Mga Tala sa Noli Me Tangere

1. Sina Pilosopo Tasio at Don Filipo

Si Pilosopo Tasio ay madalas tawaging baliw. Isang napakatalinong tao na hindi
naiintindihan ng karamihan ng kanyang mga kababayan. Ang kanyang mga sinasabi ay
matatalinghaga, masyadong malalim para maintindihan ng ordinaryong tao. Una siya
nating nasilayan sa kabanatang pinamagatang Todos Los Santos ng kanyang hinahanap
ang bungo ng kanyang asawa.
Si Don Filipo Lino naman ay nabibilang sa mga batang opisyal ng bayan ng San Digo.
Isang libral,siya ang Tnynt !ayor ng "ayan ng San Digo. #anda niyang isakrpisyo
ang mataas na tingin sa kanya ng mga tao para maisakatuparan ang sa tingin niya tamang
rporma. Una natin siyang nasilayan sa kabnatang pinamagatang Tasiong "aliw o
Pilosopo. Dito kausap niya si Pilosopo Tasio tungkol sa Purgatoryo.
$agbabasa si Don Filipo ng libro tungkol sa purgatory na pinmagatang %Las pnas &u
su'rn las bnditas animas dl Purgatorio( na ang ibig sabihin ay %Ang mga Sakit na
Tinitiis ng mga Pinagpalang )aluluwa s Purgatoryo(. Ang pag*uusap sa patungkol sa
purgatory ay nag*umpisa ng tinanong ni Donya Todora +i,a si Pilosopo Tasio kung ito
ay nagpamisa na para sa kanyang nasirang asawa. Doon din nalama ni Pilosopo Tasio na
handing maniwala ang mga ito at pag*usapan ang Purgatoryo habang sila ay walang alam
tungkol sa Purgatoryo. Tandaang si Donya Todora ay nandoon ng inumpisahan nilang
pag*usapan nag konspto ng Purgatoryo.
$ag*umpisa ang konspto ng purgatory sa panahon ni -arathustra. Siya ang sasoning
nagtatag ng rlihiyon -oroastrianismo na hanggang sa ngayon ay may mga taga*sunod sa
ilang bahagi ng .itnang Silangan. $oong umpisa ng rlihiyong )ristianismo, walang
konspto ng purgatoryo. Ayon kay Tandang Tasio hindi maaaring ibilang ang maikling
sipi mula sa libro ng !a/abos. !aaring naimpluwnsiyahan ng rlihiyong
-oroastrianismo ang mga ibang santo kaya ito ay unti*unting napabilang sa mga
pinaniniwalaan ng ating rlihiyon.
$gunit hindi lamang ang usapan patnugkol sa purgatoryo ang napapaloob sa nasabing
kabanata. !as higit nating dapat bigyan pansin ang konspto niya ng Diyos. Sa aming
naintindihan tungkol sa usaping ito, ang Diyos ay isang mabait na Diyos. #indi nararapat
isipin na gusto niya tayong pahirapan. Lahat ng nangyayari sa atin ay may dahilan at para
subhuman ang ating katatagan. #indi gugustuhin ng Diyos na tayo ay likhain upang tayo
ay pahirapan lamang.
Isang kapansin*pansin na bahagi ng kabanatang ito ang Sinabi ni Pilosopo Tasio tungkol
kay Doray at sa ibang mga nanniniwala sa Diyos. )ung babasahin natin ang mga punto
sinasabi ni Pilosopo Tasio maaari nating masabi na noong panahong iyon ang paniniwala
sa Diyos ay lumalapit na sa panatismo na kadalasan ay hindi na kapanipaniwala.
!ayroon din na dalisay ang kanilang paniniwala ngunit mas higit nabibigyang pansin ang
mga panatiko na nagmumukhang kakatwa dahil sa sobrang pag*sunod sa sinasabi ng mga
prayl. !arahil kung sa panahon na iyon ay pinaniniwalaan pa ang pagbibigay ng
indulhnsiya, maraming Pilipno ang namulubi upang bilhin ang kapatawaran.
0. 1lias
Sinabi ni 1lias ang mga katagang % Lahat may kaaway2 sigalot ang batas ng buhay( sa
kabanatang pinamagatang !alayang Pagiisip. to ay kanyang nabanggit kay Ibarra ng ito
ay hindi makapaniwalang siya ay mayroong kaaway. Prsonal kaming naniniwala sa
sinabing ito ni 1lias. #indi possiblng walang kaaway ang isang tao sapagkat lahat tayo
ay nag*kukumptnsiya para sa iba3t ibang bagay. !aaring ito ay sa kayamanan, pag*ibig
o kapangyarihan. Ang hindi pagkilala na ang bawat isa ay mayroong kaaway ay para na
ring pag*takip ng ating mata at pag*baliwala sa ganitong mga bagay. Animo3y ikaw
mismo ang nag*sintnsiya sa iyong sarili. Ikaw na ang pumirma ng sariling hatol sa
kamatayan.
!ayroon kaming nabasa minsan na maaaring sukatan ng kapangyarihan, kayamanan at
tagumpay na natatamasa ng isang tao ng dami ng kaaway na mayroon siya. #abang ikaw
ay nagtatagumpay mayroong taong natatalo at ang pangarap niya ay nasisira. !ay pagka*
mark4ista ang ganitong isipin ngunit ito ay isang bagay nakapansin*pansin sa ating
lipunan. Ito ay isang bagay o pilosopiya na lantad sa lahat ng tao sa kahit na anong
panahon.
Ang karaktr ni 1lias ang isa sa pinakaintrsantng karaktr sa buong $oli ! Tangr.
$akita niya na ang lahat at naranasan na niya ang iba3t ibang uri ng pagpapakasakit.
.amay na niya ang pagkatao ng iba3t ibang uri ng tao na kanyang nakakasalamuha.
#angad niya ang makakabuti sa nakakarami kahit na sa tingin niya na ang sarili niya ang
/hallnging isakripisyo
5. )apitan "asilio at Don Primiti6o
)apag mas marami ang alam mo na wika o lnggwah mas magaling ka kaysa doon sa
isa lamng ang alam. $ong mga panahong iyon, ang Latin ay isang wika na kakaunti
lamang ang may alam. Ang mga taong may alam ay ang mga taong nakapag*aral at ang
mga nabibilang sa gobyrno at praylokrasya. Isa kang mangmang kapag hindi mo alam
ang Latin. Isa itong uri ng pagpapakita ng iyong antas sa buhay.
!agaling na magsalita si )apitan "asilio at ito ay isang bagay na kanyang
ipinagmamalaki. $akikita niya na kapag ang isang kabataan ay hindi marunong magsalita
siya ay hindi dapat igalang at pakinggan. $gunit gustong*gusto niya na %ituro( sa iba ang
ganitong kakayahan upang maipakita na siya ay mas magaling. Ito ay ating nakita sa
kabanatang Pulong sa Tribunal.
Sa aming pakiwary, ito ay isang bagay o %attitud( na hanggang sa ngayon ay lantad pa
rin sa lipunan. )ung marunong kang mag*Ingls ikaw ay magaling. Ito na ang
ginagawang sukatan ng kagalingan.
7. Pagpapaliwanag ni Padr Damaso
Sa kabanatang $agpaliwanag si Padr Damaso, ipinaliwanag niya kay !aria 8lara kung
bakit ayaw na ayaw niya sa mag*amang Ibarra. Ito ay sa kadahilanan na sa kanyang
tingin ang kanyang anak na si !aria 8lara ay hindi nababagay sa isang Indio. Sa kanyang
paningin, ang mag*among Ibarra ay mga Indio at higitna mas mababa dahil sa sila ay may
dugong Intsik. Sa kanyang palagay hamak na mas kahanga*hanga ang taong may dugong
1uropo. Ito ay dahil sa matinding paniniwala na ang mga 1uropo ay mas magaling.
$ang ninais ni !aria 8lara na mag*pakamatay na lamang o kaya ay mag*mongha kaysa
sa mag*pakasal kay Linars, sumagi sa kanyang isipan na maaaring ito ang parusa sa
kanya ng Diyos. Dahil sa kanyang mga pinaggagawa ang anak niyang si !aria 8lara ang
nadurusa.
9. Pilosopo Tasio
Tulad ng sabi ni 1lias, %Sigalot ang batas ng buhay(. )ailangang lumaban upang
magtagumpay. #indi ka maaaring sumuko sa gitna ng laban. $aumpisahan muna ang
laban at kailangan itong tapusin sapagkat lalong lalala ang problma kapag inumpisahan
mo ngunit hindi mo tatapusin. Sa laban ng buhay para sa kaunlaran maaaring maraming
mga magiging sakripisyo. Sa pakiwary ni Pilosopo Tasio ang balakin ni Ibarra ay isang
pag*uumpisa ng pangarap ng isang baliw tulad ni Tasio. #indi niya alam kung ang laban
na ito ay magbubunga. Sa kanyang isip, kung sakaling hindi magtagumpay ang balakin ni
Ibarra, sana ay mag*iwan ito ng alaala at sana ay ituloy ng iba.
#indi mabilis na mangyayari ang hinahangad na pagbabago. Ito ay isang laban na hindi
matatapos. Upang magtagumpay ang balakin, kailangan iwaksi sa isipan ang kanilang
sarili at iuna ang kapakanan ng bayan. !ay mga sakripisyo na /hallnging gawin pro ito
naman ay para sa ikabubuti ng lahat.
:. )apitan Pablo
Si )apitan Pablo ay isang dating mayaman rin na tao ngunit dahil sa mga iba3t ibang
pangyayari na nangyari sa ;anyang buhay, siya ay naging tulisan. $agkausap silang
dalawa ni 1lias at Sinai nito kay Tandang Pablo ang kanyang panukala. Ang kanyang
panukala ay ang pagtakas nilang dalawa patungong hilaga at mamuhay bilang mag*ama.
Tinanggihan ito ni )apita Pablo at mas minabuti na manatili at mag*higanti.
Isa pa sa hinain ni 1lias kay )apitan Pablo ang paggamit kay Ibarra bilang sugo sa
)apitan #nral. $aisin nila na ihain ni Ibarra ang hinaing ng bayan sa )apitan #nral.
$oong unang narinig ni )apitan Pablo ang idyang ito, naisip niya kaagad na hindi ito
magtatagumpay. $ang nagtagal, siya rin ay sumang*ayon na huwag muna ipagpatuloy
ang balak na himagsikan. .agamit muna sila ng mapayapang paraan. )apag hindi
nagtagumpay ang kanilang balak, ipagpapatuloy nina 1lias at )apitan Pablo ang nais
nilang paghihiganti
<. Tarsilo
Si Tarsilo Alasigan ay ang kapatid ni "runo na namatay noong gabi bago humarap sa
Al'r= si Tarsilo. Pilit siyang pina*amin ng al'r= para maiugnay sa sinasabing
himagsikan si Ibarra. Siya ay nagmatigas at hindi nag*salita. >ala naman talaga siyang
sala kaya wala siyang aaminin. #indi naman talaga niya nakausap tungkol sa kahit anong
uri ng himagsikan si Ibarra kaya wala siyang Sinai.
Umabot sa punto sa pagtotortyur sa kanya na ginusto niya na talagang mamatay.
Pinigilan niya ang kanyang hininga upang siya ay mamatay. !ay punto sa pagtotortyur
sa kanya na hiningi niya sa nag*totortyur sa kanya na ito ay mahabag sa kanya at patayin
siya kaagad.
Sa kabanatang ito rin makikita ang kapatid nilang baba ni "runo. Ito ay umiiyak na
nakadikit sa padr. Siya ay napansin ni Padr Sal6i ng hindi na niya kaya ang nakikita
niyang pagpapahirap kay Tarsilo. Tandaan natin na si Padr Sal6i ang tunay na may
pakana ng sasoning %himagsikan(. Siya ang towring dahilan ng pagkasawi ng
maraming tao. Ang mga taong nasawi ay wala pa naming katakana. #indi siguro kinaya
ng kanyang sikmura ang rsulta ng kanyang ginawa.
?. Tnynt .u6arra
Sobra ang hinayang ni Tnynt .u6arra tuwing iniisip niya ang /atamaran ng
kagalang*galang na si Ibarra. Tanging mga sulat lamang ni Ibarra para kay !aria 8lara
ang dahilan ng pagkasakdal ng binata. $abanggit ni Tnynt .u6arra na lahat ng mga
bidnsiya na ihinarap sa hukuman ay walang bisa at hindi kayang isakdal ang binata.
#indi naming mawari kung nasusuklam siya kay !aria 8lara dahil sa iniisip nito na
sinagip nito ang sarili sa pagbibigay ng mga sulat ni Ibarra. $ang Sinai niya na mabhay
ng matiwasay ang dalaga, dama ko ang pagkutya niya sa dalaga.
Sa kabanatang ito rin malalaman na labis ang paghihirap ni !aria 8lara dahil sa sinapit
ni Ibarra at kaya lahat ng ito ay nangyari ay dahil sa kagustuhan ni Padr Sal6i. Dito rin
natin unang makukuha sa mga Sinai na si Padr Damaso nga ang tunay na ama ng dalaga.
"akas din sa mga binitawang salita ni !aria 8lara na habang buhay niyang dala ang
mabigat na pasanin na dulot ng pagkakasakdal kay Ibarra gamit ang mga sulat sa kanya.
Lumalabas tuloy na isang kahabag*habag na dalaga si !aria 8lara na biktima ng
pagkakataon. >alang oportunidad upang siya ay luminary. Si Tnyntd .u6arra
naman ay halatang*halata na kanya ng napag*tanto kung sino talaga ang may kasalanan
sa lahat ng nangyari kay Ibarra. !ay pot siya kay Padr Sal6i at kay !aria 8lara dahil sa
akala nito ay pinagtaksilan nito ang binatang kahanga*hanga.
@. Purgatoryo
Sa )atolisismo, pianniniwalaang ang Purgatoryo ang kinalalagakan ng mga kaluluwang
pinarursahan habang hinihintay ng mga ito ang paghuhukom at doon din umaasang
maiibsan nang kaunti ang kanilang pagdurusa sa tulong ng mga nabubuhay sa lupa. Sa
tradisyon ng lipunang Pilipino sa panahon n $oli ! Tangr na pinatatakbo ng mga
prayl, ang bawat misang alay o salaping bigay sa kaluluwa ay nagdudulot ng
kaginahawahan mula sa apoy ng Purgatoryo ng ilang araw o taon. Ang konsptong ito
ang susuriin ng palaisip na si Tasyo. Isang masiglang talakayan ang mamamagitan sa
tnynt mayor at pilosopo. !akakadaupang*palad sina Don Filipo at Tandang Tasyo
isang araw nang palabas ng bayan ang matanda. !agbibihgay paanyaya sa kanyang
tahanan ang Don at dito na mapapansin ang librong hawak nito. Las pnas &u su'rn las
bnditas animas dl Purgatorio AAng mag Sakit na Tinitiis ng mga Pinagpalang )aluluwa
sa PurgatoryoB ang magbubukas ng usapan sa pagitan ng daalwa tungkol sa purgatoryo.
!ainam na bigyang diin ang mahahalagang opinion ng Pilosopo ukil sa Purgatoryo. Una,
ang paghahayag ng mga bidnsiyang histori/al na tumutukoy sa ksistns ng
Purgatoryo. !ahalaga, aniya, ang kaalam patungkol sa kasaysayan ng Purgatoryo pagkat
lumalabas na walang saysay ang pagaalay ng kung ano ano sa mga kaluluwa sa ibaba
kung ang nagaalay naman ay hindi lubos nauunawaan ang pinganggalingan at katutyran
nito. $aniniwala si Tandang Tasyo sa pag*iral n PurgatoryoC natapatan niya ang
pagkwstyon ni Don Filipo sa posibilidad na umiiral ito in a/tu.Subalit, ang paniniwalng
ito ng Pilosopo ay hindi nanganaghulugang bulag niyang sinusunod ang ritwal na kadikit
nitoC makatwiran ang pananaw ng matanda.
Ang ikalawang punto ay nang kinakausap niya si Don Filipo, winika niyang %maaaring
sabihin na mabuti ang idang Purgatoryo. "anal at makatwiran, ipanagpapatuloy nito ang
ugnayan ng mga patay at ng mga buhay bukod sa napipilitan ang marami tungo sa
malinis na pamumuhay. Ang abusing ginagawa kaugnay nito ang masama.( Inilatag niya
sa maikling talatang ito ang positibo at ngatibong katangian ng Purgatoryo at ang
paniniwala dito. !ay kagandahan naman itong idinudulot. Sa katunayan, mainam na
instrumnto ito upang piliin ng tao ang daang tuwid dahil nga naman mahirap nang
pagdusahan ang bawat kasalanan sa Purgatoryo. An pambabatikos ay makalulusot sa
butas na likha ng maruming sistmang ikinabit ng mga prayl dito. Luamlabas na isa na
ngayong pinagkukunang*yaman ang tangka ng mga taong makaligtas sa dusang dulot ng
Purgatoryo. $agiging parang salapi at misa Amisang may salaping kapalitB ang pambawi
sa maruming gawainC walang problma kung gayon ang mga mayayayaman.
"ukod dito, tila naopupunta ang higit n aatnsyon sa pag*iipon ng pambayad para sa
kaligtasan Atandaan ang mga manang ng simbahanB mula Purgatoryo at hindi sa paggawa
ng mabuti tulad na lamang ng orihinal na intnsyon nito.
Pangatlong punto ay nang sumingit muli si Donya Todora sa talakayan nina Don Filipo
at TandangTasyo. !apaguusapan dito ang bisang makapagligtas ng )atolisismo mula sa
mainit na apoy ng Purgatoryo. Ayon sa kompyutasyon ni Tangdang Tasyo, napakaliit ng
tsanyang makaligtas, sa katotohanang kakarampot ang porsynto ng ma katoliko sa
mundo. )ung gayan ang saklap naman ng itinakda ng Diyos sa taoD $gunit hinid ganito
kalupit ang Diyos ayon kay TasyoC kung may isa mang tunay na nakakagagap sa snsya
ng %)atarungan at banal na )adalisayan( ito ay ang !aykapal lamang.
%Paghihigpitan ba ninyo ang isang dahong lumilipad at tutugisin ba ninyo ang isang
tuyong sungot ng palayE(
1F. $akikita sa umaga ang isang magandang araw
Ito ay ang pagtatalakay sa ika*97 na kabanata na sakop ang isa nanamang paguusap sa
pagitan nina Don Filipo at Tandang Tasyo partikular sa usapin ng progrso o )aunlaran.
Ito ay magaganap sa bahay ng pilosopong ngayon ay may sakit. Iikot ang talakayan sa
kung papaanong masiglang binigyang larawan ng Pilosopo ang naaaninag niyang pag*asa
tungo sa )aunlaarn sa pamamagitan ng kabataan. Paunti*unting progrso ang naiisip ng
Pilosopo, progrsong ayon sa kanya ay hinid maiiwasan at hindi dapat iwasan.
Ikinalulugod niya na ang mga kabataan ay natutuon sa mas kapaki*pakinabang na mga
aralin* araling patungkol sa kapaligiran at ang mas masusing pagsusuri dito. Ang mga sa
panahon niyang kinatgorya bilang rhiya3y ngayon mas napapag*aralan na G mas
lumawak ang pagsisiyasat sa mundong ginagalawan ng tao. Ika nga ni Tandang Tasyo,
%ngunit sa waks, nauunawaan na ng tao na tao siya, itinigil na niya ang pagsusuri sa
kaniyang Diyos, ang pagtarok sa hindi malirip, sa hindi !akita, at iniwan na ng paggawa
ng batas ukol sa mga guniguni ng kaniyang utak.( Ipinagbubunyi ng intlktwal na si
Tasyo ang malayang*isip kung saaan mas malalim at mas may katuturan ang pag*unawa
sa mga bagay*bagay, kalakip nito ang pag*asang mas pag*iibayuhin ang magandang
simulain.
"ukod sa mga kabataan, mababanggit din ang partisipasyon ng mga #swita sa progrso
o )aunlaran. Sa sistmang dukasyon at siyntipikong pamamaraan kilala ang mga
#switaC maituturing silang kumakatawan sa )aunlarans sa Filipinas. )ahit na sa hulihan
sila kung pagsakay sa progrso ng 1uropa ang paguusapan ayon sa dskripsyon ni Tasyo,
mayroon pa din silang kontribusyon sa pagsulong ng kabataang Pilipino sa pamamagitan
ng dukasyon. %Utang sa kanila ng Filipinas ang mga bagong silang na pagtuturo ng
Agham Pangkalikasan(, dahil dito natutulungan ng mga #swita ang mga Pilipino na
tunguhin ang mas malinaw at malayang pag*iisip.
11. Pambayan at Pansariling )apakanan
Usap*usapan na sa bayan ang ginawa ni Ibarra at ang rbolusyong Ao pagtataksil para sa
gobyrnoB nakadikit sa ngalan niya. Umiiwas ang lahat madamay, nilalayuang maiugnay
sa nahuling pilibustrong si Ibarra. !ahirap nang mahuli3t maparusahan tulad niya.
Sa kabanata :F, inilarawan ang ganitong mga pag*iwas o pag*ilag sa tatlong iba3t*ibang
klas ng usapang nagaganap sa bayan. !akikita kung paano ang bawat isa ay lumalayong
madamay sa kapahamakang nasangkutang ng bidang binata, kung paano umiral sa kanila
ang pagliligtas sa sarili at kung paano inihalo ang sariling intrs sa pambayan daw na
hangarin G ang pagsasabing dakila ang sa kanila at kasuklam*suklam ang sa iba para lang
maisalba ang sariling bangka.
Unahin natin ang klas ng pag*uusap sa mga kumbnto, dito ang mga 'rail, tulad ng
araw*araw nilang gawain, pinupuri ang mga sarili at ang kanilang samahan dahil sa
kagalingan at kawastuhan nila. Sila nanaman, oo, sila nga lang nanaman, ang lumalabas
na kapuri*puri at kay husay. $akatanggap pa nga ng panlalait ang mga #swita. )atawa*
tawa sa kanila ang hindi naman nilang maunawaang sistmang siyntipikong gamit ng
mga #swita, lason lang daw ang dala ng mga ito sa kabataan. Lumalabas na tila sila lang
ang may pakinabang at may tunguhin pambayan.
Ikalawa ay isang sitwasyong ayaw nang mga taga*bayang kalagyan. Dahil sa
pakikipagkaibigan ni )apitan Tinong kay Ibarra, nanganganib ang )apitang masangkot
sa gulo at maari pa ngayong hulihin at bitayin. "agamat ang hangarin naman talaga ay
ang dumikit lamang sa mayayaman at hindi tunay na pakikipagkaibigan, nadawit parin
ang kawawang lalaki. At sympr, hindi ba naman gagawa ng paraan ang ginang nito.
Ang kuripot na baba, na sa payo ng pinsan, ay nagbigay ng singsing na nagkakahalaga
ng isang libo sa )apitan #nral upang mailigtas lamang ang kanilang sarili. Sa ganitong
paraan nga naman maaaring maipakita na itatakwil nila ang kaliwang gawain at
maihahanay sila sa mga makabayan
Ang pangatlo ay isang usapan ng mga karaniwan. $akakatawa, ang lahat talaga3y
nagpupuri sa gobyrno at nililibak ang mga Indio na para naring pinagsisigawan sa
awtoridad na naku, wala akong kinalaman sa mga Indio na yan haD Ang lahat ay
nagmamalinis.
10*17. Tarsilo, "runo, at Pdro
Sila Tarsilo, "runo, at Pdro ang mga aayon sa paanyaya ni Don 8risostomo Ibarra sa
umanib sa pag*aalsa, partikular sa planong paglusob sa kwartl. Ang tatalo3y susugal at
makikipagsapalaran kasama ng tunguhin nila 1lias at Ibarra.
Lalayo tayo sa )abanata 7< Sabungan at magbabalik sa mga unang kabanatang
nagkwkwnto sa kapalaran ni Pdro. Si Pdro ay ang bana ni Sisa. $awawala ang
kanyang dalawang anak at nabaliw naman ang asawa, !araming nagsasabing marapat ito
sa kanya dahil wala naman talaga siyang kwnta bilang isang padr d pamilya G hayok
sa sugala at parating wala sa bahay. !atatandaang ang unang pagkikita nila Ibarra at
Pdro ay sa )abanata 00 kung saan naghingi ng tulong si Pdro kay Ibarra ukol sa
problma ng una sa pamilya. %#ilingin po ang inyong habag sa aking anak at asawa(,
sabing pagsusumamo ni Pdro. $akinig naman ang binatang si Ibarra at makikita nga ang
intnsyon nitong tumulong sa )abanata 07 nang lumitaw si Sisa sa pagdiriwang.
%$angako akong sisikaping alamin kung nasaan ang kaniyang anak( G napapayag ni
Pdro ang mabait na binatang tulungan siya sa kanyang problma dagdag pa nga ni Ibarra
nang kausap nito ang al'r= at kura, % iniisip kong paalagaan ang baliw sa isang
mahusay na do/tor, at samantala, sa tulong ninyo3t payo, hanapin ang kanyang mga
anak.( At sa )abanata 7<, sa sabungan, makikita na ang tagpong papayag si Pdrong
paglingkuaran si Ibarra at umanib sa pag*aalsa. %$agkasundo sila marahil ni Pdro(, ani
"runo nang makitang magka*usap sina Lu/as at ang bana ni Sisa.
Sina Tarsilo at "runo ay ang magkapatid na napapayag ding maglingkod kay Ibarra.
!asaklap ang kapalaran ng dalawaC namatay ang kanilang ama sa malupit na kamay ng
mga guwardiya sibil at munitik na rin silang matulad sa ama kung hindi dahil kay 1lias.
!atatandaang nabanggit ni 1lias and dalawa sa )abanata 70 Dalawang Panauhin. >ika
ni 1lias, % ang mga namuno sa pagkilos ay magkapatid na namatay ang ama sa palo ng
guwardiya sibil. Isang araw, nagkapalad akong iligtas sila sa mga kamay na pumatay sa
kanilang ama at nagkautang na loob sila sa akin.( Sa Sabungan, mapapapayag na ang
dalawa sa udyok ni Lu/as na sumali sa pag*aalsa. Sa una3y nagdadalawang isip ang
nakatatandang si Tarsilo. $gunit ang sabi ng kapatid na si "runo, % ano ba3ng
pagkakaibaE >ala namang pagakakaiba ang mabitay nang binaril. >alang ibang
nakalaan sa ating mga mahirap.( Sa huli, dahil sa hindi naman kaya ni Tarsilong iwanan
ang kapatid, papayag din ito at magsasabing %bahala na.(
19. )apitana !aria
$akaaaliw na mababasa ang magiliw na ginang na si )apitana !aria sa ika*5: an
kabanata, sa Usap*usapan. !ay mamamaitang talakayan sa mga kababaihan, kina
!anang Hu'a, )apitana Tinay ay )apitana !aria. !ainit kasing paksa ang ginawa ni
Ibarra kay Padr Damaso noong isang tanghalian at nagkakaroon ng pagpapalitan ng
kuro*kuro tungkol sa kung kapata*patawad ba ang ginawang iyon ng binata.
!agtatalo ang magkasalungat na pananaw nina !anang Hu'a at )apitana !aria. Para
kay !anang Hu'a, pagkakait ng bndisyon ang nararapat sa isang anak na tulad ni IbarraC
isang kasalanang malaki ang pagbangga sa isang banal na tao, isang ministro ng Diyos.
!as napili pa niyang iligtas ang sariling kaluluwa at hayaang buong*buong maniwala sa
kahit anong sabihin ng kura. )ontra naman dito si )apitana !aria, para sa kanya tama
lamang ang pagtatanggol si Ibarra sa alaala ng magulangC sinong ina ang hindi malulugod
sa isang anak na may malaking paggalang at pagpapahalaga sa kanyang magulang. )aya
niyang tanggapin sa kanyang tahanan si Ibarra at nakaaaliw pa nga kung magiging
manugang ito sakaling may anak siyang baba. %Patatawarin ng Diyos ang nag*utos na
igalang ang ama at ina. #indi siya skomulgahin ng DiyosD( , ani )apitana !aria.
Dito sa usapang Ibarra magsasanga ang isa pang magkasalungat na pananaw ukol sa anak
sa pagitan nina !anang Hu'a at )apitana !aria. Para kay )apitana !aria, magkakaiba
ang paraan ng pagmamahal ng isang ina sa anak. >alang karapatan ang kahit sinong
ipilit na mali ang paraan ng isa. Ang una3y ang pagmamahal na alang*alang din naman sa
sarili, pangalawa dahil anak sila at ang panghuli, ayon kay )apitana !aria, ang
pagmamahal alang*alang sa anak. Sa huli siya nabibilangC pipiliin niyang hayaang
makapag*aral ang anak, maging dukado at higitan ang narating ng magulang. Ang
ikasasaya ng anak ay higit dapat ikasiya ng isang ina G %(kung mayaman sana akong
tulad ninyo, hayaan kong maglakbay ang mga anak ko. !ga kabataan sila at magiging
lalaki isang araw. !aikli na ang aking buhay. !agkikita tayos a kabilang buhay. Dapat
hangarin ng mga anak na higitan ang kanilang magulangC ngunit sa ating kandungan,
tinuruturan lamang natin silang magin musmos.(
1:. Ang .uro
Ang )abanata 1@ ang magsasalaysay sa malungkot na kinahinatnan ng progrsong
hinaninatnan ng isang mabuting guro. Iikot ang kabanata sa paguusap nina Ibarra at ng
isang guro. Ang guro ay isa sa mga natulugan ng iba ni Ibarra noong nabubuhay pa ito,
ugaling bigyan ng mga gamit* skwla at kung minsan salapi ang mga bata sa paaralan.
Dito na maaring nagka*idya si Ibarra tungkol sa proykto ng paaralan. $akita niya an
maraming mga balakid at marahil kung tutulong siya magagawan ng paraan. %Palagay ko,
higit na mabuting isakatuparan ang mga mithiin ng aking ama kaysa tangisan siya( G
maganda ang layuning ito ni Ibarra.
Sa mga studyant na bigla mapupunta ang usapan ng dalawa. Tinukoy ng guro ang
maraming balakid sa tunguhin ng mas pktibong dukasyon, walang suporta mula sa
makapangyarihan at madalas walang gana ang mga bata sahil kung hinid problma sa
panustos ang kabangga nila, kakulanagn naman sa pampasigla ang kaharap nila. #indi
sang*ayon sa tradisyonal na pamamamaraan ng pagtuturo ang guro, ayaw niya ng
pamamalo dahil lalo lamang hindi natututo ang mga bata. $auuna ang takot at
pagkasindak kaya lalong hindi nakapagiisip ng mabuti. $akakawalang gana matuto.
Ayon pa sa guro, % upang makinatal ang isang ida sa utak ng bata, kailangan magharia
ng kapayapaan, sa loob at sa labas. )ailangan umiral ang katahinikan ng spiritu, ang
katiwasayang matrial at moral, at mabuting kalooban.( Progrso na nga naman ang
pinaguusapan ngayon sa 1uropaC nais niyang ipasok ang bagong sistmang ito at
umaasang mas magiging pktibo ito sa mga mag*aaral. !alungkot na isasalaysay ng
guro kung papaano niya sinubukang baguhin ngunit uuwi siyang bigo sa huli.
!atagumpay niyang naialis ang paraang pamamalo sa kanyang mga klas at nakakakita
nama siya ng pag*unlad sa part ng mga studyant. $agsisismula na nga ring maging
malapit ang mga bata sa kanya. "ukod dito nasimulan niya na ring turuan ng 1spanyol
ang mga studyantC mas mainam nga naman kung naiintindihan ng mga bata ang mga
pinadadasal sa kanila. $gunit ang ganitong mtodo ay tinutulan ng mga magulangC mas
pktibo raw ang luma at nakaugalian nang tradisyon ng pamamalo, ganito sila natuto at
ipinapalagay nila ganito rin ang nararapat sa mga anak. At napagalitan pa siya ng kura
dahil sa pagtuturo niya ng 1spanyol, nakakawala na ng loob. Dahil dito walang siyang
nagawa kundi ang ibalik ang pamalo, unit*unti na ring hindi pumapasok ang mga
studyant. Sinubukan ni Ibarrang muling bigyang pag*asa ang progrsibong kaisipan ng
guro ngunit sa ang naisagot lamang sa kanya, %!akikita ninyo3t ang proyktong
binanggit ninyo ay makatutulad din ng akin. At kung hinid, tignan natin.(
1<. Sinang
)apansing*pansin kay Sinang, pinsan ni !aria 8lara, ang kaniyang pagiging masayahin.
"ukod dito, mababanaag din ang pagkatatas ng kaniyang dila at pagkapilya sa kaniyang
mga pinagsasasabi.
Siya ang sumagot kay Tiya Isabl nang suwayin sila sa kanilang pagiging maingay
habang naglalakad noong madaling araw ng %hindi naman kayo gumigising ng maaga,
tulad namin, at hindi naman ganiyang matakaw matulog ang matatandaD( Siya ang
walang habas na nagsabi kay !aria 8lara na %huwag kang tangaD( Siya ang napabulalas
na nagsabing %hindi ko siya matiisD( ukol kay Padr Sal6i at %Ang bruhaD Ang musa ng
.uwardiya SibilD( ukol kay Do,a 8onsola/ion. Siya din ang namumukod tanging
nangahas na sabihing nagsslos lamang si Padr Sal6i kay Ibarra.
Sa mga magkakaibigan, siya marahil ang pinakawalang pakialam sa sasabihin ng iba sa
lumalabas sa kaniyang bibig. !aaaring sabihing pinaka*libral subalit maaari ding
taklsa lamang. Sa pamamasyal nila ni !aria 8lara at +i/toria, pilya niyang iminungkahi
na hanapan nilang tatlo ng pugad ng tagak si Padr Sal6i. $ang sa gayo3y di na nila
kailangang mabalisa sa kaniya sa tuwing mapapansin nilang sinusundan nito si !aria
8lara.
1?. !ga sumama sa libing ni Don Ha'al
Dahil nabansagang Pilibustro sa mga huling araw ng kanyang buhay, aanim lang na tao
ang dumalo sa kaniyang libing. Ito ang mga sumusunodI
Si Pilosopo Tasio. Sa kaniya sumasangguni si Don Ha'al upang humingi ng mga payo sa
kabila ng pagtatatak sa kaniya ng buong bayan bilang baliw. Iilan lamang ang mga taong
tulad ni Don Ha'al na nagbibigay*halaga sa pagka*Pilosopo niya.
Ang .uro. Isa si Don Ha'al sa mga taong sumusuporta sa mga adhikain ng mabuting
guro sa kabila ng pandudustang inaabot nito mula kina Padr Damaso, mga magulang, at
ilang matatandang guro.
1@. Tiyuhin ni 1lias
Ang tiyuhin ni 1lias na si "alat ay panganay na kapitad ng kaniyang nasirang ama.
Ipinagbubuntis noon si "alat ng kanyang ina nang paratangang salarin sa pagsunog sa
bahay ng isang ngosyantng 1spanyol ang kanyang ama. Dahil sa mga sumunod na
kasawiang palad, napilitang mamalimos ang kanyang ina na kinalauna3y naging puta.
$ang bata pa si "alat, nagkaroon ng malubhang sakit ang kaniyang ina na ikinayamot ng
kaniyang ama na di magawang makakuha ng tulong para sa kaniyang asawa G dahil nga
sino bang magtitiwala sa isang kriminal tulad niya. Labis na ikinalungkot ito ng kaniyang
ama na nagpakamatay. Itinurong salarin sa pagkamatay ng kanyang ama ang kanyang ina
na ipinagbubuntis noon ang kanyang nakababatang kapatid Aang ama ni 1liasB. Sunod*
sunod na paghihirap pa ang dinanas ng mag*iina matapos ito at nanatili ito sa ala*ala ni
"alat.
$aging tulisan si "alat at ipinaghiganti ang mga kasawiang sinapit ng kaniyang pamilya
sa pamamagitan ng pagpatay at panununog. )inalaunan, nahuli sa "alat at pinagpuputol*
putol ang katawan. Isinabit ang kaniyang ulo sa bayang tinitiran ng kanyang ina3t
nakababatang kapatid na parhong namalas ang malagim na sinabit ng kapamilya.
0F. 1lias
!atapos makaligtas si Ibarra sa planong pagpatay sa kanya, pinuntahan siya ni 1lias sa
kanyang bahay at kinausap. Sa pag*uusap nila, sinabi ni 1lias na maraming kaaway si
IbarraC na %"atas ng buhay ang pakikipag*away( at sinabihan siyang mag*ingat.
Ipinaliwanag ni 1lias ang nangyari sa aksidnt. $akarinig daw siya ng planong patayin
si Ibarra at lalong kinabahan ng malaman niyang nagprisinta ang taong narinig niya na
maging tagapangasiwa sa paglalagak ng panulukang bato sa tinatayong paaralan. )ahit di
gaanong kasigurado sa kaniyang hinala, minabuti ni 1lias na bigyan ng babala si Ibarra.
Sa araw ng paglalagak ng panulukan bato, nakita ni 1lias kung paanong isinagawa ng
lalaking naninilaw ang planong pagpatay. Pinigilan ito ni 1lias. "inugbog niya ang
lalaking naninilaw at hinayang mamatay. Aniya, %#inatulan siya ng Diyos, pinatay siya
Diyos. "ayang ang Diyos ang nag*iisang hukom . . . bayaang Siya ang magkaroon ng
tanging karapatan sa buhay. #indi dapat isipin kailanman ng tao na maging kahalili siya.(
#alos hindi makapaniwala si Ibarra sa sinabing ito ni 1lias. "inalikan niya ito sa
pamamagitan ng pagtatanong kung hindi ba3t paghalili nga mismo sa paghuhukom ng
Diyos ang ginawa ni 1lias. Itinanggi ito ng huli na nagsabing %nang ilantad ko ang
krimilnal sa panganib, na inihanda niya ukol sa iba, nakipagsapalaran po ako.( Ayon sa
kaniya, hindi ito gawain ng isang taong humatol sa kapwa tao. Idinagdag pa niya na sa
huli, Diyos din ang pumatay sa lalaking nanilaw. !aaaring milagro ito subalit ano daw
bang pinagkaiba ng pagkakataon sa isang himalaE
01. Ibarra
Sa pag*uusap nina Ibarra at 1lias sa lawa, binanggit ng nauna na % napakaliit ng
pangangailangan sa mga rporma dito kaysa ibang dako.( Sa ganitong kontksto marahil
napaghinuha ni Ibarra na madadaan sa progrsibong mga paraan ang unti*unting
pagbabago sa lipunan. )aya nga daw siya nagtayo ng paaralan. Ito din ang maaaring
dahilan kung bakit naniniwala siyang dapat munang magtiis at huwag munang sumabak
sa armadong rblyon ang mga tao sa kabila ng mga kapangitan sa lipunang binanggit ni
1lias. #alos isang dayuhan at walang malay sa mga paghihirap na sinsapit ng mga
ordinaryong indio si Ibarra. Ito marahil ang dahilan kung bakit mayroon siyang gayong
bulag na paniniwala. Ito din marahil ang nag*udyok sa kanyang sabihin na %kung makita
ko sa hinarap ang madalang sandatahan, pupunta ako sa panig ng .oyrno at lalaban
ako.(
00*07. Tatlong uri ng rpormang hinihingi ng mga inuusig
Inilahad ni Elias kay Ibarra ang mga repormang hinihiling mga inuusig habang
nasa bangka sa ilog. Itinuring ni Elias ang sariling tagapaghatid ng lunggati ng
mga sawimpalad at sa maikling salita, sinabing ang ibig lang namang ng mga
ito ay ang pagtingin ng isang ama mula sa panig ng Gobyerno.
Tatlong ispesipikong reporma ang binanggit ni Elias.
Reporma sa hukbong sandatahan. )inokondna ng mga inuusig ang pamamalakad ng
mga .uwardiya Sibil at nais na nilang mabuwag ito. Layunin lang ng mga .uwardiya na
%sugpuin ang krimn sa pamamagitan ng takot at dahas( ani 1lias na naniniwalang
%maaari lamang makapaghigpit ang lipunan sa mga tao kung idinudulot nito sa kanila ang
mga kailangan tungo sa kanilang kaganapang moral.( $aniniwala ang mga inuusig na
hindi tugon sa pagpapanatili ng kapayapaan ang mga .uwardiya Sibil. Sa katunayan, sa
halip na makatulong ay napalalala pa nga nito ang sitwasyon. Ayon sa pagpapaliwanag ni
1lias, noon, nagiging kriminal lamang ang mga tao dala ng pangangailangan subalit
ngayon, napipilitang maging kriminal ang marami dahil sa pagtutol nila sa mali at di*
makatarungang pamamalakad ng .uwardiya sibil.
Reporma sa simbahan. #inihiling ng mga sawimpalad ang higit na pangangalaga laban
sa mapaniil na mga Jrdng Panrlihiyon. Ayaw nila sa labis pangangalakal at paghahari*
harian ng simbahan. "agaman kinikilala nila ang papl na ginagampanan nito sa
pagbibigay sa mga mamamayan ng pananampalataya at sa paghango ng mga ito sa
kasalanan, hindi nila tinatanggap na binibigyan na nito ang huli ng kapangyarihan upang
pagsamantalahan ang mga tao. "inigyang diin ni 1lias, %Dahil ba ginawan tayo ng isang
dakilang kabutihan ay maaari na tayong sisihin kapag hinahadlangan ang paggawa ng
masama sa atinE( #indi hinihiling ng mga inuusig ang pagbuwag sa mga Jrdng
panrlihiyon. Daing lamang nila ang pagbabago sa loob bilang tugon sa nagbabagong
kundisyon at pangangailangan ng lipunan.
Reporma sa pangangasiwa ng hustisya. Tinututulan ng mga inuusig ang di*
makatarungang pag*trato ng mga tauhan sa pamahalaan sa mga kriminal. Layon lamang
ng mga ito na parusahan, hiyain, at pahirapan ang mga kriminal. $aniniwala ang mga
inuusig na sa halip na parusahan, higit na mas kailangan na tulungang magbago ang mga
kriminal. Sinabi ni 1lias na mas mahalaga ang %pagdudulot sa darimlang budhi ng isang
kriminal ng ilaw na bigay ng Diyos sa bawat tao upang hanapin ang kabutihan.( "atid ni
1lias at ng mga inuusig na mahirap gawin ito kaya3t nais nilang maging kasangkapan an
Simbahan sa pagpapatupad ng ganitong pagbabago.
09. 1lias
Si 1lias ang tagapaghatid ng mga lunggati ng maraming sawimpalad. Inilahad niya kay
Ibarra ang pag*uusap nila ng pinuno ng tulisan habang namamangka sila sa lawa. Dito ay
hiniling ni 1lias kay Ibarra ang tatlong rpormaI rporma sa hukbong sandatahan, sa
Simbahan, at sa pangangasiwa ng hustisya. Ang ibig sabihin ay humihingi sila ng
pagtingin ng isang ama mula sa panig ng .obyrno. Ipinaliwang ni 1lias ang mga hiling
na rporma. Sa rproma sa hukbong sandatahan, sinabing kailangan ng higit na
paggalang sa dangal ng tao at higit na pangangalaga sa bawat tao habang binabawasan
ang bilang ng hukbong sandatahan at binabawasan ang pribilihiyong walang*habas na
inaabuso ng pangkat na ito. Sinabi rin na dapat isaalang*alang na maari lamang
makapaghigpit ang lipunan sa mga tao kung dinudulot nito sa kanila ang mga kailangan
tungo sa kanilang kaganapang moral. Sa rporma sa Simbahan, hindi hinihingi ng mga
sawimpalad ang pagbuwag sa rlihiyon, bagkus ay humihingi lamng sila ng mga
rpormang kailangan sa loob ng mga bagong kalagayan at mga bagong pangangailangan.
#indi ibig sabihin na dahil mababait ang mga naunang misyonro ng Simbahan ay
pahihintulutan na ang pagmamalabis ng mga tagapagmanang mga 'rail. Tungkol naman
sa rporma sa pangangasiwa ng hustisya, nawawala ang saysay ng hustisya dahil hindi
pinapayagan ang pagtutol sa paniniil ng isang lgal na lakas. $atatakot ang lahat na
mapagmalupitan sa mga walang*saysay na dahilan. Dahil dito ay walang nakukuha ng
mga tao sa pagtitimpi nila ng galit at sa pag*asa sa hustisya.
0:. +a +i/tus
Sa kabanatang ito inilahad ang pagtortyur kay Tarsilo Alasigan. Si Tarsilo ay isa sa mga
sumalakay sa kuwartl noong isang gabi. Sa kasamaang palad ay nahuli siya at ang
kanyang kapatid na si "runo kaya sila ay napiit sa bilangguan. $amatay si "runo sa loob
ng bilangguan ngunit nakuha ang kanyang dklarasyon. Siniyasat ng al'r= si Tarsilo at
tinanong kung an gang ipninangako ni 8risostomo Ibarra para salakayin ang kuwartl.
Sinabi niyang walang kinalaman si Ibarra at ang tanging dahilan ng kanilang pagsalakay
ay upang ipaghiganti ang kanilang amang namatay sa palo. >alang anumang inamin si
Tarsilo kaya siya ay iginapos sa bangkong kahoy at pinalo nang pinalo ng yantok.
$agawa pa niyang insultuhin ang musa ng al'r= na si Donya 8onsola/ion. Dahil dito ay
iminungkahi ni Donya 8onsola/ion na dalhin sa balon si Tarsilo. Ang parusang
pagpapalubog sa balon ay hango sa kawikaang %6rdad salindo d un po=o( Alumalabas
sa balon ang katotohananB. Inilubog si Tarsilo sa maruming balong ng mga ilang bss
ngunit wala siyang inamin tungkol sa pagsalakay sa kuwartl. Sa huling pagangat sa
kanya mula sa balon ay patay na siya na nakabaluktot ang dila na tila ibig lulunin.
0<*0@. Tarsilo, "runo at Pdro
)ilalanin muna natin sila Trasilo, "runo at Pdro. Sina Tarsilo at "runo ay magkapatid
na namatay ang ama sa mga palong ibinigay sa kaniya ng mga sundalo. $ais nilang
ipaghiganti ito. $asa sabungan sila noon at gustong pumusta ngunit wala silang pra.
Inalok ni Lu/as na bibigyan ng pra ang dalawa kung papayag silang maglingkod kay
8risostomo Ibarra. $oong una ay hindi pumayag si Tarsilo dahil iniisip niya ang kanilang
kapatid ngunit nang makita nila si Lu/as na binibigyan ng maraming pra si Pdro ay
nagpasya si "runo na tanggapin ang alok. Sinabihan sila ni Lu/as maghanap pa ng ibang
kasama dahil sasalakay sila sa kuwartl sa makalawang gabi bandang ikawalo. Sa
smntryo ang kanilang tagpuan para sa mga huling utos ni Ibarra. Sa kabanatang
"araha ng mga Patay at mga Anino, nagtagpo sina Tarsilo, "runo at Pdro sa
smntryo. !ay kanya*kanya silang dahilan kung bakit nila tinanggap ang alok. Ang
dahilan ng magkapatid na sina Tarsilo at "runo ay upang ipaghiganti nang kanilang ama
at ang kay Pdro naman ay dahil ipinapagamot ni Ibarra ang kanyng asawa sa isang
do/tor sa !aynila. Pagkaran ng sandali ay dumating na si Lu/as at sinabi sa tatlo na
bukas ng gabi makukuha ng armas sa pagsalakay at pinaalis na niya ng mga ito.
5F. Donya Pia Alba
Si Donya Pia Alba ang asawa ni )apitan Tiago na mula sa Sta. 8ru=. Siya ang tumulong
kay )apitan Tiago sa pagpapayaman at pagtaas sa kanyang katayuang panglipunan.
#indi nasiyahan si Donya Pia sa hanapbuhay ni )apitan Tiago bilang mangangalakal na
bumibili ng asukal, kap at tina upang ibnta. $ais niyang magtanim at mag*ani kaya
bumili ang mag*asawa ng mga lupain sa bayan ng San Digo. Dito nagsimula ang
pagkakaibigan nila kay Padr Damaso na kura sa San Digo at kay Don Ha'al Ibarra na
pinakamayamang kapitalista ng bayan. !atagal na hindi nagkaroon ng anak ang mag*
asawa hanggang payuhan sila ni Padr Damaso na magtungo sa Jbando at magsayaw sa
pista ni San Pas/ual "ailon. #indi nagkamali ang mag*asawa sa passunod sa payo ng
'rail dahil nagdalang tao si Donya Pia. Salungat ang naging raksyon ni Donya Pia sa
pagdadalang tao. Imbs na maging masaya ay naging napakamalungkutin siya at hindi
siya nakita pang ngumiti. )inasusuklaman niya ang anak sa sinapupunan. Sabi ng lahat,
pati ni )apitan Tiago, na dala lamang ng sumpong ng naglilihi. Isang lagnat ng
kapapanganak ang tumapos sa kanyang kalungkutan.
51. Pilosopo Tasyo
Paparating ang unos nang magtungong simbahan si Pilisop Tasio. $akita niya roon ang
dalawang sakristan na nagtatayo ng isang tumba na naliligid ng ng mga kandilang
nakatirik sa kandlabrang kahoy. Si "asilio ang nakatatanda na mga sampung taing
gulang at si 8rispin naman ang nakababata na mga pitong taong gulang. $ilapitan niya
and dalawang sakristan at tinanong kung sasama sila sa kanya dahil naghanda raw ang
kanilang ina ng isang hapunang pangkura na ukol sa kanila. Sumagot ang dalawa na
ayaw pa silang paalisin ng sakristan mayor hanggang alas*otso. Umaasa rin ang dalawa
na makukuha ang kanilang suwldo upang ibigay sa kanilang ina. Umakyat sina "asilio
at 8rispin sa tor habang sinusundan ng tingin ni Tasio.
Si Pilosopo Tasio ang nagmungkahi sa bawat bagong kapitan na bumili ng para*rayos
ngunit pinagtawanan lamang siya ng lahat. Sa halip ay bomba3t kohot ang binili at mga
rpik ng kampana ang binabayaran.
$ang nagawi si Hi=al sa bahay ni Pilosopo Tasio upang isangguni ang tungkol sa
pagpapatayo ng paaralan ay nabanggit sa kanilang usapan ang tungkol sa .obyrno.
Sinabi ni Pilosopo Tasio na ang .obyrno ay hindi nakakakita , hindi nakakrinig, hindi
nakapagpapasiya nang labas sa ipinapakita, ipinaparinig, at ipinapasya ng kura at ng
probinsyal. #indi nangangarap ng anumang malusog na hinaharap ang .obyrno. Sinabi
naman ni Ibarra na masiyahin ang ating bayan at hindi dumaraing ni naghihirap tulad ng
ibang bansa. Sinagot ng Pilosopo si Ibarra na hinid dumaraing ang bayan dahil walang
tinig, hindi kumikilos dahil nanghihina. Subalit darating ang araw na gagalaw rin ang
bayan. Sa isang sipi mula sa sinabi ni Pilosopong Tasio sa paggalaw ng bayanI
%)apag sinikatan ng liwang ng araw ang anak ng mga anino, darating ang nakahihindik
na kilos ng paghihigantiI ang naiipong lakas sa loob ng mga dantaon, ang natitipong
kamandag na dinalisay ng patak*patak, ang nalikom na sinikil ng hinagpis ay lilitaw at
sasabog2(
50. !aria 8lara
Ang pag-awit ni aria !lara ay naganap habang sila ay nagingisda. "na ay
hinilingan si #i$toria para umawit ngunit idinahilan niyang tumututol ang mga
lalaki at minamalat siya. %ahil dito ay nahilingang umawit si aria. &inabi ni
aria na malingkot ang kanyang mga awitin ngunit hindi na naghintay ng
pamimplit. 'inuha ang alpa at umawit ng buong damdamin. Ang kanyang awit
ay tungkol sa pag-ibig sa bayan at sa ina. (arito ang ilang mga taludtod mula sa
kanta)
Kay tamis mabuhay sa sariling bayan
Lahat kaibigan sa silong ng araw,
Buhay kahit simoy buhat sa parang,
Aliw ang mamatay, umibig ay banal . . .
Maalab na halik sa labiy kasilaw
Magmula sa dibdib ng ina paggising;
Ang hanap ng bisig ay yapusin,
At napapangiti ang mata pagtingin . . .
Kay tamis mamatay kung dahil sa bayan,
Lahat kaibigan sa silong ng araw;
Lason kahit simoy paras sa sinumang
Walang bayan, walang inat minamahal.
55*57. Padr Sal6i at Sakristan !ayor
Si Padr Sal6i ay kilalang paring mahigpit sa pagpapatupad sa tungkuling rlihiyoso.
Siya ay lubos na natutuwa kapag nakakakita siya ng apat o limang kalmn sa bawat lg
at kordon na nakatali sa baywangC pati sa mga prusisyon patay man o mga multong
nakaabito. )aantabay dito ang mistulang kapitalistang kanang*kamay na sa/ristan mayor
na siyang namamahala sa pagbbnta ng mga bagay na ito at siya rin namang
tumatanggap ng mga limos.
59. Sisa
Si Sisa ay ang mapagmahal na ina nila "asilio at 8rispin. Siya ay nakatira sa isang
malayong bayan kung saan hinihintay niya ang pag*uwi ng kaniyang mga anak tuwing
sila ay papayagan ng kura. $gunit, sa kabila ng pagiging mapgmahal na ina, si Sisa ay
isang martir na asawa. Sa kaniyang paniniwala, ang asawa ay isang diyos at ang mga
anak ay mga anghl. #inangad ni Sisa na makapasok ang mga anak bilang sa/ristan dahil
naniniwala siyang iyon na lamang ang paraan upang matuto ang kaniyang mga anak na
magbasa at sumulat sa paaralang bayan. Samantala, ang kaniyang naging asawa naman
ay naging mapagsamantala sa kaniyang kabutihan. !adalas ay uuwi lamang ito upan
limasin ang prang naipon ni Sisa tat ginugugol sa kaniyang bisyo G ang pagsasabong. Sa
kaniyang mumunting paraan, siya ay nananalangin. #indi man siya nakapgmisa noong
minsan dahil sa isang barong tinapos niya upang pagkakitaan, hindi nawalan ng
pagtiwala si Sisa.
5:. Don Ha'al Ibarra
!akailang buwan ng nakaalis si 8risostomo Ibarra ay nagkaroon ng alitan si Padr
Damaso at ang kaniyang ama. Ito raw ay dahil sa hindi pangungumpisal ni Don Ha'al.
Lalo pa itong napatindi nang namatay ang mangmang na artilyrong 1spanyol. Lalo
nitong idiniin ang Don at dito siya ay tinaguriang isang 1rh at Pilibustro. 1rh, dahil
nakikita man siyang nagdarasal at nangungumpisal, taliwas naman daw ito sa kaniyang
mmga gawain. Pilibustro naman dahil isa siyang simbolo ng pagpatay sa tagsingil ng
buwis, tagatago ng mga libro at litrato ng binitay na pari. $oon din ay naglabasan ang
mga taong may lihim na galit at inggit kay Don Ha'al. Ito ang nagpalalo sa naging
sitwasyon niya.
Sipi mula kay "altasarI
)ung ang isalubong sa iyong pagdating
Ay masayang mukha3t pakitang giliw
Lalong pag*ingata3t kaaway na lihim
!akikita dito na sa naranasan ni Don Ha'al ay totoo ang sipi mula kay "altasar. Ang
mga inakala niyang mga kaibigan ang siya namang nagdulot ng kaniyang pagbagsak.
Silang mga magigiliw kung sumalubong ang nagmistulang mga traidor na sa gitna ng
gusot, imbs na tumulong ay lalong nagdiin.
5<. Padr Sal6i
Si Padr Sal6i ay larawan ng konspirador. Sa kaniyang pamumuhay sa bayan ng San
Digo nagawa niyang mapaikot sa kaniyang kamay ang mga tao dahil siya ay isang taong
maraming alam sa mga pangyayari sa paligid. )ahit nga si Padr Damaso ay walang
takas sa mga banta ng katotohanan. Siya ang naging author ng pagbagsak ni Ibarra.
Sinabi niyang huwag ng pakasalan ni !aria 8lara si Ibarra kung hindi ay ibubunyag niya
ang katotohanan. At ang katotohanan na ito ay may kinalaman sa sulat na kaniyang
natagpuan sa msa ni Padr Damaso.
!aliban dito ay makikita si Padr Sal6i bilang isang praylng hayok sa laman. Sa bawat
tagpo na sila3y magkikita ni !aria 8lara ay tila hindi siya mapakali. !insan pa3y
sinilipan niya ito nang ito ay naliligo sa may lawa. Iba ang pagtingin niya sa magandang
dalagang ito. !aliban sa pagtingin na dapat iukol ng isang pari sa kaniyang mga
parokyano ay ang paghahangad sa kaniya.
5?. Tama
Lubos na nalungkot si !aria 8lara sa pag*aakalang tuluyan na ngang namatay sa lawa
ang kaniyang mahal na si Ibarra. $oon din ay napagkasunduan na ang pagpapakasal niya
kay Linars, na siya namang gustong mangyari ni Padr Damaso. $gunit nang minsang
bumisita ang pari na siya namang nakilala ng dalaga na ninong niya buhat pagkabata ay
nabigla ito sa nais mangyari ng dalaga. .ustong sirain ni !aria 8lara ang pagpapakasal
kay Linars at tumuloy na lamang sa pagmomongha. #indi sumang*ayon ang pari.
"agkus sinabi niya na hindi alam ni !aria ang buhay at mistryo na nasa likod ng apat na
padr ng kumbnto. Ayaw niyang makita ito na malungkot sa loob ng kumbnto at
nakakulong. Dagdag pa nito na napakaganda ni !aria at hindi siya naipanganak upang
maging asawa ni )risto. Ayun pa kay Padr Damaso, sa mas mainam na manatili na
lamang siya sa labas dahil mayroong makakarinig ng mga daing niya. At pagtagal na rin
naman nilang kasal ni Linars ay malilimutan din niya si Ibarra at matututunan din niya
itong mahalin. Sa lahat ng bagay, ayaw payagan ni Padr Damaso na magmongha si
!aria 8lara, at sa halip mas tingin niyang tama na manatili si !aria na !alaya sa labas
at maghanap ng ibang kapalaran.
5@. Si 8rispin
Si 8rispin ay ang nakababatang kapatid ni "asilio na kasama niyang naninilbihan bilang
sa/ristan. $oong minsan ay pinagbintangan siya ng sa/ristan mayor na nagnakaw ng
dalawang onsa. Sa murang dad, hindi mawari ni 8rispin ang halaga ng dalawang onsa.
$gunit sa tulong ng kapatid, ay nalaman niyang hindi ito basta*bastang halaga. Dahil
nabigla siyang napakalaking halaga nito, naisip na lamang niya na sana3y ninakaw na
lamang niya ang pra upang mayroon siyang mailalabas kapag hinanap ito ng kura. Alam
ni 8rispin ang parusang haharapin niya kapag hindi niya nailabas ang halaga kaya3t
naisip niya ang bagay na iyon. "ukod pa roon, naisip rin niya na kung sakaling mamatay
man siya sa parusang palo ay mayroong mabibili ang kaniyang kapatid at ina ng kanilang
baro. Doon din, sa murang isipan, naisip niyang mas mabuti na lamang na siya3y
nagnakaw.
7F. !ga 1spanyol na ngatibo sa ibaKt ibang paraan
Artilyero * Tagakolekta ng buwis
(aipakilala ang tagakolekta ng buwis bilang isang dating artilyero na natanggal
sa kaniyang trabaho dahil sa labis na kamangmangan. &iya ay binigyan ng
trabahong mangolekta ng buwis ng mga sasakayan upang siya ay mabigyan ng
kabuhayan. &iya ay hindi nakapag-aral at kahit mga Indio ay halata ang
katotohanang ito. +along napaasim ang kaniyang pagkatao dahil sa pangungutya
sa kaniya. (amamagha pa nga ang karamihan sa kaniya dahil isa siyang
Espanyol na hindi marunong magbasa at magsulat. 'adalasan ay bibigyan pa
siya ng sulat na sadyang nakabaligtad. 'unwari naman ay babasahin niya ito at
pipirmahan kung saan man may puwang sa pakahig-manok na angkop lamang sa
kaniya.
%on Tibur$io de Espada,a
&i %on Tibur$io de Espada,a ang isa lamang na halimbawa ng mga sawimpalad
na Espanyol. &iya ay dating opisyal ng Adwana. (gunit matapos ang labinlimang
araw na kaniyang pagdating ay natanggal siya sa puwesto. -uko dito ay
nabalian pa siya ng isang paa sa kanilang paglalakbay. .indi na siya nakabalik
sa Espanya dahil natakot na siyang maglakbay sa dagat. &a kasawiang palad siya
ay nabuhay sa pamamgitan ng pagkupkop ng mga kababayan. .anggang sa siya
ay nagpanggap na lamang na isang manggagamot sa paghihikayat na rin ng iba
niyang kasamahan. ula noon ay iyon na ang naging propesyon niya.
(akapangasawa siya ng isang mayamang dalaga, ito ay si %onya #i$torina.
+inares
&i +inares ay nakilalang pinsan ng mag-asawang de Espada,a. Ayon kay %onya
#i$torina, siya ay isang sikat na tao sa Espanya. %agdag pa nila na
nakakasalamuha niya ang mga sikat na tao sa kaniyang pinanggalingan. (gunit
ang lahat ng ito ay gawa-gawa lamang ng %onya upang mapaganda ang imahe
ng binata.