Professional Documents
Culture Documents
1
فهرست مطالب :
ازنظر لوئی
2
مروری بر انتخاب محتوا
توالی .1
تداوم .2
وسعت .3
تعادل .4
فهرست منابع
در برنامه آموزشي این دوره بخشهاي مختلف فرایند برنامه ریزي درسي به
مخاطبان ارائه مي شود .در این قسمت به یكي از مهم ترین بخشهاي برنامه درسي اشاره
مي شود .اگر چه این موضوع از اهمیت سایر بخشها نخواهد كاست اما به دلیل نقشي كه
3
در زمان تولید محتوا به عنوان عیني ترین جلوه برنامه درسي خواهد گذاشت نیاز به
است .این واژه از ریشه لتین ) ( Race Courseبه معناي میدان حركت
و مسابقه یا فاصله و مقدار راهي است كه افراد باید طي كنند تا به مقصد مورد
نظر دست یابند] . [1غالبا آنچه در ادبیات این رشته علمي متداول است واژه با
علیرغم روشن بودن معني و مفهوم برنامه درسي ،ما شاهد دو رشته
تعریف و تبیین از این دانش هستیم ،دسته اول برداشت تك بعدي از این رشته
برنامه درسي به عنوان مجموعه اي از دروس یا برنامه اي براي مطالعه . -
4
برنامه درسي به عنوان برنامه زماني معین براي تدریس و یادگیري دروس -
.
همان گونه كه از تعاریف فوق برمي آید ،این عبارات نشان دهنده برداشتي
محدود و تك بعدي از برنامه درسي است .و تنها به بخشي یا جزئي از
دسته دوم اشاره به تعاریفي است كه صاحبنظران این علم در اثار خود مطرح
· برخورد یادگیرنده با جنبه هاي متنوع محیط كه تحت هدایت و راهنماي مدرسه
مدرسه معلومات و شیوه فهمیدن را كسب مي كنند ،مهارتها را فرا مي گیرند ،
· فرصت هاي انتخاب شده براي یادگیري یا طرح مجموعه اي از فرصت هاي
یادگیري جهت افرادي كه باید تحت تربیت قرار گیرند ).سیلور و همكاران (
· یك سلسله وقایع آموزشي طراحي شده كه به قصد تحقق نتایج آموزش براي یك
5
· برنامه درسي مجموعه وسیعي از شیوه هاي تفكر درباره تجربیات بشر است یا
آشكار و پنهان اطلق مي گرددكه به وسیله آنها فراگیر تحت هدایت موسسه
بنابراین تعاریف فوق نشان مي دهند كه برنامه درسي در پي آنست شرایط ،
موقعیت و وسایل مورد احتیاج را در حیطه تعلیم و تربیت براي فراگیران با
شرایط فعلي و نیازهاي مشخص آنان فراهم سازد و زمینه تربیت و رشد همه
جانبه آنان مهیا گردد .به عبارتي طرح برنامه درسي در یك نگاه متفاوت ،
هسته مركزي ))تربیت(( را شكل مي دهد و موثرترین وسیله جهت هدایت رشد
براي رسیدن به این مقصود برنامه ریزي درسي وظایفي بر عهده دارد و
ومعلومات شاگرد تاثیر بگذارد در نتیجه بر گستردگي نسبي و عمق )درك( آن
تاثیر مي گذارد .در نتیجه این تغییر زیر بنایي ،نوع نیازها و علئق ،
احساسات ،دیدگاهها و نوع برداشت )نگرش ( تحول و دگرگوني لزم پیدا مي
كنند و زمینه تغییر در رفتارهاي عیني )فردي و سازماني( ایجاد مي گردد .
عمده تریت فعالیتها برنامه ریزي درسي به سرفصل هاي زیر مربوط مي شود ؛
6
كه روي هم رفته مانند فرشي بر كف و سطح ساختمان تربیت گسترانده مي
فراهم سازد ،به عبارت دیگر موقعیتي مناسب براي تغییر در طرز تفكر ،تغییر
مي گردد[2].
اتفاق نظر وجود ندارد .بعضي آن را به چهار عنصر اساسي )هدف ،محتوا،
روش و ارزش یابي (محدود مي كنند و برخي دیگر مانند فراسیس كلین آن را
در فرایند برنامه ریزي درسي این عناصر به صورت یك سیستم و در
ارتباط متقابل با هم در نظر گرفته مي شوند در فرایند برنامه ریزي درسي پس
از نیاز سنجي و تعیین اهداف ،موضوع انتخاب محتوا مطرح مي شود و پس از
7
آن سازمان دهي محتوا قرار مي گیرد .در نمودار زیر جایگاه این دو عنصر را
نیاز سنجي
ارزشیابي
تعیین اهداف و رویكرد
انتخاب محتوا
سازمان دهي محتوا
پیش بیني روش هاي یاددهي
پیش بیني امكانات و تجهیزات
برنامه درسي
ها ،پدیده ها و مسائل مربوط به یك ماده علمي است .محتوا چیزي است كه
قرار است آموزش داده شود .محتوا شامل كلیه مطالب ،مفاهیم و اطلعات
مربوط به یك درس مورد نظر است خواه به عنوان بخشي از متن یك كتاب باشد
ریزان هستند كه حیطه شناختي را در برنامه هاي درسي اولي تر به حساب مي
آورند .از منظر این گروه محتوا خلصه اي از حقایق ،مفاهیم ،تعمیم ها ،
8
اصول و نظریه هاي مشابه دانش در رشته مورد نظر است .قبل از انتخاب
چه نیازي به انتخاب محتوا داریم ؟ در عصر انفجار دانش یكي از
مشكلت یافتن محتوایي است كه بیشترین شرایط معیارهاي انتخاب محتوا را
محتواي برنامه درسي از زمان پیدایش آموزش هاي رسمي در كشور ما مدام
از روش هاي به كار برده شده در طراحي برنامه درسي متاثر شده است .تا
قبل از انقلب اسلمي محتواي برنامه درسي براي انتقال معرفت گرد آوري شده
انساني به جوانان در حول رشته هاي علمي سازمان دهي مي شد .در این
دیدگاه ،دانش ها و مهارتهاي مورد نیاز بزرگسالن محتواي شرع برنامه هاي
درسي را تشكیل مي داد .فرض بر این بود كه سازمان دهي برنامه درسي حول
رشته هاي علمي بهتر مي تواند به نیازهاي دوره بزرگسالي پاسخ دهد .
مطلوب مورد توجه قرار گرفته است .با این لحاظ برنامه درسي از توان لزم
9
امروزه مدارس باید بر اساس نیاز سنجي ها ،خود را با نیازها ،علیق
را به طور عام مورد شناسایي قرار دهند .تحولت اجتماعي در محتواي برنامه
درسي تاثیر وسیعي داشته است .برخي از نقش ها امروزه از خانواده گرفته
شده است و به مدارس واگذار شده است هم اكنون از مدارس خواسته مي شود
تا مسئوولیتهاي بیشتري را در آموزش بر عهده گیرند .از جمله عواملي كه
محتواي برنامه درسي را امروزه تحت تاثیر قرار داده است مساله انفجار علوم
است .انفجار دانش بشري برنامه درسي را به شكل هاي مختلف تحت تاثیر
قرار داده است براي مثال سازمان دهي دانش رویكردهاي برنامه درسي ،
روش هاي یاددهي – یادگیري و شیوه ارزشیابي دچار تحول شده است .
علمي در حال حاضر و نیازهاي آینده انتخاب شود .بدین لحاظ برنامه درسي به
لحاظ زماني ممكن است كه خصلتي گذشته گرا ،محافظه كار و پیشرو پیدا كند
درسي و یا روانشناسي یادگیري موجب شده است كه محتواي برنامه درسي در
مدارس تحولتي را شاهد باشند .این سوال مطرح مي شود كه با توجه به
فلسفه اعتقادي ما باید از كدامیك از فلسفه هاي برنامه درسي و نظریات برنامه
درسي سود جست ؟ و رویكرد مناسب براي هر موضوع درسي كدام است ؟
10
توسعه فناوري ،منابع را تنوع بخشیده است .پیدایش انواع رسانه ها
نه تنها جریان یادگیري را تسهیل كرده است و یادگیرنده را از انحصار كتاب
درسي خارج نموده است بلكه سرعت یادگیري نیز افزایش پیدا كرده است .
رایانه ها امروزه با كاربري هاي متفاوت در فرایند تدریس مطرح شده اند .
برنامه درسي در نهایت براي آماده كردن افراد به زندگي ،رشد همه جانبه
اقتصادي مطرح مي شود .مدارس تا چه اندازه به این اهداف دست یافته اند و
بالخره برنامه درسي اعم از آشكار و پنهان تا چه اندازه به ایجاد روحیه شاد و
مباحث فوق حاكي از آن است كه برنامه درسي از بعد طرح ریزي ،
تولید محتوا و فرایند اجرایي باید مورد بررسي قرار گیرد و سپس با گرفتن
بازخورد از بخش اجرا اصلحات لزم در محتواي برنامه درسي به عمل آید ] .
[1
در نظام هاي آموزشي متمركز نظیر ایران معمول محتوا در قالب كتب
درسي ارائه مي شود و كتاب محور آموزش و یادگیري است و به همین اعتبار
میزان یادگیري در چنین شرایطي اغلب موكول به محتواي كتاب است و شاید
بي دلیل نباشد كه چنین نظام هاي آموزشي را كتاب محور مي نامند و نقطه
مقابل آن را برنامه محور تلقي مي كنند .این بحث بخصوص در دوره هاي
11
آموزشي عمومي بیشتر مصداق دارد .در دوره هاي تخصصي نظیر آموزش
عالي وضعیت متفاوت است و یا متفاوت باشد در این دوره اخیر ،لزوم استفاده
از كتاب ها و منابع متعدد آموزشي بیشتر از دوره هاي آموزش عمومي است و
عمدتا در این دوره دانشجو با استفاده از منابع قابل دسترس ،به تولید مطالبي
اما لزم است در تولید و انتخاب این محتواها نیز اصول و قواعدي را
برشماریم .در زبان برنامه ریزي این قواعد را تحت عنوان )) معیارهاي
] -[1كليات طرح سامان دهي محتواب برنامه هاي درسي و فناوري آموزشي
دانش یاد مي كنند .برخي از متخصصان برنامه ریزي آموزشي ملكها و معیارهایي را
براي انتخاب محتوا ارائه نموده اند كه نگاهي اجمالي به آنها خواهیم داشت :
از نظر هیلدا تابا :اعتبار و اهمیت ،سازگاري با واقعیات اجتماعي ،تعادل در
وسعت و عمق ،تدارك دیدن براي طیف وسیعي از هدفها ،داشتن قابلیت یادگیري ،داشتن
12
قابلیت انطباق با تجربیان قبلي یادگیرنده و تناسب با نیازها و علئق مخاطبین از جمله
از نظر سیلور ،الكساندرو لوئیس :از نظر این گروه از صاحبنظران ،محتوا باید
داراي این ویژگي ها باشد :معرفي اندیشه هاي یك رشته علمي ،بوجود آورنده دركي
روشن از ساختار بنیادي رشته علمي تفهیم كننده روش هاي بررسي با استفاده از مثال و
مسئله ،جهان شمول بودن مفاهیم و اصول انتخاب شده ،برقرار كننده تعادل میان سهل و
مشكل ،فراهم كننده فرصت تقویت تخیل فراگیر در ارتباط با هدف هاي عیني و داراي
از نظرآیزنر :ارتباط با هدف ،معني دار بودن محتوا براي مخاطب ،تناسب با
تجارب قبلي مخاطب ،داشتن جذابیت ،عملي بودن ،تناسب با جنسیت ،داشتن اهمیت و
متناسب بودن با سطح رشد مخاطب از جمله ملك هایي براي انتخاب محتواست .
از نظر لوئي :الف لوئي برنامه ریز معروف ،ارتباط با ساختار رشته درسي ،قائل
بودن به مفاهیم اساسي و كلیدي ،پایه بودن براي آموزش هاي بعدي ،ارتباط با مسائل
روز و مرتبط بودن با مواریث فرهنگي را معیارهاي انتخاب محتوا مي داند .
محتواي كتاب درسي در واقع بخشي از جلوه عیني برنامه درسي است و شامل
دانش ها ،مهارتها ،نگرش ها و ارزش هایي است كه مي بایست یاد گرفته شود .بناب
اهمیت موضوع در انتخاب محتواي كتابهاي درسي اصول و معیارهایي را مورد توجه قرار
13
صاحبنظران تعلیم و تربیت در مورد نحوه انتخاب و ارائه محتوا در برنامه ریزي
محتوا باید با هدفهاي درسي و نظام آموزشي مرتبط باشد .براي دستیابي به هر
هدف تربیتي فعالیتهاي یادگیري باید چنان انتخاب شوند كه به دانش آموز فرصت لزم
براي انجام رفتار مورد نظر داده شود .مثل براي ایجاد و توسعه علقه به كتاب ،فعالیت
یادگیري باید مجموعه فرصت هایي را براي مطالعه كتابها توسط دانش آموزان فراهم سازد
.
محتوا باید با تجارب گذشته یادگیرنده و یانیازها و علئق او تناسب داشته باشد .
فعالیتهاي یادگیري باید چنان تعیین شوند كه دانش آموز از انجام رفتار ،رضایت خاطر به
دست آورد و فعالیتها مورد علقه او باشد .تصاویر ،عكس ها ،نقشه ها ،جداول و
نمودارها باید برانگیزاننده باشند طرح سوالت مناسب در متن درسي ،درج تصاویر و
جداول متناسب با روحیه دانش آموزان راههایي براي جلب توجه و علقه و مشاهده بهتر
مي باشد.
محتوا باید با سطح رشد یادگیرنده با توجه به یافته هاي روانشناسي رشد تناسب
داشته باشد .فرصت هاي یادگیري ،شامل رفتارهایي است كه یادگیرنده قادر به انجام آن
14
باشد .اگر در گام هاي مختلف برنامه ریزي درسي مانند تعیین اهداف ،انتخاب و سازمان
دهي محتوا ،تعیین روش هاي یاددهي – یادگیري به ویژگي هاي دانش آموزان توجه شده
باشد ،ملك توجه به توان دانش آموزان ،خود به خود رعایت مي شود .
محتوا باید با سرعت و زمان اختصاص یافته سیستم آموزشي هماهنگ شود .
تعداد مفاهیم ،اصول ،تعمیم ها و نظریه ها در یك واحد یادگیري یا یك كتاب درسي باید با
زماني كه صرف خواندن و فهمیدن آن مي شود متناسب باشد ،در واقع زمان مورد نیاز
براي خواندن و فهمیدن متن به تعداد مفاهیم بستگي دارد نه به تعداد كلمه ها و حجم كلي
عواملي نظیر تراكم در ارائه نظریات ،نسبت اطلعات مهم به اطلعات بي اهمیت در واحد
متن و چگونگي تبیین آن در كاهش یا افزایش زمان مورد نیاز براي خواندن تاثیر دارد .
محتواي كتاب درسي باید با زندگي روزمره مسائل و مصادیق آن مرتبط باشد به
دست یابي به اهداف معمول زمان زیادي را مي طلبد .بنابراین فرصت هاي
یادگیري مي بایست به طور متوالي به گونه اي تهیه شوند كه مطالب یادگرفته شده در طي
سالهاي مختلف یكدیگر را پشتیباني و تقویت كنند .از سوي دیگر توزیع و تقسیم بندي
15
فعالیت هاي یادگیري در پایه هاي مختلف به گونه اي باشد كه موجب سنگیني مطالب در
محتواي كتاب درسي باید با محتواي سایر كتابهاي درسي هم پایه هماهنگ باشد و
مورد پشتیباني قرار گیرد .در این حالت ممكن است بعضي از مفاهیم ،مهارتها و ارزش
ها در كتاب هاي درسي یك پایه تحصیلي از ابعاد و جنبه هاي مختلف مورد بررسي قرار
گیرد .از آنجایي كه همه دروس به طور همزمان به دانش آموزان داده مي شود باید بین
آنها ارتباط و هماهنگي لزم وجود داشته باشد این ارتباط موجب مي شود جنبه هاي
گوناگون یادگیري همدیگر را تقویت كنند و در مخاطبین ))اندیشه نظام دار(( بوجود آورند .
براي برقراري ارتباط افقي مواد درسي مي توان از شیوه هاي گوناگون استفاده كرد .
كتاب جغرافیاي ) : (1در راهنماي كتاب جغرافیاي ) (1كه درس مشترك براي تمام
دانش آموزان پایه دوم متوسطه است این معیارها براي انتخاب محتوا پیش بیني شده است
:
16
(5توجه به رشد مهارتهاي فرایند تفكر مانند تحقیق كردن ،فرضیه سازي ،گرد آوري شواهد
،ترسیم نمودار ،تفسیر كردن ،تحلیل كردن ،حدس زدن ،پیش بیني كردن
توجه به ارتباط افقي با سایر دروس نظیر اقتصاد ،علوم اجتماعي ،زیست (10
(2در جهت بر آوردن نیازهاي فردي و اجتماعي دانش آموزان باشد .
(3در جهت ارتقاي سطح سواد دانش آموزان در زمینه علم و فن آوري موثر باشد .
(6پیش نیاز لزم را براي ادامه تحصیل و آشنایي دانش آموزان با فناوري فراهم كند .
(7در مقایسه با موضوع هاي درسي پایه هاي مشابه سایر كشورها قابل دفاع باشد.
17
-2توجه به سطح توانایي عقلي و ادراكي مخاطبان
-5توجه به توسعه مهارتهاي فرایند تفكر مانند تحقیق كردن ،تحلیل كردن و نظایر آن
-9استفاده از نقاشي ها یا طراحي هاي گرافیكي جذاب به منظور جلب توجه دانش آموزان
-10توجه به ارتباط افقي با سایر دروس نظیر ادبیات ،تاریخ ،جغرافیا و علوم اجتماعي
-11در طراحي مباحث باید به توانایي هاي انسان براي ارائه راه حل در مقابل مسائل و
-12تعادل لزم و مناسب بین اطلعات و متن و فعالیت هایي كه براي دانش آموزان
حال كه با نمونه اي از معیارهاي استفاده شده در برنامه هاي درسي آشنا شدید بر این
18
-2محتوا و فعالیتهاي یادگیري باید با توجه به نظریه آموزشي و یادگیري و رویكردي كه
-3محتوا و فعالیتهاي یادگیري برنامه باید با هدف هاي دوره تحصیلي هماهنگ باشد و در
-4محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري برنامه باید با زمان پیش بیني شده براي اجراي
-5محتواي برنامه باید از اهمیت و اعتبار علمي لزم برخوردار باشد .
-6محتوا و تجربیات یادگیري برنامه باید با تجارب و آموخته هاي قبلي دانش آموزان
هماهنگ باشد
-7محتوا و تجربیات یادگیري پیش بیني شده باید با ویژگي ها ،ذوقیات و علیق دانش
-8محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري باید زمینه هاي یادگیري هاي بعدي را براي
-9محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري انتخاب شده باید با ساختار رشته هاي علمي
-10محتوا و تجربیات یاددهي – یادگیري برنامه باید با تجارب روزمره فراگیران هماهنگ
باشد .
-11محتوا و تجربیات یادگیري برنامه باید با ارزش هاي جامعه هم خواني داشته باشد .
19
-12محتوا و فعالیت هاي یاددهي – یادگیري برنامه باید با توجه به حوزه امكانات و
-13محتوا و فعالیت هاي یاددهي – یادگیري برنامه باید فرصت لزم براي فعال ساختن
)به كارگیري دست ،حواس ،عواطف و قوه تفكر ( فراگیران را فراهم سازد .
-14محتوا و فعالیت هاي یاددهي – یادگیري برنامه بایدزمینه ي رشد و توسعه ي توانایي
ها و مهارتهاي یادگیري مادام العمر را در دانش آموزان بوجود آورد .
-15محتوا و فعالیت هاي یاددهي – یادگیري برنامه باید با نیازهاي فعلي و آتي جامعه هم
-16محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري برنامه باید زمینه یلزم براي تربیت مهارتهاي
-17محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري برنامه باید زمینه لزم جهت فعالیتهاي چندگانه
-18محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري برنامه باید زمینه هاي لزم براي فعالیتهاي
-19محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري برنامه باید زمینه هاي لزم براي ایجاد تفاهم
به منظور حل مسائل جهاني و بین المللي )مانند :آلودگي محیط زیست ،بحران ارزش
-20محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري برنامه باید به گونه اي انتخاب شود كه زمینه
شكوفایي و رشد استعدادها و توانایي هاي بالقوه فراگیران را تقویت نماید .
20
-21محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري برنامه باید بتواند توانایي ها و علیق دانش
آموزان را براي ادامه ي تحصیل و انتخاب شغل و حرفه مناسب در آینده تقویت نماید .
-22محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري برنامه باید زمینه ي تحقق هدف هاي دوره ي
-23محتوا و فعالیتهاي یاددهي – یادگیري برنامه باید از نظم منطقي برخوردار باشد .
در این مرحله گروه برنامه ریزي درسي با توجه به تصمیماتي كه در بخش طراحي برنامه
درسي اتخاذ نموده است به تولید و شكل دهي محتوا و سازمان دهي آن با توجه به
علوه بر ضرورت توجه به انتخاب محتوا ،لزم است سازمان دهي آن نیز به
صورت مناسب انجام شود .ممكن است یك محتواي خوب بدون سازمان دهي مناسب ،در
یادگیري موثر نباشد .سازمان دهي محتوا یعني ترتیب ارائه محتواي آموزشي بر پایه ملك
21
معیارهاي سازمان دهي محتوا كدام است ؟
-1توالي :كدام محتواي یادگیري باید در پي كدام مطلب بعدي قرار گیرد ؟ براي پاسخ به
این سوال باید اصول توالي محتوا را بشناسیم .توالي در سازمان دهي محتوا داراي 5
-5ارتباط عمودي و افقي) :در یك درس ،در یك كتاب ،در یك برنامه ،در یك دوره
در بحث انتخاب محتوا نیز با این دو اصطلح مواجه شدیم .اما باید توجه داشت که
علیرغم ارتباط و اشتراک برخی از موضوعات ،در برنامه ریزی درسی این دو با یکدیگر
تفاوت دارند .در انتخاب محتوا می بایست بین مطالبی که قرار است انتخاب شوند ارتباط
22
طولی و عرضی وجو داشته باشد در حالی که در سازماندهی مجتوا می بایست این دو نوع
در انتخاب محتوا از بین مطالب علمی موجود آنهایی که دارای خصیصه ارتباط
طولی هستند در اولویت قرار می گیرندو یا محتوای مورد نظر در یک سطح معینی امکان
برقراری ارتباط با یکدیگر را دارند و به مثابه قطعات یک پازل خواهند بود .در
برنامه آرایش می شود و از سوی دیگر پیوند ها و نقاط اتصال خود را در یک مقطع
زمانی معین تحصیلی ) کلس ،دوره تحصیلی ،نظام آموزشی ( نمایان می سازد.
در مورد ارتباط افقي باید به این نكته اشاره كرد كه همه دروس به طور همزمان
به دانش آموزان داده مي شود باید بین آنها ارتباط و هماهنگي لزم وجود داشته باشد و
این ارتباط موجب مي شود جنبه هاي گوناگون یادگیري همدیگر را تقویت كنند و در
مخاطبین )) اندیشه نظام دار(( بوجود آورند .براي برقراري ارتباط افقي مواد درسي مي
توان از شیوه هاي گوناگون استفاده كرد كه چند نمونه آن بدین شرح است :
-1سازمان دهي بر اساس رشته هاي علمي :رایج ترین شیوه سازمان دهي ،شیوه
مبتني بر رشته هاي علمي است .در این سازمان دهي مفاهیم و اصول مطابق آنچه
دانشمندان رشته هاي مختلف با تخصص ها ي متفاوت به دست داده اند تنظیم مي شود .
مبلغان این شیوه تصور مي كنند آنچه در عرصه علوم رخ داده و رشته هاي علمي به
23
صورت مجزا از هم سازمان یافته است در برنامه هاي درسي مدارس نیز مي توان بر
همین نحوه عمل كرد .بر این اساس عناوین هر یك از رشته هاي علمي به صورت عناوین
-2شیوه موازي سازي رشته ها :در این شیوه چند رشته با هم هماهنگ و مرتبط مي
شود .آنچه در یك رشته یادداده مي شود با یادگیري رشته هاي دیگر تقویت مي گردد.
براي مثال محتواي علوم طبیعي با ریاضیات ارتباط مي یابد .دانش آموز راه حل مسائل را
كه در درس علوم تجربي پیش مي اید در درس ریاضیات یاد مي گیرد یا ممكن است تاریخ
-3شیوه سازمان دهي چند رشته اي :مهم ترین ویژگي این شیوه ،بررسي یك موضوع
از جنبه هاي مختلف است .موضوع یا موضوعاتي كه از نظر اجتماعي اهمیت دارد و باید
از طریق مشاركت افراد جامعه حل و فصل شود در مواد درسي مختلف طرح شود .در
نتیجه فراگیر شناخت همه جانبه و كلي بدست مي آورد .در این شیوه معلمان به دلیل
اشتراك مطالب دروس راحت تر مي توانند با یكدیگر ارتباط داشته باشند این شیوه براي
-4شیوه سازمان دهي بین رشته اي :در شیوه سازمان دهي قبلي رشته هاي علمي
هویت خود را حفظ مي كنند ،ولي با یكدیگر مرتبط مي شوند .در سازمان دهي بین رشته
اي استقلل رشته ها از بین مي رود و براي مطالعه یك موضوع با یك مسئله روش هاي
مطالعه هر كدام از روش هاي علمي به كار گرفته مي شود .این شیوه یك نظم جامع در
افراد پرورش مي دهد و فكر شاگردان را بر مي انگیزد .در این نوع سازمان دهي به
24
راحتي مي توان رشته هاي بر محور موضوعات و مسائلي كه از زندگي جاري افراد گرفته
مي شوند سازمان داد .این شیوه را در مورد رشته هاي اساسي كه بر هویت شخصي و
ملي فراگیران تاثیر مي گذارد نمي توان به كار گرفت زیرا سبب تضعیف بنیان هاي اساسي
فعالیت : 1یك كتاب را براي تالیف در نظر بگیرید .ضمن بیان اهداف و مقاصد آن
،رویكرد كتاب را نیز مشخص نمایید .سپس ملكها و معیارهاي انتخاب محتوا و ملكها و
فعالیت : 2مشخص كنید در بین عوامل و معیارهاي موثر در انتخاب محتوا كدام
فعالیت : 3مشخص كنید در بین عوامل و معیارهاي موثر در سازمان دهي محتوا
25
فهرست منابع :
چوبینه مهدي – طرح مطالعاتي راهنماي برنامه درسي جامع دوره .1
متوسطه جلد سوم .سازمان پژوهش و برنامه ریزي آموزشي 1380 -82
راهنماي برنامه - ----------دفتر برنامه ریزي و تالیف كتب درسي .3
راهنماي برنامه - ----------دفتر برنامه ریزي و تالیف كتب درسي .4
اولین دوره آموزشي ----------دفتر برنامه ریزي و تالیف كتب درسي .5
راهنماي برنامه درسي علوم دفتر برنامه ریزي و تالیف كتب درسي .6
تجربي 1379
ساختار و ویژگي هاي كتب دفتر برنامه ریزي و تالیف كتب درسي .7
درسي 1377
سازمان پژوهش و برنامه ریزي آموزشي – كلیات طرح سامان دهي .8
26
-9سازمان پژوهش و برنامه ریزي آموزشي – دستورالعمل تهیه برنامه درسي 1379
-10سلیمان پور جواد – برنامه ریزي درسي با تاكید برتدوین محتواي درسي فعال
-11قورچیان نادر قلي – مراحل نگارش متون درس برنامه ریزي آموزشي – دفتر برنامه
-12ملكي حسن – شبكه مفهومي ساختار یك واحد یادگري كتاب درسي و ساختار كتاب
ففففف:
محتوا چیست ؟
محتوا چیزي است كه قرار است آموزش داده شود .محتوا شامل كلیه مطالب ،
مفاهیم و اطلعات مربوط به یك درس مورد نظر است .خواه به عنوان بخشي از متن یك
كتاب باشد .خواه توضیحات ،حواشي و سایر اجزاي جانبي آن درس .برخي از برنامه
ریزان محتوا را معادل دانش مي دانند .این دسته از جمله برنامه ریزاني هستند كه حیطه
شناختي را در برنامه هاي درسي اولي تر به حساب مي آورند .از منظر این گروه محتوا
خلصه اي از حقایق ،مفاهیم ،تعمیم ها ،اصول و نظریه هاي مشابه دانش در رشته
27
حقايق ،مشاهدات ،داده ها ،دريافتها ،تشخيص ها ،حساسيتها ،طرح ها و راه حل
هاي برگرفته از آنچه كه ذهن هاي انسانها درك كرده اند و آن بناهاي ذهني كه اين
محصولت تجربه را در درون دانش ،ايده ها ،مفاهيم ،تعميم ها ،اصول ،طرح ها و راه
حل ها دوباره سازمان و نظم مي دهد اين تعريف وسيع است و كليه عوامل شكل دهنده
محتوا را در بر مي گيرد ولي مهارتها )فرايندها( و عواطف )ارزش ها( را شامل نمي
شود .در حالي كه بيشتر دانشمندان برنامه ريزي درس اين عناصر را در تعريف مي
گنجانند .
دانش ) حقايق ،تبيين ها ،اصول ،تعاريف ( مهارتها و فرايندها )از قبيل خواندن ،
نوشتن ،حساب كردن ،تفكر منطقي ،تصميم گيري ،ايجاد ارتباط ( و ارزش ها ) از
قبيل :اعتقاد به خوب و بد بودن ،صحيح و غلط ،زيبا و زشت ( با اين كه محتواي برنامه
درسي اين سه عنصر را در برمي گيرد اما در واقع اينها از هم جدا نيستند .برنامه درسي
علمي هميشه دانش ،فرايند و ارزش را در بر مي گيرد .بدين نحو لزم است برنامه ريزان
درسي در طراحي برنامه درسي به ه يك از اين سه عنصر به طور آگاهانه اهميت دهند .
اصطلح محتواي برنامه درسي نه تنها به قسمتها و قطعه هاي سازمان يافته اي كه
به گونه اي منظم يك رشته عملي را تشكيل مي دهد اطلق مي شود بلكه شامل وقايع و پديده
هايي كه به نحوي با رشته هاي مختلف علمي ارتباط دارند نيز هست .
28
ففففف فف ففف ففففف :
در امر تدريس بايد چيزي را به كسي ياد داد .اين شخص دانش اموز و آن چير
محتوا است .محتوا را مي توان دانش ،مهارتها ،گرايش ها و ارزشيابي توصيف كرد كه
با ملحظه تعاريف مختلف محتواي برنامه درسي ذكر اين نكته مهم است كه محتوا
تنها همان چيزي نيست كه بوسيله برنامه ريزان طرد مي شود و بوسيله مولف انتخاب و
سازمان دهي مي گردد .با اينكه عمده محتوا همين است .اما در فرايند آموزشي آنچه معلم
براي تدريس تدارك ديده است و آن چه خود او نيز پيش بيني نموده ولي در ضمن تدريس
بروز و جلوه مي كند .همچنين آن چه از تعامل مخاطبين با يكديگر حاصل مي شود ،همه
بخشي از محتوا را تشكيل مي دهد .بعضي علوه بر مفاهيم ،مهارتها و نگرش هايي كه
تهيه كنندگان محتواي برنامه درسي انتخاب كرده اند رابطه معلم با دانش آموز و رابطه
دانش آموز با يكديگر نيز منشاء ديگر محتواست .منتها چون در كنترل نيست و نمي توان
از قبل آنها را پيش بيني نمود در بحث برنامه ريزي كه به طور عمده با اعمال آگاهانه
اما طرح اين بعد پنهان محتوا از اين نظر قابل توجه است كه كليه برنامه ريزان و
مجريان محتواي آموزشي را در يك بسته اي تصور نكنند كه مواد مورد نياز را در داخل آن
ريخته اند و كليد ان نيز نزد معلم است و داخل كلس باز مي كند .به ذهن فراگير منتقل مي
نمايد .بلكه آن چه به عنوان محتوا آماده كرده اند به صورت مجموعه مفاهيم و مهارتهايي
29
تلقي كنند كه قبل از اجراي برنامه درسي بنا به بررسي ها و شناختها تهيه و تنظيم شده ولي
ممكن است در فرايند آموزشي ،اصلح ،تغيير ،تكميل و توسعه پيدا كند .
پاسخ اين سوال در يك جمله مي تواند چنين باشد :يافتن نسبت بين اهداف و محتوا
به منظور بهبود محتواي موجود ،علت اصلي تحليل محتوا خواهد بود اما موضوع به همين
جا ختم نمي شود چنانچه در تعاريف مختلف از محتوا نيز مشاهده شد .محتوا داراي عناصر
متعدد و پيچيده اي است ضمن آنكه جنبه هاي مختلفي را نيز در بر دارد .از اين رو يكي از
دليل تحليل محتوا تشخيص اين عناصر و آن جنبه هاست .مسلما در صورتي كه اجزاي
مختلف محتوا شناخته شده و دسته بندي گردد درك آن ساده تر و انتقال آن مقدورتر خواهد
بود .
تحليل محتوا به منظور مشخص ساختن انواع مفاهيم و مطالب به كار رفته (1
تحليل محتوا به منظور تعيين اهداف آموزشي )عكس حالت اول ( (2
تحليل محتوا به منظور بررسي ميزان درگير شدن يادگيرنده با محتواي كتاب (5
30
فن پژوهشي عيني ،اصولي و احتمال كمي در محتوا به منظور تفسير آن را تحليل
محتوا مي گويند .تفكربنيادي تحليل محتوا عبارتست از قرار دادن اجزاي يك متن )كلمات ،
جملت ،پاراگراف ها و امثالهم بر حسب واحد هايي كه انتخاب مي شوند ( در مقولتي كه
از پيش تعيين شده اند البته تحليل محتوا تنها محدود به متن و نوشته نمي شود ،بلكه مي
تواند شامل ساير مطالب از جمله تصاوير ،نقشه ها و نقاشي هاو نمودارها نيز مي باشد .
تحليل محتوا از نظر برناردو برلسون :وي معتقد است كه تحليل محتوا يك شيوه
تحقيق براي توصيف عيني منظم و كمي محتواي آشكار ارتباطات است .
تحليل محتوا از نظر باركوز :وي معتقد است كه تحليل محتوا عبارتست از تحليل
در يك دسته بندي اجمالي محتوا را مي توان به يكي از روش ذيل تحليل نمود :
31
با افزايش جرايد و روزنامه ها از قرن نوزدهم نياز به تحليل متن آنها به منظور
تعيين اولويت ها و جابه جايي محتواي آنها آشكار گرديد .تحليل محتواي توصيفي روش
تحليلي بعد از وقوع است .يعني توصيف كمي محتواي بارز يك متن .اين روش قديمي
ترين روش تحليل محتواست .در گام اول يك تحليل توصيفي تحليل متن است از اين رو
مي توان متن را به اجزايي تقسيم بندي نمود و تحليل را در مورد هر جز به طور
با در نظر گرفتن فرض مقدماتي اين روش كه بين برخي مشخصه هاي بارز داخل
متن و مشخصه هاي بارز خارجي همبستگي وجود دارد و تحليل محتواي استنباطي اين
بحث برداشتي از ادامه تحليل توصيفي است .استنباطي در اين مفهوم بدين معني است
كه مشخصه هاي خاصي از يك متن با مشخصه هاي خاصي از مضمون يا وضعيت
اجتماعي مرتبط هستند .اين روش صرفا توصيف محتواي متن را مد نظر ندارد بلكه
هدف آن نتيجه گيري از محتواي يك متن در مورد جنبه هايي از واقعيت اجتماعي است
ويليام رومي يكي از صاحبنظران تعليم و تربيت كتاب خود را بنام )) تكنيكهاي
پژوهشي در آموزش علوم (( 1را در سال 1986ارائه كرد .روش او چنانكه خود او معتقد
است ،يك روش تحليل كمي است .كه به توصيف عيني و منظم محتواي آشكار مطالب
- 11
Inquirg Techniques for Teaching Sciences
32
درسي و آزمايشگاهي مي پردازد .مراحل اصلي تحليل محتوا عبارتند از :تعيين هدف ،
نمونه گيري ،رمز گذاري و مقوله بندي طبقه بندي مقوله ها ،ارزيابي عيني طبقه ها .
درباره هدف روش تحليل محتواي ويليام رومي مي توان گفت كه هدف آن بررسي
اين موضوع است كه آيا كتاب و يا محتواي مورد نظر ،دانش آموزان را به طور فعال با
آموزش يادگيري درگير مي نمايد ؟ به عبارت ديگر هدف اين است كه بسنجيم آيا كتاب به
درباره نمونه گيري نيز همانند ساير روش هاي ديگر پژوهش ،اگر جامعه آماري
وسيع باشد مي توان دست به نمونه گيري زد و چنانچه جامعه آماري مورد نظر وسعت
چنداني نداشته باشد ،مي توان از تمام جامعه به عنوان نمونه استفاده كرد .
در مرحله سوم محتوا كد گذاري و مقوله بندي مي شود كه ويليام رومي براي تحليل
محتواي كتابهاي درسي ابتدا محتوا را به سه قسمت متن كتاب درسي ،تصاوير ،سوالت
تقسيم مي كند و سپس براي هر قسمت مقوله هايي را تعريف مي كند .
درباره قسمت اول ،يعني متن كتاب درسي ،ده مقوله تعريف مي كند .در ارتباط با
قسمت دوم يعني تصاوير چهارمقوله ،و در مورد قسمت سوم سوالت چهار مقوله كد
گذاري مي شود .مهم ترين اصل در مقوله بندي اينست كه تحليل گر از يك سو بايستي
شاخصهايي كه اطلعات محتوا بر اساس آن در مقوله قرار قرار مي گيرند تعريف كند به
1
عبارت ديگر مقوله ها بايستي منعكس كننده هدف پژوهش باشند .
33
درباره روش ويليام رومي مي توان اظهار داشت كه ين اصل تا حد زيادي مراعات
شده است و مقوله ها منعكس كننده هدف پژوهش هستند براي اثبات آن مي توان مثالي از
در قسمت تصاوير اگر به مقوله bتوجه شود )) :از فراگير خواسته شده كه با
استفاده از مفروضات داده شده فعاليت يا آزمايشي را انجام دهد (( .ملحظه مي شود كه در
اين مقوله تحرك و فعاليت و انجام كار براي فراگير مطرح است اين مقوله را ويليام رومي
جزء مقوله هاي فعال آورده است با دقت در اين مقوله مشخص مي شود كه با هدف پژوهش
كه سنجش ارائه محتواي فعال است كامل هماهنگي دارد .اين اصل درباره ساير مقوله ها
مطرح است و مي توان آن را به ساير مقوله ها تعميم داد .در مرحله چهارم طبقه بندي
مقوله ها ،ويليام رومي ،مقوله را به سه طبقه تقسيم مي نمايد ،طبقه فعال ،طبقه غير
در طبقات غير فعال دانش آموز مشغول فعاليتهاي علمي به معني واقعي نمي باشد و
كتابهايي كه روي اين مقوله ها تاكيد نمايند كتابهاي غير پژوهشي خواهند بود ،از طرف
ديگر در مقوله هاي فعال ،دانش آموز با فعاليت هاي علمي و بطور كلي با يادگيري و
آموزش درگير است و چون مستلزم فعاليت فراگير است و يادگيري فعال را ارائه مي دهند
مقوله هاي خنثي مقوله هايي هستند كه نقش مهمي در ارزشيابي و تحليل كمي كتب
1
و متون درسي ايفا نمي كند و بنابراين در ارزشيابي مي توان از آنها صرف نظر نمود .
34
اكنون جا دارد كه روش ارائه شده توسط ويليامن رومي را كه عينا برگرفته از كتاب
)) تكنيك هاي پژوهش در آموزش علوم (( اوست آورده شود :
به طور تصادفي ده صفحه يا صفحات بيشتري از قسمت هاي گوناگون يك .1
1
كتاب را انتخاب كرده و علمت گذاري نمايند .
كدام را در يكي از مقوله هاي زير قرار دهيد .اين جملت شامل عناوين ،شرح
بيان حقيقت :بيان حقيقت عبارتست از بيان ساده مفروضات و يا (a
مشاهداتي كه بوسيله فرد ديگري غير از فرد ديگر از دانش آموز انجام
پذيرفته است .مثال :در هوا دو عنصر نيتروژن و اكسيژن به مقدار زياد
اند .
بيان نتايج يا اصول كلي )تعميم ها( :منظور از بيان نتايج يا اصول (b
كلي عبارتست از نظرات ارائه شده توسط نويسندگان كتاب درباره ارتباط
توانيد به دستگاه گوارش خود بكنيد اين است كه خود را شاد نگه داريد .
- 1لزم به ذكر است كه در پژوهش حاضر ،نمونه تحقيق به منظور افزايش دقت ،كل جامعه آماري مي باشد .
35
تعاريف :منظور جملت يا جمله اي است كه براي توصيف و (c
1
حالت عاطفي خوشايند و يا ناخوشايند .
سوالتي كه در متن مطرح شده و جواب آنها بلفاصله بوسيله مولف (d
داده شده است .مثال :همه مواد آلي كه در بدن موجودات زنده يافت مي
2
شوند ،داراي كربن هستند ،اين كربن از كجا مي آيد ؟
سوالتي كه ايجاب مي كند دانش آموز براي پاسخ به آنها مفروضات (e
داده شده را تجزيه و تحليل نمايد .مثال :چه عاملي انگيزه يا سائق تشنگي
را ايجاد مي كند ؟ 3و نيز به نظر شما در افراد داراي گروه خوني AB
4
نيروي ژن Aبيشتر است يا نيروي ژن B؟ چرا؟
از دانش آموز خواسته شده كه نتايجي را كه خود او بدست آورده (f
از دانش آموز خواسته شده كه آزمايشي را انجام داده و نتايج حاصل (g
از آن را تحليل نمايد و يا اينكه مسائل عنوان شده را حل كند .مثال :
)) آزمايش 4را انجام دهيد تا دريابيد كه چگونه با مواد حل نشدني در آب
- 1روان شناسي سال سوم نظام جديد آموزش متوسطه ، 1376،ص . 79
- 2زيست شناسي بهداشت ) (2سال اول نظام جديد آموزش متوسطه ، 1376،ص . 163
- 3روان شناسي سال سوم نظام جديد آموزش متوسطه ، 1376،ص . 73
-4روان شناسي سال سوم نظام جديد آموزش متوسطه ، 1376،ص . 20
36
سوالتي كه به منظور جلب توجه دانش آموز ارائه شده و جواب آنها (h
بلفاصله بوسيله نويسنده كتاب در متن نيامده است .مثال :چون هورمونها
به همراه خون منتقل مي شوند ،قاعدتا بايد انتظار داشت كه به همه جاي
1
بدن برسند ،در اين صورت ،چگونه هدف خود را شناسايي مي كنند ؟
از دانش آموز خواسته شده است كه تصاوير يا مراحل انجام يك (i
آزمايش را مورد ملحظه قرار دهدو بطور كلي جملتي كه در هيچكدام از
از مقوله هاي ده گانه فوق ،مقوله هاي aو bو cو dجزء مقوله هاي غير فعال به
حساب مي آيند و مقوله هاي eو fو gو hجزء مقوله هاي فعال قلمداد مي گردند .دو
مقوله آخر يعني iو jاز مقوله هاي خنثي هستند كه نقش مهمي در ارزيابي كتاب ندارند و
بنابراين مي توان از آنها در امر ارزشيابي و تحليل ،چشم پوشيد و صرفنظر كرد .به
منظور محاسبه ضريب درگيري دانش آموز با متن و يا به منظور سنجش سطح فعاليت
فراگير مي توان مجموع مقوله هاي فعال را بر مجموع مقوله هاي غير فعال تقسيم نمود :
37
1
ده شكل را به طور تصادفي انتخاب نماييد . (1
هر كدام از اين تصاوير را تحليل نموده و در يكي از مقوله هاي زير جاي (2
دهيد :
است .
تصويري كه براي تشريح شيوه جمع آوري وسايل يك آزمايش آمده .c
است .
از مقوله هاي چهارگانه فوق ،مقوله ، aغير فعال و bمقوله فعال قلمداد مي شود و مقوله
هاي cو dمقوله هاي خنثي هستند .براي محاسبه ضريب درگيري ،در اينجا نيز مقوله
مقوله فعال
ضريب درگيري دانش آموز با = = b
تصاوير مقوله غير
فعال
a
ارزشیابي سوالت
2
ده سوال را به طور تصادفي از ده فصل انتخاب نماييد . (1
- 1لزم به ذكراست كه در پژوهش حاضر تمام تصاوير مورد بررسي و تحليل قرار گرفته است .
- 2لزم به ذكر است كه در هر پژوهشي مي توان به منظور افزايش دقت ،تمام سوالت كتاب مورد تحليل قرار گيرد .
38
هر يك از سوالت انتخابي را در يكي از مقوله هاي زير جاي دهيد . (2
سوالي كه براي پاسخ آن به دانش آموز بايد از آموخته هاي خود در (c
درس جديد براي نتيجه گيري در مورد مسايل جديد استفاده كند .
در طبقه بندي فوق مقوله هاي aو bدر زمره مقوله هاي غير فعال و مقوله هاي c
و dدر زمره مقوله هاي فعال بخش بر مقوله هاي غير فعال گردد :
در نهايت بعد از اينكه ضريب درگيري )شاخص درگيري ( دانش آموز با محتوا
)متن ،تصاوير ،پرسش ها( مشخص گرديد ،نوبت تفسير نتايج فرا مي رسد .ضريب
درگيري دانش آموز با محتوا عددي است كه نشان دهنده ميزان فعال بودن محتوا است .
دامنه اين عدد بدست آمده ممكن است از صفر تا بي نهايت باشد ،اما به نظر ويليام رومي
زماني يك كتاب درسي ،فعال است كه ضريب درگيري )شاخص درگيري ( آن بين 4/0تا
39
ضريب درگيري كمتر از 4/0بيانگر اين است كه كتاب فقط به ارائه اطلعات
علمي مي پردازد و از فراگيران مي خواهد تا در پي حفظ كردن مطالب علمي ارائه شده
باشند .چنين كتابي در زمره كتابهاي غير پژوهشي به حساب مي آيد كه در آن دانش آموز
هيچگونه نقش فعالي را در امر يادگيري به عهده ندارد و به او و به ذهن او به عنوان يك
سيستم بانكي نگريسته مي شود كه هميشه در پي حفظ و نگهداري و بايگاني مطالب است .
از طرف ديگر ضريب درگيري بزرگتر از 5/1نمايانگر كتابي است كه در مورد
هر جمله ،تصوير ،يا سوال آن ،از دانش آموز مي خواهد تا به نوعي تجزيه و تحليل انجام
دهد و به فعاليت بپردازد .چنين كتابهايي مفروضات و اطلعات علمي كافي را در اختيار
فراگيران قرار نمي دهد و فقط از دانش آموزان مي خواهند تا به گونه اي ،فعاليتي را انجام
دهند .از نظر ويليام رومي اين كتابها نيز به صورت غير فعال ارائه شده است .زيرا
فعاليت زيادي مي طلبد در حالي كه به اطلعات كافي و شرايط فراگير توجه نمي شود .
بنابراين به عقيده ويليام رومي كتابي مناسب است و به صورت فعال ارائه شده است كه
شاخص درگيري دانش آموز با محتواي آن كتاب بزرگتر از 4/0و كوچكتر از 5/1باشد .
به عبارت ديگر هر كتاب كه به صورت فعال ارائه مي شود بايد حداقل %30و حداكثر
%70مطالب و موضوعات علمي را ارائه دهد ،در غير اينصورت محتواي كتاب غير
در نتيجه محتواي برنامه درسي مي بايست به گونه اي طراحي و ارائه شود كه
دانش آموزان را نسبت به يادگيري برانگيزد و زمينه اكتشاف و پژوهش و عمل فعالنه آنان
40
فعالیت عملي این كارگاه :
-2بر اساس مدل ويليام رومي نسبت به تحليل محتواي آن اقدام نموده و نتيجه را گزارش
نماييد .
41