S

T
U
D
I
A

M
Y
T
H
O
L
O
G
I
C
A

S
L
A
V
I
C
A

V
I
I

-

2
0
0
4
,

1
4
3

-

1
5
4
143
Te article explores the relationship of beliefs and notions related to South-Slavic
wind-like mythological beings such as (h)ala and lam(n)ja, and the lexicon belonging to
the semantic sphere wind names in the Eastern Balkan area. It is shown that the most
salient characteristics of these mythological beings (they are strong, gluttonous, bring dise-
ases and destroy harvests) are used as a motivation for names of particular winds, which
confrms high similarity (and ofen equality) between meteorological phenomena such as
wind or storm, and mythological beings in the notions of South Slavs.
Govorei o predmetu psiholoke antropologije, Vendina (1998: 39) istie da je-
zik ,
. Tvorba rei, njihova semantika i motivacija u ovom kon-
tekstu mogu biti dragoceni izvor podataka o nainu konceptualizacije slike sveta kod
govornika odreenog jezika. Analiza leksike motivacije rei koje pripadaju odreenoj
semantikoj sferi omoguava nam da doemo do saznanja o tome
,
, (op. cit., 40). Iz-
bor karakteristike koja e se nai u osnovi leksike oznake tog predmeta ili pojave isto-
vremeno ukazuje na to da je za nosioce datog jezika i date kulture ta karakteristika iz
nekog razloga relevantna
1
.
Slika (ili kulturni model) sveta koju iitavamo iz jezika moe se odrediti kao je-
zika interpretacija sveta kroz njegovu segmentaciju, opis, ureenje i po pravilu i ocenu
(Makiewicz 1999), odnosno kao
,
( 1982: 163). ovekov pokuaj da svetu prida znae-
nje i unese red u njega oznaava se kao rad na stvaranju nomosa (Todorova 1999: 203),
koji odlikuje tipizacija i stvaranje kategorija u koje svrstavamo svoje utiske iz spoljanjeg
sveta. Rad na stvaranju nomosa vri se putem jezika, odnosno kroz proces imenova-
nja. Njegova dva osnovna cilja su stabilnost i jasnoa, odnosno konanost (loc. cit.; isp. i
Bruner/Goodnow/Austin 1986). Proces davanja imena, istie Mladenova (1998: 7), po-
drazumeva klasifkaciju svaki put kada se stvori novo ime. Jedna karakteristina osobina
ili funkcija iz mentalne predstave o referentu izabira se da bude motiv za novo imeno-
vanje.
Vetrovi kao mitoloka bia u predstavama
junih Slovena u istonom delu Balkana
Tanja Petrovi
1
Isp. i minjenje Nikolaeve (1983: 235-236) koja, govorei o ulozi kvalitativnih prideva u formiranju slike sveta,
istie: a
, .
144
Vetrovi kao mitoloka bia u predstavama junih Slovena u istonom delu Balkana
Polazei od ovih teza, u ovom radu predstaviu leksiku kojom se u slovenskim
govorima istonog dela Balkana imenuju vetrovi,
2
a preciznije onaj deo leksike koji je
motivisan konceptualizacijom vetra kao mitolokog bia. Za analizu je odabrana leksika
iz istonog dela junoslovenskog areala, pre svega zato to u nainu ivota njenih koris-
nika, koji svakako utie na izbor leksikih sredstava i njihovu brojnost, postoje velike
slinosti, koje su nale svoj odraz i u jeziku.
3
U primorskom pojasu u zapadnom delu
Balkanskog poluostrva, gde vetar ima veoma vanu funkciju u moreplovstvu i ostalim
aktivnostima vezanim za more, i nazivi za njega zbog toga na neki nain predstavljaju
termines technici i odlikuju se osobinama karakteristinim za takvu leksiku; zato se
imena za vetrove esto preuzimaju iz drugih jezika (pre svega italijanskog
4
). U istonom,
preteno zemljoradnikom i stoarskom delu Balkana, meutim, imena vetrova formi-
raju se od domaeg leksikog materijala, te je mogue uspostaviti vezu izmeu njihove
motivacije i jezike slike sveta njihovih korisnika.
Jo jedna injenica koja moe biti izvor podataka o slici sveta i sistemu vrednosti
jednog naroda je brojnost leksema u nekom jeziku koje pripadaju odreenoj semanti-
koj sferi. Nazivima vetrova u srpskohrvatskom jeziku, pre svega njihovim morfolokim
osobinama, bavio se Mihajlovi (1966) koji, dajui opsean materijal naziva za vetrove
na ovom terenu, istie njihovo ogromno bogatstvo, a ta se konstatacija moe proiriti i
na itav junoslovenski areal. Objanjenje za izuzetno veliki broj leksema kojima juni
Sloveni oznaavaju vetrove svakako treba traiti u uticaju koji vetrovi imaju na njihov
svakodnevni ivot, a taj uticaj povezan je sa njihovim nainom ivota u prolosti, u kome
su zemljoradnja i stoarstvo bili glavne aktivnosti i osnovni izvori sredstava za ivot.
5

Bogatstvo tvorbeno markirane leksike u semantikoj sferi prirodnih pojava, istie Ven-
dina (op. cit., 43) okrenuto je ,
[] .
Vetar kao mitoloko bie
U narodnim predstavama Slovena vetar se personifkuje zamilja se kao ivo
bie a) koje se kree, b) na iju se volju moe uticati, c) koje je akter odreenih radnji,
i d) ija pojava ima odreene posledice po oveka i svet koji ga okruuje pre svega
po njegovo zdravlje i imanje. Navedeni elementi u narodnim predstavama povezuju ili
poistoveuju vetrove sa mitolokim biima; za slovensku tradicionalnu kulturu je, naime,
2
Leksika srpskih i makedonskih govora analizirana u ovom radu potie iz etnografskih i leksikografskih izvora,
dok je leksika iz bugarskih govora uglavnom dobijena u Arhivu Ideografskog renika bugarskih dijalekata,
univerzitet Kliment Ohridski u Sofiji.
3
Na ovu slinost ukazuje i Mladenova (1998: 3-4), koja istie convergence in language and culture observable
now in the Eastern Balkan peninsula (...) In spite of the unwillingness common to people of various nationa-
lities in the Balkans to admit it, they are driven by much the same spirit and understanding of the world and
hold similar values.
4
Npr. lebi (Lopud, Deanovi 1954: 163), lebiada (Hvar, Mihajlovi 1966: 112) < it. libbici vetar koji duva iz
Libije, grego (Lopud, Deanovi 1954: 158) < it. vetar koji duva iz Grke, fortuna (Lopud, Deanovi 1954:
157), termuntana (Vrbnik na Krku, ic 1899: 238), tramontana (Boka, Nakienovi 1913: 419), tremuntana
(Korula, Mihajlovi 1966: 117), trunba marina (Vrbnik na Krku, ic 1899: 238), metral, garbin (Poljica,
Ivanievi 1903: 208), ragan (Lopud, Deanovi 1954: 168) < it. uragan itd.
5
Na isti nain, Kovalev (1996: 58) veoma ogranien fond astronima kod Rusa objanjava
, ,
, -
, .
145
Tanja Petrovi
karakteristina isprepletanost predstava o mitolokom biu i vremenskim prilikama (jak
vetar, stihija). Specifnost uzajamne veze demon stihija ne ukljuuje samo pred-
stave o demonskim oblicima nepogoda, nego se nepogode poimaju i kao ispoljavanje
aktivnosti mitskih bia, sfera njihovog boravita, nain njihovog kretanja, sredstvo koje
prenosi bolest, tetu (Bjeleti 2002: 81; isp. 2001). Na poklapanje predstava
o mitolokom biu i vetru ukazuju i sledee leksike potvrde: sh. vetruka vihor, vila
koja po narodnom verovanju, pokree vrtloni vetar (Zaglavak, RSANU), bug.
zmaj slian hali; vetar, vihor, samovila; samovila i stihija su sestre-vihruke (;
isp. 1988: 123), rus. dijal. i vihor, neista sila koja kao da se nalazi u
vihoru, i mitsko bie, i neisti duh (). Takoe,
(2000: 248-249) istie da se na balkanskoslovenskoj teritoriji predstave o vetru i viho-
ru vezuju i za mitoloka bia tipa vila, samovila, samodiva (Rodopi, Pirin, Makedonija,
zapadna Bugarska, istona Srbija, jadranska obala), a u zapadnoj Bugarskoj se prepliu
i predstave o vetru-samodivi i vetru-hali (isp. i Bjeleti 2002: 77); isp. i bug. ,
jak vetar. U Skopskoj kotlini, nastanak vetra koji se kovitla objanjava se time
da se na visini tuku vile. Mak. vetrita i vile su identini pojmovi, dok se bug.
ponaaju kao hale fjuu i savijaju se ( 2001).
Personifciranje vetra je u osnovi onih obrednih praksi kojima se vetar nastoji
odo brovoljiti. Tako su u Makedoniji rasprostranjeni rituali pozivanja vetra na ruak
ili veeru na Uskrs ili Sirni ponedeljak; u nekim vojvoanskim selima su posle ruka (na
Boi) odlazili na gumno i napijali zdravicu vetru (Bosi 1985: 156). Isto tako, da bi se
vetar odobrovoljio da duva u vreme vejanja ita, iznosili su mu hranu (specijalni hleb,
mleko, rakiju) i govorili: , , ,
(SD I, 358, s.v. ). Radi vetra povoljnog po stoku i prinose, Makedonci slave S. Iliju, a
Srbi Sv. Stefana, koga zovu i Sveti Stevan Vetroviti. U Bosanskoj Krajini Sv. Atanasije i Sv.
Sisoje potuju se kao vjetreni sveci, koji zrelo klasje i suvo seno uvaju od vetra. (loc. cit.).
Od vetra i nepogode ili njima ekvivalentnih demona (h)ale, lam(n)je, selo i prinose tite i
dobri vazduni demoni-zatitnici koji se na istoku balkanskoslovenskog areala nazivaju
sh. zmaj, zmajevit ovek, zmajevi ovek, alovit ovek, mak. , , bug. ,
( 1998a: 159). U okolini Kruevca zabeleeno je verovanje, da vinograde
uva ala koja se, kada se pribliava druga, tetna ala u vidu gradonosnih oblaka, pretvara
u pticu ili pile i uputa u borbu sa njom. Ukoliko dobra ala izgubi bitku, domainovo
imanje propada. Zato se uoi Boia izgovarao blagoslov Sauvaj Boe naeg uvara alu
(Zeevi 1981: 152-153). Prema predanju iz Rodopa u bugarskoj, selo je imalo lamju sa
devet glava i devet repova koja ga je uvala od Turaka i razbojnika, a prema srpskom
predanju sa Kopaonika, hala kraju u kome ivi obezbeuje rodnost i titi ga od delova-
nja drugih hala (SM, 331, s.v. lamja). Isp. i tekstove basmi protiv gradonosnih oblaka iz
Dragaeva: Nazad, nazad alo! Vamo je vea ala, uvaj se! (op. cit., 560, s.v. hala); Ne idi
alo na alu! | Ova moja ala dosta | taki ala progutala! ( / 1981: 58).
Kretanje vetra
Personifkacija vetra ogleda se i u injenici da se vetar, osim glagolom sh. duvati,
bug. , karakterie glagolima koji impliciraju kako polaznu taku kretanja,
6
tako i
6
U razmatranom arealu, izuzetno su brojni i nazivi vetrova motivisani pravcem iz koga vetar duva. Taj pra-
vac moe biti uspostavljen u okviru apsolutnog sistema orijentacije (strane sveta, odreene goeografske
146
Vetrovi kao mitoloka bia u predstavama junih Slovena u istonom delu Balkana
semantiki elemenat voljnog vrenja radnje inae katakteristian za ovekovo kretanje
vetar sh. dolazi, ide, bug. . Personifkacija je uoljiva i kod onih naziva vetrova mo-
tivisanih pravcem iz kojeg vetar dolazi koji se formalno poklapaju sa ojkonimima ili et-
nonimima: bug. , (ustendil), (ustendil, Debelilak),
(Ihtimansko), (Botevgrad), (Nikopoljsko), (Ko-
ziino), (Golemanovo), (Bojnica), (Kula), (Botev-
sko), (Vidinsko), (Bregovo), sh. vidinlija (Timok, Stanojevi 1927:
180), segedinac (Sremski Karlovci, Panevo, Mihajlovi 1966: 116), sofjanac (Krajite i
Vlasina, Nikoli 1912: 103), umadinac (Kolubara i Podgorina, Pavlovi 1907, cit. prema
Mihajlovi 1966: 119), bugarin (Vranjska Pinja, Mihajlovi 1966: 104), maar, maarac
(Klju, Beograd, Kolubara i Podgorina, Donje Dragaevo, Mihajlovi 1966: 112). Za-
nimljivo je da se u junoj Srbiji i imenovanja za mitoloko bie (h)alu stvaraju po ovom
tvorbenom modelu: Bugarka, Ruskinja, Ilinka Rumunka (SM 559, s.v. hala).
Mitoloko bie u obliku vetra
Predstava o vetru kao mitolokom biu realizuje se leksiki onda kada je za naziv
vetra kao motivacija posluio ili nain njegovog duvanja, ili posledice koje to duvanje
ima po oveka, njegovo imanje i prinose. Po pravilu, te su posledice negativne, jer to je
vei znaaj nekog objekta ili pojave za oveka, vea je i verovatnoa da e leksiko obra-
zovanje koje ih oznaava sadrati vrednosni sud (Makiewicz 1992: 14). Vendina (1998:
42) navodi da je za semantiku sferu vremenske prilike karakteristina leksika koja se
grupie oko negativnih vrednosnih polova:
, a
(
, , , .). Negativna ocena naroito je
prisutna upravo u grupi imena za vetrove koja su motivisana posledicama po prinose i
imanje jer narodna svest daleko ee tvorbeno markira negativne nego pozitivne po-
sledice.
Za junoslovenski areal karakteristina su imena vetrova koja se poklapaju sa na-
zivima za mitoloka bia (cf. SD I, 359, s.v. ). Vetrove imenovane na ovaj nain sa
predstavama o mitolokim biima povezuje ili njihova jaina, ili tetne posledice koje
njihovo duvanje donosi.
take): bug. (Pazardik), (Trnovsko), (Vidin), (Suica, Samokov, Veliko Trno-
vo), , (Pavlikeni), (ustendil),
(Blagoevgrad), (Varna), sh. sever
(Leva, Bueti 1903: 464; Zaglavak, Stanojevi 1913: 11), zapad (Mlava, Jovanovi 1903: 257), zapadni vetar
(Banjani, Tomi 1949: 291), zapadnjak (Donje Dragaevo, Erdeljanovi 1902: 8), jug (Mlava, Jovanovi 1903:
257; Leva, Bueti 1903: 464), jugovina (Gornja Pinja, Trifunoski 1964: 17), istok (Vranjska Pinja, Nikoli
1903: 105, Temni, Mijatovi 1905: 253), istonik (Trifunoski 1964: 17), banjanin (po ustendil-banji, Vranjska
Pinja, Nikoli 1903: 102), klisurac (Donje Nerodimlje, Kosovo, Uroevi 1965: 8) itd., ili relativnog sistema
orijentacije (tj. topoloke orijentacije, koja se uspostavlja na osnovu karakteristika reljefa i najee se pri ime-
novanju vetrova realizuje kroz opoziciju gore:dole): bug. , (Lomsko), (Karlov-
sko), (Novozagorsko), (Carevite), (Razlog, Ruse, Plovdiv), (Pavlikeni),
(Pleven), , itd., sh. gornjak (Vlasotince, Kosti 1953: 12), gornjac (RJAZU),
gornji vetar (Zeta, Jovievi 1926: 364), gornjiot vetar (Krajite, Nikoli 1912: 30), dolnjak (Senta, Mihajlovi
1966: 107), donji vetar (Zeta, Jovievi 1926: 364), itd.
147
Tanja Petrovi
(h)ala
Bug. , ( 2002: 64), jak vetar sa
kiom, gradom i grmljavinom, vetar koji donosi gradonosne oblake
(Sofjsko), sh. ala oluja sa gradom, nepogoda (Homolje, RSANU; Uskoci, Stani 1990);
jak, hladan, tetan vetar (Kosovo, Elezovi I; Vasojevii, Stijovi 1990); jak vetar, ne-
pogoda (Vranje, Zlatanovi 1998); timoka hala (Resava); isp. i ala plamenjaa, kia sa
suncem tetna po useve (Proenje, Vujii; Uskoci, Stani 1990).
U RSANU ala je defnisana kao krilata, prodrljiva neman; babice, neiste sile
koje napadaju dete i porodilju za etrdeset dana; onaj koji je prodrljiv, gramziv, stvo-
renje ogromne fzike snage; oluja s gradom, nepogoda, dok za bug. daje
sledee defnicije: jak vetar, oluja; snaan ovek, junak; prodrljiv ovek; brz, silo-
vit, pomaman; neko izmiljeno bie kao zmaj koje toboe alje vetrove; veliki zmaj,
gospodar nekog osoja, planine, velikog drveta, predela; zmaj, adaja; samovila, vila.
Za veinu navedenih znaenja zajednike su seme jaina, silovitost i nezasitost,
prodrljivost.
Slovenski etimolozi nisu jedinstveni kada je re o poreklu lekseme (h)ala. Neki
od njih zastupaju tezu o njenom aloglotskom poreklu dok je jedni autori tumae kao
grecizam (a 665, - 1969: 169, Ionescu 1976: 84) i izvode
je iz gr. grad, drugi je smatraju turcizmom dobijenim od tur. ala < zmija
(Skok I, 651-652, s.v. (h)ala; Kneevi 1962: 139). U drugoj se grupi nalaze autori koji
za imenicu (h)ala pretpostavljaju slovenko poreklo: T rekonstruie psl. *xala/
*xal kao derivat sa duenjem korenskog vokala od *xoliti ( 8, 12-13); Radenkovi
(2000: 314-315) podupire ovakvu etimologiju, pretpostavljajui da je hala eufemizam
sa znaenjem mazna, ona koja mazi u vezi sa *xaliti/*xoliti grepsti, umivati, istiti
> slian eufemizmima za druga mitoloka bia, ili da je znaenje naziva povezano sa
nekom od mitolokih funkcija hale. Bjeleti (2002) semantiku komponentu vihora,
oluje smatra arhainijom od ostalih kad je leksema (h)ala u pitanju i zakljuuje da je
hala prvobitno oznaavala nepogodu, stihiju, a paralelno s njom i demona (op. cit.,
81). Slovensko poreklo (h)ale zastupaju i autori Etimolokog renika srpskog jezika
(ERSJ I, s.v. ala).
lam(n)ja
U istonobalkanskom arealu, paralelno sa (h)alom javlja se lamnja, mitoloko bie
slinih osobina i funkcija. Ova leksema je grkog porekla (srgr. , ogromna
riba, zmaj, jak vetar < stgr. udovite, strailo) i u njenoj se semantici prepliu
znaenja mitoloko bie i jak vetar (Bjeleti 2002: 76, Skok I, 651-652, s.v. lamnja,
III, 303); isp. bug. jak vetar ( 2002: 64), mak. , ,
predvodnica oluje i gradonosnih oblaki koji unitavaju useve (
1995: 48-49).
Duvanje vetra izaziva negativne posledice
Ekvivalentno optoj predstavi o mitolokim biima, u narodnim predstavama ve-
tar vri odreene radnje koje po pravilu negativno utiu na imanje i domae ivotinje.
Uvek negativnu semantiku nose sledei glagoli koji se nalaze u osnovi imenovanja vetro-
va na podruju istonog Balkana:
148
Vetrovi kao mitoloka bia u predstavama junih Slovena u istonom delu Balkana
derati
Bug. , (ustendil), (Lozen), (rna Gora),
; (Gabrovsko), - (Pavlikeni),
(Elensko), (Ihtiman, 1967: 57), - (Pazardik),
(Plovdiv), (ustendil); sh. kozjoder kvari stoku - koze i svinje
(Pinja, Nikoli 1903: 105), kozjoderac (Krajite, Nikoli 1912: 31), svinjoderac (Mlava,
Jovanovi 1903: 256); mak. svinjoderec (Veles, Filipovi 1935, cit. prema Mihajlovi 1966:
115), derikoko (Timok, Mihajlovi 1966: 107).
Leksiki spoj d(e)rati kou velike je starine: krakovski praslovesnki renik kao
praslovenske rekonstruie izraze: *drati / derti dervo, kor, lyko, ko; *drati / derti
agn, korv, koz, ovc, krupy, perje (SP, s.v. *drati).
7
U svim nazivima za vetrove koji
sadre glagol derati, on stoji u vezi sa nekom domaom ivotinjom, to jo jednom uka-
zuje na povlaeno mesto pojmova vezanih za svakodnevni ivot i egzisteniciju meu
motivacijama za obrazovanje novih imenovanja; semantika glagola derati u junoslo-
venskim govorima proirena je sa znaenja skidati kou na biti, udarati, ranjavati,
klati, ubijati (RJAZU), isp. Dere ga kao vola u kupusu (Vuk posl., 58). Sa ovom semanti-
kom, glagol derati javlja se kao konstitutivni element i drugih leksikih jedinica vezanih
za stoku: ivoderac osoba koja loe postupa sa stokom (Krivi Vir, Raki 1993: 107);
derna godina zla godina, kad se upropasti stoka (podere) usled teke zime (Piva i
Drobnjak, Vukovi 1940: 383); nazivi za mesec februar ili mart: bug. mart,
april ( 2002: 64); sh. derikoa, derac, deraa Veljaa kozja de-
raa... Deraa dolazi od derati (...) i misli se na uginjavanje koza kad je u toku veljae vre-
me nepovoljno; Seko see, marta dere. Zato se mart i zove derikoa, jer onda najvie
lipcava stoka (Vlajinac 1925: 37), derimjeinjak kako u martu lipsava najvie stoke to
nema dovoljno hrane, veli se oujak-derimjeinjak (RSANU), isp. folklorno poreenje
Navukao se haljina kao oujak mjeina (Vlajinac 1925: 38).
moriti
Glagoli moriti i derati kao komponente naziva za vetrove stoje u sinonimnom od-
nosu, s tim to se moriti u ovoj funkciji javlja samo na srpskohrvatskom jezikom tere-
nu: kozomor (Dubrovnik, RJAZU; Popovo, Hercegovina, Miovi 1952); ravo vrijeme
(osobito u proljee) kad koze crkavaju (Vuk Rjenik); svinjomorac (Vranjska Pinja,
Nikoli 1903; Negotinska krajina, Timok, Dini 1988: 254). Loma (2002: 38, f. 70) naziv
svinjomorac koji je rasprostranjen na irem podruju Srbije smatra preosmiljenom
varijantom naziva sinjomorac onaj koji duva sa Sinjeg, tj. Crnog mora
8
. Ukoliko se,
meutim, ima u vidu itava paradigma imenovanja za vetrove sa komponentom moriti i
drugim semantiki srodnim glagolima kod kojih je u prvom delu sloenice naziv za neku
od domaih ivotinja, postaje jasno da leksema svinjomorac nije samo preosmiljena va-
rijanta lekseme sinjomorac. Verovatno ne vai ni obrnuto, poto su imenovanja za vetro-
ve koji duvaju iz odreenog pravca esto formirana po ovom modelu: stari orijentalni si-
stem povezivanja nebeskih pravaca sa bojama bio je, kako istie ubert (2001: 73), popu-
laran i kod slovenskih naroda (isp. i Filipovi 1961), to se ogleda i u nekoliko slovenskih
imena za mora: Crveno more je juno more, Crno more je iz pozicije Turaka severno, a
Belim morem su Srbi i Hrvati nazivali Sredozemno i Egejsko more, dok su ovim nazivom
7
O folklornim znaenjima glagola derati v. Sikimi 1999.
8
O nazivu Sinje more za Crno more v. Loma loc. cit.
149
Tanja Petrovi
Grci i Bugari imenovali iskljuivo Egejsko more (loc. cit.). U grai kojom raspolaemo,
beli vetar je dosledno vetar koji duva s juga, dakle iz pravca Egejskog mora: isp. bug.
(Belensko), , (Haskovsko), (rakija), (e-
pinsko), sh. bel vetar (Vranjska Pinja, Nikoli 1903: 103), beli vetar (Zaglavak, op. cit.),
dok se za druge vetrove nazvane prema bojama ne moe, bar u sinhronoj perspektivi,
uspostaviti jasan kriterijum za odnos izmeu boje i pravca, tj. strane sveta: bug.
(Lomsko), juni (Varna), severni (umen),
zapadni vetar (Gen. Toev, Ruse), zapadni (ustendil). sh. crnijot,
crnio zapadni (Krajite i Vlasina, Nikoli 1912: 30), bug. jugozapadni vetar
(Bjalensko), sh. crven vetar (Vranjska Pinja, Nikoli 1903: 104). Objanjenje za ovu ne-
doslednost svakako se moe traiti u jezikom i kulturolokom uticaju drugih naroda,
pre svega turskog, jer su neka imena za vetrove, analogno imenu Crnog mora, preuzeta
direktno iz turskog ili drugih jezika.
9

Velika je verovatnoa, dakle, da nazivi svinjomorac i sinjomorac imaju odvojene mo-
tivacije i da ih ne treba ih izvoditi jednog iz drugog; prvi se zasniva na verovanju da duva-
nje odreenog vetra moe imati posledice po zdravlje domaih ivotinja na imanju, dok je
u osnovi imenovanja u drugom sluaju prostorna orijentacija korisnika datog imena.
jesti
Glagol jesti kako komponenta leksema koje oznaavaju meteoroloke pojave ka-
rakteristian je za jugoistone srpske govore: isp. izedina vetar (Vranjska Pinja, Ni-
koli 1903: 103), maglojedina gusta i hladna magla od koje u prolee mogu da stradaju
biljke (Vranje, Zlatanovi 1998: 218); u vezi sa poslednjim navedenim primerom moe
doi i do modifkacije znaenja po modelu agens > pacijens: magloedina ispijeni plodovi
ili rastinje koje upropastila (pojela) magla (Timok, Dini 1988: 140) ili agens > lokus:
maglojedina mesto gde se zadrava magla (Vranje, Zlatanovi 1998: 218). Produktiv-
nost ovog tvorbenog modela pokazuju i sledee lekseme: vukojedina a. meso, ree i koa
i vuna od marvineta koje je vuk zaklao; b. bolest koja se dobije kada se jede meso od
brava koga je zaklao vuk; c. rane koje dobije novoroene ija je majka jela meso od brava
koga je vuk zaklao ili ujela zmija, od kokoi koju je oteo jastreb i sl.; d. ospa, obino po
licu; ranice koje izaziva tuberkuloza koe (RSANU); (pripovijedaju) kad ena trudna
jede mesa od ovce, ili koze, koju je vuk jeo, onda po njezinom djetetu, kad se rodi, iziu
nekakve rane, koje se zovu vukojedina. Vukojedina se kadi izmetom i tijem se lijei
(Vuk Rjenik). Isp. i rus. severoistoni vetar (pskov., SD I, 360, s.v. ),
sh. vukodavina ostatak vune sa ovce koju su pojeli vukovi (Resava, RSANU, Krivi Vir,
Raki 1993: 104), vlkodavina a. ono to su udavili vuci pa je ostalo nedojedeno; b. mesto
gde vuci najradije napadaju stoku (Timok, Dini 1992: 393).
Mitoloka bia koja se u narodnim predstavama zamiljaju u obliku vetra, obino
se odlikuju prodrljivou koja je direktno povezana sa tetom koju takva bia izazivaju
na imanju. Tako je u pripoveci o odnoenju roda sa njiva (Srbija, Bugarska) hala data u
liku mravog, prodrljivog oveka, koji iz velikih sudova kusa mleko u koje su udrobljeni
crni, zeleni i beli hleb (crni hleb od ita koje je hala obrala ujutru s njiva dok je padala kao
9
Istu pojavu sreemo kod imena vetrova na hrvatskom primorju: ime vetra libecchio (lebi) potjee iz Sicilije
gdje se naziva libbici jer pue iz Libije (PE VIII, 135); za grego, jugositoni vetar na ostrvu Lopudu, Deanovi
(1954: 158) kae da se taj naziv rairio bez obzira na njegovo geografsko znaenje, on zapravo odgovara junoj
Italiji, kojoj je Grka na istoku, dok je ona za Jadran na jugozapadu.
150
Vetrovi kao mitoloka bia u predstavama junih Slovena u istonom delu Balkana
magla, zeleni - od ita pre cvetanja i beli - od zrelog ita (SM 559-560, s.v. hala). Isp. i iz-
raz Halo nesita! (loc. cit.). I sekundarna semantika imenice ala podrazumeva ovu osobi-
nu: ala prodrljiva, gramziva osoba (RSANU; Uskoci, Stani 1990; Vasojevii, Stijovi
1990); nezajaljivost, nenasitost; prodrljiva osoba ili ivotinja (Prizren, emeriki);
isp. i defnicije lekseme ala u RSANU i kod Gerova.
Vetrovi - uzronici bolesti
Verovanje da su vetrovi uzronici bolesti prestavlja motiv za njihova imena kao to
su bug. ,
, , , (ustendil);
,
(Tagarevo), sh. besni vetrovi tim vetrovima obja-
njavaju besnilo pasa: tica evrljuga kad odleti do tih besnih vetrova, ugine, padne, pas je
pojede i odmah pobesni (Vranjska Pinja, Nikoli 1903: 105).
Zakljuna razmatranja
U slovenskoj tradicionalnoj kulturi se predstave o mitolokim biima i vetrovima
u visokom stepenu prepliu i esto su ova dva pojma izjednaena. U ovom radu smo,
s jedne strane, predstavili osobine i funkcije mitolokih bia (h)ala i lam(n)ja, koja se
zamiljaju ili u obliku vetra ili kao zmajoliki unitavai prinosa, demoni oluje i prodr-
ljivosti ( 1998: 121), i opisali sistem verovanja vezanih za njih i karakteri-
stika koje im se pripisuju. Sa druge strane, dat je leksiki materijal sa podruja istonog
Balkana koji pripada semantikoj sferi imena vetrova, i pokazano je da pojedinane
komponente koje pripadaju sistemu verovanja vezanih za (h)alu i lam(n)ju kao vetroli-
ka bia slue za motivaciju imenovanja vetrova u pomenutom arealu: vetrovi unitavaju
prinose (jedu, sue plodove) i domae ivotinje (jedu ih, deru, more, dave), donose bolesti
kao to su besnilo itd. Sve te osobine nalazimo i kod samih mitolokih bia, izraene u
verovanjima, predanjima i ostalim folklornim tekstovima: Hala ljudima odnosi rod s
njiva, prouzrokuje bolesti. (...) Hala odnosi letinu ili, kako se kae pije beriet - penicu,
groe u ranoj fazi sazrevanja (u Bugarskoj se verovalo da ala pada na njive kao gusta
magla i obira plod, kao i lamja). Najee se za halu veruje da vodi gradonosne oblake
(Pomoravlje, Kosovo, Dragaevo, zapadna Bugarska). U basmi iz okoline Knjaevca ala
se opisuje kao zmija troglavkinja, koja U jedna usta nosi vile i vetrovi, | druga usta - iz-
dat i zle bolesti, | trea usta - uinci i rasturci (SM 559-560, s.v. hala). I lamja se sputa
u vidu dugotrajne magle na polja ili vinograde kada su u cvetu i odnosi (obira) njihovu
plodorodnost.
10
(...) U pesmama iz Makedonije i Bugarske, lamja se prikazuje kao razor-
na sila koja unitava letinu (op. cit., 329-330, s.v. lamja).
Analizirani leksiki materijal predstavlja jo jednu potrvrda uske veze (i ak isto-
vetnosti) izmeu vetra i mitolokog bia u predstavama junih Slovena.
10
Isp. sledei tekst: | | |
| | ( 1914: 60).
151
Tanja Petrovi
Literatura i izvori
1967: a, 1967
: 1-5, , , 1962-1996.
Bjeleti 2002: M. Bjeleti, Duhovna kultura Slovena u svetlu etimologije: jsl. (h)ala,
Dzieje Sowian w wietle leksyki. Pamici Profesora Franciszka Sawskiego, Krakw
2002, 75-82.
Bosi 1985: M. Bosi, Boini obiaji Srba u Vojvodini, Beograd 1985.
Bruner / Goodnow / Austin 1986: J. S. Bruner, J. J. Goodnow, G. A. Austin, A Study of
Tinking, Transaction, New Brunswick, N.J. / Oxford, 1986.
Bueti 1903: T. Bueti, Leva, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovnitva,
II, Beograd 1903.
emeriki: D. emeriki, Leksika zbirka iz Prizrena.
Deanovi 1954: M. Deanovi, Pomorski i ribarski nazivi romanskog podrijetla na Lopu-
du, Anali Historijskog instituta u Dubrovniku, Dubrovnik 1954, 149-179.
Dini 1988: J. Dini, Renik timokog govora, Srpski dijalektoloki zbornik 34, Beograd
1988, 7-335.
Erdeljanovi 1902: J. Erdeljanovi, Donje Dragaevo, Srpski etnografski zbornik, Naselja i
poreklo stanovnitva I, Beograd 1902.
ERSJ: Etimoloki renik srpskog jezika I, Beograd 2003.
- 1969: M. -,
, 1969.
Filipovi 1935: M Filipovi, Severna veleka sela, Srpski etnografski zbornik, Naselja i
poreklo stanovnitva 28, Beograd 1939.
Filipovi 1961: M. Filipovi, Nazivanje strana sveta i naroda po bojama, Zbornik Matice
srpske za drutvene nauke, 29, Novi Sad 1961.
: . , , 1-5, 1975-78.
Ionescu 1976: A. I . Ionescu, Emprunts grecs dans la terminologie mythologique des
langues balkaniques,
Ivanievi 1903: F. Ivanievi, Poljica, narodni ivot i obiaji, Zbornik za narodni ivot i
obiaje junih Slavena, Zagreb 1903, 183-336.
Jovanovi 1903: Lj. Jovanovi, Mlava, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo
stanovnitva II, Beograd 1903.
Jovievi 1926: A. Jovievi, Zeta i Ljeko Polje, Srpski etnografski zbornik, Naselja i pore-
klo stanovnitva XXIII, Beograd 1926.
Kneevi 1962: A. Kneevi, Die Turzismen in der Sprache der Kroaten und Serben, Mei-
senheim am Glan 1962.
2002: . . ,
( , -
, -
, - 2002., 61-65.
Kosti 1953: M. Kosti, Vlasotince, Glas Srpskog geografskog drutva, XXXIII/2, Beograd
1953, 119-129.
Kovalev 1996: . . , , -
,
, 1996.
152
Vetrovi kao mitoloka bia u predstavama junih Slovena u istonom delu Balkana
Loma 2002: A. Loma, Prakosovo. Slovenski i indoevropski koreni srpske epike, Beograd.
Makiewicz 1999: J. Makiewicz, Co to jest jzykowy obraz wiata, Etnolingwistyka 11,
7-24.
1914: . , ,
28, 1914.
Miovi 1952: Lj. Miovi, ivot i obiaji Popovaca, Srpski etnografski zbornik 65, Be-
ograd.
Mihajlovi 1966: V. Mihajlovi, Srpskohrvatski nazivi vetrova, Prilozi prouavanju jezi-
ka, II, Novi Sad, 99-125.
Mijatovi 1905: S. Mijatovi, Temni, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stano-
vnitva III, Beograd.
1941: . ,
, 1941.
Mladenova 1998: O Mladenova, Grapes and Wine in the Balkans. An Ethno-Linguistic
Study, Wiesbaden 1998.
Nakienovi 1913: S. Nakienovi, Boka, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo
stanovnitva IX, Beograd.
Nikoli 1903: R. Nikoli, Vranjska Pinja u slivu June Morave, Srpski etnografski zbor-
nik, Naselja i poreklo stanovnitva II, Beograd.
Nikoli 1912: R. Nikoli, Krajite i Vlasina, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo
stanovnitva VIII, Beograd.
Nikolaeva 1983: . . ,
, , , .
Pavlovi 1907: Lj. Pavlovi, Kolubara i Podgorina, Srpski etnografski zbornik, Naselja i
poreklo stanovnitva IV, Beograd.
PE: Pomorska enciklopedija, Zagreb 1964-1974.
1988: . . ,
, Studia Mythologica Slavica 1, 1998, 119-130.
1998a: . . ,
: , , 2, . .
, . . , . . (.), 1998, 158-169.
2000: . . , -
, , 2000,
243-258.
Plotnikova 2001: A. A: Plotnikova, Demonski oblici vetra u verovanjima junih Slovena,
Raskovnik 101, Beograd (u pripremi).
Radenkovi 2000: Lj. Radenkovi, Mitoloki stanovnici voda, Danica. Srpski narodni ka-
lendar za godinu 2001, Beograd 2000, 310-316.
Raki 1993: S. Raki-Milojkovi, Pastirska terminologija Krivovirskog Timoka, Srpski
dijalektoloki zbornik, 39, Beograd.
RJAZU: Rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb 1880-1976.
RSANU: Renik srpskohrvatskog knjievnog i narodnog jezika, Beograd 1954-.
: . , . 1, 1995.
Sikimi 1999: B. Sikimi, Koa deverska, Srpski jezik IV/1-2, Beograd-Niki, 337-359.
Skok: P. Skok: Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika I-IV, Zagreb, 1971-1974.
SP: Sownik prasowiaski, Wrocaw etc., 1974-
153
Tanja Petrovi
SM: Slovenska mitologija. Enciklopedijski renik, Beograd 2001.
: , - 1965-
Stani 1990: M. Stani, Uskoki renik I, 1990.
Stanojevi 1913: M. Stanojevi, Zaglavak, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo sta-
novnitva IX, Beograd.
Stanojevi 1927: M. Stanojevi, Prilozi reniku timokog govora, Srpski dijalektoloki
zbornik 3, Beograd - Zemun, 173-194.
Stijovi 1990: R. Stijovi, Iz leksike Vasojevia, Srpski dijalektoloki zbornik 36, Beograd
1990, 121-380.
ubert 2001: G. ubert, Boje kao sredstvo orijentacije kod Slovena, Kodovi slovenskih kul-
tura, 6, Beograd, 66-77.
Todorova 1999: M. Todorova, Imaginarni Balkan, XX vek, Beograd.
/ 1981: . . , . . ,
5, ,
1981.
Tomi 1949: S. Tomi, Banjani, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovnitva
31, Beograd.
1982: , II, 1982.
Trifunoski 1964: J. Trifunoski, Gornja Pinja, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo
stanovnitva 38, Beograd.
Uroevi 1965: A. Uroevi, Kosovo, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo
stanovnitva 39, Beograd.
Vendina 1998: . . , , ,
, 1, , 39-48.
Vlajinac 1925: M. Vlajinac, Poljska privreda u narodnim poslovicama, Beograd.
1995: . , , -
1995.
Vuk posl.: V. S. Karadi, Srpske narodne poslovice i druge razline kao one u obiaj uzete
rijei, Beograd 1972.
Vuk Rjenik: V. S. Karadi, Srpski rjenik, Be 1918.
Vukovi 1940: J. Vukovi, Akcenat Pive i Drobnjaka, Srpski dijalektoloki zbornik X, Be-
ograd 1940, 185-417.
Zeevi 1981: S. Zeevi, Mitska bia srpskih predanja, Beograd 1981.
Zlatanovi 1998: M. Zlatanovi, Renik govora june Srbije, Vranje 1988.
ic 1899: I. ic, Vrbnik na ostrvu Krku, Zbornik za narodni ivot i obiaje junih Slavena,
Zagreb 1899, 221-243.
: , . . (.),
1975.
154
Vetrovi kao mitoloka bia u predstavama junih Slovena u istonom delu Balkana
Winds as Mythological Beings in the Notions of South Slavs in the Eastern Balkan
Area
Tanja Petrovi
Te article explores the relationship of beliefs and notions related to South-Slavic
wind-like mythological beings such as (h)ala and lam(n)ja, and the lexicon belonging
to the semantic sphere wind names in the Eastern Balkan area. It is shown that the
most salient characteristics of these mythological beings (they are strong, gluttonous,
bring diseases and destroy harvest) are used as a motivation for names of particular
winds, which confrms high similarity (and ofen equality) between meteorological phe-
nomena such as wind or storm, and mythological beings in the notions of South Slavs.