadaretpenahileri takdir ve tamamyla tasdik buyurulduu gibi
Konferansn gnatiyefin tehditkr bir konumas ile sona ermesine
pek ziyade teessf buyuruluyor. Bu konuda ayan dikkat ve esef veri
ci bir cihet de, Devleti liyyenin isteyerek iln ettii Kanun-u Es-
snin mahiyetini zayf ve deersiz mertebesine indirmek iin adgeen
sefir (gnatiyef] pek ok bedhahne kelimeler kullanm ve gayr ms
lim cemaatlerin muafiyetlerine ait ve zaten feri olan eylerin muhafa
za edilmedii gibi isnatlarla devleti tehdit etmi ve Mahmut Nedim
Paa zamannda yaplan ve drt be eit mer'i maddeyi devletlere
kar yeniden temin ve taahhtten ibaret olan fermana Kanun-u Es-
sden daha fazla ehemmiyet vermi ve Konferansn hududu salahiyeti
haricinde daha bir ok meseleye satam iken, bizim taraftan kaideten
ve miinazaraten lazm gelen hususlar dermeya olunmamtr.
Geri bunlarn red olunmamasna kendisinin nutkunu tamamla
d gibi bulunduu yerden [mevzii bahisten] ekilmesi sebep olduu
rivayeti var ise de, cevabn vermeye davet etmek riyasetin salahiyeti
tahtnda ve ayet dier murahhaslar da bu nutkun bilmesiyle Konle-
324
ranstan ekilmi iseler, o halde bizim taraftan yazlacak reddiye o gn
k toplantnn mzakerelerine ilave edilmeksizin protokol imza et
memek imkan da aka ortada iken, her naslsa mademki imdi Kon
feransn protokol gnatiyefin tenbihat ve tehdidat ve o ekilde dev
let ilerine mdahaleyi isteyen beyannamesiyle sona ermitir. Protoko
ln bu ekilde dnyaya iln edilmesi kt tesirden beri olamyacan-
dan, protesto edilmesi imkan var ise icabna baklmas irade-i seniyye
iktizay lisinden olmakla. Ol bbda. Emr ferman hazreti veliyy-
lemrindir.
8 Muharrem 1294
[23 Ocak 1877|
Bende
Said
325
(17)
24 Nisan sene 1294 tarihli mektubunuzu keml-i ehemmiyetle
okudum. Vatan ve memleketin urad byk felaket, bildirdiiniz
vehile hi bir milletin bana gelmeyen fecyii olmakla, aresiz ve ta
lihsiz vatandalarmzn durumu, bugn hayatta olanlar nasl mtees
sir ve dilhn etmekte ise, ilerde gelecekleri de ilelebet zeceinden
phe yoktur. Her ne ise, imdi u hal iinde bu musibetleri tefekkr
ve zikrinin tekrarlanmas ile akl ve uuru bir kat daha perian etmek
tense, fikrimizi toplayarak, bu skntnn bir aresini aramak iin ger
ekten bir ittifak ve ittihadn olmas lazmdr. Bu sebeple Rumeli hal
knn itimai durumlarnn ve birikmi ilerinin grlmesi iin stan
bulda bir Komite kurulmas ve zt- eritleri gibi hamiyet ve vatan
sevgileri bilinen kiilerin bu Komite azalma seilerek byle bir bera
berliin bulunduuna iaret ve an olmakla biiyiik memnuniyeti mucip
olmutur. Bu durumda, bundan baka da yol yoktur. Malumu lileri-
nizdirki, bizim ektiimiz ve uradmz belalarn mene'i ve sebep
leri var ise de, bir byk sebebi de milletimizden en ilerde bulunan ze
vatn kendi ahsi menfaatlarndan baka bir ie sahip kmamas ve az
ok mesuliyeti zerine almak istememesidir.
Benim itikadma gre. Ruslarn Balkanlara tecavzn engelle
meye yalnzca ahali kfi iken. Ruslarn Mslmaniar aleyhindeki ni
yetlerini haber verenlerin sz dinlenilmeyip. herkes kendi inal ve
menfaati kaydna diiiip, birka yz kiinin bir yerde ve bir emir altn
da tutulmas kabil olmad cihetle, nihai olarak u musibete uranl
mm Memleket harap ve perian olduundan baka Trkleri de l
hkmnde sayan ecnebilerin de gr ve dncelerine kuvvet ver
mitir. Hamdolsun askerimizin muharebelerde gsterdikleri kahraman
lk btn dnya taralndan kabul edilip methedildii gibi, imdi de
halkmzdan bir ksmnn silahl olarak haklarn ve namusunu koru
mak urunda fedakarlk etmesi gayet meru ve nlecek bir hareket
326
olduundan, bu durum Devlet-i Osmaniye ve milleti slmiyenin be
ksn lzumlu gren devlet ve milletler nezdinde pek byk tesirlere
sebep olmutur. Ve bunun ortaya kt gnden beri meselenin ekli
bile deiip Rumelinden slmn karlmas lazmdr diyenler, az
deitirerek slm iin Rumelilide bir idare kurma fikrine dmtr.
Bunlara yardm edilmesi hususuna gelince, Avrupada ve husu
siyle ngilterede pek ok efkr buna meyilli ve msaittir. Fakat mal
mu lilerinizdir ki, imdiki halde devletin tarafsz saylmas sebebiyle,
yardm iin fikri msait olanlar bu ie girmekten ekindiklerinden, her
ne kadar tarafmzdan bu hususa da gayret gsterilmekte ise de, harbin
ilnndan evvel bundan istenilen derecede bir netice alnmas mit edi
lemez. Kald ki, ngilizlcrin bu defaki teebbsleri ya sulh veya hap
klarndan birine mncer olaca tabii olup, eer sulh yaplrsa slm
ahalinin silahl olarak bu ekilde haklarn korumaya almalar dev
let ve milletimizin hukuk ve bekasn iltizam eden devletlere pek b
yk kuvvet olarak sulhun iyi ekilde neticeye ulamas mit edildii
gibi, muharebe vukuunda da bizim iin elbette daha hayrl bir netice
elde edilecei inyeti rabbniyeden dilenir.
Bu durumda imdi yaplacak ey, haklarnn ve namuslarnn ko
runmas iin dalara ekilmi olan ahali, bir mddet daha sabr ve se
bat ederek, frsatn bulunca dmandan oralara yaklaan kk birlik
lerin vurulup ezilmesi, byk muharebeden katiyyen kanlmas ve
bu konu gerekten devleti Ruslara kars miikil bir mevkiye sokaca
ndan, mmkn mertebe o mkilata da meydan verilmeyerek her
halde devletin hukuku olan emir ve rzasna tbi olunmas ve bir de s
tanbulda az ok bir gvensizlik ve huzursuzluk zuhuru pek ok fena
l davet edcceindcn, hususiyle dman kapda iken byle bir halin
vukuu dmana hizmet olacandan, bu hususlarn da hemehrilerine
gzelce anlatlmas. <1'32)
7 Mays Sene 1294 [19 Mays 1878]
(132) Hatrat metninde bu mektubun bal bulunmamakta ise de, Mid
hat Paa tarafndan 1877 Osmanl-Rus harbinin balarnda Avrupada srgnde
iken, Saraydan veya vkeldan bir kiiye yazld anlalmaktadr.
327
(18)
TRKYENN MZS VE STKBL
Hrriyet ehidi Midhat Paa merhumun Rusya ile icra ettiimiz
1293 [1877 - 78] harbini mteakip Londrada iken bir ngiliz
gazetesiyle ner ettikleri makaie-i mhimmenin tercmesidir:(l33)
ark meselesinin Avrupa amal ve menfiine muvfk bir suretle
halline intizr edenler, zuhur eden her trl teebbst karsnda bu
gn yanlmalarnn sebebi, aldanlarnn sebeb-i hakikiyesi hakikat
halde neden ibaret bulunduunu anlamaya almaldrlar.
Bence bunun sebeb-i yegnesi, Devlet-i Osmaniyeyi tekil eden
akvm- muhtell'enin tebyiine, dab ve mline, Devlet-i Osmani
(133) Trkiyenin Mazisi ve istikbali" adyla sunulan bu blm, hatralarn
orijinalinde yoktur. Ancak Midhat Paa hatralarnda, Avrupa'da srgnde iken
bir Risale yazdn ve ngilizce ve Franszca olarak 5.000 adet bastrp her tara
fa dattrdn ifade etmektedir. Biz bu Risale metnini de hatrata ilave ederek,
hem artk tarihe bir vesika olmu bir belgeyi tarihilerin incelemesine sunduk ve
hem de Midhat Paa portresinin daha yakndan tannabilmesini temine altk.
Zira bu Risale de Midhat Paann Osmanl Devleti hakknda ilgin ve nemli
deerlendirmeleri mevcut olup, yurt dnda srgnde iken lkesinin 93 harbine
girmesi nedeniyle yapt almalar ve bu konudaki grlerini ortaya koymak
ta ve daha ziyade Rusyann haksz ve kkrtc politikalar karsnda Avrupa
kamu oyunun dikkkatini ekerek kendi lkesini savunmaktadr. Bu ngilizce ma
kale, ancak II. Merutiyet dneminden sonra ufak bir Risale halinde stanbulda
baslm ve tarafmzdan da yeni harflere aynen aktarlarak buraya konulmutur.
Risalenin orijinal metni.iin Bkz. [Trkiye'nin Mazisi ve istikbli, muharriri Midhat
Paa, mtercimi A.R. (Ahmet Refik), tab ve nairi Kitabhane-i slm ve Asker,
Artin Asaduryan Matbaas, Dersaadet 1326 (1908 / 1909)]
yenin vaziyet-i corafiye ve etnografiyesi ile vekyi-i tarihine dair ez-
mine-i muhtelifede [muhtelif zamanlarda] istihsal olunan haberlerin
mhim ve n-tamam elde edilen mlmatn mtenakz ve gayr vazh
olmasndan ibarettir.
Filhakika mlumat- mezkre, siyaset, din ve tekilat- ictimiy-
ye gibi nokta-i nazardan yekdieriyle kbil-i telif olmayan ecns-
muhtelifenin efkr ve temayiilt- mahsusasna nazaran tebeddl et
mektedir. Hakikat hal ise ara sra bu tesirat- mtezaddeye [zt tesir
ler] dr olarak ekseriya gayr mlum kalmakta veyahut mbhem ve
gayr mekuf [kefedilmeyen] bir ziy- hakikat altnda nmyn ol
maktadr.
Fakat mal ve menafi. efkr ve ihtirastn msademat- dimesi
ortasnda yekdieriyle telif kabul etmeyen akvamdan her birinin ken
di menafine olmak iizere nasl ki efkr- mmeye kar daima mte-
nakz [tenakuz-zt] malumat vcuda getirmesi tabi ise, Trkiyeyi
mrnde grmemi veyahut Trkiye'yi ziyaret ederek hkm edecei
mesaile dair ak ve vazh bir fikir peyda edinceye kadar Trkiyede
ikmet etmemi muharrirlerin yazm olduklar eserlerde daima haki
kate takarrb edememi olmalarn da nazar- taaccble grmemelidir
ler. Binaenaleyh hi phe yoktur ki, arktan bahs edebilmek iin
ark' iyi tanmak lazm okluu gibi. arka mteallik mesile dair sa
lim bir hkm ita edebilmek iin de, hdisat- arkiyye zerine ma'l-
mt- mevskeye mlik olmak iktiza eder.
Yakn vakte gel i nceye kadar salTet-i kalb sahibi baz kimseler,
Rusya' n n ces m bir harbi gz e aldrmak f edakarl nda bul unmas,
srf ark Hri stiyanlar nn slah- hli maksad na mt f ol duuna zhib
olmulard.
Acaba Rusya' n n maksad yal n z bundan m ibaret idi? Bu baha
ne altnda erli ve i zahna hacet ol mayan daha sair maksd da mevc d
deil mi idi? Bu gn harbin hdisat- icras btn hakikati sah-i ilni-
yata karm ol duundan bu babda ne trl ml ahazada bulunmak l a
zm gel ecei ni herkes bilir.
Fakat dmanl ar m / Hristiyanl ar n dai ma esaret altnda bul un
duklarn ve onlar rn'rz bulunduklar br- tahakkmden kurtarmak
329
Avrupann vazifesi bulunduunu iddia etmekten hli kalmadklar gibi
bir ok kimseler de Hristiyanlarn hakikaten byle bir muamele gr
dklerini zhib olduklarndan, Trkiyede Mslmanlarla Hristiyanlar
beyninde mevcut mnasebetten ve bilhassa da hkmetin teba-i gayr
mslimesi hakkndaki muamelatnda takip eyledii meslekten bahs
ederek bu ithamatn hata olduunu isbat etmek iktiza eder.
Sevbk- tarihiyeye nazar etmek, ahvli bsbtn meydana
karabilir.
Evvela urasn bas! ve tenhd [ama ve dzeltme] edelim ki. di-
ynet-i slmiye, msvt ve hrriyet zerine messesdir. Devlet-i Os
maniyenin usul ve idaresi ise bu kaide zerine te'sis edilmitir. Bunun
iin bil-cmle teba-i Osmaniye kanun nazarnda hr ve msvidir.
te yine bu kaideye mebndir ki, kffei edyn, Memlik-i Os
maniyede her zaman laht- emniyette bulunmular... Gerek icry-
yin ve gerek idare-i ruhaniyelerinin menafiini istedikleri gibi idarede
son derece serbest braklmlardr. Bundan baka malumdur ki, din-i
slm adaleli emrettii gibi, dairei adaletten inhiraf edeni de en edit
mcazt ile tehdit eder.
Messi.sin-i Saltanat- Osmaniye ile muvaffakiyet-i harikuladeyi
silahlarnn kuvve-i kahhariyesinden ziyade herkes iin ve herkes hak
knda izhar eyledikleri adalet sayesinde iktisab eylemilerdir. Onlar
nfz-u ibtidaiyelerini adalet sayesinde tevsii eylemiler ve silahla
ryla taarruz etmedikleri memleketleri manen leth ve zabt ederek n
fuzlarn btn civar memalike isal eylemilerdir. te te'sir-i adalet bu
derece bir azamet gstermitir.
Rumeli kl'as kabz-i Osmaniyia getii zaman Hrisliyanlura
cebren slmiyeti kabul ettirmek bu koca fatihlerin yed-i iktidarnda
itli. Onlar katiyyen buna tevessl etmediler. Takip ettikleri desir-i
necibne. dahili dairc-i hkmetleri olan akvamn efkr ve vicdan
zerine hi bir te'sir. hi bir lazyik icra etmemeye onlar mecbur edi
yordu.
le bunun iin Osmanllar, idare-i rhaniyeleri umrunu istedik
leri gibi idare etmek ve hkmetin hi bir kontrol altnda bulunma
mak zere istedikleri gibi mektepler tess eylemek imtiyztn, ma-
lublara her zaman bah eyledikleri gibi dinlerini, lisanlarn ve mallar
n da muhafaza eylemelerine msade etmilerdir.Padiahlarmz bu
gne kadar her trl mezhibin hmisi bulunmak ve olmakla iftihar
edebilirler. Hatta o derecede ki, muhafaza-i edyn hususundaki msa
mahamz misilli ire hkmne girmitir.
Padiahlarn Hristiyanlar hakkndaki riayetine bir misal ire et
mek iin mddeiyatma esas olmak zere iki vak-i tarihiye zikr ede
ceim.
Fatih Sultan Mehmed Han- Sni stanbulu fethederek intizam
ide, avf- ummyeyi iln eyledikten sonra bir dvan akd edilmesini
emr etmi ve bu dvana Rum Patriini dvet eylemiti. Hatta Patrii
istikbl iin btn vzersm gndermiti. O zamanlar padiah hi bir
kimseye ve hele malub bir milletin reis-i ruhansine katiyyen ayaa
kalkmazd. Fakat Fatih bu sefer btn kaideyi lav etmi ve mevkiin
den kalkp Patrie doru on adm ilerlemi, Patriin elinden tutarak
onu yanna oturtmu, nfz-u rhnsesinin ihysna almet olmak
zere bir de s vermitir ki, bu s hatta bu gn bile miidebdep yin
ler esnasnda Patriin nnde bir papas tarafndan tamlmaktadr.
Yine ayn padiah, daha sonralar stanbulda tesis eyledii mah
kemelerin slmlarla Hristiyanlara ayn surette mumele edip etmedi
ini anlamak ve phesiz akvm- malbeyi henz almadklar bir
davadan dolay kalblerine gelecek korkudan vikaye etmek iin, kendi
sine erbab:f vukuf ve malmatlan iki papas tavsiye etmesini rica et
mi ve onlara bltin muamelattan kendisini haberdar etmelerini tenbih
ederek bazlarnn rivayetine gre bir sene, bazlarnn rivayetine gre
de sene mddetle mezkr mahkemelerin teftiine memur eylemitir.
Rivayete gre papaslar vazifelerini ifa eyledikten sonra zt- pa-
diahye beyan malmat iin Saraya gelmiler ve takdim ettikleri ra
porda her vehi-li ifdatta bulunmulardr.
Zt- P adi ahi le ri tarafndan hkmetin e yletler in de tes s bu
yurulan mahkemelerde buradaki g i b i fay vazife e der ve bu halde d e
vam edecek olursa, zt- hneleri emi olsunlar ki. anl ve s a t v e t l i
hkmetleri p e k az b i r zaman iinde mer tehe-i kusv- erefe [ son d e
rece erefe] v s l olacak mddet-i hkmetleri medicl ve t e b - i sa-
331
dibalarnn refah ve saadeti b-payn olacaktr. Hkmet-i Osmaniye
icr- adaletle nfuzunu tesis ve tahkm eyledii srada Avrupann bir
ucundan br ucuna kadar akvm harp ve ihtill ile tevld eden mesib
iinde pyan [koan] olurlard.
Akvm- Garbiyye ve imliyye henz hl-i vahetten kurtul
mamlard. Bu sebepten dolay her taraftan fev fev gelen mlteciler
Memlik-i Osmaniyeye dehlet ediyor, Osmanllardan melce ve hi-
mye talep eyliyordu. Mezlim ve istibdattan kurtulmak iin bir ok
Yahudilerin Ispanyadan firr ettikleri, Ermenilerin mezlim-i n ly-
kaya girifdr olmamak ve Kazaklarda Rusya esaretinden kurtulmak
iin geldikleri, tarihi mtalaa edenlerce mlumdur.
te btn bu muhacirin, hrriyetini ancak Osmanl topranda
bulabiliyorlard. Onlara izhr olunan mihmn-nvz [misafirperver
lik] onlara bahedilen himye, bugn bu muhcirn evld ve ahfadnn
da ayn imtiyazata mlik olduklarn, dmanlarmzn da tasdik-i ker-
desi olduu zere ayn saadet-i hakikiyeye mazhar bulunduklarn ta
hattur ettirmelidir.
Muhtasaran beyn eylediim u hl, onsekizinci asra kadar de
vam etti. Bu mddet esnasnda Avrupa intizam kesb etmi, tedricen t-
rik-i terakkye dahil olmaya balamt. Bu asrn evhirie doru me
tin ve paydr bir gayret, medeniyyet-i hazraya bir terakk-i c'edd
bah ediyor, hkmetlerin ekil ve tabiatn deitiriyordu. Fakat Dev-
let-i Osmaniye, icr olunan projelerin mkemmeliyetini ve memlekete
bir hatve ileri attrmak ihtiyacn idrk edecek zevtn fkdanndan do
lay hl-i tevkifde kalm ve nizmt- kadmesi bsbtn dar- iti-
a olarak tebdl-i usl ve mesleke fevkalade muhta bulunmu olduu
halde nizmt- kadimesinden hibir ey tebdil etmemiti. htillt-
dahiliyye ile Rusyaya kar icra edilen harplerden dolay hkmetin
kuvve-i maddiyyesi de perian olmutu.
te bu suretle gnden gne dar- zaaf olarak asrlarca dnya
nn en muazzam hkmetlerinden mdut olduu halde derece-i sani
yede hkmetler srasna tenzil eylemiti.
Avrupa medeniyeti, nizmat- cedide ile iktisb eyledii hrri
yetlerin zall- dilarmnda azmet ve i til kesb eyledii srada bu ni
metlerden klliyyen mahrum olan Trkiye kuvvsnn tenkus [azal
332
ma, eksilme] ettiini gryor ve dar olaca tehlikeleri bizzat idrk
etmeye balyordu.
le bu tehlikelere meydan vermemek ve hkmete evket-i sa
bkasn ide etmek iin Red. li, Fuad ve daha sair zevd gibi ricl-
i hiikmet-i Osmaniyye, hkmet-i nizmt- ceddeye nail ederek
idare-i sabka suistimltn mahv etmeye altlar.
Vaka lamamyla ihraz- muvaffakiyet edemediler ise de, mes
ileri de akim kalmad, Trkiyenin son harbden evvelki hli bundan
otuz sene evvelki hliyle mukayese edilirse, memlekette husule gelen
tebeddiilal- nafa kamilen tezahr eder.
Bu tebeddl, baka memlekette bir asrlk mesai neticesinde bile
kuvveden fiile gelemeyecek derecede ayan-1 hayrettir. Fakat etrafnda
vukua gelen terakkiyal da o derece seri olduundaki bu slahat az za
man iinde gayr kfi bir halde bulunmutur.
Halbuki memlekette slahat icra olunduu halde, ahli arasnda
ki birnevi adem-i memnuniyet hkm-ferm olarak baz ikyetlere
sebebiyet veriyor, bu ikayetler de Hristiyanlar vastasyla Avrupaya
ner edil iyordu.
Acaba bu adem-i memnuniyet neden neet ediyordu? Bu ik
yetlerin sebepleri neden ibaret idi? Hristiyanlar msvat- tmmeye
mazhar olmuyorlar diye mi? Halbuki, slahat icra olunduundan itiba
ren Hristiyanlarn ahvali his olunaca derecede dahi her trl intiza
rn fevkinde slah edilmiti. lerinden bir ou hkmetin en mhim
memuriyetlerine kabul edilmilerdi. Mdriyetlerde, mehkimde.
umuru hkmette fav vazife ediyorlar, fazla olarak slamlarn nail
olamadklar baz imtiyazlara da mazhar olmu bulunuyorlard.
Acaba bunlar hakikaten iddia olunduu gibi Miislmanlardan
iddetli bir tazyik gryorlar myd? Buna inanmak hatadr. Hrist-
yanlar sui istimalat- idareden mteessir oluyor idi iseler, bunlarn zt-
rablna Mislmanlar da hedef oluyor, hli hazrn tebdilini iddetle
arzu ediyorlard.
Fakat blda beyan ettiim vehile bu ztrbaltan ikayet eden
en ziyade Hristiyanlar olduu iin, Avrupa'da yalnz Hristiyanlarn
meakkat ekdiine zhip oluyordu.
333
Acaba ark'lan ara sra sudr eden bu ikayat- mttehidenin se-
beb-i hakikiyesi neden ibaretti? Bunun izah pek basittir: Bb- Al
elm, fakal kendisi iin medr- iftihar bir te/at eseri olarak ecns- H-
ristiyaniyeye slmlardan daha ziyade bir hrriyet, daha ziyade vesit-
i tedrisiye bah etmiti. Hkmetimizin kadm dmanlan ise bu hal
den kemal-i maharetle istifade ederek, ecns- mezkreden bazlarna
efkr- infiradperverne telkin etmeye muvaffak olmulard.
Bunun iin, Avrupada Hristiyanlar tarafndan iitilen ikayetler
hakikaten Mslmanlar tarafndan icra edilen tazyikt ve mezlimden
neet etmiyor, bunlarn mukaddem lisana almaya eiir'et ettikleri al
ve ihtirasatn tahrik edilmi olmasndan ileri geliyordu.
Binaenaleyh, slahata teebbs olunduu zaman, daha bidayette
btn bu nasr yedkidieriyle birletirecek vech ile onlar metanet
bah ve mahiyye-i hayat bir idare etrafna toplamak ve bu ecnas-
muhtelifeyi telknt- hriciyeye kar adem-l-tesir [tesirsiz] bir hle
getirecek bir vatan- mterek vcuda getirmek lazmd. Bu vazife ise
Trkiyede idare-i merta iln olunduu srada Meclis-i Mebusann
grld zere pek mekkeldi.
Bundan baka bir taraftan da Rusya mkilt- cedde ik etmek
ten hli kalmyordu.
Rusya hkmeti, 1854 senesinde bizimle harbetmek iin Kay
narca Muahedesine mracaat ettii gibi. 1856 Muhadesini mahvetmek
iin de, daha mthi ve daha sehl-l-isml [kolay kullanlr] yeni bir
silaha mracaat etmiti, o da slav ittihad idi.
Kffe-i desiside malikne hareket eden Rus diplomasisi, bir
taraftan vazifesini if eyledii gibi dier taraftan da Balkanlara nifak
tohumu samak iin komitelere itimt ediyordu.
Osmanl topra mttefiklerin ktaatndan tahliye edildii gnn
hemen ertesi Prens Gorakof bu Bulgarlarn Hiikfime-i Osmaniyeden
tazyik grdklerini beyan etmek iin bir nota gnderiyordu.
O zaman bir tahkikat icra edilmi fakat byle bir ey vukua gel
medii tezahr etmiti.
Yine bu sralarda erkeslerle Tatarlar memleketlerinden kar
larak Trkiye'de yerlemilerdi. Rusya Hkmeti bu frsattan istifade
ederek, Bb- l nin maksad e rke sler i y er le r i n e y e r le t i r m e k iin
Bulgar lar memleketlerinden ka r ma k t a d r diye Hristiyanlar ifl
etmi ve Bulgarlar Vidin cihetlerine doru muhaceret etmeye tevik
eylemti.
te o zaman yirmibin kii bu vesyaya kaplarak, gzel gzel
vaadlere fer-yafte olan memleketlerinden kmlar, fakat az bir zaman
sonra Devlet-i Alyeden tekrar yerlerine gelmelerini taleb eylemiler
dir. Bu bareler'ellerinde bulunan cz bir mebl da beyhude yere
sarf etmi olduklarndan, Hkmet bunlar sevk etmek iin vapur ted
rik etmeye ve kendilerine ide olunan tarlalarn ziraat iin kz ve
let-i ziriye vermeye mecbur olmutur.
1865 ve 1866 senelerinde Rusyada tekil olunan eteler Bulga
ristanda ihtilal zuhura getirmek iin Kiinev ve Bkre trikiyle Bul-
garistana geldiler. Zitovi civarnda Tunadan geerek Tuna ile Selvi
arasnda Balkanlara kadar ilerlediler. Fakat Bulgarlar tarafndan hi bir
muavenet grmeyince, ahlinin mazhar- muaveneti olan jandarmalar
tarafndan malup ve perian edildiler. Burada unu da ihtar ederim ki,
bu etelerin ilk geilerinde irtikp ettikleri en birinci cinayet, yollan
zerinde gezinen on yalarnda be bre slm ocuunu kati etmek
ten ibaret olmutur.
Filhakika bu mthi cinayetten maksat, ahli-i slmiyeyi Hris-
tiyanlara kar ahz-i sra [ alma] tevik etmek ve memleketi ihtilale
vererek Avrupada Hristiyanlarn Trkler tarafndan tazyik ve telef
edildikleri zannn hasl eylemek iin bunun netyicinden istifade et
mek idi. Fakat Mslmanlar buna kar hi seslerini karmaynca,
muharriklerin plan kmilen akm kald.
Komiteler bu hli grnce manevralarn tebdil etmeye mecbur
oldular. Eskiden yaptklar gibi, Bulgar ocuklarn talim ve terbiye
iin muallimler gnderecek yerde, her sene ahli-i Hristiyaniye mey-
nndan bir ok ocuklar intihap ettiler. ocuklar Rusya'ya gnderili
yor, avdetlerinde ise memleketlerinde ittihad- slav fikrini tmim edi
yorlard. Btn bu haller, Rusyann Dersaadet Sefiri Rum kilisesin
den ayr olmak zere milli bir Bulgar Kilisesi almak iin ferman is
tihsaline muvaffak olduu zamanda vki oluyordu.
335
Fakat maksadm ne Rus diplomasisinin aleyhimizde yapt ey
leri beyan etmek, ne de komiteler tarafndan icra edilip btn lemin
bildii eyleri tekrar eylemektir.
Yalnz isterim ki, ihtilller ve isyanlarn, Sultan Abdlazizin
son senelerindeki garabetin, Sarayn masarifat- mecnnnesinin ve
bundan dolay hsle gelen netyic-i elimenin, hasl bir birini mte
akip zerimize ken felaket ve musibetlerin az ok ayn menbdan
neet ettiini herkes bilsin!
Keza harbden evvelki ahvle dair de birey sylemek isterim:
Bunlar zaten mlum olduu gibi izah ve tafsile ihtiya gstermeyecek
derecede yenidir. Yalnz, stanbul Konferansndan bir nebze bahs et
mek iin unu beyan edebilirim ki, 9 Eyll tarihinde Petersburg resmi
Ceridesinde Prens Gorakof tarafndan neredilen tamim-i siyasi zey
linin birinci fkras kemli dikkatle mtala edilecek olursa, Rusya h
kmetinin stanbul Konferans ile Ayastefanos muahedesinde derme-
yan eyledii eyler beyninde hi fark olmad grlr ki, bunu 1Ni
san tarihli varakalarnda Marki Salisbury cenahlar da teslim eylemi
lerdir. O halde Rusya hkmetinin muzaffer olduu halde Avrupaya
gle kabul ettirebilecei bir eyi Trkiyenin derhal muvafakat etme
yeceini tabii olarak syleyebiliriz. Zaten hi bir hkmet, bir millet
yoktur ki, bu eriti kabul etsin. Bunu bizim de kabul etmeyeceimiz
tabiidir. Zira, biitn ahli her ne suretle olursa olsun haysiyet ve mena-
fiini mdafaa etmek istiyor, beyz bin askeri muharebe emrine intizar
ederek vatan iin feday can etmek erefini temenni eyliyordu.
ngiltere hkmetinin, hakknda ne gibi tedabir ittihaz eylediini
Trkiye bilmiyor deildi. ngiltere kabinesi mcadeltmza karma
yacan aktan aa beyan etmiti. Biz bu karar pek iyi biliyorduk.
Keza; Avrupa menli umumiyesi ile ngiltere menafii hususiyesinin,
Rusya ile vuku bulan mcadelatmza son derece merbut olduunu, n
giltere kabinesi her ne kadar bu suretle beyanatla bulunmu ise de, n-
gilterenin er ge bu meseleye karmamas imkan haricinde bulundu
unu da pek l biliyorduk. Bu itimad- fevkalade, blda beyan eyle
diimiz muharebenin nukat- essiyesinden birini tekil eylemitir.
Hatta ngiltere hkmetinin bilahere vuk bulan hareketi, Osmanl na
zarnn istidlltn tamamen kuvveden fiile karm, filhakika onlarn
hissettikleri gibi ngiltere hkmeti mdahale etmi ise de tahminle
rinden pek ge bir zamanda mdahale eylemitir.
te u mtalaattan da msteban oluyor ki, Rusya hkmetinin
arktaki politikasnn yegane mihrak, Hristiyanlarn slmlar tara
fndan tazyik edildiini vesile ederek Rusyann Hristiyanlara kar
daima icra etmek istedii himaye hakkndan baka bir ey deildir.
Rusya hkmeti Avrupaya kar hep bu fikri ileri srm ve
onu bize kar daima bir silah olarak istimal eylemitir. Fakat bu bb-
daki efkr tebdile bdi olan birey varsa o da, Avrupann cenb-u
ark cihetlerinde mtemekkin Hristiyan nasrn komiteler tarafndan
istimal olunan niifz, elm mefsedetle [di bozgunculuk] beraber bir
lakm siyasi nfuzlar altnda da bulunarak baz defalar meruiyet da
iresinden harice kmas ve iddia olunduu gibi dare-i Osmaniyenin
suistimllerinden kurtulmaktan ziyade slav ittihad fikrini ner ve ta
mim iin vesait-i edide istimal eylemitir. Vaka bu suistimlat isyana
vesile oluyor deil. Fakat en son vekyi tamamiyle isbat etmitir ki,
bu isyanlar suistimlleri mahv ve zale etmekten ziyade imtiyaz ve is
tikll elde etmek iin icra edilmektedir. Fakat bu meyanda yalnz Bul-
garlar mstesnadr, nk, onlar kimin eline dmlerse daima kr
krne istimal edilmi bir alet makamna kim olmulardr.
Binaenaleyh bu bbda arzu edilen ve kemli iddetle takip olu
nan nokta, slav ittihadm vcuda getirmek iin hkmetin kuvvei
mevcdesini paralamaktan, Pruttan Karadeniz Boazna, Karade
nizden Adriyatik denizine kadar teesss eden byk bir hkmet ii-
fz ve teirinden baka bir ey deildir.
te, Avrupann mucib-i hras [fke] olacak bir tahkm-i umm
usln ifham eden bu menfaat- zime-i siyasiye karsnda, menfi-i
Hrisliyaniye kmilen ortadan kalkmakta veya az ok tesirini zyi ey
lemektedir. Bunun en aikar delili de Ayastefanos muahedesi imza
olunur olunmaz Rusya'nn bize kar sar- muhabbet izhar eylemesi
dir.
Rusya'nn Avrupa'ya kar bizimle ittifak etmeye ne derecelerde
miisarat [acele] eyledii ve bizimle icra etmi olduu harbi, srf Av
337
rupa iin ve Hristiyanlara muhabbetinden dolay icra etmekte olduu
na Avrupay ne trl zhib etmi bulunduu herkesin malumudur.
Fakat srf mzi ile halden ikayet etmek kifayet etmez. En ziya
de tiyi de dnmek iktiz eder. Acaba hli nasl slh etmeli, bu gibi
hallerde ne vesit istimal eylemeli?
imdiki halde bu sualin re-i hli pek ok: Daha dorusu vazi
yetin mkilatndan ve Avrupann dr olduu marz- umuminin
sebeb-i yaknesini tekil eden bir meseleyi bsbtn kapatmak husu
sunda zarur ve meru bu surette hissedilen ihtiyatan dolay elyevm
bir fevern- tasvirat mevcuttur.
Memleketin hli hazrnda bir gerginlik peyd olmasndan biz de
alkadarz. Bu hal Trkiyenin bedbaht ahalisi iin artk gayr kabil-i
tahmil [dayanlmaz] bir hale gelmitir. Vaktiyle mterakki ve b-me-
sud olan vatanmz, imdi harabezr halindedir. Bu hlin bir daire-i
hak ve adalet dahilinde izlesi elzemdir.
Ben bu hususda bir are-i hal dermeyan edeceimi iddia ede
mem; fakat bir ok seneler Tuna illerinde valilik ettiimden elyevm
her ne suretle olursa olsun Trkiyenin temin-i saadeti ile megul
olanlarn nazar- dikkatini celb etmek zere izahat- muhtasarada bulu
narak Rumeli ve Bulgaristan hakknda baz mlahazat dermeyan et
mekliim ok grlmez zannederim.
Evvela unu nazar dikkate almaldr ki, bu gn en ziyade nazar
dikkate alman Bulgarlar meyannda bir milyondan ziyade slm var
dr.
Tatar lar ve e r k e s l e r bu mayanda d a h i l deildir. Bu Is lmlar
yle zan e d il d i i g i b i A s y a dan g e li p Bulgaristanda birlenemilenlir.
Bunlar devr -i is t il d a ve onu takib eyleyen seneler zarfnda eref-i I s
lm ile t e e r r f eden But garlarn-ahfaddr.
Bunlar ayn memleketin, ayn tabakadan neet elmi ayn cinsin
evladlardr. Bunlarn iinde bir oklar vardr ki. Blgarcadan baka
bir lisan tekellm etmezler. Bu milyonlarca insanlar yurtlarndan
karp vatanlarndan bid [uzak] mahallere gndermek, bence en byk
bir insaniyetsizlikten mduur. Byle bir hareket ne hakka, ne trl
bir dine msteniden icra olunabilir? Zan edersem, Hristiyanlk buna
338
msid deildir. Medeniyetin bir kanunu vardr. nsaniyetin de niz-
mt mevcuttur. Ondokuzuncu asr da, nizmta hrmeti emreder.
Bundan baka, artk Mslmanlara "Avrupa'da durmak isterseniz H
ristiyan olunuz. denebilecek vakitler deildir.
Keza unu da diyebilirim ki, Bulgarlar terakkiyat- fikriyece pek
geridirler. Akvm- Hristiyaniyenin terakkiyt hakkndaki szlerim
bunlara deil Rumlara, Ermenilere ve irleredir. Bulgarlarn yzde el
lisi ifti, yzde krk oban, koyun yetitiricisi, orak ve sairedir.
slamlara gelince, bunlar tedrisat- dnyye ve uzun mddet de
vam eden hkmetin tecrbesi eseri olarak mrr-u zaman ile kabili-
yet-i fikriyece his olunacak derecede terakki etmilerdir ki, bu terakki
leri dierlerine nisbeten faik bir halde bulundurmaktadr. Bunu Bul
garlar da teslim ederler.
Bu gn drt asrdan beri hkim bir milletin dnu mahkm ve ze
kaca da kabiliyeti madum [mevcut olmayan] bir millet idaresine gir
mesini talep etmek, Balkan ube-i ceziresinde Avrupann daha bir ba
tn devam ettii mddete hali itinda bulunmasna sebebiyet ve
recek bir vaziyet tevlid eylemek demektir.
Zira slmlar, vatanlarndan ayrlmazdan, mal ve mlklerini terk
etmezden evvel hnrizne [kanl] bir muharebe edeceklerdir ki, bu
muharebe zaten balam olduu gibi devam da edecektir. Hatta bu
muharebe bastrlm olsa bile tekrar zuhur ederek Avrupa ve Asyay
itia iinde brakacaktr. Hristiyanlar ve bilhassa Rumlar, nefret et
tikleri Bulgarlarn mezalim ve tahakkmnden kurtulmak.iin slm
(134) Bundan nceki italik dizilmi olan paragraf, baz yazarlarca aynen
kaynak gsterilerek, Midhat Paa hakknda deerlendirmeler yaplmtr. Bir bi
lim adammz tarafndan bir sempozyuma sunulan Teblide, Midhat Paa'nn bu
pragrafna atf yaplarak u hkm karlmtr: ...Belirtmee altmz bu
hususlar dnda Midhat Paann Bulgaristan Trklerini Trk Milletinden kabul
etmeyii de bizce anlaml bulunmaktadr. Bu Risalenin btnnden veya bir pa
ragrafndan byle bir hkm karlp karlamayacan tarihi ilim adamlarm
zn deerlendirmelerine sunmak iin Risalenin tam metnini aynen kitaba ilave
ediyoruz. Bkz. Murt.aza Korlaeli, Baz Tanzimatlarmzn Pozitivistlerle ilikile
ri, Tanzimatn 150. Yl Dnm Uluslararas Sempozyumu s.42, TTK. Ankara
1994.
339
saflan arasnda muharebe edeceklerdir. nk slmlarla Rumlarn
menafii, haklarm mdafaa iin tevhid-i efal etmelerine lzum gste
rir.
Hayr, msellemt- umumiye [umumi meseleler] iin mahzir-i
fevkalde husule gelmeden, yalnz Mslman olduklar iin bir mil
yon insan vatanlarndan ihra etmek ve bir gn evvel teba olanlar bu
gn metbu haline irca etmek imkan haricindedir.
u mtalalarmzdan, hli sabkn asla tebdilini arzu etmedii
miz anlalyorsa, cevaben deriz ki, maksadmz katiyyen bundan iba
ret deildir. Bizim maksadmz Hristiyanlarla slmlarn islh- ahvali
iin birden almak, arkta icra olunacak tebeddlat her iki taraf
iin de tedricen icra etmek, ahlinin bir ksmna bah olunacak slaha
tn dieri iin idbr ve felaket haline mnkbil olmasna meydan ver
memektir.
Benim fikrimce bu yle bir mesele-i adalet ve rifetten [merha
met] ibarettir ki, bundan inhiraf edenler icabat- zamana ve asra gre
hareket etmemi olmakla itham olunacaklar gibi, byle bir asr- me
deniyette, sar- vahette bile icra olunamayan eylerin vuka geldii
ni mahade etmek baeriyet iin hakikaten elm olacaktr. Fakat bu
mkilat izle iin ne trl bir vasta istiml etmelidir?
Blda da beyan ettiim vehile, ben bu vastay bildiimi iddia
edemem, fakat bana yle geliyor ki, Bulgaristan adalete bir surette
tahdid etmek her trl menafii bir dereceye kadar muhafaza edebilir.
Bu menafiiden maksadm ahaliye taalluk eden menafidir.
Menafii siyasiyenin de ayrca mdaafilcri ve kahramanlar ol
duundan, menafii siyasiye ile megul olmaya lzum grmem.
Bulgaristan arazisi, Tuna zerinde Rus ordusunun mahalli mr-
ru olan Zitovi den balayarak Yanlara" mecrasn takip edecek ve
"Osmanpazar ile Trnova beyninden geecek ve Gabrova ile p
ka geidi arasnda Balkanlar mrr eyledikten sonra Samakov ve
Kstendil e gelip Leskofa ya mntehi olacak, buradan da Mora-
va vadisini takip ederek Srp hududuna dayanacakt ki. zan edersem
byle bir Bulgaristan bir ok ihtirast izale edebilecekti.
340
O zaman, tahminen iki milyon ahli ile meskun olan bu hatt-
vasa: imalen Tuna, garben Srbistan ve Morava, cenben Rumeli vi
layeti Balkanlarn bir ksm, arken de Yanlara ile muht bulunacakt.
Mevcut nahiyeleri de, bervehi t nevahden ibaret bulunacakt. Zi-
tovi, Yanbolu, Rabova, Lum, Vidin, Adliye, Belgradck, Berkofa,
Vraca, Lofca, Selvi, Tmova, Gabrova, htiman, Samaku, Izladi, Orha-
niye, Sofya, Dobnie, Radomir, Kstendil, Leskofca, Ni, zebol, Pi-
rot.
u tdad eylediim yirmi alt nahiyede Hristiyan Bulgarlar ek
seriyeti haizdirler. Nisbeti ise mahallta gre yzde 60 / 80 dr. Bu nis-
bet, Rusuk, Razgrat, Osmanpazan, umnu, Totrekan, Silistre, Tulu
ve Varna gibi Yantarann [bir nehirdir] arknda kain nahiyelerin aksi
dir.
Buralarda nfusun yzde 70i slm, mtebakisi Rum, Ermeni,
Alman, Kazak, Ulah, Bulgar ve sairedir. Silistre hattnda Deliorman,
umnu, Karlova, Osmanpazan, Tuzluk gibi bir ok mahaller srf s-
lmlarla meskundur.
Bundan baka u hudut dahilinde bir Bulgaristan tekili her trlii
menfi temin etmekten ziyade yeniden yeniye vukua gelecek ihtilf
larn izlesinde fevkalde hidmet edecekti. Yeni Prenslikte kalmak is
temeyen slmlar, burada kalmak isteyen Hristiyan Bulgarlarla mlk
lerini de mbadele edeceklerdi.
Srf mevki olan bu meseleyi fasl ve tesviye iin muhtelit bir
komisyon tyin olunacakt.
Yeni Bulgaristan, Bb- Al'ye haragiizar olmak iizere, bir ida
re-i mstakile tekil edecekti. Devlet-i Osmaniyede bu Prensliin da
hili idaresine mdahale etmeyeceini Avrupa'ya kar kuiyyen taah
ht etmekle beraber memleket-i ecibe kar mdafa iin Vidin ve
Ni istihkamlarn igal etmek hakkn muhafaza eyleyecekti.
Drt kala dahil olduu halde dier nevhinin [taraf, blgeJ kf-
fesi eskiden olduu gibi tamamyla Devlet-i Osmaniye'ye tbi buluna
cakt. Bu nevhide hi bir le.sisat- hususiye icra edilmeyecek, fakat bu
nevahi sair eyaletler gibi Kanun-u Esasi'nin srel-i miikcmmeledc tat
biki sayesinde kendilerine temin olunacak menafi-i hakikiye ve
katiyeden istifade edeceklerdi.
Filhakika tessi mmkn olan btn tarz- hkmetleri, tasviri
mmkn olan btn idare projeleri iin Kanun-u Esas hakkyla tatbik
olunduu takdirde, ark iin en muvafk bir tarz- idaredir. Zira, btn
ecnsn terakkiyt- fikriye ve maddiyesi vastasyla vatann terakki-
yat- mstakbelesini temin etmek esas, bu Kanunda mevcuttur.
Kanun-u Ess, hkmdar tarafndan millete bah edilmi oldu
u iin, daima muhafaza olunacaktr.
Bu Kanun, milletin ml-i sarihi haline geldii gibi, millet de
memleketin selameti ancak bu Kanun-u Esasde mndemi bulundu
una kni okluu cihetle onun muhafazasna fevkldc bir kymet
bah etmektedir.
Bu berat- millyein tamamen tatbikine imdiye kadar bzes-
bab- maddiyenin mni olmas ve bu Kanun-u Esasi'den bazlarnn
zarar-dide olmu bulunmas, onun kymet ve ehemmiyetini hi bir va
kit tenks edemez. Trkiyede hemen herkes idare-i merutann yerle
mesini, kesb-i kuvvet etmesini, nizamatmzn ruh ve nizam- mrette-
besine gelmesini arzu etmektedir.
Vaka Kanun-u Esasinin tatbiki baz fikirlerde eln pheler
tevlid ediyor diye, itiraz olunabiliyor. Fakat bu pheler, Bb- Alnin
islahat- mevdeden [ vadolunmu] bazlarn henz icra etmemi ol
masndan neet edebiliyor; fakat bence Bb- Al'nin deruhte eyledii
vezifi fa edecei hengamnda msadif olduu miikilai alel-mum
efkr- mme nazar dikkate almyor gibi grnyor. Bu mkilat ise
her frsatla Memalik-i Osmaniye dahilinde igtiaat- dahiliye tevlid
eylemeye matuf olan ecnebi tesirleriyle kark bir halde zuhur etmi
ve Trkiyeyi Avrupa'ya kar deruhde-i taahiidat ifadan men' eyle
mitir. arkla vakay'in arz- cereyann bir dikkat-i sabite ile tkip
edenleree malumdur ki. Rusyann en ziyade korkuuuu ey. Trkiye
ahvlinde bir sall- hakiki nmayan olmasdr. te bu sebebe mebn
Rusya hkmeti'Trkiye urnur-u idaresinde slahat- cedideye teeb
bs edenlere kar muhtelif zamanlarda icray tesir etmekten hli kal
mamtr. Bunun iin Bb- l Kanun-u Esfs'yi ilan eder etmez bir
harbin feverann da evma tahrik elmi demektir. Rusya hkmeti
esasen bu harbi hi bir veeh ile hazrlam olmad gibi. Kanun-u
MDHAT PAANIN HATIRALARI______________________________ 341_
342
Essnin iln da, mmknse Trkiyeyi kamilen mahvetmek veya bir
daha kalkamayacak bir hale getirmek iin Trkiyeye taarruz etmek
hususundaki kararn tacil [acele] etmemi olsa idi, Rusya hkmeti
ihtimal ki bu harbi bir mddet daha tehir edebilirdi.
Keza unu da itiraf ederim ki, bu Kanun-u Ess hadd-ztnda
Avrupa nizamat- kadmesi derecesinde bir metanet ve nfza haiz ol
mad gibi, olamaz da. Fakat bu fkdan- nfuzu Avrupa pek kolay ik
mal edebilir! Bb- Alyi ekseriya haksz bir ok mdahaleler ile sars
m olan Avrupa, arkta vuku muhtemel olan kffei terakkiyt hl
sa eden bu Kanun-u Essnin tatbiki iin bir nezaret-i faalne [faal
bir nezaret] icra etmek hususunda, bunu pek gzel bir frsat ittihaz
edebilir.
Bu nezaret-i mtereke, keza Rusyann arktaki nfuzunu tecrit
etmekte medr olur ki, bu nfz imdiye kadar srf Rusyann mena-
fine ve Avrupa menafinin zarrine olarak icra edilmitir.
Hlasa, Trkiyedeki slahat- cedide tatbik etmek, ecns- muh-
telifeyi yek dierine miza etmek ve bu imtizatan da hangi cins ve
mezhebe mensup olursa olsun ahalinin terakkiyat- tedriciyesi istihsal
edilmek istenilirse, Trkiye meru vaziyetle idare olunmaldr.
Felaketlerimize yegane are, dahili ve harici dmanlarmza
kar nfi bir surette mbareze iin istimal eyleyeceimiz yegane vas
ta budur.
Takip edeceimiz tarik-i terakkiyi sed eden mkleden bazlar
n anlatp da bize asar- samimiyet ibraz etmeyenleri hakkmzda daha
az iddet ve daha ziyade bir adaletle hareket etmeleri lazm geleceine
ikna eder ve ayn zamanda da dostlarmza, hakkmzdaki fikr-i' muhli-
satkranelerini teyid ederek itimatlarnn mahalline gayr masruf ol
madm isbata muvaffak olursam, u satrlar yazmaktaki maksadm
tamamyla hasl olmu demektir.
Londra, Mays 1878
Midhat
343
(19)
Midhat Paamn Avrupadan
eyhlislma Gnderdii
Mektup (l35)
Makam- Meihta erefbcth i cll olduklarnn miijdelenmesin-
den en z i y a d e sevin ve e r e f duyan m ahl sl anm n b i r i n c is i olduun
dan, pad i a h n bu gz e/ tevcihini nezdiniz de ve btn mmet nezdinde
tebrik eder, b i a vn ih ve kereme t ea l enva muzafferiyeti c e l le y e f l - i
hayr [ i y i a lame t) addeylerim.
Zt- velinimetleri bln hakikatlere vakf olduklar cihetle, mil
let ve memleket olarak iinde bulunduumuz durum iinde hakkn ve
sevabn yollarm herkesten daha iyi bileceklerinden phe yok ise de,
satran oyununda bile bazan her iki mahir oyuncunun gremedii
oyunu [mensbe] dardan birinin grmesi kabilinden olmak zere,
durum zerinde baz fikir ve grlerin ortaya konmasnn hounuza
gideceini bildiimden ve geri hal ve sfat cizanem byle ilere ka
rmaya uygun deil ise de, memleketin b gn urad tehlike ve fe
laketler iinde her vatan evladna ait vazifelerden bir hissesine itirake
selahiyeti cizanem msellem bulunduundan, bu mterek vazifeye
(135) Kitabn orijinal metninde bu mektuba ait tarih ve balk mevcut de
ildir, Mektuptan anlald zere, o srada 93 harbi devam etmektedir ve Mei
hat makamna yeni bir tayin yaplmtr. Paa hem bu tayini tebrik etmekte ve bu
vesile ile de lkenin o gnk durumu hakknda grlerini anlatmaktadr. Midhat
Paann sadaretten azil ve Avrupaya srlme tarihi 5 ubat 1877dir. Dolay
syla mektubu yazd eyhlislm, 26.7.1877 tarihinde Hayrullah Efendinin azli
ile yerine tayin edilen 114. Osmanl eyhlislm Kara Halil Efendi olmaldr.;
Hayrullah Efendi Abdlaziz ve V. Murad iin hal fetvalarn verdii iin Abdlha-
mid tarafndan azledilmitir. Yerine geen eyhlislam Kara Halil Efendi ise
Meclis-i Mebusann almasna kar olup, Meclis-i Mebusann kapatlma maz-
basna imza koymutur. Baz kaynaklar, Abdlazizin hal fetvasnn msvettesini
de Kara Halil Efendinin hazrladn belirtmektedirler.
344
istinaden baz gr ve nazariyelerin zeti [fihristi icmalisi] bu vesile
ile arz olunur.
Bunlardan birincisi, muharebeden nce dmanlarmzn bize
yaptklar tekliflerin esas, bir muharebedeki malubiyetin sonucu ne
ise onun ayns olduundan, byle vahim bir neticeyi bilerek kabul et
mekten ve Osmanly lm gibi farzedenlern davasn tasdik ile ko
layca mahvolmaktan ise, byle haksz bir davaya kar haklarn mu
hafaza yolunda cann vermek daha erefli ve namuslu olacandan
Devlet-i Aliyye, Konferansn tekliflerini kabul etmemeye durumun ve
iin icab mecburiyette bulunarak, mesele nihayet muharebeyi dour
du. Ve Anadolu cephesine gnderilen kumandann ehliyetinden dola
y. o tarafta devaml ve byk muzafferiyetlerle dnyaya kar
byk an ve erefler kazanld. Ve PrusyalI larn Avusturyay bir haf
tada ve Franszlar onbe gnde yendiklerine ve Rusyann dnyaca
mehur olan gcne nazaran bizim iin be gn zarfnda bir malu
biyet havadisine muntazr olan rakiplerimiz, muharebenin ay sre
ceini sandklan halde, Ruslarn bir taraftan hezimete uramalarna
hayret ettiklerinden, bu haber Avrupann her tarafnda Osmanlnn ha
yatta olduunu gstermitir.
Rumeli cephesinde de bu ekilde belki en gti/.ide askerimizin
orada bulunmasndan dolay, herkes muzafferiydi daha gvenle bek
lerken. kumandanlarmzn malum durumlar dolaysyla bir takn
zc olaylar ve byk kayplar meydana geldi. Hamdolsun bunlar
zamannda sratle deitirilerek herkese yeniden bir mit verip netice
si de grlmeye balad. Gnlk alnan .haberlere gre Rumelide za
rar ve zulme urayan Mslman ahlinin bir yandan akn akn stan
bul'a dklp gelmesi ve bir yandan dmann Filibe ve Edime blge
sine yaklamas halkta panik yaratm olup, bu durumda Girit ve Yu
nanistann kt niyetli teebbsleri de bir kat daha iddet dourdu
undan, halkmzdan bir ksmnn her ne olursa olsun sulh isledikleri
.(136) Burada 93 Harbi olarak bilinen OsmanlI - Rus Sava ve savan
dou cephesi kumandan nl komutanmz Gazi Ahmet Muhtar Paa kastedil
mektedir.
345
iitiliyor. Gerekten bu zahmetleri ekenlerin elbete rahat arzu ede
ceklerinde phe yoktur.
Lkin urasn iyi bilmelidir ki, dnyada milleti slmiyenin ev
ketini muhafaza edecek Devlet-i Osmaniye'den baka devlet yoktur.
Bu gn byle bir dunmda yaplacak sulhun artlar, Rumeli'yi yok et
likten baka, geride kalacak milleti Lslmiyeyi de az zaman iinde K
rm Tatarlar ve Hiyve mslmanlar hkmne koyacandan phe
yoktur. Eskiden yaplan Kaynarca ve Edirne Muahedeleri gibi anla
malarn zararlar mahdut bir ekilde kalm ise de, bu dcfaki muharebe
onlarla kyaslanmayp, devletin ve milletin tamamen kertilmesine
alld anlaldndan, imdi rahatlkla sulha meyili olanlar ilerde
tamir ve slah mmkn olmayacak byk musibetleri gz nne ge
tirmelidirler. u halde muharebenin bizi daima bir tehlikeye gtrme
yecek ve belki az bir zararla iinden klabilecek dereceye gelmesine
kadar, umum halkmzn malen ve bedenen, fiilen ve kavlen iktidar
yettii derecede almas ve her trl fedakarla dayanmas farz ve
vaciptir.
kincisi ise memlekette olan Hristiyanlarn durumudur. Malmu
li meihatpenhileridir ki, Ruslarn Avrupay aleyhimize ekmek
iin yirmi seneden beri kulland hile ve tedbir Mslman - Hristi
yan honutsuzluudur. Bundan istifade iin Mslmanlar Hristiyan-
lar aleyhine tahrik edecek eyler yapmak ve sonra bunu ona delil gs
terip Hristiyan devletlerin gayretini davet etmek kaidesini uygula
maktadr. te Rusya'nn aleyhimizdeki en byk silah budur. On se
ne evvel Rumelide yapt bu nevi fesatlarnn etkisi olmam ise de.
geen seneki Filibe vukuat ile btn Avrupann efkrn bozmu ve
Rus halknn fikr taassubunu da uyandrm olduundan, imdi muha
rebede top tfekten ziyade messir olarak kulland silah budur. Ve
istila ettii yerlerde Kazaklarn ve kulland Bulgarlarn slm ahali
zerinde tahamml edilemeyecek vahi muameleleri, Mslmanlar
tahrik edip biraz Hristiyan ldrterek Avrupay bamza rmektir.
Memlekette Rusya teb'asnn kalmas da bu niyete mebndir. Ve hatta
stanbulda Rus tcb'as veya politikasnn taraftan baz ahslar gece
gndz alp bir takm Mslmanlara be Hristiyan ldrtmek ve
bu vesileyle Hristiyanlar koruma bahanesiyle Hristiyan devletleri
memleketimizi istilaya davet etmektir.
Bu konuda cmii eriflerde iln buyurulan tenbihnamelerin el
bette pek ok tesirleri olacandan phe yoktur. Bununla beraber ge
rek stanbulda ve gerek taralarda btn ehli slmn u noktay bil
mesi elzem ki, Rusyann bize galebesi silah ile olmayp ancak bu yol
da olduundan, Allahn yardmyla dmana byk bir galebe alabil-
memiz iin de. ayet bir tarafta Hristiyanlar aleyhine kk bir ey
vuku bulacak olursa, cmlesi zyi olmu olacandan ve Mslmanlar
tarafndan Hristiyanlara iyi muamele ile onlarla birlik beraberlik iin
de olunmas dmanlara kar bizim iin kuvvetli bir silah olduun-
.dan, din ve devletini ve milletini sevenler burasn gzelce dnp
gayr mslim teba hakknda her zamandan fazla hrmet gstermesi
ve onlar tarafndan yolsuz bir muamele grlse bile iin gerei hazm
edilerek geitirilmesi elzemdir.
Uiinc konu rf daredir. Gerekten muharebede byle bir
usuln konulmas ve iln Kanun-u Ess hkmne uygun ise de, s
tanbulda ilan zamanndan evvel vukubulmu ve bununla beraber da
re-i rfiyye hkmnce, itham edilenlerin ve mahkum olanlarn bir de
receye kadar yarglanmas [muhakemesi] lazm iken, bir takm kiiler
yarglama yaplmadan cezalandrlm olduklarndan, halka dehet ve
korku gelerek, bu durum iinde bir ok aile korkarak Avrupaya ka
m, her biri bu uygulamalar delil gstererek, AvrupalI lar imdada ye
timezse Trkistan'daki Hristiyanlarn hali fenadr, gibi safsatalarla
halkn taassubunu 'tahrik etmilerdir. Bir aralk baz devletler tarafn
dan asker hizmetlerde bulunmak arzusu ile gelmi olan zabilan gayet
hakaretle reddedildii iin, bunlar da dnlerinde aleyhimize konu
tuklarndan ve bu konular zaten esham- ummiye" hususunda krgn
ve geen seneki Filibe vukuatyla gayz ve adavetleri bulunan halkn
devlet aleyhindeki ikyetlerini artrarak, hasl devletlerce ve halka
gven sarslmakla, bir ka yz Miisliimann Hristiyanlar tarafndan
kati ve idam edilmesinden znt duymayan devletler, bir yerde lek
bir Hristiyan hakkndaki kk bir muamele vukuunda Sefirlerini
Bb- lden aldrtmak ve yerlerine vapur ve memur gndermek de
recesinde telaa derler, bunun sebebi de. byle bir zamanda her va
kitten ok adalet gstermek ve teb'ay honut etmek gerekirken, padi
ahn rzas hilafna bir ka kiinin ve belki Rusya yanllarnn keyfine
MDHAT PAA NIN HATIRALARI
347
gre halk vahete drecek ve Avrupaya gvensizlik verecek eyle
rin yaplmasdr. u halde, bu kesirelerin [kusurlarn] slah, halkn ef
krn temin ve Avrupann aleyhimizdeki galeyann teskin iin l
zumlu eyler yaplmaldr.
Drdncs devlel erkan arasndaki tefrika ve ihtilaftr. Byle
bir zamanda kiisel ve dmanca her trl ihtilaf bertaraf etmek ve bu
gn devletin mihver idaresi ve belki hayat vc memat Hariciye Neza
retinde olup, buradaki ztlar devletlere kar ok dikkatli ekilde dav
ranmak lazm iken, bir taraftan devletleri hi tanmayp istediimiz
yolda gideceiz gibi tavrlarda bulunup, dier taraftan bilakis sefaret
ler hcum etlike ne yapalm iin icab dediiniz gibidir, lkin arka
dalarmza ve byklerimize laf anlatamyoruz, eklindeki szlerle
acz gstermeleri ve Hariciye Nezaretinde bir konuya karar vermeden
evvel RusyalIlara haber yetitirilmesi ve bu durum Avrupa basnnn
azna dp trl trl ayak takmn birletirmesi teessf edilecek
eydir. Malmu devletleridir ki, sene evvel Berlinde Rusya, Avus
turya ve Almanya mparatorlarnn birlemesiyle birlikle bir karar
alnmt ki, o kararn hkm Rumelinin taksimini gerektirdiinden
ngilizler muhalefet etmilerdi. Ve Rusyann Bulgaristanda hkmet
kurulmasna almas da bu esastan domutur. Bu defa muharebenin
ilnyla beraber, bu karar yemlenmektedir. Geri bunun fiiliyat Avus
turyann politikasna uygun dmez, yani Avusturya ahalisinin byk
bir ksm slav olduundan ve hudut karsnda byle bir Bulgar hk
meti kurulursa, kendinin esas dayana olan Islavlar onlarla birleip ve
Alman olanlar Almanya alp giderse, geride bunlarn hepsine muhalif
olan Macarlar eriyip bitecei iin. Avusturya km saylr. Bu tertip
Avusturyann iine gelmez ise de, Nemeliler [Macaristan] Alnanlara
malup olduklarndan daima oraya yanamaya mecburdurlar. Ve Al
manya ise u plan yrtmek iin Ruslar'la mttefiktirler. Bismark
AvusturyalI lar da ittifak emberinde tutmak ve kendilerini tatmin iin
Bosna-Hcrsek blgelerinin Avusturya askeriyle nce dostane ekilde
istilas ve sonra Bulgaristan kurulmas esnasnda bu iki eyaletin Sela
nik limanna kadar Avusturya elinde kalmas ekline karar vermitir.
te imdi Avusturyann Bosna hududu zerindeki askerini artrmas
bu dnceye dayanmaktadr.
Rusya muharebede ilerleyip dediini yapacak olursa, Avustur
yada derhal Bosnaya asker sokmak ve Bosna ile Selanik vilayetleri
karlnda Bohemyay Almanyaya vermeyi kararlatrmtr. Bu
ekle ngilizler raz olmazlar ise de, Franszlarn bilinen durumu nede
niyle ngiltere yalnzca devlete kar durmak iktidarnda olmadn
dan, belki iin nihayetinde onun da, Msr tarafna gz dikmesi ve Yu
nanllarn Yanya ve Trhala, taraflarn istilas ve talyann Fransann
Nis ve Sava Eyaletlerini kurtarmak iin Almanya ile birleerek ihtimal
ki Arnavutlua saldrmas galip grnmektedir. Gece gndz Hakdan
beklediimiz muzafferiydin inaallah yaknda gereklemesiyle bun
lara frsat kalmaz. Ancak bu kadar hcumlara kar y aln z harp ile u
ra mak kafi ol m a y p A v r u p a nn f i k i r s ilahna kar da lazm gelen
t edbirle rin alnmas bunlarn en nemlisi ise de, bu yalnzca Hariciye
Nezaretinde bulunan ztn himmet ve iktadarna kalmtr.
Beincis i sanca erif meselisidir. Geenlerde buna dair stan
bul gazetelerinde kan bedhahne makalelere gre, Hristiyanlar kr
mak iin Trkler sanca erifi karacaklarm, Hristiyanlar buna ta
hamml edemez gibi bir takm feryada baladlar. Ve dost olan gazete
ler bile onlara uygun lisanda bulundular. Devlet-i Aliyyenin sanca
erifi karmas dman olan millet aleyhine hareket iin Mslmanla-
ra bir ilndan ibarettir. Muharebede hir millet kendi dini adetlerini kul
lanarak, Cenab- Hakdan yardm istedii gibi, Mslmanlar iin de
adet budur. Eski seferlerde de sanca erif karlm ve dmanlar
dan baka hi bir millet aleyhinde bir hareket olmamtr, yollu vatan
dalarmz tarafndan her yerde herkese hakiki durum anlatlarak fikir
ler deitirilmeye alld ve biraz tesiri grld ise de, Ruslar Avru
pada hakkmzdaki gvensizlikten yararlanarak pek kk eyleri bile
mbalaalarla nerederek halk inandrdklarndan, eer sanca eri
fin karlmas hakknda bir tasavvur var ise, bunun en son dereceye
braklmas mnasip grnr.
Bu mlahazalarn, kulunuz tarafndan htra kabilinden olarak,
yalnzca gayret-i vataniye ve milliyenin zorlamasyla arzna cesaret
olundu. Her halde red ve kabul vbestei reyi li-i fahmneleridir.
349
(20)
Midhat Paadan
Terifat Nazr Kmil Beye
Ulvvlhimem Azizim Efendim,
Hli ha z r v a z i y e t iinde benimle mektuplamadan ekineceini
zi bildiim halde, bu defa zarreten u bir ka sz ile rahatsz etme c
retimden d olay miirvvetkr hasletiniz e mracaat ederim.
Geenlerde stanbul gazetelerinin birinde yaynlanan mektup
zerine baz itirazlarn olduunu iittim. Menf [srgn] olan bir ada
mn celbi, merhamet ve efkat douracak yerde, devletin muamelat ve
icraatna tariz yollu tabirlerle baz zevatn yeniden nefret ve dmanl
n davet edecek tavrlarda bulunulmasn doslarn da ho grmeye
ceklerini bilirim. Lkin bu mlahazalar ahs ve ahsiyete ait nazariyat
olduundan hatra getirilmesi zaman gemitir.
Bu gn bulunduumuz felketli durum iinde ahsnn ve nefsi
nin selmetini dnmekten byk cinyet yoktur. Mektupda yazlan
eyler insafla (etki olunursa, sanrm ki, cmlesinin hak ve sevaba eri
mi olduunu kimse inkar etmez. Erilii varsa doru olmas, acl,
hak bulunmasdr. Hakkmdaki padiahn hsn tevecchn deitir
meye muvaffak olanlar, bir senedir gazeteler, risaleler ve hicviyelerle
nerettikleri adlikler ve hakaretlere nasl sabr ve tahamml etmi
isem, ahsma ait muameleler iin yine tahammle sebat etmek kendi
iktidarmdadr. Fakat otuzalt milyonda (L,7) bir hisse olarak, haiz ol
duum vatandalk hakk bu gn lkemizin iine dt byk fela-
(137) Osmanl Devletinin o zamanki nfusunun 36.000.000 olduu ifade
edilmektedir, yani 1870li yllarda.
350
ket karsnda susmak iktidarn benden hi kimse zorla alndna a
mamaldr. Ykol-y Devletin ne kadar izdrap ve mkilat iinde ol
duklarn bildiim ve grdm cihetle, her halde muvaffakiyetlerini
temenni etmekten baka bir ey yapmamak ve dememenin insaf ve
edebe uygun olduunu biliyor isem de, vakit daralm ve. krk seneden
beri korkulan tehlike tamamen ortaya km olduundan her vatan
evladnn feryat) ve ikayete ve padiahn merhamet kapsna arza hak
lar olduu gibi, bu kapy kendine kapanm grenlerin de her trl
vasta ile ihtiyalarn duyurmaya almalar tabiidir.
Doruyu sylemenin p a d i a h a sadakat ve yalan svmenin hy a
net olduunu tefrik ve temyiz edecek zaman gelmitir. Ve hazreti Padi-
ahinin millet ve memleket selmeti iin teebbs buyurduu tedbirle
ri almaya mani olanlarn hatalarn birer birer hadiseler gstermi ol
duundan. mit ederim ki, bu hatay ileyenler artk ahsi dmanl
bir tarafa koyup tbi olduumuz fehametli padiahmzn iyi niyetle
rinden istifade ile memleketi kurtarmaya gayret ve mesai gsterirler.
Dalkavukluk ve riykrane kelimelerle t e l i f ve terkip olunama
yan ifademdeki kusur ve noksanlklara nazar merhamet buyrulmas-
n rica ile hatmi kelm eylerim.
17 Zi l hi cce 1294
[23 Aral k 1877]
Midhat
351
(21)
Terifat Nazr Kamil Beyden
Midhat Paaya
Marzu kerleridir ki,
Geenlerde huzuru Hmyunda ahvali lilerine dair bir mnase
betle vki olan suali li zerine "mkedder ve p e ri an b i r halde g e z i p
dol a t m , geinme bahsine g e li nc e b o r l a y a am akta bulunduklarn
ha b e r a l d m beyan eylediimde, lemin bildii o mbarek ve ra-
kik kalbi hmyunlar iklizasnca merhamet ve efkatle gzlerinden
ya gelerek imdilik ihtiyalarnn giderilmesi iin atyye-i ahane ola
rak tarafnza gnderilmek zere bin lir a ihsan buyuracaklarn emr
ferman buyurmular ise de, evvel emirde mezkur meblan gnderil
me ekli veya burada havale edecekleri yerin kendilerinden sorularak
ona gre icabnn yaplmasn arzeyledim.
Bu iar kerneme zt ehinh ile bir de bendeleri vakf
olup, asla kimse tarafna sylenmeyerek pek mahrem tutulmas, ke-
mal-i ehemmiyetle dikkat edilmesi ve her naslsa b ar e ifal olun
d u kelimesi de lisan- liyi mlknelerinden eref siidr buyurul-
mutur. Ahvli lilerinin hsn neticesine gelince, bundan byle vaki
olacak mektuplar ile temin olunduktan sonra hasl olaca muktezy
irde-i ahaneden olduunu beyan ederim.
Arizai kemterncmin vardnda cevab ile beraber, vki olan
ltf inayeti cenb ehriyriye teekkren lazm gelen arzuhalin taraf
bendegnma derhal yazlarak gnderilmesine, himemi liyyeleri der-
kr buyurulmak babnda ve her halde emr ferman efendimiz hazret-
lerinindir.
23 Terinisani 1293 Bende
[5 Aralk 1877] Terifat Umumiye Nazr
Kmil
I ar olunan hussatn p e k mektim tutulmas t ekr ar t ekr ar emir
ve i r a d e buyurtlmunr.
352
(22)
Midhat Paann Terifat Nazr
Kmil Beye Cevab
Ulvvlhimem Azizim Elendim,
23 Terinsni tarihli tahrirat liyyenizi aldm. Darsaadetten ha
reketimiz gnnden beri, basit bir selam gndermekte bile ok ihtiyat
l. telal ve zdrap iindeki bir dostun kendi el yazs [hatt- desti] ile
mektup gnderye cesaret etmesi ilk nazarda hayretimi mucip oldu ise
de, mektubu okuyunca hikmetini anladm. Ahvali ciznem hakknda
ltfen vaki olan suali li zerine, taraf-1 liyelerinden verilen cevapta
"mikedder ve p e ri a n ge z i p dolamakta [ g e t i - g z a r j buyurulmas,
cizleri hakknda merhamet ve efkt-i seniyyeyi ekmek niyetiyle be
yan buyurulmu olduundan teekkr ederim. Fakat malumu lileridir
ki, bu tbir hakikaten hakszla ve zulme uram, h gitmi vh
kalm, akl ve uuru dalm serseri ve felketzedeler hakknda kul
lanlan Halbuki Zt- hnenin bizi stanbuldan karp Avrupa'ya
gndermesi, Dersaadete vcut ve huzuru ciznemin bir takm rahat
szlklar mucip olacana dair isnd olunan iftiralarn n kesilmek
hikmetine mstenittir. Yoksa hakl veya haksz devletin riitbe-i liyesi-
ni alm ve Padiahn miikerrercn ve alenen bunca muamelat lutfiye-
sine nail olmu bir adamn ecnebi memleketlerde aresiz kalmas, ak
ln kaybetmi serseri bir ahs gibi gezip dolamas ne devletin an
na. ne de padiahn rzasna muvafk olamaz. B cihetle bu tbir yeri
ne Midhat Paa Napoli'ile ihtiyar halinde uzlet ve orada duay nrii
a f i y e t h a z r e t i P a d i a h i y e m u v a z e h e t [ b i r i l e u r a m a ] e t m e k t e
imi..." denilmesi, hem doruya yakn hem de Saray diline daha mu
vafk olurdu zannederim.
353
Fakat cizanemin- yaay ekli zerinde sylemi olduunuz ke
limeler de pek dorudur. Malumu linizdir ki, bendenizin dnyada
medar iftiharm olan sebeplerin biri de ahval-i mliyemin cizliidir.
Dnyaya nasl plak geldi ise, ylece plak: gideceini grenlerin bu
halde bulunmas pek tabiidir. Bununla beraber Avrupada seyahat ve
ikmet masrafa muhta olduundan, stanbuldan hareket-i cizanem-
de ihsan buyurulan 500 lira ile geen sene Napolide iken Hristakiden
bin trl naz ile bor alnan 10.000 frank <l38) tkendikten sonra, ge
rek bizim Avrupada ve gerekse aile halknn stanbul'da geinmesi
iin borlanmaya mecburiyet domutur. Yalnzca Hazret-i Padia-
hinin hakkndaki hsnazar ve tevecchlerinin semeresi olmak
zere Avrupada ve hususiyle Londrada istenildii kadar faizsiz ake
vermeye bir takm dostlar yarad mi olmakla, imdiye kadar o ekilde
yaanlm ve idare olunmutur. Muharebe mnasebetiyle devlet hzi
nesinin zorluklar bu dereceye varmam olsa, merhamel-i seniyyeleri
iktizasnca krk seneden fazla devletin nimeti ile geinmi bur adamn
u halinde ecnebilere muhta braklmayarak her suretle liitfu inayet
buyurulacam yaknen bildiim halde, u likdm bu dcla tebir bu
yurulan irade-i padiahaneleri dahi tekid etmekle zim teekkr olu
nur.
Mektubunuzun geri kalan ksmlarna gelince, buna dair bir ka
sz sylemek iin evvel emirde, affnz talep ederim Malmu liniz
dir ki. muhlisiniz. Hac E r e f namnda b i r ztn oluyum. Allahtan
baka kimseye intisap etmedim. Tahsili f e z i l ve kemlta ok altm,
muvaffak olamadm. Kab i li y et vc' ehliyetimin btn btn d o s t v<? a r
kadalarmn a l t nd a olduunu i t i r a f ederini. Ha! b y le iken beni dii-
(138) Midhat Paa Londra'da, "ev halk, olu, damad katibi, iki uak bir
a olarak yedi kiilik kalabalk bir nfusla kalyordu. Oluna gre, srgnn
ikinci ylnda byk bir^para sknts balar. Paann samimi dostlar para yard
mnda bulunmak isterler ama reddeder. Gnn birinde 10.000 altn liralk imza
sz bir ek gelir. Midhat Paa bu kadar byk bir paray almakta tereddt gste
rir. Katibi Vasf Kiliyan, mademki isim bildirilmemi, demekki sizden bir ey
beklemiyor" diyerek grn belirtince, ek tahsil edilir. Bir ka gn geince e
kin Msr Hidivi smail Paadan geldii anlalr. (Tafsilat iin bkz. A.H. Midhat
Hatralarm, stanbul 1946 s.38-39)
354
y a d a lyk olmadm y l e bir mertebeye getiren b i r sfat v arsa doru
z, doru szdiir. Ve mrm boyunca ne ka d a r zah me t ve mkilata
u r a m isem, onun s e b e b i de ge ne d oru lu k ve. d oru szllktr.
Bire ifal olunmu szne kar, e vet has bel be e riye b y le bir
e y vuku buldu, tasavvur olundu demek ve affn talep etmek, muva-
fk edep olduunu biliyor isem de, olmayan eyi zmn de olsa itiraf
etmek, yalan sylemek ve nefsine iftira eylemek demektir. Bu ise ben
denize gre kfrn nmettir. Ne olmu ve ne yapm ki ifal olunmu
olaym? Sultan Abdlazizden sonra mlke bir padiah lzmd. Usule
gre Sultan Murad geldi. Hastaland, deli oldu, mit kesildi. Hal edil
di, yerine gene usule gre Sultan Abdlhamid cls buyurdu. Arzu
olunduu vehile devlet ileri iin hlisne ve bizzat devleti glendir
mek amacyla yeni bir usul altna koyarak ileri gtrmek istidat ve ik
tidarnda olduu grld. Ve herkese alakadar oldu ve hem de riayet
edip hususiyle cizane hakknda fevkalade ibraz hrmet ve riayet bu
yurdu. Hasl herkesin istedii gibi oldu. Bu ahvale kar ne kadar al
ak, ne kadar hain ve ne kadar kiifrn nimet olmaldr ki, bunlarn
cmlesini mahvedecek bir niyette bir adam buluna ve yle bir niyete
hizmet ede... HasbiinallahL
Mustafa Fazl Paa merhum Sultan Azize vermi olduu bir La
yihada, "Padiahlarn s a r a y kapsndan en sonra d a h i l o lan doru
s z d r (l-,9) demiti. Gerekten de byledir. Lkin, doru sz ne ka
dar tehlikeli ise, padiahn ahsna ve saltanatna hizmet ve sadakat ol-
(139) Mustafa Fazl Paa 12 Ocak 1841 tarihli hatt- hmyuna gre, M
sr valilii veliahd olmutu. Abdlaziz 26 Mays 1866 ferman ile Prensi bu vera
set hakkndan mahrum etti. Bunun zerine Fazl Paa, Paris'e giderek J n-Trk
hareketinin en byk maddi destekisi oldu ve kendi davas ile ilgili mcadeleye
de girimi ve bir risale hazrlayarak ok sayda bastrp her tarafa datmtr.
Burada Midhat Paann kulland cmle, anlan risalenin ilk cmlesidir. Os
manlI Devlet ynetimi ile ilgili grleri ihtiva eden bu risale metni ile eletiriler
iin Bkz: Paristen Bir Mektup. Sultan Abdlaziz Han'a Pariste Cemiyeti Ahrar
Reisi Msrl Mustafa Fazl Paa Merhum Tarafndan Gnderilen Mektup Terc
mesidir. Dersaadet. Artn Asaduryan Matbaas 1326, / Franszca metin ve ten-
kdler iin Bkz. Kaya Bilgegil, Yakn a Trk Edebiyat zerine Aratrmalar, I
Yeni Osmanllar Ankara 1976 s.12 vd.
355
duu cihetle, o kadar faydas byk olduundan, amme menfaatini
ahsi karmn nne geirerek doru sylemekten ve fedakarlktan
hi bir vakit ekinmedim. Ve hangi yolun bizi selamete karacan
ve hangi usuln lkeyi ykp mahvedeceini arz ve tafsilde tereddt
etmedim. Bunlarn husumet sahibi olanlar tarafndan aleyhimde bir si
lah gibi kullanmak iin ortaya atldn biliyorum. Lkin bu gnk
hadiseler, sylenen szlerin doruluk ve isabetini birer birer ortaya ko
yuyor. Halbuki, memleketi urad vartadan kurtaracak hal ve zaman
da bir takm ztlar, kendi hayalleriyle urap mstakil olmak tamay-
la dnyada tamir ve slah kabil olmayacak ve insanla yakmayacak
bir hatada bulundular. Ve bununla hem kendilerini ktye kardlar,
hem de memleketi bu hale getirdiler.
Her ne ise bendiniz her hl ve krda padiaha teekkrden baka
bir diyeceim olmadndan, stanbuldan hareket gnmden bu saate
gelinceye kadar gezip dolatm yerlerde, padiahmzn hlisane ni
yet ve teebbslerine beyan ve teekkr ettiim gibi, ilerde de benim
iin bundan baka bir i olmad szmn ve yaptklarmn sebatn
bilenlerin musaddak ve msellemidir. u hal iinde bendenizce en b
yk arzu, memleketin urad muharebeden kurtulmasyla, ahsm
ikinci derecede kalmaktadr.
Azizim Efendim, cizane yam ellialtya geldi. Demekki sizin
yanza yaklatm. Siz inaallah ok yaarsnz, bendeniz midim
yoktur. Hemde bildiiniz eski adamlarn hi birisi altm yana vara
mad. Reit Paa, Kbrsl Mehmet Paa, Ali Paa, Fuat Paa malm
dur. Bir ka senelik daha mr iin ne yaplsa ziyadedir. Binaenaleyh
mahlasm hakknda ihtiyar olunacak yol birdir. O da emekli olarak bir
yere ekilip kalan mrmzde devlet ve padiaha dua etmektir.
29 Terrinsni 1293
[11 Aral k 1877]
Midhat
(23)
Terifat Nazr Kamil Beyden
MdhatPaaya
Marzu keri kemineleridir ki,
Bundan bir mddet evvel zt lilerine takdim eylediim muha-
lesatname-i kerinin dostane slup ve manasndan, ztnzn hamiy-
yet ve milliyetperverliinin mukteza ve iktizasndan olarak ve bu sl
bumdan fehm ve idrak buyurarak, mezkur arizamm hangi menbdan
sadr olduunu iyece bilerek teekkrnme yazlmas ve her halde zt
lilerinin bilinen hamiyyetli lisann kullanmaya gayret ve himmet bu
yuracaklarn mit ederken, eref vrd cevab smilerinde bu mhim
noktalar gzetilmeyerek, hakikat halin ziynetsiz belki elbisesiz gelin
gibi rl plak meydana konulduu ve nazar itibara alnmas icab
eden nktelere riayet buyurumad grlmekle bu keyfiyete acizleri
esef etmi ve imdiye kadar zt linize yakan nisbette ileri gtrl
m olan samimi davranlarn mesnetlerini geriletmitir.
Hususiyle ki, Hilafet makamnn mzallah bir deiiklie ura-
tlmasn beklediiniz hakknda, muhli lice, hi akla gelmeyecek ba
z pheler hasl olmutur. imdi bendelerinin hava deiimi maksa
dyla bir iki ay iin Msrda bulunduum cihetle, yazlmas mnasip
grlecek cevaplarnn Msra kullar namna gnderilmesi emri s-
flerine ment olmakla. Ol bbda ve her halde emr ferman...
24 Knunuevvel 1295 <l40)
[5 Ocak 1878]
Bende
Kmil
(140) Hatrat metninde bu tarih her ne kadar 1295 olarak gsterilmi ise
de, bunun bir maddi hata olup, 1293 olmas icap eder.
357
(24)
ffetl Efendim Hazretleri,
Devletli Paa Hazretleri, dnk gn Girite gelmi olduklarn
dan, evvelce mezkure-i mahsuse-i acizi ile beyan olunduu vehile
zt- linizinde bu hafta iinde zel vapurla dnlerine rza gsteril
mi ve harcrah olmak zere 50.000 kuru atiyye-i ahane ihsan buyu
rulmu olmakla, mezkr vapurun hazrlanmas ve taraf- hmayunu
mlukneden mcerret taltif ve baz irade-i seniyyeleri tebli etmek
zere gnderilecek ztn tefriki iin hangi gn harekete hazr olabile
ceklerinin de imdiden ihtar babnda ltf ve himmet elendimindir.
2 evval 1295 Ali Fuad
[29 Eyll 1878]
(25)
Atietl Efendim Hazretleri
Devletl Paa Flazlerine baz irade-i seniyyelerin teblii iin zt-
lilerine tefrikan Girite varmas kararlatrlan zt vaktin azalmas
cihetiyle bu gn yeticmeyeceinden inaallah teal posta ile gelece
inin ve'marnileyh hazretlerinin selm ve selameti encm cenab
padihi ile taltif buyurukluklarnn kendilerine teblii, b-irde-i se-
niyye ihtar olunur efendim.
8 evval 1295
[5 Ekim 1878]
Mabeyn-i Hmyun
Serktibi
358
(26)
SURYENN ISLHI HAKKINDA
Sadaret Makamna Gnderilen
Lyiha
HUSS
Marzu kerleridir.
Krk seneden fazla faslasz devlet hizmetinde pek ziyade beden
ypratlm olmas ve acizane yamn altma yaklamas cihetiyle za
af oalm ve kuvveti azalm olarak derece-i kemale varm oldu
undan Avrupa seyahatndan sonra tam bir feragat ile uzletteki ke
me ekilmeyi dnm, bir aralk Giritte ailemle ikametim hakknda
eref siidr buyurulan iradc-i seniyye ile tam maksad kemterneme
uygun bir nimet ve inayet bulunmu iken, Suriye vilayetine memuri
yeti cizanem zuhura geldiinden ve u ltf celiii cenab- ehriyar
kullan gibi bedenen ve ruhen zayflam bir adamdan Devlet-i liy-
yeye az ok bir hizmet mit buyurulmu olduundan ve bu tevecch
ler hazreti velinimetin etimle sarih delilerinden bulunduundan, miile-
ekkiren ve hakkn inayetine vasl olarak vilayete gelmitim.
Oluz sekiz sene evci tahrirat katibi vazifesiyle bir ka yl bura
larda bulunmu ve yirmi yedi sene evvel bir defa da muvakkat memu
riyetle gelmi olduumdan, bu mnasebetle Suriye havalisinin ekser
durumunu ve ahalisinin karakterini bir miktar bildiim hakle, bu defa
geliimde bulduum vaziyet eskisinden deimi olup, vilayetin dar
vaziyeti ve politikas bir baka renk alm ve krk seneden beri amda
hkmet nfzlarm yerletirmek iin Franszlarla ngilizlerin birbiri
ne rekabet ederek evirdikleri entrikalarla Cebel-Lbnann imdiki
halini meydana getirdikten sonra, dier yerleri de oraya benzetmeye
iki taraf aktan kyasya mcadele ettikleri gibi, dier devletler de on
lara bakarak gayret gstermekteler. Mesela Franszlar Cebel- Lb
nan, ngilizler Drzleri nasl himaye ederlerse, Amerikallar da Ce
bel- Nasray ele almak zere oralara bir ok mektepler ve imaretler
yaparak Nusayrleri maddi ve manevi ekilde enebi himayesine tevik
ettikleri ve Almanlarn da Kuds sahiline koloni namyla bir takm Al
manlar getirip kyler kurarak oraya yerletirdikleri grlmektedir.
Velhasl her devlet am'n bir mntkas zerine ilk etapta hakim ol
maya balayp, spanyollar bile bu defa Yafa taraflarnda bir kilise ve
bir mektep yaparak, onlar da kendilerine bundan bir hisse kapmaya
altklar grlmtr.
Bu mdahalelerin kt etkileriyle Hristiyanlar, terbiyesi bozul
mu ocuklara dnp kimisi Cebel-Lbnan ile birlemek ve kimisi ay
r ayr ecnebi himayesi isteyen tekilatlar kurmak hayaline dm ve
Drzler de ngilizlere dayanarak Havran ve Cebel- Druz havalisinde
bir hiikmet idaresi kurmaya kalkm ve Msltimanlar ise bu kadar
fesat ve kt niyet arasnda arp kalmtr. Bu durumlara kar dev
let tarafndan halkn kazanlmas ve d mdahalelerin boa karlma
sna allmas lazm iken, askeri skntlar dolaysyla devlet merke
zinden burakra atf nazara vakit kalmam, gelen emirler yalnzca pa
ra ve asker talebinden ibaret olmutur. Bu durumda kanun ve kaide bir
tarafa braklp her trl suistimallerin kaplar alm olduundan,
memurun iinde bir ka kiiden baka byiik-kiik btn memurlar
ve mstahdemler menfaat temini yoluna saparak, tabii devlet muame
lelerine halel gelmi ve bunun kt tesiriyle de halkn ahlak bozula
rak yava yava nfuz ticareti ve mal yamacl ile emniyet ve asa
yi tamamen ortadan kalkmtr. Hatta bu defa Tablusda bizzat ma-
heda ve tahkik olunduu zere, Akar ve Saf net gibi iki kk kazada
u drt sene iinde meydana gelen cinayet ve yamacln says
doksan getii halde, hi birine baklmam ve iin peine hi kimse
dmediinden caniler cezasz kalm veya hapisten salverilmilerdir.
Bunun yannda suu olmad halde bir hayli kimse de senelerce ha
piste kalm ve hatta bu kbilden olarak yedi sekiz seneden onbir se
neye kadar hi hkm verilmeden Trablus hapishanesinde kalm olan
bir takm mahbusn bu defa salverilmilerdir. Hele kaymakamlk ida
resinde bulunan kazalarn halini tarife lzum bile grlmemitir.
Hzinenin varidatna gelince, daha nceki arizamda tafsilat ile
beyan olunduu zere, mal ve vergi yar yarya dm [rm] ve
r ii memleketi harap etmi ve "bedel-i askeri ise tamamyla yok
olma derecesine gelmi olduundan ve bu duruma ilave olarak kaime
belyyesi de, geen sene varidatn yar derecede azaltt ve masraf
lardan o kadar ak kaldndan, buras da ayrca hayret vermektedir.
Vilayetin umumi manzaras bu olup, bundan en ok ikayet edenler
Franszlar olduu gibi bunun devamndan ve neticelerinden politik
ynden en byk istifade etmek isteyenler de yine onlar olduundan,
bu duruma bir nihayet verilmezse ngilizlerin Anadolu slahat vesile
siyle vilayet ilerini ngiliz memurlar eline vermek istedikleri gibi, Su
riyeye de ya onlar veya Franszlar byle bir vesile ile el atmay tasar
ladklar malmdur.
Bir kere onlarn bu teklifleri ortaya kacak olursa, dayandklar
kt idare meydanda olduundan Avrupa'nn her tarafna gazete ve
brorlerle yayld cihetle, efkr- umumiye umumiyetle kendilerine
muvafk olduu cihetle, amn birer blgesine yerletirdikleri mek
tep ve medreseler ve koloni kuvvetiyle oralarda hissedar olmak iste
yen devletlerin de onlarn politikasna uyacaklarnda phe yoktur. u
halde buraya gelmemle birlikte, vilayetin dzene kunulmas ileriyle
uramak zere derhal teebbse geilmi olup, imdiye kadar arz ve
beyan ettiim mlahazalar, u tehlikelerin nnn alnmas maksadna
mnhasr idi.
Yksek yardmlarnzla merkez mutasarrfl meselesi hal olun
mu ise de, bununla i bitmeyip, asl i vilayet mliyesinin doru bir
esas zerine tanzimiyle, mahkemelerin slh ve hususiyle mlken ve
maslahaten zararndan baka devlet ve millet iin dosta dmana kar
"murisi haclet ve enn-sri olan irtikabtn tamamen ortadan kald
rlmasna dair lzumlu tedbirlerin alnmas, velhasl padiahmzn le-
361
sis ettii Usul Adliyenin hakkyla uygulanarak fiili neticeleriyle hal
kn kazanlmas dnlmektedir. Durum byle iken Meclis-i Vkel
da [Bakanlar Kurulu] karar verildii zere, Memalik-i ahanenin
umumu hakknda, hemen el atlmas dnlen kanunlar ve nizamlar
yaknda yaplarak meriyyete konulsa bile, imdiye kadar yaplan d
zenlemelerde hi bir vilayetin ahvali icabat ve hususiyesi dikkate
alnmadndan ve her mahalde gelii gzel, ayn ekilde tatbik edildi
inden bir netice vermemektedir. Bundan dolay, devlet tarafndan
imdiye kadar bunca kanun ve nizamlar yaplmken, Devlet-i Aliy-
yede kanun ve nizam olmadna dair isnat olunan kusur ve noksann
yalnzca bu durumdan doduunu pek gzel bildiim cihetle vaad olu
nan nizamlarn da buradaki ahvale muvafk geleceinden mit olun-
mayp, imdiki halde ise sekteye ve tehlikeye uramadan bir mddet
daha byle devam edeceine inanmak ne kadar yanl ise, bir iin a
resini ve ilacn bilip de onu yapmak iktidarnda olmamak ve doacak
zararlar bile bile kabul etmeye tahamml etmek de kullarnca mkil-
dr. Bu gr ve dncelerin bir kere de bu ekilde hususi olarak y
ce fahimnelerinizin dikkatlerine arz ve beyanna mecburiyet gelmi
tir. Yine herhalde...
17 Mart'1295
[29 Marl 1879)
Midhat
(27)
Mabeyn Bakitabetine
Kanun-u Esas iye gre idare s i ste mim iz y e t k i ge ni l i i
ve kuvvetler a y rl ilkesine dayanr. Yeni kanunlar yaplrken
u ilke es a s alnmaldr. Kanunlar herkes hakknda i s t is n a s z
uygulanmak a r t ve lazmdr. Eer bu olmuyor sa, bu nizama
kanun denilemez.
Kavanin ve nizamat- cedide hakknda vki olan sual-i li zeri
ne, en son takdim ettiim ifreli riz-i cizanemde, karlmas tasar
lanan yeni kanunlarn lzum ve isabetine bir diyecek olmayp fakat
buradaki konu ve dava, memleketlerin ve bunlarn sekenesi olan hal
kn det ve ahlaklarnn birbirine benzememesi cihetiyle, tek elden ve
tek ekilde [nesk- vahit, tek dze] yaplan kanun ve nizamlarn ekse
risi uygulanamamakta, uygulananlarn fiili neticeleri de islenen ama
cn hilfna olduundan, ortaya kan mkilatn menei buras oldu
u arzedilmitir.
Bu konuda ok isabetli olarak karlan ve erefsdr buyurulan
fermn- hmyunun yce manasna tevfikan, bunlarn tadilat hakkn
da dndm cizane fikirlerimi ihtiva eden bir Lyihann tanzim
ve takdimine irade-i seniyye-i cenb- tcdiar yakndan msaade
buyurmulardr. Teekkr ederek bu ferman-1 hmayunun derhal yeri
ne getirilmesi bir bor olup, ancak ksa bir mddet iinde, vaz' ve iln
buyurulan kanunlar, nizamlar ve talimatlarn deiik ve ok sayda ol
mas cihetiyle her birinin hvi olduu muhtelif konular tetkik edip
birletirmeye ve ne de ihta ve idareye kudreti fikriyem msait olma
d gibi, zaten istenilen ekil de bu tafsilat olmayp, neredilen ka
nunlarn vilayetlerde dourduu mkilatn sebep ve dereceleri hak
knda malmat vermekten ibaret olmaldr. Bu sebeple acizane fikirle
rimi, gcmn yettii derecede izaha iptidar eyledim.
yle ki: bir halkn bir memleketin idaresi iin karlan kanu
nun hkm deimez olarak [l-yete gayyer] herkes hakknda istisna
sz uygulanmak art ve lazmdr. Kanunda esas olan eyin buras oldu
u, eer byle olmuyorsa bu nizama kanun denemeyecei bellidir.
Geri imdiye kadar yaynlanp yrrle konulan kanunlarn kanuni
ydi, Meclis-i Mebusan mkurulmas ile arta balanmtr. Dolaysyla
bunlarn hi birisi imdilik sureti katiyede deilse de, madem ki ileride
kanun olaca itibaryla neir ve ilan buyurulmu olduundan bunlarn
uygulanmasndan hasi olan lecrbelere gre deitirilmesi ve diizel-
tilmesiyle artk deitirilmez bir hale konulmas lazmdr. Kald ki,
nezdi lide tarife hacet olmad vehile, memleketin ve hususiyle Os-
manl lkesinin [Memlik-i Mahrsa-i hne] belde ve ehirlerinde
deiik rktan insanlarn yaamas dolaysyla bunlarn din, ahlak ve
adetleri bir birine benzememektedir. Mesel Bursa ve Edirnede uygu
lanan ve bundan faydal neticeler elde edilen bir Usuln, Halep, Suri
ye ve Badat gibi yerlerde zarar verdii ve bilakis buralarda faydal
olan eylerin de dierlerinde zararl neticeler dourduu aikardr. Vel
hasl pek ok eyler vardr ki, uygulamann bir blgede adil ve dier
blgede zulm olabilecei memleketimizin btn ahvaline vukufu
olanlar tarafndan bilinmektedir. u halde kanunlarda yaplacak dei
iklik ve dzeltmelerin bu noktalar dikkate alnarak, her blgede tek
dze ve miitesaviyen uygulanma imkan olanlar ne ise bunlarn dei
mez kanun olarak yaplmas ve bunun dndakilerin yani, her blge
nin ahalisinin adet ve mizacna gre farkl ve deiik olmas zaruri ve
tabii bulunan hususlarn o mahallin ihtiyacna uymas iktiza eder. Yok
sa dier bir memleketin ve hususiyle Avrupa gibi ilim ve teknik ala
nnda ok gelimi olan memleketlerin ihtiyacna uygun gelen bir ka
nun ve nizamn gzellii her ne kadar olsa, onu aynen alp bizim
memleketle uygulamak ve bundan sonu almaya almak, una ben
zer: Ayniyle Avrupa'da yaplm nefis bir kuman rme, dokuma ve
imaline ait zarif bir makineyi getirip, onu altrmay bilen amele ve
ne de onun ileyecei ham madde yok iken makineyi altrmak gibi
dir.
364
Mesela kadastro ve istatistik, mahkemelerin bamszl, vergi
leme usul ve asayiin korunmas gibi hususlarda ve dier siyasi ko
nularda Avrupa tarafndan uygulanan kanun ve nizamlarn hepsi o
memleketin ihiyalarna gre yaplm olduundan, Avrupann bu
gnk dzenli hali de bunlarn bir neticesi olmaktadr. Lkin u belir
tilenlerden ezcmle kadastro ve istatistik usulleri, nce memleketin
emlk ve arazisi mhendisler tarafndan llp ve haritalar yaplma
l, herkesin tasarrufu altnda bulunan yerlerin gerek kymeti belli
edilmeli ve nfustaki doum ve lmler mazbut kaydedilmelidir. Her
kyde birer ihtiyar meclisi ve her nahiyede Nahiye Meclisleri bulun
maldr. Efrad ahali de bunlarn kanun ve nizamlarn hi olmazsa bir
mddet iin cebri olarak yapmaya vasta olmaldr. Bunlarn hi birisi
yaplmayan ve bir tek mhendisi bulunmayan ve mevcut nfusu bile
bilinmeyen bir memlekette, aylk yzelli kuru maal bir katiple ka
dastro ve istatistik dzeninin kurulacana inanarak ie balanrsa
maksadn gereklemeyecei tabiidir.
Bunun gibi Usul Muhakeme kanunlar hkmnce, hukuki da
valar iin belli bir takm resmi muamelelerin yerine getirilmesi maksa
dyla adm adm nitelikli memurlar yetitirilmelidir. Bir taraftan da
halkn bu usule alabilmesine kadar geen zamanda urayaca zor
luklar tabii saylarak, meydana gelecek zararlarn nemi olmasa bile,
memleketin emniyetini ihlal etmesinden dolay mesuliyeti tamamen
hkmet memuruna ait olan crm ve cinayetleri ileyenlerin hapse
atlmasnda ve muhakemesinde ve kapp .salverilmesi [tahliyei sebil]
hususunda hiikmet memurlarnn medhali yle dursun haberi bile ol
mamas ve sonra onlarn sui halinden doacak mesuliyeti memurlara
ykmak ne kadar yanl ise, zabta ilerinin kumandas ve dier ileri
bir dereceye kadar Harbiye Nezaretine havale ile oradan idare olun
mak ve valinin grve inhas, Alaybeyinin inhas ile tasdik edilmek
de o derece garip ve acayiptir.
Gerekten u yaplan kanunlarn hkmne tatbiken. Avrupada
ve hususiyle Fransada mahkemelerin vazifeleri ile dar muameleleri
tamamen bir birinden ayrlarak mstakil bir ekle konulmu, polis ve
jandarmann vazifeleri de hkmetten ayrlm ise de, eyaletlerde vali
bulunanlarn memuriyet vazifeleri de ona gre tadil ve tahsis olunarak.
365
bir memlekette ne kadar vukuat olsa vali ve mutasarrf ondan mesul
olmayp, cinayet nevinden ise polise ve hukuk ve ceza davas ise mah
kemelere, devlet emvalinin tahsiline mteallik ise maliye memurlar
nn idaresine ait olmaktadr. Bunlarn da her biri merkezi devlette ilgili
mercilerine bal olduu ve emlak saym, nfus ve memleketin dze
ni gibi iler ise belediye idaresinde olduundan vali ve mutasarrf gibi
adamlarn vazifeleri bir nezaret gibi resmi muameleye tavassuttan iba
rettir.
Geri Hazret-i Padiahnin gzel bir nianesi olarak bizim
memleketin de, o derece muntazam bir ekle girmesi arzu edilerek bu
yolda balang yaplmasnn hayrl olacanda phe yok ise de, ya
plan kanun ve nizamlar balang nevinden olmayp, Avrupada en
medeni milletlerin senelerden beri ilim ve maarif gcyle eritikleri
mertebeye gre bir idare usl olduu halde, bu usl aniden bizim
memlekette tatbik etmek mmkn olamayacandan, nihayet ekserisi
nin imdiki gibi icrasz kalmas ve bir takmnn da aksi ynde netice
vermesi tabiidir.
Padiahmz Hazretlerinin yeni esaslarla devlet ve mlkn kal
knmas ve memleket iin hayrl niyetlerle tesis buyurduklar Kanun-
u Essnin 108inci maddesinde, vilayetlerin usul idaresi tevsi-i1
mezuniyet ve tefrik-i vezif kaidesi zerine messes olmas hakknda
geen vaad-i li de, vilayetlerin her tarafnda kara ve demir yollan ve
telgraflar ve dier eyler ile Avrupann dzenli ekline eriinceye ka
dar, memleketlerin gerektii ekilde idaresi mahallerine braklmak
mlahazasna dayand halde, imdi tam bunun aksi olarak vilayetler
deki btn ilerin devletin merkezine doru toplanmasnn olamayaca
beyan olunur.
Yukarda arz ve beyan olunduu gibi, Vilayete olan ihtiyalar
dierlerinden eksik olmad cihetle, umumi manadaki nazariyatta
bundan fazla fikir ve gr beyanna iktidar ve bilgim acizane olarak
msait olmayp, fakat u mevkide iki seneyi geirip, grlen ve tecr
be edilen ahvalden hasl olan ve bu vilayete mahsus bulunan malma
ta gre, mevcut glklerin kaldrlarak vilayetin iyi idaresi iki ktan
birini semekle mmkndr. Bunun birincisi yukanda belirtildii gibi
366
adliye, maliye ve mlkiye hakknda umumi ve deimez hkmnde
olan kanunlardan baka usl ve nizamlar mevkii ve mahallerinin hu
susiyetlerine gre nasl ve ne ekilde iktiza ediyorsa yle kararltrlp
Lyihalar takdim klnmak zere buraya havalesidir. kinci k ise,
nerolunan kanun ve nizamlarda beyan buyurulduu zere, vilayetin
btn ileri merkezden idare edilip grlerek her idare stanbulda
mercii olan Nezaret tarafndan mesul olunmak usl tercih buyuruldu
u takdirde, vilayetin mesliyetine yer kalmayacandan, burasnn
resmi bir emirle belirlenmesi icap eder. te hlasa-i efkr ve miilaha-
zat- cizanem bundan ibaret olmakla... Herhalde vechi eslemenin ihti
yar [en selametlisinin yaplmas] reyi liye menuttur efendim.
7 Mays 1296
[19 Mays 1880]
Midhat
367
(28)
5. Ordu Miri Ahmet Eyyp Paaya
Yazlan Tezkire
Olay mahalline nasihat heyeti olarak Salih Efendi,
Bzo Haan Aa ve Berazi Mahmut Aa gnderilmi olup, ii
atallatrmamak iin tekrar geri arlmlardr.
Devletl Efendim Hazretleri,
Demincek aldm tezkere-i liyelernde. Drzlerin bir taraftan
sulh teklifinde bulunup, dier taraftan ordughn suyunu keserek as
kerleri savaarak su almaya icbar ettiklerine dair Cemil Paadan gelen
telgrafname zerine, taraf Mrilerinden yazlan cevabn sureti gn
derildiinden bahisle, gr ve mtalaa buyurulmu olup ortaya kan
u hdisenin kazand renk ve surete gre gr ve tedbire muhta ci
hetleri varsa da, bunlarn beyan ve tarifi doru ve yolunda olmak iin
ncelikle cevabname-i llerinde mnderi baz fkralarn iin aslna
ve icabna uymas lazm geldiinden bunlarn izahatna ibtidar olunur.
yle ki, cevabnzn ilk fkrasnda hdisenin dou sebebi ile
cereyan ekli buraca malum olmad beyan buyuruluyor. Halbuki 26
Eyll 1295 ve 1Terinievvel 1295 [8 Ekim 1879 ve 18 Ekim 1879] ta
rihleriyle bu konuya dair yazdm tezkerelerin mnderacatn akla
mak zere Havranclan gelip takdim edilen ve oradaki mfreze zbitle-
ri tarafndan tarafnza gelen telgraf ve dier evraklarda beyan olduu
zere, hdisenin asl Basrelhariri ky ahalisiyle bir Drz adam ara
snda meydana gelen kavgadan km. O srada Basrelhariri kynn
te tarafnda bulunan kydeki Drzler silahlanarak Basrelhariri ky
368
ne saldrp ahalisinden sekiz on kiiyi derhal orada katletmiler. Ve
bunlarn hcumuna kar Basrelhaririler mdafaada iken drt be
adam lm. Bunun zerine bir taraftan HavranTlar dier taraftan
Diirzler birbirlerini ldrmek iin toplannca be gn iinde i bu
dereceye gelmitir, ite hadisenin dou sebebi ve cerayan tarz ma
lum ve meydanda olduu cihetle, bu ie n ayak olan ve Basrelhairi
kyne silahla saldran ve orada adam ldrmeye teebbs eden ahs
lar da Basrelhariri kynn tesinde olup ismi hatrlanamayan Drz
kynn ahalisinden isimleri belli ahslar olmakla, ldrme ii bir
topluluk tarafndan yapldndan katilin kimler olduu Diirzlece de
bilinmediinden veyahut muhakeme srasnda da bulunamayacan
bahsetmeye hacet yoktur sanrm.
Yine cevabnzn bir yerinde, Havanllar Drzlerin teklifleri
vehile diyet almaya raz olduklar halde, hkmete ait olan asayi ve
hukuk ciheti ayr tutulmak ve bu suretle i yattrlmak, teferruat h
kmet tarafndan gnderilen memurlar ve taraflarn meyihi [din b
ykleri] vastasyla halledilmesi iin tabiat icab olduu beyan buyu-
rulmasma nazaran, bu i iki ksma ayrlm oluyor ki, bunun birisi hu
kuku ahsiye dier ciheti de asayi olmak lazm geliyor. Havranllar
sulhu kabul edip hukuku ahsiye bittikten sonra, asayi ve nizamiye
ciheti de hkmet memurlarna braklarak artk askerin ii de kalma
m oluyor.
Bendenizin fikrine kalrsa, iin tahamml olmayan mlahaza
larla tabii mecrasndan karlp da vakit geirmekten ise. hadisenin
dou sebebi ortaya konularak, hkmet ve asker tarafndan bu gibi
durumlarda nasl hareket edilmesi lazm gelecei kararlatrlarak, me
mur ve kumandanlara ona gre kesin talimat vermek gerekir. nk
mesele gzelce ortaya konursa grlr ki, bu hadise Devlet-i liy-
ye'nin tebas olan iki grup arasnda vukua gelmi ve her iki taraf bir
birini ldrmek niyetiyle silahlanm olduundan ve yeri de ordu mer
kezine sekiz on saat mesafede bulunduundan, buna uzaktan seyirci
gibi kalmak caiz olmayp, bunlardan hangi taraf hakl ve zarar gr
mse, hukukun ilemesi lazmdr.
Hadisenin balamas bir anlamazlktan ibaret ise de, taraflardan
biriken silahl ahali bir ka bin kii olmakla, buna zaptiye [jandarma]
369
kullanlmas kafi ve mmkn olamayacandan kanun ve devlet niza
m mucibince askeri kuvvete ba vurulmas lazmdr. Bu konuda taraf
llerine yazlan tezkerem mucibince, lzumu kadar asker sevk ve ter
tip buyurulmu ve bunlara art ve yardmc g olarak [kuvvet-z-
zahr] Beyruttan redif taburlar da getirtilerek bu kuvvete ilaveten h
kmetten de drt blk jandarma askerin emrine verilmi olmakla,
bylece iin hukuk veyahut askeri yn ne ise bu ekilde sevk olunan
askeri kuvvetlerin eseri icraat olmak lazm gelir.
Binaenaleyh Havranllar diyet almak istedikleri halde meselenin
asker ciheti hkmet memurlar marifetiyle kararlatrlsn denilmesi,
gnderilen askerin hi bir ey yapamayacan farz etmektir. Malumu
lileri buyurulduu zere Havranllar bu meselede madur ve mazlum
olarak hlasaten iddialar, adamlarn ldren Dzlerin yakalanarak
muhakeme edilmelerinden ibarettir. Buna da kimsenin diyecei olma
dndan ve ancak hkmet bunlar yakalamayacak olursa, kendileri
silah gcyle dmanlarn zorla yakalamaya muktedir olduklarn bil
direrek, toplanmalar da bu sebebe dayandndan, u halde kendileri
Drzlerle konuarak lenlerin diyetleri zerinde anlarlarsa, katille
rin yakalanmas ve cezalandrlmas gibi devlete ait hukukun ileriye
atlmas vesilesiyle yalnzca iin bitirilmesi iin bunda sua gz yu
mulmas [imaz- ayn] zaruri olabilir.
Ancak iin derecesi bu ekilde olmayp Havranllar, mutlaka ha-
smlarnn yakalanarak devletin kanunu ne hkmediyorsa onun yerine
getirilmesini talepte srar edip dururlar. Ve bu davadan dolay "ihkak-
hak iin be tabur piyade ile bir takm svari ve zaptiye mfrezesin
den [jandarma] ibaret bir kuvvet de orada mevcut dururken, Havranl-
lar para ile sulh iin zorlamak, hkmetin ve askerin otoritesini ihlal
edeceinden gayr, Havran ve Lacann Drzler elinde ve onlarn
hkm altnda braklmas sonucunu douracandan da phe yoktur.
Vilayet tarafndan mahalline gnderilen [mebus] memurlara ge
lince, bunlar Meclis- Temyiz reisi sabk Salih Efendi ile Tabur Aas
Buzo Haan Aa ve bir de Cebel-Drz Kaymakam Bezi Mahmut
Aadan ibaret olup, hadisenin banda tahkikat yaplmas iin gnde
rilmi iseler de, meselenin byyp nem kazanmas ve Cemil Paa
370
kumandasyla asker sevkediJ mesi zerine, artk ite atal olmamak
iin btn iin emir kumandasnn adgeen Paaya havalesi tabii idi.
Ancak meselenin asl ruhu, sulularn asker kuvvetiyle yakalanarak
adliyeye teslimi olduu iin ve bir mddetten beri hasta olan Selim
Bey dzelerek asker makamna gelmi oluundan, Salih Efendinin
hemen dnmesi kendine yazlm ve orada kalan memurlarn da, her
halde kumandann reyi vehiyle mesailerini brakmalar vazifeleri ikti
zasndan bulunmutur. 01 bbda.
12 Terinievvel 1295
[24 Ekim 1879]
Midhat
371
(29)
Saray- Hmyun Bakitabetinden
Suriye Vilayeti Cellesine
Eksi Msr Hidivi sncil Paa ve ol stanbula veya
Osmanl lkesinin herhangi bir yerine sokulmamaldr.
Sabk Hidiv smail Paa'nm olu Haan Paa, stanbula gelmek
zere Brindizi'dcn hareket etmi olduu haber alnm olmas zerine,
smail Paann Msr hidivliinden ayrlmasndan dolay ortaya kan
durum ve mevkii icabnca, stanbulda ikametine msaade edilmi ise
de, kaybettii makamna kar baka bir ey elde etmek [telfi-i mfatj
maksadyla baz teebbslerden geri kalmam olmas kuvvetli ihtimal
olduundan ve bu gibi teebbsler Devlet-i Aliyyenin Msr zerinde
ki hkmranlk haklarndan dolay beynelmilel politika, saltanat- se-
niyyenin menfaatlerine murisi mazarrat olacandan baka, bunlarn
u hal ve emelin tervici kastyla vuku bulacak hareketleri dahilde de
rahatszlk yaratacaktr. Gerek kendinin ve gerekse olunun stan
bulda veya Memalik-i Mahrsann dier taraflarnda ikametlerine
izin verilmemesi hususunda Bb- Alde toplanan Meclis-i Vkelda
kabul edilerek, ol bbda tanzim edilen mazbata huzuru hazreti padia-
liye arzolunmu ve mezkur mazbatada ma'zulini vkela ile baz viizc-
raya tahsisat tayinini tasvip etmi olmakla bu rey ve mtalaa nezdi li
nizde karni kabul olduu halde, keyfiyetin telgrafta bildirilmesi ve bir
trl mtalaa-i liyyeleri bulunduu takdirde keza telgrafla bildirilme
si keyfiyet olunmasyla beraber, suret-i mtalalarn havi taraf ke-
riye ilk posta ile bir varaka irsali, b-iradc-i seniyye hazreti padiahi
tebli olunur. Ol bbda.
30 Kanunuevvel 1295
[11 Ocak 1880]
Bende
Ali Fuad
372
(30)
Mabeyn-i Hmyun Bakitabetine
Krk senedir ok yoruldum. stifa ederek huzur iinde
bir keye ekilip cha etmek istiyorum.
Krk seneden mtecaviz devlet hizmetinde bedenen ve fikren
yorgun derek, u cizane yamda hizmet grmeye iktidarm kalma
dndan Suriye vilayetinden af buyurulmaklmla beraber, mmkn
ise Dersaadette bulunan bendehanelerinde veyahut Midillide olan vi-
ranhanede ve bu da olmazsa Suriye sahilinde yaamaya elverecek bir
mahalde aile-i acizanemle yerlemek ve mrmn geri kalann Haz-
eti Padiahye dua ile geilmek zere ltf ve inayeti hazreti velini
mete arz dehlet ederim.
7 Terinievvel 1295
[19 Ekim 1879]
Midhat
373
(31)
Bavekaleti Celileye
Mahmut Nedim Paa Dahiliye Nazn olunca, artk
benim istifam da zaruri hale geldi.
Devlet hizmetinde acizane yam bundan byle, fikren ve bede
nen hizmet yapmaya iktidarszlk derecesine vasl olduundan, aff
acizanem hakknda bir ka haftadan beri hazrladm istifanamenin
takdimini baz vukuat mecbure tacil ederek hemen takdim etmek ze
re iken, dnk gn makam- vekalete terifleri tehir sebebi olmutu.
Bu gn Mahmut Nedim Paann Dahiliye Nezaretine memuriyeti ni-
yet-i acizanemi kati bir dereceye getirmekle, Mabeyn-i Hiimyuna
arz olundu. Burasn belirtmekten maksadm istifamn nakam- veka
lete terifiniz zamanna tesadf etmesinin baka manaya alnmamas
iindir. Her halde acizane maruzatmn iyi karlanarak, muhlislerinin
ailemle mnasip bir tarafa ekilerek, dmana muhta olmadan bakiye
mrm geirmek iin efaat ve himmeti liyelerini rica ederim.
7 Terinievvel 1295
(19 Ekim 18791
Midhat
374
(32)
Mabeyn-i Hmyun Bakitabetinden
. Midhat Paaya Gelen
CEVAP
Valilikten istifa hakknda keide buyurulan telgrafname-i si ta
neleri hazreti ehriyara sunuldu. Zt lilerinin Suriye gibi mhim bir
vilayetteki iyi ve baarl almalar, bu kere Sir Layardn ( !) o taraf
tan dn ile vki olan maruzat ve ifadeleriyle de teyid edilerek, bii-
(*) Sir Henry Layard: 20 Nisan 1877'den 2 Nisan 1880 tarihine kadar n
gilterenin stanbul eliliini yapan Layardn bu grevi Osmanl imparaporluu-
nun en kritik bir devresine ve ngilterenin de 19. yy. Ortadou politikasn dei
tirmesi arefesine raslar. Nitekim ngiltere 1880den itibaren Akdenizdeki nfuzu
nu stanbul ve anakkale Boazlarndan deilde, dorudan Akdenizden savun
mak kararn almt. Layard bir diplomat olmaktan ziyade, bir arkeolog olarak
da bilinir. Asurlularn bakenti Ninovada yapt kazlarla kard eserler
nemli olup bu konuda kitaplar da yazmtr. Layard 11 Eyll 1879da Suriye ge
zisine karak stanbul, Rodos ve Kuds yoluyla ama gitmi olup Suriye seya
hatinin amac Bb- l'nin Arap eyaletlerindeki durumunu grmek istemesi ka
dar, 1878 Aralndan beri Suriye valisi olan Midhat Paa ile bulumak idi. Zira
Layard Midhat Paann Avrupa'dan dnmesi konusunda APdlhamide araclk
etmi ve af edilerek dnmesini salamt. Layard'n ziyareti. Midhat Paann
kendisini iyi arlamas sayesinde parlak gemi olup Eli, bu ziyaretle valinin
halk nezdindeki itibarn da grmtr. Layard Midhat Paa'y yle deerlendi
rir: Midhat Paann kusurlar, hatta zaaflar olabilir; fakat grebildiim kadaryla
Osmanl Devlet adamlar iinde en kabiliyetlisi olduudur. Meslekdalarndan
hibirisi onun seviyesinde deildir.
Layardn karlannda Ahmet Eyp Paa hazrlad tren mangasn
geri ekerek, Midhat Paay eli nezdinde bilerek mahup duruma drm,
ancak uurlamada gereken her titizlii gstermitir. Paann bu iki hareketinin
de Saray'dan gelen talimatn etkisiyle olduu muhakkaktr.
375
yk hizmetlerinizin nezdi lide takdir ve tahsin olunduunu belirten
bir kta telgrafla taltifleri ve esnay icraatta tesadf buyurulmakta ol
duu vasl semi hmyun olan baz manialar ve miikilatlarn hal ve
bertaraf edilmesi iin bunlarn nelerden ibaret bulunduunun sorulma
s kararlatrlm iken, tarafnzdan bu mealde bir telgrafn gelmesi te
essfe mucip olmutur.
stifa sebebi olarak yanzn ilerlemi olmas" [vasl- merte-
be-i eyhuhat] beyan buyurulmu ise de, mlum-u li-i davcrleri bu-
yurulduu zere, devlet ilerinde uzun mddet allm olmas vukuf
ve tecrbeye vesile olup, ztnz bunca zamandan beri elde ettikleri
bilgi ve tecrbenin faydal semerelerini grp kavrayacak ve padiah
mz efendimizin byk emeli olan mlk devletlerine nemli hizmet
ler verecei bir zamanda saltanat- seniyyeden el ekmelerine hamiy-
yeti msellemeleri raz olmayaca gibi, zt liniz gibi devletin pek
mhim grevlerinde bilgi ve tecrbe kazanm kadim bir bendenin
byle bir zamanda isiz braklmasna hazreti mlknenin gnl de
raz deildir.
Binaenaleyh istifa hakknda beyan olunan bu sebeplerin kabul
ne msaade olunamaz. Bundan baka derhal bir niyaz ve mracaatta
bulunmay icab eden eer baka sebepler ve vesileler var ise. doruca
Mabeyn-i Hmyuna ifreli telgrafla bildirilmesi, irade-i seniyye-i
Hazrel-i Padiah iktizay lisinden olduu cevaben beyan olunur.
10 Terinievvel 1295
|22 Ekim I879J
Bende
Ali Fuat
376
MDHAT PAANIN HATIRALAR'
(33)
Midhat Paadan
Mabeyn-i Hmyun Bakitabeti Celilesine
CEVAP
Acizlere her nerede nasl hizmet ferman buyurdrsa,
ihtiyarla bakmayarak velinimetin rzas iin mrm tket
mekle iftihar ederim.
10 Terinievvel 1295 tarihli ve ifreli telgrafneme-i lileri alnd.
Tenezzlen ve merhameten sadr olan suali liye arz teekkr ederim.
Bendenizi byle bir istirhama icbar eden ey, vcud-u cizanemin ta
hammlszl ile beraber, idaresinden mesul olmaklm tabii olan
vilayetin vaziyetidir. Bu vilayetin btn ileri zaten bozulmu ve sahil
blgeleri ve ahalisi adeta ecnebiler arasnda taksim olunmu ve ieri
blgeler de harp meselesinden sonra baka fesatlara uram olduun
dan, nce bu ayrlk ve ihtilafn giderilmesiyle, halkn sa duyusu sa
yesinde Devlet-i liyye himayesinden soutulmamalarn temin ede
cek eyler yaplmak ve bu da mevkiin ve ahalinin tabiatna gre olmak
lazm gelir iken. Konya ve Ankara vilayetlerinde ne yaplyorsa bura
da da aynen o yaplrsa, bu icraat halk bir kat daha soutarak ecnebi
lere meyli gnden gne artmaya balamtr.
Bu hal iinde memleket emniyetinin salanmas iin belli olan
kuvvetin kullanlma yetkisi baka makamda ve yalnz ondan terettp
edene mesuliyet de vali zerinde olarak dnyada hi bir kaideye uy
mayan byle bir usulden doan ihtilaflarda, bu fenalklara ilave olun
maktadr. Bu hal ile u vilayetin alt ay ve bir yl daha devam edeme
yeceini grdmden, bu mazereti arza mecbur oldum. Acizane her
377
nerede nasl hizmet emir ve ferman buyurulursa, ihtiyarla bakmaya
rak velinimetin rzasn almak iin mrm tketmekle iftihar ederim.
Burann slah meselesine gelince, bunun tek tedbiri, bu vilayet
iin iktidarna gvenilir bir vali intihap olunarak, btn mlkiye ve
maliye ve imariyesinin [kalknma] buralarca mevknin ve ahalisinin
kabiliyet ve becerisine uygun bir ekilde tanzimi iin kendine tam sa
lahiyet ve mezniyet verilmesi ve memleket idaresinin esbab ve ede
vat bir elde bulunmak iin, evvela Badatda yapld gibi dahilen
askeri kuvvet kullanlmas iin valiye vazife ve yetki verilmesi olaca
, yalnzca sual olunmas zerine, msade-i seniyye-i Hazreti Padia
hye msteniden arz iptidar eyledim.
11 Terinievvel 1295
[23 Ekim 1879]
Midhat
378
(34)
Mabeyn-i Hmyundan
Cevab Telgrafnme
Velinimetin rzas iin mrm tketirim denilmesi, pa
diahmzn ok houna gitmitir.
Cevaben gnderilen telgrafnamei lileri nazar hmyuna arzo-
lundu. Taraf sfanelerinden beklenildii vehile, velinimetin rzala
rn almak iin mrm tketmekle miiftehir olduklarnn" bildirilmesi
Zat ahne nezdinde ziyade mahzuziyete mucip olup, selm ve ilti
fat-! ahnelerinin tarafnza teblii ile, mezkur telgrafnz mnclereca-
t zerine hazreti mlkne talimatlarnn iki gn zarfnda taraf
devletlerine bildirileceinin ve baz emir ve iradelerini, tebli vazife
siyle Saray- Hmyundan birinin de, nezdi linize gnderilmesinin
kararlatrldnn bildirilmesi, erefsdr olan irade-i seniyye mukte-
zasdandr.
12 Teririnievvel 1295
[24 Ekim 1879] Ali Fuat
Bende
(35)
Bavekaletten Midhat Paaya
Gelen Telgrafname
Suretidir.
Havrandaki Drz olaynda alman tedbirler mnasip
grlmtr.
1 Teinievel 1295 tarihli Dahiliye Nezareti cellesine gnderi
len iki para telgrafname-i sfaneleri Meclis-i Vkelda mtala olun
du. Havranda vuku bulan hadise zerine ittihaz ve iar buyurulan
tedbirler mnasip ve yerinde grlp redif taburlar hakknda ia s-
mileri vehile Seraskerlie gerekli tebligat yaplmtr. Meselenin ba
lamasna sebep olanlar ile beraber, yaylmasna vesile olanlarn kimler
olduunun aklanarak bildirilmesi ve bir de redif taburlarnn uzun
mddet silah altnda kalmamalar iin hadisenin bir an evvel hsn su
retle bastrlmas ve k sebeplerinin aratrlmasnn taraf sfanele-
rine tavsiyesi karar mzkerat iktizasndan olmakla. Ol bbda.
3 Terinievvel 1295
[15 Ekim 1879]
Bavekil
Said
(36)
Midhat Paann Bavekalete
Cevab Telgrafnmesi
Cebel-Druz ahalisi tamamen Diirz taifesinden olup,
bunlar ok marmtr. ngiliz postasn vuran, kervan soyup
adam ldren bunlardr.
3 Terinievvel 1295 tarihli telgrafnemenizde Havran hadisesinin
yaylma sebebi istizah buyurulmakla tafsili lazm gelmitir.
Mehur Lacann yannda ve ekseri vukuatda onunla birlikte
olan Cebel-Drz ahalisi tamamen Diirz [Diirz] taifesidir. Bunlar M
srllar zamanndan beri cereyan eden vukuat ile marm olduklarn
dan, devlete asker ve teklifi nakdiye vermediklerinden baka, etraf
ve civarda cinayet ve yol kesme [kat tarik] gibi vukua gelen fenalk
larn cmlesi bu Cebel-Drzn inzibat ve idare altnda olmamasndan
domaktadr.
Geen sene ngiliz postasn vuran, bu sene kikaplda [iki ka-
pulu] kervan soyup adamlarn ldren, mal ve hayvanlarn gasbeden
bunlardr. Mal ve hayvanlarn bir ksm Cebel-Druzda buldurulmu
ise de, failleri hakknda bir ey yaplamamtr. te oras her tekliften
[vergi] mstesna ve ekiya yata olmakla, dier yerlerden de bu ekil
de geinmek isteyenler ve az ok cinayete bulaanlar ve asker firarileri
ve Cebel-Lbnandaki Diirzlerin ktleri be alt seneden beri oraya
hicret ederek yerlemektedirler. Dolaysyla saylar pek ziyade oa
larak Cebele smadklar cihetle Havran kylerine tecavz ederek
ahalisini kararak, imdiye kadar onyedi ky zaptetmi olduklar gi
381
bi, dier kyleri de birer birer ele geirmek iin byle kk vesileler
le karklk karmalar ve atmaya girmeleri adetleridir.
Bu noktay Havran Araplar ok gzel anladklarndan, bu defa-
ki hadise zerine onlar da Aclun ve Kuneytra ahalisiyle ve bir ksm
Araplarla birleerek Drzler zerine harekete hazrlanmlardr. Gn
derilen memurlar vastasyla yaplan nasihatlar zerine HavranTlar
tevkif ve emre uymakla beraber, Drzlerden bu ekavete karanlarn
yakalanarak cezalandrlmasn da srarla istemilerdir. Ancak Drzler
buna yanamayp bir ka bin silahl topluluk ile bunlara kar koyduk
larndan, Mir tarafndan sevk edilen askeri birlik kumandannn
Drzlerle muhabere ederek bizzat dzeltmeye alt iitilmekte ise
de, son ekli hakknda haber alnamadndan, hakikatinin Mirlikten
sorulmas lazm gelir. Ol bbda.
6 Terinievvel 1295
[18 Ekim 1879]
Bende
Midhat
(37)
Gelen ifreli Telgrafname
Drz Meselesini silah kullanmadan ve belya girme
den znz.
Drzlerin tedipleri iin yaplan hazrlklara kar ngiltere Sefiri
nezdi ciziye gelerek pek ziyade zldn belirtmekte ve bu yolda
olan isteklerini Hariciye Nezareti celilesine de tebli eylemektedir. n
giltere devletinin Drzler, Franszlarn da Marnler hakkndaki ma
nevi desteklerine dair gsterdikleri gayret malum ilerden olmasyla,
Drzlerin tecavzleri arttka Marunlerin madur ve mazlum olacak
lar bahanesiyle Fransann nasl tekilat ve harekatta bulunmak isteye
ceine sevk olunacak askerin keifleri hakknda Fransa Konsolosunun
tarafnza vki olan suali dahi delalet eder. Velhasl Drzlerin bildiri
len durumlar vaka pek irkin olduu gibi bunlarn tedipsiz kalmalar
da hkmet otoritesine pek muvafk olamaz ise de. bunlarn ekvete
bulamalar pek eskiye dayanp imdiye kadar slah edilmelerine m
nasip zaman bulunamad halde bu defa tamam zerine askeri kuv
vet evkine zaruret doduundan tam kifayet farz olunsa bile, netice
sinde gerek Drzler ve gerek Havranllarn iin sebeplerini asl ma
hall idarenin kuvvetsizlik ve intizmna meylederek ve Havranllar ta
rafndan bu ekilde istimali nfus olunarak bunun neticesi Devlet-i
Aliyye iin hayrl olmayaca nezdi asfanelerindc muhtac izah de
ildir.
Bu cihetle burada en doru yol. Diirzilcrin tamamyla daire-i in
kyada alnmalarnn zamana braklmasnda ve vilayette dnlen
383
kkl slahata kadar geciktirilmesinde ve imdilik Havranllar ile Dr-
zlerin aralarnn bulunmasnda grlmtr. Drzler bir miktar Sulh
bedeli demeye [diyet] yanatklarna ve buna da Havranllarn muva
fakat etmediklerine dair olan bildirdikleriniz ilk nazarda bu yaknla
maya engel grnyor ise de, iin yine byyp idari ve politik bir ta
km nazariyata tesadf edebilmesi tehlikesine kar, madem ki mahal
lince Havranllara bedeli sulh denmesiyle [diyet] ilerin yattrlma-
sna allmas uygun bulunmutur. Kendilerine mklat olmamak
iin, Devlet-i Aliyyenin yalnzca tebas arasnda meydana gelen an
lamazl yattrmay kendi asletinde bulunduunu ilan ederek,
Havranllarn ne miktar tazminatla kanaat etmeleri kbil ve lazm ise
onun devlet tarafndan denmesi de mmkn olacandan, bu ekilde
zlmesine dahi mezuniyeti sfaneleri tavsiye olunmutur.
Velhsl talep olunan taburlarn gnderilmesi konusunda taraf
askeriyeye lzumlu tebligat yaplm ise de, taraflar uzlatrmak iin
imdiye kadar yaplan almalar kfi deilse, daha nceleri faydas
grld zere iki tarafn nfz ve nasihatlarn tesir ettirebilecek e-
rf- mahalliyeden mnasipleri gnderilerek veya gerekirse bizzat
mahalline gidilerek veya sair her trl vastaya mracaat edilerek ta-
raflarn anlatrlmas ve bu iin kuvvet kullanarak zmne hacet
kalmadan bitirilmesine kemali ehemmiyetle intizar olunur.
13 Terinievvel 1295
[25 Ekim 1879]
Bavekil
Said
384
(38)
Midhat Paadan
Bavekalete Cevab
Telgrafname
Evveicede bildirildii zere Havran gailesi iki ky arasnda bir
kz anlamazlndan domu ve gittike genileyerek bym bir
mesele olup iki tarafta toplanan er drder bin silahl kiiyi aan hal
kn birbirlerine saldrmalarna uzaktan seyirci kalnamayacandan,
nce memur ve zaptiye ve sonradan asker gnderilerek taraflarn bir
birine saldrmalar nlenmekle beraber, meyihi [din bykleri] davel
ederek iin bastrlmas teklif olunduunda Havranllar, Drzilerin kat
lettikleri susuz adamlarn katillerinin ya hkmet gcyle yakalanp
mahkemeye karlmas veyahut kendileri daha kalabalk olduklarn
dan Diirzierin zerine gitmek iin izin verilmesi iddiasnda srar etli
ler. Drzler ise byle muhakeme adetleri olmad beyanyla ve emsal
olur korkusuyla sulular teslimden imtina ederek ve askerin bulundu
u yerin karsna toplanarak ve askerin itii suyu keserek bir yandan
bu ekilde silahl mukavemete, dier taraftan da Havran'daki Msl
man ve Hristiyan kyleri yamalamaya baladlar.
Drzler Ancak Silahtan Anlar
Ve dnk gn drt ky yama edip ahalisinden iki kiiyi katle
derek ve bir ocuunu da yaraladktan sonra yokla bulduklar drt ki
iyi de ldrdler. Bundan dolay kendilerine devaml adamlar gnde
rilerek. yalnzca hadisenin bastrlmas iin istenilen yirmiii kiiden
hi olmazsa bir miktarnn olsun hkmete teslimi lzumu anlatlarak
her trl teminat verilmesi zerine, Drzler nihayet bir miktar bedeli
385
sulh [diyet] demeye yanam iseler de, buna da Havranllar muvafa
kat etmediler. Bu kadar vukuat zerine Drzlere birey denilmeyip,
Havran ahalisini bunlara krdrmak mevcut durum ve politika icab
byk bir atmaya sebep olacandan ve bununla beraber Havran
sancann tamamen Drzlerin tahakkm ve basklar altna kalacak
bir neticeyi douracandan phe yoktur. u halde kuvvet kullanl
masndan baka bir are dnlr ve istenilirse teekkr edilerek onu
yerine getirmesine allr. .
14 Terinievvel 1295
[26 Ekim .1879]
Bende
Midhal
(39)
Cevab Telgrafname
G e l i b o l u dan Be Tabur Asker Yola kt G e l iy o r
Diirz meselesi hakkndaki hadiselerin sulhcu tedbirler ile yat-
trlmas luzumuna madem ki sizin grleriniz de aynen uymaktadr,
bu iin tekrarna gerek kalmayacak bir ekilde halledilmesi ve kuvvete
ba vurmaya mahal braklmayacak surette bir hsn neticeye ulatrl
masyla. en messir tedbirlerin derhal alnmas, velhasl taraflarn fi
kirlerinin yattrlmasna cidden muktedir olan zevat vastasyla bir
letirici tedbirlere mracaat buyurulmas ve o havalide huzurun temi
nine ztnzn tesir ve faydas baka olduundan, mahalli hadisenin si
ze yakr ekilde sratle zerine gidilmesi, alnacak tedbirlerin bu ta
rafa da bildirilmesi. Ve bir de durama gre Mir Paann Seraskerlik
makamna gnderdii telgrafnamesine nazaran atmalar, bir ka bine
bali olan taraflar topluluunun ayrlmas maksadyla Ferik Cemal Pa
a tarafndan sevk olunan bir blk kadar jandarma neferine Diirzle-
rin silah ekmeleri ve bir yzbann vefat vesilesiyle mukabelede ge
kalnmasndan doduu anlalm ve bu da gayr mnasip grlm
olduundan bu suretle kendi kendine mukabeleye girimenin nlen
mesi tavsiye olunur. Ve ununla beraber bugn yarn hareket edecek
"Mevrdi Nusret vapuru ile buradan ve Geliboludan ikisi nizamiye
redif olarak cephaneleriyle beraber Beyruta be tabur Osmanl as
keri gnderilecei Seraskerlikten bildirildii de tebli olunur.
12 Terinievvel 1295
[24 Ekim 1879]
Bavekil
Said
387
(40)
Midhat Paann Bavekalete
Cevab Telgrafnamesi
Havrana asker evki Drzleri vurmak niyetiyle olmayp, evvel
ki telgrafla arz olunduu zere, taraftardan be-on bin'silahl adam
birbirine saldrmak iin hazrlanm olduklar cihetle, bunlara hi bir
ey denilmeyerek uzaktan baklmas mmkn olamayacandan ve
hususiyle 1276 [1860] (l4,) tarihindeki hadiseden dolay cezalandr
lan mlkiye ve askeriye memurlarnn kusurlar yalnzca byle bir ha-
(141) Burada bahsedilen olay, ayn blgede 20 sene nce meydana gel
mi baka bir Durz-Marun atmasdr. 1860 ylndaki bu almalar nlemek
iin, Sultan Abdlmecid Hariciye Nazr Fuat Paay zel yetkiyle ve 3.000 kii
lik askerle blgeye gndermitir. Her trl yetkiyle donatlm olan Keecizade
Fuat Paa, byk iddet gstererek atmalar nlemi ve 60 kadar katili der
hal am'da idam ettirmitir. Nihayet kurulan Divan- Harp vazife suistimali nede
niyle ayrca askerlerden 111 kiiyi de idama mahkm etmetir. idam karar veri
lip kuruna dizilenlerin arasnda am valisi ve Arabistan Ordu Kumandan Ah
met Paada vardr. Gz balanmadan kuruna dizildii de sylenen Mir Ah:
met Paa, byle zaruri bir tedhi olaynda siyasete kurban gidenlerden biridir.
Fuat Paa Divan- Harbinin 111 Trk subay hakknda verdii bu acmasz ve
vicdansz karar, Avrupann blgeye mdahelesini geersiz klmak ve Drz-Ma-
runi atmasn gya yattrmak iindir. Ancak Lbnan'daki bu Mslman- H
ristiyan belas hi bir zaman bitmemi, ne de batl lkeler buradan ellerini ek
milerdir. Nitekim btn bu tedbirlere ramen 5 Eyll 1860da Avrupa blgeye
asker karmtr. Zavall Mir Ahmet Paa lrken son sz olarak:
- mrmde bir tavuk kesmedim, bir ku vurmadm. Eer, Devletin gailesi
lmmle dzelecekse kanm helal olsun.
ite Midhat Paa'nn burada hatrlatt bu olaydr. Bizim bamza da
byle bir ey gelmesin demektedir. (Danimend, Kronoloji c.lV s.191)
388
dise zerine grevlerini yerine getirmi olmalarndan kaynakland
bilindiinden, sadece iki grup halk birbirine krdrmamak ve bu srada
madur olanlarn hakk verilmek maksadndan ibaretti^
Teebbslerin tabii neticesi olarak Cebel-Druzun asayii sala
nrsa bu da ikinci derece arzu olunan bir menfaat ise de, madem ki bu
derece ileriye gidilmemesi irade buyuruluyor, burasnn gelecee bra
klmas da mmkndr. Kald ki Drzlerin bu ekvetleri bildiiniz
iizerc eski bir hikaye olup, imdiye kadar oluruna brakld gibi, tara
f acizanemden de bu gne kadar iyi idarelerine dikkat edilmi ve hat
ta bu hadisenin zuhurunda da reislerinden bir ksm amda bulunduk
lar cihetle, haber duyulunca kendileri durumun dzeltilmesi iin g
revlendirilerek hadise mahalline gnderilmiler ve orada taraflar ara
snda toplanlarak yeniden bir takm katliam ve apulculuk fiillerini
nlemilerdir.
D i i r z l e r Askerleri Oldiirsiin
Fakat Gene Sulh Yoluyla
Halledilsin.
Bu hale kar iin yine silah kullanlma derecesine vardrlmakta
ve bununla beraber Cebel-Lbnandaki Diirz reislerinin Rstem Paa
vastasyla tavassut islemeleri byk memnunlukla kabul edilerek gel
meleri beklenirken, dnk gn sabahleyin ordugha eyrek saat
mesafede Drzler ile Havranl ve Laca'Ularn atmaya girdikleri or
dughla haber alnarak ve bunlarn ayrlmas niyetiyle bir blk jan
darma ve iki blk mfreze gnderilmitir. Bunlarn varmasyla Dir-
zler zerlerine ate etmiler ve iki jandarma lm ve Taburaasfda
yaralanmtr. Bunun zerine kumandan Cemil Paa iki blk asker
alarak yetiince, ona da silahla ate ettiklerinden, askerden bir yzba
ve on nefer ehil olmulardr. Tabii kan atma bu gece yarsna ka
dar devam etmi ve giden askerin geri ekilmi okluu marniley
hin bu sabahleyin Mirlie gelen telgrafndan anlalmtr.
Bu vaka zerine urada burada ne kadar asker varsa Mirlik
tarafndan gnderilmesine teebbs edildii gibi hkmetten de elde
389
mevcut olan Holo Paa vilayet idare meclisinden bir z ile gnderil
mek zere tertip olunup, bu durumda iin mutedil bir ekilde dzeltil
mesi evvel emirde Havrandaki Drz toplumunun kfi bir kuvvetle
tebidini [uzaklatrlma, srlme] lzumlu kldndan, Dersaadetten
gnderilecek askerin bir an evvel yetitirilmesi vcibeden bulunmu
tur.
17 Terinievvel 1295
[28 Ekim 1879]
Bende
Midhat
390
(41)
Mevrud Telgrafname
Drzlere Sakn Dokunmayn!..
Drzler ile Havran arasnda olan mesele zerine taraf lileri ile
muhaberat amil olan telgraflar ve Seraskerlikten gnderilen tezkere
Meclis-i Vkelda grld. Mzakerelerdeki karar, evvelce tarafn
za bildirildii vehile, iin sulh yoluyla halledilme aresinin aranmas
merkezinde olmakla beraber, askeri kuvvet gnderilmesine ve bizzat
tarafnzdan mahalline gidilerek bitirilmesi ve tamamlanmas hususu
nun ehliyetli uhdenize tevdii ve havalesi ve istenilen askerin hemen
sevk edilmesi ve bu hususta Mir Paa hazretlerinin gr dahilinde
hareket etmek zere gerekli talimatn verilmesi hususunun da Seras
kerlie teblii tensip olunarak karar altna alnmtr.
in ehemmiyet derecesi ve Bb- Alnin gr ve dncesi ev
vel ve sonra ekilen telgraflardan malumu lileri olmakla, ltfen ordu
gaha azimetle iin sulhan ve derhal bitirilmesi yce gayretinize tevdi
klnr.
22 Tenrinievvel 1295
[3 Kasm 1879]
Bavekil
Said
391
(42)
Midhat Paanm
Bavekalete
Cevab Telgrafnamesi
22 Terinievvel 1295 tarihli ve ifreli telgrafn cevabdr.
Drz meselesinin mademki sulh suretiyle halledilmesi padiah
nezdinde iltizam olunmutur. Bu neticeye lazm olan esbabn istihsali
ltfen bu abdi acize braklarak bir ka gn daha sabr buyurulmas ri
ca ve her halde silah kullanmaya gerek kalmayarak askerin ve devletin
an ve erefine muvafk surette ie hitam verilecei temin olunur.
23 Terinievvel 1295
[4 Kasm 1879]
Bende
Midhat
392
(43)
Mabeyn Bakitabetine ekilen
Telgrafnme
[ Halledildi R e d i f Taburlarna Lzum Kalmad.
Cenab Padiahinin muvaffakiyet tevecch ile Drzi meselesi
bertaraf edilerek meyihlerinden en itibarl olanlar dnk gn ama
gelip, hazreti velnmetin inyet ve ltfuna istiday mteebbis olduk
lar gibi, Basrelhariri hadisesinden dolay ilerinde bulunan katillerin
teslim edilmesi hususunda hkmet tarafndan srar edilmesi zerine,
bunlardan hayatta kalan drt kiiyi de getirip teslim etmeleriyle, mu
hakeme edilmek amacyla hapis ve tevkif edilmi ve hi bir vakitte
Diirzlerin cinayet ileyenleri teslim ettikleri grlmedii halde, bu su
retle getirilip teslimi'ilerisi iin almete hayr ise de, gelecek durumun
temini pek mhim olduundan, buna da imkan elverdii mertebede el
den gelenin yaplmas kararlatrlmtr.
u halde sonradan gnderilen redif taburlarna lzum kalmad
cihetle mahallerine gnderildikleri gibi Havranda ve bu arada olan ta
burlarn da drt gn zarfnda salverilmeleri Zt- Miri ile muha
bere edilerek kararlatrlmtr.
29 Terinievvel 1295
[ 10 Kasm 1879]
Midhat
393
(44)
Mabeyn Bakitabetine
Telgrafname
Suriye Valiliinden
stifa Ediyorum Efendim.
Memuriyetten af buyurulmaklm istirhamiyle geen Teriniev
vel tarihiyle takdim olunan maruza cizanem zerine ltfen ve tenez-
zlen erefsdr olan emr ferman hazreti veli nimete imtisalen bir
mddet devama zorla tahamml edilmi ve sonraki niyaz cizanemi
tehire sebep olan Drz meselesi gibi mesele ve hadise de bertaraf ola
rak hamdolsun vilayette ehemmiyete yn bir durum kalmadndan
ve nezdi lide mehul olmayan sebeplere mebni burada kalmaklm
imkansz bulunduundan ltfen ve merhameten aff cizanem hususu
na msade-i liyye-i Padiahiye ricaya cret eylerim.
18 Mays 1296
[30 Mays 1880]
Midhat
(45)
Mabeyn Bakitabetinden
Midhat Paaya
Cevaben Gelen
Telgrafname
istifa Edemezsiniz,
Zira ileri Srdnz Sebepler
Geerli Saylmamtr.
18 Mays 1296 [30 Mays 1880] tarihli telgrafnamei linizi me-
mulu nazar li oldu. Mlumu liniz, taraf hazreti padiahiden nezdi
alilerine gnderilmesi tasarlanm bulunan ztn imdiye kadar gnde -
rilememesi, iradat ve ifadat seniyyei mlkaneyi Bb- l canibin
den zt samilerine tebli ve tefhim ve mruzt cevabiyelerini hki-
payi padiahiye laykyla arz ve tebeyyn edebilecek vasta-i mtemi-
nenin hizmeti mahsusasndan ayrlamamas ve bu evsaf matlubeyi ha
iz birinin bulunamamas ciheti olduundan, bu yce vaadin yerine ge
tirilememesi zerrece baka bir sebep ve manaya youmlanmamas ve
telgrafnamei liyi vilayetpenahilerinde istifay asfanelerini nezdi lide
mehul olmayan sebeplere dayand iar buyurulmu olmakla, nce
yine bu hususa dair telgraf lilerinde ifade edilen sebep iki eye mn
hasr olarak biri yanzn ileri mertebeye gelmesi, biri de, vilayet
e hareketlerinizin snrlandrlmas [mukayydiyet] konulan olup, bu
iki sebep haricinde zt sfanelerinin padiah ve devlete sadkane hiz
met vermeye alan bendegnn son demine kadar padiahn erefli
hizmetinden kanmamalar birinci ve ncelikli emelleri olmak lazm
395
geleceine nazaran, yalanm olmak zr imdiki halde makbul
olamayaca nezdi devletlerinde de kabul edildiinden, mukayydi-
yet bahsine gelince, yaknda byk vilayetlerin yetkileri geniletile
cek ekilde bir kanun karlacandan bu sebep de ortadan kalkm
saylr.
Eer bu sebepler haricinde baka istifa sebebi varsa dorudan
hkipayi hmyuna arz ve beyan olunmas irade-i seniyye-i hazreti
padiahi iktizaya lisindendir. 01 bbda ferman.
(141) Bu yazmalarda ad geen Ali Fuad, eserleriyle ok yakndan tan
nan ve II.Meritiyet dneminin Mabeyn Bakatiplerinden olan Ali Fuad Tijrkgeldi
deildir. Zira A.F. Trkgeldi Mbeyn Bakatipliine 1912 ylnda atandna'gre,
Midhat Paa zamannda grevde deildir. Buradaki Ali Fuad Bey ise. Sadrazam
li Paann byk olu olup, Mabeyn Bakatiplii yaptktan sonra, 1881 ylnda
ksa bir mddet Maarif Nazrl'da yapm ve 1885 senesinde vefat etmitir.
19 Mays 1296
[31 Mays 18801 Ali Fuad(141>
Bende
' (46)
Midhat Paanm Mabeyn-i Hmayuna
Cevab Telgrafnamesi
Mkilatm Var. Tahkir Ediliyorum Ltfen stifamn Kabulii.
stifaya dair takdim eylediim rzai cizanemde, cevaben ihsan
buyurulan telgrafname-i lilerinde belirtilen sebepler haricinde olarak
bir mddetten beri yeni kanun ve nizamlarn uygulanmas ile husule
gelen mklat, ahs ve ztma olarak her taraftan grdm tahkirler
ve k muameleler yeniden istifay ltf merhameti velnimete mec
bur etmitir.
Alt ay nceki arizamda beyan olunduu gibi, padiah hizmetin
de mr tketmek azmi kafisinde bulunduumdan ve mr de sonla
rna geldiinden, geri kalannn bence ehemmiyeti yoktur. Lkin
mrden daha nemli ve kutsal bir hakikat vardr ki, o da namustur.
Cereyan eden muameleler ve durumlarn ihtimal ki iin hakikatine isa
beti veyahut baka sebep ve hikmeti olabilir ise de, inancma gre
bunlarn hepsi gerek idaresi uhdeme havale edilmi vilayet ilerine ve
gerek ahs ve ztma ait olsun her iki surette de dstl ihlal eden
bir neticeye varacandan ve devlet hizmetinde krkbe seneden fazla
zaman canmdan aziz olarak muhafaza ettiim eref ve namusumu le-
kedr etmemekte mzur bulunduumdan, dnyada her trl arzularm
terk ederek bir tarafa ekilmeye karar verdim. Bu babda ltf merha
meti celilei hazreti velinimete tekrar arz dehalet eylerim efendim.
2.1Mays Sene 1296
[2 Haziran 1880]
Midhat
397
(47)
Mabeyn-i Hmyun Bakitabetinden
Midhat Paaya
Cevaben Gelen Telgrafname
Dedikodulardan Ylgnla Kaplmayp
Doru Yola Devam Edin
stifanza Gerek Yoktur
21 Mays 1296 [2 Haziran 1880] tarihli telgrafname-i sfaneleri
hazreti ehriyariye arz buyuruldu. Bu ana kadar namusu dveraneleri
taraf- eref-i hazret-i padiahiden ne derece muhafaza buyurulduu
cmlenin malumu olduu gibi, bu surette insan olarak zt hidivlerince
de musaddak ve mterif olmak lazm gelir. Zt- smileri uzun mddet
Devlet-i liyyeye iyi hizmet etmi, eref kazanm ve vezir olmu
mhim bendegndan bulunduklar cihetle, bundan byle de gerek na
mus ve haysiyeti ztiyelerinin ve gerek haiz olduunuz rtbe-i smiye
an ve erefinin bir kaidei mahfuziyetine velinimet Efendimizin mte-
keffil bulunduklar mjdesi derhal bildirilir.
craatnda mklata uranld beyan buyurulan nizamat ve ka-
vnin-i cedideden maksat, kavnin-i adliye ise noksanlklar baka ta
raflarda da var iken, kavnin konusunun esasna itiraz etmemekle be
raber ehliyetli memurun yokluundan dolay icraat vc tatbikat bir
hayli mklata tesadf edecei Sir Layard tarafndan da Lyiha ile arz
ve beyan olunmu ve hatta bu gibi kanunlarn ve kaidelerin karlma
s ve neri lzumu cmlece teslim ve itiraf edilmekte olduuna dair
dn gece baz zevt ile mubahese yaplmtr. Mlum-u lileri olduu
zere yaplmas dnlen slahatn biri belki birincisi adliye ilerinin
dzenlenmesi ve tenski konusu olup, bu yolda alnan tedbirlerin fiili
yat her taralin itirazna urayarak devlete miikil bir mevkide kaln
maktadr. Cenab- devletleri bunca zamandr umur-u mlkiye snfnda
mhim hizmetlerde bulunmu olduklarndan kazanlan tecrbelere g
re, gerek adliye kanunlar gerek mlki idareye vukuflar hasebiyle di
er nizamlarn grleriniz dairesinde muhta olduu deiiklikler ve
yaplacak ilavelere dair bir Layiha tanzimi ile derhal ehliyet ve sada-
kala gveninizi kazanm bir zta tevdi edilerek doruca Mabeyn-i
Hmyuna gnderilmesi emr ferman buyurulmutur.
Bu konuda taraf- asfaneleriyle icray muhabere iin o itimat
edilir vastay istihdam buyurulmasnn ve bendeganda asl maksat,
padiah ve devlete tam bir ballk ve sadakatle hsn hizmetten ibaret
olup itibar edilmeyen bir takm dedi-kodulardan asla ylgnla ve
zntye kaplmayarak o doru yolda devam olunmak lazm geldii
nin tebliine ve zt- hazret-i padiahi yaptnz nlecek hizmetle
ri tamamyla takdir buyurmakta olup, zt- samii sfanelerini selam
iltifat irtisam mlkaneleriyle taltif buyurduklarnn tebirine msa-
raat klnd. Femn.
23 Mays 1296
[4 Haziran 1880]
Bende
Ali Fuad
399
(48)
Midhat Paann
Cevab Telgrafnamesi
Zf- velinimetin tevecchne teekkr ederim
Emir ve ferman gereince biraz daha bekleyeceim
23 Mays sene 1296 [4 Haziran 1880] tarihli cevapneme-i telg
raflarnn mnderecatndan bendenizce en mhim ve kymetli olan ba
his, hakikate iltifat ve tevecchat- liyyei hazret-i velinimet olmakla
ihtida bu liitf cellin vecibe-i teekkrn arz ederim.
Dier bahislere gelince: Kavanin ve nizamat- cedidenin esasen
lzum ve faydalarn itiraf deil iddia edenlerden olduum ve hususiy
le adliye slahatnn birinci taraftan bulunduum malmu lileridir.
Lkin Suriye vilayetinin tevcihinde telgrafta ihsan buyurulan talimat
hikmeti iaretleri cenab- padiahide emir ve ferman buyurulduu ve
hile, memleket-i idare iin yaplacak kanun ve nizamlarn ahalinin mi
zacna, kabiliyetine ve durumuna ge olmas nemli artlardan iken
bu vecibeye riayet edilmeyerek yeni nizamlar ve kanunlar tek elden,
tek ekilde [nesk- vahit, tek dze] yaplm ve bunlardan bazlarnn
kk deiikler ile slah kbil iken az ok hatrlatmalarn dikkate
alnmamas da usul ittihaz klndndan, yaplan eylerin tatbikat ta
bii maksadn hilafna netice verdiinden ekserisi de uygulanamam
ve bir yandan da eski usul ve kaideler tamamen unutulmu olmakla,
bu deiikliklerden acayip ve garip bir ekil meydana gelmitir. Bu
hale ilave olarak, hmet ile askeri makamlar arasnda ihtilaf dour
duundan. Suriye gibi dahili ve harici fesatlarla dolu olan bir memle
ketin idaresi asker yardma muhta iken, hadiseler iin asker istenil
dike muhalefet edilmek ve gnderilen asker geri alnmak ve yazlan
eylere cevap verilmemek gibi muameleler yaplmtr. Geri bu da
gya zt ve ahs aleyhine zannyla yaplyor ise de, bundan devlete ve
lkeye ne kadar zarar verilecei ve bir memlekette oturan VAL ile
MRin alt aydan beri birbirini grmeleri ksmet olmuyor ise, o
memleketin halinin ne demek olaca lzumsuz bir beyandr.
Dier taraftan zaptiye tahsilatlarnn tenzili ile lkenin zabtas
na [jandarma] zaaf gelmi ve memurlarn maalar tenzil edilerek ek
serisi rvet ve yamaya sarm ve bir taraftan mahkemelerin cinayet
ileyenler hakknda tuttuu emniyet usul memleketi ihlal eylemitir.
Hal byle iken her gn alnan emirlerle her eyin mesuliyeti vilayet
zerine yklmakta olduundan, artk byle bir durumun iinde daya
np durmak mmkn deildir. Her ne ise, bu nkilatn ve merhamet
olan emir ve ferman hmyunu padiahi mucibince bu defa memuren
ve sratlice bir bendeleri intihap olunup gnderilmek zere bulundu
undan, onun avdetine kadar tahammle icbar nels edilmesi, vecibe-i
zimmet-i ubudiyet addolunur.
25 Mays Sene 1296
[6 Haziran 1880]
Midhat
401
(49)
Midhat Paadan Bavekaleti Celleye
Terciiman- Hakikat Gazetesi muharriri olan rezilin yazs ah
sma deil Devlet-i liyye'ye hakarettir. Bu irkinlik Bh- Alnin em
rindeki gazetede sergileniyor
Tercman- Hakikat Gazetesinin 5 Knunuevvel sene 1296 [17
Aralk 1880] tarihli nshasnda, Devlet-i liyye aleyhine olarak Ati
nada baslan bir gazetenin yazar menfyen amda olup bir aralk
Yunanistana firar eden Esat Efendi olduu beyan klndktan sonra,
bunun cizanemin fiili ve nakdi yardmyla yapld zmnen hikaye
edilmi ve yine o hafta kan Messenger gazetesinde ismim tasrih
edilerek bu iftiralarn ngilizce ve Franszca yorum ve tercmesi garip
bir sutete ilan edilmitir.
Tercman- Hakikatn muharriri olan rezilin hali malum ve Esat
Efendiyi bu gin amda grenlerin bu ilanta vercekleri manalar kafi
olduundan, bunun iin taraf cizanemclen bir ey sylemeye hacet
olmad gibi, kaideten dava almak lazm gelirse buna da tenezzl
edilmez ise de, ibu ilnl yalnz benim ahs ve ztma mnhasr ol
mayp, Yunanistanda gazele karp devlet aleyhine yazmak ve ne
retmek ve buna az ok fiili veya manevi yardm yapmak su olduu
halde, byle bir harekete tevessl veya itirak eden bir adamn bu gn
Aydn Vilayeti gibi byk ve nemli bir vilayetin banda bulunmas
Devlel-i liyyenin yce ann ihlal edecek bir durum olmasna naza
ran, yazlan makalenin tamamyla Devlel-i liyye aleyhine olduu ne
kadar sarih ve zhir ise, bunun merkez devletle ve Bb- l'nin emir
ve nezareti alanda bulunan gazelelerle ilan da o kadar irkin olduun
dan, memuriyet mnasebetiyle byle eylere sebebiyet verilmekten ise
yalnzca devletin erefini korumak kasdyla istifa edip ekilmek ben-
402
denizce en doru ve bir vakitten beri hasl olan arzuya da muvafk ola
cana binaen, bu ekilde hareket olunacak ise de, evvel emirde reyi
smi hidivlerine mracaat edilmesi cizanemce gnl rahatl ve d
rstle muvafk olaca mlhazasyla tasdia ibtidar klnd. Her
halde.
25 Knunuevvel 1296 Midhat
[6 Ocak 1881]
(50)
Evrak- Mteferrika:
Maslak iftlii Mukavelenamesine Dair
Midhat Paa zmirde Mevkuf ken Haremine
Gnderdii Tezkere
Halilemiz Hanma,
Siyah antann i gznde mavi bir zarf iinde clsu hmyuna
ait evrak bulunduundan, ilerde vrisi saltanat olan zta teslim olun
mak zere Londra'da 6 numaral East ndia Avenue'de mukim sarraf
Msy Meyre [Mayres] gnderilmesi ve olmad takdirde memurla
rn eline gememek iin mahvedilmesi lazmdr.
Midhat
403
(51)
Sultan Abdlhamide Takdim Olunan
Takririn Suretidir.
Merutiyetin vaz ve ilandan muradmz istibdd refi ve zt
hnenizi vazifenizde kaz ve vkel-y Devletin vezifini tayin ve
milletimizin meynnda miisvat- kmileyi temin edip el birlii ile ve
hakikaten mlkn slahna almaktr.
Otuz seneden beri neredilip de ahkm icra olunmayan Hatt-
Hmyunlar gibi imdiki Hatt- Hmyun-u mlkneleri, buhran-
hazrn indifndan sonra bile hkmsz kalmayacaktr. Zira, Kanun-u
Essyi ilndan maksadmz, yalnz mesele-i arkiyenin hsn tesvi
yesine medr olmak, AvrupalIlarn aleyhimize alan azlarm kapa
mak iin nmayiten ibaret bir cemile deildir. Bu bbda Zt- aha
nelerine baz izahat arzeyleyeyim. Evvela Zt- Mlknelerine ait
olan vezifi hktimdrinizi mutlak bilmelisiniz. Zira bilcmle harek
tnzdan millet nazarnda mesul olacaksnz. Bunun iin Vkel-y
Devlet ve memurn-i hkmet icray vezifinden emin olmaldr ki,
drt yz seneden beri milletimizi denete altrp devleti dr- te
denni eden miidhinlikten yakay syralm. Bendenizin zt mlk
nelerine fevkalde riayetim vardr. Ancak ahkm eri erife tatbikan
milletimizin menafiine muzr olan en ufak hususta bile size itaat et
mekte bile mazurum. nk mesuliyet ardr. Hem vicdanmdan kor
karm hemde , vatanmn selamet ve saadetini temin iin vicdanmla
mteahhidim. Fakat korkarm ki, bu efkr ve ahvalden dolay ilerde
devlet bendenizi mitehim ve mesl tutsun. u arzedeceim doru
szlerden kalbiniz pheye varmasn. Ne are ki, en ziyade korktu
404
um, bilhare vicdanmn bendenizi mahcup edip mesul tutmasyla,
milletimin tan tevbihine uramaktr. te bu dehettir ki, zt- aha
nelerini tasd iin bendenize cret veriyor.
Padiahm, Osmanllar kendilerini slh ve idare-i iktidara haiz
olmaldrlar. Bu usul meverette idare olunan bir millette nizam nedir
bilir misiniz? Tafsile hacet yoktur. Bendenize emniyet ediniz Efendim.
Bununla beraber ricl-i milletten de emin olunuz.
Padiahm, bendeniz bir br- skil [byk sknt] altndaym.
Osmanl sfat ile icray vazife edeceim. Bir memurun kendini vicda
nen mesul tutarak icray- ef al etmesinin lzumu gibi, bir vezir de hem
vidan hem milleti nezdinde kendini mesl bilmelidir. mit ve iftihar
ederim ki, vicdanmn bendenizi mesul tatabilecei bir harette bulun
madm. Fakat milletin bendenizi mesul tutmalarna almalarn iste
rim. Hem bu hale faholunurum.
Padiahm dokuz gn oluyor ki, inarzt- mtekaddimeyi isaf
etmemekte devam buyuruyorsunuz. Amelenin letine mbih olan
nizamet- mbremeyi red ediyorsunuz. Halbuki letsiz i grlmez.
Bu hal ise henz dehetli zelzeleleden mahv ve inkraz derecesini sa
vuturan bina-y devleti tamire altmz srada siz deta ykmak is
tiyorsunuz diyebilirim. Eer bu esbba mebn bendenizi sekndan az
lederseniz rica ederim, inn- idare [idare etme] mizac hnenizle ic
raat devleti hli hazrn ehemmiyet ve ilcatna tevfikan imtiza etti
rip kullanabilecek bir yed'i iktidara tevdi buyurulsun. Her halde.
18 Knunusani 1293 (l42) Kullar
Midhat
(142) Hatratta bu mektubun tarihi Rumi 18 Kanunusani 1293 gsteril
mekte olup, bunun miladi karl, 30 Ocak 1878 tarihine Taslamaktadr. Midhat
Paa 5 ubat 1877'de Sadaretten azledildiine gre, bu tarihte Avrupa'dadr.
Bu mektubun verildii Abdlhamidin hatralarndada getiine gre, hatrattaki
tarihin Rum 1293 deil 1292 senesi olmas gerekir. Yani 30 Ocak 1877 tarihine
raslar ki, bu tarih azlinden 5 gn nceye tesadf etmektedir.
(52)
Mabeyn Bakatibi Said Paa
Tarafndan
Gnderilen
Tezkerenin Suretidir
Payitaht ahalisinin Ziya Paa 'yi intihap edeceklerine ve burada
kalmas iin bir ka bin imzay havi arzuhal vereceklerine dair bu gn
stikbl Gazetesinde bir bend manzuru li buyurulnutur. Bunun ze
rine yle irade buyurulmutur ki, Ziya Paann mebusiyeii kabul
olunamaz, zira kendisi bilhassa metbuu meru'a aleyhinde bulunmak
gibi bir seyyie ile lekedar olup buras fiili delilleriyle de sabittir. Ve
Kanun-u Ess lekedar olanlar mebuslua kabule miisde edemez.
uras taaccp ve dikkate ayandr ki, bu zln ahali arasnda bir h
ret ve tevecch hasl etmek midiyle gerek matbuatla ve gerek sair va
stalar ile her nevi teebbslerden hali olmad malum olup, bu haller
zerine kendisine ibraz tevecchde asla bir mecburiyet dahi yok iken
yalnzca sadrazammzn iltimaslarn re d etmemek icab elliinden,
vezirlik ve Suriye gibi niihin ve miona bir vilayete memuriyetine
msaade olundu. imdi bunun dahi kadrini bilemiyor. Ve vezirlik kuv
vetini Dersaadette istimal etmek kaydnda bulunmakla beraber arzuyu
vicdan vc ihtiyarmz zerine baz hamiyyelperverlerin mesaisiyle v
cuda gelmi olan Kanun-u Essnin miiessisliine kendini atfedip bu
konuyu dahi istikbalde ilan ellii gibi durmadan bu neriyatta bulunu
yor. Ve bazan da hsn niyetimiz iza'a olunmak iin Kanun-u Esasi
nin meriycli bizim r/.am/.ea olmadna dair rivayet deveran ediyor.
Binaberin Ziya Paa'nn u harekt hakknda ne muamele lazmsa
kendilerine havale ederim. stikbal Gazetesinin hibir lzum ve za
manca esbab mukayese olmad halde Fazl Paann mhut mektu
bunu nereylemesine ve bu gazete mebbeden ilga olunmu iken bu
kere yine intiar makrunu msamaha olmasna [yayn izni verilmesi
ne] itiraz buyuruldu. Ve gazetelerin meydanda olan mnasebetsizlikle
ri zerine bir are-i acil taharrisi her tarafta hayrl olaca ferman bu-
yurulmutur. Emr-ti fermn hazreti veliyylemrindir.
24 Zilhicce 1293
[10 Ocak 1877]
Bende
Said
MDHAT PAA'NN HATIRALARI 407
(53)
Mabeyn Bakatibi Sait Paa Tarafndan
Sadrazam Midhat Paaya Gnderilen
Te/kere Surfetidir.
Vakit Gazetesi mdr hakknda ne muamele ittihaz olunduu
sual buyurulmu olduundan dn akam erefvrid olan tezkere-i sa-
miye-i vekletpenhlcri takdim olundu. amil olduu miitalaat esasen
kabul buyurulmakla beraber, nk gazetenin malum bendi f nefsl-
emri muzr ve mnevviyat- fasideye nebni olmasa bile, madem ki bu
gazete "Padiah hal' ine bir eyhlislmn bir fetvas kfidir szn
bilnucip nakil ve neretmitir. Bu madde ezhn sdediln bir takm
temaylal fesadkrneye sevk etmek ve fetvay eriyenin mbteni
olaca esbab ve rtu ley menzilesinde addedip mercii ifnann
irdei ncerridesiyle ner eyin imkn- icrasn mmeye talim eyle
mek demek olup, byle eylere msamaha olunduka evrak havadisin
nail olduklar msade-i serbesyi trl fenalklara istimal edecekleri
ve msmirin layihasn har lisanda olan jurnallerin de neretmesi
melhuz ise de. onlarn neriyat Trke matbuat gibi tesir edemeyecei
cihetle emsaline bisi intibah olmak zere Vakit Gazetesi mdr hak
knda sebk eden irade-i seiyyenin tesri' i infaz tek id ve elde olan
Matbuat Kanununun dahi buna miisaid olduu irade buyurulmuum
Bir de stikbl Gazetesi sal gn kan nshasnda Kanun-u Ess ha-
kan- sabk zamannda kabul olunmu iken teahuru neri bir takm ah
vali faciann izdiyadna sebep olduu zemininde uzun bir bend neret
mi okluundan yukarda hikye olunan miitalaat- liyenin isabeti ve
evrak havadisin tide md'en [bilerek] veya eehlen btn biitiin bir
tarik-i gayri marziye slkden'men'ileri nuksad- lisine mbteni ol-
duunu teyid etmek zere zikrolunan nshann canibi lii hidivlerine
irsali ferman buyurulduundan takdim klnd. Emr ferman hazreti
veliyylemrindir.
408______________________________MDHAT PAANIN HATIRALARI
18 Zilhicce 1293
[4 Ocak 1877]
Bende
Said
409
HOt KS
MtPHAT PSANtNHATIRALARI 411
H O l K f
A
Abbas Mirza (ehzade): 144
Abdi Paa (Serdar): 106, 187, 197,
199,222,255,267
Abdullah el-Faysal: 128, 129, 136,
137
Abdullah el-Sabah: 125, 126, 132
Abdullah Paa: 36
Abdutrahman Paa: 59
Abdlaziz (Sultan): 61, 62, 69, 83,
85,117,118, 143, 151, 153, 157,
158, 160; 161, 162, 164, 169,
170, 171, 173, 176, 178, 181,
182, 184, 185, 186, 187, 188,
191, 192, 193, 194, 196, 197,
199, 210, 249, 251, 252, 255,
256, 257, 262, 264, 265, 268,
270, 271, 274, 275, 276, 279,
280, 285, 335, 354
Abdlhamid II: 36, 61, 193, 194,
205, 206, 207, 218, 242, 255,
268, 276, 304,310, 354
Abdlkerim (eyh): 99, 101, 133,
134,135
Abdlmecid (Sultan): 27, 30, 172,
191,194, 205
Abdiilvehhab:-140
Acbadem: 160
Acir (skele): 137
Aclun (rdnde kasaba): 166,381
Adalar (Ege): 236
Adana: 150,236
Aden: 109, 127, 137, 152
Adliye* 27, 340
Adriyatik: 336
Afek: 94,95,97,99, 100
Agop Efendi (Kekolu, Sarraf):
159, 160
Ahmet Aa (Midhat Paann Hade
mesi): 196, 198
Ahmet Efendi (irvanizade): 237
Ahmet Eyyiip Paa: 199, 240, 245,
246
Ahmet Hamdi Paa (Dahiliye Naz
r): 219
Ahmet Midhat Efendi (gazeteci):
220, 238, 248, 280, 296
Ahmet Muhtar Paa (Gazi). 23, 69,
199
Ahmet Paa (Kayserili): 187, 188,
195, 196, 198
Ahmet Paa (Liva): 96,97,99
Ahsa: 127, 128, 131, 136, 137. 138,
140, 144, 145
Akar (kaza): 359
Akdeniz: 110, 165.207, 234
Akif Paa (Selnik valisi): 19,86
Akka: 30, 233, 236
Alaehir: 168, 169
Aleksandr Karayorgi: 76
Ali Fuat Bey (Mabeyn Bakatibi):
241
Ali Fuat Trkgeldi: 212, 395
Ali Haydar Midhat: 247
li Paa (Sadrazam): 22, 23, 24, 26,
28, 44, 45, 63, .6 6 , 69, 25, 79,
80, 82, 89, 118, 130, 131, 143,
144, 147, 150, 153, 161, 170,
172, 195, 269, 272, 332, 355
Al man, Almanya: 208, 224, 294,
340, 347, 348, 359
Alus (Gemi): 110, 111
Amre: 90, 93, 106
Amedi: 22
Amerika: 114, 182, 232
Anadolu: 24, 360
Andrai(Andrassy): 201, 202, 224,
291
Ane: 111
Anze (Araplar): 104
Arap - Araplar: 95, 98, 100, 129,
135, 138, 139, 165, 166, 267
Arabistan: 30, 125, 127, 128, 133,
140
Arazi-i Hara iye: 102
Arif Bey (Bahriye Kumandan): 141
Arnavut: 36, 37, 78
Arnavutluk: 348
Asir: 144
Asur: 109, 110, 130, 142
Asya: 295, 338
Atina: 237
Avrupa, Avrupal: 24, 28, 33, 38, 44,
48, 55, 58, 69, 110, 114, 116,
142, 146, 169, 170, 179, 189,
191, 201, 208, 214, 215, 217,
223, 226, 233, 236, 237, 238,
239, 240, 246, 251, 261, 266,
271, 278, 289, 290, 292, 295,
326, 329, 332, 333, 338, 341,
344, 345, 346, 347, 352, 353,
358, 360, 365
Avrupa Demiryollar: 166
Avustralya: 109
Avusturya: 50, 57, 73, 74, 75, 76,
111, 165, 208, 224, 291, 295,
344, 3 4 7 , 348
Ayastefanos: 61, 225, 334, 335,
Aydn Valilii: 247, 401
Aziz Paa (Filibe Mutasarrf): 181
B
Bb- l: 23, 24, 28, 30, 37, 58, 61,
62, 63, 6 6 , 69, 70, 75, 78, 8 6 ,
9 3 , 9 4 , 105, 122, 129, 130, 135,
143, 148, 149, 162, 163, 181,
182, 184, 200, 208, 2 1 1 , 2 1 5 ,
220, 221, 222, 236, 241, 244,
246, 313, 314, 316, 334, 340,
341, 342, 346, 371, 390,
Bb- Fetva: 184, 202
Bb- Serasker: 190,201
Bb- Torna (am): 235
Babil: 109, 110, 140, 152
Badat: 89, 90, 91, 92, 93, 96, 99,
101, 104, 106, 108, 109, 110,
112, 114, 115, 116, 117, 118,
120, 123, 124, 125, 129, 130,
131, 133, 134, 135, 140, 143,
145, 146, 147, 148, 149, 150,
151, 152, 153, 158, 165, 168,
197, 234, 363
Badat Demiryollar: 165, 168, 234
Badat Valilii: 128, 144, 148, 152,
174, 220, 231
Baha Bey (Vi l yet Mektupusu):
239
Bahreyn: 125, 127, 129, 137, 138,'
140, 141
Balkhane Mukataas: 25
Balkanlar: 22, 23, 33, 44, 48, 55, 64,
85, 213, 262, 277, 325, 333, 334
Basra: 90, 109, 112, 117, 122, 123,
124, 125, 126, 130, 131, 132,
141, 142, 143
Basra Krfezi: 92, 108, 109, 110,
III, 127, 140
Basra Tersanesi: 148
Basrelharri (ky): 242, 243, 367,
368
Bedev (Daara eyhi): 100
Belika: 28
Bele: 48
Belgrat: 73, 77, 208
Belgradek (Bclogradek): 27, 340
Beder- Buir: 109
Ben Hkim: 96
BenLm: 101,
Berkofa: 340
Berlin: 38, 347
Berlin Kongresi: 225
Berril-am: 232
Beyazt: 188
Beykoz: 81
Beylerbeyi Saray: 190
Beyolu: 186, 218
Beyrut: 232, 233, 234, 244, 246,
247, 369, 386
Bezirgan Zrf: (Bkz.Zarf): 276
Birova: 67
Bodan: 71
Bohemya: 348
Bombay: 142, 148
Bosna: 38, 150, 165, 175, 176, 202,
208, 224, 270, 288, 289, 292,
295, 340, 347
Bonak: 164
Brindizi: 217, 221, 371
Brksel: 69
Budapete: 69
Bulgar, Bulgurlar: 26. 27, 29, 30, 31,
32, 33, 44, 60, 63, 64, 65, 6 6 ,
67, 6 8 , 72, 73, 75, 77, 85, 150,
151, 181, 182, 184, 211, 215,
270, 278, 289, 290, 315, 333,
334, 337, 340, 345, 347
Bulgaristan: 29. 71, 152, 177, 178,
182, 199, 201, 208, 209, 211
213, 216. 221, 224, . 226, 264,
276, 279, 290, 292, 337. 338,
347,
414
Bursa: 24, 185, 363
Bursa Depremi: 23
Bursa Korveti: 142
Bursa Valilii: 177, 180, 187
Buzo Haan Aa (Tabur aas): 369
Buzuriye ars (am): 235
Bkre: 70, 73, 76
C
Cebe (Ada): 11 1
Cebel: 244
Cebel-Drz (Druz): 232, 242, 243,
244, 359, 380, 388
Cebel-Lbnan: 232, 240, 241, 244,
246, 359, 388
Cebel-Nusayr: 232, 359
Celletlin Arif: 83
Cemil Paa (Paris Sefiri): 159, 369
Cemil Paa (Ferik): 243, 386, 388
Cengiz Bekta: 83
Cengiz Han: 134
Cermanya Vapuru: 73
Cevat Eren: 21, 38
Cevdet Paa (Ahmet): 79, 80, 159,
161, 210, 212, 238, 240, 241,
250, 257
Cevher Aa (Kzlaraas): 186, 274
Cezayirliolu Mgrd: 21
Ceziret-iil Arap: 267
Chesney (Kaptan, Albay): 111
Cibur: 96
Cidde: 166, 168
Comte Chaudorti: 320
Constitiisyon (Anayasa) 189, 191
Cuma: 23, 51
ar (Rus mp.): 223

een: 96, 99
ekl (Kabile reisi): 152
erke: 46, 53, 54, 57, 72, 197, 209,
211, 240, 292, 334, 337
erke Haan: 195, 196, 197, 198,
199
ernayef (General): 200
rpan 181, 289
iftlikt- Hmyn: 192
obren (oban): 33
D
Daara (Degara) 94, 95, 96, 97, 98,
100, 105, 107
Dagaa Hadisesi: 99, 113, 133, 147
Daara Nehri: 99, 112
Dalmaya: 291
Dareyn: 137
Davasr (Airet) 125
Deliorman: 340
Denat (Alek eyhi): 100
Denizli: 247
MDHAT PAA NIN HATIRALARI 415
Derby (Lord, ng.Har.Naz.): 214,
292,309, 322
De iye: 128
Devlet-i Osmaniye (Devlet-i lye):
28, 117,136, 166, 170, 172, 179,
206, 208, 211, 212, 213, 214,
221, 223, 226, 248. 292, 294,
296, 305, 307, 318, 320, 323,
326, 327, 329, 334, 340, 344,
345. 348, 361, 368, 3 7 1, 376
Deyr-el Kamer: 246
Dican Manastn: 38
Dicle: 92, 104, 114, 108, 109, 133,
134, 135
Dilim: 90, 93
Di sraeli (Benjamin, ng.Bakan):
214, 226, 318
Diva- Hap: 196
Divan- Hmyn: 22
Di vaniye: 94. 95, 96, 97, 98, 100,
101
Diyale (Gemi) 110
Diyarbakr: 78. 133, 134, 237
Dobie: 33, 340
Dobreval: 51
Dobmca: 57
Dolabahe Saray: 190. 217
Dk de Caderlandi: 226
Diirziler: 21, 231. 232. 242, 243.
244, 359, 367, 368. 369. 381,
382. 383, 384, 385. 386, 387,
388. 389. 390. 391. 392
Dsr-iil Amel: 59
Diiyn- Umumiye: 153
E
Eblanova (Ablanova): 64
Ebu Sultan: 96
Ebzziya Tevtik: 69, 157
Edhem Paa (Berlin Sefiri): 208,
209
Edip Efendi (Defterdar): 56
Edirne: 30, 46, 59, 85, 151, 157,
158, 164. 183, 199, 215, 223,
289, 344, 363
Eflk: 63, 71, 165
Ekrem n: 175
Eksarh (daresi): 150
El-Hufuf: 128, 131, 132, 137, 138,
140, 141
El-Cevaib Gazetesi: 260, 261, 267
El-Muberrcz: 128, 131, 132, 138,
140
Emin Bey: 149
Eni alr (kabile reisi): 152
Emin Efendi (zmirli): 26, 237
Emniyet Sand: 81. 84. 113
Endls: 221
Esa Elendi: 401
Esat Paa (Ahmet, Serasker): 175.
176. 177. 270. 289
Eref Paa ( Ferik): 134
Ereli Kmir Madenleri: 161, 162.
192
Ermeiler: 2 9 . 3 3 1 , 3 3 8 . 3 4 0
46
F
Fahrettin Efendi: 27
Fahri Bey (Mabeynci): 249, 250
Falih Rfk Atay: 256
Fatih Medresesi: 184
Falih Sultan Mehmet: 330
Felemenk: 125, 142
Feriyye Saray (Dairesi): 191, 193,
249
Fcrhan Paa: 135
Fevzi akmak: 83
Feyzi Paa (Hseyin) 92, 117, 245,
246, 247
Frat:_92, 96, 97, 98, 100, 104, 108,
110, 111, 112, 113, 124, 130,
133, 134. 145, 146, 149. 152
Filibe: 33, 6 8 , 181, 183. 228, 289.
290, 344, 345, 346
Filyovi (Ada): 111
Fvansa-Fransz: 28. 117, 170. 174,
208, 2 1 3 . 2 1 4 2 2 3 . 2 2 4 , 2 3 2 .
233, 2.39. 240. 241. 242. 244.
278. 320. 344, 348, 359. 360.
382
Fuat Paa (Keecizde): 44. 45. 46.
79, 80. 82. 147, 332. 355
G
Gabrova: 52. 64, 339. 340
Galata: 82. 186
Galip Paa (Maliye Nazn): 316
Gelibolu: 386
Girit: 79, 195 227, 245, 246, 272,
344, 357, 358
Gorakof (Rus Prensi): 333, 335
Gksu Mesiresi: 197
Gurko (Rus General): 223
Gusine: 36
H
Habur nehri: 104
Hadramut: 129
Hafz avu: 75
Halep: 21, 26. 30, 46, 80, 81, 99.
110, 133, 150, 173. 234, 236.
237, 363
Halil (Ceyyur eyhi): 98
Halil Efendi (Kara. eyhlislm):
343
Halil Mentee: 216
Halil Bey: 26
Hamavend (Hamavand): 120. 152
Haindi Paa (Liva, /.vir Valisi):
138, 246. 247. 248
Hanya: 227
Harras (tahminci): 12 1
Hz. Haan: 119
Haan Aa (Bkz. Bzo Hasa): 369
Hasa Aa (Mabeyn Yaveri. Binba
): 251
Haan Efendi (eyhli slm): 185,
237
Haan Paa (Hidiv smail Paann
olu): 371
Haan Paa (7-8, Beikta Muhaf
z): 121, 188, 256
Hasky: 289
Havran: 242, 368. 369, 380, 381,
382, 383, 384, 385, 387, 388,
389, 392
Haydar Efendi: 149
Haydar Molla (Haan Efendizde):
237
Hayrullah Efendi (eyhl i sl m):
185, 188, 190, 195, 237, 255,
258
Hazail: 96
Hazine-i Hassa: 161
Hz. mer (Bkz. mer): 103. 104,
122
Henry Eliot (ngiltere Sefiri): 191,
291, 304. 318
Hersek: 150, 175. 177, 178, 183.
199. 202. 208, 224, 270. 288,
289. 290. 292. 294. 295. 347
llezargad: 53
Hristiyan: 3 1, 34. 49. 5 i . 64. 6.5, 77.
181. 186. 2 1 1, 216. 232, 328.
329. 330. 332. 333. 334. 338.
339. 340. 345, 346. 348
Hrva-llrvaiislan: 186. 291
Hicaz: 125, 127. 166, 168. 237. 255
Hidayet Paa (6 . Ordu Miiiri): 201
Mille: 90. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 101.
134, 146
Hilmi Elendi (Bakatip): 171
Hindistan: 110, 119, 125, 128, 142,
165, 166, 182
Hindiye: 98, 99, 101, 106, 107, 112,
146, 152
Hindiydiler: 99, 107, 152
Hit (kasaba): 1i I
Hiyve (Hive ): 345
Holo Paa: 389
Hristaki Efendi (sarraf) 160, 185,
353
Humus: 234
Huril Paa (Edirne valisi): 181, 289
Hdai entrk: 29. 30, 46, 75
Hsamettin Efendi (Hoca. Mesnev-
han): 2 0
Hz. Hseyin: 119
Hseyin Paa (Aa): 19
Hseyin Avi Paa (Serasker): 92,
149, 151, 158, 175, 176, 177.
180, 185. 187, 188, 189, 190.
192, 195, 196. 197, 198, 199,
200, 273. 274. 275, 277
Hsn Paa: 149
Hiiver Abdullah: 112
I
Irak: 90. 101. 102. 104. 105, 106.
112, 118. 124. 130. 133. 143,
'147, 166
Iskr nehri: 48
Islahhane: 35, 52, 53. 81, 113. 233.
248
418
Islavlar (Slav): 63, 85, 289, 224,
336, 347
lstralca: 39
Iklar: 53
Ivraca (Vraca): 65, 165
Izladi: 165, 340
bni Reid: 133, 134

bnlemin Mahmut K.nal: 150
brahim Edhem: 83
brahim Ethern Paa: 219
brahim Paa: 27
brahim Paa (Msrl): 140
brail: 73
bret Gazetesi: 157
dare-i Nehriyye: 142
gnatiyef (Rus Sefiri): 61, 62, 75,
78, 150. 175, 176. 177. 178,
179. 183, 185, 201, 208, 213,
214. 221, 264, 265, 266. 271,
274, 315
htiman: 340
ltisap Aas: 90
ltisap ve Bor Rusumu: 90, 137
kbl-iid Devle: 144
lber Ortayl: 80
ltizam: 24
ngil iz: 125. 129. 130, 137. 141.
165. 216, 223. 225. 226, 232,
315, 3 2 6 , 3 4 7 , 3 6 0 , 3 8 0
ngiltere: 109, 115, 160, 170, 191,
208, 213, 214, 221, 224, 244,
278, 292, 334, 335
pek: 36, 37, 38, 39
ran-ranl: 93, 94, 118, 119, 120,
121, 142
ran ah: 93, 145
skenderiye: 131
skenderiye Korveti: 141, 142
skenderun: 165
slm (Msl man) 31, 34, 49, 51,
60, 64, 65, 6 6 , 72, 77, 174, 181,
186, 211, 215, 216, 232, 325,
326, 330, 332, 339, 340, 344,
345, 346, 359
slimye: 23, 48, 65, 6 8 , 181
smail Berkok: 54
.H. Uzunarl: 160, 193, 247
.H. Danimend: 44, 69, 176, 178,
256
smail Paa (Msr Hidivi): 169, 170,
171. 236, 237, 371
smail Paa (kodra Valisi): 149
smail Paa (Kurt): 134
smet nn: 83
spanya: 221. 331
stanbul (Dersaadel): 19. 2 0 . 27. 28.
30, 33. 44. 46, 56. 58, 78. 84,
109. 113, 126, 127, 135, 147,
148, 150. 151, 159. 166, 168.
171. 173, 174, 177, 180. 186.
189. 201. 208, 2 1 1, 214, 217,
219. 222. 225. 236, 237, 238.
239. 240, 246, 248, 249, 251,
419
260, 261, 262, 266, 277, 279,
280, 316, 330, 352, 353
stanbul Balkhanesi: 24
stenk: 39
stikbal Gazetesi: 405
stevko (Srp): 75
kodra: 2 0 0
talya: 208, 237, 294, 348
zebol: 340
zmir 59, 142, 153, 168, 169, 210,
216, 236, 247, 248, 249, 250,
251, 261
zzettin Vapuru: 217, 221, 247
K
Kaarlar: 144
Kahlan (Airet): 125
Kalas: 73
Kalkadelen: 36
Kamber Ali: 92
Kamil Bey (Terifat Nazr): 356
Kamil Paa: 24, 26, 36
Kni Paa: 161
Kanun-u Ess (Anayasa): 189, 191,
192, 202. 206. 207. 208. 210.
212, 213, 214, 215. 216. 217.
218, 220. 221. 237, 257. 263,
265, 266, 275, 276, 280. 292.
293, 294. 307. 309. 310. 318,
322, 323, 341, 342, 346
Kapalar: 186
Kapi l yon (Sultan Muradn zel
Doktoru): 195
Kapinova: 64
Karada: 36, 164, 175, 177, 178,
186, 199, 200, 215, 216, 217,
221, 222, 276, 278, 288, 289,
295, 304
Karadeniz: 294, 336
Karasu: 51
Kaiova: 340
Ksm Molla (Kazasker): 237
Kastamonu: 20
Katar: 128, 138
Katif (kalesi): 128, 131, 132, 137,
1 4 1
Katife: 234
Kaya Bilgegil: 354
Kazak: 331, 340, 345
Kazgan: 65
Kfzm Paa (Ferik, air): 220
Kzimiye: 115, 234
Kazleme: 81
Kenan iye: 113, 146
Kerbela: 90. 93, 117. 119, 134. 152.
153
Kese (Kse): 21. 58. 148
Kethda: 34
Kbrs: 30
Kpt: 65, 6 6 , 72
Kran Sikkesi: 118
Kmm-Knm Harbi: 22, 26. 28. I7N.
181, 213, 264. 269. 271. 344.
345
420
Kzanlk: 181, 289
Kyye: 33
Kzldeniz: 109
Kiga Arnavutlar: 37
Kilik Liman: 202
Kirmanah: 120
Kiinev (Kinev): 63, 73
Kokoroz: 49, 139
Kolain Meselesi: 164
Komisyon Han: 82
Konya: 20, 236, 237
Kosova: 36, 164
Kpr Palangas: 77
Kstendik 339, 340
Kuds- erif: 166, 241. 359
Kumanova: 33
Kuneytra (rdn): 381
Kuran- Kerim (Mushaf- erf):
19, 34, 97, 119, 192
Kurna: 104, 1 12
Kuveyt: 125. 128. 132. 141
Krt-Kvdisi an: 90, 96, 99, 120.
134. 145
Ktahya: 237,
Kt'iil freng: 143
L
Laca: 243. 388. 244
Layard (ngiltere Elisi): 242. 246.
374. 397
Lehistan: 224, 225, 264, 271, 294
Leskofa: 339, 340
Lofa: 19, 20, 340
Londra: 28, 148, 221, 223, 224, 342,
353, 402
Lum (Luma, Lom): 27, 33, 36, 340
Lbnan: 131, 141, 142, 232
M
Maadin Nizamnamesi: 80
Mabeyn-i Hmyn: 27, 30, 158,
164, 170, 171, 178, 181, 182,
184, 224, 247, 251
Macaristan: 76, 166, 224, 225, 294,
347
Mahmut Aa (Beraz, Cebel Durz
Kaymakam): 369
Mahmut Bey (uray- Devl et Aza
s): 250
Mahmut Cellettin Paa (Damat):
195, 201, 210, 237, 249, 250,
252. 257, 258, 260, 261, 262.
267
Mahmul Nedim Paa (Sadrazam):
6 1 . 7 1 . 82, 147, 149, 150. 151,
152. 153. 157, 158. 159, 160.
161, 162, 163, 164, 166, 169,
171. 172. 175, 176, 177, 178,
180. 182. 183. 184. 185. 186,
187, 189, 190. 198, 209, 215.
238. 239. 250. 257, 265, 269.
270 271, 272, 273, 274, 278,
280. 289. 291, 323, 373
421
Makedonya: 36
Malisrler (Arnavut Kylleri): 38
Malisya: 37
Manastr: 33
Mani sa (Saruhan): 168, 237, 247,
248
Mansur Paa: 100, 132
Mara: 150, 159
Mardin: 134
Marmaris: 247
Martini Tlenkleri: 276
Mrunler: 382, 387
Maskat: 109, 127, 129, 130, 137
Mason: 195
Main (Rus. Konsolosu): 289
Meclis-i l: 185
Mecl i s-i Mebsan: 62, 212, 216,
221, 237, 292, 297, 298, 300,
301, 303
Meclis-i Umm: 210, 211, 212
Meclis-i vai: 21, 22, 24, 25, 27, 28,
79. 80
Mecua-i Dstr: 59
Medine: 103. 237
Mehmet Ali Paa (Ferik): 200
Mehmet Ata (eyh): 83
Mehmet avu: 67, 6 8
Mehmet Efendi (Miift): 45
Mehmet Efendi (eyh): 20
Mehmet Efendi (Toyranl): 20
Mehmet Emin Paa (Kbnsl ): 21,
22. 24. 25, 29, 30, 31, 32, 163,
243, 355
Mehmet Eref Efendi (Hafz): 19
Mehmet Paa (Kanun Devri): 140
Mehmet Reat (Sultan): 205
Mehmet Seyithanolu: 80
Mekke: 166
Mekteb-i rfaniye: 20
Mekteb-i Sultan: 61
Menafi Sandklar: 47, 49, 50, 59
Menikof (Prens): 22
Mendli: 114
Mentee (Mula): 247
Meskene: 111, 149
Messenger Gazetesi: 40i
Meihat: 184, 185
Mevlanakap: 174
Mevrdi Nusret Vapuru: 386
Meyr( Msy, Sarraf): 402
Mezopotamya: 104, 133
Mgrd (Cezayirliolu): 21
Msr: 24, 62. 128, 139, 143, 147,
162, 169, 170, 171, 232, 236.
237. 239, 243, 273, 275, 348,
356. 3 7 1, 380
Midhat Efendi!Midhat Paa): 19, 20.
21, 22, 23, 24. 25, 26, 27, 28,
29. 30
Midhat Paa: 19, 25, 30. 31, 31, 36,
37. 38. 39, 44. 45, 47. 48, 49,
50, 52, 60. 61. 62, 63, 64, 67,
6 8 . 69, 70. 73. 74, 75, 76, 77.
78, 79. 80. 81. 82, 83. 84, 85,
8 6 , 89, 90, 92. 93, 95. 96, 97,
98, 99, 100, 101, 105. 106. 107,
422
108, 109, 110, 111, 112, 113,
115, 116, 117, 118, 119, 20,
121, 125, 127, 128, 129, 130,
131, 132, 133, 134, 136, 137,
139, 140, 141, 142, 143, 144,
145, 146, 147, 148, 149, 150,
151, 152, 153, 157, 158, 159,
163, 164, 165, 166, 167, 168,
169, 170, 171, 172, 173, 174,
175, 177, 179, 180, 184, 185,
186, 187, 188, 190, 191, 193,
195, 196, 200, 201, 202, 205,
206, 207, 208, 209, 210, 2 1 1,
212, 214, 215, 216, 217, 218,
219, 220, 221, 222, 223, 225,
226, 227, 231, 234, 235, 236,
237, 238, 239, 240, 241, 242,
243, 244, 245, 246, 247, 248,
249, 250, 251, 255, 260, 261,
262, 263, 264, 265, 266, 267,
273, 274, 276, 277, 278, 279,
280, 281, 288, 296, 304, 307,
308, 309, . 312, 313, 327, 342,
343, 370, 372, 373, 375. 376,
377, 384, 385, 387, 389, 396,
397, 399, 400, 401. 402
Midilli: 257
Mihail Obronovi (Mil an, Mil o,
Srp Prensi): 76, 227. 215, 309
Mic (kasaba): 234
Mirat- Hayel: 252. 258, 262
Mirza Sait Paa(Silistre Valisi): 26,
27
Misak (sarraf): 21
Misel (Srp Prensi): 77
Morava nehri: 33, 48, 339
Muammer Paa (Vidin -Valisi): 26,
27
Muhittin Efendi: 207
Mukalla: 129
Mukata: 24, 25, 102
Murat Efendi (ehzade): 157, 185,
194, 195
Murat (Sultan):, 159, 160, 188, 189,
190, , 192, 194, 202, 205,
206, 217, 249, 256, 257, 258,
264, 268, 275, 276, 277, 354
Murtaza Korlaeli: 338
Mustafa Fazl Paa: 354, 405
Musul: 90, 120, 133, 134, 135, 152
Mutayr (Airet): 125
Mkatebe: 55
Mntefik: 90, 93, 95, 96, 98, 99,
101, 112, 123, 124, 131, 135,
136, 145
Msrs Paa (Musurus): 227, 309
N
Nablus; 241.
Nadyan (Rus Konsolosu): 289
Nafiz Paa (Ferik): 132, 136, 138,
.140
Naip: 59, 136
Nakiyeddin Paa: 89
Nmk Keml: 157
Nmk Paa: 106, 108, 116, 124, 148
Napoli: 221, 225, 352, 353
Napolyon: 69
Narut: 137
Nsr Paa: 90, 95, 96, 98, 100, 112,
124, 135, 145
Nasriye: 123, 124
Nasrettin ah (ran ah): 112, 113,
117, 120
Naus Gemisi: 110
Nazif Efendi (Hkkm): 45
Nazif Paa: 39
Necef: 117, 119
Necid: 109, 110, 118, 124, 125, 127,
128, 129, 130, 131, 132, 133,
134, 135, 136, 137, 138, 140,
143, 144, 145, 146, 147
Nehri Aar: 123
Neneliler (Macarlar): 76, 347
Nevesin (ky): 175, 288
Nibolu: 63
.Nikik (kasaba) 217, 222
Ninova: 109, 110. 142, 152
Nis: 348.
Ni: 29. 30, 3 1. 32, 33. 36, 38. 39,
43. 44, 47, 48, 49, 51, 57. 63,
81, 201. 202, 207. 289, 340
Niave (Niava): 34
Nizamiye Askeri: 85, 116
Nogaylar: 46, 54
Nuri Paa (Damat): 249, 258
Nusayr: 232
Nusret Paa (Deli): 46, 53. 238. 250
O
Odyan Efendi: 214, 215, 316, 318,
321
Oraman: 93, 113
Orhaniye: 55, 56, 340
Orta Asya: 264
Osman Paa (Rauf Paazade): 29
Osman Paa (Gazi, Ferik): 200, 223,
225
Osmanpazatv. 339, 340
Osman Selahattin Dede: 174
Otluk (ky): 181
mer Aa (van, Yuvan): 77

Hz. mer (Halife): 103. 104, 122
mer Efendi (P izrenli): 36
mer Fevzi Paa (Zabti ye Nazr):
218
mer Paa (Serdar): 106
zbekler Tekkesi: 83
P
Paisle (Bamhendis): 165, 166, 168
Pamslaviznv. 213, 288. 289
Paris: 2<8, 221. 223
Paris Muahedesi: 178, 269, 280, 320
Pazarck: 33. 181
424 MDHAT PAANN HATIRALARI
Pehlivan Mustafa: 249, 250
Pelli (Kolonel, Albay): 141
Pertevniyal Valide Sultan: 164
Petesburg: 61, 221, 335
Pirot: 33. 340
Plevne: 54,77., 223, 225
Polonya: 223
Portekizliler: 127
Prizren: 36, 37, 38, 39, 43
Prusya: 117, 344
Prut: 336
R
Rabova: 340
Radomir: 340
Ragova: 37, 39
Raif Efendi (Kse Raif): 245
Raif Paa (Girit Valisi): 195
Rainiz Paa: 207
Rasim Paa: 59, 159
Rait Paa (Hariciye Nazr): 196,
198
Rauf Paa: 149, 152. 153. 256. 257
Razgrad: 340
Rebnin (Rus general): 27 1
Recep Paa: 153
Redif Paa: 187, 188. 199, 212, 222.
255. 267
Res-el TennCr: 131, 132. 141
Reat (Melnet. Sultan): 205
Reit Paa (Sadrazam): 21, 23, 24,
26, 28, l()6 y 147, 332, 355
Reit Paa (Gzlkl): 146
Rifat Efendi: 59
Rifat Paa: 21, 22
Riyad(Riyaz): 128, 137
Rodos: 256
Rum: 29, 338, 339, 340
Rum Patrikhanesi: 150, 330
Rumeli: 22, 23, 25, 48, 55, 100, 105,
122, 177, 179, 181, 182, 184,
197, 198. 209, 211, 213, 222,
264, 278, 292, 293, 326, 329,
337, 344, 345, 347
Rumeli Demiryollar: 150, 162, 165
Rusuk: 19, 29, 30, 52, 53, 54, 55,
58, 63, 64, 65, 6 8 , 69, 78, 77,
81, 85, 289, 340
Ruslar: 44, 61. 151, 153, 178, 181,
185, 200, 208, 212, 213, 222,
223, 225, 262, 264, 265, 267.
269, 277. 278. 279, 288. 289,
291, 294, 325. 326, 344. 345,
347
Rusya: 29. 60, 61. 70. 71, 147. 150.
176. 178, 182, 186, 189. 199
200, 208, 209, 212. 213. 214.
215. 216. 221. 222. 223. 224.
225. 226. 257, 260, 264, 265.
266. 267, 269. 271. 277. 278.
279, 289, 290. 291. 292. 295.
315, 328. 331. 334. 335. 344.
345. 346, 347. 348
Rsl em Paa (Cebel Mutasarrf):
240, 245, 246. 388
Rt Paa (Mtercim): 22, 171,
175, 185, 187, 188, 190, 192,
198, 200, 205, 209, 210, 237,
248, 249, 251, 255, 258, 264,
274, 278, 279, 281, 312,
Rt Paa (irvn): 149, 151, 158,
159, 164, 171, 172, 173, 175,
273 .
S
Saadettin Efendi (eyhlislm): 45,
46
Sabay (Airet): 125
Sabri Paa (zmir Valisi): 57, 59, 72,
79, 8 6
Sadk Paa (zmir Valisi): 159, 169
Sadullah Bey: 190
Saffet (Savfet) Paa: 161, 195, 199,
200, 208, 209, 231
Safna (kaza): 359
Sait Bey (Drz lideri): 244
Sait Paa (Mirza): 26
Sait Paa (Bavekil, Mabeyn Feriki):
217, 219, 249, 320, 321
Saka: 114
Sakz Adas: 250
Saklavya Kanal (Nehri): 112, 145,
146
Salih Efendi (Temyiz Reisi ): 369,
370
Salisbury (ng. Murahhas): 214,
293, 313, 320, 335
amara: 117
Samakov: 339
Samaku: 340
Sami Bekir Paa: 20
Sarnih Paa (Ferik): 92, 95, 96, 97
Sanay Mektebi: 81
Saray- Hmyn: 158, 162, 163,
164, 181, 186, 237, 238, 241,
256, 265
Sava: 348
Sayda: 20, 233, 234
Seil Akg: 50
Selanik: 33, 59, 81, 173, 174, 216,
348
Selim Bey: 370
Selvi: 51, 64, 65, 334, 340
Senil Efendi: 45
Sevim (Mntefik eyhi): 131
Seyfettin Efendi: 237
Sbyan Mektebi: 60
Srp, Srbistan: 29, 30, 31, 32, 33.
38, 43, 50, 71, 73, 75, 76 77,
175, 177. 178. 199, 200, 201,
207. 208, 209, 215, 216, 221,
224, 276, 278. 289, 290, 291,
292, 295
Silistre: 27. 44, 48, 53, 57. 226, 340
Sincb (Airet): 120
Sivas: 150, 151
Siverek: 134
Skender Rzaj: 36
Sofya: 29, 32, 33, 51, 53, 54, 6 8 ,
150, 215, 289, 340
Somuncu: 55
Strazburg: 224
Suav Vakas (Ali Suav): 256
Suphi Paa (am Valisi): 166
Su ur Efendi: 45, 60, 238, 250
Suri ye: '227, 2 3 1 , . 233, 236, 237,
239, 240, 241, 242, 243, 244,
246, 247, 248, 261, 358, 360,
363, 372, 374, 399
Suucl: 127, 128, 130, 131, 132, 136,
137, 138
Suud Arabistan: 127, 129
Suvad: 57
Sleyman I (Kanun): 140
Suleymaniye: 90, 93, 94, 152
Sleyman Paa (Byk): 131, 223,
256, 267
Sreyya Gemisi: 110
Svey Kanal: 108, 109, 142
f Mezhebi: 125
ahin Bey (kaymakam): 36
ahingiray: 271
ahvik (ky): 164
akir Bey: 92
akir Paa (mir): 54, 111
am- ef: 20, 21, 92, 153, 233,
234, 235, 236, 240, 243, 244,
245, 246, 247, 359, 360, 388,
401
attl Arap: 92, 123, 130, 143
attl Hay: 98, 104
attl Kr: 98
ebin Karahisar (Kaahisar- ark):
150, 159
efik Efendi (Hafz, Midhat Paa):
19
ehirky (Pirot): 33
ehr-iZor: 90, 134, 152
ekip Paa: 22
emmer (ammar): 99, 101, 104,
132, 133, 135, 136, 147
. Kutlu: 157
erif Efendi (Kazasker): 207
erif Efendi (Zaral): 20
eri r: 90
eyh sa (Bahreyn Emiri): 141
eyh mil: 54
pka Geidi: 223, 339
rak: 134
ia (iilik): 101, 118,
umnu: 23, 29, 340
ura-y Devlet: 79, 80, 81, 84, 89,
166, 176, 190, 219, 298, 299
, kr Bey (Bahriye Kolaas): 196,
198
T
Tabsra-i bret: 258, 281
Tahir Bey (Paa): 96, 97
Tahsin Efendi (Yaver kolaas): 97
Taif: 252, 258, 259
Takvm-i Vekyi: 38
Talebe-i lm: 184
Tanzimat: 25, 150
Tarih-i Cevdet: 59
Tark Zafer Tunaya: 207, 216
Tatar: 53, 54, 72, 334, 337, 344
Telhk (Kaymakaml): 244
Telveler (Gemi): 110
Tercman- Hakkat (Gazetesi): 245,
249, 401
Tersane: 109, 152
Tersane-i mire: 109, 131
Tersane Konferans: 208, 212, 215,
218, 262, 277, 288, 335
Trhala: 295, 348
Trnova: 26, 27, 48, 51, 52, 64, 65,
67. 6 8 . 85, 339, 340
Tiers (Msy): 309
Timok Nehri: 71, 165
Tr-i Mjgn: 205
Tolon: 69
Tophane: 200
Topkap Saray: 174, 188, 190. 191,
193
Totleben (Rus. General): 225
Totrekan: 56, 340
Trablusgarp Valilii: 153, 237, 262
Trabis-am: 165, 233, 234, 236,
359. 360
Trabzon: 75. 150. 164
Tramvay: 115
Toyan (Toyran): 65
Tulu (Tola): 54, 64, 7 1 , 3 4 0
Tuna: 33, 43, 45, 46, 47, 50, 51, 58,
59, 64, 71, 76, 150, 152, 166,
215, 222, 225, 279, 334
Tuna Gazetesi: 52, 62, 75
Tuna Vilyeti: 44, 57, 58, 59, 62, 71,
79, 81, 84, 85, 8 6 , 151, 152,
1 7 4 , 1 9 1 . 2 2 0 , 2 2 6 , 2 3 1 , 2 3 3 ,
234, 262, 264, 278. 289, 337
Tusa Balkan: 64, 65, 6 6
Tuzluk: 340
Tiirkiye-Trkler: 181, 182, 214, 325,
332, 334. 337, 348
U
Ulah: 50, 71, 340
Umman: 109. 125, 127, 129, 137
Umman- Osma: 110, 152
Ukapan Kpriisii: 81
Ur fa: 99, 133, 134
Urla: 248
Utayba (Airet): 125
mit Burnu: 142

skiip: 39
ss-i nklap: 238, 280
428
V
Vahhbiler: 119, 127, 128, 130, 131,
132, 133, 138, 139, 140
Varna: 29, 53, 340
Vasf Kiliyan: 353
Vaso Efendi (Arnavut): 36
Veliefendi Hipodrumu: 174
Vidin: 19, 20, 27, 29, 30, 44, 48, 50,
53, 55, 57, 66, 69, 71, 72, 79,
165, 166, 168, 200, 201. 340
Viyana: 28, 53, 69, 205, 224
Vraca: 340
Y
Yafa: 359
Yahudi: 331
Yahya Bey: 96, 348
Yakova: 36, 37, 38, 39
Yanbolu: 340
Yanlara: 48, 340
Yaar Yiicel: 110, 116
Yalak (ky): 181
Yenieri Oca: 114
Yenikap Mevlevihanesi: 174, 175
Yeniky: 256
Yeni Osmanl lar: 157, 175, 185,
194, 218, 256, 310, 354
Yeni Pazar: 150, 164, 200
Yemen: 166
Yldz: 184
Yldz Saray: 249, 258, 259, 280
Yuna Gazeteleri: 248
Yunanistan- Yunanl: 249, 344, 401
Yusuf zzetti n Efendi (ehzade):
197, 207
Z
Zara: 181, 223, 289
Zarifi (Msy, Bezirgan): 182, 270,
316
Zeki Ankan: 247
Zengibar: 125
Zevra Gazetesi: 110. 113
Zira: 48. 51
Zilovi: 63, 64, 66, 68. 339, 340
Ziya Paa: 450
Ziya akir: 160, 194. 195. 196
Zbdel'iil Hakfyk: 261, 280
f f f f L VOGRa F Va
1." Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Dneminde Meclis-i Vl
TTK. Basmevi Ankara 1994
2. Gazi Ahmet Muhtar Paa, Takvmiis-Sinn (Haz. Y. Dal-H.
Pehlivanl), Genelkurmay Basmevi Ankara 1993
3. Ali Haydar Midhat, Hatralarm (1872-1946) stanbul 1946
4. Dr. Vahdettin Engin, Rumeli Demiryollar, stanbul 1993
5. G. Ahmet Muhtar Paa, Sergzet-i Hayatm Cild-i Evveli (Haz.
M.Sabri Koz, N. li, N.Akbayar) stanbul 1996
6. Uluslararas Midhat Paa Semineri (UMPS) TTK. Basmevi An
kara 1986
7. Mehmed Mamduh, Mirat- unat (Haz. Hayati Develi) stanbul
1990
8. Ed Engelhardt, Tanzimat ev. Ayda Dz, stanbul 1976
9. Bekir Stk Baykal, bretnm, TTK. Ankara 1968
10. smet Bozda, Abdlhamidin Hatra Defteri, stanbul 1975
11. bniilemin M.K. nal, Son Sadrazamlar C.I, stanbul 1982
.12. A. du Velay, Trkiye Maliye Tarihi (MTK.) Damga Matbaas, s
tanbul 1978
13. smail Hami Danimed, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi C.IV
stanbul
14. Ali Fuat Tiirkgeldi, Mesail-i Mhimme-i Siyasiye C.1I (Haz. B.S.
Baykal) TTK. Ankara 1957
15. smail Hakk Uzunarl, Midhat ve Rt Paalarn Tevkiflerine
Dair Belgeler, TTK. Ankara 1987
16. smail Hakk Uzunarl, Midhat Paa ve Yldz Mahkemesi,
Ankara 1967
17. smail Hakk Uzunarl, Midhat Paa ve Taif Mahkumlar, An
kara 1950
18. Yulu Tekin Kurat, Henry Layardn stanbul Elilii A.. Bas
mevi, Ankara 1968
19. Bilal N. imir, Fransz Belgelerine Gre Midhat Paamn Sonu,
Ankara 1970
20. M. Kaya Bilgegil, Edebiyat Aratrmalar I, Yeni Osmanllar, An-
4 kara 1976
21. Abdurrahman eref, Tarih Konumalar, (Haz. E. Erefolu) s
tanbul 19?8
22. Ahmet Rasim, ki Hatrat U ahsiyet, (Haz. . Olgun) stanbul

1976
23. Dr. Hdai entrk, Bulgar Meselesi, TTK. Ankara 1992
24. Ebzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, (Haz. Ziyad Ebzziya)
C.l, stanbul 1973
25. Ebzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, (Haz. . Kutlu) stanbul
. 1973
26. Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, stanbul 1996
27. Kamil Paamn Anlar (Haz. G. aah) stanbul 1991
28. Sait Paann Anlar (Haz. . Kutlu) stanbul 1977
29. Ziya akir, Sultan Hamit, Hayat Hususiyetleri, stanbul 1943
30. Ziya akir, raan Saraynda 28 sene, V. Muradn Hayat, s
tanbul 1943
31. Ziya akir, Yarm Asr Evvel Bizi dare Edenler C.I-II, stanbul
1943
32. Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi (ev. S. Tanilli)
C.II, stanbul 1995
33. Abdlkadir Altunsu, Osmanl eyhlislamlar, Ankara 1972
34. Hakk Dursun Yldz, 150. Ylnda Tanzimat, Ankara 1992
35. Mahir Aydn, arki Rumeli Vilayeti, TTK. Ankara 1992
36. Halil nalk, Osmanl mparatorluu, stanbul 1996
37. .Hakk Uzunarl, Mekke-i Mkerreme Emirleri, TTK. Ankara
1972
431
38. . Hakk Yeniay, Osmanl Borlar Tarihi, stanbul 1964
39. Ekrem In, stanbulda Gndelik Hayat, stanbul, 1995
40. Nazm Paanm Anlar, stanbul 1992
41. Mehmet Tevfik Biren, II. Abdlhamid ve Merutiyet Devri C.I
Hatralar (Haz. Rizan Hrmen) stanbul, 1993
42. A.F. Trkgeldi, Grp ittiklerim, TTK. Ankara 1972
43. William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset, ev: Ahmet Fethi, s
tanbul 1994
44. R.G. Okandan, Amme Hukukumuzun Ana hatlar stanbul 1977
45. R.E. Kou, Osmanl Padiahlar, Ana Yaynevi, stanbul 1981
46. Donald C. Blaisdell, Osmanl mparatorluu Avrupa Mali Deneti
mi, ev: Ali hsan Dalg, stanbul 1979
47. B.S. Baykal, Midhat Paa Siyasi ve dari ahsiyeti, Ankara 1964
48. B.S. Baykal, Midhat Paa Hakknda Yaynlar ve Grler, Tarih
Aratrmalar Dergisi, 1966 C .IV s.6-7 DTCF. Ankara
49. Midhat Sertolu, Midhat Paann lm, Hayat Tarih Mecmu
as, 1966 s. 12
50. Mehmed Rd, Midhat Paann Vasiyetnamesi ve ehadeti,
Matbaa-i Kader, Dersaadet 1325
51. Midhat Paa, Trkiyenin Mazisi ve stikbali, (ev: A.R.) Artin
Asaduryan Matbaas, Dersaadet 1326
52. Ahmed Midhat Efendi, ss-i nklb, Bb- l Takvim-i Vekayi
Matbaas, Dersaadet 1295
53. Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, TTK.
Ankara 1994
54. Reat Kaynar Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, TTK. Ankara
1991
MDHAT PAA
ALBM
,<7^ 'V v , v
v~^<XA J >^
* /vU-j *
*bix4 o-U^J)U" ^lc _'J ij y~ lC~I
V f ' i 1
Hatratn orjinali Tabsra-i bretin kapa
Hatratn ithaf edildii Sultan III. Selim
LA PRESSE ILLUSTRf E
ONZIEME A.NKEB. - N* 8* 9
1.A l 'RK^ Iv l.LL'CTB KE
P i m l ) yU M l .l U OIMANGHE e OCTOBHE *878,
10 centimes
aOMMAJftEDESHAVUKK*
r oMMu kili Jjum . l i r t
XtOSlT!CHPUmatlL* >,, f ,W. rf
h o m m e s r> o J O U l l
k M i..\.rhUt i, M. Xm, Ptct;,, JcBirft Auttu., /t V>!*xr, pa#<t
Gnn Bykleri: 1878 ylnda La Presse llustree Mecmuas Kapa
Midhat Paa, Bismark, Gambetta, De Freycinet
Sadrazam Midhat Paa
(1822 - 1884)
Ni eyaleti valisi devletl Ahmet Midhat Paa hazretleri
tebdilen ihsan buyurulmu olan birinci rtbe
Mecidiye nian- hmayununun berat- lisi
[Kalem-i Nian- Hmayun]
u i/ 4j j *c.
* ' * /
*C* ~j j v Li A^1j*"-'"
Zat- hazret-i sedaretpenahi fehametl devleti
Midhat Paa hazretlerine ihsan buyrulan
Mecid nian- ziannn
berat- lisi
[Kalem-i Nian- Hmayun]
4, **4Jt
i^*J j*^ #jHL*l ,j >'
ijw *r/' o -s>-:y jjpjj
j U i J J * t . J ; j j g j U j j , * j + t
w Ijl J lLAS JE (jVjl ajity *
*;-<** j 4.{ î. *iL>Iijt-'
J fcJLjtj x_ji 'jjj 0"5l 4jhm-j
*r jJ -I* J .*- J j i y J lf1jr*
*Vj- 1Jtvjrt{
^ jU '
j./fcSSf-jlt* J bJ tb jj-j w^>
J O w**J j
Jjy+*
A^hô j J 4 , j L ~^- o ^ ô 4 l JT*
4j >\
***-'*&'* *%jJ f-jft i *'*
TUNA
Tuna vilyeti dahilinde kin memleketlerde umur-u ziraat ve zanaata muavenet
iin birer Memleket Sand ittihaz tasavvur ve tertip olunup bunlarn serma
yesi mahsult-] iriyoderv mstefit otan mahaller ahalisinin ittifak yla cemodi-
le hububat ekininden vcude gelmi ve imdilik Rusuk ve Eskicuma ve Ni
ve ehirky ve Leskofa vesalr kazalarda vazedilen Maafii Umumiye Sandk
lar ehriye yzde bir faiz ile ve yarait-i mevzuasiyle ashab ziraat ve sanatten
istiyenlere ake ikraz etmekte bulunmu olduundan eere bu Sandklarn
vcudu ehriye yzde ve be ve daha ziyade faiz ile halk soymakta olan
murabahac takmnn ve erbab- ihtikrn menafiine dokunmu ise de halka
ve hususiyle felhat ve ziraate fevait ve nuhasscnat trif ve izahtan brn ol
makla inaallah- teal saye-1 mukadder tevabe-i hazret-i ahanede baz noksan*
lar dahi ikml olunarak usl ve kavaid-i mukarreresylo beraber her birinin
miktar sermayesi vesair ahval-i mtereffas srasyla beyan olunacaktr
Tuna vilayet gazetesinin bir sayfas
ou**-* j*. ,K >4*J
jjljt * y*
( * .l, 'ifj u)
>>*ji'î j,<y *.mj j^ mm
* U ^j A b- V * -!?'*?**f
jti'J l , AU* **t y
><jeA-**t jW) 41
lMj * .>^4#* *-.je-*-*
*1 *|j
^ j* jki jl J lp
i } 0 ff* jr* **J HX *A*
41^j S:t j y j i y 4ij[
^(TJ J luj I JPcJUjl yljj
(Mithat Pa?a Tuna valisiyken, bugnk E mniyet Sandnn t
melini tekil eden ilk Sandk rneini Rusuk'ta kurmutu)
Tuna Gazetesi, Say 218
Fukara ve amele ve hademe taifinin art rd klar paralan idhar ite stedikler!
zaman faiziyle beraber almak zere Emniyet Sand namiyle evvel emirde
bir misal ve nmune olarak Rusuk'ta hdas bilistizan irade-i seniye- hnzrot-i
padiah eraftaallk ve forefsdr buyurulmu olmakla ve mezkr Sandn
tesis ve ihdasyle bittecrbe noksanlar ikmal olunduktan sonra vilyetin sair
mahallerinde dahi tamm edilmesi mukarrer bulunmakla cmlenin malmu
olmak zere iln- keyfiyetle beraber olbabda kaleme aJ mp ba takdim Mec
lis-i Vl-i Abkm- Adliye tarafndan tasdik ve temhir buyurulan talimat-i mah-
suna zrde dere olunur
(Rusuk'ta alan Memleket Sandnn Nizamnamesidir)
E mniyet Sand asker vo hademe ve esnaf taifinin ve ocuklarn ve fukara
gruhunun velhasl her sn f halkn art rd klar paralar hfzedp ve biriktrp
sahibi istedii vakitte ijle mij faiziyle beraber teslim etmek iin vaz' ve ihdas
olunmutur.
n i.
1865 frEUPVAPlA 23.
B t c n m K i n . Huiru <"Mi.p;;*m n rpfcnuu u bn ni im tum'in it t h n u a n |Mw.j.caaHj, n;u a .ta f . ta sn . n * n .
mm *,vtur*. ( p t . n . H t u r n j e ; f.xw ro/rtHn 40 r pou oar, j * rrr-v u ?<-)(*> ? rj. * 3* *.xari.
j r n . Ht ru pu r nnpi. \ t u -r am n ax\ Tj ' i a- . n i'rii i | r r a np nr>pa u u t a a r a a fuuto^nru 8 m*--
U|n?N, K o o uu]* ah rx n .m m n t .< r. ro.u * jruu ->n l u r m v1>eu*, **e j a tu a m e r * .* KMJrenr*
*TuunaTa un T> tui' iluarTU m . Pyc*)**.
Bon> 3*1 doanps n HfiuinTt. b - u pea pcnpocTp8a.K!ro a a c p i * - 1 p a r a s% c i r a c *jqa:arB, M3paaKih
r ycrhfium r o c n n j a p , A 0 A y . i W . 3 m - i , i cTBar* a;< yHeaie a aa Bm-iRTaaie. H a j j t s s j a 41 erao, . t g e j u j p a t s a c T # *;-
cmt . THip^t j a v n k b b o t ' i . Herono- i * u m ,tbb Kflnroat';.,mtBS[T traxo |h oct n ca rc>8ifJDBxa-. G#r* t p f a
To flMJBsaaaie 8i p x y jjp icx<>.jvn - r a - i t qyjKim> cpitfciBO nn t-84 pacnpo- f b* p s a - s r a s a l a t a s B e r a 3* c i b i -
a c^h* uoB. e n o a Ha f tanvtva Titf 'ipi.n-Hif, a xns a. k . t o *, a u a u a f : t s t h s s yn]n.jut-H:ero a a opuno -*4:r -
a a a orurj-paniH^ j a rculnatra tiMie- [ r o , i i m r a ^puHa, k i t p n*e n p o B w a - j x o a a a iK>paB!>xs;.Ta B<uav*. .*-
pl s a a aoa r o c*j;nH in* c a m n t p c i i u a c s o n . Hoaiara y . T a a v k ^ t d ertrfej?< tna aacf ca as- n . b s e a m a n IHe-
E^nu >x 8a&-uiTa npit>pJ3j'B*8iEOsena a* r npn u nM -^T**cJcaT*
a t a o ort hcbuahstu nojan, m u j u Ji Ipoanni, H. 1*. Cy,s?.8K* <aaroaaj -----------------
Hpess o i d c i K i T rpa*.. k ^ at o H e - Bf lja s s a e s t a n (KHoBrjrrro e * * an j HJc ct o, KotTO tuap o Rf v o
roao BJHsecTo b nptcTana huk' M KRiriitfJSTjc.rtA. t; .ur. a * c* Hii apcpHHdjsr* r< jifi< s u ' y v Vycnvsh. Ii* -
OTS a p*CtlpOCTpuHHBR, C.i^% V08R 8 1 r ^ J U I U e flU rjUtlKOTO t - >UH1 U B.IJ'K, t
HecH t o fiiajfcsDtiie c i .p xy S-j k* ups4tHU. J k v k t o ro KaaaSMH, t o b s i .;'xy 3iaor To-aa HrA'Hhpnv-
ro ' m c jn a a ra k f B o a uMorp^s, e , ' 4as^r- , i e s . t o e n / r r p i r t , o r a afcTo.unni* rjK'sr.'i.sB. ntki;> h, <r.' n r a
6 a np o t n e o p e ' i i f . rypca-ai'Be. 14e t u t n s t i Hbpxy b u j i p s i t c a t T j s - ! 004311, k>.ut. m<h;i'32c i 1 c* aus vx >
K ot o ma rnpxS./i8 o n w ra A,vh :a*TJ! Ha H*yBTa, h rr-cTBaTa, B|T>a j jstb n c i u..r p-r. -t \ m h j j i o -
c m lpoBusru'H. st'RTO 05jrjerB*;B0Cit a a s s i i k o , o t t e u s a a a Bct-|Aa'vc< a t ni er o o-T*a t .-.i ,h k ^-o j *
p8i r*iio jaronoavîe, apas pa* r a 3.
ca aapf.H 9i carrs P t c h ^ k i eâa
racuaeH TUH*, b. soato rj - pcsdari
a jrapv*iii r& aaann r p t v s a 3a cav
sjfih a o*ai,UHUTU n a.
s o p a : , t . . K s k t o ctKon-rB i^t.
lamrn, Gpotnyps n p . , umrro s c wv
j n i M t a n . peaarijrra, o p t t r s n noJH-
t o ocutypnBUHe, n o> a^ j Kucro t o rratara a* apauurf.cTBoro Ha II. B
2c s s i , * nocTAneaaoTo poaBJfiie ba CyjTaHiTk, w o r a r oa n e s a r a t m
sen;crBettBOTO fl apaacTiHc'To a y c* m a KaaronaâTBim. aa c a Haupa-
c r o a s i e , e ochobabo Bbpsv a a s a j o r o a t * otu.-'H.poâa tvnisSTH Ha b * -
* a IIpaaoT h aa ^j v^HOcTira, noe jw*x. h S ' upuK-aona a 1. irimdi u
fla c t i is npuMp 3a yopaaat-aic
3a ca B i c n p i f t t e a a a ^nyrsT cpos aa-
c t c , ; i u cn pâaie s 3a ao-
pacTfl BccomoTo aar^Hi THf.
0 : a , K>)UTO BJJ*T6 TMiTl i'S SM3-
0 HBô opaorcBi. aH.atTT. Tiih]s,;t
o p t , ne opaayanHCTo b s cânb hq-
p o j , cupe'iib raiBRHaTa, cubpait'BBO'
o uy e aaêsa crope^ m a H i n .
Ha BocaaraBero a y H m vsoHi eio xr.
M t o s a H5SR30 3ioxe ,-a (Saab nuaao
bb t o >ft cKoro cn> Toroaa. Ror-o
dttaf e s a p a s u r.ua cpnm-mta
a o c n ^ a noHHta aaif^HH t h h s utapnn-
ST b a sn> c* m>yrn>:aBa. l a efe-
l t a i a^TO t obb uo^Him-He, T-a no-
ca snfl smoro jb[>:KT6, t u m i y-
jpnarHara, o-aropjn.,ie t o u ljnro-
jjeucraiero cx m r t H5ft J in.ro psati-
t a . e^Hn acja ^hro n.y'K t .
j j si'.VK-wrejm a'BPB, p tum cn jn
<-a oeiapoâa f^raj. p t T u u K i 11031
m c J v b j a t . Ksk t- ) ro noKayu# t o h
n&pun po, T'fl B c r a n n . . me ca ne -
mt* ua flJ flJ K: nojouuBa Ha tvj i -
ao4(uHTa Ba ('bjrnpcKtt, u ;<.
KijRaa srbi n a n jo H'AjTa. Tft
n,e ca mbiimnba r s c i BiTUuiHB b r.h
uma mobbh, npt^M tT n Ba aaysa-
ra, aa BB^yvTpinT n ita atAUrj'fc.tieTo
a c i n . mv f a roaaroa MBro b j b > u -
II r.T., niu u mo;som% ocnt>n
Bpo^ ca o H.i'iepT.ui ^ m t !i,Ti.j.* i^rcjapUMt na npamrcJCTonTo m
e c ptt3<jnpnB<! n c nope^t BV|tHT; M 13. C y . n v n v n . , a l i t o e (ijn\ri'B3in>-
uy:k\a aa > npaftnvaa 3.
BacarTBcMHu fpd;3'-rtm a r>> s>p-
* n as ^jijKuocTbTa j j y ; -oa n >'Ta-
9* efTecTBfimo, anuoT cfeK nja un-
Tepeci moT< 3a ae ca p.-3Bnj v6m,:n-
t i peys. O r t ohr . ne
Ha c a v j y m a b paanio xifiyerrtmi"To
1 1 H.p*B4Tn'jnr>Ti) fitT fflaie n><r^nn
BpoAi, Tptvi m a c n p t > t a u > A;l c,
OCOO^H OT BeB;Ke( THTO. K'H'T1) t
npn'jBto aa c bnkbt b ajmu, m k - ht o
lOButnaara ctpn,ne. Tos o t .i r a como
*spmciBj.pmcn87ovhjist':1vte' aa
HpainniTn aa Tan (ojt n nu a y a m
.IB.11a* ÔHMJIOJ-upiraT0.
nro e act>Juna uiJtx. rXnMHi;a Ttpo-
Bfiun'B, b.ito enramuu ocK"Ranic-To
113 e,Ha KKHEocjnmM.\ r. ounjoâ
B! Xl> aa IOB DCT1IUK*.
B ' t T F l i l O i m H O B I I I i n .
lfaBpaa;HTfl n a n e n o B u r a o t ,
fU bUTi aa ypaBjrnirTO. na njtnto-
*T,.'cMiroTb vTAptftmuucKit t h c u t r a .
anrro. c r o p t a BOB'To y*jpc;K,v hp no
IvnBvKam l p o n a u ^ a / w e t a c -
u?3'j n.-^T. J m c o u n , / in ci a j n -
MTO(-^(HX fi^frcnjlBTJ.V 8 U
r M c a i t o sihto p;>V w . p t m t ra
,T;a ca npoBOANTi n w i i T . w nq-.i:n-
uepa ,:-yrt iim-'immt tt<.r -l-tm aa
^<lII.]H;-y. i-t. ua t. u.y.r tI!opr,;l
npBDMj..xa aa h vk xa. ii.-.:or.fa. va
j i l j c c a m o B a.1T.13!UI!IUTU Mt 'TUli:.M, CTJJ
CllijlBTl Bb B A b--p> Jipt>w pa-
mmun ra, Kotfo me p;..rrtij> aa
Toaa ,^>Bip:r:Yo<tHie.
Cam-) t-a pt.aja en a - . M a . n
i'tn.e ^s. ,t,TR. u m jd>a:ay P y c n y -
G>*;n. K'ixu 3a juyim su
r t p t a .1oBv". b.;h U j i h b i , a
.t yri aTi , Mt.iK.Ty Pyc>;yKi ij Ti.}'Ho;o.
T y s y KaT. mv noaa u m np m . t o . II.
11. rj/iaHHTb yr!paiit<.-aj> M j i t i t i i l a
c llê CSMl H! t'.T.IUDTH .VtcTa
ftuao paarae;u n.rAHo i ' i o i . hh.i:kii-
HC{HXU ItpO: NTBTT1 >13 TB Bjr.XilU(A. 6 u -
.10 ,11 -a 3 laiMac c v a apyra uMipuiM
aa o i a j noaa..
; h ca yjcoiH n pm.cKB k-
n n x a . n . x na a.'pjcîimiTj! t u>
-nx'jinTu n ci'iKaTa hih>uhhh n. plim
u c a o in naTl. K n c 3 a a a f j . ,
.KiHBX.UVT. Tfl BI I 1I e 1'1,CT1S1- II j
a>w >Ti c^mt. niUi inH?. , m h i k 1
ryp c n . na cipunA o n c^jcnur n-lii*a
, l t ,^tx :K'XBbT* o cnopa. !, t.>
HflCb Ta R.f llvH 4'BH*Xa ,ln p.u'o-
r a n b i FycsyCT. (,K.i!H<J . pi ar.i e a
n5,in>iH-Sfln\ n Kei;-r^:i,-v>j;u n
l a m , d i U a p -K h i o n . c rK - a m .
.lxa:T. aa t ona 3*ik\. nic 3.1 kj;i'A t i
IM (i,T..v e.l ui b i tr . r l i s . ; up<M>
SBK('lUl.lTa .1U\R 12 im CTuTtiSl .1:1 r.-
U-Un^to e . ne roBa t nporn-
Bilo a # UHTipecnt ua -j-afa ..T.K irt
Tuna gazetesinin Bulgarca nshas
Tefeci faizinden perian bir ailenin
Midhat Paa'dan yardm istemesi
v9-'j l-L t CA
..OyK */-/ >î/- **-- Û j >i fj. . >-*>/*JU.>*>V> J V1 ^** t jV fcH* '/' i't- J V- *S|V >Ui ^~' :.*J <^ ^
*-V J tW.- 1-'fl'i '*!' -^t" "-.V/J 'j/'V^l' *'.' *' , i>S;' jVMS jk* ''-/V'iJ v V, *J l>lr1'*1J tM'' J' -m -i*lj i*>
f^'j.>_irtt' ^Ji^ /.,. v'V * w UV T~ >A-^Z j<J J-,, nLj t'*>*-V * Ji-*-Jus.
-|I j*1,/î' AjJr <*-^*, i' -i-JU- vV-'j M1-Jr *-**!*t"j* 'l*>-*"e^ */. </.'-tt-'i- <AV* -' A**-*
.,..,W\,. t,v~O*^*H' A*M->.<' >'*>J^V>*>-A
jiV (f-4^
[Elli sene evvel nerede idik ? imdi nerede7]
Midhat Paa'nn Tuna valilii srasnda
vilayette alanlar
J ij( ' > J if: u^Vf^si *^-'^-*>***')
(jjM T* virV:' *'~Af JUj*jty J-Ju* er* *Vl>*/' A'*1-/. >*VA <*' ) J***"*/**)
4,1^* Mkifi <UlM y^y fjti /JT
^kltC-*^ uMj f&jif j-c>
J |fl / >* Uj Wjl
**j\f *\f/*bfi t/V4-u*y
0jM* fct* **l jjf
CU# j f Jt*Jj
C$ **f a W r*-
w/h ***> jyhtitot a i A* k - l
W . J wW j j *>> *> * >,;.&. A**V
j r * W>^1 J*
t*# a*1m-* *r>>. * j W V
/ - * o f y / C j ^ t
#/* j**4, W
uV 4V*i j'V'l'
)**>*0|*|* wj j jlj
.m * *&'v* J/ s j * * ^ r*
UA ,t Jr*
j'j^ W * ??.
v VJj* JjMi* ]fMitfM giu,>
*i* **-' *w*V #$*
<!>>O. 0*v
CMjJi i-**! ir&J **-
Om*4,* r^*>iV i / :
^-*4,' S\* >*<j.>w' jîj e** 1
, JtvJj jjfi&V<j'|
.-.u,' ^ \/A-Uj z$* |
->^j*V /*
vj>j 3L '*M*î '*"' k> wX v
& iJ u* ,Uj, ^jVp
4<V /
i U - J *4-"jj> .tt. U.,*--Nr-
'*''' *' J V j t j 4* *.* ** -^j - ^-
4a-*'?.
J r " * > *^** t r ^ j
iiv- 4u*l ih ,/ii> 1
v ? * - --<* * i
jl j**- x** ,
4^. x *;. : &u* .*? j~>* - .
*-*vJf j r r ^.n.-..^ * *jr*
.* o'j' - 4>t- V- V- -* -* .
oy-^V *J-Sl,,,.ll v^1*
3^ ^,Uk*
Ut**J^J}^>* <\
fjri& â M.V
of ** j )>*-Û J>Ua*-t^
<Us***V* **j'jI jt-!*<^.tT
0('a 4- U ' - i * M Sji* u*^ W
^'i--*a/ /cr*h*
. l**j t f i )k
U.^ V j l *W J U \ * >
>*' *ftt ^r f'**
**^nH> &**>*?J f . ifafua. / u * 04>j/*
: . jjiPJ Irt *4,, AiiUt
V--^* v^-H -**1 s V ^ / -^V*
**jW yJ** *j*i-J>
*-*k iiA i>&i$ Ci },y*+
. >)* *>Um 4U;jy1
*#W,+ -^^>1
-^W VV V J >
Ô^J 1*>*#KC-*** *i>
^* ^3 tfO'J'*
V- Z1-* jj?- tr"1i
4J r*'04-ly* **J *'** |
** j U > h 4<4^ I
jn}% j * \i r^ s J ^+ . ' *)* |
A ( > "r/. > * ]
"~-^" **"'* ~yt *,)>$?
smci ^t ue +**. i
.-*iV * ^*'*r* i
f -rhjgar****. t- A ^ )
* j ***!>*.-*."'9 i*'t* ;r-y
*t tr-yv .
yJ> Or^*' i / - * i A
C L V
J+t <4>UL;#y/j#_d*#*dt
^4jb>cVûN^' J *U v&} -
^ . 4 - ^ v : / U ^ * w . y ^
> C J ^ / 4S*V*
A*r* *
^ J ^,v>
V ^ J * U ^ . .Û v . / r
Jjjl dy xy* i'jr*" \VU*
*^- iV l>*
^Vir Jrr >tf t&i/>
*t+*&**&, >*
~*t #1<! Cf*t Jjk A /
& f * .&* U^** 4U'^; hl&* *t**
|.u /u.1,1 ./.^,'^lî^!
jJ jl b)*J> ^ /t ***f 4t*tJ\t)fr UV
^ /V.#^/,
m-î v* - "' v^-** ur^
'-* f*A> jA- <>*/j i 4-A*t><t*-^
*V^ %ft&sJ*'M **/ ^ * V ' ^
My*T ^-*Vj fU. Ci ^ ' j *Sf-
S H i i f * t~i * >''*"' IlS+'~ '^ "
^ V ^r i "f j f **> (f* l 1
j ' A * V nP-*;'
V /#* p^- Â' y * f sr ******
v-V ** *'
W/,* /*,*'
j ^ r J i 1 <-#.<'#1'
*^'> >; *nt
^ j j
~** * j ' * ' V . f r *#-' .
c--* T' **/ ./t* *- r*#
jr t* c~<-t * > - r - - / f V
* >.* j'
Midhat Paa Badat valisi iken
yayna balayan Zevra Gazetesi
Midhat Paa'nn sadrazamlnn son zamanlan
1876'da Merutiyetin ilan. imdiki Vilayet Konann arka tarafna
rastlayan ura-y Devlet Dairesinin n.
Tersane Konferansndan dnen Sadrazam
Midhat Paa'nn arabas
SEZOD
Y AY I NLARI
mnoo '
KOVDAH
I S B N T 75- 410- D 32- 2
9 789754 100327

Midhat Paşa Nın Hatıraları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Midhat Paşa Nın Hatıraları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Midhat Paann Hatralar: 1

HAYATIM BRET OLSUN

116 MDHAT PAANIN HATIRALARI

ar (Rus mp.): 223

bni Reid: 133, 134

mer Aa (van, Yuvan): 77

mit Burnu: 142

22. Ahmet Rasim, ki Hatrat U ahsiyet, (Haz. . Olgun) stanbul

You might also like