(Turkiye Cumhuriyeti Tarihine Bir Bakis) MUHENDISLIK OYKULERI 1

Mhendislik
Mimarlk
ykleri-I
Mhendislik Mimarlk ykleri I
Mhendislik Mimarlk ykleri-I
ISBN
975-395-755-6
Kapak Tasarm ve Sayfa Dzeni: Emrah Durak
Bask
Kozan Ofset 0 312 3842003
Bask Tarihi
Nisan 2004
Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
Atatrk Bul. No: 131 Kat: 9 Bakanlklar-ANKARA
Tel: (0312) 418 12 75 Faks: (0312) 417 48 24
Web: http:// www.tmmob.org.tr E-posta: tmmob@tmmob.org.tr
NDEKLER
nsz 5
Sunu 7
Kemal Saatiolu ile Sylei 11
Fabrikalar Kuran Fabrika Kardemir ve
Trkiye Cumhuriyeti Demir-elik yks
Mahmut Kiper 19
lk Feneri Yakanlar
Nadir Avarolu 43
Yeil ay Yapranda Demli ay Bardana Bir Baar yks
Baki Remzi SUMEZ 63
Devrim Otomobili Hikayeleri
smet zkan-Aydn Engin 89
Trkiyenin Yaad Hzl Kentlemenin
yksn Kurmann Seeneklerinden Biri
lhan Tekeli 119
Celalettin Uzerle Sylei 135
Uak Fabrikalar Nasl Kapatld?
M.Bahattin ADIGZEL 141
Atatrk Orman iftlii
Reat nal 155
Bir Rzgara Kar Toplu Konut yks
evki Vanl 173
Cumhuriyetin lk Dnemlerinde
Yksek Mhendis Mektebi ve Dkmclk Anlarm
Burhan OUZ 187
PTT Arla ve Teletan yks
Dr. Fikret Ycel 203
MTA'l Yllarm
Do. Dr. Sadrettin ALPAN 217
A. Reit Gencerle Sylei 229
NSZ
"Mhendislik Mimarlk ykleri-I" adl kitabmzdaki ykleri
okurken, mhendislerimizin ve mimarlarmzn gemiteki servenine
tanklk etmekle kalmayacak, ayn zamanda kalknma tarihimizden
kesitler de greceksiniz.
Mhendislerin ve mimarlarn snrl olanaklarla yarattklar, yarat-
maya altklar bir dnya var bu kitapta
Cide yolunu yapanlar mesleimizin bir zm sanat olduunu,
ulalmayacak yol olmadn gsteriyorlar. Demir-eliin yks
mhendislik tarihine kendisi kadar salam bir yap ta brakyor. "lk
feneri yakan" maden mhendisleri emekilerin gelecee giden yoluna
k tutuyor. Her gn zevkle yudumladmz ayn bardamza gelene
kadar ne badireler atlatt anlatlyor. Devrim Otomobilinin yksnn
kendisi bal bana nemli bir mhendislik giriiminin ne tr
engellemelerle karlatnn, inanl mhendislerin umutlarnn nasl
tketildiinin ifadesi. Atatrk Orman iftliinin kuruluu ve gemii
terkedilmi bir alanda umudun yeertilebileceinin kant.
Bilimle toplumun buluturulmasna tanklk ediyor bu ykler.
Bu derlemenin, ykleri yaratanlara vefa borcunun denmesinin
tesinde bir amac daha var: O da "mhendislik-mimarlk imdi nasl
bir yerde" sorusunun yantlarn aramak. Kstl olanaklar, maddi skn-
tlar, an gerisinde kalm teknoloji artlar ierisinde kalknmak iin,
halka hizmet iin mcadele eden mhendisler ve mimarlar bugn ne
yapabiliyorlar? Mesleklerini toplum yararna ne lde kullanabiliyor-
lar? Baar yklerinin temelini oluturan irade bugn ne kadar geer-
li? Baarnn yerine duraanln, yapmann yerine ykmann, coku-
nun yerine umutsuzluun geirilmeye allmasnn arkasnda hangi
ekonomik ve siyasi koullar yer alyor?
Mhendislerin ve mimarlarn, toplumun ihtiyalarn bilimsel bilgiyi
kullanarak karlama misyonlar, kalknma, sanayileme, haka payla-
ma hedefleri, bu amalara ulamak iin abalar sryor. Emperyalist
sistemin lkemiz iin ngrd, hatta lkemize dayatt role karn
yer yer baarlar elde ediliyor.
5
Mhendisler, mimarlar ve ehir planclar, aratrmann, tasarla-
mann, yapmann, iletmenin cokusunu yaamaya zlem duyuyorlar.
Yaptklarndan daha fazlasn yapmaya hazrlar. Yeter ki saylar 500
bine yaklaan, her yl mezun olanlarn says 25 bini bulan meslek-
talarmzn, bilimi ve teknolojiyi halkmzn hizmetine sunabilmeleri
iin grlen ortamlar yaratabilelim. Yeter ki, artk ulusal bilim, teknolo-
ji ve yenilenme politikalar temelinde sanayileme, kalknma, haka
paylam iin siyasi bir irade oluturabilelim. Yeter ki, bize uygun bulu-
nan ucuz igcne ve doal ve kltrel varlklarmzn kuralsz ve
snrsz tketimine dayal rekabet anlay yerine, bilimi ve teknolojiyi
toplum yararna kullanma anlayn egemen klabilelim. Yeter ki, bu
anlaya uygun yatrmlar yapabilelim. Yeter ki bu amalarla
srdrdmz mcadelemizi ykseltebilelim, btn alanlarla
ortaklatrabilelim.
Daha fazla, daha gncel baarnn yksn yazmaya ve yaynlamaya
devam edeceimiz gnlere olan zlemimizle, umudumuzla ve karar-
llmzla, bize bu ykleri yaynlama olanan veren meslektalarmza,
bu almay planlayp bize kazandran Mahmut Kiper'e, kitab yayna
hazrlayanlara Ynetim Kurulumuz adna teekkr ediyorum.
Kaya Gven
Ynetim Kurulu Bakan
6
SUNU
TMMOB'nin kuruluunun 50. ylnda, yaptklar, kurduklar,
altrdklar ile sadece TMMOB'yi deil, ayn zamanda Trkiye
Cumhuriyeti'ni anlamlandran, gelitiren mhendis ve mimarlarn,
daha geni bir ifadeyle mhendisliin ve mimarln baz ykleri bu
kitapta topland. Bu yklerden kimi, Trkiye Cumhuriyeti dneminde
gerekletirilmi ve nemli baarlar ieren sektrlerin oluumunu;
kimi, ismini hepimizin yakndan bildii sanayi kurulularnn kurul-
masn ve geliimini; kimi de iz brakm baz mhendislerin ve mimar-
larn kendilerini ya da yarattklarn anlatyor.
Trkiye'de gerek sektrlerin oluumu, gerek fabrikalarn kurulmas
ve gerekse bu iletmelerde yaplan uygulamalar ve bir ok planlamalar
byk mhendislik ve mimarlk baarlar iermektedir. zellikle son
eyrekte retimin iyice geri plana itilmesi ile artk kimse yaplan
baarl uygulamalar gndeme getirmemektedir. Oysa o gn, o
koullarda yaplanlarn bilinmesi, hem moral olarak hem de geliimde
retimin ne denli gerekli olduunun gsterilmesi bakmndan byk
nem tamaktadr.
Bu baarlara imza atanlarn ou TMMOB yeleridir.
Bu yk kitab ile amalananlardan biri, baarl uygulamalar hatr-
latmak ya da bilinmesini salamak; bir dieri, retimde mhendisin-
mimarn neminin anlalmasn salamak ve almalarda yer alm
meslektalarmz anarak belki de gecikmi bir vefa borcunu bir nebze
demek, sonuncusu da ne zorluklarla kurulanlarn ne kadar kolay
yklp satldn ya da yok edildiini gstermektir.
Tabii, nedeni ne olursa olsun kazanlm yetenek ve kltr red
edercesine baarsz mhendislik-mimarlk uygulamalar da lkemizin
oka grlen gereklerindendir. Buna rnek esintilere de yer ve-
rilmitir.
Bu kitapta, lke mhendislik-mimarlk yeteneinin ve birikiminin
anlalabilmesini salayacak tm mozaikleri birarada bulabilmek
mmkn deildir, balangcndan beri de byle bir hedef hi olmad.
Bu kitaba ounun smarlama, bir ksmnn da eski yaynlardan alnt
7
eklinde temin edildii bir mhendislik-mimarlk ykleri deneme-
si denebilir sadece.
Zaten, lkenin zengin mhendislik-mimarlk yk hazinesinin gn
na karlmas iin ilk giriim olarak 'Mhendislik-Mimarlk yk-
leri-I' bal ile yaynland. Umarz serinin devam gelir.
Ancak gene de, baz yklerin bugn artk neredeyse kank-
sadmz, hatta son kuan muhtemelen doal karlad ykan,
bozan, birilerine peke eken para modellerinin bize yaatt usan-
mlk ve umarszlk girdaplarndan, tasarlayan, yapan, kuran,
altran, gelitiren, paylaan retim modellerine doru ufak umut
yolculuklarna sebep olacan umuyoruz.
Anlatlanlar kimi zaman masallardaki olaanstlkleri artr-
yor. Buna uygun olarak, bu kitapta, teknik detaylardan uzak, konuyu
bilsin bilmesin herkesin anlayabilecei hikayemsi bir dille kaleme al-
nan ya da daha nce yaplan syleilerden alntlanan ykler yer al-
yor. Bu nedenle mhendislik-mimarlk baar ya da baarszlklar
yklerin iine gmlm durumdadr. Ancak baz uygulama veya
sonulara bakarak, mhendis, mimar ya da planclarn hakkn teslim
etmek mmkn olacaktr.
Cumhuriyetin ilk yllarnda neredeyse en kk bir sanayi tesisi
olmadan uak fabrikas deneyimini yaayan, bir ar sanayi iletmesi-
ni 1930'larn sonunda hafriyatn kazma-krekle, topraklarn tahliyesini
merkep katarlar ile yaparak 2.5 ylda iletmeye alan, neredeyse toplu
ine retmeden otomobil retimine soyunan ve muhtemelen bir
ksm otomobil kullanmay bile bilmeyen 23 mhendisi ile o gnn en
ileri teknolojilerini ieren otomobili 129 gnde tamamlayan bir lkede
yayoruz. Ancak tm bu gelime potansiyeline ramen byk emek-
lerle kurulanlarn iki dakikada ykldn, satldn da ok grdk.
Bunlar, masallardan baka nerede olur ki?
Grev bilinciyle ne kmay yadrgayan, yaptklar ile vnmeyen,
tam tersine anonimletiren insanlar Cumhuriyetin salam tulalarn
rd, pek ou sessizce gp gitti.
Bu kitapla, bunlarn bazlarn ne karma frsat bulduk. Onlar
8
bunu oktan hak etmilerdi. Bu tr anlas insanlarmz ve mhendis-
lik-mimarlk yklerimiz pek ok. O yklere, gelecee de umutla bak-
mamz salayan gemiimizin en deerli miraslar olarak bakmal ve
onlara sahip kmalyz.
Trkiye sanayi ve teknoloji tarihinde, bugn gelinen noktadaki
gelimemi ve yetersiz grntnn aksine pek ok ilk ve yenilik
grmek mmkndr. ykleri oalttka, tm yetenek ve kazanm-
lara ramen bugnk kt durumun sebepleri kukusuz daha iyi
anlalacak ve anlatlacaktr.
Mhendis ve mimarlarn merkezinde olduu ykler sadece teknik
ierikleri ile deil, bunun yannda saladklar toplumsal ve tarihsel
etkileri ile de deerlendirilmelidir. nk, mhendisliin tanmnda
zaten, sanayi yaratarak, sanayinin koullarnda srekli iyiletirmeyi ve
retkenlii artrarak toplumsal deiim projelerinde aktif hatta nc
rol almak vardr.
Cumhuriyetin ilk yllarnda, kyllerden sanayi iisi yaratmak buna
gzel bir rnektir. Bu dnm projesinde, lkemizin ilk ar sanayi
tesisi Karabk Demir elik Fabrikalar'nn inaatnda ie balayan ve bu
tesiste retimde aralksz 45 yl alan Hakk Usta herkese, ergimi
metalin ile zdeletirerek, retime ve retim tesislerine nasl
baklmas gerektiine ilikin galiba en gzel dersi veriyor. Aydn
Engin'in yapt syleide yle diyor;
'Divrii madeniyle Zonguldak kmr bulumu; Karabk'te dn
dernek kurulmu, cevher erimi, akyor potaya. O cevherin n bilir
misin sen? 1200 derecede erimi demir cevheri bir k saar efen-
di. O ktr, memleketin . yi bakmazsan kr eder adam.
Erimi cevhere bakmasn bileceksin. Yoksa kr olursun. Ne
demek istediimi anlyonmu sen?..'
Ne demek istediimizi, memleketin klarna nasl baklmas
gerektiini bir de yklerle anlatalm istedik. yklerini bu kitapta
bizlerle paylaan tm yazarlara teekkr ediyoruz. Kendilerinden
habersiz hikayelerini daha nceki yaynlardan derlediimiz, bir ou
artk aramzda olmayan mhendis-mimarmz saygyla anyoruz.
9
Bu kitabn peinden birok ykyle bu serinin devam edecei
midiyle, Trkiye mhendislik-mimarlk ve planclk tarihinin
geliimine katkda bulunan tm meslekdalarmza kranlarmz
sunuyoruz.
Mahmut Kiper
Mhendislik-Mimarlk ykleri-I Kitab
Koordinatr
10
Kemal Saatiolu ile Sylei
60 YILLIK MHENDSLE KONUTUM*
Syleiyi Yapan:
Aydn Nisari
* Bu sylei, TMMOB yayn organlarndan
Mhendislik-Mimarlk gazetesinin18 Temmuz 1957
tarihli saysndan alnmtr.
Umumi Katip kr Er, Birlii ziyaret etmi bulunan bir zat gste-
rerek sordu;
- Beyefendiyi ka yanda tahmin edersin?
Dikkatle baktm, dndm, tandm yal kimselerle kyaslayarak
doru bir sonu karmaya altm:
- 60 yanda olsalar gerek.
Meer ok yanlmm; Y. Mh. Kemal Saatolu'nun nfus tez-
keresi deil, Hendese-i Mlkiye Mektebinden ald diploma 60 yan-
da! Gzmz aldanyor, fakat dinlediimiz zaman 83 yllk bir mrn
dile geldiini anlyoruz.
7 ocuk Babas
ki defa evlenmi, 7 ocuu var. ocuklarndan ikisi profesr, ikisi
yksek mhendis, biri bamfetti; kzlarndan biri de hem doktor,
hem belediye reisi, hem de bir partinin bakan. Uzun bir mrn tatl
meyveleri... Son hanmndan doan ocuklar ise henz kk.
12
Dnle Bugnn Mukayesesi
Keml Saatolu, imar bakmndan dnle bugn arasndaki fark
hayranlkla belirttikten sonra, dnk mhendisle imdiki meslek-
talarm yle kyaslad:
- "Tophanenin Maliyeye borcunu demek iin Topu Mektebinin
yannda ve Topu Mektebi hocalarnn idaresinde kurulan okulda
grdmz tahsille, imdiki Mhendis mekteplerinin idaresi, tahsili
ve yetitirdikleri arasnda mukayese imknszdr. Eski tahsilin
imdikine gre pek iptidai kalaca kanaatindeyim. Biz, adet
hezarfen yetiecekmiiz gibi, her brann dersini birlikte okuyarak
mezun olurduk; inaats, sucusu filn hep bizden kard. Makina
diye yalnz buhar makinalarn grdk, elektrik bahsinde ise sdece
bir postane kurabilecek bilgiyi aldk. Tayyare henz icat edilmemiti.
Eer dakikada 400 devir yapacak bir makina icat edilebilirse, umann
mmkn olaca sylenirdi."
O zaman betonarme de okumamlar; fakat, betonarmeyi doru-
dan doruya mucidinin, Enebik'in kitaplarndan renmiler.
ilk Vazife
Keml Saatolu mektebi bitirdikten sonra, o zamanki ad
Hdavendigr olan Bursa'ya Bamhendis Muavini olarak tayin
edilmi. Daha sonra hi durmadan vazifeden vazifeye komu. 1929
da Giresun Bamhendisi iken kendi istei ile emekliye ayrlm. Ama
yine de durmam, emekli olarak da yurdun hizmetinde ve mesleinin
gsterdii istikamette gayretler sarf etmi. Halen, DS 2. Blge naat
ve Proje Servisinde gndelikle alyor. Bitmeyen bir alma azmi,
evk ve iradesi..
Cemal Paa'ya Ait Bir Hatra
Birinci Cihan Harbi ierisine Suriye'de brnden ayrmak iin
"Byk" diye anlan Cemal Paann icraat o devri anlatan kitaplarn ve
azlarn nemli konularndandr. Cemal Paann ahsiyet ve hviyeti
ile kendisinin ve devrinin otorite telakkisini aklayan aadaki fkra,
gzel bir espriyi de kucaklamaktadr:
13
Birinci Cihan Harbinin en kzgn gnlerinde, birbirlerini vahiyane
ekilde krp geiren insanl yola getirmek kararn veren peygamber-
lerin kendi mmetleri ierisine inmeleri sz konusu olurken;
yeryzne inmemek iin Hazreti Muhammed'in gsterdii bahane
udur;
- mmetimin arasna inemem, Arabm ben, Cemal Paa asar!
te bu Cemal Paann hakim olduu am Vilayeti Belediyesinin
Heyeti Fenniye Reisi, bizim Kemal Saatolu! Kemal Bey glmseyen
bir yzle bir hatrasn yle anlatt;
- Belediyede akam saat 8'e kadar altktan sonra, saat 9:30'da
tekrar gelip 12'ye kadar vazifeye devam ediyorduk. Bu yorucu mesai
arasnda bir gn, Belediye Reisi Rza Paa Rikabi beni ararak "Cemal
Paa telefon etti. Nehri Yezid Rivar yklm. Nehri Tura Kanaln da
tkad iin karargaha ve klalara su gitmiyormu. Paa emretti, yarn
gidip bakacak ve ne lazmsa derhal yapacaksn." dedi. Ayn gecenin
yars evime yeni dnm ve henz soyunmuken kapya bir otomobil
geldi. Cemal Paa beni istiyormu. Karargahn nnde Belediye Reisi
bekliyordu. Durumu ksaca izah ederek, Cemal Paann bir sorusu
zerine evvelce bahsi geen kanal ve setin tamirine balandn ve
banda senin bulunduunu syledim. Sakn beni yalanc karma.
Bilirsin, sonunda kurun var. Huzura Rza Paa ile birlikte ktk,
Cemal Paa bana sordu i ka gnde bitirip bize su verebileceksin?
Bir anda ardm, Rza Paay yalanc karamazdm, ama yanl bir
hareketimi de hayatmla deyeceimi biliyordum. "nallah bir ayda,
Paa Hazretleri" dedim. Cemal Paa hiddetlendi, "Bir haftada bitirmek
iin ne lazmsa syle." Ne diyeyim, geliigzel saydm; "40 kilo dina-
mit, 50 lamc, 200 asker." Rza Paa Rikabi'nin alet edavat temin ede-
bileceini sylemesi zerine Cemal Paa bana "Yarn gider bunlar
Hsn Paaya temin ettirirsiniz" emirini verdi. karken de "Bir hafta
ierisinde bitiremediin takdirde vallahi seni asarm, ona gre
davran" dedi. Karargahtaki kanaln ierisine girerek yrmeye
baladm. 5 kilometre gittikten sonra ne greyim? 30 metre ykseklik-
te 50 metre boyunda 2 tnel arasnda zerinden kanal geen bir duvar
yklm ve Nehri Tura kanaln da doldurmu. Bu iin o gnn imkan-
laryla iki ayda bitirilmesi bile zor. Hsn Paaya gittim, yok. leden
14
sonra gelecekmi. Dndm; yle de lm, byle de; iyisi mi gidip
Cemal Paaya iin iyzn anlataym; vurursa kader, elden ne gelir?
Dndm gibi de yaptm.
Ertesi gn, Cemal Paa, yannda Rza Paa ile Msr Bamhendisi
Maisner Paann muavini Mhendis Ata Beyle birlikte kanala geldiler.
Paa, Ata Beye k bakalm dedi, bu i ne kadar gnde bitirilebilir?"
Merdivenlerden karken Ata Bey yavaa sordu:
"Ka gnde mmkndr, dedin". "Bir ayda". Aa inince Ata Bey
"Paam dedi, Kemal Bey ie iyi balam, mit ederim ki bir ayda ii
bitirecek." Paa, bu sz zerine bana dnerek;
- Seni affettim, dedi.
Ayaklarna kapanarak alamaya baladm
Kemal Bey bylece aslmaktan kurtulmu, ama iin bitmesi iin
kendisinden 460 altn harcamaktan kurtulamam.
Cide Yolu stikaf
Kosova'dan sonra Kastamonu'ya tayin edilen Kemal Saatolu,
orada Cide yolu istikaf dolaysyla bandan geen dikkate deer bir
vakay da yle anlatt;
- Kastamonu Valisi Yeniehirli Nazm Paa, kendilerinden rkm
olduu halk memnun etmek iin, buraya tayin edilir edilmez Vilayetin
ileri gelenlerini toplayarak, arzularn sormu, onlar da "Meyhanecileri
istemeyiz, Cide yolunun yaplmasn isteriz" demiler. Nazm Paa, ii
ele alarak, bir taraftan meyhanecileri Cide'ye srerken, dier taraftan
da Cide yolunun yaplmas konusunda almalara balam.
Nezaretten gelen istikaf mhendisleri "Kibert irketi, bu yolun hari-
tasn yapmadka orada istikaf imkanszdr" yollu batan savc bir
cevapla geldikleri yere dnmler ki benim bundan ve daha evvel ve-
rilmi bulunan 16 rapordan haberim yok.
Bamhendis Nadir Bey beni Nazm Paaya takdim ettii zaman
Paa sordu;
- Mektepli misin, alayl m?
15
- Mektepliyim, efendim.
- Mezuniyetine ka sene oldu?
- 8 sene Paa Hazretleri.
Beni yukardan aa yle bir szdkten sonra, tekrar sordu;
- Sen Cide yolunu yapabilir misin?
"Hay hay" cevabn verince de:
- Otur bakalm uraya, dedi, sen bu yeri grmeden nasl yaparm
diye sz veriyorsun?
- Paam, dedim, para var m?
- Var
- O halde yer de var, elbetteki yaparm bu yolu; ben mhendisim
Paam;
Ailemi yerletirdim, 50 lira avans aldm ve Kastamonu'ya geliimin
drdnc gn Dadaya gittim. Yaplmas istenilen yol, Dadayla Cide
aras. Kaymakama, bir jandarma ve bir mekkareden ibaret ihtiyacm
bildirince sordu;
- Ya binek?
Yaya gideceimi haber verince adamcazn yznde aknln
izgileri belirdi. Ertesi gn yola ktk. Elimde istikaf paftas,
kesinde pusula, omzumda altimetrik, ayama podametre asl,
Daday'dan istikafa baladm. te tam bu gnlerde, daha evvel bah-
settiim gibi meyhaneciler Cide'ye sevkediliyorlarm. Ben yaya nde,
suvari jandarma arkada, gren kyller jandarmaya;
- Nireye gtryon donguzu?
Diyorlar, sonra da bana dnp;
- Nasl, diye soruyarlar, rak satan m?
8 kilometre sonra bir kye indik, Kyl jandarmaya kotu, onu
karlayp;
16
- Ho geldin baefendi, merhaba.
Filan dedikten sonra, bana da;
- Akamlar hayrl olsun orbac dediler. Jandarma hiddetlendi,
- len, bu mhendis, Mslman.
Kyl boynunu bkt;
- Ne bilek, ksa don giyiyo da, Kemal Bey, bakm ki nereye gitse
gayri Mslim veya meyhaneci sanlacak, hemen eve haber yollayp,
mektepte 7'nci snfta giyindii krmz eritli ceketini istemi. Ancak
bunu giydikten sonradr ki yolda grenler;
- Merhaba avuaa kolay, gelsin.
Demeye balamlar.
Kemal Saatolu 22 gnde Cide yolunun haritasn ve 3 ay sonra
da en mkl blgede 24 kilometrelik tesviyeyi turabiye yaptrmaya
muvaffak olunca, maana 150 kuru zam alm!
60 sene mhendislik yapan ve 83 yl yaam bulunan Kemal
Saatolu'nun biri birinden enteresan daha pek ok hatras var.
Hatras, hatralar var ama biz bunlar yaynlarken, tabiidir ki, gazete-
mizin hacmini gz nnde tutmak zorundayz
17
18
FABRKALAR KURAN FABRKA
KARDEMR
VE
TRKYE CUMHURYET
DEMR-ELK YKS
Mahmut Kiper
Metalurji Mhendisi
20 Ekim 1992 tarihinde TMMOB Metalurji Mhendisleri Odas'nda
yaplan Akam Syleisi'nin konusu "Trkiye'nin Demir-elik yks";
konumacs ise -Atatrk'n yurtdna gnderdii dier rencilerle
birlikte 1926'da Ankara Gar'ndan bizzat uurlad- lkemizin ilk
Metalurji Yksek Mhendisi Selahattin anbaolu idi.
anbaolu, nce makina mhendislii eitimine balam; ama
daha sonra, "Memlekete gereklidir" diyerek Aachen'de metalurji
eitimi grm; 1930'larn balarnda balayan demir-elik seferber-
liinin her aamasnda nefer, lider, gzlemci ve tank olarak yer alm;
Trkiye'nin sna geliiminde srekli izler brakm ve bu satrlarda
anlatlacak olan demir-elik yksnn -inanlmaz gl hafzasyla en
ince detaylarna kadar- bu gnlere tanmasn salam bir
stadmzd. Ayn zamanda, Cumhuriyetin o dnemlerdeki insanlarn-
da grlen zelliklerinden olan stn devlet ve grev bilinciyle, tm
olumsuzluk ve yokluklara ramen, lke sanayisinin temel talarn
oluturan kurulularn lkemizin salam tulalar olarak sessizce ren
ve yine sessizce gp giden bir mhendisi idi. Trkiye demir-elik
yksnde KARDEMR'in (Karabk Demir elik letmeleri); KARDEMR
yksnde de, kendisi hi almam olmasna ramen, S.
anbaolu'nun ok nemli bir yeri vardr.
Syleide anbaolu, Osmanl mparatorluu'nun son dnem-
lerinden balayarak bu yky yle aktarmt :
"Endstri devrimine yol aan temel unsur olan eliin ktle halinde
imalatn gerekletirmi olan ngiltere'nin Babakan kaybettikleri
Amerikan mstemlekesi iin demitir ki, 'Biz bir mstemleke kay-
bettik ama yle bir sanayi retimi meydana getirdik ki, o mstem-
lekeyi kat kat telafi edecek durumdadr.' Evet.... eliin kitle halinde
imali ok nemli bir olaydr. Osmanl mparatorluu -geri elde bir
vesika yok ama- 1820'lerde sanayi devrimine girmeye almtr.
yle bir hatram msaade ederseniz arz etmek isterim :
1942-43 senesinde, Askeri Fabrikalar Genel Mdr
Bakanl'ndaki bir heyetle harp ierisinde ngiltere'ye gittik.
ngiltere'nin davetinin sebebi Trkiye'yi harbe sokmak iin ilikileri
gelitirmekti. Fabrikay gezdikten sonra enteresan bir ey gstere-
20
ceiz dediler. Fabrikann byk yeil bahesinin bir yerinde,
fevkalade bakml, mermerden yaplm, etraf zincirle evrili bir
mezar var. Mezarn zerinde: 'stanbul'dan buraya staj iin gelip 28
yanda len brahim'in mezardr. Bu garibin mezarna kimse
dokunmasn!... Tarih 1840.' yazyor....
Ama, Osmanl mparatorluu'nda hangi tarihte ktle halinde elik
imaline balandna ilikin bir vesika yok. Vakti zamannda Askeri
Fabrikalarn ktphanesindeyken, malat- Harbiye'nin mazisinden
bahseden bir kitap grmtm. Sonra gidip aradm; ama kaybol-
mutu. O nedenle hafzama istinaden anlatacam. Osmanl'da
ktle halinde elik retimi evvela Camialt Tersanesi ile balamtr.
Abdlaziz'in zamannda Osmanl Donanmas'nn gelimesi arzu
edilmi olduu iin, bu tersane kurulmutur ve iinde hem
demirhane, hem de bir haddehane bulunmaktadr. 2000 tona
kadar btn gemilerin boyas, rak okulunun mrekkep ihtiyac
dahil tm ihtiyalar da bu tesiste yaplyordu.
Daha sonra malat- Harbiye tarafndan Zeytinburnu'ndaki demir-
elik tesisleri kurulmutur. lk kurulan tesisler beer tonluk biri
bazik, dieri de asidik Siemens-Martin ocaklardr. Bazik sistemle
ktle elik imalat, asidik sistemle de toplarn namlular yaplyordu.
Zeytinburnu'nda haddehane yoktu; dvme ve presleme ilemleri
vard. Yani, Siemens-Martin ocandan dklen elik haddeleme
suretiyle deil, dvlme suretiyle ekil alrd.
Bu durum aa yukar Birinci Cihan Harbi'ne kadar devam etti. Bu
savata hem elikhane, hem imalathaneler ve dier tm fabrikalar
var gleriyle altlar. Mtareke ile birlikte hepsi kapand, harap
oldu. Ve Trkiye Cumhuriyeti teekkl ettii vakit, 1923'te elinde
elik reten hibir tesis yoktu. Ufak pik dkmhanelerinden baka
hibir ey kalmamt."
S. anbaolu Cumhuriyetin ilk yllarndaki demir-elik ile ilgili gi-
riimleri de yle anlatyor;
"lk teebbs 1924 senesinde imalathanelerin tekrar kurulmas iin
karlm bir kanunla balar. 100 milyon liralk tahsisatn 5 sene
zarfnda sarf edilmesi zerine bir kanun karlm ve ona istinaden
21
askeri fabrika imalathaneleri tekrar yeni batan kurulmaya balan-
mtr.
lk nce Ankara Fiek Fabrikas ile ie balanmtr. Ve 1929 se-
nesinde de, Krkkale'deki elik fabrikasnn temeli atlr. Bu fabrika
1932'nin banda bitti. Fabrikada iki tane 10'ar tonluk Siemens-
Martin oca, bir tane 2 tonluk elektrikli ark oca ve iki tane de
kupol oca ile beraber dkmhane, haddehane, demirhane,
tamirhane vard. 1932'te Almanlardan bir heyet geldi, bunlar
altrmaya baladk."
S. anbaolu'nun 1995'te lmnn ardndan, bir an kitab
basld. Bu kitabn sunuunda Prof. Dr. Bilsay Kuru, Trk Tarih Vakf'nn
Szl Tarih Projesi kapsamnda, lk zen'in Selahattin anbaolu
ile yapt syleiden alntlara da yer vermiti. Bu syleide,
Krkkale'nin ve fabrikann o gnlerdeki durumunu da anbaolu
yle anlatyordu :
"1932'de Krkkale'de askeri fabrika sahas dnda sadece 13 ev
vard. Meyhane, kahvehane ve kasap dkkan ayn yerdi. Yol yoktu.
Haftada yalnz iki tren geerdi. Gazete gelmezdi. Fabrikaya ya tren-
le, ya da amur tarladan geerek gidilirdi. i tamamen oralarn
kylsyd. ki, saatte kynden eekle veya yaya gelirdi.
Fabrikada eeklere ayr yer vard. elik fabrikasnda 500-600 ii
alrd. ilere (yani alan kylye) kendi getirdii pekmez
veya ayrana band yufka ekmeinden ibaret yemeinin ve kendi
elbisesinin dnda, ilk fabrika yemei ve kyafeti Krkkale elik
Fabrikas'nda verilmitir. Bunu yapan da devlet deildi. Kendi
aramzda para toplayp balattk ve usul haline getirdik...."
O devirde yrede ne sebze hali, ne kabzmal ne de mezbaha
vardr ve onlar, fabrika evresindeki uygun bir arazide domates, biber,
fasulye vb. gibi sebzeler ile tavuk, koyun gibi hayvanlar dorudan
doruya kendileri yetitirerek, alanlara Cumhuriyetin ilk tabldot
uygulamasn balatrlar. Cumhuriyetin ilk yllarnda nelerin, hangi
koullar altnda ve hangi inan ve direnlerle baarldn gsteren bu
ara aklamadan sonra, tekrar anbaolu'nun azndan demir-elik
servenine devam edelim :
22
"O vakit demiryollar Trkiye iin ok nemli. Bu fabrikalar asker-
lerin ihtiyalar iin kurarken, smet Paa'nn emriyle '.... Burada
ray- da yaplsn.' denmitir. Trkiye'de ilk defa ray 1932 senesinin
Haziran'nn 4'nde burada yaplmtr. Daha sonra Almanlar gitti-
ler ve 1934'e kadar elikhane almad; nk ne mhimmat, ne
de ray iin sipari vard.....
1934 senesinde Ali etinkaya Bayndrlk Bakan olduktan sonra
Devlet Demiryollar ona baland. Devlet Demiryollar balangta
hi istemiyordu; ama, etinkaya zorlaynca ray sipariini
Krkkale'ye vermek zorunda kaldlar. Balangta, tabiatyla hi tah-
sisat falan yok. Hepimiz acemiyiz ve doru drst ktle halinde
retim yapamyoruz. O esnada, 15'lik top imalat iin Almanya'ya
tekml kursuna gidenler, koda firmasndan Harlas isimli bir
ustaba getirdiler. Bizim elik imalatnda Harlas'n ok byk
yardm ve tesiri oldu.
Raylar ilk teslim ettiimiz zaman TCDD phe etmiti. naat Fen
Heyeti Bakan olan smail Fuat Bey bizim raylardan ve Alman kon-
sorsiyumundan gelmi raylardan bir ka rnek alp test etmek
zere svire'ye gnderdi. Onlar raylar Thomas eliinden yapyor-
du. Bizim raylar onlarnkinden kat be kat mukavim knca herkesin
sesi kesildi. 1935-1940 tarihleri arasnda TCDD'ye 20.000 ton ray
verdik.
Krkkale'nin esas imal grevi vasfl eliktir. Bunda baarl olmu-
tur. 1935-50 arasnda 150 kadar deiik elik eidi yaplmtr.
Trkiye'de bugn bunun yars retilmiyor.
Krkkale'de hep yeni eyler yaplrd. Scak i, yksek hz, ksaca her
cins takm elii yapld. Hlasa, uak elii, kalem elii, paslan-
maz elikler, ata dayankl elikler, btn dili elikleri, seman-
tasyon elikleri, daha bir oklar yapld. Bizi en ok mklata
uratan, fiek iin, platina dediimiz ok dk (% 0,08) karbonlu
ve silissiz malzeme imal etmekti. Krkkale'de dolomit yoktu, ama
manyezit vard; manyezitin yaklmas ve katlmas ilk defa burada
oldu.
Sonra, Trkiye'de ilk defa elik dkm, kuma elik dkm de bura-
23
da yapld. elik dkm kumu tannmyordu, bentonit hi bilinmez-
di. O vakit amotu tp dkm kumuyla kartrma suretiyle
elik kumu imal edildi. lk yaplan eyler, toplarn tekerlek balar
olmutur. Ve ondan sonra da enteresan iki dkm yapld; bunlar
eski Erkin denizalt personel gemisinin bodoslamalar ve mermi
eliklerinin ekme halkalar iin, i ksm beyaz dkm, d ksm-
lar gri dkm halkalard.
Kapasite 2 tonluk bir elektrik ark ocandan ibaretti. Btn bunlar
kitaplardan bakarak yaptk. Patent, lisans sz konusu olamazd.
Kendi ihtiyacmz, TCDD'nin ve Milli Savunma'nn ihtiyalarn
karlardk. Piyasaya vermedik, piyasann ihtiyac da yoktu...."
Prof. Dr. Bilsay Kuru, anbaolu'nun anlattklarndan yola karak
o dnemki Krkkale'yi yle tanmlyor :
".... 1930'larda ssz Krkkale kynde minyatr bir sanayi modeli
kurulmutu. Askeri fabrikalar 1924'te alnm olan bir kararla,
'Kzlrmakn dousunda kurulsun...' ilkesine gre ve btnyle de
harp sanayisine ynelik olarak, ana ve yardmc fabrikalar bii-
minde kurulur. Fiek, mermi, elik, tfek ve barut fabrikalar ortaya
kar. Mermi, barut, kapsl, fiek yannda, top tabanca, zrh mer-
misi, zrh levhas, vagon yay, tampon yay ve kabna smayan bir
ok rn, bu minyatr sanayide retiliyordu...."
Bu minyatr sanayide gerekten ok nemli, deiik ve zor iler
yaplyordu. Ama 600-700 ton/yl lekli elik retimi lkenin sana-
yileebilmesi iin ok yetersizdi. Trkiye'nin sanayi devrimini yakala-
mas iin, ar sanayisini kurmas ve bunun iin de lokomotif sektrler-
den olan demir-elik iinde ok yksek retim rakamlarna ulamas
gerekiyordu. ngilizlerin kitlesel demir-elik retimini 'Amerika
Mstemlekesi'nden daha stn tutmalar gibi, bata ABD olmak zere,
dier gelimi lkeler de bu retimi ok nemsediler. 1980'lerin son-
larnda Uluslararas Demir-elik Enstits'nn (IISI) 21. yllk toplan-
tsndaki eref konuu yle diyordu: "ABD bir endstri devi ise,
bunu elik endstrisi merkezli sna retim gcne borludur...."
En azndan 2000'lerin bana kadar uzanan bir sanayi anda loko-
motif rol oynam olan i kollarnn desteklenmesi, ekonomik geli-
24
menin anahtar konumundayd. nk bu anahtar sektrlere yaplan
yatrmlar sonucu, retimde grlen % 20'lik bir art, ulamdan rekla-
ma tm dier yan sektrlerde % 20'lik bir art da beraberinde
getirmekteydi. Kimya sanayisi ile birlikte temel lokomotif sektrlerden
olan demir-elik ikolunda alan bir kii, bu sektrlerden etkilenen
dier ikollarnda 20 kiiye daha istihdam olana salamaktayd. Yeni
yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti de bu gerei gryordu. Bu neden-
le de, lkede kitlesel lekli bir entegre demir-elik tesisinin kurulmas
hususunun aratrlmas iin gereken almalar, ktisat Vekaleti
tarafndan hemen balatlmt.
KARDEMR'in kuruluunun 50. ylnda yaynlanan bir brorde
anlatlanlara gre, 1925 ylnda, bir taraftan petrollerin incelenmesi
iin Lksemburg'dan Dr. Lucius, dier taraftan da kmr ve demir
madenlerinin aratrlmas iin Avusturya'daki nl Lben Maden
Mektebi'nin profesrlerinden Dr. Granigg Trkiye'ye getirtilir. Dr.
Granigg, raporunda demir cevherinin ve cevherin izabesi iin kul-
lanlacak kokun dardan getirilmesini tavsiye eder...
te yandan lkemizdeki kmrlerin koklama testleri ve cevher-
lerin uygunluk analizleri de yurtdnda yaptrlmtr. Bu kprtlardan
sonra 1928'e kadar herhangi bir dier aratrma emaresi gzlen-
memektedir. 1928'de Genel Kurmay'da yaplan bir toplantda konu
tekrar ele alnm; fakat, bteye denek konamadndan, demir-
elik sanayi kurma teebbs ikinci kez olumsuz sonulanmtr.
1932'de Rus Heyeti'nin incelemelerinden sonra, konu tekrar gn-
deme gelmi; bu heyetin verdii raporlarda, 1929-30 gmrk istatistik-
lerine gre, bir ylda 150.000 ton demir-elie srm bulunabilecei,
bunun iin de gnde 300 ton kapasiteli bir yksek frna ihtiya olduu
belirtilmitir. Bu yksek frnn iletilmesi iin kurulacak kok fabrikasn-
da da kimya sanayi bakmndan nemli yan rnler elde edilecei ve
bu ar sanayi merkezi evresinde kurulacak slfrik asit fabrikas ile
dier yan sanayi tesislerinin ok ekonomik olaca dorultusunda
grler ortaya konmutur.
Ruslardan sonra Amerika'dan gelen bir dier heyete Trkiye'nin
ekonomik tahlilleri yaptrlm; bu kapsamda demir-elik sanayisi de
25
ele alnmtr. Ve nihayet, entegre demir-elik tesislerinin kurulu yer-
lerinin seiminin ve dier sorunlarn incelenebilmesi iin, Smerbank
ve Genel Kurmay ile birlikte almalara balanm; birinci sanayi
kalknma plan kapsamnda yer alan bu en nemli tesisin kesin olarak
kurulmasna karar verilmitir.
Amerikal iktisatlarn ve Rus heyetinin incelemeleri sonucunda,
tesisler iin nerdikleri kurulu yeri Ereli'dir. Daha sonra, kesin kuru-
lu yerinin tespiti iin Smerbank ve Askeri Fabrikalar uzmanlarndan
bir heyet seilir. S. anbaolu ile KARDEMR'in yollar da ilk kez bura-
da kesiir. Yer seimi iin oluturulan heyette Vedat Akdoan, Hasan
Osman Kra ve S. anbaolu bulunmaktadr. ncelemelerin sonucun-
da ".... tesis Zonguldak'ta kurulsun..." derler; Genelkurmay deniz
toplarnn at menzili (o zamanlar 70 km'ydi) dnda kalmas
hususunda srar eder ve Zonguldak'tan 70 km ieride 11-12 haneli
Karabk Ky bulunur. Karabk'n seilmesinde savunma gereksinimi
dnda u faktrler de rol oynamtr :
- Takmr havzasna olan yaknl;
- Demiryolu gzergahnda olmas nedeniyle, 1936 ylnda
Erzurum demiryolu hattnn yaplnda bulunan Divrii demir
madenindeki cevherin nakil imkn;
- Yrenin ii yerlemesine uygunluu;
- Yredeki jeolojik yapnn ar sanayi tesisi kuruluuna elverili
oluu,
- Demir cevheri dardan ithal edilecei iin sahile yakn oluu.
Alman Krupp firmas 80.000 ton/yl ve ngiliz Brassert firmas da
150.000 ton/yl kapasiteli iki ayr teklif verirler. in alnmas iin ok
bastran ngiliz Hkmeti ile imzalanan toplam 2,5 milyon tutarnda-
ki bir kredi anlamas erevesinde, KARDEMR'in ihalesi H. A.
BRASSERT firmasna verilir. 3 Nisan 1937 tarihindeki temel atma
treninde Bavekil smet nn unlar sylyordu :
".... Karabk Demir ve elik Fabrikalar ad dikkatinizi celp etmitir.
Demir-elik fabrikalar yedi tane byk fabrikadan mrekkeptir.
Bunlardan her biri her memlekette bal bana birer kymet sayla-
26
bilir. Yksek frnlar, elik frnlar, kok frn, haddehane, 20.000 kw
kudretinde bir elektrik santrali, byk bir atlye ve tali maddeler
fabrikas, bugn meydana getirilmesi kararlatrlm olan bun-
lardr. Bu messeselere dayanarak yeniden kurulacak fabrikalar
ayrca bir mevzu olacaktr.
Kurulacak fabrikalar fennin en son terakkilerini ve en son icatlarn
ihtiva edecek olan en kuvvetli messeselerdir. Bu fabrikada gnde
bine yakn amele alacaktr. Amelenin nispeten azl, kurulacak
olan bu fabrikann ne kadar modern ve mekanize olduunu
gstermeye kfidir. Bu messeselere 22 milyon liradan fazla para
sarf edeceiz. Fabrikalarn her gn kullanaca madenleri 236
vagon tayacaktr. Bu her gn on trenin buraya gelmesi demektir.
Arkadalar, endstri hayatna hevesle girdikten sonra asl
endstrinin ana ksmna, ar endstriye bugn balam bulunu-
yoruz. Makina endstrisine de buradan balanr. Bu messese iti-
mai bakmdan da ayrca dikkati celp edecek bir kymeti haizdir.
Burada alanlarn ikamet ve alma shhat artlar, mektep
ihtiyalar ayrca hazrlanacak, bunlar iin ayr ayr messeseler
kurulacaktr. Gryorsunuz ki, Karabk Demir ve elik Fabrikalar
ile memleketin her sahada ok kymetli olan balca ihtiyalarna
cevap verecek bir messese kurmakla kalmyoruz. Cumhuriyeti ve
milliyeti Trkiye'nin manevi ve itimai bir medeniyet ve kltr
messesesini de meydana getirmi oluyoruz.
Demir ve elik Fabrikalarnn endstri bakmndan, ekonomi
bakmndan olduu kadar, memleketin mdafaas iin olan yksek
ehemmiyetine de bilhassa dikkatlerinizi celp etmek isterim. Bu
fabrikalar her ihtiya iin istediimiz demir ve elik temin etmekle,
memleket mdafaas bugnden sonra daha geni temellere istinat
etmi olacaktr. Her bakmdan memlekete bu kadar lzumlu ve fay-
dal olan bu fabrikalar vcuda getirmek Atatrk'n byk ehem-
miyet verdii balca bir mevzu idi.
27
Bugn temelini atmakla se-
vin duyacamz bu fab-
rikalarn kurulmas iin ok
allm, uzun mzakereler
ve tetkiklerde bulunulmutur.
Bu yolda karlalm olan
saysz zorluklar gidermek ve
kurulularn tahakkuk ettire-
bilmek iin balca istinat
kuvvetimiz Atatrk'n bitmez
tkenmez mzahereti ve
yardm olmutur."
Bylelikle, Soanl ile Ara
aylarnn kesitii yerde ve
birer bataklktan farksz olan
geni eltik tarlalarnn
zerinde memleketimizin ilk
byk ar sanayi tesisleri hzla
ykselmeye balamt. Bu olay
lke apnda byk yanklar
uyandrm ve gazeteler olay
gnlerce ilemilerdi....
KARDEMR'in kuruluu ile ilgili olarak S. anbaolu unlar anlat-
yordu :
".... Karabk'n yaplmas -dikkat buyurun- 2 senede olmutur
ve bu yaplma iinde ne dozer, ne de ekskavatr vard. Btn
bu iler kazma, krek ve eek kfeleriyle yerlerin doldurulmas
suretiyle gerekletirilmitir...
Bu kadar hzl bir fabrika yaplmasnda, benim kanmca en nemli
faktr -ldyse, Allah rahmet eylesin- Azmi Tlabar ismindeki kontrol
mhendisiydi. O hep iinin bandayd ve sabahtan gece saat 12'ye
kadar mtemadiyen bu ile megul olurdu...."
28
'Mill ef' KARDEMR'in Temel
Atma Merasiminde (3 Nisan 1937)
1 Mart 1938'de makinalarn montaj balad ve birbirini besleyen-
tamamlayan niteler btn olan bu tesiste ilk olarak 6 Haziran
1939'da Kuvvet Santrali ve ardndan da 27 Temmuz 1939'da 1. Kok
Fabrikas iletmeye alnd.
9 Eyll 1939'da iletmeye alnan Fatma adndaki 1. Yksek Frn,
karnndaki cevheri takmrnn atei ve karbonu ile yourdu; uzun
doum sanclar ekti. Cumhuriyetin ilk sv demiri 10 Eyll 1939'da
Fatma'nn karnndan akkor halinde gn na kt.
Yksek frnda gerekleen reaksiyonlarn tm bugn bile ak-
lanamamaktadr. Ama topra atele birletirerek demir veren btn
yksek frnlara, bu sayg uyandran ve heyecan veren dourganlk-
larndan dolay, hep kadn isimleri verilir ve yllarca hi durmazlar. e-
rilerine her gn yklenen cevheri bu frnlar, gerisin geri demir olarak
gn yzne karrlar.
Ve tam 64 senedir -her 5-6 senede bir bakm-onarm iin verilen
ksa molalar hari- Fatma ve daha sonralar da kardeleri Zeynep ile
lk, her gn demir dourur durur....
15 Eyll 1939'da Fatma tam kapasiteyle iletmeye alndnda,
Yksek Frn efi Ekrem Kapral ve ngiliz Uzman Mr. Smith Messese
29
Bir Entegre Demir-elik Tesisinin Konstrksiyonunda
Kas Gc Kullanldnn Resimli Vesikasdr.... (28 ubat 1938)
Mdr Halit Civelekolu'nun yanna gelir ve dkm alndn bildirir-
ler. Bu esnada, orada tank olarak S. anbaolu da bulunmaktadr.
KARDEMR'le anbaolu'nun yollar, uzun yllar sonra tekrar kesie-
cektir.
Daha sonra, sra demiri yine atele elie dntrecek olan
Siemens-Martin ocaklarnn devreye alnmasna gelir. Hem bu ocak-
larn devreye alnmas, hem de haddehane ve ray ekme ayarlarnn
yaplmas srelerinde Krkkale'den gelen ekiplerin ok byk
katklar olacaktr. Ve bundan sonra da KARDEMR, hem baka demir-
elik iletmelerinin, hem de baka fabrika ve tesislerin kurulmasnda,
olaanst bir zveriyle, ok byk hizmetler verecektir.
KARDEMR o gnlerde en ileri teknolojileri ieren devasa boyutlu
bir ar sanayi tesisiydi ve iletilmesi iin mteahhit firma ile 1 sene-
lik bir szleme yaplmt. SMERBANK da bu tesisin iletilmesine
yardm etmekle grevlendirilmiti. 13 Mart 1937'de kurulan
Smerbank Karabk Brosu, 1 Haziran 1939'da 30.000.000 TL. sermaye
ile kurulan Trkiye Demir-elik Fabrikalar Messesesi'ne devir oluyor;
balangta 32.900.000 TL'ye mal olan KARDEMR'e Smerbank'a
Slfrik Asit ve Sperfosfat Fabrikalar ile baz tesisler daha ilave edili-
yor ve bylece toplam kombine yatrm maliyeti de 50.000.000 TL'ye
bali oluyordu.
13 Mays 1955 tarihli bir kanunla KARDEMR, 200 milyon TL ser-
mayeli bir 'iktisadi devlet teekkl' durumuna gelmi ve "Trkiye
Demir-elik letmeleri Genel Mdrl" adn almt. 21 Mays
1955'te ETBANK'n bir messesesi olan Divrii Demir Madenleri'ni de
bnyesine katan kuruluta, bu iletmelerin dnda balca u niteler
mevcuttu;
- Krma-Eleme ve Sinter Tesisleri,
- Kok Fabrikalar,
- Yksek Frn,
- elikhane,
- Haddehaneler,
- Makina Atlyesi,
30
- elik Konstrksiyon Atlyesi,
- Pik, elik ve Demird Metal Dkmhaneleri.
KARDEMR'de, yalnz inaatlarda kullanlabilecek olan klasik uzun
elik mamllerinin retimi iin gerek duyulan tesislerin yan sra, ma-
kina ve elik konstrksiyon atlyeleri ile dkmhanelerin de kurul-
masnn temel nedeni, lkemizin her yresinde balatlan kalknma ve
sanayileme an yakalama hamlesi erevesinde planlanan tesis-
lerin hayat geirilmesiydi. rnein, 35 tona kadar pikten ve 26 tona
kadar da elikten maml, ok ar paralarn dklebildii 49.000 t/yl
kapasiteli dkmhaneler, Trkiye ve Balkanlar'n en byk ve
Avrupa'nn da hatr saylr byk tesislerindendi. KARDEMR, bnyesin-
deki bu ek tesislerle, bir ok fabrikann kuruluunda nemli grevler
stlenip 'Fabrikalar Kuran Fabrika' unvann tamaya hak kazan-
mtr. Zira, Afin-Elbistan Termik ElektrikSantral, PETKM,
Seydiehir Alminyum Tesisi, Karakaya Baraj, Frat Kprs;
Pendik, Takzak ve Alaybey Tersaneleri ile Ereli Demir-elik
Tesisleri (ERDEMR) ve skenderun Demir-elik Tesisleri (SDEMR)
de dahil olmak zere, TRT ve PTT'nin 19 adet Radyo-TV anten kule-
si, ay fabrikalarnn 64 nitesi, 9 tane eker fabrikas, 7 imento
fabrikas, ETBANK iletmelerinin bir ksm ve baz askeri tesisler
KARDEMR tarafndan kurulmutur.
Milli ef nn'nn KARDEMR'in temel atma treninde syledii;
"Karabk Demir ve elik Fabrikalar ile memleketin her sahada
ok kymetli olan balca ihtiyalarna cevap verecek bir messese
kurmakla kalmyoruz, cumhuriyeti ve milliyeti Trkiye'nin manevi
ve itimai bir medeniyet ve kltr messesesini de meydana getir-
mi oluyoruz"
szlerini bu iletme tmyle doru karmtr. lke sanayinin
geliiminde byk hizmetler veren tesis te yandan bir 'itimai
medeniyet ve kltr messesesi' olma ilevini de yerine getirmitir.
Trk Tarih Vakf tarafndan karlan "75 ylda arklardan iplere"
isimli kitapta yer alan bir ok sanayi yks iinde Aydn Engin tarafn-
dan kaleme alnm KARDEMR hikayesi de vardr. Bu yaznn sonlarn-
31
da KARDEMR'in gen cumhuriyette medeni insanlar yetitirmek adna
yaptklarndan bir ka rnek yle anlatlmaktadr;
''KARDEMR bnyesinde Fabrika dergisinin kinci Dnya
Sava'nn en zorlu gnlerinde (1943) karlan bir saysnda Ocak ay
etkinlikleri yle verilmitir:
' Halkevlerinde Ocak ay ierisinde alt konferans icra edilmi
olup, bir tanesinde stad Nurullah Ata lisan meselelerine temas
etmitir. Maarif Vekilimiz Hasan Ali Ycel ise konferansnda Karabk
civarnda Ky Enstits deil sanayi meslek mektepleri ihdasna karar
verdiklerini samiine izah buyurmu, milli airimiz Mehmet Emin
Yurdakul hece vezni iiri ile aruz vezni iirinin mukayesesine tahsis
edilmi bir konferans vermitir.
Gene ocak ay mddetince Demir elik tiyatro salonunda,
Halkevi msamere kolu, Fransz edip Moliere'nin, Ahmet Vefik Paa
adaptasyonu Mrai eserini temsil etmi; bu temsilin akabinde,
Karabk'e terif eden Ankara Devlet Konservatuar talebelerinden
mteekkil heyet, ayn eseri bu defa da Franszca aslndan tercme
edilmi ekliyle sahneye vazetmilerdir. Temsilden sonra, her iki ver-
siyonu da seyir eylemi olanlar tarafndan, lise edebiyat muallimesi
Fitnat Arzkal idaresinde mnakaa ve mukayesesi yaplmtr.
Hareketli cereyan eden mnakaalarda garp ve ark zaviyesinden ti-
yatro san'at da bahis mevzuu edilmitir.
Ocak ay hitamna doru Ankara Musiki Muallim Mektebi korosu
tarafndan halk arklarnn ok sesli icras yaplm, ayrca Ankara'dan
davet edilen Gazi Orta retmen Mektebi ve Terbiye Enstits spor
muallimleri tarafndan ameli ve nazari olarak eskrim dersleri ve-
rilmitir. Demir elik Tenis ve Velosipet (bisiklet) takmlarna ilave
olarak pek yaknda bir eskrim takm ihdas edilecei memnuniyetle
haber alnmtr.''
Trkiye sanayisinin ve insannn geliiminde bir ok ilke imza atan
KARDEMR, bu lkeye yneticilik dersleri de vermitir. Metalurji
Mhendisleri Odas eski Bakanlarndan Sleyman Sami Altun'dan
KARDEMR'in eski yneticileri ile ilgili baz anlar dinlemitim.
32
Bu gn Karabk Yeniehir Cami karsndaki Parka ismi verilen
Tayyip Baba (Tayyip Ar) 1930'lu yllarn sonlarnda ok uzun sre dari
ler Mdr Yardmcl yapm. Onun dneminde bir gn Ynetim
Kurulunda bir karar teklifi nergesi okunmu. nergede mealen yle
denilmekteymi;
" Maiyetindeki personelin ilerini deruhte etmeleri srasn-
da gerekli denetleme ve kontrolleri yeterince yapmayarak let-
melerin zarar grmesine sebep olan Messese Mdr Yardmcs
Tayyip Ar'nn..TL yevmiye cezasyla cezalandrlmasn tensip ve
msaadelerinize arz ederim. mza Tayyip Ar"
Tayyip Baba, kendisi hakknda ceza verilmesi iin nerge vermi ve
bu nergenin ileme konulmamas ynnde Ynetim Kurulu srarlarn
da kabul etmemitir.
Tarihe dlen bu notu bugnk yneticiler okuyorlar m acaba?
KARDEMR'in bir baka Yneticisi, Ocak 1947 ile Temmuz 1950
arasnda bu tesisin Mdr olan Muhittin Erkan ne o zamanlar ne de
imdi Karabkller tarafndan unutulmu. ini iyi yapan dl-
lendirmek iin bir ok kendine has yntem gelitirmi, ilikileri
gelitirmek iin piknikler dzenlermi, toplu snnet ve dn tren-
leri yaptrmay sosyal sorumluluk olarak grrm. Adanadan ucuz
karpuz, Erzurumdan et ve tereya, Smerbanktan ucuz kuma vb.
getirerek personele hesapl ekilde sattrrm. Yre halk tannm
sanatlar ilk kez onun dzenledii gecelerde grm.
Byle gelien KARDEMR, daha sonralar, lkemizin sanayisini
gelitirmeyi hedefleyen demir-elik retimini artrma gayretlerine
paralel olarak, kendini tevsi etmitir. Mevcut kapasite, ilk yksek frn
Fatma'nn kardei Zeynep'in devreye girmesiyle 275.000 ton/yl'a ve
son yksek frn lk'nn 1964'te ylnda iletmeye alnmasyla da
600.000 ton/yl'a kadar ykselmi; daha sonra gerekleen slahat ve
tevsiat ile birlikte 1 milyonton/yl'a erimitir.
Uzun rne ynelik bu ilk entegre tesisin ardndan, yass rne
ynelik ve yine cevher ve takmrnden retim yapmak zere, ikin-
ci bir entegre demir-elik tesisi kurulmas ynndeki giriimler 1957'de
33
balamt. Bundan sonrasn gene Selahattin anbaolu'nun azn-
dan dinleyelim :
".... 1956-57'de Alman Krupp, SMERBANK, ETBANK ve Bankas
itiraklaryla bir irket kuruldu. irketten istenen Trkiye'de bulu-
nan demir yataklarn inceleyip ikinci demir elik sanayisinin tipi ve
yerini tayin etmekti. 1958'de irketin bana beni getirdiler. Bir
rapor hazrlayp, hkmete yaknl da bulunan Bankas Genel
Md. zeyir Avunduk'a verdim. Tavsiyem 1 milyonton/yllk yass
maml tesisi kurulmasyd. ayr yerden birinde olmalyd: Ereli,
Edremit Krfezi veya skenderun. Buralarn nde de birer demir-
elik tesisi kurulmutur (Ali Aa'y Edremit Krfezi'nin havzasnda
dnmek gerekir). nk entegre demir-elik tesislerini deniz
kenarnda kurmak dorudur. nk, demir-elik 1 ton mamul iin
6 ton hammadde ithal eder ve su yolu en ucuzudur.
Krupp hammadde vaziyetini uygun grmeyerek iten kt. Beni
baz bakanlarn bulunduu kk bir Bakanlar Kurulu'na ardlar.
zah ettim. Kredi alnd ve Sanayi Bak. Ereli'nin kuruluuna n
ayak oldu. Ereli verdiim rapordaki esaslara gre kuruldu, ama
kapasite 500.000 ton/yl olarak. Ben grev almadm...."
Evet... ERDEMR, yass maml hedefleyen 470.000 ton/yl kapasiteli
ikinci entegre tesis olarak, 7462 sayl yasayla 1960'ta kurulmaya
balanm ve zel bir A statsyle 1965 ylnda da iletmeye aln-
mtr.
ERDEMR'in 600 milyon TL'lik kurulu sermayesinin % 21'i 'Koppers
Assoc.' isimli bir konsorsiyuma ve % 8,25'i de 'Chase Int. Investment
Co.' firmasna aitti. SMERBANK ile TD-KARDEMR de 153'er milyon
TL ile % 25,5'erlik iki ayr hisseye (veya % 51'lik kombine bir oun-
lua) sahiptiler. Sonradan yabanc ortaklar hisselerini yerli ortaklara
satmlard.
ERDEMR hisselerinin yarya yakn bugn borsada kote edilmi
durumdadr ve geri kalan ksm ise hl kamunun elindedir. retim
kapasitesi ilk nce 2 milyonton/yl'a(Mt/yl), ardndan da 3 Mt/yl'a
karlmtr. lkenin tek yass maml reten tesisi olan ERDEMR bu
gn, ana ve yan retim tesislerinin yan sra iki liman, iki baraj, 1.500
34
lojman, bir hava liman ve sahibi olduu dier fabrikalarla lke
ekonomisinin temel talarndan biridir.
Sermaye takviyesinin yannda, ERDEMR'in devreye alnmasnda da
youn abalar harcayan KARDEMR, lkemizin nc ve son entegre
demir-elik tesisi olan SDEMR'in devreye alnmas srecinde de
saysz fedakrlklarda bulunmutur. 1970'te temeli atlan SDEMR'de,
1975'te yksek frn devreye alnm; 1977'de ise 1 mt/yl kapasiteli bir
elikhane almaya balamtr. 1974'te bitirilmesi planlanan, ama
ancak 1977'de bitirilebilen SDEMR'in kuruluundaki gecikmede,
Trkiye'de zel sektr gelitirmek zere sermaye yaratma abalarnn
byk etkisi olmutur.
naat ve montaj ilerinin tonaj hesabyla blm blm zel fir-
malara ihale edilmesinin ardndan, yksek bedellerle ii alan firmalar
bu ileri ok daha dk fiyatlarla kk irketlere devretmi; ancak,
altyaps yeterli olmayan kk irketler ileri bitirememi; ya da ar
tonajl baz iler tamamlanm ve hassas blmler tamamlanamadan
i yarm braklmtr. Sre uzatm ve yeniden fiyatlandrma ile byk
para kazanan baz firmalar, ii nce braktklar halde, ayn ii daha
yksek bedellerle tekrar almlardr. Tm bunlara ramen, nitelerin
hemen hemen hepsi yarm kalm ve bu iler de KARDEMR'in montaj
ekibince tamamlanmtr.
SDEMR bugn 2,2 mt/yl'lk kapasiteye ulamtr. Ancak, yaad
finans sorunlar ve kronikleen zararlar sonucu ERDEMR'e balanm
ve uzun yllarn birikimleri sonucunda oluan sorunlar gz ard
edilmitir.
Cevher ve takmrnden demir-elik reten bu entegre tesisler
dnda, hurda demir-elik girdisiyle elik reten EAO (Elektrikli Ark
Oca) Tesisleri de -bu kapsamdaki ilk tesis olan Krkkale elik
Fabrikas istisna kalmak kaydyla- 1950'lerin sonlarna doru, zel sek-
tr tarafndan lkemizde kurulmaya balanmtr. lk olarak, Elektro
Metal A 1957'de EAO ile elik retimeye balam; sonra da, META ile
dierleri onu izlemilerdir.
EAO iletmelerinden olan ve Trkiye'nin alaml elik reten en
byk tesisi olan Asil elik'in de gayet ilgin bir yks vardr. Bu tesis
35
zel sektr tarafndan yaplm; ancak laynca iletilemedii iin de
kamulatrlmtr. Uzun yllar bu tertiple altktan ve pek ok ek
yatrm gerekletirildikten sonra, Asil elik tekrar zelletirilmitir.
2000'li yllara kadar dnya demir-elik retimi ile dnya sna reti-
mindeki gelime byk bir paralellik gstermektedir. Bu olguya
baml olarak ekonomik, sosyal ve politik btn gelimelerde de
demir-elik ikolunun byk etkisi olmutur. Bugnk Avrupa
Birlii'nin temelini oluturan Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT)
anlamalar lkelerinin gelimilik dzeyini de ok etkilemitir.
Gen Trkiye Cumhuriyeti de sanayi an yakalamak iin, doru
bir ngrle, entegre demir-elik tesisini kurarak ar sanayi hamle-
sine balam; ancak, zaman iinde demir-elik retimi ile ilgili olarak
alnan baz yanl kararlar, byk yapsal bozukluklara neden olmutur.
2002 yl sonu itibaryla, Trkiye'nin toplam ham elik kapasitesi
yaklak 20 mt/yl ve retimi de 16,47 mt/yl olmutur. 2002'de dnya-
da retilen toplam 886 mt eliin % 1,8'ini reten Trkiye, dnyann
en byk 13. reticisi olmutur.
lkemizdeki yllk uzun rn tketimi 6 mt, yass rn tketimi ise
yine 6 mt civarndadr. Yass rn talebi, ekonomik gelimeye de para-
lel olarak, her yl % 5 artmaktadr. Bylece, yaklak 11 mt uzun rn
kapasite fazlas ve 3 mt da yass rn amz bulunmaktadr.
lkemizin 16,47 mt ham elik retimine karlk 12 mt tketimi
olmasna ramen, bata EAO tesislerinin hurda girdiye baml olmas
ve entegre tesislerin de yurtdnn hammadde girdilerine baml
olmas nedeniyle, Trkiye, net demir-elik ithalats bir lke konumu-
na gelmitir.
2002 yl sonu itibaryla, lkemizde faaliyet srdren 16 EAO
tesisinin kapasitesi, toplam kapasitenin % 69'una tekabl eden 14 mt
dzeyindedir ve bunlarn toplam 2002 retimi de 11.33 mt (% 69)
kadardr. lkemizde halen mevcut entegre demir-elik tesisinin
toplam kapasitesi ise yalnz 6,2 mt/yl (lke toplamnn % 31'i)
dzeyindedir ve 2002 yl retimi de 5,14 mt'dir (% 31). lkemizdeki
ham elik retim kapasitesinin 16,6 mt'lik blm (% 83') uzun rn,
36
3 mt'lik blm (% 15'i) yass rn ve yaklak 0,4 mt'lik kalan blm
(% 2'si) ise vasfl elik retimini hedef almtr.
Oysa ki, dnya elik retimine ilikin istatistik verilerine baktmz
zaman, yukarda izilen tablonun neredeyse tam tersi bir grnmle
karlamaktayz. Dnya elik retiminin % 70'i entegre tesislerde ve
sadece % 30'u EAO ile iletilen tesislerde gereklemektedir Ayrca,
dnya retiminde yass rnlerin pay % 65, uzun rnlerinki ise % 35
dzeyindedir. Ayrca, gelimi lkelerde, yass rn pay ayn kalmak
kaydyla, alaml elik retiminin toplam retim iindeki pay da %15
dolaylarndadr.
Gelime abasna giren lkelerde ncelikle ehirleme al-
malarnn ve buna bal olarak inaat sektrnn arlk kazand
grlr. Bu nedenle elik endstrisinde ilk balarda uzun rn talebi
fazladr.Zamanla gelimilik dzeyine bal olarak beyaz eya, makina,
otomotiv gibi sektrlerin yass elik rnlerine talebi artar, ayn
zamanda alaml elik eitlerine ve miktarlarna da gereksinim
fazlalar. Demir-elik retim projeksiyonlar yaplrken ve buna gre
yatrmlar ynlendirilip, tevik edilirken bu temel kural gzetilir. Demir-
elik retiminden etkilenecek sektrlerin gelitirilmesi de byle yn-
lendirilir. 1960'larda lkemiz uzman ve mhendislerinin bu gnlerin
yass-uzun gereksinimlerinde doru tahminler yapt biliniyor.
O halde, hangi karlarla ve hangi yabanc danmanlk kurulularnn
ynlendirmesi ile onca yatrma izin verildi, daha da tesinde tevik
saland? Bu, Cumhuriyet demir-elik yksne yakmayacak bir kara
mizahtr.
lkemizin demir-elik sektrndeki bu arpklktan en ok etkile-
nen kurulularn banda ise KARDEMR gelmektedir. Hem demir-elik
sektrmzn, hem de KARDEMR'in yapsal bozulmasn hazrlayan
etmenler arasnda, yanl politik kararlar yannda, yabanc uzman ve
danmanlk kurulularnn da byk veballeri bulunmaktadr. Gerek
lkemizin demir-elik retiminin projeksiyonu, gerek tesis lek-
lendirilmesi ve gerekse tevsiat ilerinde, yabanc uzmanlarn genellik-
le yanl kararlar grlr.
37
KARDEMR'in 1958-62 yllar arasnda 600.000 ton/yl kapasitesine
karlmas almalarnda grev stlenen Alman ve ngiliz firmalar,
mevcut kk Siemens-Martin frnlarn ykp yerine byklerini
kurarak elik retimini salamlardr. Oysa, o yllarda gnmzde de
hala geerli olan 'LD Konvertrleri'yle elik retimi yaplmaktadr. Bu
stratejik hata tesisin geleceine hep olumsuzluk tayacaktr. Kontin
ktk tesisinin zamannda kurulmamas da, KARDEMR'deki zarar
dnemini balatan en nemli teknik nedenlerin bir dieridir. Ancak,
KARDEMR'deki esas geri gidi sreci, 1980'lerin sonuna doru kamu
iletmelerini her ne pahasna olursa olsun elden karma politikalar
ile balamtr. Zira, teknolojik yatrmlar zamannda yaptrmama ve
engelleme, ar istihdam, sermaye yetersizlii ve ok yksek faizlerle
zel bankalara borlandrma gibi eitli kt ynetim politikalarnn en
acmaszlar bu iletmeye uygulanmtr.
1989'da balayp epey de uzun sren bir grevin ardndan
KARDEMR eni konu mecalsizleip verimsizlemi; Ve nihayet, 5 Nisan
1994'n ekonomik tedbir paketi iinden KARDEMR'in kapatlma karar
da kmtr. Aslnda, sadece Karabk' deil, Bartn, Eflani,
Kastamonu, ankr gibi ok geni bir blgeyi de besleyip giydiren
KARDEMR hakkndaki bu kararn; baz yanl uygulamalar hayata
geirmek iin ince hesaplarla kurulmu bir tuzak olduunun anlal-
mas uzun srmemitir.
nl 5 Nisan Paketi'ne kar gsterilen ilk tepki, baz yabanc
uzmanlarn tesisi incelemesini takiben, anlan kapatma kararnn al-
nacan fark eden Metalurji Mhendisleri Odas ynnden geldi;
Oda, kararn hemen ertesindeki bir basn toplants ve ardndan yayn-
lanan 'KARDEMR Raporu' ile gerekelerin doru olmad ve aslnda
oktan alnmas gereken bir takm tedbirlerle, KARDEMR'in hl verim-
li olarak iletilebilecei gereini kamuoyuna aklad.
Yukarda zetlenen gelimelerin ardndan, gerek blge insannn
etkisi, gerekse ii sendikasnn basksyla Babakanlk bnyesinde bir
'KARDEMR nceleme Komisyonu' kurulmutu.
KARDEMR'le S. anbaolu'nun yollar en son bir kez daha kesiti:
Bu komisyonda o da bulunuyordu.
38
1939 Eyllde KARDEMR'den sv metalin alnd ilk gn orada
bulunan anbaolu, Komisyon'un en alkan yesiydi; tam 55 yl
sonra, KARDEMR'i kurtarmak iin en n safta yine mcadele ediyor-
du. Komisyon almalarnn sonuna doru inceleme iin KARDEMR'e
gidildi. Buraya ov yapmak iin gelen siyasilere, lke sanayisinde derin
izler brakm 87 yandaki bu kii, 'Bu tesis lke iin gereklidir, kapat-
mak cinayettir!' szleriyle ders veriyordu....
5 Nisan 1994 kararlar ncesi ve sonras tm olanlara o dnem
Metalurji Mhendisleri Odas Bakan olan ve KARDEMR nceleme
Komisyonunda da yer alan bu satrlarn yazar ahittir.
KARDEMR Raporu da ucuz siyaset malzemesi yapld. Selahattin
anbaolu ise, engin bir vicdan huzuru iinde, "Biz grevimizi yap-
tk...." diyordu. Ve bu onun son grevi oldu; bir yl sonra kendisini
trafik terrne kurban verdik, aramzdan ebediyen ayrld. KARDEMR
de, ok byk paralar karl yabanc bir danmanlk irketince
dzenlenen raporda belirlenen esaslara gre, ii sendikasnn nder-
liindeki bir konsorsiyuma devredildi.
39
S: anbaolu 1907-1995
Oysa ki, Trkiye'nin geliim srecinde hep ilklere imza atm,
srekli retmi, pek ok fabrika kurmu, bunlara ilaveten tpk bir
sanayi okulu gibi saysz iadam ve teknik eleman yetitirmi olan
Cumhuriyetin bu ilk ar sanayi iletmesinin yapaca daha ok ey
var. Yksek frnlarda ve dier tesislerde, lkenin byk gereksinim
duyduu ara mamllerin retimi pek al mmkn. Ama, galiba niyet
yok. Sadece KARDEMR'i tekrar ayaa kaldrmaya deil, retmeye ve
retime dayal olan deerlerle ekonomik gelimeyi salamaya da
niyet yok....
Gen Cumhuriyetin o ilk dnemlerinde hangi niyet ve heveslerle
nelerin baarldn, retmeyi sevmeyle memleket sevmenin nasl e
anlaml olduunu, ayn n kimilerine aydnlk verirken, kimilerini
nasl kr edebileceini bilmem KARDEMR Eski Ustabalarndan Hakk
Yardibi'nden daha gzel kim anlatabilir?
Szn ettiim, "arklardan Chip'lere" isimli kitaptaki Aydn
Engin'in KARDEMR yksnde yer verdii bu syleide, KARDEMR'in
temel atma treni iin kurulan derme atma antiye binasnn inaatn-
da iba yapp aralksz 45 yl altktan sonra Kuvvet Santral
Ustabalndan Emekli Hakk Usta yle diyor;
".u Keltepe'den aaya, buraya yryerek geldim. Baktm bu
civarn kylleri toplanm bir yere doru gidiyorlar. Biz de fabrika
kurulacak diye duymuuz ya, onlarn ardna takldm. Soanl
Suyu'nun oraya vardk, Uakl Eyp Bey diye bir adam krn ortasna
bir masa, bir iskemle kondurmu, oturuyor. 'ocuk gel buraya' diye
ard. Sordu, 'alr msn?' dedim, 'alrm efendim.' Baladk
ie. Geleni alyorlar biliyor musun? i yok. Sinek, sivrisinek kryor
milleti. Iscak kavuruyor. Gelen bir bakyor yle. Bir on be gn
alyor. Brakyor gidiyor. Dayanmas zor senin anlayacan. Ben
dayandm.
. Baktm dz amele yvmiyesi dk. 'Haaa, bu i cahillikten
byle oldu' dedim. Ona sora, buna sora yazy renmeye abal-
yorum biliyor musun? Daha fabrika filan kurulmadan, imdi bu
Yeniehir dediimiz yere bir ilk mektep ald. Duttum kaydoldum.
40
imdi bak sekiz saat almak, inaatta mesai senin anlayacan;
sekiz saat uykuydu, yemekti, vr zvrd; sekiz saat mektepti, ders
almakt filan oluyor. Akamdan yar geceye kadar. Biz 17 iiyiz,
kyllerin ufak mektep ocuklarnlan beraber okuyoruz. imdi ben
ordan hemde stn baaryla bir diploma aldm m arkada!
O zaman anladm ki dnyann ekseni nedir? Ne kadar eiktir? 23
derece eiktir biliyon mu? ngiliz gavurunun tercman da hoca
okulda. Adam diyor ki 'Karadenizin ortasna bir ine dm,
bunu bul!' Sen imdi buna imkan yoktur efendim,' dersin.
Paraleller, meridyenler filan bir araya getirip karlatrdn m 'gemi
aha burada batm, ine de aha urada diyeceksin, elinle koymu
gibi bulacaksn. Ben burada, bu fabrikada yani, rendim
dnyann ne olduunu.
.. 36 bandan 37 sonuna doru temeller bitti, duvarlar ykseldi
epey. Ve efendi i yrd biliyon mu? 1939 senesinde de
jenaratr evirdik biz. Kuvvet santrali cereyan vermeye balad.
Haaa bak, o jeneratrn alterini basma erefini Allah bana nasip
etti biliyonmu? ok anl, ereflidir yani.
te imdi geldik Yksek Frna. Hepsi bir tamam. smet Paa
filan gelmi, yksek askeriye kumandanlar, vekiller filan hep orda.
Vali arada kaybolmu, var sen hesapla artk. Gnlerdir vermiiz
kuvveti snm yksek frn. Derken efendi, bir k akt ki yksek
frndan
Ohooo iimiz yor efendi iimiz. Herkes salya smk alyor bili-
yon mu? Ik bu, yreine de vuruyor, kafann iine de. yle kzl,
yle parlak bir k ite. Divrii madeniyle Zonguldak kmr bulu-
mu; Karabk'te dn dernek kurulmu, cevher erimi, akyor
potaya.
.. Bak efendi ben bu fabrikaya 45 yl hizmet vermiim. 45 yl ne
demek biliyon mu sen? 45 yl yetikin adamda mr demek. 45 yl.
Bir yevmiye cezam yoktur benim 45 ylda. Bir yevmiye ceza alacak
bir kusur, bir ihmal yoktur efendi. Neden yle peki? Bu fabrika
bizim gzmz. Bizim gzmzn . O cevherin n bilir-
misin sen? 1200 derecede erimi demir cevheri bir k saar efen-
41
di. O ktr, memleketin . yi bakmazsan kr eder adam. Erimi
cevhere bakmasn bileceksin. Yoksa kr olursun. Ne demek iste-
diimi anlyon mu sen?.."
Hakk Usta'nn ne demek istediini anladk m? Ia, memleketin
klarna doru bakmasn bildik mi? Yoksa kr m olduk?
Madem ki, Trkiye Cumhuriyeti demir-elik yksne Selahattin
anbaolu ile baladk, yine onunla bitirelim; aynen yle diyordu :
".... O gn, o koullarda yaplanlarn bugn yaplmamasnn
mazereti olamaz, isteselerdi her ey yaplabilirlerdi."
42
"Maden ileri yeni bir alma devresindedir.
Maden Mhendislerimizi ihtiyaca yeter say ve deerde yetitirmeye
nem vermek gerekir."
K. ATATRK
1935 yl TBMM al nutku
LK FENER YAKANLAR*
Nadir Avarolu
Maden Mhendisi
* Madenciliin kalbi Zonguldak'ta 1848'ten bu yana ilk yasal grev 30 Kasm
1990 tarihinde balam, Trkiye Takmr Kurumu (TTK) ve Maden Tetkik ve
Arama (MTA) Genel Mdrlklerine bal iyerlerinde alan 48 bin ii greve
gitmitir. Taleplerini kamuoyuna duyurmak isteyen madenciler Zonguldaktan
Ankara'ya yrye gemitir. Madencilikte yllardr kullanlan ancak lke gn-
demine ilk kez bu yryte oturan slogan "Madencinin Feneri Snmeyecek"
olmutur.
Eitim, toplumun gelimesinin belirli bir aamasndaki dnce,
davran, bilgi ve becerilerin bireylere aktarlmasdr. Doaldr ki byle-
si bir aktarm eitim kurumlar araclyla olacaktr. Toplumdaki
kurumlarn incelenmesi ise, bu kurumlarn iinde yer aldklar sosyo-
ekonomik yapnn btnsellii iinde ele alndnda anlaml sonular
verebilir. Bu nedenle, toplumdaki eitim, sistem ya da kurumlarn
btn boyutlaryla kavranp deerlendirilmesi, sz konusu sistem ya
da kurumlarn, toplumsal yapnn ierdii dier kurumlar arasndaki
yerinin belirlenmesine baldr. Toplumsal kurumlardan bir tanesi olan
eitim kurumunu, toplumun sosyo-ekonomik yap ve ilikilerinin olu-
turduu dinamiklerden soyutlayarak yalnzca kendi iinde deer-
lendirmeye girimek ele alnan konunun gerek boyutlarnn gzden
karlmas sonucunu verir.
Bu boyutlar ile ele alndnda; aada sunulan alma, eitim
konusuna sadece Osmanl'nn son dnemlerinden balayan ksa bir
tarihe olarak deerlendirilmelidir. lkemizde hak ettii yeri bir trl
bulamayan madencilik sektrndeki en nemli eksikliklerden biri de
bellek kayb ve glklerle elde edilen deneyimlerin yitmesidir.
Cumhuriyetin ilk yllarnda balatlan kalknma hareketleri, lkenin
kendi kaynaklarna ynelmesine neden olmu ve hemen 1924 ylnda
zellikle askeri amalar gz nnde bulundurularak Zonguldak
Yksek Maden Mhendisi Mekteb-i Alisi eitime almtr. zellikle
Anadolu'dan yoksul ailelerin zeki ocuklar (bir ou o yllarda
Anadolu'da retmenlik yapan eitmenler tarafndan nerilenler) bu
okula alnm, ocuklarn yiyecei, yataca ve hatta sigaras dhi
devlet tarafndan karlanarak okutulmutur.
Akademik anlamda devaml ilk maden mhendislii eitimi stanbul
Teknik niversitesi'nde "Maden Fakltesi"nin kuruluu ile balamtr.
Maden Fakltesi 1947'de balayan ve 6 yl sren youn bir hazrlk
srecinden sonra, 1 Mart 1953'te renime balamtr. 1947 ylnda
Prof.lhami CVAOLU'nun Makina Fakltesi Dekanl'na verdii nerge
ile balatlan kurulu sreci, 11 Ekim 1947'de ktisat Vekaleti'nin
(Ekonomi Bakanl) Maarif Vekaleti'ne (Milli Eitim Bakanl), Yksek
Maden Mhendisi azl nedeni ile yer alt servetlerinin deer-
lendirilmesi iinin ele alnmas konulu bavurusu ile devam etmitir.
44
Dnyada ise; ilk Maden Teknik Okulu 1736'da Avusturya'da kurul-
mutur. 1762'de, Avusturya kraliesi Maria Therasa Yukar
Macaristan'da (gnmzdeki Slovak Cumhuriyeti) Schemnitz'de
mparatorluun varln srdrmek iin Maden ve Metalurji tesislerini
ynetebilecek mhendisler ve gnn bilim ve teknolojisi ile
donatlm yneticiler yetitirmek iin Maden Akademisi'ni kurmutur.
Bu okul dnyadaki ilk maden mhendislii okulu olarak literatrlerde
yer almaktadr.
Kralie, maden ve metalurjiye ok fazla nem vermektedir.
Oullarn yaz aylarnda maden blgelerine madencilik, metalurji,
ekonomi ve i ilikileri konularnda eitilmeleri iin bu okula yol-
lamtr. lk Maden Okulu'na 1763'te Belikal kimyager-metalurjist
Joseph Nikolaus JACKQUIN atanmtr. Eitim 1764'te Almanca olarak
balam, 1867'de Macar egemenliinden sonra Macarca olarak
srdrlmtr. 1949'da niversite olan okul 1990'da Miskole niver-
sitesi adn almtr. Miskole niversitesi'nin Mze Ktphanesi'nde
45.000 ciltlik maden, metalurji, kimya, fizik, biyoloji, mineraloji, jeolo-
ji ve matematik kitaplar bulunmaktadr. 16. yzyln kitaplar dahi
ktphanede bulunmaktadr. Kitaplarn ou Almanca, eskiler ise
Latince'dir. Bu ktphane maden ve metalurji dallarnda dnyadaki
tm kitaplar ieren tek ktphanedir.
Ortaada, Avrupa'da kiliseler ve dinsel rgtler, bilimsel
dnm ve yerbilimlerinin gelimesini engellemi, ortam kara bir
bulut ile rtlmtr. Buna karn Anadolu, Arabistan, Buhara,
Semerkant ve Mezopotamya'da yaayan bilim adamlar, yerbilim-
lerinin deiik konularna, deiik arlkta ve anlayta yer ver-
milerdir. Bunlardan Hseyn bni Ishak (809-873) kymetli talardan,
El-Biruni (973-1040) mineraller ve bunlarn fiziksel zelliklerinden,
dounun en byk hekimi ve dnr bni Sina "ifa" ve "Kanun" adl
yaptnda talar, tuzlar, madenler, yanar talar(kmr) ve fosiller
hakknda bilgiler vermitir.
Avrupa lkelerinde olduu gibi Anadolu'da da yerbilimleri ve mi-
neraller konusunda ilk ayrntl bilgilerin verilmesi ve yaynlarn yapl-
mas, yurdumuzda yksek retim kurumlarnn kurulmas ve buralar-
da bu konulardaki derslerin verilmesi ile balamtr. niversitenin ilk
45
temeli saylan "Mhendishane-i Berri-i Hmayun"nun ders program-
lar ve yaynlar incelendiinde, bu okulun "Ba Hocas" Hoca shak
Efendinin yerbilimlerinin baz konularna "Mecmua-i Ulumu
Riyaziye" (Matematik Bilim Dergisi) adl yaptda yerverdii grlr.
1835'te baslan 4. Cildinin 381. sayfasnda, bir blm olarak "lmi
Hikmet-i Tabiiye-i Mahsusdan Mevcudat- Arziye'nin Ahvali
Muhtasaralar" (Tabiat Bilimi zelliklerinin Hikmetinden, Yeryznn
Halinden zetler) blmnde, doada bulunan cisimler (ecsami
arziye-i tabiiye), bitkiler, hayvanlar ve madenler hakknda ayrntl bil-
giler vermektedir.
Madeniyat alt blmnde; tuzlar, (emleka), talar (ahar), kymetli
talar (cevahir), altn, platin, kurun, demir vb. madenler anlatlmakta,
zellikleri aklanmaktadr. Bunlardan sonra yeryznde grlen,
jeolojik olaylar "Alemi kevn- fezada vki alim ve sar" (Yeryznn
ve Uzayn Oluumundan zler ve Eserler)) adl alt blmde scak
maden sular, ierisinde tuzlar, yanardalar ve depremler anlatlmak-
ta, somut rnekler verilmektedir.
19. ve 20. yzyllarda fen bilimlerinde, zellikle yerbilimlerinde
Avrupa'daki gelimelerin bizdeki yansmalar ne yazk ki ok ge ve
pek azdr. Bunun asl nedeni, skolastik metotlarn ve Medrese re-
timi'nin uzun zamanlardan beri lkemizde kklemi olmasdr.
Medreselerde "mmet Terbiyesi" yani mahade, tetkik, tecrbe ve
tenkide hibir yer vermeyen, yalnz ayetlerin, hadislerin ve dier
metinlerin erh ve tefsirine dayanan, ana dilimiz yerine Arapa'nn
egemen olduu bir retim metodu takip ediliyordu.
Trkiye'de yer bilimlerinin yksek renime girmesi Tanzimat
Devri'nden sonra balar (1839). Tanzimattan nce, stanbul'da
"Tphane" adyla 4 snfl bir Tbbiye Mektebi alm (1827) ve bundan
ayr olarak Cerrahhane adyla bir mektep de bulunmaktadr. 1836'da
bu iki messese birletirilerek 6 snfl "Mekteb-i Tbbye-i ahane"
adyla yeniden kurulmu ve 1850'de bu mektep slah edilerek modern-
letirilmitir. Dr. Abdullah Bey bu mektepte "lm-i Arz ve Maadin"
(Yeryz Bilimi ve Madenler) dersleri vermitir.
Abdullah Bey, stanbul blgesinin jeolojisi hakknda yapt aratr-
46
malarn Fransz Jeoloji Dernei ve
Fransz Bilimler Akademisi dergilerinde
yaynlamtr. Paris'te 1867 ylnda kuru-
lan uluslararas sergiye Trk Miralay
rtbesiyle gnderilmi ve stanbul
civarndan toplad 1.200 kadar fosil ve
mineral numunesini sergilemitir.
Grd ilgi nedeniyle, bunlar ve bun-
larn resimlerini izdii albmle beraber
Fransz "Museum d'Historie Naturelle"e
hediye etmitir. Fosilleri paleontolog
Verneuil tarafndan tamamlanm ve
birok yeni trler bulunmutur.
Trilobites Abdullahi Verneuil ,
Pleurodictyum Constantinopolitanum gibi ayrca stanbul'da
Franszca olarak yaynlanan Gazete Medicale d'Orient'da da, stanbul
jeolojisine dair makaleler yaynlanmtr.
1870 ylnda Askeri Tbbiye'de retim Trkeleince, burada jeolo-
ji ve mineraloji derslerini Franszca olarak veren Dr. Abdullah Bey'in
derslerini Binba brahim Ltfi Bey Trke'ye tercme etmeye
balam ve 1874'de (1291) Abdullah Bey lnce, Mektebi Tbbiye-i
ahane'nin lmlarz ve Maadin (Jeoloji ve Mineraloji) muallimliine
atanmtr.
brahim Ltfi Paa 1867 ylndan itibaren Askeri Tp Okulu'nda nce
Patolojik Anatomi muallim muavini, 1870'de Dr. Abdullah Bey'in muavi-
ni olmu, jeoloji ve mineraloji derslerini Trke'ye evirmitir. 1874'de
Dr. Abdullah Bey'in lm zerine de dersin muallimliine (profesr-
lne) getirilmi ve bu dersi lnceye kadar bu okulda okutmutur.
Dr. Abdullah Bey ve brahim Ltfi Paa, rencilere derste gstermek
iin dzgn ve dzenli ta ve fosil koleksiyonu yapmtr.
stanbul niversitesi eski Rektrlerinden, verem uzman
Ord.Prof.Dr. Tevfik Salim SALAM 1959'da yaynlad "Nasl Okudum?"
adl yaptnda, 1898 ylnda girdii Askeri Tbbiye'nin renim yllar
anlarn ve hocalarnn zelliklerini anlatrken brahim Ltfi Paa
hakknda; "Birinci snf hocalar arasnda pek muhterem iki sima daha
47
brahim Ltfi Paa
(1838-1902
vard; lmi tabakatl-arz ve maadin hocas brahim Ltfi Paa ve muavi-
ni Sakzl Ali Bey. brahim Ltfi Paa Tbbiyenin en eski hocalarndan
ve tp dilimizin Trke'ye evrilmesinde byk hizmetler grm, alt-
mn gekin nazik ve muhterem bir zatt. Kendisi, zamann jeoloji ve
bilhassa mineralojiyi en iyi bilen bir mtehasss saylrd. Hatta bu
sebepten kendisine "Ta brahim Paa" denirdi. ..... Elimizde kk
bir jeoloji kitab vard. Bu o zamann klasik bir kitab olan Lapparant'n
tercmesiydi. Kitabn asl, esasen g ve dml bir uslp ile
yazlmt. Trke'si ise hakikaten pek stadne bir tarzda harfiyyen
yaplm bir tercme olmakla beraber, hi anlalmaz bir eydi.
Trke'sinden anlayamadm cmlelerin manasn Franszca
metinden kardm olurdu. Jeoloji tatbikat yaplmazd. Mineraloji
iin Tbbiye'de olduka zengin bir ta koleksiyonu vard. Onlar dersa-
neye getirir, bize gsterirlerdi. mtihanda etiketleri kartlr ve bizim
tanmamz istenirdi." demekte ve o yllarda (tamamyla bugnknn
benzeri olan) jeoloji ve mineraloji retimi hakknda, ilgin bilgiler
vermektedir.
Tanzimat Hatt Hmayununun Sultan Mecid zamannda Reit Paa
tarafndan aklanmasndan sonra 1869'da Darlfnun ok basit bir
programla alm ve iki sene sonra tekrar kapanmtr. 1900 senesinde
Darlfnun ahane ad ile yeniden alm ve Ulumu Tabiye
ubesi'ne (Doa Bilimleri ubesi) Halil Ethem Bey, lmi Tabakatl Arz
ve Maadin (Jeolojik Formasyonlar ve Madenler) mderrisi olarak tayin
edilmitir. Halil Ethem Bey'in hocal 1909'da ehr-i Eminlii'ne tayin
oluncaya kadar devam etmitir. Trkiye'nin Bilim Tarihi'nde Arkeoloji
ve Mzecilikte byk bir isim yapm olan Halil Ethem Bey'in jeoloji
eitiminde de hizmetleri olmutur. Halil Ethem Bey, daha sonra yaan-
tsn aktaracamz, Fransa'da Maden Mhendislii renimi grm
olan Sadrazam brahim Ethem Paa'nn olu ve Arkeoloji Mzesi'ni ilk
kurmu olan nl ressam Osman Hamdi Bey'in kardeidir. Halil Bey
Viyana Politeknik'de Kimya ve Maden Mhendislii eitimi grm ve
Avrupa'dan dnnde (1876) Mekteb-i Mlkiye'de ve Darafaka'da
Kimya, lm-i Tabakatl Arz ve Maadin derslerini vermi ve sonradan
Darlfnun'a nakletmitir.
48
Bu srada Viyana'daki hocalar
Hochstatter ve Franz Toula'nn ders-
lerini gz nnde tutarak ve onlarn
okutma tarzlarna uygun olarak lm-i
Maadin ve Tabakatl Arz (Madenler
ve Jeolojik Formasyon Bilimi) isimli bir
kitap yaynlamtr (1891). fadesi
sade, ekli ve resimleri gzel olan bu
kitapta lkemize ait rnekler ve bil-
giler aktarlmtr. Halil Ethem Bey
Hochstatter'in Avrupa Trkiye'sinin
Jeolojisi ve Franz Toula'nn Kocaeli
jeolojisi ve maden potansiyeli zerine
yaptklar aratrmalarda ksmen birlik-
te almlardr. Toula, Kocaeli'nde
Triyas devrine ait toplayp tanmlad
baz fosil trlerini, Halil Ethem Bey'in
adna dayanlarak adlandrmtr; (Terebratula Ethemi, Rhynconella
Ethemi, Acrodiceras Halili... vs. gibi) Bu fosil koleksiyonu halen
Viyana Tabiat Tarihi Mzesi'nde bulunmaktadr.
Avrupa'da ilk doktora yapan ve
Darlfnun'da ilk jeoloji ve mineraloji
muallimi (profesr) olan Halil Ethem
ELDEM'in ocukluu stanbul'da,
genlii Avrupa'da gemitir. Halil
Ethem orta renimini babasnn
(brahim Ethem Bey) eli olduu
Berlin'de, yksek renimini de
babasnn isteine uyarak kimya ve
yerbilimleri dallarnda svire'de Zrih
niversitesi'nde yapm ve sonra da
Bern niversitesi'ne giderek kimya
dalnda doktor unvan almtr. Bu
alma temel bilimler dalnda
49
Halil Ethem ELDEM
Halil Ethem ELDEMin
Avrupa'da yaplan ilk Trk doktorasdr. Bu doktorann konusu,
ayrnts ve belgeleri Prof.Dr. hsan KETN ve Prof.Dr. E. NN'nn
aratrmalar ile gn na karlmtr. Kimya dalnda yaplan bu dok-
tora almas Trkiye'de bilimsel aratrmalarn balangc, tarihsel
geliimi ve bilim tarihi asndan ayr bir nem tamaktadr.
Halil Ethem 1885'te yurda dnnce, ilk yllardaki resmi grevleri
yannda Darafaka Lisesi'nde (1885-1893), Mektebi Mlkiye'nin Lise
ksmnda (1894-1901), Hendeseyi Mlkiye'de (1894-1909) hocalk yap-
m ve 1900'de alan yksek muallim mektebi (Darl-Muallimini Aliye)
fnun ubesi tabakatlarz (jeoloji) profesrlne 40 kuru maala
getirilmitir. 1901'de Darlfnunu ahane'nin Tabii limler Blm'ne
lmimaadin ve Tabakatlarz (Jeoloji ve Mineraloji) profesrlne 600
kuru maala atanarak Avrupa'da renim grd konularda dersler
vermitir.
Halil Ethem, 1885 ylnda ilk Trk bilim doktoru olarak yurda dn-
m fakat Dr. unvann hi bir yerde, hi bir yaptnda kullanmamtr.
Halil Ethem kimya dalnda doktora yapmasna karn kimya ile pek az
uram, ancak yurda dnnn ilk yllarnda (1885-1892)
Darafaka Lisesi'nde kimya ve jeoloji dersleri okutmu, orada bir
kimya laboratuar yaptrm ve sonra kimya ile ilgisini kesmitir.
Darlfnun'da hoca olduu yllarda (1903), zamann sadrazam
Avlonyal Ferit Paa, Hicaz demiryolu boyunca, kurulacak tesisler ve
burada yaayacak insanlara gerekli suyun bulunmas iin yeralt suyu
aratrmalar yapmak, alnan sondaj makinalarn kullanmak ve su bul-
mak iin Halil Ethem'i grevlendirmi fakat Halil Ethem kendisinin bu
ite yeterli olmadn, salnn da bu ilere uygun bulunmadn
syleyerek grevi kabul etmemitir (Trkiye'deki ilk sondaj yer alt
suyu bulmak iin 1920 ylnda Samsun civarnda yapld bilinmekte-
dir). Halil Ethem Bey'in byk bir emek ve aratrma sonucu hazrlanan
yaynlar 60'dan fazladr. Bunlarn isimleri, yayn yerleri, Trk Tarih
Kurumu tarafndan, 1947'de yaynlanan "Halil Ethem Hatra Kitab" Cilt
1, 5.299-302'de, yayn tarihine gre verilmitir.
Bu arada Mektebi Sultani'de (Galatasaray Lisesi) bulunan Turuku
Meabir Mhendis Mektebi'nde ve Mektebi Harbiye'de jeoloji ret-
50
meni olan Lecog Paa Ameli lml Arz
isimli bir kitap yaynlamtr. Kitap,
Kolaas Rusuklu evki Bey tarafn-
dan Trke'ye evrilmitir (1854).
Kitapta Anadolu'nun jeolojisine hi
deinilmemitir. Krm Seferi dolaysy-
la mttefik devletlerin donanmalarna
gerekli olan kmr salayacak olan
Ereli ve Zonguldak Havzas hakknda
Fransz mhendislerin raporlarndan
alnm bilgiler vardr.
stanbul Darlfnunu Balkan Sava
srasnda yeniden kapanm (1911) ve
1913'te yeni bir anlayla Darlfnunu
Osman-i Ulumu Riyaziye ve Tabiiye
ubesi (Fen Fakltesi) olarak alm,
Genel Mdrl'ne Salih Zeki Bey
tayin olmutur. Bu ubenin biri erkek-
lere, dieri kzlara (nas Darlfnunu) ait olmak zere iki blm
vard. Kzlar ksmnda Dr. Mtak Bey, erkekler ksmnda Eczac Mahzar
Hsn Bey lmi Arz derslerini krslere vermilerdi. 1915'te erkekler
ksmnda esasl bir reform yaplm ve Birinci Dnya Sava'nda mtte-
fikimiz olan Almanya'dan birok Profesr tayin olunmutur.
51
lmi Maadin ve Tabakatlarz (mineraloji
ve jeoloji) eklin altnda, 128 adet ekil,
bir de boyal tabakatl arz haritasn
havaidir.
stanbul (Mihran) Matbaas, Babali
Caddesi numro 7,1307 (1891)
ekil a ekil b ekil c
ekil a : Trkiye'de jeoloji konusunda 1852'de yaynlanan ilk kitap
"lm Tabakatlarz" in ilk, sayfas. Kitap, o yllarn yaz biiminde, Tanr
ad ile balamakta, Tanrya kr, elisine selam ve iten sayg ile
devam etmekte ve ... ayan ve sezadrki ibu arziyat arz (yer) ve
asuman (gk) ve teayynat edvar (devirler) ezman (zamanlar) sata-
ma... diyerek, dz yazda kafiye kullanlm ve edebiyat yaplarak
konuya girilmektedir.
ekil b : Dr. Esad Feyzi (Mekteb-i Tbbiyei ahane ilmi hikmeti
tabiiyei tbbiye mullim muavini) nin "lmarz ve Maadin" adl
kitabnn kapa. Darlfnun jeoloji profesr Mtak Bey'e "Efzl
etibbi Osmaniye'den (Osmanl doktorlarnn nllerinden), std
meli himem Mtak Bey Efendi Hazretleri'ne takdim" yazs ve imza-
s bulunmaktadr.
ekil c : Darlfnun ve Mhendis Mektebi'nde mullim Ahmet
Malik (SAYAR) tarafndan yazlm "Madeniyat ve Arziyat" adl kitabn
kapa.
LK MADEN MHENDS SADRAZAM BRAHM ETHEM PAA
Osmanl madenciliinin 17. ve 18. yzyllarda kt, teknoloji
birikiminin yok olduu, ustalarn dald bilinen bir gerektir. kinci
gerek de, medrese eitim dzeninde madencilii oluturan bilim
dallarndan hi birinin yer almaddr. 19. yzylda Osmanl, para
basm iin yurt dndan ucuza ald madenlerden yoksun kalnca, i
kaynaklara ynelmek zorunda
kalmtr. Bu olguya Batllarn siyasal
ekimeleri ile Ereli Kmr
Havzas'nn bulunuu da eklenince,
lke madencilii dirilme srecine gir-
mitir. Bu canlanmann iaretlerini,
1827 ylnda BRAHM ETHEM adnda
bir gencin, Maden Mhendislii
renimi iin yurt dna gnderilmi
olmasyla, 1858 ylnda Arazi
Kanunnamesi'nin ve 1862 ylnda da
lk Maden Nizmnamesi'nin yrrle
52
Sadrazam brahim Ethem Paa
konulmasnda buluyoruz.
brahim Ethem Sakz Adas'ndaki bir ayaklanma srasnda zmir'e
kaan Rum kkenli bir ocuktur. Bu zeki ocuk "Kaptan- Derya" ve
dnemin Bahriye Nazr olan Koca Hsrev Paa'ya kle olarak satlr.
Koca Hsrev Paa, bunu kimsesiz, fakat stn zekal dier ocuklar
gibi evlat edinir. Adn da brahim Ethem koyar. Hsrev Paa'nn
yaamndaki zellik (ocuu bulunmad iin) bu gibi kimsesiz,
kabiliyetli ocuklara baba olmasdr. Koca Hsrev Paa, 10 kadar kim-
sesiz ve zeki ocuu evlat edinmitir. Bu ocuklarn arasnda bakanlk
ve valilik makamlarna kadar ykselmi kimseler bulunmaktadr. Bu
ocuklarn arasnda Prens Sabahattin'in dedesi (Kaptan- Derya) Halil
Rfat Paa da bulunmaktadr.
Hsrev Paa'nn dier bir zellii de padiahn saygsn kazanan,
kendisine yakn, hayrsever bir devlet adam oluudur. Himayesine
aldklar ocuklar, ileride devlete hizmet edebilecek kiiler olarak
yetitirmek onun amalarnn banda gelmektedir. Bu maksatla drt
ocuk seer, bunlar Paris'te okutmak ister. Amacn dnemin padiah
Sultan Mahmut'a aar. Bu ocuklar padiaha tantr ve padiahn
onayn alr.
1829 yaznda bir yelkenli ile (padiahn huzurunda) Aynalkavak'tan
hareket eden bu ocuklar (Ethem, Hseyin Rfk, Abdllatif ve Ahmet)
40 gn sonra Marsilya'ya ularlar. Balarnda nl bir oryantalist olan
Trk dostu Amd Joubert bulunmaktadr. Henz 11 yanda olan
Ethem, Pariste (nstitution Barbet'e) yatl olarak verilir.
Ethem'in snf arkada daha sonra Nobel dl alacak olan
biyokimya uzman Louis Pasteur'dur. Bunlar yakn arkadalklar ile
snfn gzde rencileridir. Institution Barbet'in bir gelenei vardr.
Okulu birincilikle bitirenlerin diplomalarn devlet bakanlar vermekte-
dir. Ethem ile Pasteur arasnda birincilik yar balar. Ethem, kl pay
Pasteur'u geer. Diploma trenine mparator III. Napoleon gelir ve
Ethem'e eliyle diplomasn verir.
Ethem yksek renimini maden mhendislii dalnda yapar.
Yeralt zenginlikleri bu denli ok olan lkemizde maden mhendisi
yoktur. Ethem bu eitiminde de birincilii kimselere brakmaz
53
(1839).Trkiye'ye dnnde bu meslekte almak istese de (6,5 yl
alabilmitir), zengin Bat kltr, stn Franszcas, ynetim alann-
daki yetenekleri ile devletin st kademelerinde deiik grevler alr.
Eliliklerde bulunmasnn ardndan sras ile Dileri, Ticaret, Maarif,
Bayndrlk, ileri, Adliye Vekillikleri'nde bulunmu ve Mithat Paa'nn
yerine Sadrazam (Babakan) olur.
1839'da Trkiye'ye dnen brahim Ethem, 1840'da Ergani madenle-
rine ba mhendis olarak tayin edilmitir. Daha sonra Gmhacky'e
mdr olarak atanm ve 1845'de Keban ve stanbul Saryer
madeninde, 1846 Amasya'da almtr. brahim Ethem bundan sonra
birok idari ilerde ve Meclisi Maarif ve uray Devlet aza ve reislik-
lerinde bulunmutur. brahim Ethem Paa, Ticaret Vekili iken
hkmete mali kaynaklar salamak, bu tarihlerde Avrupallar tarafn-
dan madenlerimizi iletme istekleri karsnda, "onlarn dilinden ve
ilminden anlar eleman yetitirmek ve zarar grmemek gayesiyle"
meslek okullarn amay dnmtr. Bunun iin 1872 ylnda
"Orman ve Maadin Mektebi" kurulmutur.
Orman ve Maadin daresi'nin 1872 (28 Terinisani ve 7
Knunisani 1289) tarihli yazlarnda bir maden okulunun kurulmas
hakknda unlar denilmektedir: "Rtiye mekteplerinden mezun
veya dardan istekli 18-25 yandakiler
imtihan ile alnarak 2 yllk bir retim-
le maden aramak, lekli harita yapmak
maden damarlarnn durumunu ve
gidiini tayin etmek, madenlerin
mahiyetini meydana karmak, Maden
Nizamnamesi'ne gre maden kartan-
larn imaltn ve artnamelere uygun
hareket edip etmediklerini kontrol
etmek ve rapor vermek zere ikinci snf
maden mhendislii derecesinde
renci yetitirmek zere bir maden
mektebi kurulmas istenmektedir."
Bu konuda daha detayl bilgi elde
etmek iin teskerelerin ve eski yaz-
54
Sadrazam brahim Ethem Paa
malarn incelenmesi gereklidir. Bu okulun kurulu hazrlklarnn ve
ynetmeliklerinin, brahim Ethem Paa'nn Nafa, Ticaret Nazrl'nda
balam onun yardmlar ile yrm, lm ile birlikte kapanm
olduunu tahmin etmekteyiz. Bu Okulun kapanndan 1924 ylna
kadar Trkiye'de Madencilik retimi yaplmam, bu meslekte
yetimek isteyenler Avrupa'ya gitmi veya gnderilmitir. Bugn
Trkiye'de tannm, nemli grevlerde bulunmu olan 69'un stnde-
ki maden mhendisleri Fransa, Belika ve Almanya'daki maden
okullarndan mezun olmulardr.
Orman ve Maadin daresi'nin mektep almas hakkndaki bu fikri,
o sralarda Trkiye'de "Maden leri"ne bakmak zere Fransa'dan geti-
rilmi olan Vays ve Donez isimli maden mhendislerine de bildirilmi
ve bu konuda dnceleri sorulmutur. Bu konu kendilerinin huzurun-
da "uray Devlet"te tartlmtr. Bu iki maden mhendisi: Bu Okula
girecek rencilerde yeteri kadar n bilgi bulunmadndan byle bir
okulun almasnda fayda olmayacan ileri srmlerdir.
Buna kar Orman ve Maadin daresi, bu okul iin gerekli derslerin
Rtiyelerde okutulduunu ve snavla renci alnacana gre, "imti-
han ederken mracaat edenlerin durumlarnn tespitinin mmkn
olacan" ileri srerek bu okulun almasnda srar etmi ve okulun
almas hakknda gerekli irade 1873'de(15 Za. 1290) kmtr.
Okulun almas srasnda 1872'de (7 Knunisani 1289) bu okul iin
bir de Ynetmelik (Nizamname) karlmtr. Bu Ynetmelie gre
retim iki yldr ve u dersler okutulacaktr:
1. Yl : Hesap, Logaritma, Cebir, Msellesat (Trigonometri), rtisam
(Hendese ve izim), Mesaha (lme), Topografya, Fizik, Fenni
Maadin, Nizamat Maadin ve Kitabet (Maden Kanunu)
2. Yl : Tabakatlarz (Jeoloji), Topografya ve Tatbikat, Ameliyat
Kimya, Fenni Maadin, Nizamat Maadin ve Kitabet.
Bu okulda 1879 ylna kadar iki yl sre ile renim yaplm ve
1879'da (Recep 1297) kartlan 12 maddelik yeni bir ynetmelikle
retim sresi 4 yla kartlmtr. lk iki yl "Orman Mhendisi
Mektebi" rencileri ile ortak, 3 ve 4. snflar ayr ayr olarak meslek
55
dersleri grmek zere programlar yaplmtr. Ynetmelie gre
Okul'da u dersler okutulmaktadr;
1. Yl : Kavaidi Osmaniye (Osmanl Grameri), Franszca,
Corafya, Hesap, Hendese, Resim, Fizik, Kimya.
2. Yl : Edebiyat, Mneat-i Osmaniye (Okuma), Franszca, Tarihi
Tabii, Resim, Hendese, Logaritma, Cebir, Trigonometri, Fizik, Kimya.
3. Yl : Trigonometri, Tatbiki Arazi, Resim, Jeoloji, Kimya,
Mineat-i Osmaniye, Franszca.
4. Yl : Kimya ve zabe-i Maadin, mlat maadin, Harita, mlat
Msveddesi, Mnsaat-i Osmaniye, Franszca.
Bu eitim programnn, gnmzn modern maden mhendislii
eitimine ok yakn olduu gzlenmektedir. 1893 ylnda da Orman
Blm Halkal Ziraat Mektebi'ne nakledilmitir. Maden Blm de
kapatlmtr. Kapatma gerekesi; madencilik eitiminin yurt dnda
yaplmasdr. Orman Mektebi'nden 7 dnemde 49 Orman ve Maden
Mhendisi mezun verildiini reniyoruz. Osmanl arivlerine gre
yurdumuzda Maden Mhendisi yetitirildiine ilikin baka hibir
iarete rastlanlmamtr
Bu okullarn yeri, hocalar, mezunlar, ka yl retim verdii
hakknda maalesef elimizde kesin bir bilgi yoktur. Fakat bu okulun
brahim Ethem Paa tarafndan kurulduu ve brahim Ethem Paa'nn
burada hocalk yaptn biliyoruz. 1928 ylnda, Zonguldak Yksek
Maden Mhendisi Mektebi Alisi ilk mezunlarn verinceye kadar,
lkemize maden bilim ve teknolojisini getirenler, yurt dnda eitim
grm mhendis ve teknisyenlerdir.
TRKYE'DE RENM GREN LK MADEN MHENDSLER
Trkiye'deki "Trk Maden Teknik Eleman" miktarnn yetersizlii
dikkate alnarak, madenciliin ihtiya duyduu mhendisleri yetitirmek
zere, Zonguldak'ta 1924 ylnda T.C. ktisat Vekillii'ne bal drt yl
tedris devreli "Yksek Maadin Mhendisi Mektebi Alisi" alm ve
bana mdr olarak stanbul Yksek Mhendis Okulundan Profesr
"Mderris" M.Refik FENMEN tayin edildii gibi yurt dndan da bir
56
ksm yabanc retmenler getirtilmitir.
Ereli irketi teslim tutanaklarnda askeri kla olarak grlen,
imdiki Endstri Meslek Lisesi'nin tarihi binalar, I. Dnya Sava
srasnda askeri kla olarak yaplmtr. naatn finansmann, o zaman
takmr ocaklarn ileten irketlerin iane olarak karladklar bilin-
mektedir.
Orman Maadin Mektebi'nin 1888 yl mezunu olan Havzai Fahmiye
Mdr Hseyin Fehmi (mer)' in giriimleriyle, savatan sonra Blge
Erkan- Harp Kumandan Kurmay Yarbay Hayri Bey'inde yardmyla bu
klalarn ktisat Vekaleti'ne (Ekonomi Bakanl'na) bal Havzai
Fahmiye emrine braklmas salanr.
Binalar nceleri "Maden Fen Memuru Mektebi" olarak kullanlr. Bu
okul Toporaf, Jeometr, Baavu gibi teknik elemanlar yetitirir. Daha
sonra Havzada mhendis ihtiyacn karlamak amacyla 1924 Ylnda
alan "Yksek Maadin ve Sanayi Mhendis Mektebi" kurulur. Maden
mhendisi yetitirmek amacyla kurulan okul, Trkiye Cumhuriyeti'nin
kurduu ilk yksek okuludur. Bu okul, savatan yeni km ve tama-
men kendi z gcne dayanarak lkeyi yeniden kurma amacndaki
gen Trkiye Cumhuriyeti'nin umudu olmutur. Okulun kuruluunda,
zamann en gelimi okullarndan Belika'nn Mons ehrindeki "Ecole
des Mines" rnek alnmtr. 1925' te tayin olan Okulun kurucusu ve
mdr ayn zamanda Elektrik Blm hocas, Elektrik Yksek
Mhendisi Profesr Mehmet Refik Fenmen (1882-1951) grevini oku-
lun kapatld 1931 ylna dek srdrd.
Bu okulun kurucusu ve mdr M.Refik FENMEN, lke madenci-
liine hizmeti kendisine ideal edinmi, "bilgili ve alkan" renciler
yetitirmeye byk nem veren deerli bir eitimcidir. Okulun maden-
cilikle ilgili dier btn mesleki ders hocalar da Avrupa'da renim
grm deerli Maden Mhendisleri olup, ayrca Belika'dan gelmi
drdte mesleki uzmanlk sahibi ve deneyimli hoca bulunmakta idi.
1924'den 1927 ylna kadar ilk dnemlerde stanbul Yksek
Mhendis Mektebi'nde olduu gibi lise snflar arasndan imtihanla ve
sonradan sadece Lise mezunlar arasndan seilen leyli meccani
(parasz yatl) rencilerin deerli bir retim kadrosuyla ciddi bir
57
retim verilmitir. Okulda gsterilen derslerin madencilie ait olan
uzmanlk ksmndaki yabanc profesrlerin ders mfredatn dorudan
doruya takip edebilmeleri iin rencilere okula girilerinden
itibaren haftada 10 saat Franszca kurslar verilmitir.
Ayrca teneffslerde dahi rencilerin aralarnda Franszca konu-
malarn salayan sk bir disiplin, svireli bir Franszca retmeni
tarafndan tesis ve tatbik olunmutur. Bylece Franszca retilmi
rencilere ders kitab olarak Franszca teknik kitaplarn en modernleri
her yl parasz olarak verilmitir. Tamamlayc olarak da Franszca
Teknik Ktphane kurulmutur. Bu sayede, Bat dnyasnn teknik li-
teratr iine, tercme yoluyla deil, dorudan doruya girme imkan
salanmtr.
Laboratuarlaryla, koleksiyonlaryla, her trl cihazlaryla zamann
en modern bir Maden Yksek Mhendis Mektebi halinde abuk
gelien bu okulun mezunlar, tatilleri srasnda Trkiye'deki maden-
lerde ve mezuniyeti takiben 3 ay da Avrupa'daki madenlerde ciddi bir
stajdan geirildikleri iin, mevcut yerli, yabanc maden irketlerince
maddi ve manevi ok iyi artlarda derhal angaje edilmilerdir. ren-
ciler her tedris yl sonunda bir ay ocaklarda ii gibi alarak staj yap-
tklar gibi, okulu bitirmelerinde de Avrupa'daki maden ocaklarna
staja gnderilirdi. Bu stajlarn baar ile tamamlamayanlara da diplo-
malar verilmezdi.
Zonguldak Yksek Maadin
Mhendisi Mektebi Alisi 1924
ylnda alm, ilk mezunlarn
1928 ylnda vermitir. Ancak
bu yksekokul pek ksa mr-
l olmu ve 1931 ylnda son
mezunlarn verdikten sonra
kapatlmtr. Okuldan 1924-
1931 yllar arasnda toplam 70
Maden Mhendisi mezun
olmutur.
1924-1925, 1925-1926 ve
58
Zonguldak Yksek Maadin Mhendisi Mektebi Alisi Binas
1926-1927 dnemlerinde lise
snflar (ortaokul mezun-
lar), 1927-1928 ve 1928-1929
dnemlerinde ise sadece
lise mezunlar arasndan
snavla renci alnd. 1929
ylndan sonra okula renci
kayd yaplmad.
1924-1925 ve 1925-1926
dnemlerinde, Matematik
Profesr Kerim Bey, Fizik
Profesr Hayri Bey ve Kimya Profesr Mehmet Akif Bey tarafndan,
sadece temel dersler verildi. 1926-1927 dneminde balayan meslek
dersleri iin Belika'dan 4 adet ve Franszca dersi iin svire'den 1
adet profesr getirtilerek dersler Franszca verilmeye baland ve bu
eitim kadrosu Franszca bilen Trk futbol, voleybol ve tenis eitmen-
leri salanarak glendirildi. 1925 ile 1927 yllar arasnda iki byk
bina daha ilave edilerek, Mineraloji ile Petrografi koleksiyonlar olu-
turuldu ve Snai (Endstriyel) Kimya Laboratuar kuruldu.
Okulun son devrelerinde, lkemizin ihtiyacndan fazla Maden
Mhendisi mezun olduunun ileri srlmesi zerine, okul mdr
M.Refik FENMEN okulun geniletilerek mhendisliin balca dallarn-
da geni bilgi sahibi sanayi mhendisleri de yetitirilmek arzusuyla
okulu "Maadin ve Sanayi
Mhendisi Mektebi Alisi"
haline evrilmesine alm
ise de, 1931 ylnda mezun
verildikten sonra okul ka-
patlmtr.
Okul kapatlmadan nce
ktisat Vekaleti'nin (Ekonomi
Bakanl) okulu kapatma
gerekesi u ekilde belir-
tiliyor, "karlacak madenler-
le ilgili gereksinime yeterli
59
Trkiyede renim Gren lk Maden Mhendisleri
Mektebi Alisi rencileri Laboratuarda
olaca ya da fazlasnn isiz kalaca, 1929 Dnya ekonomik
bunalmnn Trkiye'yi de etkilemesi gerekeleriyle ve T.C.
Hkmeti'nin tasarruf nlemi almas" nedenleriyle geici olarak ka-
patlmtr. Kapanma nedeniyle okulu bitiremeyen 3. snfn rencileri
stanbul'daki yksek okullara nakledilmilerdir. Mdr Mehmet Refik
Bey stanbul'a tayin edilmitir.
Cumhuriyetten nce, Trkiye'deki madenlerde ve Zonguldak
Havzasnda tek tk maden mhendisi mevcut iken, Trk madenci-
liine, Etibank'a, MTA'ya deerli hizmetlerde bulunmu, daha sonraki
yllarda aralarnda bakanlk (hsan SOYAK), milletvekillii (Rauf ALPSOY-
LU, Naim KROMER, Cemal KIPAK) ve airler (Behet Kemal ALAR)
gibi birok deerli maden mhendisi yetitirmi olan bu okulun kuru-
luunda ve devamnda hizmeti geenleri kranla yad etmek gerekir.
YKSEK MAADN MHENDS MEKTEB ALS 1928 - 1931 MEZUNLARI
1928 Mezunlar (16) 1929Mezunlar (12) 1930 Mezunlar (17) 1931Mezunlar (25)
Ruhi ALKOR Cevad ADIGZEL Nazm ADASAL Hamdi ADALI
Zlkerem ALTAY hsan AYLA Mustafa AH Cell ADIBELL
Kudret ARGUN Behet Kemal ALAR Cemil AHMET erif AKKUTAY
Tevfik AYYILDIZ Ahmet KALAYCI Kmil AKAT Kazm AKYEL
.Hulusi BARUTOLU Cemal KIPAK Rahmi AKINCI Rauf ALPSOYLU
Faik BRKAN Nuri KIRCI Ekrem BEKSOY Mazlum ANGIN
Bahattin BRSAN Sadi MMAROLU Niyazi DURUSOY Cemalettin BAGZE
Selahattin GKTU brahim NARAP Mustafa Sami ERK Cemil BAGZE
Yusuf GRATA A.hsan SOYAK Enver ERKMEN Cell Ferit INAR
Hakk KK Nevzat URUK Hakk EVNSEL Adnan DEMRC
Naim KROMER Nihat STNEL Emin HARACI Fahrettin DORUK
Cemal KURTULAN Cafer ZADL Sadettin PEKMEZCLER Mahir EDSON
Hulusi ORPEN Bahri SAVAKAN E. Necdet EGERAN
Mazlum ET Kemal SLMEN Hilmi EREL
Fuat TARI Reat SLMEN Nebil EZG
Nevzat YERDEL Halim TRKMEN Azmi HALULU
Zeki YERDELEN Kmil HAZNEDAROLU
Stk KOMAN
Mazlum KUROSMAN
Mcteba MEHMET
Necdet ZDN
Hilmi SANALAN
Hikmet SZEN
Rza TUNA
Kadri YERSEL
60
Kaynaka
1 - TMMOB Maden Mhendisleri Odas Arivi
2 - "Zonguldak Yksek Maadin Mektebi Alisi'nin Kurulu Yllar", Bahri SAVAKAN, 1954, (Kitap olarak
hazrlansa da baslamam kendi daktilo yazlar
3 - MTA Enstits Dergisi, No 12, Sayfa 156
4 - "The Birth and Development of the Geological Sciences" F.D. ADAMS, 1938, Baillre, Tindall and
Cox, London.
5 - "The Fabric of Geology" C. ALBRITTON, Freeman, Cooper Co. California.
6 - "The Founders of Geology" A. GEIKIE, 1962, Dover Pub. Inc., New York.
7 - "Halil Ethem ELDEM: Temel Bilimler Dalnda Avrupa'da lk Doktora Yapan, Darlfnun Jeoloji-
Mineraloji Muallimi" Kemal ERGUVANLI, Yeryuvar Dergisi, Austos 1982
8 - "Yerbilimlerini Mekteb-i Tbbiye'de lk Kez Trke Okutan Hoca brahim Ltfi Paa",
Kemal ERGUVANLI, Yeryuvar Dergisi, Austos-Kasm 1980
9 - "Trkiye'de Yerbilimleri retiminin Tarihesi", Hamit Nafiz PAMR, Yeryuvar Dergisi,
Kasm-Aralk 1979
10 - Maden Mhendisleri Biyografisi, hsan R. BERENT, Kadri YERSEL, Fahrettin DORUK, 1990
11 - Havzann Tarihesi, Bahri SAVAKAN
12 - Trkiye Maden Mhendislii retiminin Gelimesi, Prof.Dr. Senai SALTOLU, 1981
13 - Trkiye'de Madenciliin Tarihesi ve MTA, MTA Yaynlar, 1985
14 - Maden Yksek Mhendisi Ahmet PEKKAN'n zel Arivi
15 - Maden Teknisyen ve Baavu Okullarmz, MTA Dergisi, 2/34, 1945
16 - "Maden Mhendisliine Giri", Cemal BRN, Suna ATAK, alayan Kitabevi, 1986.
17 - brahim Ethem Paa'nn torunu Yk.Mhendis Ceml Sait Bark'n Anlar
18 - Ekrem Murat ZAMAN ve Alaattin AKIR'n Zonguldak Havzas'nn Tarihesini konu alan kitap
taslandan
61
62
"YEL AY YAPRAINDAN
DEML AY BARDAINA"
BR BAARI YKS
Baki Remzi SUMEZ
Ziraat Mhendisi
Dnyada sudan sonra en ok tketilen bir gda ve iecek maddesi
olan ay, "Camelli Sinensis Kuntze" bitkisinin taze srgnlerinin
deiik yntemlerle ilenmesi ile elde edilmektedir. in ve
Hindistan'da 2700 yldan beri yetitirilen ay bitkisi, Dou Karadeniz
blgesinde Artvin, Rize, Trabzon illerini kapsayan asl blgede ve
Giresun ili ve Ordu ili Fatsa ilesini kapsayan ikincil blgede, yaklak
200 km uzunluundaki ky eridinde, 10-35 km ierilere kadar uzanan
kesimde, 1000 metre yksekliklere dein ulaan yamalarda,
ekonomik anlamda yetitirilmektedir.
Dou Karadeniz'de ekili olduu blgenin balca tarmsal geim
kayna, en nemli istihdam alan olan ay tarmndan, yaklak 1 mil-
yon kii geinmektedir.
766.533 dekar alanda 204.112 reticinin ay rettii Trkiye, ay
tarm alanlarnn genilii bakmndan dnya retici lkeler arasnda 6.
srada, kuru ay retimi ynnden 5. srada, yllk kii bana tketim
bakmndan ise 4. srada yer almaktadr.
ay, Trk insan iin sabah kahvaltlarndan gece sohbetlerine
kadar en ok tketilen gda maddelerindendir. Damaklarmz esir
eden ay tutkusu, asrlar tesine uzanan bir beslenme gelenei
deildir. Tketim amacyla ayn dardan getirtilmesinin yks
1600'l yllara dayansa da, lkemizde yerli retime geilmesi ve ay
kullanmnn yaygnlamas 1923 sonras Trkiye Cumhuriyeti'nin
baarsdr.
5 Mays 1925 tarihinde Atatrk tarafndan Ankara'da, kurulan ve
Atamzn vasiyeti sonucu 11 Haziran 1937 ylnda Hazineye emanet
edilen Atatrk Orman iftlii; ada Trkiye'nin bilinli emekle yeer-
tilebileceini, ada retim yntemleriyle bozkrn bile en gzel
rnleri verebileceini tm dnyaya gsteren rnek bir projedir.
Bozkr cennete evirenler, yeil atl alanlar yeil altna, ay ileyerek
siyah altna dndrdler.
Dnyann tek doal ay olan ve "yeil altn" olarak adlandrlan
"ay"n lkemizdeki yks, Cumhuriyeti kuranlarn ve gelitirenlerin
inanc, srar, baarma tutkusu, bilimsel almann baar yks
olduu kadar, Ziraat Mhendislii mesleinin de baar yksdr.
64
Dou Karadeniz g veriyordu. 20. yzyln ilk eyrei erkekler
gurbete gidiyor, gz yal analar, gz yolda gencecik gelinler, lastik
ayakkabs olmayan ocuklarn doyurmaya alyorlard.
Birinci Paylam Sava sonucu mparatorluun paralannn
yaratt otorite boluu, blgeye ekiya basksn getirmiti. Gen
Cumhuriyete kar oluan gerici bakaldr hzla bastrlmt. Ekonomik
zorluklar ve isyanlarn yaratt gvensizlik ortamnn giderilmesi,
blgede huzur ve gvenin salanmas gerekiyordu.
Ankara'da 1921 yl Nisan aynda Bakanlklar temsilciliklerinin
katld bir Komisyon kuruldu. ktisat Bakanl temsilcisi Ziraat Genel
Mdr Zihni Derin, blgenin huzura kavumas iin, ncelikle insan-
larn geimini salayacak i ve alma koullarnn yaratlmas gerek-
tiini sylyordu.
Dou Karadeniz'in "makus talihi"ni deitirmeye ynelik nemli
bir gelime, 1918 ylnda Ali Rza
Erten'in Batum ve Kafkasyadaki
incelemeleridir.Tarm Bakanl tarafn-
dan 1918 ylnda Batum ve evresinin
zirai ve iktisadi durumunu incelemek
zere grevlendirilen Halkal Yksek
Ziraat Okulu (Halkal Ziraat Mektebi
Alisi) retim yelerinden eski
Mardin Mebusu Ali Rza Erten'in
hazrlam olduu, sava sonras
ortaya kan ncelikli olaylar
nedeniyle dikkate alnamayan ve
daha sonra "imali arki Anadolu ve
Kafkasya'da Tetkikat Ziraiye" adyla
Hkmet tarafndan kitap olarak
yaymlanan rapor; ayn Rize dolay-
larnda yetitirilmesinin olanakl
olduunu nedenleri ile birlikte ak-
layan, o gnk stanbul gmrne
dalm yoluyla gelen aylara da
deinerek ayn Trkiye'deki gemii-
65
Camellia sinensis (ay)
ni anlatan ilk bilimsel yapttr. lkede ay yetitirilmesi iin fiili ve aktif
bir almaya girmeyip, yalnzca yazd raporla ay tarmna katk
salayan Ali Rza Erten'in raporunu Komisyonda gndeme getiren
Zihni Derin, halka yeni geim olanaklar bulabilmek amacyla Rize ve
evresinde incelemelerde bulunmak zere Komisyonca grevlendirilir.
1880 ylnda Mula'da doan Zihni Derin, 1904'de Halkal Yksek
Ziraat Okulunu bitirmi, 1905'te Aydn'da Orman ve Maden Muamelat
Katibi olarak Devlet Memurluuna balam, Rodos'ta Akdeniz Adalar
(Cezayir-i Bahr-i Sefit) li Orman Mfetti Katipliinde, Gediz ve Simav
ileleri Orman Mfetti Vekaletinde bulunduktan sonra, 1907'de ayn
ilelerde Orman Mfettii olmu, iki yl sonra Akdeniz Adalar li
Orman Mfettiliine atanmtr. 1909'den 1912'ye kadar Selanik Ziraat
Mektebi'nde Kimya, Ziraat Sanaatlar ve Jeoloji retmenlii yapm,
1914'den 1920'ye kadar Bursa'da Sultani Mektebinde (Lise) ve Kz
retmen Okulunda Tabi limler okutmu ve Bursa Milli Eitim Mdr
Vekillii grevinde bulunmutur. 1920'de Yunanllarn igalinden
hemen nce Bursa'dan ayrlp, kara yoluyla Ankara'ya gelmi, Milli
Mcadele Hkmetinin kurduu ktisat Bakanlnda ilk Ziraat Umum
Mdr olmu, 1924'e kadar bu grevde kalmtr. Bu grevdeyken bir
heyetle birlikte Dou Karadeniz illerine gidii, ileriki yllarda izecei
mcadeleli yolun ve "ayn Babas" olarak adlandrlmasnn balangc
olur.
Ziraat Umum Mdr Zihni Bey, blge insannn yaklamndan
duyduu sevinci yle anlatr:
"Ben Umum Mdrken Rize'de Ziraat Odas Reisinden yle bir mek-
tup almtm. 'Siz burada baz kalknmalar yapacakmsnz, bu arada
ay yetitirilmesi zerinde de durmanz bilhassa rica ederim.
Bahemde bir ay fidan var, Batum'dan getirttiim bu topraklarda
gayet iyi yetiiyor' diye bahsediyordu. Bu fikir ok houma gitti. Rus
Sefiri ahbabmd. Rica ederek ondan aya ait brorler istedim. Sefir
memnuniyetle bana birka kitap verdi. Bu arada Batum'dan Rize'ye
gelip ay zerinde tetkikler yapan bir Rus ilmi heyetinin de raporunu
verdi. Bu raporda Batum'la Rize'nin ayn iklim artlarna ve toprak
kalitesine sahip olduu, Batum'da yetien ayn ve birok denemeleri
yaplan ay eitlerinin Rizede de ok iyi neticeler vereceini yazyordu."
66
Rize ve evresinin zirai ve ekonomik durumu hakknda bilgi topla-
maya balayan ve blgede yaplabilecekleri aratran Zihni Derin, bu
gezinin ardndan, iklim ve toprak yapsnn ay ya da turungil re-
timine uygun olduu kansna vararak bu konuda youn almalar
yapmaya balar. Rize Ziraat Fen Memuru brahim Bey'le birlikte
1924'de Batum'a dzenlenen geziye katlr. Batum ve evresinde
Ruslar tarafndan kurulmu olan ay bahelerini, ay fabrikasn ve
Astropikal Bitkiler Aratrma stasyonu'nu inceleyerek gerekli bilgilerle
Rize'ye dner. Beraberinde ay tohumu ve fidanlar, narenciye ve baz
meyve eitleri, bambu rizomlar ve bir Rus bahvan getirir. Eski ad
Garal Da olan hazineye ait bir blgedeki Mft Mahallesi'nde,
bugnk adyla Merkez Fidanlnda, 15 dekarlk arazide ilk fidanlk
kurulur ve ok kk lekli de olsa ilk retim balar.
Trklerin ayla tanmasnn yks incelenir srete. M.S. 5.
yy.'da ay ticareti yaplsa da, ayn tarihi glerle Anadolu'ya gelmedii
bilinmektedir. Anadolu'da ay ime alkanlnn balangcnn 17.
yzyla kadar gitmesine karn, aya ilgi gsterilmemesi nedeniyle,
Seluklu ve Osmanl dnemlerinde kkl bir kahve tketim alkanl
yerlemitir. Sonraki yllarda ay ime alkanlnn halk arasnda hzla
yaygnlamasnn etkisiyle Trkiye'de ay yetitirilmesi srekli konuu-
lur ve tartlr bir konu olmu, ok az sayda da olsa ay ile ilgili risale-
ler yazlmaya balanmtr. 1731 ylnda Damt-zde Eb'l-Hayr Ahmed
Efend'nin yazd "ay Risalesi", "ayc" lakab ile anlan ve Hicaz Vali
Vekillii, Harem-i erif Mdrl ve Basra Valilii gibi grevlerde
bulunan Hac Mehmet Arif'in 1877 ylnda yaynlanan "ay Risalesi",
1879 ylnda Mehmet zzet Seyit B.Ahmet Hamdi'nin yazd "ay
Risalesi", 1893 ylnda Ali Nazma'nn "ay Risalesi" ile 1910 ylnda
Mehmet zzet Efendi tarafndan yazlan "ay Hakknda Malumat" adl
kitap, bu yaptlara rnek olarak gsterilebilir.
Trkiye'de ay retme giriimleri de yeni deildi aslnda. lk giriim
l888 ylnda yaplm, bu giriimle ilgili bilgiler 1892 ylnda yaynlanan
"Corafyay Snai ve Ticari" adl kitapta yer almtr. Sz konusu yazl
kaynakta; zamann Ticaret Nazr Esbak- smail Paa'nn aracl ile
in'den ay fidanlar ve tohumlarnn getirildii ve getirilen bu tohum
ve fidanlarn Bursa ilinde denendii, ancak ay fidanlarnn gelime
67
gstermedii, ayn abann 1892 ylnda tekrarland ve ekolojik
koullarn ay yetitiriciliine uygun olmamas nedeniyle her iki de-
nemeden de sonu alnamad belirtilmektedir.
Birinci Paylam Sava'ndan sonra blgede yaanan ekonomik ve
sosyal bunalmlar, isizlik dolaysyla meydana gelen ar g, blge
insanna gelir kayna ve i alanlar yaratlmasn zorunlu klmtr. Bu
konuda youn ura veren Zihni Derin, bir rapor ve yasa teklifi hazrlar:
"Rize'de Arakl hududundan Batum hududuna kadar olan sahada
Batum'da yetien ay kalitesinde bizim de ay yetitirebileceimiz
kanaatine vardkdan sonra hazrladm raporu Vekile ibraz ederek,
bir ay kanunu teklifi yaplmasn istedim.
Kanuna, iftiye dnm bana 60 lira verilmesine dair bir madde
de koydurtmutum. Eer byle bir para alrlarsa iftiler daha
kolaylkla ay ziraati yapabilirlerdi. nk masraflar az olacakt. Bir
kere erozyona mani olmak iin araziyi sed yapmak icapediyordu.
Fakat kanun kmyor, gecikiyor, ben de mthi telalanyordum.
Birgn Shhat Vekili Hulusi Bey Rize'ye geldi. Fidanlmzdaki ay
ziraatini ok beendi. Ve kanunun biran evvel kmas iin uraa-
can syledi. Hakikaten o Ankara'ya dndkten birka ay sonra
da beklediimiz birinci ay Kanunu kt."
1918 ylnda hazrlanan Rapor da dikkate alnarak, Byk Millet
Meclisi'nde 6 ubat 1924 tarihinde "Rize Vilayeti ve Borka Kazasnda
Fndk, Portakal, Mandalina, Limon ve ay yetitirilmesine dair 407
Sayl Kanun" kabul edilir, ay tarm bylece yasal gvenceye kavutu-
rulur.
Bu yasaya gre balatlan ay retimi almalarnn bana Ziraat
Umum Mfettii olarak Zihni Derin getirildi ve Rize vilayeti ile Borka
kazasnda ay fidan yetitirilmesine baland. Rize'de kurulan ay
Aratrma Enstits'nn kurucu mdr de olan Zihni Derin tarafn-
dan yrtlen bir ok deneme nedeniyle, halk Sayn Derin'i, "Zihni
Hoca" adyla anmaya balad.
Rize ve evresindeki allk ve kzlaalarn sklerek yerlerine
yasada yazl eitlerin dikilmesini amalayan 407 sayl Yasa, byk
68
apl devlet yardm, tesis ve tekilat kurulmasn gerektiren ay
yetitirme ve ilemesine para ayrlmamas ve devletin eitli ivedi
sorunlarla karlamas sonucu, l domu, iletilememitir.
ay tarm, Ali Rza Erten'in raporunda ayrntl ekilde aklanm
olan ayn ekolojisine uymuyan illerde retim denemesi yaplmas ile
oaltlarak halka datlan fidanlarn gerekli destekten yoksun bulu-
nan ve yeterli bilgi verilemeyen reticilerce, gelecee ynelik belir-
sizliin de giderilememesi zerine, ne yazk ki fazla rabet grmez ve
devletin ilgisi de ksa srnce, 1924-27 yllar arasndaki youn abalar
yetersiz kalr. Zaman ilerledike ay fidanlarnn retim ve datmn-
daki heyecan, reticilerin ilgisizliine paralel olarak azalr, almalar
durdurulur.
Asm Zihniolu'na gre, 407 sayl Yasa'nn tek yarar Rize Merkez
Fidanl'nn ayakta kalmas olmutur. Ege ve Akdeniz blgelerinde
geni apta yetitirilen Satsuma tr mandalinann ilk retildii yer
olan Merkez Fidanl, Fen Memuru brahim Bey'in aramba'ya tayin
edilmesine zerine, 1936 ylna dein sren bir duraklama dnemine
girer.
Zihni Derin sonraki 10 yl boyunca tekrar retmenlik mesleine
dner. retmen arkadalarnn anlarna gre; bu dnemde bile her
kr gezisinden cepler dolusu bitki rnekleriyle dner ve laboratuarda
incelemeler yapar. Pancardan eker karr, eitli yalardan da sabun.
1936'da meslek ak depreir ve Edirne'de Ziraat Mavirlii grevini
yrtr.
Ekonomik kalknma modeli olarak "Devletilik" modeline geen
Hkmetin, "Kendi Kendine Yetme" ilkesini benimsemesi ve 1933 yln-
da bunu bir programa balamas zerine, lkemizde ay tarm
yeniden gndeme gelir. Sreci ve smet nn'nn ayla ilikisini Asm
Bey yle deerlendirir:
"Gerekten de o yllarda her alanda Trkiye kendi ihtiyacn kendisi
karlama abasna girmiti. 1930'lu yllardan beri eker Fabrikas,
Kmr letmesi, Karabk, Smerbank, Etibank, Devlet retme
iftlii gibi fabrika ve kurumlar gelitirme hareketleri balamt.
Devlet Demiryollar, Devlet Deniz Yollar bu dnemde nemli atak-
69
lara girimiti. O yllarn koullar, retimde devletin nclk yap-
masn gerektiriyordu. lkenin retim alanna dnk ataklar yine
o dnemde gereklemiti.
smet nn'nn kafasnda ve yreinde yurtta ay yetitirilmesi de
vard. Bu nedenle nn yurt ayclyla yakndan ilgileniyordu."
1935 ylnda yurt gezisine kan dnemin Babakan smet
nn'ye, dnemin Ziraat Odas Bakan Muharrem ad ve Ticaret
Odas Bakan Hulusi Karadeniz tarafndan Rize'de ilk ay yetitirme
giriimi ve Zihni Derin'in 1924 ylndaki almalar anlatlr. Konuyu
ilgiyle dinleyen smet nn, Ankara'ya dnnce, ay yetitiricilii
almalarna balanmas amacyla Tarm Bakanl'n grevlendirir.
1935 ylnda Ziraat Vekili Prof. Dr. Muhlis Erkmen'in Ankara'daki Ziraat
Fakltesi ve Bakanlk uzmanlarndan oluan bir bilim heyeti ile birlikte
Rize'ye yapt inceleme gezisinde, blgenin ay tarm ve sanayisinin
gelimesine her ynden elverili olduu kansna bir kez daha varlr.
Geziye katlan heyet ierisinde yer alan ve sonradan Tarm Bakan olan
Prof. Dr. evket Rait Hatipolu, "Trkiye'de ay ktisadiyat" adl
yaptn yazarak, blgede ay baheleri kurmann ve elde edilecek
yapraklarn kuru ay haline getirilmesinin nemini savunur.
Hindistan'dan getirilen iki uzmann iki yl sren almalarndan
baarl sonu alnamaynca, evket Rait Hatipolu Rize'ye gelir ve
rgtlenme almalarn yrtr. Edirne'de Ziraat Mavirlii grevin-
de bulunan Zihni Derin, Ankara'da Tarm Bakanl Ba Mavirlii'ne
atanr. Rize ve evresinde kurulacak Ziraat Tekilat'nn koordinatr-
l grevi verilen Zihni Derin, uzun yllardan sonra tekrar Rize'ye
gelir. Fidanlkta bulunan iki ahap evden birinin st katndaki bir
odaya yerleir, alt kattaki oday laboratuar olarak hazrlar. 1924 ylnda
Batum'dan getirdikleriyle oluturduu baheyi ve parselleri gezerken,
eitli ss bitkilerinin, mandalina, greyfurt, aakavunu, portakal,
limon, bambu ve dier meyveler ile kk apl parsellerde birka yz
fidandan oluan kk bir ay bahesinin gayet gzel yetitiini
grmek, onu mutlu eder.
Zihni Derin bu almalar iinde bouup dururken, kendisinden
30 ya daha gen olan bir meslekta onunla ayn kader yolunda
70
buluur. 1927'de zmir Ziraat Okulunu bitiren ve Uak eker
Fabrikasnda greve balayan Asm Zihniolu, 1933 ylnda Giresun'da
fndk tarmyla ilgili almalara balar. Fndk trleriyle ilgili deneme-
ler yapar ve zellikle o gnlerde hasat sonras hemen depolanan
rnn rmesini nlemek iin, yrede pek bilinmeyen harman
ilemini gndeme getirerek iftilere retmeye balar. Bu amala,
35-40 kiilik ekiplerle kylerde fndk harmanlar organize edilir.
Giresun'da bir Fndk Aratrma stasyonu kuruluunu gerek-
letirdikten ksa bir sre sonra, 1938'de Rize'de yeniden dzenlenen
ay ve Fidanlklar Mdrl Tekilat'na atanan Asm Zihniolu, Zihni
Derin'le birlikte youn bir alma ortamna girer.
"Bir Yeilin Peinde" adl yaptnda anlarn anlatan Asm Zihniolu,
1938'te tant Rize iliyle ilgili unlar yazar:
"O dnemde Rize kk bir kentti. Yeil tepelere serpilmi iki katl
evler ve bu tepelerin dibindeki ince dzlk eride sralanm
dkkanlardan ibaret kk bir kent. O tarihte henz liman da yok.
skelenin kndan balayan ve denize paralel olarak uzanan bir
tek ana cadde var. Bunun da boyu be yz metreyi gemiyor.
Caddenin deniz tarafnda irin bir park yer alyor; buras Belediye
Park. Parkn bir kys kumsal ve deniz Denizin rpnts, ho
kokusu insana huzur veriyor. Parkn ve ana yolun karsnda
katl beton, irkin grnl bir bina ykseliyor. Bu Rize'nin en yk-
sek binalarndan birisi. Altnda bakkal, eczane, arka sokanda da
ahane ve berber dkkan yer alyor. Binann ikinci kat kahvehane,
nc kat otel: Palas Oteli; be, alt odas var. Odalardan birine
yerleiyorum ve artk Rize'deyim.
Burada, yaammn 16 yln geireceimi, yllar boyu Rize ve evre-
si ile ilgileneceimi, doma byme bir Rizeli gibi buralara
balanacam hi dnmemitim."
Odasna yerletikten sonra hemen Ziraat Bahesi diye adlandrlan
fidanla giden Asm Bey, Zihni Derin'le tanmasn ise yle anlatr:
"Zihni Derin benden bir vapur nce gelmi, fidanlkta bulunan iki
ahap evden birinin st katndaki bir odaya yerlemi. O'nu alt kat-
71
taki oday laboratuar olarak kullanma hazrlnda iken buluyorum.
Beni sevinle karlyor ve birka arkadamzn daha geleceini
haber veriyor."
Gemite kaybedilen yllarn deneyimleriyle sk tutulan iler, bu
kez daha bilinli ve programl ekilde yrtlmeye balanr. aya
gnl veren ekip tarafndan, Zihni Hoca'nn derledii ay tarm ve
sanat hakkndaki ilk notlar toplu halde okunarak incelenir, laboratuara
evrilmi odada el ele verilerek yaplacak iler planlanmaya balanr,
laboratuarda blge topraklar ve iklim incelenirken, ayla ilgili uygula-
maya en elverili olan teknikler saptanr.
Rize aynn ieriindeki maddeler bakmndan dier lke aylarn-
dan daha kaliteli olduu laboratuar almalar sonunda anlalr. klim
ve toprak yaps da ay tarm iin olduka uygundur. Bu koullar altn-
da evkle almalara baland srada, umutsuzluk ve gvensizliin
yaygn olduu blgede sonradan dost olduu CHP l Bakan Mehmet
Matarac'yla tanan Asm Zihniolu, olduka iddial konuur. Mehmet
Matarac'nn "Birka yl nce buraya iki ngiliz uzman geldi, bir ey
yapamad, siz mi yapacaksnz bu ii?" kmsemesine Asm Bey'in
yant ksa ve serttir: "Mehmet Bey bu sznz unutmayn. Sizinle bir
yl sonra tekrar bulumak isterim."
1924 ylndan 1937 ylna kadar yaplan bilimsel almalarn olumlu
sonu vermesi ile Batum'dan 1937 ylnda Grcistan kkenli 20 ton,
1939 ylnda 30 ton, 1940 ylnda 40 ton ay tohumu ithal edilerek, hzl
bir ekilde ay bahesi tesisi almalarna balanr. aylarn getirili
yksn Asm Bey'den aktaralm:
"Batum'dan getirilen ay tohumlarnn en azndan yzde 90'nn
inta kabiliyetinde olmas iimizi kolaylatryordu. Batum'daki
akva ay Aratrma stasyonu tarafndan hazrlanan tohumlar
Rize'den kiraladmz iki motorla Rize'ye getirdik. Bu tohumlar
kontraplak sandklar iinde ve ufalanm odun kmr ile kark,
ok salam durumda ambalajlanm olarak bize ulat. Bu tarz
ambalajlama, bnyesinde nemli miktarda ya ieren tohumlarn
rutubetten korunarak bozulmasn nlemekteydi."
72
1938 ylnn Ekim aynn sonuna kadar sren almalarn ardndan
blgenin rgtlenme almalar balatlr. Topran ay yetitirilmesi
iin kurulan rgte bir yllna vermi olan reticilerin hazr ay bahe-
sine kavumasnn yan sra, blge teknisyeninin kontrol altnda halk
bilinlendiriliyor ve ynlendiriliyordu.
O zamanki rgtn dar bir kadro olmas yznden, nce yalnz
Rize merkez kazasna bal dar bir alan ele alnm ve bu alan alt bl-
geye ayrlmt. Zihni Derin'in bakanlnda belirlenen blgelerde o
dnemde alan teknisyenler unlard: 1. ayeli Blgesi Teknisyeni:
Hakk Balkse, 2. Gndodu Blgesi Teknisyeni ve Blgeler
Kontrolr: Asm Zihniolu, 3. Birinci Merkez Kaza Blgesi Teknisyeni:
Cahit Ylmaz, 4. kinci Merkez Kaza Teknisyeni ve Fidanlk efi: Rauf
Baar, 5. Pehlivanta Blgesi Teknisyeni: Sadullah Dikmen, 6.
Derepazar ve yidere Blgesi Teknisyeni: Mahmut Fevzi Gkeli, 7.
Tekilatn Mali ler Mutemedi: Behet Tuzcu
Blge teknisyenlerinin kontrol altnda nceden eitilmi ay usta-
lar fiilen alarak aylk kuracak olanlara yardm ediyor, bylece
onlara pratik kazandrm oluyorlard. Bir dnm topraa, 120'er san-
tim sra aras ve 1 metre sra zeri aralklarla dikilmek zere ortalama
833 fidan syordu.
lk gnlerde ay retimine scak bakmayan kyller, blge al-
malarnn dzenli ve srekli olduunu grdkten sonra iin cid-
diyetine vararak, msr tarlalarnn ay bahelerine dnmesine izin
verirler. 1939 ylnda Batum'dan getirtilen ay tohumlar ile atl durum-
daki kumar ve fnlar sklerek, msra ek bir rn olarak yeni ay
baheleri kurulur. Sreci Asm Zihniolu'dan aktaralm:
"ncelikle bu topraklarn allardan temizlenip kklerin sklerek
temizlenmesini ve ardndan da 100-120 santimetre genilikte
setlendirilmesini hedef almtk. Fakat bu iler, kol gc gerektiri-
yordu. O dnemde kylerde yetimi insan gc bulma olana
yoktu. Ekonomik darlk ve sknt blge erkeklerini gurbeti yap-
mt. Zonguldak'ta kmr iilii, stanbul Boaz'nda balklk,
hep bu blge insannn ura yeri ve ekmek kapsyd. Bu arada
Ankara ve dier byk kentlerde inaat iilii ve ustal yapan
73
ok kii, birinci gruptakilerden daha anlydlar. Zira, inaat
ilerinde cretler kmr iilii ve balklktan daha iyiydi.
Kylerde alarak aylk kuracak adam buluruz umuduyla Cuma
namazlarnda ky camilerine gidiyorduk. Fakat ne imama ne
mezzine ne de cemaate rastlayabiliyorduk. Kylerde yalnzca
kadnlar vard. Onlar yuvalarnn ve ocuklarnn bekisi, evlerinin
sahibi idi"
ayn lkemizde yetitirilmesine basn kukuyla yaklayor, ayn
Rize'de yetitirilmesinin beyhude bir davran olduu eklinde halk
ynlendiriyordu. "Rize ve evresinde eki portakal yetiir, ay
yetimez" diyenlerin banda gelen stat gazeteci Burhan Felek, ay
yetitirme almalarndan vazgeilmesini istiyordu. Burhan Felek'e
verilen yantlar, ortaya konulan somut analiz sonular ve belgeler onu
bu dncesinden vazgeirmiyor, "Yerli ay yetitirilemez" fikri yaygn-
lk kazanyordu.
Baarl olmak isteine karn, baarszla uramak olasl aya
gnl verenleri rktyordu. Bu ruh yapsn anlatan Asm Zihniolu,
baar iin kendilerine gvenen kylye teekkr etmeyi de bor say-
yordu:
"1939 ilkbaharnda Batum'dan gelen ay tohumlarnn hazr-
ladmz ky topraklarna ekimi baarl olmasayd, Trkiye'de ay
yetitirme umut ve gayreti byk bir darbe yerdi. Belki de hem
blge halknda hem de devlette umutsuz tepkiler doar, bu atlm
baarszla dnebilirdi.
Ortada hibir somut kant yokken, tarlasndaki msr, fasulye, kabak
ve karalahana gibi balca yiyecek rnlerinden vazgemeyi gze
alan ileri grl Rize kylsnn anlay ve kavrayn burada
takdirle anmak isterim."
aylk, tesis avans vermeden plan ve projelerin gereklemeye-
cei kansna varan Zihni Derin ve arkadalar, avans para vermenin
yasal dayanak gerektirmesi nedeniyle, soruna kalc zm bulmak
amacyla bir kanun teklifi hazrlar, kap kap dolaarak yetkililere duru-
mun ciddiyetini anlatmaya alrlar.
74
Kanunun bir trl karlamad bu srete, gereksinimler iin
gerekli olan maddi olanaklar salanamyordu. O zamann Ziraat Genel
Mdrl'nde toplanan anlayl insanlarn gayretleriyle, Atatrk ift-
liklerinin sahibi Devlet Ziraat letmeleri Genel Mdrl devreye
sokulur. Gereksinimin giderilmesi amacyla, Rize tekilat emrine
avans olarak kylye datlmak zere 127.000 lira Ziraat Bankas'na
gnderilir. Bir dnm aylk kuracaklara, nce 12.5 lira kurulu avans,
sonra 625 kuru birinci yl bakm avans ve ikinci yl bakm avans
olarak da yine 625 kuru verilmesi kararlatrlr ve bu yntem herkese
duyurulur.
1938 yl ve 1939 yl balarnda bir kilo msrn fiyat 3 kurutu. lk
kurulu avans olan 12.5 lira ile bir aile, msr gereksiniminin nemli bir
ksmn karlayabiliyordu. Gnlk creti 1 lira olan bir erkek ii, on be
gn alarak bir dnm ayl meydana getirebiliyordu. Bu olana
duyan baz gurbetiler, yllk izinlerini erken kullanarak, dndkleri
evlerinin bahesinde kendi aylklarn kuruyorlard. Eve dnmeyenlerin
eleri olan kadnlar ise, rgtle anlama imzalayarak aldklar avansla
komu erkekleri altrarak aylklarn kuruyorlard. Blge memuru
teknisyen, aylk kurulacak araziyi nceden yerinde grerek inceliyor,
topra asiditesini aratryor, uygun bulursa aylk kurma izni veriyor ve
sonra da reticiye avans deniyordu. Bakm avanslarnn da blge
memurunun olumlu raporuna gre denmesi sayesinde, aylk
tesisinde emniyet salanyordu. Faizsiz olarak reticiye verilen paralar,
atlyelere ve fabrikalara rn tesliminde ve rn tesliminden iki yl
sonra balamak zere taksitle kesilerek tahsil ediliyordu.
Kredi desteiyle desteklenen ay tarmnn baarl olmas zerine,
bir aylk sahibi olmak ve yakn gelecekte gelir kaynana kavumak
isteinin blgede yaylmas, gurbete gidii olduka azaltt gibi, gurbet-
ten izinli dnenlerin de ay tarmyla uramalarna yol at.
kinci Dnya Sava'nn balamas zerine gereksinim duyulan erkek
igcnn askere alnmas, msr fiyatlarnn 3 kurutan 150-200 kurua
kadar ar art, aylk tesisi kurma almalarn bir sre duraklatt.
1940 ylnda Ankara'da yaplan bir toplantya katlan Asm Zihniolu, o
sralar Ankara'da olan Zihni Derin'in de katld toplantda ilgin bir yn-
tem gelitirdiklerini belirtiyor:
75
"Samsun'dan Ankara istikametine hareket edecek treni beklerken
Samsun ile aramba arasnda yeni kurulmu olan Gelemen Devlet
retme iftlii'ni ziyaretim srasnda o yl ok bereketli bir msr
rnnn elde edildiini, bu rnn Toprak Ofisi'ne kilosu 18
kurutan devredileceini rendim. iftlik mdrne ayn fiyatla
bu msrlarn ay reticisine avans para yerine datlmas
dncesini aktardm, bu msrlarn ofise tesliminin ertelenmesini
rica ettim. Bakanlkta bu konu tartld ve bu msrlarn ay retici-
sine tahsis edilmesi halinde son parti ay tohumlarndan elde
edilen fidanlarla yeni aylklarn kurulmas olanann ele geecei
ortaya kt. Aksi halde Batum'dan ikinci parti olarak getirilecek
tohumlardan kacak fidanlarn bozulmaya yz tutaca ve byle
bir durumun da program altst edecei dnlerek msrn, ofis
yerine ay reticisine tahsisi uygun grld.
Gelemen iftlii'nde yzer tonluk jt uvallara doldurulmu olan
msrlar Toprak Ofisi yerine Rize'deki Ziraat Bankas depolarna
tand. Kilosu 18 kurutan satn alnan msrlarn paras Rize
kyls yerine Gelemen iftlii'ne aktarld.
Tekilat blgede derhal bir aklama yaparak 1 dnm ay bahesi
yapacaklara 100 kiloluk bir uval msr vereceini aklad. Bunu
duyanlar tekilata bavurup anlama imzalayarak arazilerini aylk
haline getirme urasna girdiler.
aylk kurma anlamasn imzalayanlar bir dnm iin alaca
msrn yarsn bu tesiste alacak kiilere vermek suretiyle bir
dnm ayln eksiksiz ve tam olarak tesisini salama imkann
buluyorlard. Blgede aylk kurma istei yeniden canland."
ay tarmnn gelimesine paralel olarak yeni yasal dzenlemeler
gndeme gelir. 1940 ylnda karlan 3788 sayl ay Yasas ile ay
tarm ve retimi, girdi ve kredi sbvansiyonlar ile nemli lde
desteklenmi, Arakl'dan Sovyet snrna kadar olan blgede 30 bin
dekarlk bir alan ay tarm iin ayrlm, bahe tesis edeceklere arazi
vergisi muafiyeti ve ay bahesi ruhsatnamesi alma zorunluluu geti-
rilmi, reticiye Ziraat Bankas'ndan 5 yl sreyle faizsiz kredi ve-
rilmitir.
76
Hindistan' yerinde inceleyen, aya gnl verenler, "ndian Tea
Association" adl organizasyondan etkilenerek, lkemizdeki retici-
lerin bir kooperatif ats altnda birlemelerine alr. Yasalarn reti-
cilerin kooperatiflemesine zendirmesine karn, tarm sat koope-
ratifleri ve dier kooperatiflerin baarsz rnekler olmas, Trk Ticaret
Yasas'na uygun, zgr bir kooperatif kurulmasn gndeme getirir.
Rize'de grevlendirilen kooperatif uzman Akil Koyuncu ile birlikte
kooperatif tz hazrlanr. Mteebbis heyetin on nc orta
olan Asm Zihniolu, fahri bakanl da stlenir. Bylece, ynetim
kurulu bakan ve yelerine her hangi bir ekilde bir cret denmeye-
cei maddesini ieren tzyle, 1946'da "ayclar Yardmlama
Kooperatifi" kurulur.
Kooperatifin gelimesi sreci ise, eitli tahriklerin etkisiyle sorun-
lu olur. Asm Zihniolu'nun bir ans verilen mcadeleyi ok iyi yanst-
maktadr:
"Bir gn Rize merkezindeki dairemde alrken, kalabalk bir kadn
grubu toplanarak baskn yaparcasna odama girdi. Kesilen yzde
be paralarn istiyorlard. Kendilerini nezaketle karlayp suku-
netle dinledim. Kooperatiften grecekleri yararlar anlatmaya
altm, fakat onlar isteklerini srarla srdrdler. Bunlarn tahrik
ve tertip edilerek gnderildiini anlamtm. lerinden szclk
yapar gibi en ok baran kadna 'Sen neredensin, adn nedir?' diye
sordum. O kye ait deme bordrosunda bu kadndan ne kadar
para kesildiini aratrdm. Fakat bu isimde birisinin kaytl
olmadn, dolaysyla ondan bir para kesilmediini anlaynca ken-
disine dnerek, 'Sen imdi git de seni buraya gnderenlerden
barma creti iste!" dediim zaman ortalkta bir sessizlik olmutu.
Dier kadnlara, 'Sizin hesabnza da bakaym' diyerek, kalabaln
iinden birisinin adn aldm ve bordroda bu kadndan 500 kuru
kesildiini grdm. Czdanmdan be lira kararak muhatabma
uzattm. 'Bacm senin kooperatif paran ben deyeceim ve sen
yine kooperatif yesi orta olarak kalacaksn. Bundan hem sen
hem de ocuklarn hayr grecek. Buyur, al bunu' dediim zaman
utanarak petamaln yzne kapatt, 'Yok, yok' diyerek kapdan
kp gitti. Dier kadnlar arasnda da bir sessizlik hkm srm,
77
birbirlerine bakp yola dizilerek, uzaklamlard. Kendilerinin
aldatldn ve kullanldn anlam, pimanlk duymu gibiydiler.
Onurlu Karadeniz kadn her trl zorluk ve olay karsnda nce
onurunu korumasn ok iyi biliyordu."
leme aamasnda ise, artk atlyelerden fabrikalara geme
zaman gelmiti. 1940 ylnda kurulan aylklarn iyice gelimi olmas
zerine, ele geecek rn Hindistan ve Seylan'daki gibi ileyerek
kuru ay haline getirecek yeni ve modern bir fabrikaya gereksinim
duyulmaya balanmt. Bu amala ngiltere'de ay makinalar reten
fabrikalara bavurularak teklif istenir. Rize'ye gelen ngiliz ay uzman-
lar Dr. Mann ve Mr. Allen, yaplan almalar olumlayan tespitlerde
bulunur. Karabk'te ilk Demir elik Fabrikasn kuran Brassert firmas,
fabrika makinalarnn mteahhidi olarak seilir. Savan uzun
srmesinin etkisiyle, sipari edilen makinalar ngiltere'den 1946 yln-
da getirilir.
1946 ylnda ilk ay fabrikas ina edilirken Asm Bey'in yanna gelen
Mehmet Matarac, beinci kata ykselen inaata bakarak; "Bu kadar
byk bir binay ayla nasl dolduracaksn?" sorusunu sormu, Asm
Bey'in yant ise; "Bu bile yetmeyecek, bunun gibi daha ok fabrikalar
kurulacak." olmutu. Ksa sre sonra kurulma zorunluluu ortaya kan
Gndodu ve ayeli Fabrikalarnn al treninde, kurtulu
umudunun gereklemekte olduunu gren Matarac'nn 1946'da ilk
fabrikaya yaklam ise; "Zarar yok, gerekirse askeri kla yaparz" alay-
cln tayordu.
retilmeye balanan ya ay yapraklar Zihni Derin tarafndan kuru-
lan atlyelerde ilenerek kuru ay elde edilmi ve retim giderek art-
mtr.
1946 ylnda Rize'yi ziyaret eden Cumhurbakan smet nn
tarafndan, inaat balamam, temel yeri henz belirlenmemi fab-
rikann temelinin atlmas amacyla, CHP yerel rgt yetkililere bask
yapar. Baskya direnen ve ayclar Yardmlama Kooperatifi nedeniyle
de erafla gr ayrl iinde bulunan Zihniolu, "nn'ye temel
attrmad, stelik nn iin yazlan yazlm duvar yazsn sildirdi"
iddiasyla, Cumhurbakanna ve Tarm Bakan'na ikayet edilir.
78
Gelimeleri Genel Mdr efik Bakay'dan aktaralm:
"nce bana geldiler, Paa'y ziyaret etmek istediklerini sylediler.
Onlar buluturdum. Fahri Kurtulu, Paa'ya hitaben Rize ay
Fabrikas Mdr hakkndaki ikayetleri zetledi ve elindeki raporu
sundu. Cumhurbakan onlar sukunetle dinledi ve hibir karlk
vermedi. Sadece 'Bitti mi?' diyerek bu tutumlarndan memnun
olmad anlamna gelen bir tavr taknd, bana da 'Al bunu, ilgili
bakanla gnder' talimatn verdi."
Tarm Bakanl'nca Rize'ye Bamfetti gnderilmesinin ardndan
Asm Bey, Ankara'ya Tarm Bakan'nn yanna arlr. Bir ambar memu-
runun Dalaman'a gnderilmesiyle sorunu zmeyi neren Bakana,
kendi tayininin daha anlaml olaca gerekesiyle kar kan Asm
Bey, iddia sahibi Fahri Kurtulu ile grtrlr, sorun tatlya balanr.
ikayetilerin umduklarn bulamamalar zerine, 1946 ylnda
aralarnda Prof. Dr. Ali Rza Erten'in de bulunduu bir heyet tarafndan
temeli atlan 60 ton/gn kapasiteli ilk ay fabrikas, 1947 ylnda Rize
Fener Mahallesinde Merkez ay Fabrikas ad altnda iletmeye alr.
lk ay fabrikasnn kurucusu ve mdr, Asm Zihniolu olur.
1947 yl yaznda bir sava gemisiyle Dou Karadeniz gezisine kan
Cumhurbakan smet nn, bir yl nce geldii fabrikay, retime
getikten sonra tekrar ziyaret eder. reticilerin verdii bilgi ve ayn
kalitesi hakknda edindii izlenim Paa'y ok memnun eder, retici-
lerin "ay ve fabrika bizim gzbebeimiz" szleri Paa'y etkiler,
teekkrlerini bildirerek, iki saat boyunca incelemelerde bulunduu
fabrikadan ayrlr.
ay tarm alanlarnn ve ya ay yapra retiminin artmas ay
ileme fabrikalarnn saysnn da giderek artmasn zorunlu klar, 1973
ylnda kurulan ya ay ileme fabrika says 32'ye, 1985 ylnda ise 45'e
ular. Halen ay-Kur, 46 adet tasnifli dkme kuru ay fabrikas, 3 adet
paketleme fabrikasyla retime devam etmektedir.
Zihni Derin, 1946 yl Austos aynda, blgeye yerletirilen ay
tarmnn mutlu dnemini gnl rahatl iinde yaarken, ya haddi
nedeniyle emekli olduu haberi gelir. Emeklilik onun bu blgede
79
bulunmas iin bir engel deildir. Tarm Bakanl kendisine anlamal
bir kadro tahsis ederek Bakanlk Koordinatr grevini verir. Ankara'ya
yerleen Zihni Derin, 5-6 yl boyunca ylda birka defa Rize'ye gelerek
almalarna devam eder.
Siyasetle hibir ilgisi olmayan Zihni Derin, kendisini ok seven
Rizelilerin parlemontada Rize'yi temsil etmesine ynelik srarl tek-
lifleri zerine, meclise girerse Dou Karadeniz blgesine ait sorunlar
dile getireceini ve blgenin eitli ynlerden kalknmas iin aba
sarf edebileceini dnerek, 1950 seimlerinde Rize'den bamsz
milletvekili aday olur.
Rize'de seim propagandasna kmayp, yalnzca seim pusulas
bastrarak seime katlan Zihni Derin, farkl bir havada yaplan seim
sonunda btn poplaritesine ramen milletvekili seilemez.
Rizeliler, ikna ettikleri Zihni Hocalarna kar szlerini tutamamlar,
Zihni Derin'i Meclise gnderememilerdir. Zihni Derin ise ksmemi,
Rize'yle ilgisini kesmemitir.
Siyasete ilgi duymayan, ancak Demokrat Parti'nin yapt yanllara
kar protesto anlamnda Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi'nin adaylk
teklifini kabul eden Asm Zihniolu da, 1954 seimlerinde Uak'tan
bamsz milletvekili aday olur, ama seilemez. Rize'deki grevine
dnen Zihniolu, stanbul'a tayin edilir.
Zihni Derin, 1964 ylnda Rize'de yaplan "ay'n 40. Yl" trenlerine,
mcadele arkada Asm Zihniolu ile birlikte onur konuu olarak
arlr. Bu toplantya katlmak zere Rize'ye giderken zc bir trafik
kazas geirir. Olay Asm Zihniolu'ndan aktaralm:
"1964 ylna gelindiinde ay bitkisinin bilinli olarak Rize topra-
na dikilmesinin 40.Yl kutlamalar dorultusunda baz bakanlar,
alma Bakan Blent Ecevit ile birlikte Zihni Derin'de davet edildi.
Gece 21:00 sularnda Rize'ye ulaarak fabrika misafirhanesine yer-
leti. Sabah erken saatlerinde Zihni Hoca kalkm etraf seyre-
derken, idealinin gerekletiini grmenin heyecann ve duy-
gusalln yayordu.
80
Rize merkezindeki tren yerine gitmek zere hazr beklerken
valinin otomobili grnd. alma Bakan Blent Ecevit, "Birlikte
gidelim" diyerek Zihni Derin'i valinin arabasna ald. Tren yerine
geldikten sonra, Zihni Hoca arabadan indi, arabann arkasndan
geerken ofr arabay geriye srd, Hoca'ya arpp onu yere
drd.
Zihni Derin hemen hastaneye kaldrld. Rntgen ekiminden
sonra, kala kemiinin krld anlalarak, ameliyat iin Ankara'ya
dnmesine karar verildi. Trabzon'da le sonu ua ile Ankara'ya
ulatrld. Havaalannda olu Haldun Derin ve kz Melahat Hanm
tarafndan karland. Ankara Hastanesine yatrld. Hemen ameli-
yata alnd, ameliyat takip eden gnlerde aclar hafifledi. Taburcu
olup evine dndnde koltuk denei kullanarak yrmeye
balad. Ziyarete gelenlere "Bir aksilik oldu, geer" diyordu."
Zihni Hoca'nn meslek yaamndaki en byk hsrann onun
anlarndan aktaralm:
"1938'de Rize'de bilhassa ay ziraatiyle megul olmaya memur
edilmi ve kendimi adeta ay akna vermitim. yle alyor, ifti
ve kylye de bu zevki yle alyordum ki onlar da derhal bu ie
balayacaklarn ve btn tarlalarna ay ekeceklerini sylyor, se-
vinlerine beni de itirak ettiriyorlard. te ikinci ay Kanununu o
zamanlar hazrlam, teklif etmi ve neticeyi beklemeye koyulmu-
tum.
Gnler uzuyor, Vekalete mteaddit telgraflar ekiyor, fakat hibir
netice alamyordum. iftilerin de bana kar itimatlarnn gittike
azaldn daima deien hallerinden anlyordum. Onlar aldatm
bir insan vaziyetine girdiimden yle utan duyuyordum ki bu
benim iin meslek hayatmda hi unutamayacam bir hsran
olmutu. Bu yzden ne kadar uzun ve uykusuz geceler geirmi-
tim. Hala unutamam."
ay ak iin uykusuz geceler geiren Zihni Derin, kaza sonras
sal bir daha dzelemeden, 1965 ylnda Ankara'da vefat eder.
1965 ylnda ise, kuru ay retimi i tketimi karlayacak dzeye
81
ulam, Trkiye ay dalmcs konumundan kurtulmutur.
Zihni Hoca'nn sabrla balatt ve salam temellere oturttuu
almalar durmaz. 5684, 6133 ve 6757 sayl yasalar karlarak, retim
zendirilir ve ay plantasyonlar artrlr.
lke ayclnn Devlet Planlama Programna uygun olarak plan-
lanmas iin kurulan I. ve II. Dnem htisas Komisyonlar'na Asm
Zihniolu katlr ve ay htisas Komisyonu'nun Raportr olur. Be
Yllk Planlama htisas Komisyonu Raporlar'nda; ayla ilgili ngrlen
gelime projeleri yannda, en modern tesislerin blgede kurulmas,
kaliteli rnn imalat yntemleri ve buna uygun maliyet hesaplar,
isatm fazlasnn dsatm ve d piyasaya alma konularna yer ve-
rilmesine karn, bu raporlar hibir zaman uygulamaya konulmaz.
Ekonomik boyutta retime geilmesiyle birlikte ayn tarm Tarm
Bakanl, kuru ay retimi ve pazarlamas ise Gmrk ve Tekel
Bakanl ya da Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan yrtlmtr.
ay retimi 1971 ylnda ay Kurumu Genel Mdrlne devredilmi,
1973 ylnda fiilen faaliyete geen kurum 1982 ylnda "ay letmeleri
Genel Mdrl (aykur)" ad altnda bir kamu iktisadi kuruluuna
dntrlmtr. 1969 ylnda kendi isteiyle emekliye ayrlan Asm
Zihniolu, Tekel Bakan'nn Genel Mdrlk isteini, "Bundan sonraki
almalar gen meslektalarmza brakalm, bu almay onlar
srdrsn" ifadesiyle nazike reddeder. Sonraki yllarda aykur, nitelik-
li personel istihdamna ve piyasa koullarna uygun zerk bir ynetim
anlayna ynelememi, srekli siyasetilerin oyun alan olmutur.
aykur'daki istihdam politikas konusunda da Asm Zihniolu'nun
bir ans yneticilere rnek olmas gereken bir niteliktedir:
"1951 ylnda Tekel Bakan Rfk Salim Burak'n zel kalem mdr
Fethi Akn'dan bir mektup aldm. Mektupta 'Bakan'n bir ricas var,
arkada Prof. Dr. Fehmi Yavuz'un bir akrabasna fabrikada i ve-
rilmesini istiyor' diye yazyordu. O srada kampanyann yarsn
devirmi bulunuyorduk. Ksa bir mddet sonra da mevsim gerei
rn azalaca iin fabrikada mevsimlik ve geici olarak alan
iilerimizin bir ksmna yol verilmesi gerekecekti. Dier usta ve
memur kadrolar ise doluydu, yeni birisine ihtiya yoktu. Durumu,
82
kuralmz anlatan bir mektupla bu istei karlayamayacamz,
anlatarak kural bozarsak kt duruma deceimizi, birok kim-
senin ellerindeki sra numarasna gre bizden ie davet bekledii-
ni belirterek, Sayn Bakan'n bizi mazur grmesini rica ettim. Bu
mektubumdan ksa bir sre sonar zel Kalem Mdr'nden
aldm mektup ilginti. Tekel Bakan Rfk Salim Burak, 'sray ve
kural bozmayn' diyor, tutumumuzu tasvip ediyor ve teekkrleri-
ni iletiyordu. (Fethi Akn, daha sonra 1960'da Tekel bakan olmu-
tu.)"
1938 ylnda balanlan ay bahesi tesisi almalarna, 1974 yln-
da yeni izinler verilmemi, 1982 ylnda tekrar aylk kurulmas izini ve-
rilmi, 1985 ylnda ise ay alanlar Ordu-Fatsa'ya kadar geniletilmitir.
Gnmzde sorun olarak grlen retim alanlarndaki genileme
ve ay yapranda kalitenin bozulmas ile ilgili birka saptama yapmak
gerekir.
1947 ylnda al yaplan fabrikann retime bir hafta ge bala-
mas yznden rne sert ve kart yapraklarn karmas zerine, kali-
teden dn vermemek amacyla yaklak drt ton kuru ay imha edilir.
Halka haber verilerek Rize Belediyesi yaknnda bir meydanda bu ay-
lar yaklr. Rize Belediye Bakan Ekrem Orhon, aycln Rize ve
evresine salad kalknma hareketini verek, "Bu siyah altn toprak-
larmzn rn, insanlarmzn emeiyle kazanlmtr. Ona gzmz
gibi bakacaz. Daha gzel ve daha nefis olmas iin alacaz." sz-
leri yannda, meydana dklen kt vasfl ay yetitirmekten sakn-
mann gereini anlatan itenlikli bir konuma yapar. ayn yaklarak
imha edildiini gren ve duyanlar iin bu olay bir tr uyarc olur ve
bunun yarar yaprak standardnn korunmasn salar.
1960 ylnda ynetime askerlerin gelmesi, bozulan yaprak
kalitesinin dzeltilmesi almalarna ivme kazandrr. nceki -drt
yl boyunca kaba ve kart yapraklarn almna gz yuman tutuma alan
reticiler, 1961 kampanyasnda filiz yaprak almna tepki gsterirler,
Rize Valilii nnde protesto gsterileri yaplr. Milli Birlik Komitesi'nin
grevlendirdii bir askeri heyet Rize'ye gelir ve reticilerin protesto-
suna yol aan uygulamalar yapan yetkilileri srasyla grevden alr.
83
Deneyimli uzmanlarn grevden alnmasn frsat bilen Rize'li retici-
ler, budama baklaryla koparttklar kart yapraklar ve sert yaprakl
dallar satarken, aslnda kendi geleceklerini yok ettiklerini grmyor-
lard.
Gelinen noktaya Zihni Derin'in yaklam serttir.
"lk zamanlar aylarmz ok iyi kalitede idi. Sonradan iftiler fazla
yaprak alsnlar diye budamay braktlar ve geliigzel yapraklar
zamansz olarak yolmaya baladlar, bylece ayn lezzeti, kokusu
bozuldu. Halbuki be filizden ancak alnp, ikisi gz iin brakl-
maldr. Bunun iin de budamay hi bir zaman ihmal etmemelidir.
Aksi takdirde aylarmz bugnk gibi semiz otu kokusunu alr."
Adalet Partisi'nin iktidara geldii yllarda Tekel Bakan hsan
Topalolu Rize'ye gelir. Yaprak toplama konusunda programl al-
malarla reticileri ynlendirmeye alan Merkez Mdr Ziraat
Mhendisi Orhan Minisker ile alm yerlerini dolar, reticilerin dert-
lerini dinler. Hopa'da, uygun vasfta ay yapra getirmedii iin alm
yerinde sert ve kart yapraklar semek zorunda kalan bir retici, Tekel
Bakan'na ikayette bulunur. hsan Topalolu ise, tm alm yerlerinde
uygulamaya konulan ve 3788 sayl Yasa'ya dayal tze uygun
yrtlen ay yapra alm kampanyasn desteklemesi gerekirken,
"Setirilen bu yapraklar da rndr. reticiye sknt vermeyin." der.
Konunun nemini Bakana anlatmaya alan Orhan Minisker, Bakann
sznde srar etmesi zerine, "Bunu yapamam. stifam takdim ediyo-
rum." der ve grevinden ayrlr.
ay letmeleri'nin Tekel Genel Mdrl'ne bal iken Tekel
mevzuatnn srat ve aktivite eksiklii nedeniyle bu iletmeler iktisadi
kurulu haline getirilmi, ancak karar yetkisi Ankara'da ve siyasilerin
elinde olduu iin kurum kendi inisiyatifini kullanamaz hale gelmitir.
Siyasetin iinde olmas nedeniyle yaprak standard konusu sakncal,
yasak bir konu olmu, bu konuya dokunann eli krlmtr.
Bakan konumundaki baz kiilerin bilgisizlii ise, dier nemli
sorunlardan birisidir. 1951 ylnda dnemin Ticaret Bakan Veli Bee
Rize'ye geldiinde, ayla ilgili ilk sz, "u otunuzu grelim bakalm"
olmutu. Bakan'n bu szn tebessmle karlayan Zihniolu'nun
84
yant ise, "Tanyacaksnz efendim" olmutu. Gerekli bilgilendirmeler-
den sonra Rize'den ayrlrken syledikleri, zr niteliindeydi: "ok
gzel, byle bilmiyorduk... Ben bu kalitedeki ay dnyaya satarm."
ktidar elinde bulunduranlarn bu bilgisiz, nyargl ve poplist
yaklam benimsemesi ve deneyimli ve dirayetli yneticileri devre
dnda brakmalar, sektrn gelimesini engeller. Altnn 9 lira
olduu 1938 ylna kadar, yapran fiyat 60 kuru/kg, kinci Paylam
Sava'nn ortaya kard pahallk karsnda 150 kuru/kg, 1949'da
ortalama olarak 180 kuru/kg, 1959'dan itibaren 1965 ylna kadar 300
kuru/kg olarak tespit edilir. Bu srete retici 1938'de 15, 1942-1952
arasnda 20 kilo ya yaprakla bir Reat altn alrken 1965'de ayn altn
alabilmek iin 40-45 kilo vermek zorunda kalr.
Yre halk, Karadeniz'in eimli arazi yaps nedeniyle dalarn etek-
lerine kurulan bahelerde yetien aya, ekmek parasn kard,
kzlarn eyiz parasn salad, erkeklerin gn nledii srece
"yeil altn" adn verir. ay reticileri iin "gzel gnler", zellikle
1980'li yllarn bandan itibaren bitmeye balar, yeil altn, pasl
yapraa dnr.
zelletirme rzgarlar altnda, 4 Aralk 1984 tarih ve 3092 sayl
yasayla ayda Devlet Tekeli kaldrlarak, gerek ve tzel kiilere ya ay
satn alma, ileme ve paketleme fabrikalar kurup iletme hakk
tannr. Yasann 3. maddesiyle 3788, 4223 ve 6133 sayl yasalarn ayla
ilgili hkmleri yrrlkten kaldrlr.
Gnmzde aykur'un 46, zel sektrn ise 230 adet ya ay
ileme fabrikas bulunmaktadr. aykur'un retim kapasitesi 6.700
ton/gn, zel sektrn ise 8.700 ton/gn'dr. Toplam kapasite 15.400
ton/gn'dr. Sektrde kapasite kullanm oran ynnden byk fark
vardr. Toplam retim kapasitesinin % 57'sine sahip olan zel sektr,
kuru ay retiminde % 30-35, toplam % 43 retim kapasitesine sahip
aykur kuru ay retiminde % 60-65'lik paya sahiptir. aykur mevcut
kapasitesinin tamamn kullanrken, zel sektrn kapasite kullanm
oran olduka dktr.
zellikle zelletirmeye zemin hazrlama amal politikalar
nedeniyle g duruma den aykur deme gl ekerken, devlet
85
zel fabrikalara yzmilyarlarca lira aktarr. zel sektre tannan
teviklerin de etkisi ile hzla kurulan ay iletmelerinin retim kapa-
sitesinin artmasna karn, zelletirmenin amalar arasnda saylan
kaliteli retim, rekabet, uygun fiyat oluumu gibi amalar, zel sektr
tarafndan gnmze dein gerekletirilemez.
Kamu ktisadi Kuruluu (KIK) niteliinde olan ay letmeleri Genel
Mdrl 1994 ylnda kartlan 4046 sayl Yasa'nn 35. maddesi
gereince, ktisadi Devlet Teekkl (DT) statsne alnr.
Ana stats 20.12.1996 ve 22853 sayl Resmi Gazete'de yaym-
lanan ay letmeleri Genel Mdrl, halen yrrlkte olan bu stat
erevesinde faaliyetlerini srdrmektedir.
Gnmzde aylk alanlarn % 65'i Rize, % 21'i Trabzon, % 11'i
Artvin, % 3' ise Giresun ve Ordu illerinde bulunmaktadr. ay retici-
lerinin % 80'i 0,1-5 dekar, % 17'si 6-10 dekar, % 2'si 11-15 dekar, % 1'i
16 ve zeri dekar aylk alana sahiptir. ay tarm blgede ounlukla
kk aile iletmecilii eklinde yaplmaktadr.
Ekim alanlarnn art, kalitesiz ya ay yaprann alnmas ve
kaak kuru ay giriinin artmas nedeniyle arz talep dengesizliinde
ortaya kan rn fazlas ve bylece byyen stok hacimleri, reticinin
ya ay satmasn gletirmitir. zellikle son yllarda enflasyon ve
girdi fiyat art ile ay fiyat arasnda oluan dengesizlikler nedeniyle
ve ya ay rn bedellerinin kamu ve zellikle zel sektrce reticiye
zamannda denmemesi sonucu retici yoksullam, ay ekonomik
bir gelir kayna zelliini yitirmitir.
Ya ay almlar itibariyle aykur'un % 65, zel kesimin ise % 35
paya sahip olduu sektr, hem kamu, hem de zel sektr iletmeci-
lii bakmndan baarl grnmemektedir. ay iletmeciliinde ortaya
kan baarszlk, reticiye dk ya ay geliri olarak yansmakta,
mevcut durumdan memnun olan hibir kesim kalmamaktadr.
2001 yl itibari ile zel sektre yaklak 300.000 ton, aykur'a
546.970 ton olmak zere toplam 846.970 ton ay satan reticilerin
geliri, 2002 yl taban fiyat ile net 312 TL/kg zerinden ortalama
1.294.650 TL'dir. Bir ay reticisi ailesinin 4 kii olduunu var say-
86
dmzda, her tr masraf dahil kii ba gelir 323.6 milyon TL, yaklak
180 $'dr. Bu rakamlar, ay reticiliinin artk ekonomik bir faaliyet
olmaktan ktn gstermektedir.
retici iin belli miktarda ay alma ve uzun vadede de olsa deme
garantisi tayan aykur'u tamamen zelletirilmesini gndeme
getiren Hkmet, maliyeti ancak karlayan bir fiyatla retim yapmak
zorunda kalan ay reticisinin de retimden ekilmesini dayatmak-
tadr.
Byk zorluklar aarak baarya ulaan, sonradan gelecei gre-
meyenlerce baarszla mahkum edilmeye allan "Yeil ay
Yaprandan Demli ay Bardana" ayn yksn, Asm Zihniolu'nun
szleriyle bitirelim:
"Bugn ay retimimizde yaanan gerek bir yanlg ve gerek bir
kaostur. Artk ayclmzn devlet desteine ihtiyac kalmamalyd.
reticilerimizin ve bundan yararlanan blge insannn harekete
geerek, kendi rnne ve onun sorunlarna sahip kmas
gerekirdi....reticilerimiz ise sadece devletin verecei yaprak fiyat-
larnn artrlmasn istemekten baka bir ey yapmamakta, bu
rk gidiin kendi karlar iin byk tehlike olduunu dn-
memektedir. Yre insanmzn, reticilerimizin umursamazln ve
iinde bulunduklar tehlikeye gz yummalarn aknlkla izliyo-
rum.
Artk 'gn kurtarma' ve 'gnlk yaam' dncesi deil, hem
gn hem de gelecei kurtarmak iin aba sarf etmenin zaman
gelmitir. Bu, ancak sorumluluu hep birlikte paylamakla, sorun-
lara birlikte sahip kmakla yaratlabilir. reticiler, blge insan ve
ilgililer sorumlulukta paydalk yaratabilirlerse, sorunlar birer birer
kolayca zlr. te zlemim budur."
"Yrekten verilen hizmet yreklerde iz brakr." Bedri Rahmi
Eybolu aya gnl verenleri unutmaz, dizeleriyle tarihe tar:
Bir ilimiz var ad, Rize
Durup dururken bir bardak ay sundu bize
Rize'de ay kim yetitirdi Rize'de
87
Misisipi'ye karan aylar rettiler bize
Rize'de ay kim buldu Rize'de
Kimdi o sessiz sedasz kumral kumral
demlenen mbarek adam
Adn retmediler bize
te o gzel adamdan bre ahin aman
Bir tane daha.
Tbitak, bir ideal uruna mrn feda eden Zihni Derin'e 1969
ylnda bir "Hizmet dl" vererek, gurur dolu bir baar yksnn
kahramann talandrr, adn lmszletirir.
Tbitak Hizmet dl, 1983 ylnda Asm Zihniolu'na verilir, onun
ad da lmszletirilir.
ykde de grlecei gibi, ay retiminin ok nemli sosyal ve
ekonomik getirileri vardr ve ay sektrn ilgilendiren sorunlar, tek
bana deil, ulusal karlarmza uygun bir tarm politikas btnl
iinde inanl ve onurlu insanlarca zme kavuturulabilir.
Ali Rza Erten, Zihni Derin, Asm Zihniolu, bir yeilin peinde
koan dier insanlar. Sizi sayg ve kranla anyoruz. Unutmayalm: Bir
yudum ay keyfi iin gemedi mrler, bir yeilin peinde.
KAYNAKA
1. TERZ, Necati, ay Sektr Analizi, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas yayn, Ankara, 2003.
2. TUNCER, Hadiye, Krk Yllk Meslektalarmz, "Zihni Derin'le Rportaj", Trk Yksek Ziraat
Mhendisleri Birlii Yayn, Akyldz matbaas, 1958, Ankara.
3. ZHNOLU, Asm, Bir Yeilin Peinde, Tbitak Yayn, Ankara, 1998.
4. www.caykur.gov.tr
5. http://tea.birdemet.net
88
DEVRM OTOMOBL HKAYELER
Devrim Otomobili Raporu
smet zkan
23 inanl insann 129 gnlk serveni...
Aydn Engin
DEVRM OTOMOBL YKLER LE LGL AIKLAMA
Bu kitapta iki tane Devrim otomobili yks yer almaktadr. Sadece
lke otomotiv sanayinin deil, ayn zamanda Trkiye sanayi tarihinin
de ok etkileyici ve nemli bu yapta ile ilgili birincisi ikincisinin zeti
olan iki ykye neden yer verildiine gelince.
Bu ilk Mhendislik-Mimarlk ykleri kitabnda, Devrim otomobili-
nin de yer almas gerektii dnld. Bylece, hi hak etmedii bir
sonla karlaan Devrim otomobiline ve onu yapan 23 meslektamza,
kitabn amacna uygun ekilde, gecikmi bir vefa borcunu bir nebze
demek mmkn olabilecekti.
Devrim'i yapan 23 mhendisden biri ile konuuldu ve kendisi ne-
rimizi kabul ederek bir yaz yazd ve bize gnderdi. Devrim otomobili
sspansiyon ve fren grubundan Yksek Makina Mhendisi smet
zkan tarafndan yazlan 'Devrim Otomobili Raporu', ilk yk olarak
kitaptaki yerini ald.
smet zkan, yazd Devrim yksnde, onu yapanlarn isimleri,
birka teknik detay ve otomobilin 29 Ekim 1961 gn insanlarla ilk
karlatnda karlat aknlk ve hakszlkla ilgili bir ka cmleyi
yeterli grmt.
lk talimat alndktan sonra tasarmdan retime kadar geen 129
gnde ve daha sonrasnda onu yapanlar, byk bir grev bilinciyle,
ne kmadan, yaptklarn da ne karmadan, mtevaz bir ekilde
otomobil imal etmiler ve eletirileri hep yreklerine gmmlerdi.
O otomobili yapanlardan birinin yazd yknn de ayn mtevazlk-
la kaleme alnm olmas bizi artmad.
Ancak, tasarm da dahil Trk mhendislerince yaplm adetlik
prototip retim de olsa, seri retim koullar neler getirir bilinmese de,
o zamanki ismiyle Cer atelyesi bugnk ismiyle Trkiye Lokomotif ve
Motor Sanayi A..nin bir hangarnda retilmi, kendisini yapan
mhendisleri ile hatra fotoraf ektirirken zerine 'Trk Mal' yazan
bir erit yaptrlm, gsterge panellerinde 'Ya', 'Devir' gibi bugn
bile gremediimiz trke kelimeler yazan bu otomobilin hikayesi
detaylaryla yer almalyd.
90
Bu otomobilden on yl sonra yabanc lisanslarla retilmeye
balanan otomobillerin cilt cilt reklam, roman varken Devrimde iki
yklk bir yeri herhalde hak ederdi.
Aydn Engin'in Cumhuriyet Gazetesi'nde 28 Austos 1994 gn
balayan ve drt gn sren 'Devrim Direniyor- Bir meydan Okumann
yks' balkl yaz dizisi bu otomobil ile ilgili olabildiince ayrnt
iermekte ve bir ok ynyle olaylar deerlendirmekteydi. Yazarndan
izin alnd ve derlenerek ikinci yk olarak bu kitapta yer ald.
1994'teki bu yaz dizisinde Devrim iin 33 yldr direniyor denilmek-
teydi. O otomobil bugn de hala direnmekte ve grenleri heyecan-
landrmaktadr.
Evet, Eskiehir TLOMSA Fabrikasndaki Devrim, adna yarar tari-
hi ve kimlii ile hala ayakta.
'Devrim Otomobil Raporu' isimli yky kaleme alan smet zkan
ve Devrim'i reten dier meslektalarmza teekkrlerimizi sunu-
yoruz.
kinci yknn ismi ise Cumhuriyet Gazetesi'nin drt gnlk yaz
dizisinin balklarndan oluturulmutur. ykleri beeneceinizi
umuyoruz.
Mhendislik-Mimarlk ykleri-I Kitab
Koordinatr
91
DEVRM OTOMOBL RAPORU
smet zkan
Makina Yksek Mhendisi
Devrim,prototip otomobil imalat projesi tarihesi:
Ulatrma Bakanlnca 16 Haziran 1961 tarihinde bir yaz ile TCDD
letmesi Genel Mdrlne bir binek otomobilin gelitirilmesi ve
bir prototip mali grevi verilmitir,
Bu grev iin TCDD letmesinin seiminde o tarihlerde onarm
amac ile kurulmu geni lde yedek para imal eden Ankara
Adapazar Eskiehir ve Sivas fabrikalarnda nemli adette teknik per-
sonele ilaveten yetimi iiden mhendisine kadar gl bir imalat
kadrosu bulunmas byk rol oynamtr.
-TCDD'nin imalat kadrosu:
Projenin tahakkuku iin aa listede gsterildii gibi, TCDD
bnyesinde ;
-Proje Ynetim Grubu
-alma Gruplar
oluturulmutur,
Ynetim Grubu;
Sayn Emin Bozolu,TCDD Genel Mdr Yrd.
" Orhan Alp, Fab. Daire Bk.
" Hakk Tomsu, Cer Daire Bk.
" Nurettin Erguvanl, Cer Daire Bk. Yrd.
" Mustafa Ersoy, Esk. Fab. Md.
" Celal Taner, Adap. Fab. Md.
" Mehmet Nker, Ank. Fab. Md.
92
" Hseyin Kayolu, TCDD Genel Md. Maviri
" Necati Tekz, TCDD Genel Md. Maviri
alma Gruplar,
Styling Grubu:
Yksek Mhendis Nurettin Erguvanl
Yksek Mhendis zcan Trer
Yksek Mimar Kemal Alagz
Motor anzman Grubu;
Yksek Mhendis Mehmet Nker
Yksek Mhendis Rfat Serdarolu
Yksek Mhendis Gttekin Sabuncuolu
Yksek Mhendis Salih Kayasagun
Yksek Mhendis ecaattin Sevgen
Yksek Mhendis Kemalettin Vardar
Karoseri Grubu:
Makina Mhendisi Celal Taner
Yksek Mhendis Faruk Akyol
Yksek Mhendis Samim zgr
Yksek Mhendis Salih Kaya San
Sspansiyon ve Fren Grubu:
Makine Mhendisi Hamit eri
Yksek Mhendis smet zkan
Yksek Mhendis Mustafa Seyrek
Elektrik Donanm:
Yksek Mhendis Hasan Diner
Dkm leri:
Metalurjist smail Sdal
93
Satnalma ve Maliyet Hesaplama:
Yksek Mhendis Yavuz Ycel
Yksek Mhendis Emin Bozolu, Ynetim Kurulunun lideri olarak
bu listede ad geen mhendis ve personelin olaanst bir tempo
ile, fakat gnl rahatl ile almasn salamtr.
STYLING Grubu (Oto tipi Gelitirme);
Prototip otomobilin, anahatlarn belirledi; otonun boyutlar, anz-
man motor ve dier gruplarn nasl toparlanp imal edilecei zerinde
almtr ve otonun anahatlar aadaki gibi belirlenmitir:
a) Drt ile be kiilik, orta boy tipinde (1000 -1100 kg.) binek oto-
mobil,
b) Motor drt zamanl ve drt silindir olarak 0-60 beygir gcnde
olacak,
c) Karoser iin hazrlanan (1/10) lekli maketlerden seilen (1/1)
lekli al modeli, karoseri, motor kaputu ve benzeri salar, sonra bu
modelden alnan kalplarla yaplm beton bloklara ekilmek ve ekile
dzeltmek sureti ile tek tek iml edilmitir,
d) Drt silindirli motorun gvde ve bal, Sivas Demiryol
Fabrikasnda dklp Ankara Demiryol Fabrika'snda ilendikten
sonra, kollar Eskiehir Demiryol Fabrikasnda yaplm ve son monta-
j ise Ankara Demiryol Fabrikas'nda tamamlanmtr,
e) Sspansiyon grubu, n takmlar iin "Mc Pherson sistemini" ve
bu sistem benimsenerek Eskiehir'de iml edilmitir; bylece "f" de
belirtilen paralar haricinde tm paralar, el iiliimizle retilmi ve
sonuta drt silindirli, direksiyon vitesli bir aile otomobili imal
edilmitir.
f) Elektrik donanm diferansiyel dilileri, kardan istavrozlar, motor
yataklar ile cam ve lastik aksam dnda tm paralar yerli imal
edilmitir.
adet prototip imal edildi.
Nihayet 1961 Ekim ortalarnda Devrim otomobil prototiplerinden
94
ilki hazr duruma gelebildi. Bir yandan ilk prototipin tecrbesi
srdrlrken bir yandan da 2.prototipin son kat boyas ancak 28 Ekim
akam yaplp Ankara'ya sevk edilmek zere yklendii trende bo-
yasnn pasta ve cilas yaplm ve bu nedenle benzin deposu
boaltlmtr. Tren sabaha kar Ankara'ya vasl olmu ve Devrim oto-
mobilleri. Ankara Demiryol Fabrikasna indirilmitir (mnevra imkan
salamak iin birka litre benzin konulmutur).
Asl benzin ikmali mteakip sabah Shhiye'de yaplarak Meclise
gidilecekti. 29 Ekim sabah motosikletli, olduka kalabalk bir trafik
ekibinden oluan eskort eliinde Devrim otomobilleri yola kt.
Eskortu oluturanlar benzin ikmali konusunda bilgi sahibi olmadk-
lar iin benzin istasyonuna uramadan yola devam ettiler, ancak
Meclis nne gelindiinde durum fark edildi. Acilen getirilen benzin
arabaya konuldu. 2. arabaya konulaca srada Cemal Paa Meclisin
nne gelmi ve Antkabir'e gitmek zere 2 numaral Devrim otomo-
biline binmitir.
Yola kld, fakat 100 metre sonra motor durdu. Cemal Paa'nn "Ne
oluyor?" sorusuna direksiyondaki Yksek Mhendis Rfat Serdarolu
"Paam, benzin bitti, " cevabn verdi. Paadan zr dileyerek 1 numa-
ral Devrim otomobiline gemesi rica edildi.
Byk bir hogr ile buna uyan Cemal Paa Antkabir'e bu otomo-
bille gitti ve inerken nl "Bat kafasyla otomobili yaptnz ama dou
kafasyla ikmali unuttunuz" szlerini syledi. Ertesi gn btn gazete-
ler szbirlii etmiesine "100 metre gidip bozulan" bal attklar
gzlendi. Ancak 2 nou Devrim otomobili ayn gn Hipodromda geit
trenine katlyor ve basnmz ne bunu ne de Cemal Paa'nn
Antkabire 1 nolu oto ile gittiini yazyordu.
20. Yzyln ekonomik ve toplumsal hayatna yn veren en nemli
etkenlerden biri olan otomobil sanayi yolunu aan bu giriimi iin
Cemal Paa'y her zaman rahmet ve kranla anyoruz.
95
Eskiehir Demiryol Fabrikalar ve Devrim Otomobilleri Mzesi
Eskiehir Demiryol tesislerinin hem yurtii hem yurtd pazarlara,
vagon ve makina reten dev bir devlet irketine (Tlomsa) dntn
gryoruz,
Tlomsa adn alan bu irketin hangarlarnn birinde, tamamen
orada alan insanlarn zverisi ile 2 nolu Devrim otomobili korumaya
alnm ve bilahare Tlomsa Genel Mdr Dilaver Zeki Dalolu'nun
emirleri ile tesisin bahesinde bir "mini mze" yaplm ve Devrim oto-
mobili bu mzede ypratc iklim artlarndan etkilenmeyecei
camekanl bir blme konulmutur,
Devrim otomobili imalat, mspet bilimlere nem verilerek ksa
zamanda sonu alnabileceinin gstergesi olarak hep ok nemli
olacaktr.
Sayg ve selamlar.
96
23 inanl insann, 129 gnlk serveni
sonucu 1961'de doan
ve hala direnen bir otomobil:
Ad Devrim
Aydn Engin
Bu yaz dizisinde, ilk Trk otomobilinin, tmyle yerli mal otomo-
bilin yksn anlatacaz. Drt buuk ay bile srmeyen ksa bir
gebelik dneminin ardndan 29 Ekim 1961 gn doan ve ayn gn
len Devrim otomobilinin yksn.
Bu dizi iin, Devrim otomobillerinin yapmna katkda bulunmu 23
kiilik mhendisler ekibinin, yaayan tm yelerine ulamaya aba-
ladk. Kimilerinin izini bulduk, ama ulamak mmkn olmad.
Kimilerinin izini bile bulamadk. Ne bir telefon numaras ne bir adres.
Bulabildiklerimizin bir blm yaz tatili iin stanbul ve Ankara dn-
daydlar. Bu yzden Ankara bromuzdan gen arkadamz Blent
Sarolu ve Milas muhabirimiz Olcay Akdeniz bize omuz verdiler.
Olcay Akdeniz arkadamz, Didim'de tatil yapan emekli bir
mhendisle konutuktan sonra yazsna yle girdi: "Devrim'in ans
yoktu. Dnemin Ulatrma Bakan Orhan Mersinliye grcye ktn-
da emme manifoldu kapaknn kapatlmas unutulmam olsayd;
Ankara'da Cemal (Grsel) Paa 'ya sunulmaya gtrlrken deposuna
benzin doldurulsayd; TBMM nne giderken 'Yolda Shell'e urar ben-
zin alrz' denip benzin istasyonuna giri, ok kalabalk ara konvoyu
ve aceleci polis eskortlar tarafndan engellenmeseydi; Devrimi yapan
mhendisler, Ankara programn bilseler ve 'Nasl olsa yalnzca gste-
rilecek' diyerek henz denenmemi 'siyah' Devrimi Ankara'ya
gtrmeselerdi; Cemal Paa'nn can o anda 'sar' Devrim yerine 'siyah'
Devrim'e binmek istemeseydi... Btn bunlar olsayd belki de bugn-
lerde lkemizin yollar Devrim'lerle dolup taacakt. Belki u gnlerde
Devrimler de nce ii karacak, sonra KDV'si drlnce yok sata-
97
cakt. Ama Devrim'in ans yoktu!.." Olcay Akdeniz'in ilek Trkesi,
sevimli alaycl bir yana, Devrim'in 1961 Trkiyesi'nde bir ans ola-
bilir miydi? Galiba hayr!
Bugn Trkiye'de epey byk bir otomotiv sanayii var.
Akarbantlarndan her gn yzlerce otomobil, kamyon, kamyonet,
minibs, otobs ve traktr "akan " bir otomotiv sanayii. Kurulu yllarn-
da "montaj sanayii"nden teye gidemeyen; ama her geen yl re-
timde yerli para payn arttrarak bugn yzde 80'lere ulaan Trk oto-
motiv sanayii, lkenin en nemli istihdam alanlarndan birini olutu-
ruyor. Kk atlyelerden kocaman fabrikalara kadar uzanan "yan
sanayii" ile birlikte Trkiye ekonomisinde artk "vazgeilmez "bir yeri
var. Bugnn gzlkleri ile bakldnda 1961 ylnda, 1 milyon 650 bin
lira bte ile DDY atlyelerinde retilen prototip otomobil (Devrim-
1, Devrim-2, Devrim-3) nemsenmeyebilir. Ar sanayiye sahip
olmann temel gstergesi olan "yerli motor retimi" cesur, ama ocuk-
su bir giriim olarak deerlendirilebilir. Prototip yapmnn kolaylna
karlk, seri retimin sorunlar stne hakl teknik ve ekonomik ak-
lamalar sralanabilir. Bu dizide bunlar tartacak deiliz.
Biz, 1961 Trkiyesi'nde 23 inanl adamn yksn anlatmak isti-
yoruz. "Bir yerli otomobil yapnz "emrini, emrin tesinde bir meydan
okuma, lkenin bir g gsterisi olarak kavrayan 23 yksek mhen-
disin, 23 "Demiryolcu" nun yksn... Almanya'da, svire'de,
Amerika 'da eitim grm ve "iyi" deil, "ok iyi "yetimi; keyi
kolayca dnebilecekken, kollanmak isteyen Trkiye'nin sanayileme
savamna omuz vermeyi yelemi 23 mhendisin 129 gnn anlat-
mak istiyoruz. nsanlarn "repo" kuyruklarnda bekletii, banka faiz-
lerinden sz edip dviz kurlar stne sohbet ettii bugnn
Trkiyesi'nde bylesi yklere ekmek kadar, su kadar gereksinim
olduu kansndayz.
Devrim otomobilini 23 inanl adam yapt. Devrim, dnyay
deitirmek, onu daha hakl, daha yaanas, daha zgr klmaksa
eer, devrim inanl adamlarn ii; inancn yitirenlerin deil. Devrim
otomobili kk bir topyayd. topyas olmayanlar, topyalarn
yitirenler Devrim yapamazlar.
98
Toplu ine bile yaplamayan bir dnemde bir lkede motoru dahil
her eyi yerli bir otomobil yapmak iin gerekli zgven ve inan ile
dnyay deitirmek onu daha yaanas daha zgr klmak smrsz
bir Dnyaya ulamak iin gerekli zgven ve inan arasnda dalar
yok.
Bir otomobil. Ad, Devrim
Ya bizcileyin olanlara bir anmsatma; daha gen kuaklara ise ksa
bir okuma paras, 27 Mays 1960'ta iktidara el koyan askeri ynetim 22
Nisan 1961 gn 18-1959 sayl ve nedense ift ayl, "ok gizli'"
damgasn tayan bir Babakanlk yazsn Ulatrma Bakanlna ilet-
ti. Bayram tatili balamak zereydi. O yzden ift ayl, "ok gizli"
damgal yaz, bir motosikletli polis memuru tarafndan Bakanla
ulatrlmt. Yazda yle deniyordu:
"Memleketimize has bir binek otomobil motoru imali ve rnek
olarak da bir yerli otomobil numunesinin vcut bulmasn mteakip,
dier memleketlerin en iyi evsaftaki otomobilleriyle mukayesesinin
yaplarak hatalarnn da tespiti suretiyle bu otomobilin zamanla
tekaml ettirilmesi mevzuunun ivedilikle tetkiki."
etrefil, hatta bozuk Trkesini bir yana brakrsak bu bir emirdi.
Askeri ynetim dnemlerinde ise "Emir demiri keser". O yzden her
99
eyiyle yerli bir otomobil retmek gibi bir d, bir "endstriyel macera"
tartlmakszn uygulamaya kondu.
O dnemde bylesi bir projeyi gerekletirebilme olana yalnzca
Devlet Demiryollarnda vard. DDY'nin Eskiehir Cer Atlyesi merkez
seildi. Ankara, Sivas ve Adapazar DDY fabrikalar da ayn proje kap-
samnda grevlendirildi,
Bat kafas ve Dou kafas
29 Ekim 1961 sabah, motorlar dahil tmyle yerli iki otomobil
(Devrim-1 ve Devrim-2), kendilerini Eskiehir'den Ankara'ya tayan
zel tren katarndan indirildiler. Kalabalk bir polis eskortuyla TBMM'ye
gittiler. Orada Cumhurbakan Cemal Grsel siyah Devrim-1 otomobi-
line bindi. Devrim, 200 metre kadar gitti ve durdu. Benzin bitmiti.
Grsel tarihsel(!) szn syledi: "Bat kafas ile otomobil yaptk, Dou
kafas ile benzin koymay unuttuk!"
Az tede bekleyen ikinci Devrim otomobili arld. O benzin ikma-
lini yapmt. Grsel siyah Devrim'den bej Devrim'e geti ve yola kt.
Cumhuriyet Bayram treninin dzenlendii Hipodrom'a Grsel,
Devrim arabasyla girdi. Devrim daha sonra geit trenine de katld ve
4.5 ay sren bu endstri maceras bitti.
Ertesi gnk gazeteler "Devrim yolda kald", "Devrim'in benzini
bitti", "Devrim yrmedi", "Devrim ancak 200 metre yrd" balklary-
la ktlar.
Devrimin defteri drlmt. Her iki araba da Eskiehir'e dndler.
Orada unutulmaya ve rmeye terk edildiler.
Unutuldular da
***
Gazeteci, ocukluunda "Al bir Ford, ol bir lord","Al bir Do
(Dodge), kalmasn bor, "Al bir Chrysler, nikah dairesi para ister"
gibisinden ocuka tekerlemeler dinledi. Gencecik bir niversite
rencisi iken uluslararas petrol tekellerinin lkeyi nasl yamalad-
na ilikin yaynlar heyecanla okudu. O gnlerde yeni yeni kurulan oto-
motiv sanayiine, "Bu gerek ar sanayi deil. Ambalaj sanayii bu" diye
100
kar kt. Yrylere katld, mitinglerde bard.
Tiyatro oyunlar yazd, "Motor Fiat, piston Ford, ak EAS, ambalaj
Sleymaniye' diye dalgasn geti.
Ve gazetelerde "Devrim yrmedi, Devrim yolda kald" manetleri-
ni okuduu 30 Ekim 1961 sabah kederlendi. Yenilginin acsn blt.
Aradan 33 uzun yl geti. Bir ka hafta nce, hazrlamakta olduu
bir baka yaz dizisi iin Eskiehir'e, eski adyla Cer Atlyesi, yeni ady-
la Trk Lokomotif ve Motor Sanayii, (TLOMSA)'a yolu dt.
Trkiye'nin belki de en byk ar sanayi kuruluu Eskiehir Cer
Atlyesi'nin hangarlarnda dolarken, bir kede, bakml, ama
mahzun bir bej otomobil grd. Plakasnda "Devrim" yazyordu.
- Bu, bu, bu... Nedir bu? diye sordu.
Ustalar omuz silkti:
-Devriiiiim!.. dediler.
-Ne yapyor bu burada?
-Hiii, dediler. Arada bir, birey lazm olunca biniyoruz.
-Yani yryor mu bu hala?
-Elbette. Niye yrmesin?
Aslnda "Yok canm, deve. 33 yl gemi aradan" demeleri gereki-
yordu. Demediler.
-Anahtar nerde bunun?
Gene omuz silktiler:
-stndeee!..
Daha ilk evirite motor ald. Vitesleri bulamamak arabann deil,
srcnn kusuruydu. Direksiyondan vitesli araba grmeyeli kim bilir
ka yl olmutu. Birinci vites bulundu. Takld ve Devrim yrd.
Hangarn kaplarn atlar. Devrim, gazeteci src ile birlikte Eskiehir
Cer Atlyesi'nin usuz bucaksza benzeyen bahesine kt. Balad tur
atmaya. Birinci vites, ikinci, sonra geri, bir daha birinci, ikinci, nc...
101
Yryor, evet yryor, kouyor Devrim. 33 yldr unutulduu hangarn-
dan km, keyifli bir motor grltsyle kouyor. Biraz (33 yl kadar
biraz) yalanm. alrken titriyor. Gazetecinin de keyiften, mutluluk-
tan, cokudan elleri titriyor.
Devrimle buruk vedalama
Turlar bitti, fotoraflar ekildi. Gazeteci (Haydi itiraf etsin) Devrim'i
yle bir okad, 33 yl ncesinden kalma eki izleri tayan kaportaya
dosta bir aplak att, vedalat.
Gazeteye dnd ve daktilosunun bana oturdu.
***
16 Haziran 1961 gn Devlet Demiryollar'nn 23 mhendisi
Ankara'da bir araya geldiler. TCDD Genel Mdr Yardmcs Yksek
Mhendis Emin Bozolu toplanty at. Ulatrma Bakanl'ndan
gelen ift ayl, "ok gizli" damgal yazy okudu. Bir binek otomobili,
motoru dahil tmyle yerli bir binek otomobili retmekle
grevlendirilmilerdi.
Toplantya katlan 23 teknik adamn yznde bir... bir... evet, bir
"glck" uutu. Meydan okuyan, ama giriecekleri zorlu kavgann
sonularndan ne de olsa rkenlerin yzne konuveren o belli belir-
siz, o gergin glcklerden biri...
102
Sonra tartma balad. Teknik adamlarn duygular, cokular bir
yana ittikleri, meslekten olmayana hi bir ey anlatmayacak terimlerin
arpt bir tartma... Karar: "Biz bunu yaparz arkada!"
Yl 1961'di. Almanya'da Volkswagen fabrikalarnn akarbandnda
bugnn bilgisayarlarnn babas delikli kart teknii deneniyor; jet
uaklar sivil havacla adm atyor; ABD'de renkli televizyon, siyah
beyaz cihazlar piyasadan kovup atyor ve Trkiye'de yerlisi kaliteli
olmad iin toplu ine ithal ediliyordu.
23 Donkiot banda
Donkiot, bir kahramandr. ryen, lklerini yitirmi, deerleri
anm bir spanya'da clz atnn stnde dimdik duran bu clz adam,
dnyay ktlklerden arndrmaya ant imitir. Canavarlara saldrr.
Yanlmtr. Yel deirmenidir onlar. Olsun insan yanlr. Kahramanlar
insandr.
Donkiot drsttr ve tutkuludur. Evet, epey beceriksizdir, rnein
keyi dnemez. Repo kuyruklarnda sarsak bir budala gibidir.
Parasnn hesabn bilmez, Mark alp dolar satmay, borsada oynamay
beceremez. Hisse senetlerinin ne ie yaradn duymamtr bile.
O tutkuludur. Dnyay ktlklerden artma lksne tutkuyla
balanmtr. Daha iyi, daha yaanlas bir dnya iin canavarlara saldr-
maktan ne korkar, ne geri kalr, ne ayak srr...
129 gn kald
lk toplantdan gn sonra, 19 Haziran 1961 gn TCDD'nin
Eskiehir Cer Atlyesi'nde, toplu ine ithal eden Trkiye'nin 23 mhen-
disi bir araya geldi. Motoru dahil tmyle yerli bir otomobil yapacak-
lard. Otomobili olanlardan, gelirken arabalarn da yanlarnda
getirmeleri istenmiti. ounun yoktu. Trenle geldiler. Otomobil yap-
maya gelen ekipte, bir arabann direksiyonuna oturmam
mhendisler vard, hatta ounluktayd.
retim iin Eskiehir Cer atlyesinde bir hangar hazrland.
103
Kullanm d kalm dkmhane hangar nce badana edildi. Sonra
zemini kullanlmayan lokomotiv saclaryla kapland. Bir gezer vin, tez-
gah niyetine birka uzun masa, bir de toplant masas yerletirildi.
Toplant masasnn bitiiine de bir ay oca konuldu.
Hangarn d duvarna, kapnn hemen stne kocaman bir tabela
aklmt: 129 gn kald. Devrim otomobili 29 Ekim Cumhuriyet
Bayramna yetitirilecekti. Eskiehir Cer Atlyesinin yoksul hangarnda
uzun masann evresinde toplanm tek lkslerinin, tavan kan ayn
tadn karan mhendisler ilkin i blm yaptlar. Ynetici grubu
TCDD Genel Mdr Yardmcs Emin Bozolu bakanlnda, TCDD
Fabrikalar Dairesi Bakan Orhan Alp, Cer Dairesi Bakan Hakk Tomsu,
Cer Dairesi Bakan Yardmcs Nurettin Erguvanl, Eskiehir DDY
Fabrikas Mdr Mustafa Ersoy, Adapazar DDY Fabrikas Mdr
Celal Taner, Ankara DDY Fabrikas mdr Mehmet Nker oluturdular.
Sonra alt gruplar belirlendi. Styling (stil verme, biimlendirme) grubun-
da Nurettin Erguvanl, zcan Trer ve yksek mimar Kemal Elagz
vard. Motor- anzman grubunda Mehmet Nker, Gltekin
Sabuncuolu, Salih Kaya San, Rifat Serdarolu, ecaattin Sevgen,
Kemal Vardar yer aldlar. Elektrik donanmnn sorumluluunu Hasan
Diner stlendi. Karoseri grubu kalabalkt. Bu grup Celal Taner, Faruk
Akyol, Samim zgr, Hamdi Tahllolu ve Salih Kaya San'dan olu-
tu. Sspansiyon ve fren grubunda Hamit eri, smet zkan, Mustafa
Seyrek grev aldlar. Dkm ilerini metalurjist smail Sdal, satn alma
ve maliyet ilerini de Yavuz Ycel yklendiler.
Bir otomobil douyor
lkin otomobilin temel zellikleri saptand. Ateli tartmalar oldu.
Her biri kendi dalnda uzman, her biri Berlin, Dresden, Zrich, New
York, Detroit niversitelerinde parlak derecelerle eitimlerini tamam-
layp devlet memuru maana talim etmeyi yelemi Donkiotlar kl
krk yardlar. Bilgilerini daha yaratc bir alanda kullanmann tadn
yaadlar, Amerika'y yeniden kefetmenin 'tuhaf' cokusunu duydular.
Motoru dahil her eyiyle yerli ilk otomobil Devrimin temel nitelik-
leri belli olmaya balad: Motor drt zamanl, drt silindirli ve 50-60
beygir gcnde olacakt. n takmlarn sspansiyonlarnda "Mc
104
Phearson" sistemi kullanlacak; debriyaj diskli, frenler hidrolik yapla-
cakt. 50 beygir gcndeki motorun dakikada 3600 devir yapmas
ngrlm; 3 ileri 1 geri olmak zere direksiyondan komuta edilen
bir vites dzeni tercih edilmiti.
lk gn byle geti. Cer Atlyesi misafirhanesindeki yataklarna
ekilmeden nce hangarn kapsnn stndeki tabelay deitirdiler:
128 gn kald.
Ayrntlara dalsak bu yaz bitmez. Bir rnek yeterli. Otomobilin
tavan, motor kapa (kaput), kaplar, amurluklar, bagaj kapa
btn bu blmler sacdan retiliyor. Ama dmdz deil, her biri
dbkey otomotivcilerin deyiiyle "bombeli". Bunun iinse zel ka-
lplar ve uygun presler gerek. Karoseri ekibi zaten "Sorun ksa da
zsek" dercesine hrsl. nce otomobilin bire on leinde bir maketi
yapld. Bunun ayrntlar stnde alld. Yksek Makina Mhendisi
Nurettin Erguvan anlatyor:
'Daha izimler srasnda sorun kyordu. iziyoruz, bir biim veri-
yoruz. Bir bakyoruz, aaaa, bu Ford'un bilmem ne modeline benzemi.
Atyoruz izimi bir yana. Bir tane daha retiyoruz. Olmad, bu da Opel'i
andrd. Haydi o da pe. Sonunda tmyle bizim olan bir biim ret-
meyi baardk.'
Bylece arabann biiminde (design) mutabik kalnd. Bu kez de
bire bir al kalb yapld. Bundan sonrasn Yksek Makina Mhendisi
Rfat Serdarolu anlatyor:
'O zamanlar ne o kapasitede byk preslerimiz vard ne de pres
kalplar retecek zaman. Kalplar betondan dktk. Oraya, Eskiehir
Fabrikasnn bahesine.Kalplarn altna, yere hidrolik krikolar yer-
letirdik. Otomobilin taban sacn beton kalbn stne koyup ularn-
dan yere baladk. Sonra da krikolarla yukar doru iterek, bombeli
tavan elde ettik.'
Bu ilkel koullar ve olanakszlarda bir yerli otomobil retmeye
abalayan Donkiotlarn ba, Yksek Makina Mhendisi Emin
Bozolu'ydu. Bozolu, olaanst enerjisi, alas rgtleme yetisiyle
ekibi ateliyordu. Bozolu artk yaamyor.ok yakn akrabas, salk
105
eski bakanlarndan Mete Tan anlatyor:
'Bozolu bir tuhaf, bir gzel, bir deli adamd. Genelkurmay Genel
Sekreterlii'ne kadar ykselmi bir subayd. Ama askerlik, galiba onun
en son akla gelen mesleiydi. Makina yksek mhendisiydi.
Kimyagerdi. Sosyologdu. Tarihiydi. Bilime tutkun, teknolojiye vurgun-
du. Onun inanc olmasayd Devrim otomobilinin ne motoru alrd
ne tekeri dnerdi.'
Devrim otomobilinin salt retiminde deil, ona ynelen saldrlarn
gslenmesinde de bunca yl bkmadan savaan Yksek Mhendis
Salih Kaya San anlatyor: 'Emin Bozolu, ynetim grubunun ba
olarak btn brokratik engelleri cesaretle aarak;grevin ok yanll
ve ivedilii nedeniyle byk gerilim altnda alan yirmiyi akn
mhendisin kiisel sorunlarn bile zp, gnl rahatl ile al-
malarn salayarak Devrim projesinin baarlmasnda da birinci dere-
cede rol oynad.'
Arkadalar arasnda ad neredeyse efsanelemi Emin Bozolu'nu
bu kez de Rfat Serdarolu'ndan dinliyoruz:
'Bence bugn Trkiye'de otomotiv sektrnn babas Cemal
(Grsel) Paa ise, amcas da Emin Bozolu'dur. Bizi evkle altr-
masn bilen bir yneticiydi. O kadar ki onun sat coku ile otomo-
bili Cumhuriyet Bayram'na yetitirebilmek iin son haftalarda gnde
3-4 saat uyku ile yetinir olduk. Geceleri yatak yz grmedik. Ne ii-
ler ne ustalar ne biz mhendisler Hangardaki uzun masalarn
stne kvrlr, birka saat uyurduk. Ryamzda da ya alan bir motor
ya yryen bir otomobil grrdk.'
Yksek Makina Mhendisi ecaattin Sevgen, motor anzman
grubundan bir baka Donkiot. Ekim ay gelmi atm, gn deil saat
saylr hale gelinmitir. Sevgen, uykusuzluktan kzarm gzleriyle
"zaman"la savamaktadr. tesini kendi anlatyor:
'O gn de vakit gece yarsn hayli gemiti. Diferansiyeli balayacaz.
Tekerlein yanna uzanmm. Kanaldaki arkadamn iini bitirmesini bek-
liyordum. O bitirince ben de aks takacam. Glmelerle uyandm. Gn
aarmt. Bir daha o kadar deliksiz uyuduumu hatrlamyorum.'
106
Salt Mhendisler deil, bir motor ve otomobil retmek d
Eskiehir Cer Atlyesinin "Demiryolcularn" tutkuyla sarmtr. Salih
Kaya San bitmez tkenmeze benzeyen 129 gnlk an hazinesinden
bir tane daha ekip karyor: 'Devrim iin ya filtresine ihtiyacmz
vard. Elimizle demir kalptan dklm bir filtre vard. Bizim projede
grevli bir ii arkadaa paray verdik. i arkada, btn gece uyu-
mam. Sabahleyin filtreyi getirdi. Kusursuz bir parayd. Bir demir
parasn kendi elleriyle sabaha kadar ileyip filtre retmiti.'
Bir Motor retmenin Cokusu
Motor, otomobilin kalbidir; Otomotiv sanayiinin de kilidi. Mercedes'in
bir sr paras yan sanayiye yaptrlr, ama motoru mutlaka Daimler-
Benz imparatorluunda retilir. Seat, Skoda byk otomobil kuru-
lulardr. Ama rettikleri arabada koan Volkswagen motorodur.
Nissan, tekleyen ABD otomotiv sanayiine motoruyla szd.
Bunlar, meslekten olmayan bizcileyin kiilerin bile bildii gerek-
ler. Ama motorun bir teknik adam, bir makina mhendisi iin anlam
ok farkl. Devrim otomobilleri iin, ayr tipte motor yapld. Sonra
ilerinden birinde karar klnd. Bu gn de o gnleri anarken, "lk Trk
motoru" diyorlar,"ilk Trk motoru saat gibi almaya balad
zaman"
lk motor bitmiti. Orada tezgahn stnde duruyordu ve mara
baslma an gelmiti. Motor ekibinden, Rfat Serdarolu sakinlii ve
elebilii ile nl.Bir de tedbirlilii ile. Mara basmadan nce motorun
evresine elik birtr kafes geirdi.
lk kez retilen, baka bir rnei olmayan ve ilk snavn verecek
olan motor patlayabilirdi ve bu binlerce elik paras frlatan bir arap-
nelden daha tehlikeliydi. elik kafes yerletirildi. yi anmsamyorlar,ama
ya ecaattin Sevgen ya da Rifat Serdarolu mara bast. lk Trk motoru
saat gibi almaya balad.
Bu yaz iin ulaabildiimiz tm mhendislere sorduk. Hi biri ken-
disinin aladn sylemedi. Hepsi "Arkadalar alad"dediler.
Mantksal sonu: Eskiehir atlyesinde ilk Trk motorunun marna
basldnda tm ekip sevinten alamt.
107
Arabalar vagonlara ykleniyor
Konutuumuz mhendisler hangarn duvarna asl tabelaya "1
gn kald" yazlp yazlmadndan pek sz etmediler. Ama 28 Ekim
akamn hepsi iyi anmsyor. ecaattin Sevgen anlatyor:
'Bej arabay, bayrama bir hafta kala g bela yol tecrbesine hazr-
layabilmitik. Ksa bir parkurda gidip dndk. Ya borusunda sznt,
ya pompasnn geri dn valf ayarnda aksama var.nemli deil.
stesinden geliriz. Sonra ikinci araba da tamamland. Onu siyaha bo-
yadk. Daha resmi grnsn diye. Ama onu yol tecrbesine almamza
olanak kalmad. Zaman dolmutu 28 Ekim gn batmnda aresiz, ii
braktk. Ge vakit arabalar vagonlara yklendi. Biz de gnlerden beri
ilk kez sabaha kadar uyumak zere trene bindik, Ankara'ya gidi-
yoruz'
Salih Kaya San ayn gnleri, saate kar yarlan o amansz gn-
leri anlatyor:
'Siyah renkteki 2 Numaral Devrim otomobilinin son kat boyas
ancak 28 Ekim akam vurulabildi. Pasta ve cilas ise Ankara'ya sevk
edilmek zere yklendii trende gece yol alrken yapld. Buharl loko-
motiflerle ekilen trende bacadan sramas olas kvlcmlardan tr
benzin depolarnn boaltlmas istendi. Boalttk. Biz de trene bindik.
Ankara'ya gidiyoruz.'
Biten benzin mi, umut mu?
yknn sonunu ilk bata anlattk. Ayrntlar ok da nem tam-
yor. Tren katarndan indirilen, depolar gvenlik nedeniyle boaltlm
arabalara, bir kilometre tedeki Shell istasyonuna gitmeye yetecek
kadar bir iki litre benzin konduu; kraldan fazla kralc yksek
brokratlarn acelecilii, konvoya elik eden motosikletli polislerin
zamannda uyarlmamasyla benzin ikmali yaplamadan TBMM'nin yo-
lunun tutulmas; Cumhurbakan Grsel'in siyah arabaya yaklamas;
alelacele bulunan bir bidon benzini depoya boaltacak huninin
unutulmas; iki gencecik mhendisin, Kemalettin Vardar ile Rifat
Serdarolu'nun bir gazeteyi huni yapmaya abalamas; gazete kadn-
dan huninin slanp hamurlavermesi; Kemalettin Vardar'n avularn
huni gibi depo kapana tutup, "Dk unu Rifat Geliyor adam, dk
108
unu" deyii; benzinin depo yerine yere boalmas; Serdolu'nun are-
sizlik iinde benzinden srlsklam ellerini pantolonuna silip direksi-
yona oturmas;siyah Devrim otomobilinin 200 metre gidip, nce bir
ksrmesi, sonra da durmas; Cemal Grsel'in "Ne oldu?" sorusunu,
her zaman sakin, elebi Serdarolu'nun, sanki kendisine saat sorul-
mu gibi, "Benzin bitti paam" diye yantlay... Hayr, bu ayrntlar hi
nemli deil.
Nurettin Erguvanl, ecaatin Sevgen ve Mehmet Nker'in o arada
benzin ikmali yapmay becerdikleri, bej Devrim'i abucak siyah
Devrim'in yanna ekmeleri; Grsel'in aktarma yapmas; direksiyonun-
da yksek mhendis ecaattin Sevgen'in oturduu bej renkli Devrim-
1'in Ankara caddelerini, alk ve gzyalar arasnda ap, nce
Antkabir'e oradan da geit treninin yaplaca Hipodrom'a gidii;
geit trenine katlmasHayr, bu ayrntlar da hi nemli deil.
Devrim'e lm ferman
Ama 30 Ekim sabah yaynlanan gazetelerdeki idam fetvalar nem-
li. Gnn tm gazeteleri az birlii etmiesine ve galiba Devrim
szcyle bilinalt bir hesaplamann hn ve ehvetiyle (Hn ve
ehvet? Uydu mu bu sz, buraya? Tabii uydu. Evet, hn ve ehvetiyle)
hemen hemen ayn balklar attlar. "Devrim yolda kald", "Devrim200
metre gidebildi", 'Devrim yrmedi'.
129 gn nce tohumu atlayan Devrim, 29 Ekim 1961 gn dodu
ve o gn ld.Rifat Serdarolu anlatyor:
'Basn olay bu kadar olumsuz ilemeseydi ok daha farkl sonular
alnabilirdi. O gnlerde gazetelerde bir de fotoraf yaynlanmt.
ngiltere Kraliesi'nin limuzini yolda kalm. Lordlar arkadan itiyorlar.
Ortalk da birbirine girmiyor. Bu olay normal bir eydir, yani Limuzin
kalitesinde bir araba da yolda kalabilirdi, denenmemi bir Devrim de.
stelik benzin bittii iin deil, bir baka arzadan yolda kalabilirdi.
Sorun bu deil ki..'
ecaattin Sevgen farkl bir karamsarl dile getiriyor:
O gnlerde basnn ne denli byk bir g olduunu kavramtm
ve aralarnda gerekleri sabrla aratran ve uzun vadeli karlar
109
gzetenlerin pek ender bulunduu kansna varmtm.Biz seri re-
time uygun bir otomobil yapmadk. Bir prototip yaptk biz. ayet ilk
imalat sorunsuz olursa bu daha kt olur, eksikleri gelitirilemez. te
bu anlalamad.'
At neslinin slah saland m?
Devrim otomobiline ynelen saldrlar salt "Yrd, yrmedi" nok-
tasnda younlamad. O dnemde bir ithal otomobil 50 bin liraya
satlrken, Devrim otomobillerinin retimi iin "tahsis" edilen 1 milyon
600 bin lira da dile dt.
"Milletin paras har vurup harman savruldu" lklar atld. Oysa 1
milyon 600 bin liraya prototip otomobil yaplmt, bunlar iin eitli
tip ve glerde 7 motor retilmiti. zel kalplar hazrlanm, tezgahlar
kurulmutu. Bunlar dikkate bile alnmad.
Yksek Mhendis Nurettin Erguvanl, uzun yllar ncesinde kalm
o gnleri anlatrken, krk yllk devlet memurluunun deneyimi ile
szckleri tartarak konuuyor. "Bir eyler" sylemeden "bir eyler"
sylyor. Dudaklarn da kederli bir glmseme:
'Heyecanl gnlerdi. zel sektr otomotiv sanayiinde bir hamleye
hazrlanyordu. Bir ka yl sonra bir sr retim kusuruyla sokaklarmz
dolduracak yerli (!) arabalarn hazrl yaplyordu. Binlerce ve binlerce
motor ithal edilecekti Trkiye'ye. Ford, Fiat motorlar filan. Tmyle
yerli bir motor retimi de o gnlerde gerekleince'
'Yani efendim, Devrim iin yerli motor retimi engellendi mi diyor-
sunuz ?'
'Hayr, hayr. Byle bir ey sylemedim ben. Ama ilgin bir rastlant
deil mi sylediim?'
'Evet efendim, gerekten ilgin bir rastlant" dememize frsat brak-
madan konuyu deitirdi. Brokrasi arkn iyi tanyan bir teknokratn
zengin deneyimine sayg duyduk, srar etmedik.
Devrim'in retiminin de, savunulmasnn da yorulmaz militanlarn-
dan Salih Kaya San anlatyor:
'Haber, yorum ve fkralarda harcanan bunca parann boa gittiin-
110
den dem vuruyorlard. Bize 1 milyon 600 bin lira tahsis edilmiti. Oysa
ayn yl orduda svari birlikleri kaldrld halde Tarm Bakanl bte-
sine "At neslinin slah" iin konmu bulunan 25 milyon lira denekten
ve sonucundan kimse sz etmiyordu. Hala merak ederim, at neslinde
o gnden bu yana bir gelime salanm mdr?'
Devrim bir meydan okumayd
Fark etmisinizdir, batan beri kendi kiisel yarglarmz bir yana
brakp, Devrim otomobili reten mhendislerden ulaabildiklerimizin
tanklklarna bavurmaya zen gsterdik. Bata da syledik. ou
yksek makina mhendisi olan ya meslek yaamlarnda devletin en
st dzeylerine ykselmi ou ok nemli sorumluluklar yklenmi
yurtsever teknokratlar, lerinde iki kez THY genel mdrl yapm
Nurettin Erguvanl gibi, Ecevit hkmetlerinden birinde Sanayi
Bakanl yapm Orhan Alp gibi, Genel Kurmay Genel Sekreterliinden
gelip DDY genel mdr yardmcln stlenmi Emin Bozolu gibi
adlar Devlet Demiryollar ile zdelemi Salih Kaya San, Mehmet
Nker, ecaattin Sevgen, Rifat Serdarolu, Hakk Tomsu, Mustafa
Ersoy, Celal Taner, Mustafa Seyrek, Hamdi Tahllolu gibi kamu ya da
zel sektrde baarlar kazanm uzmanlar 33 yl sonra Devrim'i, bu
gz kara "endstri servenini" pek ilgin deerlendiriyorlar.
Mustafa Seyrek 33 yl ncesine bakarken telefonda (uzakta,
Silifke'deydi. Ancak telefonla ulaabildik.) Sesi titriyordu:
'Bu bir meydan okumayd Aydn Bey. Toplu inenin bile ithal
edildii bir lkede bir meydan okumayd. Devrim projesi baarya
ulam ve kendini kantlamtr. Engellenmesiyle ilgili ayrntlara
girmek istemiyorum. Ama unu vurgulamak istiyorum. Biz, bu lkenin
yetimi elemanlarnn, bu lkenin servetler harcayarak yetitirdii
mhendislerinin en zorlu teknik sorunlarn stesinden gelebileceini
kantladk. Bunun onuru bize yeter.'
Didim'de alak gnll bir tatil sitesinde, yllarca omuza omuza ter
dkt demiryolcu arkadalaryla, rnein krk yllk "kavga arkada"
Mehmet Nker'le birlikte emekliliin tadn karmaya alan Rifat
Serdarolu anlatyor:
'Bir otomobil fabrikas kurulmadan ve yardmc sanayi tam olu-
111
madan seri halde otomobil retimi yaplmayacan herkes bilir. Biz
sadece istenirse ve zorlanrsa Trkiye'de otomobil yaplabileceini ve
hatta bu yolda ok ge kalndn gstermi olduk. Zaten asl hedef
de buydu.'
Salih Kaya San ocuunu,yurdunu savunurcasna konuuyor:
'Bu proje Trkiye'nin otomobil tipinin gelitirilmesiydi. te bunu
anlayamadlar. Trkiye'de otomobil ve motor yaplacana kimse inan-
myordu. Bizim grevimiz bunu kantlamakt. Kendi zel otomobille-
rimizi skp paralarn inceledik. Pres makinalarmz, baka bir ok
teknik gerecimiz yoktu. Paralar al kalplaryla hazrladk. Teknik
olarak bu gln bulunabilir. Ama asl gln olan Trkiye'de bir oto-
mobilin, motoruyla birlikte bir otomobilin yaplacana inanmamak
deil mi? Sfrdan baladk, Amerika'y yeniden kefediyorduk sanki.
Otomobilin motorunu yapp altrdmz gn,Cemal Grsel'le birlik-
te grmeye gelen bir Bakan,"Motor yapld. alyor da.Ama iktisadi
olur mu? diye soruyordu.
Bir lke dnn ki "Motor yaplamaz" densin. Olanaksz bir
srede motor yaplsn ve bu kmsensin. Otomobili yaptk. Bu oto-
mobil yrd ve hala yryor. Biz kendi Amerika'mz kefettik ama
rettiimiz otomobile ruhsat bile alamadk"
Salih Kaya San doru sylyor. Devrim otomobilleri iin Eskiehir
il trafik mdrlne birka kez tescil, ruhsat ve plaka iin bavurul-
du. "Mene ehadetnamesi olmadndan ruhsat verilmesine imkan
bulunmad tespit edilmi olup, bilgi edinilmesi."diye balayan
resmi yazlarla yant geldi.
Devrim otomobilinin "mene ehadetnamesi", yani nfus kad
yoktu. Emin Bozolu ve arkadalar, yani "23 deli" tarafndan yoktan var
edilmiti. Eskiehir l Trafik Mdrl yerden ge haklyd. Ruhsat ve
plaka, nfus kadnda Ford, Fiat, Renault, Mazda, Jaguar, Opel filan
damgas olan arabalara verilir. Devrim gibi ne id belirsiz, nesebi
gayri sahih (ana babas bilinmeyen) arabalara deilGeelim .
112
Necmettin Erbakan nereden kt?
Ah evet, bir de Erbakan Hoca yks var. Yllar ve yllar sonra bir
gazeteci, Devrim otomobili projesini Erbakan 'a yamamaya kalkt. Biz
bu diziyi hazrlarken gen arkadalarmzn bir blm Devrim otomo-
bilini anmsamad bile. Devrim daha onlar domadan domu ve
lmt. Ama Erbakan' anmsadlar. "Haa, u Erbakan'n yapt araba
deil mi, aabey?" diye sordular. Gen arkadalarmz yantladk:
Erbakan'n Devrim otomobiliyle ilikisinin bir "asparagas" olduunu di-
limizin dndnce anlattk. Ardndan Salih Kaya San'a sorduk,
Mustafa Seyrek'e sorduk, Rifat Serdaroglu'na sorduk. Kimi fkeyle,
gld. kimi dalgasn geti. Serdarolu daha sakin aklad:
'Erbakan da nereden kt? Erbakan'n Devrim projesi ile tek ilikisi
bir olumsuzluktan ibaret. O zamanlar Gm Motor adl bir fabrikann
sahibi mi, yneticisi mi neydi ? Biz de motor stne alyoruz ya.
"Gidip bakalm u Gm Motor'a, iimize yarayacak bir katklar olur
mu" dedik. Gittik, ihtiyalarmz anlattk. Bizim ihtiyalarmz yantla-
yacak hibir olanaklar olmadn sylediler. Biz de zaten almam
olan Erbakan, daha dorusu Gm Motor defterini kapattk. Hepsi
bu, meslek gerei Erbakan Hoca'y iyi kt tanyoruz. Erbakan siyasi
yarar salayacaksa sinekten bile ya karr. Anlalan bir gazetecinin
(!) "asparagas" haberini tekzip etmeyiinin ardnda da Hocann sinek
ya merak var.. Bunu da geelim.
Bamszlk ve Devrim
imdi kimileri yaznn bu balna bakp suratlarn buruturacak-
lar, "Amaaaan gene o bayat yaveler" diyecekler. Eer o "bayat yaveler"
den sz etmek isteseydik buruan suratlar umurumuzda olmazd.
Ama bu dizide bir siyasal ya da sosyal devrimden deil, 'Devrim oto-
mobili'nden sz ediyoruz. Balkta kullandmz "bamszlk"
kavramn da salt bu erevede kullanyoruz.
Yani "surat buruturanlar" bile okumaya devam edebilirler.
nce kimi gazetelerin sayfalarna yansyan bir haberi aktaralm.
Hrriyet gazetesi 28 Temmuz gn i sayfalarndan birinde yle
yazd:
"Dizayn eski olmasna ramen TOFA'n rettii otomobiller in'de
113
Toyota, Mazda, Ford ve Opel gibi dnya devlerine kar byk baar
salad. TOFA'a in pazarnn kaplarnn almasnda ucuz fiyatlar,
byk rol oynad. hracat zorlamak iin, cazip fiyatlarla pazara kan
TOFA'a, dnyann her lkesinden ihracat teklifleri gelmeye balad.
Ortadou, Kuzey Afrika, Romanya, Makedonya, Rus Cumhuriyetleri,
ili ve Arjantin gibi lkelerden otomobil satn almak iin teklifler ya-
yor, ancak TOFA, lisans anlamas nedeniyle bal olduu Fiat'n
izniyle ihract yapabiliyor. Fiat' ihracat iin ikna ettiklerini belirten
TOFA yetkilileri, ihracatta adm adm ilerlediklerini sylediler. (Ancak)
ili ve Arjantin'den gelen teklifi Fiat'a ileten TOFA, Fiat'tan "Buralar
bizim pazarmz. Buralarda dolamayn' eklinde bir uyar ald. Acaba
Fiat (ya da Ford ya da Opel ya da Renault filan) kime ve hangi koullar-
da "Buralarda dolamayn bakaym" diye buyurabilir?
Kore'de uan ku grdnz m?
Bir st paragraftaki sorunun yantn en iyisi Devrim'i yaratanlar
versin. lkin, Salih Kaya San'a kulak verelim:
'Bizim grevimiz teknik bir sorunu zmekti. zdk. Ama daha
sonraki yllarda mhendislik alannda zgn bir ey gelitirilmedi. Her
ey bizim yaptmzla kald. Bugn Trkiye'nin otomotiv sanayinin de
iine dt ksr dngnn kilidi de buradadr zaten. rnein
Gney Kore Avrupa'dan ald otomobillerde zgn deiiklikler
yaparak kendi otomobil "tipi"ni gelitirdi ve imdi bir ok lkeye ihra-
cat yapyor. Devrim'den sonra Trk mhendislerinin tasarm olarak
otomobil retimine etkin bir katks olmad.
San'n deerlendirmesi nemli. Bugn "kendi" otomobil sanayii
olan Trkiye'nin sokaklarnda Gney Kore arabalar, Hyundailer, Kia'lar
cirit atyor. Peki Gney Kore sokaklarnda hi Sere, Kartal, ahin,
Doan tr "kular"n utuunu gren var m? Acaba ili ve Arjantin
pazarna Kia ya da Hyundai ihra etmek isteyen Gney Kore firmalar-
na "Buralarda dolamayn bakaym'' diyen, daha dorusu diyebilen
oldu mu?
Nedir u anda Trk otomotiv sanayiinin teknik dzeyi? 1965'te zel
sektrce retilen ilk otomobilden (Anadol) bu yana, piyasada "ege-
114
men" olarak iki marka var: Fiat ve Renault. Bunlara Ford kaynakl
Taunus'u, yerli retime hazrlanan Toyoto'y, ayrca Opel'i katn.
Hemen hepsi 1960'larn motor teknolojisi ile donanm arabalar.
Modeller Avrupa ve ABD pazarlarna epey nce karlm, pazar
doyuncaya kadar retilmiler. Ford'un, Taunus'un, Fiat'n bizde ku
adlaryla anlan 131 modelleri, Toyota'nn Corolla's, Reanault'nun
Renault 12 serisi gibi. Yok eer model tutmadysa fazla diretilmeyip
pazardan ekilmiler. Fiat'n Tempra's, Renault'un Renault 9 ve
Renault 11 serisi gibi. Peki sonra ne olmu bu modeller ? yle ya re-
timleri iin onca yatrm yaplm, kalplar iin milyonlar (Dolar tabii)
harcanm, tezgahlarda, preslerde onlara uygun,ince ve masrafl
dzenlemelere gidilmi. Sonra ne olmu ya piyasa doyduu iin ya da
piyasa tutmad iin retimden ekilmi modellere?
Bernard Nahum, Vehbi Ko'la birlikte. Trk otomotiv sanayiinin zel
sektrdeki "babas" saylr. Dorudur da. te bu safkan i adamnn
anlarndan u paragraf birlikte okuyalm:
"Ben Ford'un 1982 ylnda imalattan kaldrmay planlad Cortina
marka (modeli demek istiyor) otomobilin kalplarn ucuz bir fiyata
alarak, 1984-1985 yllarnda byle bir projeyi gerekletirme yolunun
ciddiyetle aratrlmas gerektii kansndaydm. Cortina ile Taunus
ayn tr otomobil olduundan"
Modas geen otomobil ucuzdur
Anlalaca gibi Taunus ile Cortina ayn otomobil. ABD'de Cortina
olarak satlan araba, pazarlama teknikleri gerei olsa gerek, Avrupa
pazarnda Taunus adyla sata sunuldu. (Taunus, Almanya'da,
Frankfurt yaknlarnda dalk bir blgenin addr). Taunus otomobili
Trkiye yollarnda "En iyi yerli" sloganyla ite byle bir "mali strateji"
sonucu komaya balad. Artk ABD ve Avrupa piyasalarndan ekildii
iin kalplar ucuza gelecek bir otomobil. Hepsi bu.
Bylesi stratejilerin sonucudur ki 5 Nisan 1994'teki Ekonomik
nlemler Paketi'nin ardndan da Trk otomotiv sanayii bunalma girdi.
Kepenkleri indirdi ve KDV'den pay dilenmeye balad. Pay ald. Biraz
kendine gelir gibi oldu. Ama mahalle kahvelerinin sade suya tirit soh-
115
betlerinde dahi, bu "kendine geli"in geicilii konuuluyor. Trkiye
pazar tkanma noktasna doru hzla ilerliyor. Trk otomotiv sana-
yiinin gelecei, ister istemez ihracatta. Ama hangi modellerle?
Elolunun ya sonuna kadar pazarlayp piyasalar doyurduu, ya da
zaten piyasalarda tutmad iin retimden kaldrd modellerle mi?
Bunlar alacak enayileri, kim, nerede bulacak ? Bulunsa bile bu ancak
fiyat dampingleri ile olanakl. O zaman da Torino'daki (Fiat),
Detroit'teki (Ford), Osaka'daki (Toyota); Rsselsheim'deki (Opel)
patronlar, "ekin ayanz bu pazarlardan bakaym" deyince ne ola-
cak? Otomobil ihra etmenin tek yolu fiyat ucuz, kalitesi yksek ve
tasarm zgn ara retmektir. Trkiye zgn modeller retemedi ve
dnya otomobil pazarndan pay kapamad. Dnya piyasas otomotiv
devlerinin da gibi ylm stoklarn alrken iyiden iyiye mark
davranabiliyor. Fiyat, kalite ve zgnlk aryor. Aradn bulamaynca
kolayca burun kvryor. Devrim'in bir baka reticisi, ecaattin Sevgen
konuuyor: 'Biz alan, yryen Trk tipi otomobili aratrdk. Ortaya
zgn bir rn koyduk. Ama ondan sonra ne olaca hi
dnlmemiti. Trkiye o gn bugndr, yani hi bir zaman, kendi
koullarna uygun otomobil gelitiremedi. nk bu alanla ilgili insan
gc yetitiremedi. Otomobil deyince bugn herkes deiiklik aryor.
Dnyann en beenilen arabalarna bakn, hepsi ekik gzl in kzlar
gibi oldular. Otomobil imalat budur. Srekli deiiklik, gelitirme ve
zgnlk.
Trkiye'ye zg otomobil yaplmad
Ama Trkiye bunu yapacak halde deil. Fabrikalar daima montaja
dayal byk arabaya gitti. "Motoru uraya yada buraya koyalm" dan
teye gitmedi teknik yaratclk. Bugn Trkiye'de az benzin yakan,
kk arabaya ihtiya var. Ama karar, ana retici firmalara brakld
iin daha fazla kar getiren byk arabalar yeleniyor. Benzin alannda
byk kayplar var. Benim en byk hsranm,Trkiye'nin kendi z
kaynaklarn harekete geirerek kendi koullarna uygun, bamsz bir
otomobil retememesidir
---------------------------------------------------------------
Gazeteci daktilosunun bandan kalkt. Gnlerdir otomobil
markalaryla, motor trleriyle, benzin tketimiyle uramt. Mola
116
verdi. Avrupa'da, ABD'de modas oktan gemi ama stanbul sokak-
larnda hala koan "yerli" arabalarda kurunsuz benzin kullanlamad
iin atk borularndan (egzoz) fkran zehirli gazlarla ar kirlenen
kentin havasn soludu.
Gazetenin bahesinde turlamaya balad. Kendine i pazardan
baka piyasa bulamad iin bir ekonomik bunalmda kepenkleri
indiriveren otomobil fabrikalarnn iten karlp kylerine yollanan
( Ah evet, ayrlmadan nce tezgahlarn temizleyip pen) iilerini,
ustalarn dnd. Sonra orada, bozkrn gbeinde, Eskiehir Cer
Atlyesi'nin bir hangarnda bekleyen, ama srcsn bulunca can-
lanveren, marna basnca grleyiveren Devrim'i anmsad.
Devrim orada, Eskiehir'de 33 yldr direniyor. Devrim'i yaratan 23
delikanldan hayatta kalanlar, Devrim szcn duyar duymaz can-
lanveriyorlar. Kimiyle yz yze konumutu. Kimine telefonla ulaa-
bilmiti. Kimileriyle, gen gazeteci arkadalar konumutu. Hep birlik-
te 1994 yl Trkiye'sine Devrim'i anlatmak, anmsatmak istemilerdi.
Trkiye'ye onur kazandran, bir meydan okumann yksn anlat-
may denemilerdi. Gazeteci Cumhuriyet'in grm geirmi
bahesinde, volta atarcasna doland. Dudaklarnda, nedense bir mar:
ktk ak alnla / On ylda her savatan...diye balayan, yoksulluk,
gerilik emberini krmak iin silkinmesini bilmi bir halkn zgvenini
anlatan bir mar.
117
118
TRKYE'NN YAADII HIZLI
KENTLEMENN YKSN KURMANIN
SEENEKLERNDEN BR
lhan Tekeli
Eer insanln yaamnda binlerce yl nce yaanan neolitik
devrim bir yana braklrsa, denilebilir ki bir toplumun yaamnda gre-
bilecei en kkl dnm sanayi devrimi sonrasnda yaad
kentlemedir. Genellikle yapld zere, Trkiye'nin bu dnm
1948 ylndan itibaren yaamaya balad kabul edilirse, gnmze
kadar geen elli be ylda byk lde kentlemesini tamamlad
dnlebilir. nmzdeki on yl iinde bu srecin sonuna daha ok
yaklalm olunacaktr. Trkiye bu dnm, Dnya'da sanayi devri-
mini gerekletirmi, dolaysyla kentlemeyi ilk kez yaam Avrupa
lkelerine gre, iki misli hzl olarak yaamtr. Yaanan bu
dnmn baarl olabilmesi iin, bu dnm yaayan lkelerin
sanayilerini hzla bytmeleri ve kentlerinin yaplamasn yaam
kalitesini artracak biimde gerekletirmeleri gerekmektedir. Hem
sanayiin gelimesi, hem de kentlerin yaplamasnn salanmas hzl
bir kapital birikimini gerektirmektedir. Oysa Trkiye kapital birikimi
bakmndan, bu deneyimi ilk kez yaayan lkelere gre ok dezavan-
tajl konumdadr.
Byle hzla ve az kaynakla yaanan bu dnm, beklenebilecei
gibi, nemli sorunlar yaratmtr, ama bu dnmn Trkiye'de
yaanan biiminin, Avrupa deneyimine gre stn olduu ynler
olduu da sylenebilir. rnein Trkiye'de bu dnm srasnda
Avrupa'daki kadar yksek toplumsal gerilimler yaanmamtr.
Kukusuz bu dnm yksn tanmak, bu yk zerinde dn-
mek Trkiye'nin bugnk durumunu anlamak bakmndan ok nem-
lidir. Kentleme szcn ok kullanmamza karn, bizim
yaadmz kentleme yksn kurmak konusuna yeterince
dndmz, anlat seeneklerini gelitirdiimizi sylemek zordur.
Bu yky anlatmaya, bu sorunun ne zaman farkna vard ve bu
konudaki kavrayn o Trkiye'nin yaad zamanki donanmnn nasl
belirledii zerinde durarak balayalm. II. Dnya Savandan km,
ok partili bir siyasal yaama girmeye alan Trkiye hzl bir
kentleme beklentisi iinde deildir. Geri Cumhuriyet ilan edilirken
Ankara'nn Bakent seilmesi zerine Ankara nfusu ylda yzde 6'lk
bir hzla bymt. Cumhuriyet bir tek kentteki bu hzl bymenin
sorunlaryla baa kmakta nemli sorunlarla karlamt. lkenin
120
tm kentlerinin bu hzla bymesini hi beklemiyordu. Hzla sana-
yilemeyen bir lkede bu hzdaki bir kentlemenin olabileceini de o
zamana kadar yaanan dnya deneyimi de gstermiyordu. Zaten
Trkiye'nin II.Dnya Sava ncesindeki temel politikas nfusun krda
tutulmas ve kentlemenin nlenmesi ynndeydi. Trkiye alan
nfusun iilemesini ve kentlemesini tehlikeli buluyor ve sosyal
rahatszlklarn kayna olarak gryordu. Bu nedenle en ak rnek-
leri, Zonguldak kmr madenlerinde ve Karabk Demir ve elik ilet-
melerinde grld biimde, kyde yaayan ii kategorileri yaratl-
maya allmt. Yani Trkiye'nin yneticileri ve elitleri, yaanacak
hzl kentleme olgusuyla, bu olgunun kanlmaz bir zorunluluk
olduunun bilincinde olmadan ve dnce olarak ona kar bir vaziyet
iindeyken karlamlardr.
Bu durumda Trkiye hzl kentleme olgusuyla karlatnda
Trkiyenin aydnlar bu olguyla iliki kurmak konusunda hazrlkszd.
Geri Cumhuriyet daha ilk yllarnda kent planlamas konusunda
nemli admlar atmt. Cumhuriyetin Ankara'y Bakent olarak ilan ve
kktenci bir modernite projesini uygulamadaki kararll kent planla-
masna siyasal gndemde nemli bir yer kazandrmt. Cumhuriyetin
bu ilk yllarnda kent planlamasnn artk bir harita mhendislii pratii
olarak grlmesi terk edilmi, kent planlamas mimarlk hnerleri
arasnda grlmeye balamt. kartlan Belediyeler ve Umumi
Hfssshha Kanunlaryla kent planlamas yaplmas zorunlu hale geti-
rilmiti. Belediyelere plan yapmalarna yardmc olacak merkezi planla-
ma ofisleri kurulmutu. Kentlerde bina yapabilme yetkileri sadece
mimar ve mhendislere inhisar edilmiti. Kentlerin dokusunu ok
ayrntl bir biimde adeta bir ynetmelik dzeyinde belirleyen bir yap
ve yollar kanunu benimsenmiti. lgili niversitelerin programlarna
ehircilik dersleri konmutu. Kent planlamasnda uzmanlam bir
mimarlar grubu yetimiti. Hatta bu kadronun bir ksm uluslararas
yarmalar kazanacak dzeyde yetimilerdi. Yani hzl kentleme
sreci ilemeye baladnda Trkiye bir kentin bymesinin ve kentte
yaplan bir yapnn hangi koullarda meru kabul edildii konusunda
koyu bir modernist meruiyet erevesi oluturmu bulunuyordu.
121
Cumhuriyetin ilk yllarnda kentsel planlama konusunda olutur-
duu bu kapasiteler ve zihniyet ereveleriyle karlalan hzl
kentleme olgusunun nitelii arasnda byk bir tutarszlk bulunuyor-
du. Krdan koparak kentlere gelen gruplarn kapasiteleri gz nne
alndnda, kurumsallatrlm bulunan modernitenin meruiyet ka-
lplarnn kentlere meru olarak yerleme olana brakmad hemen
farkedilir. Kentlere gelen bu gruplar ok dk gelirliydi. Kazanlaryla
meruiyet kalplarna uygun olarak ina edilmi dzgn bir evi kirala-
ma olanaklar yoktu. O gelir seviyesinde dzenin meru grd bir
ekilde konut yaptrmalar olana da yoktu. Bir ekilde para salam
olsalar bile modernitenin ondan bekledii ekilde bir arsa alp, bir
plan yaptrp, yap ruhsat aldktan sonra, binasn kurallara uygun
olarak ina ettikten sonra, oturma ruhsat almas ve daha sonra orada
yaamaya balamas, kyden koparak kente yeni gelenlerin gerek-
letirebilecei bir ey deildir. Yeni gelenlerin modernitenin meruiyet
kalplar iinde kente yerletirilmesinin bir nc seenei vardr.
O da devletin bu kente gelenlere sosyal konutlar salamasdr. Bu da
pratikte olanakszdr. Devletin bu seenei gerekletirecek bir kay-
na yoktur.
Ksacas, modernitenin meruiyet kalplar kente yeni gelen
kitlelere bir zm salamaya uygun deildi. Bu durumda kente
gelenler kendi balarnn aresine baktlar, gecekondular inaa et-
meye baladlar. Kentlerin etrafnda gecekondu kuaklar dodu.
Kente yeni gelenler, kendi koullarna uygun bir ekilde, kentte kendi-
lerine yer bulmay baardlar. Kyden koparak kente gelenler kendi
zmlerini yaratmlard. Ama bu modernitenin meruiyetinin sk
kalplarna smyordu.
imdi toplumun aydn kesimleri zellikle de mimar ve mhendis
camialar modernite karsnda spontan olarak gelien bu zm
karsnda nasl bir tavr taknacaklar sorunuyla karlatlar..
Modernitenin meruiyet kalplaryla koullanm zihinler hemen iki
ayakl zmler gelitirmilerdir. Bunun bir aya bu kitlelerin kentlere
gelmesinin engellenmesini istemek biiminde ortaya kmtr. kinci
aya ise yasalara uygun olarak yaplmam bu binalarn yklmasn
istemek ve bunun iin de ykma ilikin mevzuatn almasnn hz-
122
landrlmasn salayacak dzenlemelere gidilmesini talep etmek
olmutur. Dnemin gazeteleri bu tr yazlarla doludur. Hemen hemen
hi kimsenin aklna modernitenin meruiyet kalplarn sorgulamak,
bunlarn yerine kente yeni gelen bu kitlelerin kapasiteleriyle tutarl
yeni meruiyet kalplar nermek gelmemitir.
Modernitenin kalplar iinde bu tr zm arayanlar genellikle
toplumun tuzu kuru denilen kesimi olmutur. Modernitenin meruiyet
erevesi onlarn bakalar hakknda acmasz yarglarda bulunmasn
kolaylatrmtr. Kendilerini yeni gelenlerin yerine koyarak empatik
anlay iinde zm gelitirme sorumluluunu duymamlardr. Ama
toplumda herkesin tuzu kuru deildir. Bunlarn banda da moder-
nitenin ykma zmlerini uygulamas gereken yneticiler gelmekte-
dir. Yneticilerin bu konudaki ruh halini gsteren en ilgin konu-
malardan biri 1930'lu yllarda TBMM'de gemitir. Trkiye'de ilk
gecekondular bu yllarda Ankara'da yaplyordu. Ama henz toplumda
gecekondu ismi ortaya kmamt, onlara o zaman barakalar denilip
geiliyordu. Saylar artnca bu konuda TBMM'de dnemin gl i-
leri Bakan kr Kaya'dan aklama yapmas istenildi. Temel beklenti
bu barakalarn hemen yklmasyd. Modernitenin temsilcisinden bek-
lenilen buydu. Oysa kr Kaya bu barakalar hemen ykmayacan
nk eer bunlar ykarsa souk Ankara gecelerinde Kim dondu
kaygs iinde rahata uyuyamayacan biliyordu. Bu rnek ok aydn-
latcdr. kr Kaya tek parti rejiminin gl ileri Bakandr. II.
Dnya Sava sonrasndaki ok parti dneminin yneticilerinin karar-
larndan farkl olarak onun karar verirken bir poplizm yapt kukusu-
nu duyamayz. Ama modernitenin meruiyet erevesinin tuzu kuru
olanlarda yaratt hakllk etkisi, sorumluluk yerinde olanlar ikna
etmekte yeterli olamamaktadr. Bu rnek II.Dnya Sava sonrasndaki
gecekondulama srasnda uygulanmayan ykm kararlarnn tek
gerekesinin poplizm olmadn bize gstermesi bakmndan nem-
lidir.
Gecekondu olgusuna (ilk kez) sahip kan bir Trk dnr ya da
plancs olmamtr. 1933 niversite Reformundan sonra Nazi
Almanya'sndan kaarak stanbul niversitesi Sosyal Siyaset Krssne
profesr olarak gelen G.Kessler olmutur. Almanya'da ok baarl
123
konut kooperatiflerinin gelimesinde nemli rol oynam sosyal
demokrat eilimli bir bilim adam olan Kessler gecekondulara ve
gecekonduculara sahip kmtr. Kessler devletin zemedii sorun-
lar kendi giriimleriyle zen gecekonduculara ok anlayl olarak ve
sempatiyle yaklamaktadr. Yaplmas gerekenin onlar cezalandrmak
deil, onlara yardmc olarak daha yeterli konut sahibi olmalarnn
kolaylatrlmasn savunmaktadr. Bu giriimci gecekonducularn
belediye seimlerinde, ehir meclislerine seilmeleri ve kentlerin
onlarn giriimci potansiyelinden yararlanlmasn nermektedir.
Tabii i gcnden esas yararlananlar kente gelen bu byk sayda-
ki yeni gmenin sanayi ve inaat giriimcileri olmaktadr. Onlar
gecekondularn savunma syleminin gelitirilmesinde dorudan
katks olmasa da bu kesimlerin igcnden yararlanarak, bir yandan
onlarn kentte kalmasn kolaylatrrken, te yandan onlarn gecekon-
du yapmalarna belli lde de olsa fiilen yardmc olmulardr. Ama
onlarn savunusunu aka yklenmemilerdir.
Hzl kentleme karsnda Trkiye'nin kaynaklarnn snrll,
kentleme iin kabul ettii meruiyet kalplar, bu geri dndrlemez
olgunun kendisine emrivakilerle yol bulmak zorunda kalmas sonu-
cunu dourmutur. Bu emrivakilerin gerekletirilmesinde deiik
aktrler deiik roller stlenmitir. Kukusuz ba aktr zaruret iinde-
ki kente yeni gelenlerdir. Onlar bu olguyu gerekletirmilerdir. kinci
nemli aktr ise bu gelime karsnda gz yuman siyasal yneticiler
olmutur. Bu gz yummada daha nce zerinde durduumuz insani
kayglar etkili olduu kadar, kinci Dnya Sava sonrasnda Trkiye'nin
iine girdii ok partili siyasal rejimin halkn istekleri karsnda artan
duyarllnn da katks olmutur. Modernitenin meruiyet kalplar
zerinde en ok direnenler mimarlar, mhendisler ve planlama
pratii iinde yer alan meslek camias iindekiler olmutur denilebilir.
Onlarn iinde kimileri farkl dnse de meslek camiasnn tutumu
kat modernist meruiyet izgisini savunmak olmutur denilebilir. Bu
konuda onlardan zm retmeleri istendiinde, zm kk
konutlar retmede, kk parsellerde, nceden planlanm gecekon-
du nleme blgeleri oluturmakta bulmulardr. Kukusuz Trkiye, bu
konularda yeterli kaynak ve insan gc seferber edebilseydi bu yolla
124
da zmler bulabilirdi. Nitekim savatan byk ykmlarla km
Avrupa'daki kentlerde konut sorunlarnn zmnde benzer yollar
izleniyor, bunlar da Trkiye'deki meslek camiasnn bu yoldaki
dncelerine katkda bulunuyordu.
Bir toplumun yaayabilecei bu en byk dnm olgusunun
gerisinde bulunan byk itici gcn yaratt emrivakilere kar,
Trkiye'nin kurumsal yapsnn direnii, o kurumun rejim bakmndan
nemine gre, ok farkl dzeylerde olmutur. Bu direni farkll ken-
disini en ak biimde kartlan gecekondu aflarnda ortaya koymu-
tur.
lk gecekondu aff 1948 ylnda kt. Bu afta gecekondu szc
gemiyordu. Yasann ad Bina Yapmn Tevikti. Ankara iin zel
olarak karlan bu yasada gecekondu alanlar yasaya ekli bir haritada
mavi izgilerle snrlanmt. Bu izgi iindeki alanlara belli bir sre iin
af getiriliyordu. Bu sre iinde modernitenin kalplarna bal olmadan
yaam koullar iyiletirilebilecekti. Yani bu yasayla modernitenin ka-
lplar dna kmak mekanla ve zamanla snrlanyordu. Modernitenin
meruiyet kalplar iinde bu yolla alan delik ok kkt. mar
aflarnn karlat en nemli diren mlkiyet kurumundan gelmitir.
Bu diren de mlkiyet trleri arasnda nemli farklklar gstermitir.
zel mlkiyet kurumunda hibir zayflama olmam ama kamunun
toprak mlkiyeti byk lde igallere ak hale gelmitir. Kurumsal
yapnn emrivakilerin zorlamas karsnda en ok zedelenen kesimi
daha ok ynetmeliklerin i tutarlnda ortaya kmtr. rnein otur-
ma izni alnmam yaplara su, elektrik balama olana yaratlmtr.
Belediyeler imar plan olmayan alanlara yol ve alt yap gtre-
bilmilerdir. Belediye snrlar dnda yaplama byk lde ky
mevzuatna bal braklmtr. Burada modernitenin meruiyet kural-
lar geerli deildir.
Hzl kentlemenin kentsel yaama ve kentin byme biimine et-
kisi, sadece kentlerin etrafnda oluan gecekondu kuaklar halinde
kmamtr. Kentin modernitenin meruiyeti erevesinde kalan
ksmlarnda da emrivakiler halinde gelien zmler modernitenin
zm nerileri yansra kendilerine yer bulabilmilerdir. Bunlardan
biri dolmular iken, ikincisi yapsatlk olmutur. Nfuslar hzla
125
byyen bykehirlerde yaanan tek sorun konut sknts deildir.
Kent ii ulamn salanmasnda da ciddi sorunlar yaanmaya
balamtr. Modernitenin bu konudaki aklc zm toplu ulam sis-
temlerinin sunduu hizmetleri artrlmasn gerektirmektedir. Oysa
belediyeler gszdr. Byle bir yatrm gerekletirememektedirler.
Bu durumda spontan bir zm olarak taksi-dolmular gelimitir.
Bu konuya belediyeler byk miktarda kapital ayramaynca, zmn
kk giriimci sermayesiyle retilmesi zorunluluu domu, bu da
dolmularn gelimesi halinde ortaya kmtr. Bu yeniliki zmn
var olan meruiyet kalplaryla uzlatrlmas gecekondulara gre ok
daha kolay olmutur. Taksi, sistemin meru kabul ettii bir aratr.
Onun yeni bir kullanma biimi olan dolmular hatlar halinde dzen-
lenerek sistem iine alnmtr. Tabii bunda balangta daha ok
kentin modern kesimlerinin yararland bir zm olmas da kolay-
latrc bir etki yaratmtr denilebilir.
Hzl kentleme karsnda gelien bir baka spontan zm yap-
satlk srecinin gelimesi olmutur. kinci Dnya Sava ncesinde
gelien imara ve yap yapmaya ilikin mevzuatta tek bir parselde, tek
bir yap yaplmas ngrlyordu. Yrrlkteki yasal sistemde bir
parselin ve iindeki yapnn mlkiyetinin paralanmas olana bulun-
muyordu. Nfuslar hzla artan kentlerde imarl arsalarn deerleri de
hzla artyordu. Arsa speklasyonu toplumda en ok yaknlan konular-
dan biri haline gelmiti. Bu durumda toplumda orta snflarn bir parsel
alp onun stnde bir konut yaptrma olanaklar kalmamt. Bu
durumda orta snflarn bir konut sahibi haline gelebilmesi iin arsa
parasn aralarnda blmesine olanak verecek zmler gerekiyor-
du. Bu zm daha sonra toplumda yapsat ad verilecek bir kk
giriimci formunun gelimesiyle saland. Yapsat genellikle kent
merkezinde bir arsa sahibi ya da arsas geni bir eski ev sahibi bulu-
yordu. Yapsat bu arsada artm olan imar haklarndan yararlanarak
ok katl ok konutlu binalar yapyordu. Bu katlarn nemli bir ksmn
arsa sahibine brakyor, dier kesimini inaat srasnda satyor, yap iin
gerekli kapitali salyor ve giriimini tamamlyordu. Kk giriimciler
eliyle kent yenileniyordu. Bu yeni gelien sre ilk bakta moder-
nitenin kalplar iinde bir ileyie sahipti. Plan yaplyor, yap ve otur-
ma ruhsatlar alnyordu. Ama yine de modernitenin meruiyet kalplar
126
iine smayan bir eyler vardr. Mlkiyet blnememektedir, oysa bu
sre mlkiyetin blnmesini gerektirmektedir. Bunun iin noterlerde
yaplan anlamalarla bulunmak istenen zmler daire sahiplerine
gven vermemektedir. Ayrca bu sre eskiden dk younluklu olan
mahallelerin yksek younluklu olarak yeniden yaplanmasna neden
olmaktadr. Bu gelime sonunda szkonusu mahallelerde altyaplar ve
sosyal donatlar yetersiz kalmakta, tarihsel dokular tahrip olmaktadr.
Bu olup bitenler Trkiye'de Cumhuriyetin ilk dnemlerinde gelien
meslek evrelerinin savunduu dk younluklu kentlerden ok fark-
l bir kent yaratmaya balamtr. Yapsatlk meslek evrelerinde
kmsenen bir itir. Prestijli mimarlar bu sreten byk lde uzak
durmaya almaktadr. Bu sre bu konuda hibir formel eitimi
olmayan ou Karadeniz kkenli kk giriimcilerce yrtlmeye
balamtr.
Trkiye yaamakta olduu bu byk dnme pratikte spontan
zmlerle uyum yaparken, yaanmakta olan bu olguyu kavramakta
ve bununla ilgili politikalar retmekte modernist imar anlaylarnn ve
bunlara ilikin deer yarglarnn yetersiz olduunun da farkna var-
maya balamtr. Bu farkna var iin on yl kadar bir sre gerekmitir.
Bu deiik biimlerde kendilerini gstermeye balamtr. Kentlemenin
sorunlaryla baa kmak iin mar ve skan Bakanl kurulmu, sorunlarn
zm iin gecekondu alanlarnda sosyal aratrmalar yaplmaya
balamtr. Kentlerin planlamasnn salt mimarlk hnerlerine dayandrla-
mayaca, mutlaka toplumsal aratrmaya ve zmlemeye dayandrl-
mas gerektii anlalm, niversitelerde bamsz ilk ehir ve blge plan-
lama blmleri almaya balamtr.
Yaanmakta olan dnmn toplumsal boyutlarnn gndeme
gelmesi ve bunun neminin kavranmaya balamas modernite
karsnda yeni bir meruiyet erevesinin gelimesini getirememitir.
Tersine modernite sylemi bu gelimeyi de kolayca denetim altna ala-
bilmitir. Bu dnemde Trkiye'de kentleme szcnn yansra
kentlileme diye yeni bir szck gelimitir. Avrupa lkelerinin
kentlemesi srasnda ise byle ayr bir szce genellikle gereksinme
duyulmamtr. Bu lkelerde kentleme szc hep kentlilemeyi de
kapsayan bir anlam ierecek biimde kullanlmtr. Trkiye'de
127
yaanan kentleme deneyimi srasnda, kente gelen kyller ksa bir
srede kltrel bir dnme geirerek, kentli deerleri benim-
seyemediklerini kavraynca, bu kltrel dnmdeki gecikmeyi
anlatabilmek iin, kentlileme terimine de gereksinme duymulardr.
Byle bir terimin gelitirilmesinin modernitenin meruiyet erevesini
korumak bakmndan nemli sonular olmutur. Kente gelen bu g-
menler artk kentteki kyllerdir. Eski kentliler onlarn kente gelmesi-
ni engelleyememi, onlar kente gelmilerdir. imdi eski kentliler onlar
kavramsal olarak yarattklar sanal kylere hapsetmek istemektedirler.
Onlarn kentte bulunurken zgn bir kltr yaratabileceini kabul
etmemekte ve belli bir gecikmeyle de olsa moderni temsil eden eski
kentli kltrn benimseyeceklerini beklemektedirler. Bu da moder-
nitenin kltrel hegemonyasna kar bir bakaldrnn grmezden
gelinmesini kolaylatrmaktadr.
Krdan kopu ve kente geli srmektedir. Bu grup kentlere yer-
lemitir. Kendi varln kabul ettirmitir. Kentte varln srdrmesini
kolaylatracak dayanmay salamak zere hemehrileri arasnda ili-
ki alarn kurmutur. ok partili demokrasinin olanaklarndan iki
ynl yararlanmaktadr. Bir yandan siyasi partilerin kayrmac pratikleri-
ni, te yandan verdii oyun salad pazarlk gcn iyi kullanarak
gecekondu alanlarnn altyap kalitesini belli lde gelitirebilmitir.
Artk kentte varlklarnn kalcl anlalmtr. Onlarn kalcl iki yn-
den kendisini gstermektedir. Bir yandan kentte yaamlarn
srdrmekte, te yandan kltrlerini tek ynl olarak deitirmemek-
te, kentli kltrle etkilemektedir. Artk modernist kltr benimsemi
eski kentliler onlar kendi kafalarnda izdii kyn snrlar iinde tuta-
mamaktadrlar. Byle bir kent iinde kyller kavramlatrmas geliti-
rilecek politikalara yol gsterememektedir. Yaanan bu olgu karsn-
da yeni bir kavramlatrmaya gerek duyulmaya balanmtr. Bu da
kentlerin iki yapl olduunu kabul etmek eklinde geliti. Artk kent-
lerin makro formlar ikili yap eklinde betimlenmekte ve kentlerin i
farkllamalar bu ikili yapyla aklanr hale gelmektedir. Bylece kalc
bir ikili yap alglamasnn gelimesinin kurumsal gelimeye yans-
masnn en iyi rnei 1966 ylnda kartlan 775 sayl gecekondu
yasas olmutur. Bu yasada ilk kez gecekondu olgusu kabul edilmek-
te, bu olgu izinsiz inaat kavramyla geitirilmemektedir. Bu yasada
128
gecekondu kavram ilk kez kullanlmakta ve daha dk standartl
konutlarn yaplmasn kolaylatrc yollar bir lde de olsa meru-
latrlmaktadr.
Kente gelen bu yeni gruplarn kentte varlklarn kabul ettirmesin-
den ve kentin frsatlarndan yararlanmaya balamasndan sonra
gecekondu olgusunun nitelik deitirmesi hzlanmtr. 1970'li yllarda
iki ynl bir gelime gereklemitir. Bir yandan varolan gecekondu
mahalleleri kentsel hizmetlerden yararlanmasn srekli artrmakta,
salanan gvenceler gecekondularn konutlarn bytmesine, ok
katl hale getirmesine yap kalitesini gelitirmesine yol amaktadr.
te yandan gecekondu yapm kente gelenlerin geldiklerinden ksa
bir sre sonra kendi emekleriyle gerekletirebildikleri derme atma
bir konut olmaktan kmtr. Artk kente yeni gelen bir kyl kente
geldiinde ancak bir gecekondu kiracs olabilmektedir. Gecekondularda
kirac olarak olduka uzun sreler yaadktan sonra bir gecekondu
sahibi olabilmektedir. Gecekondu yapm yar piyasa ilikileri, yar
mafya tr g ilikileri iinde gerekletirilmektedir. Bu yeni ilikiler
gecekondularn maliyetini artrmtr. Ama bu ilikiler gecekonduya
meruiyet salamasa bile ona gvence salayabilmektedir. Artk
gecekondular hazine topraklar zerinde deil, hisseli mlkiyet
statsne sahip, mafya tr g ilikileri iinde parsellenmi, hi bir
hukuki geerlilii olmayan ama zerinde yap yapma gvencesi u ya
da bu ekilde salanm bir parsel zerinde yaplmaktadr. Bir anlam-
da modernitenin meruiyeti dnda ortaya km bir tr planlama
iinde gereklemektedir. Bu gayri resmi planlama mafya tr gcn
zorlamasyla byk itirazlar olmadan uygulanmaktadr. Tabii ki byle
bir zor dzenin moderniteyi temsil eden devlet brokrasisi iinde yan-
dalar olmadan varln srdrecei dnlemez. Kente yeni gelen-
lerin modernite dnda emrivakilerle kurduu yeni dzen sadece
modern d alanda kalmamakta, modernin iine szarak onu da
deiik bakmdan tahrip eder hale gelmektedir.
Artk yaplan gecekondularn nitelii de ok deimitir.
Gecekondularn olduka byk oran ok katl hale gelmitir. Bu ok
katl hale geli deiik srelerin birlikte ileyiiyle ortaya kmtr. Bu
srelerden biri gecekondu sahiplerinin para biriktirdike yeni katlar
129
eklemesi yoludur. Bir dieri ise kentin imarl kesimi iinde bir arz sre-
ci olarak spontan olarak gelimi bulunan yapsatln ok katl
gecekondu mahallelerinin olumasnda ilemeye balamas olmutur.
kili yaps olduka kemiklemi bu kente adeta iki ayr konut pazar
olumu bulunmaktadr. Gecekondu alanlarnda uzun yllardr
yaayanlarn birikimleri olmaya balamtr. Bu birikimlerini kentin
modern kesimlerine deil gecekondu blgelerine gecekondu yap-
trarak yatrmaya balamlardr. Yatrm olarak gecekondularda kiralk
konut arz nemli bir paya sahip olmutur.
Gecekondulularn kent mekanna iyice yerlemeleri karmak bir
ekonomik sektr niteliini kazanmas sadece yap alannda kalmamak-
tadr. Piyasa mekanizmasnn salad demokratiklik iinde mzik
alannda ilgin bir baka spontan gelime ortaya kmtr. Bu kesimin
duygularna tercman olmak iin gelien arabesk mzik, aynen
gecekondu olgusunda olduu gibi, balangta modern kesimin tem-
silcisi olan devlet medyas tarafndan dlanmasna karn, piyasa
mekanizmas iinde etkili olmu ve zaman iinde kendisi de baz
dnmler geirerek meruiyetini kabul ettirmitir.
1970'li yllarn sonuna doru gecekondu yapmnda yeniden bir
nitelik deimesi ortaya kt. Kente yeni gelenlerin kentte ksa srede
gecekondu yapabilmeleri byk lde olanaksz hale gelince,
gecekondu yapm iddet kullanabilen radikal siyasal gruplar tarafn-
dan rgtlenmeye balad. zellikle yeni gecekondu alanlar iddet
kullanan radikal gruplarn himayesi altna girdi. Buralarda artk mafya
gc deil bu gruplarn gc egemen olmaya balad. Artk onlardan
para deil, gecekondu yapmalarna olanak verilmesi karlnda
radikal ideolojilere sadakat talep ediliyordu. 1980 mdahalesi son-
rasnda gecekondu alanlarnda bu paralanma zaman iinde yok
oldu. Ama ayn model bir lde deiik tarikatlar tarafndan uygula-
maya konuldu.
Gecekondu konusuna toplumun bakndaki nemli bir deime
1984 ylnda kartlan af yasasnda ortaya kt. Bu yasa da gecekon-
du olgusunun modernist meruiyet erevesiyle ilikileri konusundaki
ironik durumu sergilemesi asndan ok ilgin hkmler tamaktadr.
Bu yasa okunduunda ilk bakta Trkiye'deki siyasi otoritenin bunca
130
yaanan maceraya karn kentlerin bymesi konusunda modernist
meruiyet erevesi iinde zm bulunmaya alld kans uyan-
maktadr. Yasada gecekondu alanlarnda imar ve slah planlar yapl-
mas ve bu planlar yapldktan sonra piyasa sreleri iinde gecekon-
dularn yklarak yerine yapsatlk yoluyla ok katl apartmanlar yapl-
mas ngrlyordu. Bunun gerekleebilmesi iin de imar ve slah
planlarnda yksek imar haklar verilmesi isteniliyordu. Bu da gecekon-
du olgusunu iyi tanmamaktan kaynaklanan bir baka modernist
zmd. 1950'lerde modernist meruiyet adna gecekondularn
yklarak temizlenmesini ngrenlerin zm kadar yzeyseldi.
Bu zm de gecekondularn yklp temizlenmesini zm olarak
gren anlay zerine kurulmutu. Ama bu temizleme ilemini
devletin deil, piyasa mekanizmas yoluyla yapsatlarn gerek-
letirmesi ngrlyordu. Bunun ilgin yan siyasal otoritenin
gecekondululara gemiteki aflarda olduu gibi sadece kentte yaam-
larn srdrmeleri iin yaplan, bir anlamda devletin kendisinin
halknn konut hakkn karlayamay dolaysyla emrivaki olarak
gelimi bir duruma raz olmaktan kmas ve gecekondulunun da
kentte toprak speklasyonu yapabilme hakknn varlnn tannmas
haline gelmitir. Bu speklasyon hakkn tanmann st kapal
gerekesini ise kentin her yannda modernitenin meruiyet erevesi-
ni yrrle koymak tekil etmitir. Bu zm ancak byk kentlerde
prestijli konut alanlarna yakn gecekondu mahallerinde etkili olmu
ve dnmlere yol amtr. Boaz srtlarndaki gecekondu bl-
gelerinde olduu gibi eski gecekondu sahiplerin ok byk kazanlar
elde etmelerine neden olmutur. Bu da toplum vicdann rahatsz
etmitir.
Bu amala gecekondu blgeleri iin imar ve slah planlar hazr-
lanrken belediye bakanlar planclardan her gecekondu yerine verile-
cek imar haklarnn hesabnda ikinci kuak gecekondulunun konut
sorununun zlmesinin gz nnde tutulmasn rica ettiler. Yani bu
gecekondu yerine yaplacak apartman iin yapsatnn gecekondu
sahibine en az iki kat vermesine olanak salayacak kadar imar hakk
verilmeliydi. Byle bir anlay iinde gecekondu sorununa yaklanca
devletin dzenine uygun olarak hareket etmi bir yurttana gre
131
devlet gecekondulu yurttana daha ok hak tanm oluyordu. Devlet
gecekondu yapmak yerine modern kesimden bir kat alm bir ailenin
cocuklarnn konut sorunu dnmezken, kentin iyi yerlerinde
gecekondu yapm olanlarn ikinci neslinin konut sorunu zmeye
alyordu. Byle yaparak modernitenin ulus devletinin yurttalar
arasndaki eitlik anlayn da ihlal etmi oluyordu.
Ama bu zm bir kentin ok kk bir kesimi iin geerli olabile-
cekti. Dier gecekondu blgeleri iin bu gereki bir zm deildi.
Bu blgelerdeki gecekondularn sahiplerinin byk kesimi af iin
gerekli harlar bile yatrmadlar. Gecekondu mahallerinin bir ksmnda
ykyap sreciyle yaanan bu dnm gecekondu kiraclarna
gecekondu arzn azaltyor, onlarn yaamn daha da zorlatryordu.
Bu son af yasasnn belki de en ironik yan gecekondu blgelerini
modernitenin meruiyet kalplar iine sokmak isterken, modern ke-
simlerin imar mevzuat dndaki gelimeleri ve kaak yaplar iin af
getirmesiydi. Devlet nasl speklasyonda eitlik salyorsa kentin iki
kesimi arasnda imar mevzuat dna kmada da eitlik salyordu!!
Gecekondu blgelerinin zihniyeti arabesk mzikle nasl kentin dier
kesimlerine tandysa, imar konusundaki tutumlar da ayn ekilde
kentlerin dier kesimlerini etkiliyordu. Kentin modern kesimindekiler
gecekondulularla girdii ilikilerde onlarn dnmesini beklerken
hayretle kendilerinin de dntnn farkna varyorlard.
1984 ylnda yrrle giren bu aftan sonra geen yirmi ylda bek-
lenen dnmenin piyasa mekanizmas iinde gereklemesi ancak
belli alanlarda oldu, ama Trkiye'de kent planlamasnn gndemine
dnm projeleri sorunsaln getirdi. Bu dnmde belediyeler gi-
riimci roln oynamaya baladlar. Bu yolla nemli dnm projeleri
gndeme geldi. Krk yl boyunca srekli zmszlklerin nedeni
haline gelmi olan modernitenin meruiyet kalb deiim projeleriyle
kendisini yeniden retmek yolunu buluyordu.
Trkiye'nin hzl kentleme olgusuyla kendi zihniyet ve kapasiteleri
erevesi iinde nasl iliki kurduunun, onu denetleyerek nasl baa
kmaya altnn yksn anlatmann sonuna geldik. Bu yk
nmzdeki iki on ylda da bir lde devam edecek. yknn
buradaki kurulu biimi konuya dikkatimizi ekiyor. Bunun belki de
132
en nde geleni toplumun hazrl en az, kapasitesi en dk kesim-
lerinin zorunluluklar altnda yaratc zmler retebilme ve uyum
yapma kapasitesinin yksekliidir. kinci nemli konu ise moder-
nitenin meruiyet erevelerinin bu kapasiteleri ynlendirmekte,
onlarla iliki kurmakta yetersiz kalmas ve yaratc zmlere byk
lde kapal kalmasdr. ncs ise poplizmin ar bast ok
partili demokrasi pratikleri modernitenin kat meruiyet erevesinin
yaratabilecei gerilimleri drm ve atmaya dnmesini
engellemitir. Bu karmak gelime yks iinde modernitenin
meruiyet erevesine alternatif bir baka meruiyet erevesi geliti-
rilemedii iin de modernitenin meruiyet erevesi nemli yaralar
alsa da kendisini yeniden retebilme olanan hep bulmutur.
133
134
Celalettin Uzerle
Sylei*
* Bu sylei, TMMOB yayn organlarndan TEKNOKRAT
dergisinin Austos 1986 saysndan alnmtr.
Celaleddin Uzer
Ksa zgemi
1914 Van doumlu
1941 Liverpool niversitesi Mimarlk Fakltesi mezunu
1944-46 Gelibolu Kolordu Bamhendisi
1952 mar skan Bakanl, Fen Heyeti Reisi
1958 mar skan Bakanl, ehircilik Dairesi Bakan
1959 Mesken Genel Mdr
1959-60 Tokyo, Wasseda niversitesi deprem mtehasss
1961-63 TBMM Bayndrlk ve mar Komisyonu Bakan
1963-65 mar skan Bakan
1965'den beri serbest Mimar, ehir plancl yapyor.
Celaleddin Uzer, 1914'de Van'da domu. Van Valisi olan babas
Tahsin Uzer'in grevi dolaysyla, daha sonra Erzurum ve Suriye'de
bulunmular. "lkokulda 9 aldm zaman hasta olurdum" diyen Uzer,
orta tahsilini Robert Kolej'de yapm ve birincilikle bitirmi.
136
"Aslnda doktor olmak isterdim. Lise bitince 6 bin kiinin katld
bir snava girdim ve birincilikle kazanarak Amerika'ya gitmeye hak
kazandm. Atatrk, "Senin yerine baka bir fakir gitsin, ben senin
paran veririm" dedi ve beni ngiltere'ye gnderdi. ehircilie olan
ilgim orada balad. 1934'den 1942'ye kadar ngiltere'de kaldm.
niversiteyi birincilikle bitirdim ve 'First Class Honors' aldm. Diploma
treninde beni ngiliz sandlar ve ncil getirdiler. Rektr, Churcill'in
kulana bir ey fsldad ve Kuran getirildi. Churcill, "Kahraman Trk
dostlarmza ve bize yardmc olacak bu gence, iftiharla bu diplomay
veriyorum" dedi, diplomam teslim etti. niversiteyi birincilikle bitirdik-
ten sonra Trkiye'ye hemen gelemedim. Harp yllaryd, k vizesi ver-
mediler. ngiltere'de Abercrombie'nn asistan olarak attm.
ehircilie, onun yannda rak olarak baladm. Londra'y, Tokyo'yu
ben izdim ama imzay onlar attlar. Daha sonra Dnya Mesken
Kongresi'nde Divan Bakan, Londra ve Liverpool Belediyelerinde s-
nak mtehasss olarak altm. 'The Machinegun' derlerdi bana,
nk en ok sna ben yaptm orada. Ve benim yaptm snaklar
da en dayankllar oldu. nk, bombardmanda, uur mudur, nedir,
tam isabet almad. Orada biraz anslydm. ngiltere'de ayr ayr mimar-
lk, mhendislik ve ehircilik okudum. Daha sonra Japonya'da deprem
ihtisas yaptm.
Ali etinkaya'nn istei zerine Trkiye'ye dndmde, ok
deimi buldum Trkiye'yi. Atatrk lm, annem, babam, amcalarm
lm. Bunlardan haberim yoktu. Bambaka bir Trkiye buldum.
Bayndrlk Bakanl'nda ehircilik Fen Heyeti'nde mecburi hizmete
tabi oldum. O zaman bu memlekette ehircilik diye birey yoktu.
Heussler diye bir adam var, acayip meydanlar yapyor, dairevi meydan-
lar kabul etmez, dar yol sistemi yapar, 9,5 m.lik yollar. Bunlar benim
nazariyelerime uymuyordu, boyuna deitirmeye baladm. Halbuki
ben fakir milletlerin geni yollar yapmasna taraftarm. nk fakir mil-
letin yapboza tahamml yoktur. Nitekim 1948'de Ankara'ya troleybs
geldii zaman dnemedi. Dkap'ya gitti oradan dnd. Ulus mey-
dan kifayetsizdi. Hi unutmam bir gn Ulus meydannda troleybs
dnecek, ortada da bir saat var, artk Allah ofre kolaylk versin
derken, Halka da selamet versin diyorduk. nk dnemiyordu.
137
ehircilik Fen Heyeti Reislii'nden sonra Mesken Genel Mdr
oldum. Didim'de Fethiye'de yaklak 1000 tane bina yaptm. Daha
Sosyal-Sigortalar yokken, ii konutlar yaptm. Eskiehir'deki 1 ve 2
numaral kooperatifler hep benimdir. mar skan Bakanl'n kurduk
sonra. Yanl bir deprem talimatnamesi vard, deitirdim. 1963-65 yl-
lar arasnda mar skan Bakan iken, Ankarann havasnn temizlen-
mesi iin Gribla irketi ile anlatm, cins cins 3 ton kmr yolladm.
Tahlilleri yapld. 200 milyona tasfiyehane kuracaktm. O zaman bana
kzdlar, "Sen Salk Bakan msn? , ne karyorsun?" diye.
Bu i kald, imdi 600 milyara yapamazlar bu ii. smet nn'den
izin alarak. arkta Ermenilerden kalan alanlara kyleri yerletirdim.
Btn deprem blgelerinde prefabrikasyona gemek iin, Bakanlar
Kurulu'nda ilk defa projeksiyon gsterdim. Gecekondu davasn ele
aldm, tekilat kurdum. Havadan tesbip ederek, Aktepe'yi setim.
Altyapsn yaptrdm, 5 bin bina yaptk. Arkadan partililere datld.
Eer smet nn kabinesi 4 yl kalsayd, gecekondu davasn hallede-
cektim. Fakat maalesef bu memlekette alana kar dmanlk var.
T- Trkiye'deki ehircilik eitimini olumlu buluyor musunuz?
C.U- ODT'y de Teknik niversiteyi de ben bugn dnya ayarn-
da okullar olarak kabul ediyorum, her ikisi de iyi elemanlar yetitiriyor.
ODT'nn kuruluu bal bana bir olaydr. Charles Abrahms diye
Birlemi Milletler Teknik Kurulu Bakan bir zat geldi. Bu zatn vazife-
si, Bayndrlk Bakanl'na bir ehircilik uzman, bir deprem uzman,
bir de mimari broya bir uzman temin etmek. Bakan, "Gezdir" dedi.
Biz Abrahms'la btn Anadolu'yu gezdik, Ankara'ya dndk. Ben o
zaman Bakanlk'ta Fen Heyeti Reisi'yim. Charles Abrahms'la Tunal
Hilmi'de yeni alan bir lokantaya gittik. Orada oturuyoruz, dedim ki
Charles Abrahms'a, "Sen bize 3 uzman gndereceksin, bunlar ekip
gidecek. Sen buraya bir niversite kurabilir misin? Mesela, "Orta Dou
Teknik niversitesi" diye bir niversite kursak, btn Arap diyar
buraya gelir. Hem bize dviz salar, hem de evreye hizmet etmi olu-
ruz." Charles Abrahms "Bunu yapmam iin Babakan' grmem lazm.
Bizim 60 uzmanmz 6 aydr bekliyorlar, daha bir tanesi bile gre-
memi" dedi. O srada yle bir kafam evirdim ki, Allahn bykl,
138
Vecdi Diker oturuyor kar masadan. Karayollarnda beraber
almtk, Vecdi Diker, ben, Fehmi Tokay, Nazm Berksan, biz kurmu-
tuk Karayollar'n. Vecdi Diker'in ne dinamik adam olduunu bildiim
iin, "Vecdi Abi bir dakika gelir misin?" dedim, hemen telefonla Fatih
Bey'i arad. Geldi, byle byle bir teklifte bulundum, Ne dersin
dedim. ok gzel, dedi. Geldi, "Tamam yarn saat 9'a randevu aldm"
dedi. Charles Abrahms ard.
Ankara Palas'ta misafir ediyoruz onu. Hemen gittik, bir rapor hazr-
lad. Ertesi sabah Vecdi Diker ve Avni Yener geldiler, Fatih Bey'e gittik.
Fatih Bey, rapora bakt, "ben bunlar sonra okuyaym, yarn size
sunarm" dedi. "Hayr", dedi Charles Abrahms, "imdi okuyun, biz bek-
leriz". Fatih Bey gzln deitirdi, balad okumaya, biz de takip
ediyoruz. "ok gzel" dedi, Osman Veriver'le beni bu ite vazifeli kld.
Charles Abrahms' yolcu ettik, gitti. Bir sre sonra bir telgraf aldk "300
milyon ayrld, her ey tamam."
Burada ise Halk Partililer, sanki ben Halk Partili deilmiim gibi,
"Efendim, Trkiye'de Amerikan niversitesi kurulamazm" diye kar
kyorlar.
O esnada Eisenhover dt, Truman geldi. Abrahms'tan bir telgraf,
"ptal edildi." General Rally byle bir niversiteye lzum yoktur diye
beyanat vermi. Canm skld. Ahmet Toku vard, milletvekilidir. "Yahu
senin neen yok, ne oldu" dedi. Anlattm. "Biz parlamenterlerle
Amerika'ya gidiyoruz, ver bana isimlerini, adreslerini arayaym" dedi,
gitti. Haftasnda Charles Abrahms'tan bir telgraf, "ler dzeldi, 75 mil-
yona indi, ama kuruluyor." Arkasndan bir telgraf daha, "Dean Perkins
bakanlnda Pensylvania heyeti Trkiye'ye geliyor, karla". Karladm.
Milli Eitim Bakanl'nda bir toplant yaptk.. Teknik niversite ve
Mlkiye benim aleyhimdeydi. Efendim, ehircilik varm, byle bir
niversiteye ne lzum varm.
T- Trkiye'de "ehirci" olmak nasl bir ey?
C.U- Srekli olarak, aa yukar 40-45 senedir Trkiye'de ehirci-
lik yapyorum. ehircilik yle bir ey ki, meyvesini ge veren aaca
benzer. Her konan ta, birbiriyle toplanarak bir ehri oluturur. ehir
139
sosyal hayatn akna baldr, byle bir aktan ii ele almalyz.
ehircilik, "ehirciyim" demekle bitmez. ehirci ayn zamanda,
mhendislii, arkeolojiyi, haritacl da iine alr. imdi bakn bir ehir
plan yaparken nerelerden geeceksiniz: Karnza Karayollar kacak,
bir. Antlar Yksek Kurulu kacak, iki. Devlet Su leri kacak, . Milli
Eitim Bakanl kacak, drt. Arkeologlar kacak, be. Enerji
Bakanl kacak, alt. ehircilii, ite btn bunlarla ilikisi var diye
seviyorum ben. Eski eser, halkla iliki, biraz politikaclk da var serde.
Bakanlk yaptktan sonra, ehircilikle urayorum diye beni hakir
grenler var. Ne yapacakmm? Bakanlktan sonra, bir bankaya gire-
cek, meclis-i idare azas olacakmm. Ondan sonra aramba gnleri
3 saat gidip, 200 bin liray cebe atcam. Ben byle eye yokum.
Mesleim var seviyorum, niye yapmayaym? almak ayp m?
stersem plk bile yaparm.
ehircilikte, ahsi menfaat olmamal. ehirciye etki yaplmamal,
ehirci etki altnda kalmamal. ehirci, bakanlklarla ve vatandala
srekli temas halinde olmal. Bilmedii bir eyi Lokantac Mahmut
Efendi'den, Bakkal Ahmet'ten, Emine Hanm'dan renirsin.
Ve ehirci prensiplere uymal. Bizim millet, pire iin yorgan yakan
millettir. Fonksiyon deil, d grn nemli bizim iin. Binann dn
pek gzel yaparz da, iine hi dikkat etmeyiz. st geitler, rnein.
Niye alt geit yapmazlar bilmem, bu milleti delirtmek iin mi? ki katl
otobs gelse, Ankara'da ileyemez. stgeitler var nk. ehir
demek, mantk demektir, her ihtiyaca cevap vermelidir.
140
UAK FABRKALARI
NASIL KAPATILDI?
M.Bahattin ADIGZEL
Pilot
THK Tantm Mdr
Hangi konuda olursa olsun baarl olmak istiyorsanz nce
hedefinizi sonra da baarnn en nemli vastas olan stratejinizi iyi
belirlemeniz gerekir. Aksi halde ya deirmen talar arasnda ya da
dililer arasnda ezilip yok olmaya mahkumsunuz demektir.
zellikle ulusal baarlardan bahsedebilmek iin gemiimizi, yani
tarihimizi iyi bilmek zorundayz. Bunun mmkn olabilmesi iin nce-
likle arivlere sahip klmas gerekiyor.
ou kez gncelliini kaybetti, artk bu tarihe kart, bu irket
kapand, yasalar deiti, bir daha lazm olmaz gibi onlarca gerekeyle
imha ettiimiz veya kuru para uruna sattmz arivler ne yazk
ki Trkiye zerinde oynanan senaryolarn srmesine ve tarihin srekli
tekerrr ettirilmesine neden olmutur.
Arivlere sahip kmadmz iin bugn ne mam Ceheri, ne
Hezarfen Ahmet elebi ne de Lagari Hasan elebi'nin adlar ulus-
lararas havaclk camiasnda anlmyor. 10uncu ve 17nci yzylda byle
bir uu yaptklar dahi kabul edilmiyor. Trk Hava Kurumu tarafndan
her yl stn performans gsteren bir kadn ve bir erkek havacya
Hezarfen ve Lagari adna verilmek istenen madalyalara; byle bir
uuun yapldna dair belge gsteremediimiz iin Uluslararas
Havaclk Federasyonu (FAI) tarafndan kar klyor.
Evliya elebi'nin "Seyehatname'si, Dr. John Wilkins'in 1648'de
yazd "Discovery of a New World: Moon-Yeni Dnyann Kefi: Ay"
isimli kitaplar dahi ihtiyaca cevap vermiyor. Cumhuriyet dneminin
ok gzel arivleri var. Ama bu sefer de bunun kymetini bilmeyen bir
brokrasi ve gereklerin gn na kmasn bilerek ve/veya bilme
yerek engelleyen siyasiler ve yasal engeller var.
Konu havaclk sanayi olunca ister istemez yakn tarihimize giri
yapmadan konunun ayrntlarna girmek uygun deil. Trkiye'de
havacln ada llerde gelimesine sebep olan ilk kii her konu-
da olduu gibi Ulu nder ATATRK'tr.
Gklere hakim olan lkenin muhtemel bir savan da galibi olaca
dncesi 20nci yzyln balarnda nce askeri bir doktrin olarak
ortaya kt. Ulu nder bunu;
142
"stikbal Gklerdedir"
diyerek bir ift szle zetledi. O, 1900'l yllarn banda havaclk-
ta grd gelimelerin gelecek yllara hkmedeceini anlayarak bu
cmleyi sarf etmiti. Cumhuriyet'in ilk yllarnda bize de rehber oldu,
ama ilerleyen yllarda ne oldu da bu ruh snd ya da sndrld?
Havaclk sanayisinin gelimesini salamak iin Cumhuriyet'in
ilnndan hemen sonra ilk yapt i, 16 ubat 1925'de Trk Tayyare
Cemiyetini kurmak oldu. Kurulu tznn ilk maddesine de;
"Trkiye'de havaclk sanayisini kurmak." eklinde yazarak asl amacn
net bir ekilde ortaya koydu.
Ulu nder hem fikir hem de icraat adamdr. Bunlar sylemekle
yetinmedi. lk yapt i 23 Nisan 1926'da "Tayyare Makinist Mektebi"ni
hizmete amak oldu. Ayn yl Alman Junkers Tayyare Fabrikasyla ibir-
lii yaparak Kayseri'de TOMTA Uak Fabrikasn kurdu. Bylece
Junkers lisansyla A-19 ve A-20 uaklarnn hem retimi hem de bakm
ve onarmlar Trkiye'de yaplmaya baland.
1929 ylna kadar Trk Hava Kurumu'nun denetiminde kalan bu fab-
rika 1929'da Milli Savunma Bakanlna devredildi. Bugn Hava
Kuvvetlerine bal 2nci kmal Bakm Merkezi olarak almalarna
devam etmektedir. Ancak balangtaki ama devam ettirilemedi ve
uak retimi durduruldu.
Bu fabrika kurulduu zaman Avrupa'da Airbus, Amerika'da Boing
firmalar yoktu!...
Cumhuriyet dneminin balang yllarnda Trkiye'de havaclk sek-
trnde atlan dev admlarn ve baarlarn ard arkasnn kesilmediine
tank olunur. Vecihi-VI adyla anlan ilk tasarsn 1924'de gerekletiren
Pilot Vecihi Hrku, 1931 ylnda stanbul'da kendi atlyesinde rettii
Vecihi-XIV adyla anlan ikinci uakla Ankara'dan havalanarak kk bir
Trkiye turu yapmay baard. Ancak bana gelenler kelimenin tam
anlamyla pimi tavuun bana gelmedi.
Vecihi Hrku anlarn bizzat kendisi kaleme ald ve lmnden
sonra "Bir Tayyarecinin Anlar" ad ile yaymland. bret dolu bu
yknn herkes tarafndan okunmas gerektiine inanyorum.
143
Bir yanda varln ve hayatn ortaya koyan yaratc bir gen dier
tarafta hibir riski ve sorumluluu olmayan brokraside yer alan er
dilileri! Kime hizmet ettiklerini bilmeden hizmet rettiklerini iddia
eden brokratlar!
Vecihi Hrku'tan sonra THK tarafndan Fransa'da eitime gnde-
rilen Mhendis Selahattin Reit Alan Bey, motor ve pervanesi hari
btn paralar Trk mal olan ve MMV-1 ad verilen yeni tip bir ulusal
uan prototipini imal etti. Ancak test uularn yapacak tecrbe pilo-
tu bulamad iin projesi yarm kald.
Fakat takip eden yllarda O'nu, Nuri Demira kefetti ve kurmay
dnd uak fabrikasna ortak yapt.
1930'larn banda ekonomik krizlerin tm dnyada doruk noktada
olduu yllarda Nuri Demira'n stanbul Beikta'ta at uak fab-
rikas havaclk sektrne yeni bir ivme kazandrd. Bylece Trk Hava
Kurumundan sonra havaclk alannda faaliyet gsteren zel teebbs
ruhu nemli bir balang yaratt.
lk uan 1936'ta yapan Demira, bu uaa "Nu D-36" adn verdi.
Tek motorlu olan bu uan hemen ardndan 2 yl sonra 1938'de ift
motorlu tipi imal edildi ve adna da "Nu D-38" denildi. Baarl uular-
dan sonra bu uaklarn seri retimlerinin yapldna ve bir ksmnn
yurt dna satldna da tank olunmaktadr.
Fabrikaya paralel olarak Nuri Demira bugnk Atatrk
Havaliman'nn bulunduu blgede bir de uu okulu aar. Yllarca
Beikta'ta rettii paralarn montajn, Yeilky'de at uu okulun-
da yapar ve rettii uaklarn deneme uular da burada gerekleti-
rilir. Bu okul stanbul Teknik niversitesinin zellikle mhendislik
blm rencilerinin staj yeri olur. Hatta mhendislerin birou pilot
olur. Cumhuriyet dneminde mhendis pilotlarn ou youn olarak
bu dnemde olmutur.
Servetini ortaya koyan Nuri Demira da ne yazk ki Vecihi Hrku
gibi aradn bulamad ve fabrikasn 1945'de kapatmak zorunda
kald
1
. Trk Hava Kurumu; sipari ettii 12 ua "teknik artnameye
uygun deil" diye reddettii iin uzun sren hukuk mcadelesine ra-
144
men hem davay hem de tm servetini kaybetti.
Nuri DEMRA, Vecihi HRKU ve Selahattin RET (ALAN) gibi
havaclk lokomotifinin zel teebbs ruhunu yaratanlar, Hezarfen ve
Lagari gibi srgne gnderilmediler ama yneticiler ve politikaclar
tarafndan desteklenmediler de!... Milyonlarca dolarlk yatrmlar yok
edildii gibi bir lkenin geleceini garanti altna alacak yatrmlarda
kan kk sorunlara "adam gibi" yuvarlak masa etrafnda oturulup
zm aranmad iin bir lkenin gelecei karartld.
Kayseri tecrbesinden sonra uak retimi konusunda Trk Hava
Kurumunun ikinci teebbs Ankara'da oldu. 1940 ylnn sonlarna kadar
Akkpr'de snrl kadroyla alan Trk Hava Kurumu planr atlyesinin
fabrika haline getirilmesiyle, burada ngiliz Miles Magister eitim uak-
larnn seri montajna baland.
Etimesgut'ta kurulan uak fabrikas 1944'de tam retime geti. Bu
fabrikada Magister uaklarnn yansra THK-1, 3, 4, 7, 9 eitim ve
akrobasi planrleriyle THK-13 uan kanat, THK-2, 5 ve 10 tipi eitim,
akrobasi, salk ve nakliye uaklar da retildi. Hatta THK-5
Danimarka'ya ve rdn'e satld.
Gelimeler bununla da bitmedi. 1944 ylnda Atatrk Orman
iftlii'nde ilk uak motor fabrikas kuruldu. 1951 ylna kadar retime
devam eden ve birok projeye, imza atan bu fabrikalar bu tarihten
sonra Makina Kimya Endstrisine (MKE) devredildi. Fabrikalar 1953
ylnda da Maral yardmlar nedeniyle tamamen kapatld.
2nci Dnya Harbinden nce Polonya'dan kaarak Trkiye'ye s-
nan havaclkla ilgili birok mhendis ve teknisyen, dnemin ynetici-
leri tarafndan 1940'l yllarn banda iyi deerlendirilmi ve Etimesgut
uak fabrikasnda altrlmaya balanmtr. Hatta fabrikann temel-
lerinin atlmasnda byk yararlar dokunmutur bu mhendis ve
teknisyenlerin. 2nci Dnya Harbi nedeniyle lkelerinden katklar iin
Trkiye'de tutunmak ve baarmak zorunda olduklarn kendileri de
biliyordu. Baardlar da
Ancak Harp bittikten sonra Polonya Hkmeti; harpten nce yurt-
dna kaan bilim adamlarnn belirli bir tarihe kadar yurda dnmeleri
145
halinde af edileceklerini aklar. Bu aftan yararlanmak isteyen
Polonyal mhendis ve teknisyenler bir ay ierisinde fabrikadan
ayrlarak Trkiye'yi terk ederler.
O dnemde fabrikalarda birlikte alan Trk mhendis ve iileri;
Polonyallarn ok iyi altklarn ve olduka verimli iler yaptklarn
belirtmektedirler. Ancak bu kiiler fabrikadan ayrlrken nifak tohum-
larn atmay ihmal etmemilerdir:
"u, u, u mhendisleriniz olduka deneyimli ve iyi iler yapabile-
cek durumdalar. Ancak ok riskli alyorlar ve ileride pilotlarnzn
ban artabilirler.
'u, u mhendisleriniz ise iyiler ama henz yeterli deneyimleri
yoktur. Tecrbesizlik nedeniyle sorun yaratabilirler" eklinde akla-
malar yaparlar fabrika yneticilerine.
Polonyal mhendis ve teknisyenler fabrikay ve Trkiye'yi bir ay
ierisinde terk ederler. Onlar gittikten sonra da bizim yneticilerimiz,
bizim mhendis ve teknisyenlerimize gvenmez olurlar
2
.
Polonya'ya dneceklerini syleyerek fabrikadan ayrlan Polonyal
mhendis ve teknisyenlerin ounun Polonya'ya dnmedikleri, byk
cretlerle ABD, Kanada ve Fransa'ya transfer edildikleri yllar sonra
1952'de tesadfen renildi
3
.
1925-1950 yllar arasnda Trkiye'yi ziyaret eden havaclkla ilgili
Amerikallarn, resmi grevlerinin dnda ziyaret ettikleri iki nemli
kurum ve tesis vardr. Birincisi Trk Hava Kurumu ve Uak Fabrikas,
ikincisi ise Nuri Demira Uak Fabrikas ve Gk Okulu. Uzmanlar fab-
rikay gezerlerken yaplan ileri ve gelimeleri srekli takip ederler ve
medyaya gzel demeler vererek lkeden ayrlrlar
4
. Bu tr olaylar
bugn de var olan hareket tarzlardr.
Arivin tozlu raflarnda nem verip konunun ayrntlarn
aratrrken hi ummadm bilgi ve belgelere ulatm. Bilgiler birbirini
destekledi ve senaryosu yllar nce yazlan korkun plan ortaya kt.
Fabrikann nde gelen mhendisleri yksek cretlerle ve hepsi bir
ay gibi ksa bir zaman periyodu ierisinde Polonya'ya dnyoruz diye
146
fabrikadan ayrldlar.
-Polonyallar ayrldktan sonra yneticiler Trk mhendislerine
gvenmemeye balad.
-ABD'nin Marshall yardmlar Trk havaclk sanayisinin zerine kara
bulut gibi kt.
-ABD hibe olarak ok sayda uak vererek, fabrikada retimin iyice
durmasna neden oldu.
-Yeni uaklar gren pilotlarmz retilen uaklara gvenmemeye
balad.
-Binbir glkle kurulan fabrikalara verilen sipariler dnemin ikti-
dar tarafndan kesildi.
-Sipari kesilince retim durdu.
-Srekli gideri olan 850'den fazla mhendis ve iinin alt fab-
rikalarn da kapanmaktan ve kapatlmaktan baka aresi kalmad.
Ksr grn, uzun vadeli stratejinin ne olduunu bilmeyen ve
anlamayan brokrat, asker ve politikaclarn kurban oldu.
Bu kararlarn alnmasnda yabanc lkelerin bask ve yn-
lendirmelerinin ok byk pay vardr. Su; bu fabrikalarn kapatlmas
iin aba sarf eden yabanclarn deil, onlarn isteklerine, gelecei
dnmeden boyun een herkesindir.
Buna; "Trkiye'nin, havaclk sektrndeki en az 100 yllk kayb"
diyebiliriz.
Her eye ramen iimizdeki atein sndn sylemek mmkn
deil.
1970'li yllarn banda Hava Kuvvetleri Komutanl'nn balatt
"Kendi uan kendin yap" kampanyas fikri ortaya atld. Ancak belli
bir evrenin dnda yine de fazla ilgi grmemiti o dnemde. Kbrs
Bar Harekat sonras Trkiye'ye konan ambargo nedeniyle bu fikir
savunma sanayi ve havaclk sanayimizde aniden alevlendi ve sonuta
bugn itibariyle azmsanmayacak llerde ilerlemeler kaydetti.
147
Bugn F-16 projesi kapsamnda kendini bulan TUSA, TEI ve TAI
kuruldu
5
. Hatta ASELSAN, HAVELSAN, ROKETSAN gibi birok kurulu da
anlan tarihlerden sonra kurulan ve geleceine umutla baklan ve
baklmas gereken kurulular arasndadr.
Havaclk sanayinde Ankara, Eskiehir ve Kayseri'deki Hava
Kuvvetlerine bal kmal Bakm Merkezleri, Kara Kuvvetleri
Komutanl'na bal olarak zellikle helikopter montaj sanayii alann-
da Ankara'da faaliyet gsteren 5nci Ana Bakm Merkezi Komutanl
bata olmak zere birok zel ve kamu sektrndeki gelimeler
2000'li yllara umutla baklabilecek bir gelecein habercileridir.
Ancak bu sektrmzde de acilen sivil-asker ibirliine ihtiya
duyulmaktadr. Devlet-zel sektr ve asker arasndaki ibirlii sorun-
lar geciktirilmeden giderilmelidir. Hkmetlerin ve politikaclarn
zellikle yerli sanayiyi desteklemeleri iin bu kurum ve kurulular
yakn takibe almalar, faaliyetlerinden haberdar olmalar, ulusal kar-
lar koruyacak kararlar zamannda almalar gerekmektedir.
Yakn tarihimizde yaanan ayn hatalara tekrar dlmemesi iin
yneticilerin bu szlere kulak kabartmalar gerektiine inanyorum.
Her eye politik gr malzemesi olarak baklmamaldr. Bilime politi-
ka sokulmamaldr. Politika yapmak isteyen bilim adamlar var ise bilim
ile politika arasnda tercih yapmalar gerekmektedir. Hem bilimsel
hem de siyasi titri olan cevherlerimizin dnceleri lke menfaatleri
kapsamnda birletirilerek sanayiye ilerlik kazandrlmaldr.
Havaclk sanayisi en hzl gelien ve dier sanayi dallar arasnda
kurallar en kat olan bir sektr konumuna geldi.
Dnyada ve zellikle Avrupa'da kurulan sivil havaclk otoriteleri bir
dizi nlemler almaya, emniyet iin yeni kurallar koymaya ve bu kural-
lara uymayanlara ar yaptrmlar uygulamaya baladlar. 1920-1944 yl-
lar arasnda Madrid, Paris, Roma, Varova gibi havaclk kurallarn
ieren bir dizi konferanslar dzenlenmi ve uluslararas anlamalar
yaplm olmasna ramen havaclk dalnda en kapsaml szleme
1944'de imzalanan ikago szlemesidir.
148
Trkiye, 1944 ikago antlamas ile kurulan Uluslararas Sivil
Havaclk Tekilat'nn (ICAO) kuruluunu onaylamtr. Ancak
szlemeyi imzalayarak tekilata tam ye olduumuzu ilan etmek
marifet deil. nemli olan retimden iletmeye varncaya kadar
havaclk camias iinde faaliyet gsterecek firmalarn, ICAO standart-
larnda retim ve iletme yapacak seviyeye gelmeleri iin gayret sarf
etmeleridir.
20nci yzyln son eyreinde zellikle gelimi lkeler ICAO stan-
dartlarnn zerine karak bir dizi yeni nlemler almaktadr.
ABD kendi hava sahasnda geerli olmak zere Federation Aviation
Authority (FAA), Avrupa Birlii de Joint Aviation Authority (JAA) adyla
anlan sivil havaclk otoritelerini kurdular. Bylece 20nci yzyln ikin-
ci yarsndan sonra yeni bir dneme girildi ve yzyln sonunda gerek
iletmede gerekse retimlerde yasaklarn yerini retim standartlar
almaya balad.
Belirlenen standartlar tamayan hava aralar Avrupa Birlii ve
Amerika Birleik Devletleri hava sahalarna giremeyecek, hizmet-
lerinden yararlanamayacak duruma getirilmitir. Sonu olarak havaclk
alannda faaliyet gsteren firmalar ya belirlenen retim-iletim stan-
dartlarna eriecek, ya da batl lkelerin teknolojilerini benimseyip
onlara baml lkeler ve iletmeler haline gelecekler.
lk uuu gerekletirerek havaclk tarihine ilk imzay atan bir Trk
olmasna ramen, havaclk tarihindeki Lgari Hasan ve Hezarfen
Ahmet elebi'lerle yaplan gzel balang, devlet idarecileri tarafn-
dan desteklenmedi. Destek, srekli olduu takdirde nemlidir. Aksi
takdirde, yeni teknolojilere uyum salamak iin daha ok emek ve
daha ok sermaye harcanmaktadr.
Oysa sadece 17, 18, 19 ve 20nci yzyllarda ABD, Fransa ve ngiltere
bata olmak zere birok lkede hem bilimsel aratrmalar yaplm,
hem de fiilen uu denemeleri gerekletirilmitir. Zaman zaman
kazayla sonulanan olaylara ramen, ne aratrmaclar almalarndan
vazgeebilmi ne de devlet yneticileri aratrmaclara verdikleri
destei ekmilerdir 21inci yzylda ise anlan lkeler aratrma ve
gelitirmeye daha ok bte ve zaman ayrmaktalar.
149
retimin yannda konuya bir de iletme asndan bakacak olursak,
orada da ilgin durumlarla karlamamz kanlmazdr. Trkiye'de
sivil hava tamacl alannda da ilk admlar, 1925'de Ankara-stanbul
arasnda uu izni verilmesiyle atlmaya balad. 1933 ylnda 2186
sayl yasayla Hava Yollar Devlet letme daresinin kurulmasyla
havaclk sektrnde dnyadaki deiiklikler yakn izlemeye alnd.
Balangta sadece stanbul-Ankara arasnda balatlan hava ta-
macl takip eden yllarda (1933) stanbul-zmir, Ankara-Adana bacak-
lar da eklenerek bymeye balad.
Trkiye'de ada anlamda kurulan ilk hava tamaclk irketi
bilindii zere Trk Hava Yollar Anonim Ortakl'dr. THY, 1968 ylna
kadar piston motorlu uaklarla srdrd i ve d hat seferlerine bu
tarihten sonra jet uaklar satn alarak filolarn d seferlere uygun
hale getirdi. THY'nin stanbul'da sahip olduu teknik alt yap ise zel
sektr iin gzel bir gelecek vadetmektedir.
Dnyann en nemli yerlerine seferler yaparak Trk bayran dal-
galandran bu irket bugnk seviyesine kolay gelmedi. 79 yllk
geliimin iyi irdelenmesi gerekmektedir. u anda zelletirme kap-
samnda bulunmaktadr. Ancak Trk Hava Yollarn zelletirmeden
nce iyi dnmek gerekir.
Trk Hava Yollar zelletirildikten sonra sonu; Et Balk Kurumu'na,
Smerbank'a dnecekse byle bir irketi tekrar kurmann kolay kolay
mmkn olamayacan hatrlatmay havacl bilen bir vatanda
olarak grev sayyorum. zelletirmeden nce zerkletirilmesinin
ncelikle dnlmesinin daha yararl olacan deerlendirmekte-
yim.
Havaclk irketleri kolay kurulan irketler deildir. Yatrmlar ok
pahal ve riskleri ok fazladr. ok kaygan zeminlerde yrtlen bir
iletmedir. letme masraflar ok fazladr. Ard arda kaza geiren, filo-
larn yenilemeyen bir irketin sektrde tutunmas genellikle mmkn
deildir. Bu nedenle sivil havaclk otoritesinin koordinatrlk grevi
havaclk sanayisinin salkl bymesi iin ok nemlidir.
Havaclk sektrnde 20nci yzyln ortalarnda meydana gelen
hzl gelimeler karsnda ulusal karlarmzn korunmas, uluslararas
150
ilikilerin dzenli bir ekilde yrtlmesi ve denetlenmesi iin
Ulatrma Bakanl bnyesinde "Sivil Havaclk Daire Bakanl"
1954 ylnda kuruldu. Ad, 1987'de 'Sivil Havaclk Genel Mdrl
(SHGM)' olarak deitirildi.
Hava limanlarnn iletilmesi ve uu gvenliinin salanmas
amacyla da 28 ubat 1956'da 6686 sayl yasayla Devlet Hava
Meydanlar letmesi (DHM) Genel Mdrl kuruldu.
Ayn dnem ierisinde Trk Hava Kurumu ve Silahl Kuvvetlerin
haricinde sivil havaclk sektrne pilot ve teknik eleman destei
salayan birok faklte ve yksek okul ald. ODT ve T Havaclk ve
Uzay Mhendislii Faklteleri, Anadolu ve Erciyes niversitesi
Havaclk Yksek Okullar, 20. yzyln son eyreinde kurulularn
tamamlayarak sektre eleman yetitirmeye baladlar. Bunlardan
ODT ve TU mhendislik alannda eleman yetitirirken, Erciyes ve
Anadolu niversitesi Sivil Havaclk Yksek Okullar pilot ve eitli dal-
larda teknik personel eitimleri veren be yllk yksek okul konu-
mundadr.
Buraya kadar anlatlanlar havaclk sanayimizin geirdii evrelerin
ok ksa bir zetini vermekte olup tarihten alan sayfalar iermektey-
di. Aslnda, arivlerimiz iyi tetkik edildiinde tarihimiz 5'inci kol
faaliyetleri ve entrikalarla dolu. ster mhendis olalm, ister edebiyat,
ister ii, ister memur, ister muhalefetteki siyaseti, ister iktidar partisi
mensubu olalm; doru kararlar alabilmek ve doru stratejiler ize-
bilmek iin siyasi tarihimizi iyi bilmemiz gerekiyor.
nk bugn itibariyle lkenin kaderine parmak basan insanlar,
sadece kamu yneticileri ve tarihiler deil, parlamenterlerdir. steyen
herkes parlamenter seilebileceine gre uluslararas ilikilerde
nemli olan devamllk, dzenlilik, alnan kararlara bamllk ve karar-
llk ilkeleri btn parlamenterleri yakndan ilgilendirmektedir.
Kaldrlan parman ne anlama geldiini bilmeyen parlamenterin par-
lamentoda yeri yoktur.
Gnmzde "Gemiini bilmeyenler geleceklerine asla yn
veremezler."
151
Aslnda her birimiz 5'inci kol faaliyetlerinin, yani bilerek ve bilme-
yerek yaplan ktlklerin potansiyel sulusuyuz. Biz bu lkeye bilerek
ktlk yapanlar tespit edildiinde tek kelime ile onlara "hain" di-
yoruz.
Ama ondan daha tehlikeli olan "bilmeden yaplan hatalardr."
Fakat bunun tedavisi kolaydr. Bunun tedavisi;
- nce vatanda olarak birbirimizi tanmaktan,
- Sonra bizlerin geleceine yn veren messeselerimizi tan-
maktan,
- Kargaaya meydan verilmemesi iin Devletimizin karm
olduu yasalara uymaktan ve
- Bunlara ramen sorunlar yaanyorsa birbirimizle kavga
etmeden sorunlarmz yuvarlak masa etrafndan toplanp tartarak
zmekten geer.
Cumhuriyetin balang yllarn tekrar hatrlayalm. Nutuk'u bir
daha okuyalm 1920'li yllarn banda ATAMIZIN icraatlerini hatrla-
yalm. Ulu nder ATATRK'n 1920'li yllarn banda nemle zerin de
titredii nemli kurum var. Bunlardan birincisi 31 Haziran 1921'de
kurulan ocuk Esirgeme Kurumudur. Cumhuriyetin ilanndan nce
dnlm bir kurumdur. Amac; Balkan Sava, 1. Dnya Sava ve
Kurtulu Sava yllarnda harpten yorgun ve bitkin dm, len, ehit
olan ve sakat kalan insanlarmzn ocuklarna ve yallarna kol kanat
germektir. Ksacas gelecein emanetilerinin ocuklar olduunu gr-
m ve bu nedenle de ocua nem vermitir Ulu nder.
kincisi; 3 Mart 1924'de kurulan Diyanet leri Bakanldr.
Cumhuriyetin ilanndan hemen sonra ele alnm olmas dikkat eki-
cidir. Amac; Din ilerini bilimsel bir ekilde incelemek, din ile devlet
ilerini birbirinden ayrt ederek din kurallarn hurafecilerin elinden
kurtarmaktr.
ncs; 16 ubat 1925'de kurulan Trk Tayyare Cemiyetidir.
Biroklarmzn dncesine gre ncelik sras daha sonra gelmesi
gerekirken O, havacl dier sanayi dallarndan daha nemli
152
olduunu grm ve Trk Hava Kurumunu kurmutur. Amac;
havaclk sanayinin temellerini atmak ve gelitirmektir. Bu hareket; her
eyin kn ve hafifini yapmann nemi o yllarda kavranm bir
dncenin rn olarak grlmektedir.
lke sanayisinin bel kemiini oluturacak sanayi dallarnda sadece
kamu ve zel sektr temsilcilerinin aba sarf etmesi yeterli deildir.
Medyann da rol byktr. Atatrk dneminde yaratlan havaclk
sanayi ruhunda medya destei ok yksektir. Bu konuyu merak eden-
lere "Gkteki Vens" kitabm okumalarn neririm
6
. Medya destei
ile ilgili konu olduka uzun olduu iin bu makale ierisinde incelen-
mesi yeterli ve uygun deil.
Ancak medya mensuplarna ksa bir mesajm var. Bir ok gazete
baz kurum ve kurulularn srekli kapal bir kutuya benzediini,
gazeteci olarak kendilerinin tanmad bir kurumu topluma da tanta-
madklarn yazyorlar. Oysa gnmzde bir gazetecinin bu yndeki
bir iddiasna katlmamz mmkn deil. Hele hele bir gazetecinin bu
szn arkasna snmasn asla kabul edemiyorum.
nk gazetecinin grevi; toplumun ihtiya duyduu konular
belirleyip, aratrma yapmak ve onlarn anlayabilecei tarzda bil-
gilendirmektir. Toplumu doru haberlerle donatmaktr. Bunu yapa-
bilmesi iin konuyu aratrmas gerekir. Aratrma ise kaynaa inilerek
yaplr. Bir baka gazeteden, ahstan ya da gemi yllara ait bilgi ve
belgelerden alntlar yaparak yorum ve yarglama yapmaya hakk ve
yetkisi yoktur. Basn ahlak ilkelerine uygun deildir.
n yargsz haber ve yorum yapan gazeteciler de olmaktadr. Zaten
says her geen gn azalmaya balayan gerek gazetecilik yapanlarn
azl bir Trk vatanda olarak beni derinden yaralamaktadr
Eskiden basn yaynclara okul yllarnda; "Bir kpek bir insan srr-
sa bu bir haber olmaz, ancak bir insan bir kpei srrsa bu haberdir"
derlerdi.
Artk bu iddia amzda geerliliini kaybetmitir. Bu lkede ok
gzel iler de yaplmaktadr, ok ktleri de. Toplumun karsna
srekli felaket haberleri vermenin anlam yoktur. Yaplan gzel iler,
153
kurulan gzel tesisler, alan fabrikalar, yaplan retimler de vardr.
Bunlar da haber yaplmal, toplum bilgilendirilmelidir. Yorumlar insan-
lar bilinlendirildikten sonra yaplmal ve/veya yaptrlmaldr.
Televizyon ve yazl basn doru kullanlrsa, doru ynlendirilirse,
basnda alanlar da basn ahlak ilkelerine uyarak alma yaparlarsa
kalknmann daha hzl olacan dnyorum.
Dipnotlar:
1. Nuri Demira Kimdir, Ziya akir, 1947
2. Uak Motor Fabrikas mhendislerinden Uak Yksek Mhendisi kr ER ile
yaplan syleiler. Trk Havaclnda z Brakanlar, M.Bahattin Adgzel, s-256, 1 Austos
2003.
3. Gkteki Vens, 15 ubat 2004, M.Bahattin Adgzel
4. Nuri Demira Kimdir, Ziya akir, 1947.
5. Trkiye Uak sanayii (TUSA), Turkish Engine Industry (TEI) ve Turkish Airospace
Industry (TAI)
6. Gkteki Vens, M.Bahattin Adgzel, 15 ubat 2004.
154
Gerek esenlie ermek istiyorsak, ok kan dkerek
kazandmz zaferlerden sonra ok fedakarlklar
yaparak ziraat, ticaret ve sanat sahasnda nemli
admlarla yrmeye bakalm.
M.K.ATATRK
A T A T R K
O R M A N F T L
Reat nal
Harita ve Kadastro Mhendisi
1923 ylnn Ekim aynn en nemli olay, 13 Ekim 1923'te Ankara'nn
bakent olarak ilandr. Bu byk ve anlaml bir olay; yeni devletin gz-
lerini anayurdun byk paras, asrlarca sren ihmaller, bakmszlklar,
ihanetler iinde km, bunalm olan Anadolu topraklarna evi-
riidir.
Yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin, Anadolu'nun en harap ehirlerinden biri
olan tozlu, stmal, en kk imar ve konfor nasibi grmemi ve 25.000
kadar nfuslu Ankara'da yerleme karar, bamszlk mcadelesinin
hatralarna kar asil bir sayg ve ballk nianesi olmasndan baka Orta
Dounun yeni jeopolitii bakmndan da gerek ve ileri grlle
dayanan bir olaydr.
Mustafa Kemal ATATRK, bir yandan yeni kurulan devletin yaplanmas-
na alrken, bir yandan da aasz ve orak bakent Ankara'da rnek ola-
cak, laboratuvar niteliinde byk bir iftlik kurmay kafasna koymutur.
1925 yl baharnda, bir gn ATATRK, lkenin tannm ziraatileri-
ni ararak , onlara aasz ve orak Ankara'nn yanbanda byk bir
iftlik kurmak istediini syler ve yer aramalarn emreder.
156
Uzman heyet, Ankara'nn evresinde iftlik olacak yer ararken, en
az bugnk iftlik yeri zerinde durmutur. Buras bakmsz, hastalk-
l, sar ve insan bakarken rahatsz eden bir durumda idi. Bu geni
arazinin bataklklar, ehrin hayatn zehirleyen ve etrafnda yaayan-
lar kendi gibi renksiz ve hasta yapan bir stma kayna idi.
Biraz kra yerlerinde yuva kurmu olan kartallar ve akbabalar, o
zaman drt kerpi duvardan baka bir ey olmayan mezbahann etraf-
na yuva yapmlard. Burada uygarln eseri olarak yalnz bir demir-
yolu ince bir erit halinde uzanyordu.
Bu dnemde, kendilerine elilik binas yaptrmalar iin bedava
arsa verildii halde birok lke burada aa bile yetimez diyerek
Ankara'ya tanmaya yanamyorlar, kiraladklar kk temsilcilik
binalaryla yetinip stanbul'da kalmakta direniyorlard.
Uzmanlar almalarn tamamlayarak sunarlar. ATATRK bugnk
iftliin bulunduu yeri sorar, uzmanlar burasnn bir iftlik kurulmas
iin gereken zelliklerden hi birini tamadn, bataklk, orak, fakir
bir yer olduunu belirtirler. ATATRK, stediimiz yer byle olmaldr,
Ankara'nn kenarnda, hem bataklk, hem orak, hem de kt bir yer.
Bunu biz slah etmezsek, kim gelip slah edecektir? der.
Bylelikle, Atatrk Orman iftlii'nin temeli, Atatrk'n 1925 yln-
da Abdi Paann ei Faika Hanmdan satn ald 20 000 dnm
toprak zerinde atlmtr. En basit bir barnma yeri bile olmad iin,
5 Mays 1925 Pazartesi gn kurulan birka adr ile almalara ba-
land ve mevsimin ilerlemi olmasna ramen iki fordson traktr ile
topra srmeye giriildi. ATATRK, youn devlet ilerine karn buraya
da zaman ayryor ve bazen traktrleri bizzat kullanyordu. Bir yandan
topran slah almalar yrtlrken, bir yandan da gerekli idari
binalar, imalathane, atlye, hangar, ahr, al, sthane, anbar, elektrik,
su tesisleri, fidanlklar bir yl gibi bir srede tamamland.
Ancak 20.000 dnm arazi modern teknikle geni bir iftlik
iletmesi iin yeterli deildi ve yrede uzun seneler terk edilmi
vaziyette duran ve sahipleri topraklarn ileyemeyecek durumda geni
araziler vard. Bunlarn deerinin stnde fiyatla alndn gren
sahipleri arazilerini Orman iftliine satmaya baladlar ve Yamurbaba,
157
Balgat, Macun, Gvercinlik, Tahar, Etimesut, akrlar iftliklerinden
satn alnan topraklarla oluan iftlikler tek bir ynetim altnda birleti-
rilerek "Orman iftlii" olarak adlandrmtr.
ATATRK, bunlarn dnda, ayn amalar dorultusunda iletmek
zere Yalova'da; Millet ve Baltac iftliklerini, Silifke'de; Tekir ve valye
iftliklerini, Drtyol'da; Portakal Bahesi ve Karabasamak iftliini ve
Tarsus'ta; Pilolu iflii'ni de satn alarak iftlik iletmeleri arasna kat-
mtr.
ATATRK, aa bile yetimeyen bu yerde insann nasl yaayabile-
ceini kendi kendilerine soran ve Ankara'nn devlet merkezi oluunu
affedilmez bir hata sayan inansz insanlara kar, yepyeni bir mucize
daha yaratmay hedefliyordu.
ATATRK'n Ankara'daki iftliklerinde, tarm, hayvanclk ve snai
retimdeki baarlar nemsenmekle birlikte, eitim ve rekreasyon ile
ada bir bakent yaratma amac da bulunmaktadr. ATATRK; yeni bir
kent, yeni bir lke ve yeni bir toplum kurma iradesini Orman
iftliinde simgeletirerek, i ve d kamuoyuna gstermek istemitir.
Bu zellik, Atatrk Orman iftliini sradan bir iftlik olmaktan kar-
makta, tarihsel bir zellik kazandrmaktadr.
Atatrk Orman iftlii yalnz iftlik ileten bir yer olmam, modern
ziraat ve hayvanclk tekniklerinin uyguland, ziraat fakltesi renci-
lerinin staj yapt, rnek sanat atlyeleri (ilk KOB'ler) , ilk sanayi kuru-
lularna kucak amas, parklar, havuzlar, hayvanat baheleri, lokan-
talar, bira parklar ile gerek Ankara halknn ve gerekse dardan
gelenlerin gezi ve dinlenme yeri olmu, Atatrk'n dneminde
yaplan Marmara Denizi ve alan Karadeniz'in eklini tayan havuzlar
hayranlklar yaratm, Karadeniz havuzu halkn dinlenme ve elence
yeri olmutur. Karadeniz havuzu yapld yer itibariyle tpk gerek
Karadeniz gibi rzgarl ve dalgal haliyle, Byk nder ATATRK'e
hayranl daha da artrmaktadr. Marmara havuzunu gren Amerikal
gazeteci Rose Lea, makalelerinden birinde ''Byk cengaver, zaferi
elde ettikten ve klcn knna koyduktan sonra yorgunluunu gideri-
yor. Kendi iftliini, zaferlerine birer ahit olan denizlerle sslyor''
demitir.
158
Orman iftlii, uzun ve etin almalar sonucunda iftlikleri,
genel ziraati, hayvancl, sanayi ve ticaret rgtlenmesiyle birbirini
tamamlayan ve modern teknik aletlerle rasyonel bir i birliine
dayanan byk bir iletme haline gelmitir. iftlik sadece retim ile
kalmam, rettii maddeleri ilenmi olarak piyasalara srmtr.
Tm Dnya'y etkileyen 1929 krizine ramen, gerekli nlemlerini
alarak yoluna devam etmitir.
ATATRK'n iftliklerin anlamn tam anlatabilmek iin Ankara'daki
Orman iftliinin kuruluundan Hazineye balanana kadar geen
12 yllk dnemini vurgulamak gerekmitir.
Ziraat leri; iftlik arazisinin bir blm kuvvetsiz, bir blm
arazisi yorgun ve bakmsz, bir blm bataklkt. Bir yandan bunlarn
ie yarar hale getirilmesi iin imar slah, sulama, kurutma, iyi ve bol
159
mahsul almak iin besleme almalarna balanrken bir yandan da
hemen 1925 ylnda 14.000 dnm hububat ekimiyle retime balan-
mtr.
Her yl istenilen miktarda mahsul alabilmek iin aratrmalar
yapld, topran laboratuar tahlilleri yapld, topran gereksinimine
gre gbreleme yntemleri gelitirildi. Su ihtiyac iin, yamur ve kar
sularnn depolanmas ve ilk baharda kullanlmas iin gletler olutu-
ruldu, yer alt sularnn santrifj tulumbalar ile ekilmesi iin al-
malar yapld, sulama kanallar kuruldu.
lk drt ylda yaplan almalar sonucunda; ncesu ve Bend
Dereleri, ubuk ay zerinde bentler kuruldu ve sulama kanallar ile
araziye baland, Tahar Boaznda ve Kelek Mevkiinde kn akan
sular ile yer alt sularnn depolamak iin gletler yapld, iftlik
yaplarnn ihtiyac ile aalama almalarnda kullanlmak zere
kuyular ald, Marmara ve Karadeniz havuzlar yapld, stanbul
Boaznda 145 m. uzunluunda bir baraj yapld, akrlar iftliindeki
yer alt sular galerilerle yukar karld. Be byk ve nakledilebilen
santrafj tulumbas alnarak her sahada ekinlerin sulamas saland.
Orman iftlii uygulamalar ile maliyetler drlm, topran
gbre ile nasl beslenecei, sulama zamanlar, buday, arpa, msr gibi
kuru mahsullerle patates, pancar, yonca nevinden nasl yetitirilecei,
Orta Anadolu iklim koullarnda topran istedii en uygun tohumlar
tespit edilmi ve kylye her ynyle rnek olmutur.
Ankara'nn bakent olmasyla nfusu adeta bir srama yapm,
byle bir kentin meyve, sebze ve ba mahsullerine ihtiyac artmtr.
Ankara evresinde meyvecilik, sebzecilik ve baclk yaplmaktayd,
ancak bunlar geleneksel yntemlerle yaplmaktayd. Orman iftliinde
de bu ilere modern yntemlerle balatld ve bylelikle Ankara'nn
sebze ihtiyacnn bir blm karlanmaya baland. Orman iftliinde
yre iklimine uygun eitli meyve aalar dikildi ve retime geildi.
yle ki bu retim karsnda iftlikte bir marmelat ve konserve fab-
rikasnn kurulmas planland. Ankara iklim ve toprann yetitirdii
yksek kaliteli zmlerden hem yemeklik, hem de araplk olarak
yararlanlacak duruma getirildi. Kurulu yllarnda tek bir aac bulun-
160
mayan Orman iftliine drt milyondan fazla aa dikilmi, kurulan
fidanlklarla aalandrma alan geniletilmitir. Fidanlklarda yetitirilen
meyveli ve meyvesiz aalar Ankara'nn ve hatta dier ehirlerin aa-
landrma almalarna kaynak olmutur.
Hayvanclk leri; Orman iftliinde ilk gnden itibaren modern
yetitirme teknii ile balanlan hayvanclk, ksa zamanda geliti-
rilmitir. Hayvanclk ilerinden koyunculukta, srclkta ve kmes hay-
vanlarnn yetitirilmesinde nemli baarlar elde edilmitir. Gittike
byyen Ankara'nn et ihtiyac iin modern bir devlet merkezine
yakr modern, temiz ve shhi bir kasaplk snf tesis edilmi, kmes
hayvanlar iinde de byk lde tavuk ve yumurta retimi ilk defa
Orman iftliinde yaplmtr.
Orman iftliinde koyunculuk gittike gelitirilmitir. Kvrck
koyunlar iftliin en verimli koyunlar olmu, Ankara'da sr besleyen-
ler, iftlikten damzlk kvrcklar alarak, kvrck yetitirmeye
balamlardr. iftlikte kvrcktan sonra karaman ve merinos koyunlar
nem kazanm, Bursa Merinos Yn Fabrikasnn ilemeye balamas
ile merinos koyunculuu daha da nem kazanmtr. iftlikte Sovyetler
Birlii tarafndan hediye edilen erkek ve dii karagl (astragan) koyun-
lar seneden seneye gelitirilerek says iki binden fazla hale geti-
rilmitir. Koyunculuk ile st ve mamlleri, ynleri, derleri ve kasaplk et
olarak nemli bir retim alan yaratlmtr. Karagl koyunlarnn derileri
Leipzig'de iletilerek, lke piyasasna sunulmutur.
Anadolu'nun verimleri azalm, boylar klm, soylar bozulmu,
kzlerinde kuvvet, ineklerinde st kalmam olan yerli rk,
Hollanda'dan getirilen damzlklarla slah edilerek yeni bir sr tipi
yaratlm, hem iftilere ve kyllere verilerek sr hayvanclnn
gelitirilmesine allm, hem stnden, hem kasaplk hayvan olarak
yaralanlmtr.
iftliin ilk kurulu yllarnda Macaristan'dan getirtilen Nonys
krak ve aygrlar ile iftlikte saf kanl koum atlar yetitirilmi, makinali
ziraat yannda attan da ziraat ve nakliye ilerinde yaralanlmtr.
Bunun dnda Arap rk ile Fransz Ardana rk atlar da muhtelif ilerde
kullanlmtr.
161
iftlikte modern tavukuluk ilk kuruluundan itibaren yaplmaya
balanm, sat maazalarnn almas ile daha da gelitirilmitir.
Legorn, ksmen rodeyland soyu tavuklarla ie balanlm, bunlar
zerinde yaplan tecrbeler iyi sonu vermi, piyasann tavuk eti ve
yumurta ihtiyacnn bir blm karlanmaya allmtr. Orman
iftliinde tavukuluk blmnde tavan da yetitirilmi ve iyi
sonular alnmtr. Nesli bozulan Ankara tavanlar, Fransadan geti-
rtilen tavanlarla slah edilmilerdir. Ankara ve Hollanda rkndan olan
bu tavanlar ok kolay oalmalar ve masraflarn az olmas nedeniyle
krklk ilerinde kullanlmlardr. iftlikte 1929 ylndan itibaren
arclk faaliyetleri de balatlm ve yre kyleri iin fenni arclk
konusunda iyi bir rnek olmutur.
Sanayi ve Endstri leri; Atatrk iftliklerinin dikkate deer zel-
liklerinden birisi de endstriyel kurululardr. iftlikteki malt, bira,
soda, gazoz, buz fabrikalar, demir eya ve pulluk fabrikas, st,
yourt, peynir eitleri, arap ve deri fabrikalar iftlie kk bir
sanayi ve endstri merkezi grnts vermitir.
Bira Fabrikas; iftlik bnyesinde doal ihtiyalarn rn olarak
1934de kurulan bira fabrikas, 1937de yeni ve daha byk bir fab-
rikaya dntrlmtr. Bira endstrisi zirai kalknma iinde nemli
grlmtr. Daha nce erbeti otu ekmemi olan kyl, bu mad-
denin ziraatine balam, yetitirdii arpasna iyi ve devaml bir m-
teri bulmutur. Bira fabrikas kspeleri hayvanlar iin ok besleyici bir
gda olmutur. lk birasn 1934de piyasaya veren birinci bira fabrikas;
malt, bira, buz, gazoz, soda imalat, doldurma ve ambalaj ilerini de
yapmtr. Bira fabrikasnda, Normal, Siyah, Salon ve Salvator biras
olmak zere drt eit bira retilmitir.
Pastrize St ve Yourt Fabrikas; St fabrikas iftliin ilk kurulu
yllarnda dnlm, binalarnn bir blm o gnlerde yaplmtr.
Fabrika tam tesisatl bir iletme olarak be yl sonra faaliyete gemitir.
Stlk ve mamulat ileri iin Avusturya ve Macaristan'dan uzmanlar
getirtilmi, hem uzmanlklarndan yararlanlm hem de uzman genler
yetitirmeleri salanmtr. Tesislerin modern ve shhi olmas salan-
m, Ankara'nn st ve yourt ihtiyacnn nemli bir blm karlan-
mtr. iftlikte peynir imalinde, gerek kalite ve gerekse miktar
162
itibariyle nemli gelimeler salanmtr. Beyaz peynirin yan sra kaar
peynirleri de lkemizin her tarafnda aranr olmutur. iftliin tulum
ve salamura peynirlerine talepler giderek art gstermitir. iftlik
rnlerinden olan tereyalar ve gerekse yemeklik yalar piyasada
aranr olmutur.
Demir Eya ve Pulluk Fabrikas; Atatrk iftliklerinin ilk tesisinde
kk bir tamirhane olarak kurulmu olan fabrika, iftliin maki-
nalarnn tamiri ve yedek para imali ilerini grrken, zamanla atl-
yeye demir dkm ksm, metal dkme ksm, tesviye ve montaj ksm,
demirhane ve tornahane, kafes teli ileri eklenmi, 1931 ylnda da
iftliin ve Anadolu kylsnn pulluk ihtiyacn karlamak iin pulluk
atlyesi kurulmutur. Burada pulluktan baka tohum temizleme maki-
nalar, trmk, tereye pres aletleri gibi makinalar da yaplmtr.
arap Fabrikas; Orta Anadolu yaylasnn yksek kaliteli araplk
zmlerinden imal edilen araplar, gerek Ankara'da, gerekse lkenin
dier kentlerinde aranan araplar olmutur.
Deri Fabrikas; Kasaplk hayvanclk ilerinin yan rn olan derileri
deerlendirmek zere kurulmutur.
Deirmen ve Frn; iftlik ihtiyalar iin kurulan deirmen, ayn
zamanda yre kylerinin ihtiyalarn gidermitir. Yine frnda balang-
163
ta iftlik ihtiyalar iin kurulmu, daha sonra Ankara'ya da ekmek
yetitirecek ekilde gelitirilmitir. Frnda ekmek retimi dnda
biskvi vb. imalatlar yaplmtr.
Atatrk iftliklerinin ekonomik zincirinin son halkas ticaret birim-
leri olmutur. iftliklerde ilk aamada ziraat ve hayvanclk organize
edilmitir. Bunun uzants olarak endstriyel yaplanmalar olmutur.
Doal olarak retimin deerlendirilmesi iin piyasalarla ilikiyi sala-
mak iin ticari yaplanmalar kurulmutur. Bunun iin sat maazalar,
lokanta ve gazinolar almtr. Atatrk iftlikleri sat maazalarnda,
iftliklerin btn mahsulleri satlmtr. Ankara'da Yeniehir'de,
Hacbayram'da ve Samanpazar'nda, stanbul'da Beyolu ve Kadky'de
maazalar almtr.
Atatrk iftliklerinde ayn zamanda sosyal yaama nclk etmek
iin lokanta, gazino, park ve plaj gibi iletmeler almtr. Elence yer-
leri az olan Ankara'da halk, tatil gnlerini iftliin parklarnda, gazino-
larnda ve lokantalarnda geirmilerdir. Yaz gnlerinde iftliin Bira
Park ve Lokantas halkla dolup tamtr. Karadeniz Havuzu yaz
aylarnda halka ak hale getirilmi, havuzda spor elenceleri dzen-
lenmitir. Bugn hala Ankara'nn nemli lokantalarndan olan iftlik
Lokantas, 1936da kurularak temiz ve ucuz yemekleriyle halkn hizme-
tine sunulmutur. Halkn elencesi iin bir lunapark kurulmu, parasz
olarak gezilen bir hayvanat bahesi ile bir mze kurulmutur. alan-
lar ile civar kyllerin ocuklarnn okumalar iin iftlikte bir de yatl
okul kurulmu, bir poliklinik almtr.
Atatrk iftliklerinde, modern ziraatn nasl yaplabilecei ve re-
timin nasl deerlendirilebilecei gsterilmekle yetinilmemi, bu alan-
da uzmanlar yetitirilmesi de amalanmtr. Gerektiinde yurtdn-
dan uzmanlar getirilerek, lkemizde uzman yetitirilmesi salanmtr.
Bu dnceden hareketle, Yksek Ziraat Enstitsne girecek lise
mezunlarna nce Orman iftliinin btn faaliyet alanlarnda 10 ay
sreyle staj yapma zorunluluu getirilmi, tarm teknikleri ve tarm
makinelerini kullanma konusunda yetitirilmeleri salanm, buradaki
baarsna gre enstitye girebilmilerdir. Orman iftliinde, deiik
kentlerden gelen ziraat makinelerinde alacak ve kullanacak genler
iin eitim verilmi, bu genlere bir taraftan pulluk fabrikasnda, dier
164
taraftan ziraat makinelerinde alarak gerek makinalar kullanmasn,
gerekse tamirini renmilerdir.
ATATRK Orman iftlii ile, yurdun deiik blgelerinde kurduu 6
adet iftliini; kurduu amalar dorultusunda ynetilecei umuduy-
la, aadaki 11.6.1937 gnl bir mektupla Hazineye balamtr.
''Bavekalete,
Malum olduu zere, ziraat ve zirai iktisat sahasnda fenni ve
ameli tecrbeler yapmak maksad ile muhtelif zamanlarda
memleketin muhtelif mntkalarnda mteaddit iftlikler tesis
etmitim.
On sene devam eden etin almalar esnasnda faaliyetleri-
ni; bulunduklar iklimin yetitirdii her eit mahsulattan baka,
her nevi ziraat sanatlarn da temil eden bu messeseler: ilk
senelerden balayan btn kazanlarn inkiaflarna sarfe-
derek byk kk mteaddit fabrika ve imalathaneler tesis
etmiler, btn ziraat makine ve aletlerini yerinde ve faydal
ekilde kullanarak bunlarn hepsini tamir ve mhim bir ksmn
yeniden imal edecek tesisat vcuda getirmiler, yerli ve yabanc
bir ok hayvan rklar zerinde ift ve mahsul bakmndan yap-
tklar tetkikler neticesinde, bunlarn muhite en elverili ve ve-
rimli olanlarn tespit etmiler, kooperatif tekili suretiyle veya
ayn mahiyette baka suretlerle civar kylerle beraber faydal
ekilde almlar, bir taraftan da i ve d piyasalarla daimi ve
sk temasta bulunmak suretiyle, faaliyetlerini ve istihsallerini
bunlarn isteklerine uydurmular, ve bugn her bakmdan ve-
rimli, olgun ve ok kymetli birer varlk haline gelmilerdir. ift-
liklerin yerine gre araziyi slah ve tanzim etmek, muhitlerini
gzelletirmek, halka gezecek, elenecek ve dinlenecek shhi
yerler, hiylesiz ve nefis gda maddeleri temin eylemek, baz yer-
lerde ihtikarla fiili ve muvaffakiyetli mcadelede bulunmak gibi
hizmetleri de zikre ayandr.
Bnyelerinin metanetini ve muvaffakiyetlerinin temelini tekil
eden geni alma ve ticari esaslar dahilinde idare edildikleri,
ve memleketin dier mntkalarnda da, mmasilleri tesis
165
edildii takdirde, tecrbelerini mspet i sahasndan alan bu
messeselerinin ziraat usullerini dzeltme, istihsalat artrma
ve kyleri kalkndrma yolunda devlete alnan ve alnacak olan
tedbirlerin hsn intihap ve istikafna ok msait birer birer
amil ve mesnet olacaklarna kani buluyorum, ve bu kanaatle
tasarrufum altndaki bu iftlikleri btn tesisat, hayvanat ve
demirbalar ile beraber hazineye hediye ediyorum. iftliklerin
arazisi ile tesisat ve demirbalarn mcmel olarak gsteren bir
liste iliiktir.
Muktazi kanuni muamelesinin yaplmasn dilerim. ''
Atatrk iftliklerinin ynetilmesi iin 1.1.1938 gnl 3308 sayl
yasa ile Devlet Ziraat letmeleri Kurumu (DZK) kurulmu ve btn
tanmazlar bu kuruma devredilmitir.
Bu dnemde Ankara'daki Orman iftlii ''Gazi Orman iftlii '' adn
alarak faaliyetlerini srdrmtr. Atatrk'n balad iftlikler, etkinlik-
lerini yalnzca 11 yl srdrebilmitir. Ancak, Gazi Orman iftliinin parlak
ve devaml gelimedeki hz, iftliin Devlet ynetimine gemesi ile bir-
likte birdenbire yavalam, Atatrk'n lmnn zerinden bir yl
gemeden bira fabrikas Tarm Bakanlnca, Tekel Genel Mdrlne
satlm, 2. Dnya Savann getirdii olumsuzluklarla da gerileyerek,
mali bir buhrann iine dmtr. Mali bnyede bagsteren denge-
sizlik, yllar ilerledike artm, 2. Dnya Savann olumsuzsuz etkileri
giderek azalmasna karn daima byk zararlar etmitir.
Sonuta, Devlet Ziraat letmeleri Kurumu, Zirai Kombinalar dare-
si ile birletirilerek Devlet retme iftlikleri ad altnda yeniden
rgtlenmesini ngren 7.6.1949 gn ve 5433 sayl Yasann TBMM
grmeleri srasnda; Atatrk'n Ankara'daki iftliinin, zerk bir
mdrlk eliyle ynetilmesinin uygun olaca dorultusunda bir ei-
lim belirmi, 24.3.1950 gnl 5659 sayl Atatrk Orman iftlii
Mdrl Kurulu Yasas, bu eilime yant vermek amacyla
karlmtr.
Atatrk Orman iftlii ad altnda zerk bir yapya kavutuktan
sonra, faaliyetler devam ettirilmi, iftlik arazisi dnda yerler kirala-
narak almalar geniletilmi, araplk gelitirilmi, Ankara arabnn
166
imal edildii Kalecik Beyaz ve Karas, Nevehir-Narky'n Emir, Lks
Kilis'in Horos Karas zm eitleri ile yksek kalitede araplar retildi
ve Uluslararas arap Ofisince tescil edildi. Taze zm suyu zm
z adyla piyasaya srld. Halkn, iftlie geli gidii kolaylatrmak
iin 1952 ylndan itibaren halk otobsleri tahsis edildi. 1952 ylndan
itibaren kar etmeye balayan Atatrk Orman iftliinde tarla ziraati
yaplan alan bir misli geniletilmi, yeni makinalar salanmtr. Ba-
bahe kltrleri ve aalandrma ileri artrlmtr. rnler iin souk
hava deposu yaplm, byk bir st fabrikas ina edilmitir. Turistik
Marmara Oteli 1968'de iletmeye almtr. iftlik arazisi zerinde
Ankara ehirleraras Otobs Terminali ina edilerek 1997 ylndan bu
yana iletilmektedir. iftlik arazisi 1978 ylndan bu yana toprak dkm
alan olarak da kullanlmaktadr.
5659 sayl Yasann 9. maddesi iftlik tanmazlarn Devlet mal
saym, 10. maddesi ise satlmas ve kamulatrlmasn zel bir yasa ile
izin alnmas kouluna balamtr. Bylece iftliin toprak btnl,
siyasi iradenin korumas altna alnmtr. Ancak ne yazk ki, korumac
bir anlayla yetinilmi ve stratejik kullanm ilkelerini belirleyecek ve
uygulayabilecek bir rgt modeli ngrlmemitir. Bu nedenle
Ankara'nn bymesi ile birlikte younlaan kentin altyap gereksin-
mesi ve rant basklarnn iftlik alann olumsuz etkilemesi nlene-
memitir. Atatrk Orman iftlii'nin rgt yapsndaki yetersizlikler ile
bunun yol at temel sorunlar olan; tanmazlarnn envanterinin
yaplamay, retim ve aalandrma etkinliklerinden giderek uzak-
lalmas, yasalara aykr yaplama ve igaller ortaya kmtr.
Mustafa Kemal ATATRK'n 11.06.1937 tarihli vasiyetnamesinin
ekindeki listede ''Ankara'da; Orman, Yamurbaba, Balgat, Macun,
Gvercinlik, Tahar, Etimesgut, akrlar iftliklerinden oluan Orman
iftlii, Yalova'da; Millet ve Baltac iftlikleri, Silifke'de; Tekir ve valye
iftlikleri, Drtyol'da; Portakal Bahesi ve Karabasamak iftlii ve
Tarsus'ta; Pilolu itlii'ni arazi varl olarak belirtmitir. Arazi byk-
l bu listede 154.729 dnm olarak belirtilmitir. Ancak,1939 ylnda
Devlet Ziraat letmeleri Kurumu tarafndan yaynlanan ''Atatrk iftlik-
leri'' adl yayn ile 1953 ylnda Atatrk Orman iftlii Mdrl tarafn-
dan yaynlanan ''Atatrk Orman iftlii'' isimli yaynda bu rakam 150.395
167
dnm olarak verilmektedir. Bu miktardan 102.000 dnm Ankara'daki
Orman iftlii olarak verilmektedir. Bu miktar gnmzn rakamyla
93.704.544 m2'dir. 1926'da Hakimiyet-i Milliye Gazetesi'nde yaplan
'' Reisi Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin Ankara iftlikler ''
adl yaynda iftliin Orman, Balgat, Yamurbaba, Macun, Gvercinlik ve
Etimesgut iftliklerinin birlemesi ile olumu 80.000 dnm araziden
ibaret olduu belirtilmektedir. Orman iftlii ve Mlhakat Mdriyeti
tarafndan hazrland anlalan 8 Austos 1928 tarihli Gazi Orman
iftlii balkl bir raporda 120.000 dnmden sz edilmektedir. Ancak
bu rakamlar dorulayacak kesin kant oluturacak bir belge, envanter
vb. kayt bulunmamaktadr.
Bu durum baz soru iaretleri dourmaktadr. ATATRK'n 11.6.1937'de
btn tesisat, hayvanat ve demirbalar ile beraber hazineye balad
arazi; 12.6.1937'yi izleyen gnlerde maliye hazinesine, 7.1.1938 'de
kabul edilen ve 13.1.1938 'de yaynlanarak yrrle giren 3308 sayl
Devlet Ziraat letmeleri Kurumu Hakknda Yasa's ile Devlet Ziraat let-
meleri Kurumu'na, 7.6.1949 'da kabul edilen ve 13.6.1949 'da yaynla-
narak yrrle giren 5433 sayl Devlet retme iftlikleri Genel
Mdrl Grev ve Kurulu Yasa 's ile Devlet retme iftlikleri Genel
Mdrlne, 24.3.1950'de kabul edilen ve 1.4.1950 'de yaynlanarak
yrrle giren 5659 sayl Atatrk Orman iftlii Mdrl Kurulu
Yasa 's ile Atatrk Orman iftlii Mdrl'ne devredilmitir. 5433
sayl Yasa'snn Geici 3. maddesiyle, bu devirlerde mal deerlerinin
Maliye, Tarm ve Devlet retme iftlikleri Genel Mdrl tarafndan
atanan 3 kiilik komisyon marifetiyle belirlenmesi, 5659 Yasa'nn
Geici 2. maddesiyle, bu devirlerde mal deerlerinin Maliye, Tarm,
Devlet retme iftlikleri Genel Mdrl ve Atatrk Orman iftlii
Mdrl tarafndan atanan 4 kiilik komisyon marifetiyle belirlen-
mesi hkm altna alnmtr. Ancak bu belgeler bulunamamaktadr.
Mustafa Kemal ATATRK'n 11.06.1937 tarihli vasiyetnamesi ile
hazineye balad arazilere ilikin tek resmi kayt, 11.05.1938 gn
Hazineye ba ilemine konu tapu senedi ve tapu kaytlar ince-
lendiinde Ankara'da 39.210.090 m2 byklnde bir arazinin ba-
land grlmektedir. Bu ba ile birlikte baz zel ahslar ile Ankara
Belediyesi ile Cumhuriyet Halk Partisine yaplan balar sz konudur.
168
Ancak baa konu arazi miktaryla ilgili olarak eitli iddialar bulun-
maktadr. Topraklarnn byk bir blmnn yasal olmayan yollarla
zel kiilerin eline getii kukular eitli platformlarda youn
biimde dile getirilmektedir. Ancak bu tartmalarn dayanaklar ne
yazk ki belge ve bilgiler deil, sylenti ya da sezgilerdir. Ancak bun-
lar belgeye dayanmayan varsaymlara dayal iddialardr. rnein
Atatrk'n arazileri arasnda olduu iddia edilen ubuk'taki Aydos
Yaylas'nn mlkiyetinin hibir zaman Atatrk'e yada (A.O.'ye) ait
olmad, 2002 ylnda yaplan D.D.K.'nn yapt incelemede ortaya
kartlmtr.
Atatrk Orman iftlii arazileri ve tesislerden Bira Fabrikas
ATATRK'n lmnn zerinden bir yl bile gemeden (yaklak
50.000 m2) 6.7.1939'da kartlan 3697 sayl yasa ile Tekel Genel
Mdrlne satlmtr . Gnmzde ise ATATRK'n dier miraslar-
na yapld gibi bu eseri de yok edilmek iin zelletirme kapsamna
alnmtr. 2002 yl D.D.K. incelemesi srasnda, Devlet Ziraat let-
meleri Ynetim Kurulu kararyla satlan yaklak 7.372.000 m2 arazi bul-
gulanmtr. Satlan bu arazinin bir ksm alm amac dnda kullanl-
maktadr, Atatrk'n arazileri zerinde imdi Urankent Konutlar yk-
selmektedir. Atatrk Orman iftlii dneminde kartlan yasalarla (bir
blm de mahkeme kararlaryla) yaklak 14.611.000 m2 arazi
satlmtr. Atatrk'n arazilerinden yaplan satlarda, genelde nce
fiili durum yaratlm, sonra bu duruma yasallk kazandrmak iin yasa
karmak suretiyle satlar salanmtr. Dier bir ifade, Devlete hakim
siyasi irade Atatrk'n arazilerinin talannda esas belirleyici olmutur.
Bu durum bugn iinde geerlidir.
Atatrk Orman iftlii her ne kadar zerk bir statye kavuturul-
musa da; Kurulu Yasasnda varlk nedeni (misyon) ile gelecek hede-
fi (vizyon) belirlenmemi, tanmazlarn ynetebilecek bir birim
ngrlmemitir. Yasann brakt boluklar giderilemedii iin kuru-
lu amacnn gereklerince ynetilemedii, gelitirilemedii gibi
topraklarnn giderek kltlmesi ve dokusunun bozulmas nlene-
memitir.
Atatrk Orman iftlii'nin, varlk nedenini ortaya koyabilecek, gele-
cek hedefi belirleyebilecek, belirlenen hedefe uygun stratejik planlar
169
retebilecek; gelitirebilecek ve uygulayabilecek bir rgt yaps
bulunmamaktadr. Deiik disiplin alanlarnda eitilmi igcnn;
birlikte, srekli ve egdm iinde almasnn ngrld bir yne-
tim modeli kurulmadka, iftlik alannn kentin gelimesinden olum-
suz etkilenmesinin nne geilemeyecek ve Atatrk'n ada bir
bakent yaratma d gerekletirilemeyecektir.
Atatrk Orman iftlii'nin tarm ve hayvansal retimi giderek aza-
lan bir seyir izlemitir. Tahl ve hayvanclk iin ayrlan alan giderek
klmtr. Kentin altyapsnn gerektirdii ana ulam yollar, su ve
doalgaz borular, kanalizasyon, enerji nakil hatlar ile bir a gibi
sarld iin, retim yaplabilecek tarlalar paralanm ve tarmsal
ilevini yitirmitir. Frn kapatlmtr. Az sayda bykba hayvan
yetitirilmekte ve bu nedenle de fabrikada ilenen st satn alnmak-
tadr. Hayvanclktan byk lde vazgeildii iin deri fabrikas ile
daha sonralar pulluk fabrikasna dnen demir atlyesi kapatlmtr.
1930'lu yllardaki retim eitlilii geni bir yelpazeye yaylrken, re-
tim etkinliinden giderek uzaklalmtr. Baclk yaplmad iin,
arap retimi satn alnan zmlerle srdrlmektedir. stelik biriken
stoklar nedeniyle 1999'dan sonra arasnda retilmemitir.
iftlik Mdrl kaytlarna gre iftlik alannn %15'nin orman
olarak tanmlanabilecek nitelikte olduunu gstermektedir. Oysa,
Orman Bakanl'na gre lkemizin % 25'i ormandr. Adnda orman
olan, iftliin Trkiye ortalamasnn altnda bir aa dokusuna sahip
olmas dndrcdr.
Atatrk Orman iftlii, 1992 ylnda sit, 1998 ylnda ise I. Derece
Doal ve Tarihi Sit olarak tescil edilmi; bylece, 2863 sayl Yasann
korumas altna alnmtr. Ayrca, iftliin alan btnl iinde yer
alan Fiek, imento ve Traktr Fabrikalar ile Mita gibi sanayi kuru-
lularnn kullandklar alanlar da kapsam iine alnm, bylelikle ift-
lik alannn btnlk iinde korunabilmesi ve planlanabilmesinin
ortam oluturulmutur. Ancak, iftlik alanndaki yaplamalarn byk
bir blm, 3194 sayl Yasaya ve 2863 sayl Yasaya da aykr olarak
yaplmtr. 2863 sayl Yasaya gre en ge bir yl iinde bitirilmesi
gereken koruma amal imar plan, 2003 ylnn sonlarna gelindii
halde henz yaplmamtr.
170
Gemite yaplanlar bir yana, iftlik topraklar zerinde tehdit olu-
turacak yeni gelimelerin varl dikkat ekmektedir: iftliin hi-
podrom yaknndaki topraklar zerinde; "Ankara Metrosu 3.Aama
leri, Batkent-Sincan-Organize Sanayi Blgesi Aras Hat Yolu" ile iki
metro istasyonu planlanm ve almalara balanlmtr. stelik, ha-
ritasndan anlaldna gre bu blgenin hemen yaknnda bulunan
ve iftliin ortaklk biiminde mlkiyetindeki 42129/2 parsel, bir konut
kooperatifine tahsis edilmitir. Metro, bu blgeye olan ilgiyi artracak-
tr. Gl bir koruma oluturulamazsa bu ilginin iftlik topraklarn
olumsuz etkilemesinden kanlamayaca aktr.
iftlik topraklarnn 21.983.218 m'si satlarak, 6.888.496 m'si ise
kiraya verilerek toplam 28.871.714 m'si, kamu kurumlar ile zel
hukuk kiilerinin kullanmna braklmtr. Bu topraklarn 5.178.989
m'si kentin altyapsnda kullanlm, zerine otogar, toptanc hali gibi
byk yaplar yaplmtr. Btnlk ve dokusunun korunmas konusun-
da zenli olunmad iin iftlik topraklar, yollar, borular ve enerji
nakil hatlar gibi kentin teknik altyaps ile bir a gibi sarlmtr. Ayrca,
imar dzenlemeleri ile 2.296.621 m'sinde, zerinde kamu kurumlar-
na ait yaplarn bulunduu parsellerde ortaklk biiminde mlkiyetler
oluturularak fiilen iftliin kullanmndan karlm, bir blmnn
ise yarg kararlaryla satlmasna yol almtr.
Atatrk Orman iftlii alannn stratejik kullanm ilkeleri belirlen-
medii iin, kent planlarn yaparken belediyelerin kendilerini uymak-
la ykml sayacaklar bir dzenleme bulunmamaktadr. Kent planlar
ve imar dzenlemeleri konusunda alnan her karar, altyap iin yeni
topraklarn terk edilmesini gerektirmekte ve bu gereklilik, bir sarmala
dnmekte, iftlik topraklar giderek artan bir hzda klmekte ve
dokusu bozulmaktadr.
1983 ylndan bu yana son 20 ylda iftlik topraklarnn satlmasna
izin veren bir yasa karlmam iken ilk defa bu dnem, bu yasa
dl ortadan kaldrmak zere 3194 sayl Yasaya ve 2863 sayl Yasaya
da aykr olarak youn yaplanmalarn olduu bir blmde, Genlerbirlii,
Ankaragc kulplerinin kullanmndaki yerlerin sat iin bir tasar bir
yasa teklifi TBMM gndemine alnm bulunmaktadr.
171
Bugn, Atatrk'n ada bir bakent kurabilme projesine sahip
klamad grlmektedir. iftlik olmann gerektirdii retimden
giderek uzaklalmtr. Orman iftlii olarak adlandrlmakla birlikte,
Trkiye ortalamasnn altnda bir bitki dokusuna sahiptir. Stratejik plan-
lar yapabilecek ve bunlar uygulayabilecek yetkinlikte bir rgt yaps-
na kavuturulamad iin, kentin altyap gereksinmeleri ve rant
basklarnn topraklarn kltmesi ve dokusunu bozmas nlene-
memektedir. Kentin bymesi yeil alan gereksinmesini artrrken,
iftlik alan zerindeki rant basks var olan da tehdit etmektedir.
Atatrk, Orman iftlii projesine ada bir bakent kurabilme
amacyla girimi, 12 yl boyunca neredeyse kendisi ynetmi,
yaamnn son gnlerinde, kurduu amalar dorultusunda geliti-
rilmesi dileini belirten bir yaz ile Hazineye balamtr. Ancak bu
konuda byk bir ihanet, gaflet ve dalalet iine girilmitir.
Byk Atatrk'n, bakmsz, bataklk, ehrin hayatn zehirleyen bir
stma kayna iken, yoktan var ederek hzla gelitirdii, btn dnyay
kasp kavuran 1929 krizinden bile gelierek kartt ve bytt bu
iletme, Atatrk'n ynetiminden ktktan sonra ayn baary
yakalayamam, arazi varl giderek bizzat devleti ynetenler tarafn-
dan azaltlm, belediyeler kent iinde kalan arazileri imar uygula-
malar ile yok etmitir. Halen Atatrk'n manevi ahsiyeti kullanlarak
bu devam ettirilmektedir.
Atatrk Orman iftlii, halkmzn sadece Atatrk'n bulunduu
dnemi anlatan 10. Yl Mar ile (Trkiye Cumhuriyeti'nin 80. ylnda
bile) cokusunu aa vurmasna nemli bir aklama getirmektedir.
Kaynaka
Tek Adam, .S.AYDEMR
Atatrk iftlikleri, DZK 1939
Atatrk Orman iftlii, AO 1953
DDK ncelemesi 2002
Resimler: Atatrk iftlikleri, DZK 1939
172
BR RZGARA KARI
TOPLU KONUT YKS
evki Vanl
Mimar
Ankara'da mimarlk hayatna atlal on yla yaklayordu...
Mterilerimin ilerini yaptrp komisyon almadm imalat ve malze-
meciler, kendime i yaparsam bana kredi aacaklarn sylediler.
Babadan kalma olanaklarn da katksyla Gaziosmanpaa'da bir arsa
aldm. Emlak Bankasndan kardeimle benim ev kredimizi kullanarak,
sekiz daireden n satarak inaat bitirdim ve kiralarla kalan
borlarm dedim. 1964 yl byle geti.
Bu, projeci olarak, altm mhendislerin ok houna gitti ve bir-
likte inaat yapmak istiyorlard. malat ve malzemeci dostlar srekli
bana kredi aamazlard... Yl 1968 ve hala srar ediyorlard. Sonunda,
ben yapsatlk yapmak istemediimi, Ankara'ya bir uydu yerleim
kazandrmak hedefiyle bir toplu konut kuruluu, yani bir anonim irket
kurabileceimizi syledim. Bama neler geleceini bilmediim iin
cesurdum.
OR-AN A.. Kuruluyor
1968 lkbaharnda verdiimiz bu karar ee dosta atk... Hemen
herkes hedefi ilgin buluyor ve katlmak istiyordu... Fakat hi biri-
mizde topluca bir para yoktu. Hepimiz emeimizle yaayanlar-
dandk. yzden fazla dost ve tandk dokuz milyon sermayenin
1/4'n deyebildik. Anlalaca gibi, on milyona dahi gelemedik.
Topu topu 150.000 dolarmz vard. Kukusuz dolar da 35 ylda 5/6
kez deer kaybetmitir. Yani bugnk deeriyle bir milyon dolar
kadar bir para Btn bu olup bitenler, zmir Caddesi'ndeki proje
bromda, benim odamda yaanyordu... OR-AN'n bir yeri dahi yoktu.
174
irkete sim Aryoruz
Kulaa ho gelen ve bellekte iz brakacak bir ad aryordum.
Anadolu'ya, Konya'nn yerlisi bir aileden gelmem nedeniyle bir
tutkum vardr... Faaliyete de Ankara'dan balayacamza gre, irketin
adnn Orta Anadolu ile ilgili olmasn istedim. Fakat bu isim bana
uzun geliyordu, bir ekilde ksaltmak istiyordum, ama baaramyor-
dum.
Bir gn Yeniehir, Atatrk Bulvar, Bankasnn nnden aaya
doru yryordum Tuna Caddesini geer gemez sada bir gazeteci
/ krtasiyeci vard, onun tepesinde, bir fotoraf filmi markas olan "OR-
WO" yazl bir tabela sallanyordu... O anda irketimizin adn grdm
"OR-AN" olmalyd... O gnlerde yaptmz bir genel kurul toplantsna
bu neriyi getirdim... Herkes yadrgad, kimse beenmedi... O zaman
onlardan neri beklediimi syledim. Sevgili lkemizde beenmeyen
oktur, neri yoktur. Ben de, sonradan yerleimin de ad olacak OR-AN
ismini tescil ettirdim... Tuttu... O kadar tuttu ki bizden iki yl kadar
sonra kurulan ME-SA'nn adnda arm bulurum.
175
Uydu Yerleime Arazi Aranyor
O zamanlar, ODT yerlekesiyle, Ankara'nn corafyasna giren
Eskiehir yolu evresi aklmza geliyordu. 1968'in sonbaharnda bir
emlak orada 500 dnm arazisi olan bir avukat getirdi... Avukat
arazisinin m2 sine 40 TL. istiyordu... O gnk llerimize gre, arazi
snrsz byk, fiyat ise ehire gre ok kk geliyordu. Fakat arazinin
tutar olan 20 milyon deil, iki milyon paramz vard ve sonra ne
yapacamz bilmiyorduk. Arazi sahibine, onun ayn sermaye olarak
tanmazn koymasn nerdim. O da bizim ne koyacamz sordu...
"Emeimizi" yantn verdim. Adama, onunla alay ediyormuum gibi
geldi ve bir Cumartesi leden sonra, benim mimarlk bromdaki
odamn kapsn vurdu, gitti... Biz birka arkada ve emlak kaldk...
Ne yapabilirdik?
O zaman ankaya, Bankas bloklaryla biterdi... Sonrasn bilmi-
yorduk. Emlak arkada kimsenin ilgilenmedii ucuz arazi olduunu
syledi, hemen grmeye gittik. Ankara'da, ankaya ve Dikmen
tepelerinin ehre dnk kuzey srtlarna greli olarak yerleilmiti...
Gney srtlarnn iyi bir ufku vard... Douya doru plak dalar, g-
neye doru iinde Glba'nn da yer ald ova grnyordu. Dardan
baknca arazi orak ve tatszd. erden darya baknca ilgin bir man-
zara vard ve nemli olan da buydu. Ynetim Kurulu kente bakan
kuzey srtlarn, ben ise ovaya bakan gneyi istiyordum. Yer seimi gi-
riimin ilk nemli admyd. Israrla gneyi kabul ettirdim.
ok tapulu arazi nasl alnr?
Bana gelen bilir, kurnaz arsa sahipleri arkaya kalr ve fiyat artrmak
iin ortadan kaybolur. izdiimiz snrlarn ii yaklak yz hektarda, belki
elli kadar tapu vard... Krk kadarn, bakmsz Dikmen Ky kahvesinde
topladk. Ben, bizden nce m2 si 4 TL. olan, talep olunca 6 liraya kan
arazinin metresine 12 TL. teklif ettim. Yalnz koullarm vard... Hepsi ile
ayn zamanda szleme yapacaz. Onlar da hemen tapuyu verecekler
ve biz bir yl sonra borcumuzu deyeceiz. nk onlara verecek
meteliimiz yoktu. Elimizdeki kk parayla da Bakanlklardaki grkem-
li bir ihannn 1.katn kiralam ve 6 aylk demeyi yapmtk. Yani arkn
bu 6 ay iinde ciddi ciddi dnmesi gerekiyordu...
176
Uydu Yerlekenin Planlamas
Tapular aldk ve hemen planlamaya baladm. Orta tabakay hedef
alacaktk. Egemen kat ykseklii ile ina edilecek ve yerleim planla-
masna esneklik vermesi iin, 8 daireli ok kk apartmanlar olacak-
t. Konfor standard ayn olan, fakat byklkleri 100 ile 200 m2 arasn-
da deien ve her biri iin iki farkl tip gelitirecektik... Younluk
(1)olacak, yani alann 1/4' yaplarla rtlecek, %75 ak alan kalacak-
t... Konutlarn aralarndaki mekanlar ve doa, yerleimin ekillen-
mesinde 1. srada gzetilecekti.
Planlamada yksek yaplar, yalnzca yerleimin girii ve sosyal
merkezini vurgulamak iin bulunacakt. Bu balca lt ve istekleri
planlamada yantlamaya altm.
Ankara mar Mdrl projeyi desteklediini syledi ve sknt
karmadan tastik ederek, Bakanla sevketti. mar ve skan Bakanl,
projeyi doru Ankara Nazm Plan brosuna gnderdi. Bu Kurum uzun
zaman, projemizin ilkelerine uyup uymadn tartt... Kanmca bu
177
kadar uzun tartma, ilkeleri konusunda kuku uyandryordu...
rnein ankaya'ya 6/7 km uzaklktaki bir yerleimin ulam lke
ekonomisine yk olur sorununu, arkasndan, projemiz alma alann
kapsamad iin bir "yatakhane yerleim" olaca sorununu ve arsa
speklasyonu olaca konusunu kendisine dert etti.
Zaman gerekleri su yzne karyor... Bugn Ankara'daki
gelimeler bu endielerin aka niteliinde olduunu gsterdi. Arsa
speklasyonuna gelince... Bir arazi Nazm Plan iinde olsa alt yapy
Belediye yapacak, speklasyon katmerli olacakt... Kanmca ehirci-
lerin en nemli yan bu tr birka takntdr. in garip yan ise bizden
sonra bata kendi memurlar iin, ek alanlar tastik ettiler, Millet vekil-
lerine ve diplomatik alan gereksinmesine de OR-AN'da yer vererek
arsalarmzn ciddi bir blmnn istimlak edilmesiyle projemizi boz-
mak iin ellerinden geleni yaptlar. Elli yllk mesleki hayatmda
rendiim, Devlet memurunun gzlnn "kuku" olduudur. Ama
son yllardaki olaylar, bu gzln istendiinde kullanlmadn gs-
teriyor.
Nihayet en son merci, mar ve skan Bakanlna geldik. nceki
ilemlerden sonra, burada hemen tastik olacan sanrken,
Bakanlktan arazi baraj tama sahas olduu iin tastik olas deil,
diye. Bir yaz geldi, Bakanlkta yazlarn kartn dnerek ve
glerek ilgili mdrle gittim. Aldm yant bu yaznn gerek
olduu dorultusundayd... Onlara 1200 metre ykseklikte ne baraj ne
de tama olacan anlatmaya altm. Ama alda nazm planda
naslsa maviye boyanmt, bu boyann silinmesi plan deiikliine gi-
rerdi, tm Bakanlklarn onay ve yaklak iki yl zaman gerekiyordu.
Meslektalarn yine Devlet memurluu tutmutu. Neyse ki Mstear
Muavini meslekta Fikret Ungan mdahale etti, mavi boya silindi ve
projemiz incelemeye alnd...
Sayn okuyucu, artk projenin tastik olduunu sanmayn. Haftalar
geiyor, tasdik yazs gelmiyordu... Ziyaretlerine gittiimde daha incelen-
mediini sylyorlard... Bu kanc incelemeydi? Yine yukarya bavurmak
zorunda kalmtm... Tm memur meslektalarn byle olmadn biliyo-
rum... Ama byk oranda byle olduunu da bu sre iinde rendim.
178
Toplu Konutta Pazarlama
Konut retimi byk ve yava bir yatrm olduundan, satmadan
yapmak olas deil. Pazarlamak iin de giriim hakknda bilgi vermek
gerekli... Bilgi alanlarnda, yerleim civarnda arsa almaya girimeleri
ve bizim arsalarn aldmz, bir ka alamadmz kiilerin de kazan
kaldrmas olas... Bu korkumuzu alclara anlatarak yerleimin yerini
balangta gizli tuttuk. Buna ramen genel yaklammz gven verdi
ve biz birka haftada 100 kadar daire sattk. Bu byk bir baaryd...
Yeni konut alclarnn, almak istedikleri bilgiler arasnda, kendi-
lerinden nce ka daire satld da olacan, fakat 100 saysnn ne-
mini anlayamayacaklarn dndm. Grevlilere, byle bir soru soru-
lursa, 200 demelerini syledim. Birka gn sonra, OR-AN irketinin bir
ortann grevlilere barp ardn duydum, "Beni nasl yalanc
durumuna drrsnz?" diyordu... Ne yapacam, benim krk ylda
bir sylediim bir pazarlama abartmas yznden, ne diyeceimi
bilemiyordum. "Ne oldu?" diye sormaktan baka bir ey aklma gelme-
di... Ortamz, "Kardeim ben 500 sattk diyorum, siz 200 diyorsunuz"
demez mi? Demek ki benim abartl saym bu ortamzn pazarlama
yetenei yannda pek psrk kalmt... Ksa zamanda 200' bulduk,
ben de gnahmdan kurtuldum.
Fakat 200den sonra satlar ok yavalad. Bir de Hasta isimli, bize
imrenerek kurulan ve mthi reklam yapan bir firma peydah oldu
Bizim konut alclarmzn yars bizden paralarn ekerek oraya yatrd.
Biz 100'er daireli iki kooperatif kurarak SSK kredili alclar topla-
maya baladk. Derken Hasta iflas etti. Bu kez konut alclarmzn bir
blm, benzetme yoluyla, bize olan gvenlerini yitirerek, yatrdklar
paray istediler... Yine sorunlarn iine dmtk.
naat Balyor
Proje ve onun uygulaycs olmak ile inaat olmak, onu rgtle-
mek arasnda ok fark var. Bu nedenle aramza Emek naat Genel
Mdr ve Emek han ve Otelleri inaatlarnn yrtcs Rafet
Kapcolu'nu almtk. OR-AN giriimini o yrtecekti. Ynetim Kurulu
yesi Rafet Bey, kamuda olmayan kkl sorunlar Kurula geldike tela-
179
land, aramzdan ayrld ve bu sorumlulua kimse talip olmad. Btn
ilerle kar karya kalmtm.
Ortaklar hisse paylarn demekte ar davranyor, konut alclar
taksitlerini pek aksatmyorlard... Dzensiz de olsa iler yryor, yava-
da olsa sat ve demeleri sryordu...
Uygulamaya alt yapyla, yol, su ve elektrikle baladm. Ky
ilerinden makina kiralamak ve dierlerini de en ekonomik yntemler-
le yrtyorduk. O zamanlar, Trkiye'de hazr beton, dzgn tula
retimi, tesisat malzemesi, vin veya asansr yok veya ok ktt. Bir
zamanlar kk apartmanlar, kalp kkenli kalfalar yrtrd. Ben
de 20 kk birimi 20 kalfayla balamay dnmtm. ehirden
uzak ilere, mahrumiyet gzyle bakan, ne kalfa, ne usta ne de ii
ehir dna gelmek isteyorlard. Dzeni deitirmek iin, inaat
mhendisi, bir ka kalfa ve birok ii alarak ie baladm. Ksa zaman-
da 400 ile 500 arasnda deien bir kalabaln yatmas, yemesi, al-
mas, genel salk ve ulam sorunlaryla, malzeme teminiyle bouur
olduk. Finansman sorunu bir trl zlmyordu. Bankalar Kanununun
50. maddesine gre bankalar ancak Kamu yklenicilerine, ellerindeki
ihale orannda temlikle kredi ayorlard. Biz onlar iin ne yaptklar ne
sonlar belli olmayan garip yaratklardk... Konumuzla ilgili Emlak Kredi
Bankas ise o zamanlar etkin olan DPT'nin kanunlam 2. be yllk
kalknma plannda toplu konut kurulularna uzun vadeli, dk faizli
kredi verilmesini ngrd halde, batk Hasta'a kredi veriyor bize ver-
miyordu. Be yze yakn bir ii kmesi bulan sendikalar da peimizdey-
di... Toplu Szlemesi yapncaya kadar yaplan pazarlklar skn-
tlarmza ty dikiyordu... Hayatmda baka byle dert grmedim.
Dostlarn akl ile Ankara'nn o zamanki en nl yapsat patronuna
gittim, ibirlii teklif ettim. Adam bana sordu, "Siz aldnz, verdiinizi
yazyor musunuz?" Doal olarak "Evet" dedim. "Bu i yrmez" dedi...
Trkiye'deki i hayatn bilenler, bu konumann anlamn hemen
anlarlar.
lk Konutlarn Bitii
Biliyorsunuz inaatlar ka doru biter. Biz de 1970 sonbaharnda ilk
konut teslimini yapacaz... Bir tren hazrladk ve ilk anahtar verme-
180
si iin Vali erif Tten'i davet ettik. Eksik olmasn, o ve yzlerce konut
alcs, frtnal bir havada kp geldiler. Bu kez gereken kapal byk
bir yer olmadndan, yeni boaltlm olan ii yatakhanesine sndk.
Yln ilk yamurlar olduu iin atnn delik deik olduunu bilmiyor-
duk. Balad tavan stmze akmaya, aresiz, kapal yerde emsiyeleri
atk ve Vali bey ilk anahtar verdi...
Sanyorum ilk elde 200'e yakn konut, merkezi stmas, elektirii,
suyu, telefonu ve yolu ile iskana hazr, bir o kadar da epeyce topar-
lanm haldeydi. Balangta, minibsle ulam salayacak, kar
yadnda, gerekli ek taklm olan traktrle 7 km'lik yolu ankaya'ya
kadar aacaktk..."Ya k gn ehirle balantmz kesilirse? Ya dadan
kurtlar inerse?" gibi endielerle kimse tanmak istemiyordu. bana
dt. Ben ocuklar alarak tandm. Bir kadn ve bir bekiyle yaa-
maya baladk. Bizi gren be aile daha tand. Bunlarn arasnda bir
doktor ve iki ocuklu bir ilkokul mdr de vard. Okul olarak proje-
lendirdiimiz antiyede 7 renci ile derslere baladk. ocuklarn ikisi
benim, ikisi hocann dier de komularnd. Bahara toplu tan-
malar balad. Fakat bir yandan elektrik ve su arzalar, dier yandan
yine inaatlarn balamasnn skntlarndan, bu baarnn mutlu-
luunu yaayamadm.
Yeni Sorunlar Eksik Olmuyor
Yerleimin gereklemesi baz mhendis ortaklarn irkete olan
ilgilerini artrd. Bu arada enflasyon %6'dan %15'e kt. Yani ekonomik
sorunlarmz da artt. Ynetim Kurulundaki arkadalar arsa satmak isti-
yorlar, ben de projenin kontroln elden karmaktan korktuum iin
sata engel oluyordum. irketin kuruluundan beri 7 yl gemi, ben
yorgun dm, ii yerli yerine oturtamamtm. irketin bandan
ayrlmam, dierlerine becerilerini denemelerine frsat tanmam gerek-
tiini dnerek Murahhas Azalktan, (imdi CEO deniyor) ayrlmaya
karar verdim. 1975 ylnn ubat ay, inaatlar da durmu iken yap-
tmz Genel Kurul toplantsnda, Ynetim Kurulundan tmden
ayrldm ve projecilie geri dndm. Ertesi yl, Ynetim Kuruluna katl-
maya balasam da, kararlara ve uygulamalara uzak durmay setim.
181
Ynetim, ucundan kysndan arsa satmaya balad... Arkasndan bir
zel ortaklk kurarak, OR-AN'n inaatlarn bu ortakla devrettiler.
Yani kendi hesaplarna gtr yaptlar. Bunlar, benim gibi olmayan, iyi
huylu, uyumlu bir mhendis arkada genel mdrle getirerek
yrtld...
Bir taraftan inaatn standard ok dt, dier taraftan yerleim
projesinin dna klmaya baland... Arkasndan Kamu, Millet
Vekilleri Lojmanlar ve yeni elilikler iin sanyorum 30-40 Ha aras bir
istimlakla, Arsa ofisi de OR-AN ile Konya Yolu arasnda, yerleimin
batsndaki bir o kadar araziyi de (gecekondu nleme blgesi) alarak,
bizim projeyi gaddarca torpilledi... Buna karlk bir zaman sonra
ankaya ile Konya Yolu arasnda ok yksek dzeyli bir yol yapld.
Btn bu olanlar yerleimi glendirirken projeyi karmakark etti.
imdi 2 katl, 4 katl ve 16 katl yaplar, aralarnda herhangi bir dzen
olmadan rastgele yerletiler. Belki mevzuata uygundur, ama projeye
deil.
Proje Bir topya m, Yoksa Trkiye'nin Gereklerine Uygun mu?
ehirlerimizin gereklerine yaklamaya alalm. Sahipsiz, yaama
hakkn yasalara, dzene kar gelerek zorla koparan gecekondular ve
yaadklar ehirlerin hizmetindeki insanlar... Kalabalklatka toplum
dzenini tehdit eden, genelde ky kkenli halkmz... ehirlerin yaa-
mas iin baz rgtleme ve retim becerilerini deerlendiren,
genelde kasaba kkenli halkmz ise kurallar arkalarna alp toplumu
nasl smreceinin peinde. Hukuka uygun, uygarlk d yaplarla
ehirlerimizi maskara eden kesim... Greli bir ehir yaama biimine
uygun bir hayat sren kooperatifler toplu tketimi rgtleyerek, bir
ortaklk, bir dayanmadan g alarak, amatr / acemi bir yaklamla
yaplamaya katlanlar... ve nihayet st dzey ekonomik koullara
sahip kesimin, dier kmelere meydan okurcasna araylar iinde, vil-
lalar veya grkemli yaplarda byk lks dairelerde duvarlarla korun-
mu blgede yaamak isteyen ve ok ey bildii iddiasnda olan
kesim...
OR-AN'da bu sosyal ekonomik yap iinden orta tabakaya ynelik,
dnyadaki deneyimlerden yararlanarak, gzel ve ada bir yerleim
182
gerekletirmek istiyordum. Ayrmn ekonomik deil kltrel bir l-
tle olumasn umuyordum. Halbuki yerleim gereklemeye
balaynca, gerek ortaklar aras, gerekse konut alclarnn arasndaki
kasaba veya kk ehir kkenli piyasa oluturucularnn saldrsna
urad... Fakat onlar olmasayd giriim gerekleebilir miydi? Onlarn
yaadmz hayatn dinamii olduunu grmek istemeyen, an
uygarlnn duygusal ve dnsel gzelliklerini paylaan bir yerleim
gerekletirmek topyasn yaadm.
OR-AN Yerleiminde Baarlar ve Baarszlklar
ehirlerin byklne ve alkanlklarna gre konut yerleiminin
genilii ve merkeze uzakl sz konusu. OR-AN'n byklnn ve
ehre uzaklnn da 1960'lara gre iyi seildii anlalyor. Buna
karlk, konuyla ilgili birikimsizlik ve deneyimsizlik nedeniyle giriim-
cilerin de, konut alclarnn da kendi alarndan sorunlar var.
Aileler en ok baheli ev istiyorlar. Ama onun doa ile ilgili
olanaklarndan yararlanmaktan ok, yeryznde aidiyeti snrlaryla
belli bir mlkiyet olmas. Sanyorum, gven duygusu veriyor... Bunun
kendisine ne kadar sorunlar ile parasal yk getirdiini dnmek
istemiyor. Bu istek yznden derme atma evler ve altyap yaplmas
ile yapnn bakmnn ihmali kt sonular vermektedir. Baheli ev,
yksek gelir dzeyine dnk bir program, bir istek olmal.
Baheli evin getirdii ykn bilincinde olan orta st gelir gruplar,
apartman dairesini seiyorlar. Bu durumda az katl kk apartman ile
yksek bloklarn arasnda kesin bir seim yok. Fakat, OR-AN'daki 4 katl
bloklarda oturanlar olduka mutlular. Bu honutluun bir yan
dairelerin kullan, dier yan doaya yaknlklar olmal. nk
daireler el deitiriyor. Ve hi bo kalmyorlar. Bakmlar da fena sayl-
maz.
OR-AN'daki orta alt gelir gurubu, Sigorta veya Emlak Bankas kre-
disi koullaryla 100-120 m2 lik greli kk konutlardan da oturanlarn
herhangi bir ikayetlerini duymadm. 74 m2 lik daireler dahil hi bo
kald grlmyor.
Bundan anlalyor ki, OR-AN'da 74m2 ile 200m2 arasnda ve birka
183
ilevsel yorum tipi eitleme ve tasarmlar baarl oldu... Planlamada
baheli evi dlamak ve sonradan programa almak yanl bir yak-
lamd. Bir dier yanl varsaym ise projedeki az orandaki yksek
bloklarn evre oluturacak bir ekilde toplu ve bir btn oluturacak
nitelikte ele alnmamasdr. Uygulamada bu byk yaplar, herbirinin
gereklemesi bamsz olacak birimler haline getirildiler. Projelendirme,
pazarlama ve inaat yineleme yoluyla kolaylatrmak piyasamza daha
uygun bir yaklamd... rnein, 60.000m2 bir yapnn projesi yerine
6000m2 nin projesini yaparak on kez yinelemek gibi... 300 yerine 30
daireyi pazarlamak, her blok dolduka yeni blok inaatna balamak,
yatrm blmek ve kk ekipleri bir bloktan dierine kaydrarak
onlara srekli i verebilmek gibi... Proje, pazarlama ve retimde,
lkenin koullarna uygun bu yaklam nceden kavrayamadk.
Bunu planlamak ve projelendirmek belki 100 hektar bir alan, 10
hektarlk blmler halinde gelitirmek gerekirdi. Belki 100 hektara,
ynlendirici bir plan yaparak btnl salamak, uygulama lleri-
ni kk tutarak zamanlamann deien gerekleri karlamasn
salamak gerekirdi. imdi topluca konut reten kurulular, baheli ev
, villalar ve yksek bloklar gruplayarak uygulama yapyorlar... Bunlar
arasnda bir byk ortakl planlamay dnmyorlar. 1/1000 veya
1/500 ynlendirici planlara ihtiya var.
Toplu Konut almalarnda Gelinen Nokta
"Alt gelir gruplarnn, rnein gecekondu dzeyinde konutlarda
oturanlar iin, 1930'larda yeni kurulan kamu fabrikalarnda ve maden
ocaklarnda yaplan ii evlerinden sonra gereksinme arttka sorun-
dan daha ok uzaklald sanki...
"1940'larda Emlak Bankas kredileriyle balayan krediler ve gerek-
letirilen yerleimler hep orta gelir guruplara dnk oldu... Sanki bu
ileri yrtenler kendi dzeylerini korudular, kendileri ve e / dost
yararland veya ancak bu kesim geri deme olanana sahipti.
Doal st gelir guruplarnn her konuda sorunlarna bir yant
bulunur. Gecekondu nleme blgeleri adndaki program dahi byk
lde orta gelir gruplarna yarad.
184
Afet blgeleri, depremlerde yklanlar yerine yaplan konutlarn
genelde ilkellii, zellikle mimari olarak ilkellii akl almaz niteliktedir.
1960'larda DPT, konut konusuna sahip kmak istedi gibi oldu...
Ama konu Devlet politikas olamad. Trkiyenin, hangi konuda iki
yakas bir araya geldi?
Ama ben bu eksiklii mimar ve mhendislerin baarszl
sayarm. Ne yapp yapp toplumun bu temel sorunlar, konut, salk ve
eitim 80 ylda bir izgiye getirilmeliydi.
Erisi ve Dorusu ile OR-AN
Piyasa koullarna aykr olduu iin saptrlm bir uygulama olsa
da Cumhuriyet dneminde zel, zgr ve btn olarak tasarlanm
tek projedir. Bilinli olarak ve peinen her trl etkiye ak ve bir istek
tamayan plan ve projeleri olan bir giriim deildir.
OR-AN yerleimi, kapsaml olarak ele alnm, tm hedeflenmi
plan ve projeleri olsa da Trkiye gerekleriyle elien isteklerle yn-
lendirilmi olduu iin hedefine varamamtr.
Sanrm, birikim iinde yararl bir deneyimdir. Blgesine adn
verdiine gre bir saygnl vardr.
lkemiz iin ok daha baarl yerleim projeleri ve uygulamalar
olmas dileiyle!...
185
186
CUMHURYETN LK DNEMLERNDE
YKSEK MHENDS MEKTEB VE
DKMCLK ANILARIM*
Burhan OUZ
*Bu yaz Burhan Ouz'un "Yaadklarm-Dinlediklerim"
isimli an kitabndan derlenmitir.
Benim zamanmn Yksek Mhendis Mektebinin tz bugn
iin ilgin olabilir. Mektep alt yllkt. lk yl "Mterek", son yl
da "htisas" yllaryd. lk ylda ok salam bir matematik kltr
aldk, naml hocalardan: Hamit (Dilgan) Hoca, Ali Yar Bey, Kerim (Erim)
Bey, Ratip (Berker) Hoca, Mderris Muavini Nshet (Gkdoan)
Hanm. Bahriyeden yetime Salih Murat Bey, klasik fizik okuturdu.
Kimya Hocamz Nurettin Mni Bey ise ayr bir tipti. Giritli idi ve
Trke'yi ora ivesiyle konuurdu. Doru drst Rumca bildii de
pheliydi. Fransa'da okumu, Franszca bilmezdi. Kars Almand,
Almanca bilmezdi. Ksa boylu, tknaz, srekli terleyen ve ttn
ineyen, leden sonralar yar sarho bir adamd. Bildii tahlil
kimyasyd, gmrklerde lazm olan trden. Bize anion, kation
aratrrd. Modern kimyadan haberi yoktu. Anlatmt: Her tr malze-
menin eantiyonu bulunurmu. phelendiinde mikroskop altna
beraber srlr, getirilen krmz tozun gerek biber mi yoksa kiremit
tozu mu olduu derhal saptanrm. eitli krklerin kl kesitleri var-
m. "Bir gn baktm, domuz kili, tpk kaynanamnki gibiydi" diye la-
tife etmiti. Sorularla sktrdmzda "ok sorma, sonra atarim" (yani
"uydururum") derdi. Nekre bir adamd. Hamit Hoca, Nurettin Bey ve
Onnik Bey, bir l idiler, beraber meyhaneye giderlerdi. Meclisleri
pek ho olurdu; kahkahadan geilmezdi.
Onnik Bey Mhendishane'nin emektar idi. Anlatldna gre
mtarekede ngilizler btn eyalar sokaa atmlar. Mukavemet
hocamz Fikri Santur Beyle ikisi, sabahlara kadar bunlarn banda
nbet tutarlarm, fisebillah. ok gzel bas bariton sesi vard, opera
aryalar sylerdi.
Yine kimya, zellikle imi-fizik (Fiziksel Kimya) okutan lhami
Cvaolu hocamz vard. ok bilgili bir hoca idi. Modern fizik ve
kimyaya bilhakken vakft (ama huyunu suyunu fazlaca vmeye-
ceim).
Notlar yirmi zerinden verilirdi. Geme notu sekizdi. Ama; her der-
sin, nemine gre bir "ss mizan" yani onunla arpld bir katsays
vard, be ile on arasnda (devam notununki ondu) . Notlar bunlarla
arplr ve toplanrd. kan yekn ders saysna blnr, eer sonu
on ten aa ise btn derslerden, ok iyi not aldklarmz dahil,
188
kalnrd. Snavlarla iki dersten kalnrsa, btn dersler sil batan olur-
du. Bir devrede iki kez kalan mektepten atlrd. Bunlar Yldz'a gidip
oradan mezun olurlard. Yani mektep en ok sekiz ylda bitirilebilirdi.
Burada mutlak bir disiplin hkm srerdi. Dersler birer saat olup on
be dakika ara verilirdi. Hoca, saniyesinde derse girer, herkes ayaa
kalkar, snf mmessili hemen yoklama yapard. Bu i bir iki dakika s-
rerdi. Mdr Suphi Bey sabah saat dokuzda yani derslerin balad
saatte d kapy kilitletir, ge kalanlar aldrtmazd. Bunlar ders
"namevcut" yazlrd ki bu ok nemliydi, yle ki devam notu genel
ortalamaya byk destek olurdu. Ama kapc Kamber Aa "Bahe"
raks ierdi. "zel teebbs" kendini gstermi, arkadamz Vedat
zta "Ajans Jim Barnett"i kurmutu. Sermayesi bir halatla bir ip mer-
divendi. ni k be kurutu. Bunlar, nc kattan sarktlrd (alt kat
pencereleri sabit demir parmaklkl idi). Kaplar akam bete alrd.
Laboratuarda iini erken bitirenler kp gidemezlerdi. Ama Kamber
Aa "Bahe" raks ierdi
Yatllar gece sekizde dnmek zorundaydlar, aksi halde sokakta
kalrlard. "Ajans"a mracaat edilirdi. Yemekten sonra kaanlar ip mer-
divenle iner, tebeirle bir izgi ekerdi duvara. Her dnen bu izgiyi
art iareti ekline sokar, son gelen merdiveni toplard.
Snflarmz genelde Boaz'a bakard. Bir sabah, topografya der-
sinde iken Dolmabahe Saray'nn bayrann ar ar yarya indiini
grdk. Haber btn mektebe yayld. Heyecanmz tarif edemem.
Suphi Bey yine kaplar kilitletti. Snflar dolap "Efendiler, matem
matemdir, ders derstir" diye bizi tutmaya alyordu. Ama kim dinler?
nce bir radyo anten desant teline tutunarak nc kattan aaya
indiimizi hatrlyorum. Saray'n kapsna vardk. Nbetiler, alayarak,
Atatrk'n vefatn doruladlar, ama nezaketle bizleri geri evirdiler.
Bir de ilgin bir idare memurumuz vard, Arnavut evki Bey. Zayf,
uzunca boylu bir zatt. Jandarma yzbas imi. Dersim'de bulunmu.
Ortal yle idare etmimi ki onun mntkasnda t kmazmm.
Gerekten o hem talebeyi, hem Mdr Suphi Bey'i "idare" ederdi.
"Plaina gre dans ederim" derdi. O zamanlar, ulatrma vastalarnn
pasolar vapur iin ayr, tramvay iin ayr ve sadece ev ile mektebin
bulunduu semtlerin duraklar arasnda geerliydi. Pasolar evki Bey
189
hazrlard. Ben Tarabya'da oturuyordum, benim vapur pasom "Trabya
ile Kpr" aras iindi... Derken mektep Nafa'dan alnp Maarife ba-
land; ad da "Yksek Mhendis Okulu" oldu. Mdr olarak Osman
Tevfik (Taylan) Bey, muavini olarak da aile dostumuz ve benim kltr
hayatmda son derece etkili olmu olan Fahri Bekirolu Bey atandlar.
Her ikisi de Almanya'dan mezun makina mhendisi idiler. Ama bize
demiryolu dersini veren Osman Tevfik Bey'in cehaleti dillere destand.
"Stratosfere gidilemez, hava olmad iin itilecek bir vasat yok" derdi.
Yani adam, fiziin temel "etki-tepki" kaidesinden bihaberdi.
Fahri Bey Smerbank'a intisap etmi, dokuma fabrikalarnn kuru-
luu sralarnda kalabalk bir usta kafilesiyle birlikte Rusya'ya gitmi.
Kurulacak Nazilli ve sair bez fabrikalarnn makinelerinin imaltn
takip etmiler, iletilmesini renmiler. Ruslar, kendi fabrikalarnn
birini bunlara teslim etmiler, bunlar da onu bir sre iletmiler ve
randman da yzde alt kadar artrmlar.
Fahri Bey orada ayrca, Sovyetlerin halkn top yekn okutulmas
sorununu nasl zdklerini tetkik etmi ve dnnde bunu bir rapor
halinde Maarif vekiline (muhtemelen Hikmet Bayur Bey) sunmu.
Arada bir de nasl etki yaptn sorarm. Ancak bir gn vekil ona
"Israr etmeyin Fahri Bey, mareal katiyetle top yekn okutulmann aley-
hinde" demi. ok iyi Almanca ve Franszca bilir, salam bir Osmanl
kltrne sahipti. ok okurdu ve inanm, dengeli bir solcu idi. Bana
"Kupkuru bir mhendis olmann hibir deeri yok. ok okuyup
dnyann gereklerini iyice renmelisin" derdi ve bana srekli kitap
verirdi. Maalesef 1942 sonunda onu, bir safra kesesi ameliyat sonu-
cunda gen saylacak yanda kaybettik. Sanki babam lmt...
lk "Mterek" devreyi bitirip i meslek seimine gelince btn e
dost, hsm akraba, "Sakn Elektro-Mekanik'e gitme, Trkiye'de isiz
kalrsn; inaat mhendisi ol, mteahhitlik "edersin" dn srarla
veriyordu. Ben kimseyi dinlemedim ve Elektro-Mekanik'e girdim.
lkenin kurtuluunu sanayide gryor, bunun ncln yapma
hayalini kuruyordum.
Bizim ube, mektebin en zor ubesiydi. Bugn elektrik ve makina
fakltelerinde okutulan btn dersleri okuyor, yaptrlan projeleri yap-
190
yorduk. Fazladan, hidroelektrik santral inasyla ilgili olarak hidrolik der-
sini su mhendisleriyle birlikte okuduk. Muhtasar betonarme ve
topografya bile okuttular bize. Ben ahsen bunlarn ok faydasn
grdm. 1956'da Kayseri'de topograf bulunamadndan Erkilet-Kayseri
enerji nakil hatt gzerghnn nivelmann, Bayndrlk Mdrlnden
dn aldm bir nivo ile yapmak zorunda kalmtm. Keza, yine ayn
yllarda, Kazman'da bir ilve trafo binasnn betonarme hesabn yap-
mtm.
Drdnc snfa on bir kii getik. Harp dolaysyla (1939) biri
Almanya'dan (Prof. skender Humbarac), biri de Polonya'dan iki
arkada bize katld. Son snftan be kii mezun olduk! Yani, koca
Trkiye'nin tek Yksek Mhendis mektebi, makina mhendisi ve e-
lektrik mhendisi olarak be mezun vermiti.
Mektebin be ubesi vard: Yol, Su, naat (Mhendis-Mimar
karan), Elektro-mekanik ve PTT, yani zayf akm elektrik mhendislii
ubeleri.
Girdiimiz 1936 ylna kadar lisede Olgunluk mtihan'n veren
herkes kaydn yaptrp girerdi. O yl, btn ubelere toplam 120 kii
alnacakken 170 kii mracaat etmiti, bu yzden ilk kez giri snav
uyguland ve o gn bugn devam ediyor.
O zamanlar, zorunlu staj diye bir ey yoktu. Ben, gnll olarak
1938 yaznda elektrik idaresine amele yazldm. Taksim'de, imdiki
AKM'nin bulunduu yerde ETT Umum Mdrlk lojman, bunun
arkasnda da trafo merkezleri ve trafo tamir atlyeleri vard. Bir sre
orada altktan sonra ebekeye ktm. Kamyonlara bindirilip sokak-
lara kablo demeye gtrlyorduk. 117 kuru yevmiye alyordum. Bir
gn hayli komik bir olay oldu: Bir gece, byk bir arza nedeniyle
btn Beyolu karanlkta kald. Yaplan lmler sonucunda arzann
tam genelevlerin bulunduu Abanoz Soka'nn knda olduu sap-
tand. adr kurulup trane ald. nemli arza olduundan bata ETT
Umum Mdr Hulki Bey (sonradan bizim stma ve havalandrma
hocamz) olmak zere elektrik dairesinin btn efleri orada idi.
Yaz aylarnda olduundan genelev kadnlar, bellerine kadar plak
olarak pencerelere kp "mhendis, gelsene!" diye baryorlard. Bu
191
davet herkesi gldryordu, ama herkes bir stnden utanyordu.
Sadece Hulki Bey olaya duyarsz kalyordu.
Ksaca, byle gemi bir rencilikten sonra 1942 Haziran aynda
mezun oldum. Bunlardan Faruk zerengin, skender Humbarac ve
Necip Demirci, stanbul Sular daresi'ne girdiler. lk ikisi, aldklar maa
yetmediinden Yldz Teknikum'unda hocalk da yaptlar ve buna yllar-
ca devam ettiler. Derken bir kanunla birdenbire profesr unvanna
sahip oldular (Faruk, sonradan Kzm Karabekir Paa'nn bir kzyla
evlendi). Ben, hep o sanayi akyla, arkadalarmn Sular daresi'nden
aldklar parann da yarsyla Nuri Paa'nn Stlce fabrikasnn
dkmhane efliine baladm. Dkm hakknda hibir bilgim yoktu,
ama ksa srede ie hkim oldum. Geceleri elime bu konularda ne
geirdiysem okuyordum.
O harp zamanlarnn pik demirini sadece Karabk salyor ve kilo-
su fabrikaya 18 kurua mal oluyordu. Paa'ya askeriyeden 200 ton 93
Rus Harbi'nden kalma glle vermiler, kilosu 20 paradan (1/2 kuru-
tan). Paa, keyiften az kulaklarna varyordu. O ise ki fazla erken se-
vinmiti: yaptm ilk deneme alabildiine olumsuz sonu vermiti,
yle ki, mal daha ocan azndan akarken adet hamurlaan cam
gibi sert, ne ee tutan ne kalemle kesilen saf sementitten (beyaz
dkme demir) ibaretti. Bunlar Karabk pikine azar azar yedirerek kul-
lanmay denedim, mal tmden bozdu.
Yaplacak ey, bunlar grafitletirmek ,yani kr dkme dntrmek-
ti. Bunun iin de ferrosilisyum gerekliydi ki bulunmuyordu. Okuduum
kitaplardan, bakrla alimnyumun da grafitletirici etkisi olduunu
rendim. Zeytinburnu'na telefon ederek bunlarn talalarndan er
kilo istedim (alminyum talalar matra imalinden, bakrnki de mermi
emberinden elde edilenlerdi). Bir potay lp belli bir yerine kadar
doldurduumda 250 kilo olacak ekilde iaretledim. Gnlk mesaide
piyade havan mermileri dkyorduk. Deney, paydostan hemen sonra
balayacak gibi kk oca atelettim. Sadece ustaba (Panayot
Usta) ile ben kalmtk dkmhanede. Birka ii de, giyinmi halde,
uzaktan ne yaptmza merakla bakyordu. Potay doldurduk. Ben
nce, tartm olduum bakr, kese kd ile iine attm. Panayot kre-
marla kartryordu. Arkasndan alminyumu atacak oldum ki mthi
192
bir patlama oldu, erimi demir havalara kalkp emsiye gibi etrafa
yayld. Panayot ocan arkasna sakland, ben kendimi maa kurutma
frnnn iine attm. Koca dkmhaneyi youn bir sis kaplamt. at
utu sanmtm. Kendime gelince "kimseye bir ey oldu mu?" diye
bardm. Olmamt. Hali'e bakan kaplar da atrdm, sis dald.
Yeri kar yam gibi ince bir beyaz oksit tabakas kaplamt. Korkudan
sapsar olmuum.
dare binasna ktm. Bamhendisim Cemal Rfat (Berk) Bey beni
bu halde grnce ard. Olay anlattm. "Olmaz, alminyum bunu
yapmaz" dedi. Ben de biliyordum yapmayacan ama yapmt. "O
talalardan kald m?" diye sordu. Kalmt. Bir tanesini akmana tut-
masyla maytap gibi parlad, Cemal Rfat Bey yanan tala elinden att.
Meer, Zeytinburnu'ndan, yanllkla, yangn bombas imalinde kul-
lanlan, magnezyum esasl elektron-metal talalarn gndermiler. D
grn itibariyle alminyumla elektron-metal birbirlerine ok benzi-
yorlard. Bir byk yanma tehlikesi atlatmtm.
Ertesi sabah fabrikaya geldiimde ilk iim yerlere dalm dkm
paralarn toplatmak oldu. Bunlar krdmda, elik gibi beyaz bir
kesitte dalm siyah noktalar grdm. Ve hayret! Matkap, metali
kesti. Potaya hibir ey olmamt. Maden, havalara frlamakla yetin-
miti. Bu deneyi yenilemeyi aklma koydum ve Zeytinburnu'ndan elek-
tron-metal tala getirttim. Potaya kaln satan bir kapak kestirttim,
stne bir halka kaynattrdm. Ayn ekilde, paydostan sonra potay
doldurttum ve kapan altna astm elektron-metal kesesini, halka-
dan geen bir demir ubuunun iki ucundan tuttuumuz kapakla bir-
likte potaya kapattk.
erde kyamet koptu ve sonra duruldu. Elektron-metal, eksotermik
(s retici) bir reaksiyon yaptndan, madenin dklebilirliini belir-
gin ekilde artrmt. Muntazam ktkler dktrdm ve ertesi sabah
yine muayene ettiimde bu siyah benekli metalin, talala ilenebilir
hale geldiini iyice saptadm.
Mhendis Mektebi'ne gidip lhami Cvaolu hocay buldum. lgi ile
dinledi ve bunun pekl bir doktora konusu olabileceini syleyerek
almalara balama nerisinde bulundu.
193
Daha ilk snflarda iken baz arkadalarmz, Devlet'in eitli organ-
larnn atklar snavlara girerek Avrupa'ya, ounlukla Almanya'ya git-
milerdi. 1942'den sonra bu lkenin harp talihi dnm, her gn daha
zor gnler birbirini izler olmutu. Her geen gn daha ar bombard-
manlar, yaam ve bu arada niversite yaamn zeminliklere
indirmiti.
Bu arkadalar, herkesin can derdine dt bir ortamda, doktora
tezlerini profesrlerine kabul ettirip yurda dnmlerdi. O zamana
kadar, bunca deerli hoca, doentlerin hibirinin doktoras yoktu.
Bunlar, "doktor" sfatlaryla kk dalar yaratyorlard. "Gftara (sze)
gelip syleseler cehl-i mrekkep..."...
te bu "bombardman" doktorlarndan Orhan Ik'la Necdet Tkel
benim karma dikilip "lhami Bey, doktor olmad iin sana doktora
yaptramaz. Biz referans oluruz. O, olsa olsa, coreferent olabilir..."
demilerdi. Ben de "Hadi oradan, siz gelin bana doktora verin!" diye
kp gittim. Yani bu alma bylece kald. Onlar, fizik laboratuarnn
bir kesinde almama da izin vermediler.
Aradan on, on iki yl geecek ve Bat'da ilk "kresel grafitli dkme
demir-spheroguss" patenti alnacakt. Yani ben bunu bulmutum, ama
talihsizliim bu lkeli olmamdayd. in bir ilgin yan da, bugn bile,
bunun elde edilme ynteminin, benim kapal kapta magnezyumu
kartrma prensibimin ayn olmasdr.
Nuri Paa'nn fabrikas Stlce mezbahasnn tesinde, Pay Mahalli
(kesilecek hayvanlarn alnp satld yer) ve akir Zmre soba ve baz
bombalarn imal edildii fabrikaya varmadan ortada bir yerde idi.
Yannda, Vehbi Ko'a ait olduu sylenen, almayan bir dikili boru
fabrikas vard. stanbul'da, dkme demir dkmcl byk lde
talyanlarn elindeydi. Azap Kap'ya yakn Dapey Biraderler, Kurtuluta
Karlotti Biraderler, Kalafat yerinde Corci Manfredi bunlardand. Ama
ustalar genellikle Rumdu . Buna karlk demir d metal, pirin,
alminyum dkmcleri ounlukla Ermeni idiler. Kalafat yerinde
bunlarn en nls Haykasar Usta idi. Kkleri musluk dkerdi.
Perembe pazarndan Unkapan kprsne kadar olan yerde kk
gemiler ekilir, boyalar tazelenir, gverteleri kalafatlanrd. eki
194
grltsnden geilmezdi, yle ki, kaynak teknii yaygnlamam
olduundan gemiler perinli idi. Bir de Azap kap tersanesinin komp-
resr ekici grltleri buna eklenirdi. Oralarda alanlarn ou bu
yzden sard, benim de olduum gibi. Bu semtin ad Kalafatyeri idi.
Kalafatyeri'nde, bir kk kamyonun zor saca genilikteki
sokaklar zerinde kk kk atlye ve dkmhaneler sralanmt.
st ste konmu iki varilin ii amotla svanarak ve bir vantilatr
ilvesiyle meydana getirilmi dkm oca (szm ona Kupol oca)
ile kk paralar, soba aksam, ocak zgaralar gibi eyler dklrd.
Yer darlndan bunlar kapnn dna atlrd. Bu yzden de bir hrsz
tr tremiti: "Krd kat"lar. Bunlar ounlukla Tophane "arap"
serserileri idi ve bellerinde bir eki bulunurdu. Gece, bekiyi kollarlar,
adam br sokaa gittiinde gzlerine kestirdikleri paralar ekile
krp tayabildikleri kadarn gtrrlerdi. Sabahleyin de bunlar hur-
daclara satp aldklar para ile arap ierlerdi. Ben de, Hasky'de
dkmcln yannda, Kalafatyeri'nde lm bir tornacnn dul ein-
den adamn dkkann kiralam, orada tornaclk yapyordum.
Kalafatyeri'nin baz sokaklarnda da yelkenciler, krekiler, ipiler,
kavaflar, Yemenciler.. sralanrd.
Menderes buralar ykt, geri kalann da Dalan temizledi. imdi bu
semt, Hali kysnda bir park halinde.
Nuri Paa fabrikalarnda reneceimi renmitim. Artk bu denli
az paraya bu rutini (ve de Paa'y) ekmenin anlam kalmamt. 1943
sonlarnda istifa ettim (20.08.1943) ve Tarabya'daki kkn satndan,
borlar dendikten sonra kalan ok cz bir meblaa el koydum ve
Karaky meydannda rhtma kan ara sokan kesinde sarraflk
yapan bir Yahudi'den Hasky'de, yangndan sadece drt duvar kalm
bir binay kiraladm. Doru drst bir at yapmaya param yetmiyordu.
Civarda atlm katran varillerini ok kk bir paraya alp dama
serdim. Tabi bazlar delikti ve yamur yadnda bizim kalplar
berbat oluyordu. Ama aresiz.
Yukarda adlarn verdiim talyanlar, zellikle Karlotti Biraderler'le
Manfredi, Belediye Mecari ubesi (Kanalizasyon ubesi)'nin sokak ya-
mur suyu ve pis su rgarlarn (zgaralarn) tekellerinde tutuyorlard.
195
Bunlarn kalplanmas ve dkm olduka zor olup geni olanaklar
gerektiriyordu ki kk dkmhaneler bu ilere giriemiyordu.
lk zamanlar ustaba tutacak param yoktu ve bu ii kendim stlen-
mitim. Potann bir ucunu ben tayordum. Daha sonralar Stlce'nin
ustabas Panayot'u ekip aldm. Ba baa vererek kendi olanaklar-
mzla bu dkm gerekletirebilecek bir yntem meydana getirdik.
Bizim bu gl rakiplere gre bir baka avantajmz da vard: Fatura
zerinden %15 muamele vergisinden baklk. Be iiden fazlasn
kullanan ve messes motor gc iki beygiri aan iyerleri bu vergiye
tab idiler ki talyanlar bunu dyorlard (benim vantilatr motorum 4,5
beygirdi, ama plkas iki beygir gsteriyordu. Maliyeciler kontrole
geldiklerinde iilerim arka kapdan il yavrusu gibi dalrlard).
Bunun dnda kupol ocam ve vantilatrm kendim projelendirmi-
tim ve yksek randman elde etmitim. brleri, pik miktarnn %14-
18'i arasnda kmr kullanrken benim ocak %11 ile yetiniyordu. Bu
keyfiyet, maliyete yansyordu. Btn bunlarn dnda byk krlara
alm talyanlar, ok daha ucuza alarak kanalizasyon piyasasndan
sildim. Her ihalede peime taklp benimle anlama arar hale
gelmilerdi.
Daha sonraki yllarda Ankara kanalizasyonunun 1. ksm ihalesinin
tm dkmlerini alacaktm ve eitli vana, kolektr silicilerini proje-
lendirip imal edecektim (harpten hemen nce bu ii Alman Hochtief
irketi stlenmi, gitmek zorunda kalnca btn projeleri de
beraberinde gtrm. Nasl olsa Trkler bu ii yapamaz, savatktan
sonra gelir, devam ederiz diyerek).
Snrl olan Karabk piki ve metalurji koku dkmcler kooperati-
fi eliyle kapasiteye gre datlrd. Bunlar at arabalaryla Hasky'e
tanrd. ok miktarda alnrsa kamyon tutulurdu. Arabaclarn hibiri
okuma bilmezdi. Ellerindeki adresi gsterir, yol ve dkkn sorarlard.
Buna karlk ofrlerin byle bir skntlar yoklu. Ne de olsa atla deil,
motorla urayorlard...
O zamanlar ne otobs, ne de dolmu alrd oralara. Sadece Hali
vapurlar vard ve bunlar da akam erken saatlerde paydos ediyorlard.
Sava dolaysyla karartma vard. Bir akam bizim dkm ge kald;
196
bacadan normal olarak alevler kyordu. Beyazt Kulesi yangn alarm
vermi, Aynalkavak Karakolu komiseri barp duruyordu. Benim
Hasky'deki adamm Sleyman (Tanyldz) Usta "ok barma, alacan
on kt, fazla barrsan on bir olmayacak!" diye adam susturmutu.
ou kez, Tnel civarndaki evimden yaya gidip geliyordum.
ihane'den Kasmpaa'ya, tamamen tenha olan Okmeydan
mezarlndan Hasky'e iniyor, akam da bu yolu ters ynde kat edi-
yordum. Annem doal olarak ok endieleniyordu, ama iin baka
yolu yoktu. Bir ara, stanbul'da kolera ba gsterdi. Bitten geilmiyor-
mu. Dkmhanede benim iin ykanma imkn olmadndan i
elbiseleri ile ve akamlar el yz siyah olarak gidip geliyordum. Bir
akam, dostum olan Finlandiya Bakonsolosu Berthel Weckman, ei ve
kz kardei Tua ile yemee geleceklerdi (Tua ile evlenmem bahis
konusuydu). Eve gelip ykanp dkndm, kolal gmlek giydim.
197
Hasky Caddesi 81 no.da, dkmhanemin nnde (1943)
Sofrada yanmda, yine aile dostu Dr. Kamereddin Kanelebi oturuyor-
du. Birden beni drtt, meer yakamda bir bit geziniyormu. Anlalan
i elbiselerinden bulam. Doktor, kimseye aktrmadan bakt,
stnde benek bulunmayndan hastalkl olmadn syledi, rahat-
ladm.
Harp yllar, henz nemli bir retim yetenei olmayan lkemizde
kimilerine de kolay ve bol paralar kazandrmt.
Perembe Pazarnda "Asfalt Evi" tabelal bir dkkan vard. Bunun
esas sahibi Yerasimos Evgenidis adl bir Rum'du. Kumlu dam muam-
bas, "Emlzer" markal bir tecrit (yaltm) maddesi imal edip satard.
Ama Varlk Vergisi belini bkm, Nail Bey'in olu Nadir (aabey) bu
ie ortak olmutu. Nadir'in parlak dnemleriydi. Oraya Etibank'tan
ayrlm brokrat olan Necdet Merey'i mdr yapmt. Akll, alkan,
kahkahas bol, apknl seven bir kiiydi. yi anlamtk ve buras
benim irtibat brom olmutu, yle ki, Hasky'de haliyle telefon
yoktu. Beni arayan oraya not brakrd, uradmda bunu bana syler-
lerdi.
Ben buradan piyasada dnen dolaplar renirdim. Harp srasnda
ihtikar ve karaborsay szm ona nlemek iin bir "Milli Korunma
Kanunu" karlmt. Bu kanuna muhalefetten yakalananlar ar hapis
cezalarna arptrlyordu; ama yakalanrlarsa in asl sahipleri orta-
da gzkmezdi.
Devlet'in, ithal mallarnn datm iin imdi adn unuttuum bir
teekkl vard. Bunun bandaki kii, o zaman Mzeyyen Senar
Hanm'n kocas olan Ercment Il idi. Bu kii Nadir ve yakn dostu,
Ankaral tccar Ahmet Balc'nn arkada idi. Ahmet Balc da, Vehbi
Bey'in hemerisi idi.
Ekmek karneye balanmt ve her gn daha kstlanyordu.
Sonunda bir gn 300 gr., bir gn de 150 grama kadar indi. Un ve unlu
madde, brek, simit, poaa... sat yasakt. Ama benim bu hususta
fazla skntm yoktu, yle ki, Hasky'de bir yanm Bahriye, bir yanm
da Halcolu Topu Klasyd...
Beyolu Tnel meydannda, Yksek Kaldrm'n kesinde
198
Sergiades Kitabevi vard. Bunun hemen yannda Yksek Kaldrm'a
bakan kck, ancak tek bir masann sabildii bir dkkn vard.
Adam burada patates kftesi, pilv ve zerde yapard. O denli mehur-
du ki millet kuyruk olur, ETT idaresinin bykleri buradan yemek getir-
tirlerdi. Adamn patates kftesi, hamur iini unuttururdu.
Baz akamlar Tokatlayan'a urardm. Barmen Serkis'in kokteylleri,
dnya kataloglarna gemiti. Orada birok tandk olurdu. Tabi karart-
ma da vard, cam ereve kara ktlarla rtlrd. Mdavimlerden,
Tepeba'ndaki Alp Oteli'nde oturan dii Leon Bey vard. Zengin,
keyfine dkn, nekre bir zatt. Gelir, "Bir yere kaybolmayasn, Aleko
(kemeneci) ile Hrant (ud) gelecek..." derdi. Gece, Tokatlayann arka
tarafnda bir salonda sofra kurulur, Nadir, Ahmet Balc, Ercment Il,
ei Mzeyyen Hanm, Leon Bey, bir iki kii daha ve bazen de hreti
pheli hanmlar bulunurdu. Mzeyyen Hanm bir ara gider ve seans
bittikten sonra dnerdi. "Bir ihtimal daha var, o da lmek mi dersin?"
arksn o zaman ilk olarak ondan dinlemitim. Gecenin ge saatinde
dalrdk. Kimileri Tokatlayanda kalrd...
199
lk ii kadrosu. Bu resmi gren yabanc dostlarm bunu Germinale benzetiyordu.
Karaky'den Unkapan kprsne kadar uzanan ve "Perembe
Pazar" adyla anlan Tersane Caddesi ayr bir lemdi ve gnmzde de
byle olmay srdryor. im icab 1950'ye kadar, sonra da 1963-79
aras burayla sk temas halinde oldum. Az ok herkesle tanklm
vard. Trk sanayinin kalbi burada atard ve hl da atyor. Burada, bir
iki tanesi mstesna (mesel Viktor Bali messesesi), kk kk
dkknlar sralanr, bunlar akl almaz cirolar yaparlar, nk sattklar
mallar (matkap ucu, freze ba, klavuz, l letleri vs...) ykte ok
hafif, pahada alabildiine ar eylerdir. Sadece "Hrdavatlar ars"
biraz dzgn bir vehe arz eder ve buradaki dkknlar az ok rahat
boyutludur. Bu dkknlarn sahipleri isimsiz zenginlerdir. Ama binalar
ok harap, pis grnml, kaldrmlar eri brdr. Hibirinin p
sepeti yoktur. Bunu sprp kaldrmn dibine srerler (tabi her geen
araba bunlar peyderpey dkkna iade eder). Yer darlndan baz iri
mallar (kaynak makinasi, kk tezghlar vs.) kaldrma karlr ve ya-
yalarn geidini engellerler.
Her trl Belediye vergisine itiraz edip kazan vergisi hususunda
bilanolarda Ali Cengiz oyunu oynarlar. Yani her bakmdan vatandan
hak ve hukukuna tecavz, bahis konusudur. Hibirisi o irkin
grnl binasna bir badana vurdurmaz, kaldrmn dzeltmez.
Herhangi bir Belediye yasan ihll etmekten ekinmez.
Vallahi kamu yararna ykm bahis konusu olduunda hepsi ''hak
hukuk" diye basar feryad. Hukukun koruyucusu geinen nl avukat-
larmz, bunlarn vekletini alp Belediye'nin karsna dikilirler. Hani
"dinsizin hakkndan imansz, gelir" derler ya, bunlarn hakkndan, ks-
men bile olsa. Bedrettin Dalan gelmiti. Ama bu noktadan teye o
dahi "hak, hukuk" duvarna arpmt ve Perembe pazar, sosyal
demokrat (?) Belediyenin gelip gemi olmasna ramen, o kt
grnmn koruyor. Pres dkm teknii yaygnlatndan (ECA
vs...), Perembe Pazar'nn deniz tarafndaki btn bir semtini igal
eden, ounlukla Ermeni muslukular yerlerini kaynaklara brakt.
Yemeniciler Soka'nda kendisiyle uzun yllar ok i yaptm tor-
nac Hasan (elikolu) Usta vard. Bu, mert, gz pek, byk bir
beden gce sahip, akll, yaratc Karadenizli bir dostumdu. Onunla
birok nemli iler yaptk. O sokan kesinde yine Karadenizli scak
200
demirciler vard. Bu adamlar akama kadar, altnda atein yand, 2-4
m. apnda kaln saclar 12'er kiloluk balyozlarla dve dve kazan
aynas vs. yaparlard. O koskocaman elleri hi gzmn nnden git-
mez.
Akam oldu mu, ellerini yzlerini ykayp Arap Camii'nin bulunduu
sokaktaki meyhanelerin birinde soluu alrlard. Bir uzun ve ok scak
yaz gn Ramazan'nda bizim Karadeniz uaklar, tre gerei orulu.
Akama kadar a susuz, ate karsnda balyoz sallamlar. Azlar
kupkuru. Orucu meyhanede bozacaklar, ama ayp olmasn diye ieri
dalmak iin imamn erefeye kmasn bekliyorlar, meyhanenin
kapsna arkalarn dnm olarak sralanm halde (o zamanlar
minarelerde hoparlr yoktu). Balar yukar kalkm, gzler erefede.
Dakikalar onlara saat gibi geliyor. Aralarnda mrldanyorlar: "Ha avradn
s.min imami, kmadi da!"...
te byle. Kimileri boluklar ve dzeni iyi kollayp retmeden,
oturduu yerden byk paralar kazand, sefa srd, kimileri atein
karsnda kavruldu, retti, terledi, lke malna sahip kt, cefa ekti.
Birok mhendisi de bu ikinci ksma dahil etmek mmkn. Hatta baz
mhendisler, ne i yaptklarn, meramlarn bile anlatmakta zorluk
ektiler. Bunlardan biri de 1955'de Arpaay antiyesi efi olan Yksek
Mhendis Mahi Suman'dr.
Mahi Suman Orhantepe'ye su getirmek iin Maltepe civarnda
kaptaj etd yapyormu. Dada dolarken askerler bunu casus diye
yakalamlar. Ne gediklisi, ne de nbeti temeni laf dinlemi.
Neticede Mahi'i bir kurmay binbann huzuruna karmlar. Adam ii
anlam ve aadaki kad yazp kendisine vermi:
"Su mhendisine su aramak iin vesika verilmitir."
sim, cisim, mahal, mddet filan yok.
Beni ok gldren, aklma geldike hala gldm bir baka zor
mhendislik vakas da Finike'de gemiti.
Finike'de hidro-elektrik santral, enerji nakil hatt ve kasabann
ebekesini yapyorduk. Gerekli donanm, dviz yokluundan
salanamyordu. Nihayet hkmet talyanlarla bir anlamaya girdi ve
201
bu mallar o lkeden geldi. Ad geen tesis iin lzumlu olanlar ller
Bankas tarafndan Belediye'ye teslim edildi. Belediye de bunlar,
kasabadan 1.5-2 km. mesafede, etraf tel rg ile evrili, bekileri olan
gazhaneye istifledi. Buras geni bir ak saha idi. Buradan da, yine
ller Bankas temsilcisinin huzurunda bize devredilecekti. Temsilci,
Banka'nn Blge Mdr'de olan, iri yar, ok namuslu ve vatansever
bir kontrol mhendisiydi. Tartnn bana oturmu, gramn karlma-
masna dikkat ediyor, izolatr ve saireyi eliyle tek tek sayyordu.
Hesab da Belediye muhasebecisi tutuyor, teslim protokolunu hazrl-
yordu.
Meer muhasebeci, ayn zamanda Belediye'nin nikah memuru
imi. Adamn biri de gn alm, karanfilini takm, gelin, misafirler
gelmiler ki ne Belediye Reisi var (bir yerlere gitmiti), ne de nikah
memuru. Bu sonuncusunun nerede olduunu bilen de yok. Ge saate
kadar bekleyip dalmlar.
Ertesi gn yine ayn sahne. Nihayet nc gn birisi, memurun
gazhanede olduunu sylemi. Prhiddet damat bir faytona atlayp
oraya geldi ve doruca kantar banda, kontrol mhendisi ile yanyana
iskemlelerde oturan memurun koluna yapp srklemeye balad.
br koluna da mhendis yapt ve bir ekitirmedir gidiyor. Biz de
seyrediyoruz. Damat baryor, mhendis baryor. Mhendis 'Ulan
biz burada memleket ii yapyoruz, sen sni dnyorsun!' diyordu.
Araya girdik de, damattan, trenden hemen sonra memuru arabay-
la getirme vaadi alarak mhendisi yumuattk.
O zamanlar Mhendislik zor zanaatt.
202
PTT ARLA ve TELETA'IN YKS
Dr. Fikret Ycel
TTGV ve TESD Ynetim Kurulu Bakan
GR
1960'l yllarda Trkiyede PTT Genel Mdrl tarafndan kurulan
ve altrlan haberleme ebekesi nicelik ve nitelik asndan yetersiz
bir grnmdedir. Gemite gerekli yatrmlarn yaplamamasndan
ileri gelen karlanamam byk bir istek stou ve iletmede kt
kaliteli balantlar ikayet konusudur. O tarihlerde telefon younluu
1 (bir)'in altnda,hatta 1940'l yllarda 0,2 seviyesindedir. 1940 ylnda
btn Trkiyede iletmede bulunan telefon says 40.000'den ibaret-
tir.Bu dnemde henz hane bana bilgisayar says, internete bal
abone says gibi kavramlar mevcut deildir.
Telefon younluunun dkl yannda balantlarn,zellikle
uzak mesafe balantlarnn, saysal yetersizlii ve kt kaliteleri de
gze batmaktadr.
Bu durum, uzun seneler telekomnikasyonun ekonomik, idari,
kltrel ve siyasi alandaki neminin kavranamam olmas yannda,
Trkiyenin bir trl kurtulamad d demeler dengesini salamada
karlat glklerden kaynaklanmaktadr. Zira, o tarihlerde
telekomnikasyon yatrmlarnda kullanlan hemen her ey dardan
temin edilmekte idi.
1960'l yllara gelindiinde telefon younluu 0,6-0,7'lere yk-
selmi olmakla birlikte telefon bekleyenlerin says iletmede olanlar
gemi, bekleme sreleri on yl ve daha yukar seviyelere ulam
bulunmaktadr. Bu resme Trkiyenin uzak mesafe balantlarnda kul-
lanlan cihazlar bakmndan bir sergi, bir mze grntsnde olduu
tespitini de eklemek gerekir.
Bu durum, bir ok sakncas yannda ,cihazlarn bakm ve iletmesin-
den sorumlu mhendislerin deneyim kazanmalarna yardmc olmu-
tur. yle ki, baz mhendisler yedek paralardan, l aletlerinden
yararlanarak bir ve kanall kuranportr cihazlar imal etmi ve
ihtiya olan yerlerde iletmeye vermilerdir.
Trkiyenin 1954 ylnda Nato'ya girmesi ile PTT Genel Mdrl
uzak mesafe balantlar iin, gerek transmisyon yollar, gerekse trans-
misyon cihazlar asndan, Nato altyap yatrmlarndan faydalanma
204
imkanna, yani, yeni bir kaynaa kavumutur. O tarihlerde uzak
mesafe balantlarnda plak havai devreler kullanld iin bu kay-
nak, byk lde, yeni plak havai hatlar inaasnda,mevcutlarn
iyiletirilmesinde ve bunlar zerinde alan kuranportr cihazlarnn
satn alnmasnda kullanlmtr.Daha sonra, plak havai hatlarn
byk lde yerini alacak olan R/L sistemlerinin ilk defa Trkiyeye
girii Nato alt yap yatrmlar sayesinde olmutur.
1960'l yllar ,zelikle 1965 ve sonras ,Trkiyede telekomnikasyon
bakmndan, hatta Trk sanayii bakmndan, nemli yllardr. Bu yllar
,sanayilemi ve gelimi lkelerde bilgisayar ve telekomnikasyonun
birlikte kullanlmasnn balad dneme rastlyor.
PTT Genel Mdrl, telefon santrali ve telefon makinalar ihti-
yacn karlamak zere kulland ve eitli sebeplerle sk sk geciken
aksayan, hatta iptal edilen uluslararas ihaleler yolu yerine, daha karar-
l bir yol olarak yerli retimi salamak iin muhtelif zamanlarda giriim-
lerde bulunmusa da baarl olamamtr..1967 ylnda, PTT Genel
Mdrl ve o zamanki ismi ile Northern Telecom arasnda kurulan
Neta isimli ortaklk bu amac gerekletirmek yolunda baarl bir
adm tekil etmitir. Trkiyede telekomnikasyon kablolar imalatnn
balamas da bu yllara rastlamaktadr.
PTT ARLA'NIN KURULMASI
Dnyada Devletin yeni rolnn tartlmaya ve yeni tanmlar getiril-
meye baland 1970'li yllara kadar, aralarnda ABD'nin de bulunduu
az sayda lke dnda, telekomnikasyon hizmetleri, Trkiyedeki gibi,
tekel durumundaki idareler tarafndan yerine getirilmektedir. Bunlarn
grev ve yetkileri arasnda bugnn dzenleyici kurulularnn grev ve
yetkileri de bulunmaktadr.
Bu idarelerden bazlar sahip olduklar ar-ge laboratuarlarnda
iletiim alarnda kullanacaklar telekomnikasyon cihazlarn, zel
sektr kurulular ile ibirlii halinde, gelitirerek retimlerini
lkelerindeki sanayi kurulular arasnda paylatrrlard.
Trkiyede de PTT Genel Mdrlnn byle bir laboratuara sahip
olmas fikri 1955-1956 yllarnda gndeme gelmitir. Laboratuarn o
205
tarihlerde Ankara Dkapda, zerinde baz binalarn ve anten direk-
lerinin bulunduu PTT'ye ait bir arazi zerinde kurulmas fikri arlk
kazanm bulunuyordu. Ancak hayata geirilmesinde meydana gelen
gecikmeler, daha sonra da sz edilen arazinin PTT'nin elinden k-
mas, konunun uzun sre gndemden kaldrlmas sonucunu dour-
mutur.
Nihayet, 1965 ylnda konu tekrar ele alnd ve vakit kazanmak
zere PTT Aratrma Laboratuarnn o sralarda Glhane Parknn
cadde tarafnda bulunan PTT Fabrikasna bal bir Mdr Yardmcl
yapsnda kurulmasna karar verildi. Zira, bu ilem, PTT Genel
Mdrl bnyesinde bir ynetim kurulu karar ile salanabiliyordu.
Gene de bu noktaya erimek 1965 ylnn, nerede ise, tamamn alm
ve PTT Aratrma Laboratuarnn kurulmas bu yln aralk aynda
mmkn olmutur.
Ksa zamanda PTT ARLA ksaltlm isminin kullanlmasna allan PTT
Aratrma Laboratuarnn faaliyet gsterecei mekan hususunda hi bir
hazrlk yaplmamt. PTT Fabrikas kendisine dahi yeterli bulunmayan
bir binada yer alm bulunuyordu. O sralarda Tahtakalede mevcut tele-
fon santrali binas yannda ina edilmekte olan yeni telefon santral
binasnda PTT ARLA'ya bir yer tahsis edilmesi kararlatrld. Balangta,
henz kaba inaat bitmi olan santral binasnn bir kesinde 60-65
metrekare byklnde yan yana oda hzla barnacak hale getiri-
lerek PTT ARLA'nn emrine verildi. O srada PTT ARLA'nn kuruluunu
tamamlamak zere kii alyor, destek hizmetler PTT Fabrikas
tarafndan salanyordu.
1966 yl k gayet sert gemi ve geri kalan ksmnn tamamen
ak ve inaatn devam etmekte olduu binann bir kesinde ilk al-
malarn yapan PTT ARLA mensuplarnn bu arada snmak iin verdik-
leri ura ac, tatl ilk anlar tekil etmitir.
Santral binas tamamlandktan sonra PTT ARLA'ya igal ettii
odalarn bulunduu katta toplam 600 metre karelik bir yer tahsis edil-
di, ilerde anlatlaca gibi, kendi binasina tand 1971 senesine
kadar bu yerde faaliyetlerini srdrd.
206
odann ikisi bir l laboratuar halinde dzenlendi: Bunun iin
PTT Genel Mdrlnn bilhassa Nato projelerinden salad,
kuranportr ve radyolink cihazlarnn bakm ve iletmesinde kullanlan
ihtiya fazlas l aletleri kullanld.
O tarihlerde artk Nato altyap projeleri iyice azalm ve PTT Genel
Mdrlnn yatrmlarnda bunlardan yararlanma olana hemen
hemen ortadan kalkm bulunuyordu. Transmisyon sistemleri ihti-
yacnn milli bteden karlanmas gerekiyordu.
letiim yatrmlarnn telefon santrali, transmisyon sistemleri ve
eriim devreleri arasnda dengeli bir ekilde yaplmas gerekmektedir.
Bu sebeple PTT ARLA'nn ncelikle transmisyon sistemleri zerinde
almas esas kabul edildi. Bunlar arasnda da uzak mesafa haber-
lemesinin salanmasnda byk ekseriyetle kullanlan plak havai
devrelerle ilgili tehizat n sraya alnd.
LK RN
PTT ARLA'nn yerleme dneminde PTT Genel Mdrl havai
hatlar zerinde kullanmak zere bir miktar fizik filtresi satn almak iin
bir ihale yapm ve bu ihaleyi daha nce Trkiyeye havai hat kuran-
portrleri, bu arada fizik filtreleri satm olan bir firma kazanmd. PTT
ARLA'nn istei zerine ihale iptal edildi ve i PTT ARLA'ya verildi.
Bunun zerine ihaleyi kazanm olan firma fiyatn 500 dolardan 225
dolara kadar indirdi. Bu olayda PTT Genel Mdrlnn ve PTT ARLA
'nn gsterdii cesaret vlmeye deerdir.
Hat filtresinin hesaplanmas bir devreler teorisi dersinin ev devi
seviyesinde bir iti. nemli olan, bu filtrenin alaca ortam ve
koullar gz nnde tutularak gelitirilip imal edilmesi idi.
Bu filtreler havai hatlarda iaret seviyesinin en yksek olduu nok-
talarda bulunduu iin bobinlerinin entermodlasyona sebep olmaya-
cak, havai hatlardan gelecek yldrm, atmosferik dearjlardan etkilen-
miyecek ekilde yaplmalar gerekiyordu. O gnlerin Trkiye yan
sanayi imkanlar ile filtrenin iinde bulundurulaca ve havai hat direk-
leri zerine yerletirilen kutunun d etkenlerden zarar grmeyecek
ekilde retilmesi dahi zlmesi gereken bir problem idi.
207
Yukarda belirtildii gibi, PTT ARLA mhendislerinin eitli fir-
malarn cihazlar zerinde kazanm olduklar deneyim bu problem-
lerin ksa srede zlmesini salam ve PTT Genel Mdrlnn
fizik filtresi ihtiyac baar ile karlanmtr. Sz edilen filtreler, uzun
yllar daha sonra gelitirilen dier havai hat sistemleri organlar ile bir-
likte, PTT ARLA'nn repertuarnn bir elemann tekil etmitir.
LK ZGN SSTEM
O yllarda Trkiyede, uzak mesafe telefon trafii yksek olmayan
ok sayda ile hatta il bulunuyordu. Bunlarn ihtiyacn karlamak zere
basit,ucuz iki kanall bir kuranportr sisteminin gelitirilmesi konusu ele
alnd. Ayn havai hattan yararlanan merkezlerin bulunduu gz nnde
tutularak, gerektiinde, bu iki kanaldan birisinin ilk merkezde brakl-
mas, dierinin daha sonraki merkez iin hizmet grmesi imkannn da
gerekletirilmesi n grlyordu. O tarihler elektron tplerinin devrini
tamamlayp yerini baz alanlarda yar iletkenlere braktklar dnemdi.
Bu sebeple PTT ARLA'da gelitirilen cihazlarda yar iletken kullanlmas
esas kabul edilmiti.Yar iletken teknolojisindeki hzl gelime ve sk sk
yeni tertipler ortaya kmas bitmi baz tasarmlarn yenilenmesi gerei-
ni ortaya karyordu.Germanyumdan silisyuma gei de o dnemlerde
yaanm bir gelimedir ve iki kanall kuranportr sisteminde nemli
deiiklikler yaplmasna sebep olmutur.
ki kanall kuranportr sistemi haberleme ebekesinde uzun yllar
ok sayda kullanlan baarl bir rn olmutur. Denebilir ki ,bu
rnn PTT ARLA'ya olan gvenin tesisinde nemli bir rol vardr. PTT
ARLA, ksa zamanda, PTT Genel Mdrlnde alan personelin,
zellikle kuranportr merkezlerinde alan teknisyenlerin, kendile-
rine yakn bulduklar, benimsedikleri, gvenip vndkleri bir kurulu
haline gelmitir.
TRKYEDE ELEKTRONK SANAYNN KURULMASI LE LGL
ALIMALAR
Milli Gvenlik Kurulu Mays 1964'deki toplantsnda Trkiyede e-
lektronik sanayii kurulmas iin almalar yaplmas kararn alm ve
Birinci Be Yllk Kalknma Plannn 1964-1965 programna bu konuda
bir fizibilite raporu hazrlanmas karar eklenmi idi. Bu grev evvela
208
Makina Kimya Endstrisi Kurumuna verilmise de bir sonu alnamayn-
ca PTT Genel Mdrlne aktarlmtr. PTT Genel Mdrlnde
konu, evvela Teknik ler Daire Bakanlnda ele alnm, sonra da, o
gne kadar yaplan almalar ve toplanan bilgilerle birlikte PTT ARLA'ya
aktarlmtr.Tarih 1967 yl balardr.
Trkiyede 1950'li yllarn ncesinde elektronik sanayi faaliyeti,
sipari zere yaplan baz ses dzenleri, VHF-SSB ve VHF-FM telsiz ci-
hazlarnn kk atlyelerde imalinden ibaret idi. 1950'li yllarn ikinci
yarsnda Trkiyede yaanan byk d demeler dengesizlii sonu-
cunda, bir ok mallar gibi, elektronik tketim cihazlarnn da ithaline
kstlamalar getirilmitir. Kotal ithal rejiminin balamas ile ithali yasak-
lanan bu tr cihazlarn eski ithalatlar yar sanayici roln stlenerek
bu cihazlarn paralarn getirtmek suretiyle montajlarnn yaplmasn
balatmlardr. 1964 ylnda karlan Montaj Sanayii Talimat bu alan-
da bir dzenleme getirmitir.
PTT ARLA konu ile ilgili raporunu 1967 yl Temmuz aynda bitirerek
PTT Genel Mdrlne teslim etmi;oradan da bata Milli Gvenlik
Kurulu olmak zere ilgililere datlmtr.
Raporda, zet olarak, Trkiyede elektronik sanayiinin kurulup
bymesini desteklemenin gerekli olduu, dayankl tketim mallar
retiminin zel sektre braklmasnn uygun olaca, profesyonel
cihazlarda, nceliin telekomnikasyon cihazlarna verilmesi art ile,
devletin nclk etmesi icap ettii belirtilmitir.
Buna ilaveten elektronik sanayiinin ayr bir sektr olarak ilk defa
ele alnd kinci Be Yllk Kalknma Plan iin kurulan Elektronik
Sanayii zel htisas Komisyonunda PTT ARLA nemli grevler stlen-
mitir. Milli Gvenlik Kurulunun verdii grevle kinci Be Yllk
Kalknma Plannn ayn zamana isabet etmesi sonucunda Elektronik
Sanayii raporundaki ana fikirlerin Kalknma Planna girmesi salanm
oldu.
YEN CHAZLAR GELTRME YOLUNDA ALIMALAR
PTT ARLA'da balangta nispeten basit, kolay ve hzl sonu al-
nabilecek konular ele alnmakla birlikte btn analog transmisyon
209
tehizatnn gelitirilmesi ile ilgili hazrlklar da srdrlmekteydi. Ama,
bata havai hatlar olmak zere, simetrili kablo, eeksenli kablo, radyo-
link v.b.g. transmisyon yollarnn ayn anda ok sayda haber iletiminde
kullanlmasn salayan her trl oklayc sistemler gelitirmek idi.
Haber denince ncelikle ele alnan ses, yani telefondu. Buna telgraf da
eklemek gerekmitir. Evvela ,analog oklayc sistemlerinin btn hiye-
rarik kademelerinin gelitirilmesi hedeflenmitir. Analog sistemlerde
ok nemli bir yeri olan LC filtrelerinin gelitirilmesi, bunlarla ilgili hesap
yntemleri, devre sentezinin matematik temeli atldktan sonra geliti-
rilen metotlardan yararlanarak gelitirilmi ve o tarihte Trkiyede bu
alanda adeta bir mkemmeliyet merkezi haline gelinmitir.
RETM
PTT Aratrma Laboratuarnn kurulmas dncesinin ortaya atld
sralarda, baz baka lkelerdeki rnekleri gibi, sadece ar-ge yapmas
ngrlyordu. Ancak lkemizde gelitirilen rnlerin oaltlmas
iin sanayi tesisleri bulunmamas dolays ile bunlarn retiminin de
PTT ARLA'da yaplmas yoluna gidilmitir. Tahtakalede kendisine
ayrlan yerin 600 metre kareye karlmas ile kk sayda retimin
yaplabilecei bir alana da sahip olunmutu.
Yukarda sz edilen fizik filtresi ve iki kanall havai hat kuranportr
sistemlerinin ilk retimleri bu alanda yaplmtr. Bu srada byk apta
yan sanayiden yararlanmak gerekiyor ve faydalanabilecek mevcut
imkanlar tanmak iin nemli bir blmn tekil ediyordu.Yan
sanayii tanmak yannda onu desteklemek, icabnda yol gstermek
hatta eitmek, malzemelerinin sipariinde yardmc olmak, bazen
tedarik etmek bu alandaki uralar arasnda saylabilir. Bu balang
ilerde iler byyp genilediinde yerli katknn en st seviyede
tutulmasnn salanmasnda ok yardmc olmutur. Zamanla, PTT
ARLA'nn ve onun devam olan TELETA'n etrafnda bir yan sanayi
halkas olumutur.
Tahtakaledeki retim srasnda yaplan asamblaj ii ile ilgili ilk yn-
tem esaslar da tespit edilmitir. Daha sonraki yllarda bunlar geliti-
rilmi, her rn ve retim adm iin yenileri elde edilmitir.
210
YEN BNA
PTT Genel Mdrl Northern Electric ile ortak olarak Neta' kur-
maya karar verince mraniyede byk bir arazi satn ald. Bunun
yars Netaa tahsis edildi. Geri kalan yarsnn bir ksm PTT Tesellm
Depo Mdrl iin ayrld. Artan arazi parasna PTT Fabrikasnn ve
PTT ARLA'nn yerletirilmesi ngrlyordu. Bu ilemin PTT ARLA taraf
plana girmedii iin, Devlet Planlama Tekilatndan gizli olarak yapl-
yordu. PTT Fabrikas, Tesellm Depo ve PTT ARLA'nn bina inaat ayn
mteahhide verildi.
PTT ARLA iin yaplan bina 6.000 metre kare kapal alana sahipti.
Bylece 60'dan 600'e, oradan da 6.000 metre kareye ulaan bir
byme izgisi izlenmekte idi. Daha sonra TELETA dneminde bu
alan 60000 metrekareye kadar byyecektir.
Bina inaat 1971 ylnda tamamland ve bu senenin Hazirannda
PTT ARLA Tahtakaleden mraniyeye tand. PTT ARLA'nn bu srada
44 alan bulunuyordu.
YEN SRELER, YEN RNLER
Yeni bina ihtiya duyulan baz retim srelerinin PTT ARLA'ya
kazandrlmasna imkan salyordu. lk giriim, henz Trkiyede bulun-
mayan bask devre retim teknolojisinin kazanlmasn temin edecek
olan tek ve iki yzl bask devrelerin imali iin bir atlye kurmak
olmutur. Bununla ilgili olarak herhangi bir lisans, ya da know-how
anlamas yaplmamtr.
Buna paralel olarak bir mekanik iler atlyesi kurulmutur.
Daha sonra o tarihlerde kullanlmas zellikle profesyonel cihazlar-
da giderek yaygnlaan kaln film teknolojisinin renilmesine balan-
mtr. Bu amala T'de kurulan kaln film laboratuarndan fay-
dalanld gibi, UNIDO'dan salanan yardm ile bir eksperin ksa sre-
li hizmetinden yararlanlm ve baz tehizatn satn alnmas da
salanmtr. Sonuta laboratuar apnda bir kaln film atlyesine sahip
olunmutur. Kaln film teknolojisi bileen entegrasyonunun bir aa-
mas mikroelektroniin ilk adm olarak kabul edilmektedir. O tarih-
lerde kullanlmas giderek yaygnlamakta ve zellikle profesyonel
211
elektronik cihazlarda tercih edilmekte idi. Daha sonra bu teknoloji
TELETA dneminde gerek lisansla retilen, gerekse zgn rnlerde
kullanlm ve kaln film atlyesi fabrikann en megul birimi haline
gelmitir.
Tahtakalede balayan yeni rn gelitirme almalar
mraniyede de genileyerek srdrlm ve havai hat kuranportr
sistemlerinin btn eit ve kademeleri, analog mltipleks sistem-
lerinin simetrili kablo ve koaksiyal kablo iin btn hiyerarik
kademeleri, AM ve FM telgraf frekans sistemleri gelitirilmitir.
Bylece, o tarihlerde Trkiyenin ihtiya duyduu transmisyon sistem-
lerinin ok nemli bir blm evvela PTT ARLA'nn sonra da TELETA'n
zgn rnleriyle karlanabilir duruma gelinmitir.
LK LSANS ANLAMASI
PTT Genel Mdrl Trkiyenin Natoya girdii 1954 ylna kadar
uzak mesafe haberlemesinde mnhasran plak havai hatlar kullan-
mtr. Bu tarihten sonra analog radyolink sistemleri de Nato altyap
projelerinden yararlanarak ayn maksatla kullanlmaya balam, daha
sonra milli bteden ayn cihazlarn tedarikine gerek duyularak bu
cihazlarn uzak mesafe ebekesindeki pay nemli boyutlara
ulamtr. PTT ARLA, mraniyedeki yeni binasna tandktan sonra
hemen bir radyo laboratuar kurarak bu cihazlarn gelitirme al-
malarna giriilmitir. eitli sebeplerle bu giriim beklenen zamanda
baarl sonular vermemi, PTT'nin byyen ihtiyalar karsnda daha
hzl bir zm bulmak amac ile konu ile ilgili bir lisans anlamasna
gidilmitir.O sralarda (yetmili yllarn ikinci yars) Trkiye gene nem-
li bir d deme gl iinde bulunuyordu.
1978 ylnda yaplan bir inceleme ve alma sonunda analog radyo
sistemleri iin yaplacak lisans anlamas hususunda karar verildi ve
PTT ARLA bylece ilk olarak zgn olmayan bir cihaz ailesini retim
yelpazesine dahil etmi oldu. Bu cihazlardan transmisyonda saysalla-
maya geilinceye kadar, zellikle TELETA dneminde, nemli sayda
retim yaplmtr. Bu anlamann asl faydas bu mnasebetle, sahip
olunan retim srelerinin ve tekniklerinin iyiletirilmesi, bytlmesi
yannda, ince film gibi, yeni teknolojilerin de kazanlmas olmutur.
212
SAYISAL SSTEMLERE GE
1960'l yllarda btn dnyada saysal transmisyon uygulamalar
balamt. Bu uygulamalar telefon santralleri arasndaki balant
saysnn artrlmas alannda yaplyordu. PTT ARLA da konu ile nce
akademik seviyede ilgilendi ve cihazlarnda baz lojik devre uygula-
malarna yer verdi, PCM sistemlerini renmeye balad. PTT Genel
Mdrl bir talyan firmasndan satn ald ilk PCM sistemlerini
stanbulda baz telefon santralleri arasnda 1974 ylnda iletmeye
verdi.
PTT ARLA bandan beri Tbitak ile eitli konularda ilki iinde
bulunuyordu. Marmara Aratrma Enstits Elektronik nitesinin kurul-
mas ile bu iliki iyice kuvvetlendi, aratrma projelerinde i birlii ve
sanayinin ihtiyalarna ynlenme konularna sirayet etti. Bu balamda
30 kanall bir PCM sisteminin gelitirilmesi iin yaplan anlama, eitli
sebeplerle beklenenden uzun srmesi dnda, ok olumlu sonular
verdi. PTT ARLA ortaya kan ilk modeli retilebilir ve kullanlabilir hale
getirmek iin olaanst gayret sarfetmek mecburiyetinde kald. lk
parti retim 1981 sonu ile 1982 balarnda bitirilerek Tahtakale-Erenky
santralleri arasnda servise verildi. Bu ilk modelden bir baka imalat
daha yaplmadan sistemde nemli iyiletirmeler ve deiiklikler
yaplm cihazn ok sayda jenerasyonu gelitirilmitir. Simetrili kablo
zerinde alan ve santraller aras balantlarn artrlmas amac ile
kullanlan bu ilk kademe cihazdan sonra btn hiyerarik kademeleri
le PDH olarak isimlendirilen sistem ailesi, zaman iinde her kade-
menin eitli jenerasyonlar gelitirilmek suretiyle elde edilmitir: Bu
hiyerarik cihaz ailesi saysal radyo sistemlerinin salad yollara
uygulanmak suretiyle uzak mesafe haberlemesinin saysal olarak ile-
timinde geni ekilde kullanlmtr.
Analog sistemlerin (radyo ve mltipleks) en yksek kapasiteli
kademelerine kadar varan gelitirme ve retimi ile balayan uzak
mesafe balantlarndaki zenginleme ,saysal alanda PDH sistemleri
ve saysal radyo sistemleri ,sonra da fiber optik kablolar ile devam
ederek bu alandaki ihtiyacn btnn zm ,uzak mesafeli balan-
tlarda otomatie geiin kolayca gereklemesini salamtr.
213
Bugn artk PDH sistemleri yeni yatrmlarda pek kullanlmyor.
Bunlarn yerini geni bandl transmisyon zelliklerine ekonomik zm
getiren senkron sistemler hiyerarisi alm bulunuyor.
Bununla birlikte PTT ARLA ,daha sonra TELETA ,tarafndan geliti-
rilen bu sistemler yaklak yirmi yl geerliliini korumu ,rnek bir
ibirlii sergilemesi yannda ok baarl bir ticari gelime gstermi,
ihracat yaplm ve retim lisans satlmtr.Doal olarak btn bu sre
zarfnda cihaz ailesi srekli olarak gelimeye ve iyiletirmeye tabi
tutulmutur.
TELETAIN KURULMASI
PTT ARLA'nn kurulmasndan bir sre sonra ona bir anonim irket
stats kazandrma ynnde almalar da yaplmt: Muhtelif tarih-
lerdeki giriimlerden ,bir ncekinden bir adm ileriye gitmesine karn
olumlu sonu alnamamtr.
Nihayet, 1983 senesinin sonbaharnda PTT ARLA, TELETA ismi ile
bir anonim irkete dntrld. PTT Genel Mdrlnn %49 his-
sesine karlk, PTT Biriktirme Yardm Sand %26, Sezai Trke-Fevzi
Akkaya %13, Vakflar Bankas %10 ve Ray Sigorta %2 hisseye sahip
idiler. Bu dnm srasnda PTT ARLA 620 personele sahipti.
TELETA uzun yllar PTT ARLA'nn izgisinde yrmeye, gelimeye,
bymeye ve hizmet vermeye devam etmitir. Transmisyon cihazlarn-
dan oluan PTT ARLA'dan devrald repertuarn zenginletirmekle bir-
likte yapt lisans anlamas ile ve lisansr firmay da kendi iine
alarak saysal santralleri de rnleri arasna katmtr.
BTRRKEN
PTT ARLA ve onun devam olan TELETA, mrleri boyunca, bir ok re-
tim teknolojisini endstriyel boyutlarda Trkiyeye kazandrmak baarsn
gstermilerdir. Dier yandan gelitirdikleri, analog ve saysal mltipleks
sistemleri hiyerarisi, AM ve FM telgraf mltipleks sistemleri, fiber optik
kablolar iin hat tehizat, kk ehir saysal telefon santralleri, telefon
makinalar, 10 MHz bandnda alan 2-8 Mb/s hznda iaretler iin kul-
lanlan saysal radyo sistemi vastas ile Trkiyenin transmisyon ve anahtar-
lama cihazlar ihtiyacn byk lde zgn rnler kullanarak karla-
214
mak imkann salamlardr. yle ki, bir ara lkenin telekomnikasyon
yatrmlarnn %20'den fazlas yerli fikri mlkiyete sahip rnlerle karlanr
seviyeye ulamtr. Bu suretle elde edilen katma deer de gayet yksek
idi.laveten lisansla imal edilen analog ve saysal radyo-link sistemleri,
saysal telefon santralleri, teleks makinesi gibi cihazlarda eriilen yerli
ierik gayet yksek deerlerde bulunuyordu.
Bu tablo ayn zamanda PTT'nin telekomnikasyon yatrmlarn planla-
masna uygun, hzl, ucuz bir ekilde yapabilmesine olanak salam, zel
ihtiyalarn gerektirdii zel zmlerin kolaylkla elde edilmesine olanak
vermitir.
TELETA, hzl bir ekilde bym, bir ara personel says 2400'e kadar
ykselmitir.
Btn bunlar kadar nemli olan husus, PTT ARLA ve TELETA'n lkem-
izde sanayi irketlerinin kendi rn ve teknolojilerini kendileri gelitiren
bir irket kimliinde nc rol oynamaldr. Bu rnek zaman iinde baka
irketlerin de benimsedii ve kopyalad bir esas haline gelmitir. Bugn
lkemizde de mal ve hizmet reten irketlerin rekabet gcne sahip ola-
bilmeleri iin farkl rnler gelitirme yeteneine sahip olmalar gerei
anlalmaya balanmtr.
O dnemde bu model Trkiyede o kadar yabanc idi ki konuya uzak
kiiler yukarda saylan zgn rnlerin yabanc ortak tarafndan getirildii-
ni zannetmiler, bir ksmn byle olmad hususunda ikna giriimleri
dahi inandrc olmamtr. Oysa, yabanc ortak TELETA'n kendi gelitirdii
ya da PTT ARLA'dan tevars ettii bu rnlerden yllarca, gene belki
Trkiyede ilk defa, nemli kar paylar almtr.
SON SZ YERNE
PTT ARLA, TELETA ve dierlerinin baarlar ile Trkiyedeki haber-
leme ebekesi yatrmlarnda %20'lere ulaan yerli fikri mlkiyet
paynn bugn %3'n de altna dmesi sorgulanmaldr. Kukusuz,
infokomnikasyon ve bilgi teknolojileri sanayiindeki Trkiyenin zayf
durumu ile bunun ilikisi vardr.
1965-1990 arasnda uygulanan modelin devam etmesinin mmkn
olamayaca aktr. Ancak, kurulularn teknolojiyi serbeste izleyerek
215
geleceklerini saptamalar ve devam eden srete gerekli transfor-
masyona urama inisyatifleri adeta ellerinden alnmtr.
Petrole olduu gibi, snr aan sulara ve hatta bor cevherine ve
dier stratejik doal kaynaklara dardan mdahaleler olasdr. Oysa,
demokratik bir ortamda bilgi birikimi, fikri mlkiyet haklar ve bunlara
dayal sanayi bu mdahalelere kar kendi kendini koruyabilen deer-
lerdir. Bu itibarla Trkiyenin kalknma politikalarn byle bir tabana
dayandrmas gerekir.
dipnotlar
1. Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf
2. Trk Elektronik Sanayicileri Dernei
3. PTT Genel Mdrl ,1994 ylnda ,Trk Telekomnikasyon A.. ve TC.Posta
letmesi Genel Mdrl olarak ikiye ayrlmtr.
4. Yz kiiye den telefon says.
5. Kuranportr cihazlar iki nokta arasnda bulunan fiziki (plak havai hat,kablo)
veya fiziki olmayan (elektromagnetik dalga) balantlarnn ayn anda ok sayda haber-
lemede kullanlmasna olanak salayan cihaz grubuna verilen isimdir.
6. Radyo-link:ki nokta arasnda fiziki bir balant olmakszn elektromagnetik dal-
galar vastas ile irtibat salayan cihazlar.
7. British Post Office ,Deutsche Bundestpost ,Fransz PTT daresi gibi:
8.Fizik filtresi hattan gelen kuranportr sistemi frekanslarndan fizik konuma
frekanslarn (300-3400 Hz) ayran veya bunlar birletirerek hatta uygulayan bir makas
filtredir.Genel olarak hat filtresi ismi verilen bir gup filtreden birisidir.
9. Koaksiyal kablo
10. Mltipleks sistemleri
11. Printed circuit board
12.Tick film technologie
13. Amplitt modlasyonlu ve frekans modlasyonlu
14. Pulse code modulation
15. Bugnk Marmara Aratrma Merkezi (MAM)
16. Pseudo synchronous digital hierarchy
17. SDH.
18. Bask devre, kaln film, ince film, ince mekanik.
19. Bu cihaz gerekli mltipleks cihaz ile akuple idi.
20. Bugn bu orann maalesef %3'n altna dtn belirtmeliyim.
21. Kerkk-Musul petrolnn yllk gelirinin 20 milyar dolara ulaabilecei tahmin
ediliyor.Bunlara Trkiyenin sahip olmasn dnyada destekleyecek bir lke bulmak
mmkn deildir.
216
MTA'LI YILLARIM
Do. Dr. Sadrettin ALPAN
Maden Yksek Mhendisi
Dnyann bir ok yerinde uluslararas toplantlarda yaptm btn
konumalarmda "Madenciliin beii Anadolu'dur" diye sze
balardm. Hakikaten de 5000-6000 yl evvel Anadolu'da yaayan ok
akll ve kabiliyetli insanlar demir, kurun, inko madenlerini bulmu
ve deerlendirmiler.
Osmanllar dneminde ve Cumhuriyetimizin balangcnda
Zonguldak kmr havzasnda takmr iletme ve retiminde nemli
bir gelime ile baz kk altn, kurun, krom, bortuzu madenlerinin
retimi yaplm ancak btn bu takmr ve madenler genellikle
yabanc irketler tarafndan iletilmitir.
Byk Atatrk ve o zamanki Trkiye'nin ileri grl yneticileri,
Trkiye'nin ada lkeler seviyesinde modernlemesi, insanlarn
medeni bir hayat yaamalar iin yaplan eitli sosyal ve eitim
reformlarna ilave olarak, memleket apnda kalknmann temeli
olarak endstrilemenin de art olduunu anlamlar ve ancak byle
dnyada saygn bir lke olacana inanmlardr.
Endstrilemenin temelini de maden, endstriyel hammadde ve
enerji tekil eder. Bunlarn bulunmas iin Maden Tetkik ve Arama
Enstits'nn (MTA) kurulmasna 1935 ylnda karar verilmitir. Ayn yl,
bulunan maden ve endstriyel hammaddelerin iletilip mamul madde
retilmesi iin Etibank kurulur. Elektrik enerjisi iin gerekli ettleri yap-
mak iin Elektrik leri Etd daresi (EE) Umum Mdrl ve genel
olarak Trkiye'de endstri kurulularn balatmak iin de Smerbank
gene ayn ylda kurulurlar. Tm bu kurulularn teknik ve bilimsel per-
sonel ihtiyacn karlama grevi de MTA'ya verilir.
MTA kurulur kurulmaz 1935 ylndan itibaren, gerek o zamanki
hkmet ve gerekse MTA'nn ileri grl ve cesur yneticilerinin
kararlar neticesinde II. Cihan Harbi'nden hemen nce ve harp srasn-
da MTA, Etibank, Smerbank ve EE ihtiyac iin her yl 2.000-3.000
mracaat arasndan 20-30 renci d lkelere gnderilirdi. O zaman-
lar Trkiye'de sadece Yksek Mhendis Mektebi ile stanbul niver-
sitesi vard. Jeoloji eitimi sadece stanbul niversitesi'nde mevcuttu.
Yksek maden mhendislii, petrol mhendislii, metalurji, jeofizik
eitimi yoktu.
218
1942 ylnda MTA adna yurt dna gitmek iin alan devlet imtihann
kazananlarn arasnda M. Zeki DOAN, Mehmet Yusuf DZOLU, Mnir
TANYELOLU, Senih GREL ve ben vardk. 1943 ylnda harp ierisinde
MTA'nn gnderdii son gruplardan biri olarak ngiltere'ye gnderildik.
Yolculuk aydan fazla srd. Bir mddet Kahire'de bekledik, sonra
Akdeniz'den geen ilk konvoylardan biri ile yolumuza devam ettik.
Akdeniz'de Alman uaklarnn hcumuna uradk 70 kargo gemilik kon-
voydan ikisi Malta civarnda batt. Cebelitark'tan sonra hemen hemen
Amerika sahillerine yaklap, rlanda zerinden bir kavis izerek bir aylk
deniz seyahatinden sonra Glasgow'a geldik. Ayn gece trenle Londra'ya
gittik. Harbin en iddetli zamannda Londra'nn V1 pilotsuz uak ve V2
roketatarlarla bombalanmasn grdk, harbin iinde yaadk. 1944 yln-
da Birmingham niversitesinde Maden Mhendislii eitimimize
baladk, 1951 ylnda yurdumuza dndk ve MTA'da almaya baladk.
MTA'nn ilk kurulu yllarnda stanbul niversitesi'nden mezun bir
ka jeolog hari tamamen yabanc jeolog ve maden mhendisleri al-
yordu. Benim almaya baladm 1951 ylnda da ounlukla Alman,
Avusturyal ve Hollandal jeologlar ve mhendisler ile Fransz, ngiliz ve
talyan jeologlar alyordu. MTA'nn ilk Genel Direktrleri Reit GENCER,
Ord. Prof. Hamit Nafiz PAMR ve Hadi YENER'in ileri grle 1935 ylndan
itibaren yabanc lkelere gnderdikleri renciler de 1940'larda dn-
meye ve MTA'da almaya balamlard.
Ben ilk olarak Kyceizdeki kpr Krom Arama Kampna ve daha
sonra Saryer altn arama kampna gnderildim. Buradaki almalar da
geliigzel yaplyordu ve memnuniyetsizlikle geri dndm.
Daha sonra yedek subaylm tamamlayarak MTA'ya dndm ve
tekrar kpr krom kamp efi olarak Kyceiz'e gnderildim. Burada
ok zor artlarda altk. Daha ilk gn beni akrep soktu, hemen shhiye
memuru geldi ve zehirlenmeye kar getirdiimiz inelerden bir tane
yapt. Ertesi gn topallayarak yrrken gzergahta kaln bir dal grdm,
dikkatlice baknca kocaman bir ylann dikilmi bana baktn fark ettim.
Zar zor uzaklatk. zellikle yaz scanda tepelerde alrken baylacak
gibi oluyorduk. Tek mhendis bendim. Nerede sondaj yaplacak, nerede
galeri yaplacak ben karar veriyordum. Ankara ile temas yoktu, oradan
arayan soran da olmuyordu.
219
Tm zor koullara ramen her sabah tra olur, galeri almalarn
sondaj neticelerini takip eder, oradan oraya koturur dururdum. Yalnz
pazar gnleri 3-4 yerde alan btn iilerin kpr kamp
merkezine gelmelerini isterdim. Hepsi de tra olmu, iyi giyinmi gelir-
lerdi. O pazar gnleri bize bayram gibi olurdu. Herkes gler elenirdi.
Onlara spor da yaptrrdm. O zaman karar verdim ayet bir gn MTA
Genel Direktr olursam, bu kuruluu gerek sosyal, gerek teknik ve
gerekse ilim ynnden en ileri kurulu yapacaktm. Yllar sonra benim
o zaman yanmda alanlar ii sendikalarn kurdular ve yneticileri
oldular.
Gece gndz 9 ay altk. Sonunda 100.000 ton krom rezervini
tespit ederek daha evvel 3 yl allp netice alnamayan kpr ara-
malarn tamamladk. Bu sre zarfnda bir kez olsun Kyceiz'e ve
Fethiye'ye inmedim. Ankara'ya telgraf ekerek madenin bulunduunu
ve kamp kapatacam bildirdim. Ne gelen var, ne giden. Kimse inan-
myor. aylk evli iken ayrldm evime 9 ay sonra ylbandan birka
gn evvel dndm.
1953 ylnda raporumu yazdm ve maden iletilmek zere
ETBANK'a devredildi. Halen almakta olan, 50 yl evvel bulduum
madeni bir daha grmek nasip olmad.
1954 ylnda MTA Genel Direktr Prof. Dr. Hamit Nafiz PAMR oldu.
Cumhurbakan Celal BAYAR kendisini aram ve Bursa Uluda'daki
Wolfram/tungsten madeni aramalarnn sonulandrlmasn istemi.
Uluda'daki durumda kpr gibi ylan hikayesine dnmt.
Buraya kamp efi olarak atandm. Maden mhendisi Samim
DBEKL 3m. yksekliindeki kar yararak yol at ve kpr'ye
sondr, avu ve iileri ile gittik ve kamp kurduk. Yaptmz son-
dajlarda cevherleme olduu grlyordu. Yedi sondaj makinas gece
gndz alyordu. Ben gelmeden nce, geen yl iki ii donarak
ld iin 1 Eyll'de yaan kar byk bir panie neden oldu. Dan
tepesinden aadaki otellere gitmeye karar verdik. ok maceral bir
yolculuktan sonra otellere ulaabildik. Bir ka gn sonra geri
dndmzde kampn kurtlar tarafndan basldn, koyunlarn
ldrldn, adrlarn ykldn grdk. Hazrlklar yapp sondaj
220
tamamladk ve bylece dnyann sayl byklkte Wolfram madeni
bulunmu oldu. 1954 ylnda raporunu hazrladm bu maden de
Etibank'a devredildi. Bu tesis daha sonra kapatld. 1954 ylndan beri
Uluda' ve bu tesisi grmek de nasip olmad.
1954 yl benim iin ok megul ve enteresan bir yl oldu. Eyll ayn-
da Uluda'dan dndkten birka gn sonra Ekim aynn banda MTA
Genel Direktr H. Nafiz PAMR beni ard ve "Derhal bugn Dr. Van
Der KAADEN' alp Zonguldak Erelisi'ne gideceksiniz, bir demir yata
bulmular onu grp ett edeceksiniz" talimatn verdi. Ben bu
mevsimin uygun olmadn anlatmaya altysam da "Bakan Samet
AAOLU'nun talimat, hemen ett edilmesi gerekiyor" cevabn
aldm.
O gece Ereli'ye vardk. Belediye Reisi ile grtk. Ertesi sabah bir
klavuz atla geldi ve dada maden olduu sylenen yere gittik. Bize
gsterdikleri numunelerin demir cevheri ile ilgisi yoktu. Her seferinde
rehber "Herhalde ardm, buras deildi" diyerek bizi baka yere
gtryordu ama orada da cevhere benzer bir ey olmuyordu.
Bizi brakmyorlar ve zorla dolatryorlard. Sonunda biz biraz kendi
bamza ett yapalm diyerek geldiimiz Jeeple oradan katk. ofre
hzla Ankara'ya sr dedim. Alapl deresine geldiimizde yamurdan
kpr yklmt ve sel aktn grdk. Suya sr dedim ama derenin
iinde saplanarak kaldk. Su jeep iinde ykseliyordu. Dr. KAADEN'in
dizlerine kadar ykselmiti. Baktk, arkada askerler var. Yalvar yakar
olduk. Suya girip jeepi itiyorlar ama nafile. Bizim gideceimiz tarafta
bir kan belirdi. Mandalara jeepi baladk ve hep birlikte itip arabay
kurtardk. Biraz uratktan sonra arac altrdk, tam bu srada
Belediye Reisi de kar kyya gelmiti. Ona el sallayp Ankara'ya
dndk.
Meseleyi sonra anladk. Erelililer orada bir demir-elik sanayi kuru-
labilmesi iin demir cevheri olduunu resmi olarak bildirmemizi isti-
yorlarm. Ben cevher grmediimizi ama Ereli'nin Zonguldak
Takmr ve retimine yakn olduunu, sahilde bulunduunu ve
civarda bir de elektrik retim santralinin mevcut olduunu, tm bun-
larn bir elik tesisi iin nemli bulunduunu bu nedenle Ereli'de
221
elik sanayiinin kurulmasnn uygun olacan tavsiye eden ksa bir
rapor yazabileceimi syledim. Genel Direktr PAMR ok memnun
oldu. ki sayfalk bir rapor yazdm ve Bakanla gnderildi.
1954 ylnda ayn zamanda T'ye doentlik iin mracaat etmem
istendi. Prof. Galip SAIROLU ve Prof. Ekrem GKSU MTA'dan yeni
gitmilerdi, beni ardlar. Tezimi verdim ve Trkiye'nin ilk maden
mhendisi doenti oldum, 1954-1958 arasnda T'de part-time ders
verdim.
1957 ylnda uranyum aramalarna balamak iin Atom ubesinin
kurulmas iin beni bu ubenin mdrlne tayin ettiler. Burada
bulunan iki Franszn bu konuda hi bilgisi olmad grlp ilerine
son verildi ve bir ka Trk jeolog greve balad. Ama arazide ala-
bilecek eleman yoktu. Prospektr kursu atk ve bu kurs yllarca devam
etti. Buradan kanlar ok baarl almalar yaptlar.
1958 ylnda MTA Genel Direktr Yardmcs oldum. O srada uakla
maden arama (airborne survey) projesini hazrlyorduk. Projede be-
nimle birlikte, Prof. Dr. Mehmet Yusuf DZOLU ve Prof. Dr. M. Zeki
DOAN vard. Bu projenin gereklemesi iin Amerika'ya gittim, AID
Amerikan Yardm Tekilatnn Bakan ile grtm. Bir milyon dolar
verilince Hkmet ok sevindi. O zamanlar bir milyon dolar ok nem-
li idi.
1960 ylnda ihtilalden sonra MTA Genel Direktrlne tayin
oldum. Ayn zamanda Orta Dou Teknik niversitesi Mtevelli Heyet
yelii ve Atom Enerjisi Komisyonu yeliine seildim. Ayn yl olum
dodu, herhalde bana uur getirdi.
lk ilerimden biri alanlara sosyal yardm olarak Akakoca dinlen-
me kampn yaptrmak oldu. Trkiye'deki bu amal hemen hemen ilk
tesis olacak bu kampn kararn Encmen yelere kabul ettirmek zor
oldu ama sonunda gerekleti.
Ankara o zamanlar evlerin bacalarndan kan dumanla kapl idi.
MTA'y Ankara dna temiz havaya karmaya karar verdim. 1960 yln-
da Eskiehir yolunda bugnk MTA tesislerinin olduu kr arazide
inaat balatmak iin arazi almak zere Encmeni toplantya
222
ardm. yeler, Oras ehir d, elektrik, su yok, da ba zor olur,
dediler. Ama 20 yl sonra bu yeni yerin muhtemelen ehirin ortasnda
kalacan anlatnca ikna oldular, arsa alnd ve inaat balad.
Ayn zamanda 1960 ylnda ODT iin de bir yer aranyordu.
Birlemi Milletler Tekilat bir milyon USD'lk bir alet yardm yapacak-
m fakat niversitenin bu aletleri koyacak bir yerinin olmasn istemi.
O srada Ankara'da eker fabrikas ina ediliyordu. ODT eker fab-
rikasnda kurulsun diye grler vard. Ben ODT Mtevelli Heyeti
toplantsnda ODT'nn imdi bugnk bulunduu yerde kurulmasn
teklif ettim. naat yerinin ODT yelerinden mimar Orhan ALSA
tarafndan tespit edilmesini nerdim. Bu teklif kabul grd. naat
brosunun kurulmasna karar verildi. Daha sonra Kemal KURDA
Rektr olarak seildi ve inaatlara baland. lk bina Mimarlk Fakltesi
idi. Temele nce bir uval bozuk para dkld. Ardndan ilk krek
imentoyu Cumhurbakan Cemal GRSEL, ikincisini ben, son krei
de Kemal KURDA att. MTA ve ODT'nn inaatlarna ayn zamanda
baland.
1960 ylnda ODT Mtevelli Heyeti yesi olur olmaz Maden
blmnn kurulmasn teklif ettim. Bu blm de kuruldu, ok deer-
223
MTA'nn ilk yllarndaki Ankara-Akkpr tesisleri
li, baarl birok eleman yetiti. Gerek memleketimizde ve gerekse
darda ok nemli ve baarl iler yaptlar.
1967-1968 yllarnda Prof. Dr. hsan DORAMACI ve Hacettepe
niversitesi yneticileri ile yaptmz grmeler neticesinde bir
Maden Blmnn almasna karar verildi. Yaptmz protokol ile
MTA'nn Hacettepe niversitesi Maden Blm'nn kurulmasna 10
yl sre ile yardm ve nezaret etmesi kararlatrld. 1968 ylnda da
zmir niversitesi Rektr Prof. Dr. Mustafa ULUZ'n talebi zerine
burada da Maden Blmnn kurulmasn destekledik.
1960'larn banda Ankara niversitesi Zooloji/Botanik diplomas
veriyordu ve mezunlarnn MTA'ya alnmasn arzu ediyorlard. Jeoloji
diplomas verdikleri takdirde mezunlarn MTA'ya alabileceimizi
bildirdim. Ankara niversitesi Senatosu kabul etti ve 1960'larn son-
larnda bu niversitenin joloji mezunlar MTA'da almaya baladlar.
Yine 1960'larn sonuna doru T, Trabzon'da Karadeniz Teknik
niversitesi'nde jeoloji blm kurmak iin MTA'dan destek istedi.
Kabul ettik ve retim yelerinin ou MTA'dan temin edildi.
Bylece 1960'larn banda T, 1965'lerden sonra ODT, 1970'lerin
banda zmir, Trabzon ve Ankara'daki niversitelerin mezunlar, 1940-
1950'lerden beri gelen stanbul niversitesi mezunlarna eklenmeye
balaynca MTA'da glendi. Kendi niversitelerimizden jeolog,
jeofiziki, maden mhendisi, cevher zenginletirmeci yetimeye ba-
land. Bir yerbilimci ordusu faaliyete gemiti artk ve MTA'nn kuru-
luundan ancak 35 yl sonra teknik eleman ihtiyacn karlam oldu.
Enerji kaynaklar olarak petrol ve kmre ilave, Trkiye'de ilk defa
yeraltndan tabii buhar karmak suretiyle jeotermal enerjiden istifade
etmek iin almalar MTA'da 1960'l yllarda balam ve 1968 ylnda
Denizli civarnda Kzldere'de kuyular ap tabii buhar karmtr.
1970'li yllarn banda Marmaris'te MTA, bir gne ve rzgar enerji
merkezi kurmu, bylece memleketimizde gne enerjisi aratrma
almalarna nclk etmitir. Maalesef ben MTA'dan ayrldktan
sonra bu merkezin kapatldn rendim ve bylece gne enerjisin-
den yararlanmada gecikmi olduk.
224
1970'li yllarn nemli bir ans elbette Yunanistan'a Ege'de biz de
varz demek iin Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl'nn (TPAO) bir sis-
mik etd yapmas konusunda alnan karard. Bunun iin nce TPAO bir
Norve Sismik Etd gemisi kiralamak istemi, Norveli firma nce
kabul etmi sonra vazgemiti.
Deiik bakanlklarn temsilcileri ile yaplan toplantda ya yabanc
bir geminin kiralanmas, ya satn alnmas, ya da kendimizin bir sismik
gemi yapmas klar zerinde duruldu. Kiralk bir gemi bulunamad,
satn alnmas ise pahal grld. Gemiyi kendimizin yapmas
konusunda TPAO ekimser kald ve biz talip olduk. Kabul grd. 1974
ylnda Jeofizik ube Mdr Srr KAVLAKOLU'nu bu ile
grevlendirdim. Srr KAVLAKOLU, ok deerli jeofizik ekibini ald ve
stanbul stinye tersanesinin yannda bir eve yerleti. Hora gemisi
alnd, skld, yeni batan tersanenin ok becerikli gemi mhendis-
leri ve iileri tarafndan MTA jeofizik ekibinin nezaretinde ksa zaman-
da tamamland. Dier taraftan Amerika'da bir irkete gemiye yerleti-
rilecek sismik cihazlarn siparii yapld. MTA'dan Do. Dr. Altan
NECOLU'nun denetiminde bu cihazlar imal edildi ve gemiye takld.
yi bir kaptan ve gemi personeli bulundu. Bylece MTA Sismik I
dodu. Altan NECOLU ynetiminde Sismik I denize ald. Ciddi
225
1950'li yllarda maden mhendisleri bir arazi almasnda.
ettler yapld, bu sayede lkemizde off-shore sismik etd de balam
oldu. MTA Sismik I ile ett yapmaya baladktan sonra bir de sondaj
gemisi yapmak zere Sondaj ubesi Mdr Alaattin HAMAMCIOLU
bakanlnda hazrlklar yapld fakat bu projeden sonra vazgeildi.
1968 ylnda MTA Tabiat Tarihi mzesini kurduk. Bununla gen
rencilerin yerbilimine ilgisini ekmek istedik ve baarl olduk.
Mzeye bir de planatoryum yaplmas iin Alman Hkmeti ile
anlatm, ben MTA'dan ayrlnca Alman Hkmeti projeyi durdurdu.
1960 ylnda MTA'ya Genel Direktr olunca 1953 ylnda Mula
kpr krom kampnda dndklerimi yapma imkan kazandm.
Kuruluundan beri baarl almalar yapan MTA'nn daha baarl
olmas, modern teknolojiyi uygulayan bilimsel ve ada bir kurulu
olmas iin MTA'nn yeni tesisleri yaplm, lzumlu modern alet, ma-
kina ve cihazlar, laboratuar, cevher zenginletirme ve jeofizik aletleri,
sondaj makinalar, harita matbaa ve bask makinalar salanmtr.
Bylece niversitelerimizde yetien yerbilimciler kendilerine temin
edilen modern alet, cihaz ve makinalarla gerek merkezde ve gerekse
arazide hzl ve verimli almalar yaparak maden, endstriyel ham-
madde, kmr, petrol, uranyum, jeotermal enerji ettlerini karada,
havadan uakla ve off-shore denizde yaparak ok nemli neticeler
almlardr.
Halen mevcut imento, seramik, mermer, demir, alminyum,
krom, bakr, kurun/inko, bor tuzu sanayi ile, enerji kaynaklarna
(kmr, petrol) dayal sanayi MTA'nn bulduu maden, endstriyel
hammadde, kmr ve petrol sayesinde kurulmutur. Bulunan ve re-
zervleri tespit edilen maden, endstriyel hammadde ve kmrlerin
yalnz listesi sayfalar dolusudur.
MTA'nn yapt jeolojik haritalar, btn bakanlklar ve zel kuru-
lular tarafndan kullanlyor, bulduu madenler, endstriyel hammad-
deler ve enerji kaynaklar yeni endstrilerin kurulmasn salayp i
sahas ayor ve memleketimizin sosyal ve ekonomik gelimesinin
temelini tekil ediyordu. Laboratuarlarda, hammadde ve cevher
zenginletirmesi ve deerlendirmesi hususunda aratrmalar yaparak
kurulacak endstrinin projelerinin hazrlanmasnda nclk ediyordu.
226
Dnce ve ryalarmn hakikatlemesinde benimle birlikte alan
mesai arkadalarma ve btn MTA'llara teekkr ederim.
MTA'nn isminin deitirilmesi ile beraber btenin kstlanmas,
kanununun deitirilmesi neticesinde yetenekli teknik personelin
dalmasna, laboratuar, jeofizik ve sondaj makina, cihaz ve malzeme
parknn zayflamasna, mali gcn azalmas ile alma kapasitesinin
azalmasna neden olmu ve neticede maden arama gc de azalm
ve snrl kalmtr.
Bugn, Trkiye'de bundan sonra byk maden yataklar bulunmaz
diye grler iitiyorum; bu grler tamamen yanltr. Daha maden-
ciliin balangcndayz, daha yeraltna inmedik, maden potansiyeli-
miz byktr, daha yaplacak ok i var, daha byk denecek birok
maden yataklar bulunacaktr.
Ben ve bizim neslimiz gerek MTA ve dier kamu/zel kurulularda
ve gerekse niversitelerde zevkle altk, madenciliin temelini attk,
balangcn yaptk. Gen yerbilimciler jeoloji, jeofizik ve maden
mhendisleri bundan sonra derinlerde zengin yeralt servetimizi,
maden ve enerji kaynaklarmz baar ile bulacak, retecek ve deer-
lendirecektir.
Yeraltnda nemli, byk maden yataklar vardr. nanla ve bilinle
alldnda baar gelir. Genler, memleketimizin hayrna yaptnz
hi bir eyden korkmayn.
Son olarak, MTA Genel Direktrl'nn kurulmasnda byk
hizmetleri geen ilk Genel Direktrler; A. Reit GENCER, Prof. H. Nafiz
PAMR ve Hadi YENER ile petroln bulunmasn salayan hsan Ruhi
BERENT'i sayg ile anarm.
227
228
A. RET GENCERLE
SYLE*
*Bu sylei, TMMOB yayn organlarndan 'TEKNOKRAT'
dergisinin Nisan 1986 saysndan alnmtr.
Ksa zgemi
A.Reit Gencer, 1891 ylnda stanbul'da dodu, ocukluunun ilk
gnleri, Mhendishane-i Berr-i Hmayun'un ilk mezunu olan babas
Osman Vehb Bey'in grevi nedeniyle Beyrut ve am'da geti. Daha
sonra babasnn 1903 ylnda Selanik'e Nafa Mdr olarak tayin
edilmesi zerine, ilkokulu orada bitirdi. Orta retim iin Belika'ya
giderek, uzun yllar burada kald. Belika'nn Mons Kentinde Poly
Technique'in Maden Blm'nden 1914'te mezun olup Trkiye'ye
dnd. u anda en yal maden mhendisi sfatn tayan Gencer,
MTA'nn ilk, ETBANK'n ikinci Genel Mdrln yapt. Evli ve ocuu
bulunmayan Reit Gencer ngilizce ve Franszca biliyor.
T- Okulunuzu bitirip Trkiye'ye geldiinizde, sizden baka maden
mhendisi var myd?
A.R.G- Belika'da Mons'taki Poly Technique'in maden blmn-
den mezun olup Trkiye'ye dndmde maden mhendisi ile
karlatm. Birincisi, benden yal ve eski mezun Damat Kenan Bey...
Ama yine de ilk maden mhendisi o deil. Bundan yaklak 130 yl
kadar nce yaam Ethem Paa varm,ilk o. Paris'ten mezun olmu,
dnm ve eitli yerlerde memurluk yapm; sonra da Sadrazamla
230
kadar ykselmi. Onun olu, stanbul'da eitli mzeleri yapan
Ressam Osman Hamdi Bey vardr. Onun olu da maden mhen-
disiymi. 5-6 sene evvel ld, Celal Sait Bey... Neyse, ben Belika'dan
dndmde kii vard; birisi biraz evvel bahsettiim Damat Kenan
Bey, ikincisi gene Paris'ten mezun Abdullah Hsrev Bey ki sonradan
MTA'da bana muavinlik yapmtr, benden 8-10 ya byktr. Bir de
Behet Bey vard. O da Berlin'den mezundu.
T- Kendi isteinizle mi bu meslei seip yurt dnda okumaya git-
tiniz, yoksa devlet mi sizi gndermiti?
A.R.G- Hayr, devlet gndermedi. Babam 1903'te Selanik Nafa
Mdryd. Orada konsolos dostlar vard. Bir gn Belika
Konsolosuyla konuurken benden bahsetmi ve iyi bir tahsil yapmam
konusunda tavsiyelerini rica etmi. Konsolos, "Bizim memlekette ok
iyi bir lise var, hem yksek mektebe de hazrlyor, oraya gnder"
demi. Ben Brksel'de 15 yanda yatl olarak liseye baladm. Elektrik
mhendisi olmak isterdim aklmca. Belika'da lisede ok iyi
arkadalarm olmutu. Bunlardan birka tanesi beraberce maden mek-
tebine gitmek istiyorlard. Hadi ben de onlardan ayrlmayaym dedim,
gittim.
T- Yani tamamen tesadfi bir seim oldu...
A.R.G- Evet, 5 sene okudum orada ve mezun oldum, Birinci Harp
kt, dndm.
T- Efendim, sizin bir askerlik annz olduunu duyduk.
Donanmann kmr bitmi. Siz maden mhendisisiniz diye arp
Kmr bulun bir yerlerden demiler, yle mi? O yllardaki anlarnz-
dan biraz sz eder misiniz?
A.R.G- Evet, yle. Bir gn dersteyiz, bir subay girdi ieri ve
"inizde mhendis olan var m?" diye sordu. Bir iki kii el kaldrdk.
Subay, hemen gidip verdii adrese bavurmamz istedi. Bizi Hatay ve
skenderun'da yol ve kpr yaplacakm, oraya gnderiyorlar. Akam
babama, "Yahu baba ben maden mhendisiyim; yol, kpr ne anlarm,
ne olacak bu i?" dedim. Tand sevk ilerine bakan dostu Enver
231
Paa'nn olu vard, gidip ona durumu anlatm. O srada da Ruslar
Boazlar kapamlar. Zonguldak'tan kmr gelemiyor, donanmann
kmr yok. Bana da "Madem yle maden mhendisisin, bari kmr
ara" dediler... ktk yola, epey bir yer dolatktan sonra, nihayet
Karadeniz Aal'da bir maden bulduk. Burada i olur kanaatine vardk
ve rapor verdik. Esasen askerler balamlard orada almaya. Gayri
Mslimlerden bir ii grubu verdiler bize, almaya baladk. Harbin
sonuna kadar burada kmr kardm. Kathane'den Aal'ya dekovil
hatt vard, gnde 750 ton kmr karttk. Askeri fabrikalar, Beykoz
Kathane vs. hep bizim kardmz kmrle beslendiler.
T- Kazma krekle mi kartyordunuz kmr?
A.R.G- Kazma ilemezdi. Orann kmr kahverengimtraktr,
oduna benzer. Ucu sivri elik kamalar vard, stten balyozla vurulurdu
ve damar atlatlrd, yle toplanrd.
T- Neyle tardnz kardnz kmr?
A.R.G- Askeri istihkm taburu vard, lokomotifli dekoviller vard,
onlarla tardk. Kmr madenden darya tamak iin tahtadan
derviller yaptk. Resimlerini biz izdik, askeri fabrikada yapld.
Tekerlek filan dktler stanbul'da, iimizi gryordu. Bu dediim
maden arabasdr.
T- O sralarda Trkiye'de Zonguldak Havzasnn dnda madencilik
faaliyetleri var myd?
A.R.G- Vard. Birka tane daha kmr ve linyit madenleri almt.
Bursa Bandrma'da G. Osman paa'da bir linyit madeni vard. Fethiye
taraflarnda krom madeni vard. Pattersan diye bir ngiliz'in elindeydi o
maden. Bir de Balya'da kurun madeni vard. Sonradan mdrln
yapmtm.
T- Nasl alm bu ngiliz iletme ruhsatn?
A.R.G- Alm ite, isteyen istedii ruhsat alrd, kapitlasyonlar da
var... stiklal Harbi biter bitmez Balya'ya gittim. Sava srasnda btn
personeli yabancyd, kamlar. Yalnz birka ii vard. O tekrar ilet-
232
meye konmak istedi. Sermayesi Franszd. Adam aryorlard iletmek
iin. Atatrk'n arkadalarndan bir subay, babamn da arkadayd,
oraya mdr oldu. Bana haber yollad, mhendis olarak gittim ve
1923'te greve baladm.
Ondan evvel zafere kadar, 2 yl Osmanl Bankas'nda altm.
Orada da, ticari adan ok ey renmitim, faydas oldu.
T- Atatrk dneminde madencilik faaliyetleri geliti mi? Bu ynde
bir alma oldu mu?
A.R.G- Balya iletmeye kondu ite... Balya Karaaydn Madenleri
irketi Fransa'ya cevher satard. 1927'de bamhendis, 1928'de genel
mdr ve murahhas aza oldum. Fransz irketi olduu halde bir Trk'
baa getirmilerdi. 1932 sonuna kadar oradaydm. O yllarda mehur
dnya bunalm vard. O irket de mkl duruma dt. Kurun, bakr,
inko fiyatlar dt, zarar etmeye baladlar ve irketi daha gl bir
gruba devretmek zorunda kaldlar.
T- O zamanlar imdilerde olan devlet hakk diye bir kavram var
myd?
A.R.G- Evet, ufak bir miktar alyordu ton bana...
T- Zonguldak'taki Maden Teknik Okulu ne zaman kurulmutu?
A.R.G- Ben Balya'da alrken kurulmu. Balya'ya gelen yeni
yabanc grup, tuttu kendi elemanlarn getirdi. Bana da "Siz ok yorul-
dunuz ama, ok da hizmet ettiniz. Meclis yeliine girer misiniz?"
dediler, nce olur dedim ama, sonradan meslekten kopunca yava
yava sklmaya baladm. 1933 ylyd ve irketin merkezi stanbul'day-
d. Memurlua balamtm. Devlet de o zaman sanayileme hamle-
sine girimiti. Smerbank filan kuruldu. Ankara'ya gittim ve grev
talep ettim. Bir sene kadar Havzay Fehmiye Umum Mdrl yap-
tm. Vekalet madenleri iletmek iin bu arada bir kanun yapyor,
Ankara'ya arldm. O zaman Sanayi Bakanl'nn yerine ktisat
Bakanl vard. Bakan da Celal Bayar idi. Beni ve bir arkada
grevlendirdiler; madenler hususunda ayr bir tekilatlanmaya gitmek
zere baka lkelerdeki uygulamalar inceleyin ve kanununu hazr-
233
layn dediler. Oturduk, altk ve 1935'te MTA, Etibank kuruldu.
T- Yanlmyorsak Etibank ve MTA iki ayr kurulu deillermi...
A.R.G- Evet. Bakanla verdiimiz projede ayn rgtlenmeydi,
nce arayacak, sonra bir mali kurulula anlaarak iletecekti. Bakan,
"Politik amal kullanlabilir, tehlikeli olur" dedi ve ayrmamz syledi.
O gn o iki projeyi yaptk ve yine ayn gn Meclis'ten geerek kabul
edildi. Hi unutmam, ben de Meclis'in locasndan izliyordum oturumu,
kabul edilip vekiller dalmaya balad. Vekil, "te oldu bu i, imdi
birini se ve genel mdr ol" dedi. Ben de "Maden Arama'y istiyorum"
dedim.
T- Bylece MTA'nn ilk genel mdr oldunuz. Peki Etibank'a kimi
verdiler?
A.R.G- Etibank'a lhami Nafiz Pamir genel mdr oldu.
T- MTA nasl alyordu? Hangi esasa gre arama yaplyordu?
A.R.G- Aramalarda belli bir masraf yapyor ve daha sonra anlat
banka, irket vs. belli bir hisse alyordu karlnda. Apart olarak, ser-
maye olarak hisse alyordu. Bakan bizde yrmez ayrn dedi ya...
T- Hangi lkeleri incelemitiniz?
A.R.G- Ruslarnkini incelemitik. Celal Bayar ile birlikte 25 kiilik
heyet ile Rusya'ya gittik ve inceledik. Muazzam bir tekilatlar vard.
Onlarda devlet kendi aryor, kendi iletiyor tabii...
T- MTA'nn kurulu yllarnda btesi, personel durumu, teknik ele-
man durumu nasld?
A.R.G- Abdullah Hsrev benim muavinimdi. Zonguldak Maden
Teknik Okulu'ndan mezun 2-3 tane maden mhendisi vard. Adnan
Demirci geenlerde ld. Necdet Egeran vard, Fransa'ya gndermi-
tim MTA'da alt sralarda ve jeoloji eitimi grmt bir yl sreyle,
o vard.
234
T- MTA'y geniletmek iin ne yaptnz?
A.R.G- 4-5 sene ierisinde epeyce ilerlettik ama, tabii imdiki gibi
muazzam deildi, iki tane apartman tutmutuk. Biri 4 katlyd, kira ile
oturuyorduk. Biraz ilerde de ikinci bir bina vard, iki katl. Orada da la-
boratuarlar vard,
T- Hangi yntemlerle arama yapyordunuz? Sondaj makinalarnz
var myd? lk etdnz hangi blgede yaptnz?
A.R.G- Byk sondaj makinalarmz vard. lk defa Raman'da
petrol sondaj yaptk, ilk ett ettirip Etibank'a devrettiimiz maden ise
krom idi. Sonra Ruslardan geri alnan Ardahan'da kuvarsam bakr
madeni vard. Tekilat ile olduu gibi duruyordu, onu da Etibank'a
devrettik. Yine Ruslar zamannda Murgul bakr vard, o iyice yarm bir
teebbst. Etdn bitirip, Etibank'a devrettik. Sonra Ergani maden-
leri vard. Ergani bakr hi iletilmemiti, biz yaptk, devrettik.
T- Kmr aramalar nasld peki?
A.R.G- Ktahya, Tunbilek linyitleri ilk benim, aramalarmdr benim
zamanmda ortaya karld. imdi biliyorsunuz sadece metal iletmeci-
lii yapyor. Kmr iletmeleri daha sonra kurulunca Etibank'tan oraya
devir oldu. Benden sonra devir oldu ama...
T- Daha sonra Etibank'a genel mdr oldunuz...
A.R.G- Evet, vekil deiti ve Etibank Umum Mdr'nn yeni
vekille yldz barmad. Beni yaptlar. MTA'ya da Hadi Yener getirildi.
O zamanlar MTA'da meclis bakanyd, ok alim bir adamd, 6 sene
evvel ld o da... Almanya ekolndendir.
T- Saint Barbara hakknda bir bilginiz var myd; o zamanlar bilinir
miydi?
A.R.G- Evet, hikayesini bilirim, ilk Zonguldak'taki mektep ald
vakit, gelen profesrlerin ou Belikalyd. Bu hocalar Trkiye'ye bu
deti soktular ve 4 Aralk Madenciler Gn olarak bizde de kutlanmaya
balad ondan sonra.
235
T- Madenci olduunuza memnun musunuz? Elektrik mhendisi
olmak istiyorum demitiniz...
A.R.G- Evet, ok memnunum. Maden mhendislii ok geni
apta bir mhendisliktir. Franszlar sanat anlamna gelen "art" derler
hatta. Bir maden mhendisi makinadan, inaattan, tptan anlamaya
mecburdur. Doa ile tek banza mcadele etmeye mecbursunuz. Bir
elektrik mhendisi santraldedir, oras ile meguldr, ok ynl deildir
ksacas...
T- Bu kadar uzun madencilik yaam ve alma alan iinde yap-
may dnp de yapamadnz bir ey oldu mu?
A.R.G- Madencilik asndan yok, olamaz. nk madencilikte
ben en nemli olaylarda rol oynadm. Mesleki adan tatmin oldum.
Belki biroklar gibi zengin olamadm. Tabii bu bir natur meselesi...
Ticari fikir olmal insanda, bunlar yapabilmek iin de mcadeleci
olmal, ketum olmal...
236

(Turkiye Cumhuriyeti Tarihine Bir Bakis) MUHENDISLIK OYKULERI 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(Turkiye Cumhuriyeti Tarihine Bir Bakis) MUHENDISLIK OYKULERI 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mhendislik

You might also like