A

Trkiye Trkesinin
Tarihi Szlkleri
Aziz Gke
kebike yaynlar
kebike yaynlar - 14
Biyograf bibliyografa ktapl - 6
Bask: Alp Matbaas (312) 230 09 97
kebike yaynlar
Ankra
Temmuz 1998
ISBN 975-7981-13-1
kebike yaynlar
Karanfl Sokak Birlik Merkezi 512
06650 Kzlay/ ANKRA
Tel-Fa.: 312 418 62 03
E-mail: kebikec@ada.net. tr
a.g.e.
a.g.m.
bkz.
c.
S.
s.
TD
TDK
TDVA
vb.
vd.
KSALTMALAR
: Ad geen eser.
: Ad geen makale.
: Baknz.
: Cilt.
: Say.
: Sayf.
: Trk Dili.
: Trk Dil Kuu.
: Trkiye Diyanet Vakf slam Asiklopedisi'
Ve benzeri.
Ve dierleri, ve devam.
Kebfk bir sosyal bilimler dergisi olarak her geen gn bu
alandaki etkinliini atryor. phesiz, b drum, sosyal bilimlerle
ilglenen aratrmaclar iin sevindirici bir gelimedir Daha nce,
Kebfke'in tarihi kaynaklarmzdaki tanm zerine ksa bir makale
yazmtm. Bu kitapta ise, gnmzde de d, edebiyat ve tarih
aratrmaclar tarafndan birer bavru kayna olark kullanlan
Trkiye Trkesi tr szlkleri konu edindim. Ksa srede
hazrlamaya altm bu kitap iin ahsi ktphanemde bulunan
szlkleri yan sra, Trk Dil Kurumu Kitaplnda, A.. Dil
ve Tarih-Corafa Ktphanesinde ve sevgli aradam A Emre
zyldrm'n ahsi ktphanesinde bulunan szlklerden
yararlandm.
Bu almada, tarihi szlklerimizin kimler tarafndan
hazrland, bask saylar, basldklar yer, bask yllar, sayf
saylar, yntemleri ve sz varlklar zerine bilgler aktarmaya
altm.1 nceki yllarda yaplm almalarda veya bizzat p
konusu eserlerde, baz eserlerin bask ya da telif yllarnn hicri
takvime gre verilmi olmas sebebiyle, szlklerin bibliyografik
knyelerinde hicri yl ayr iinde verikten sonra, miladi yl da
bunun ardndan vermeyi uygun buldum.
i banda, Arapa-Trke, Tre-Arapa; Farsa-Tre,
Trke-Farsa ve Trke-Trke szlkleri ele almay dnrken
1 Bu alma iin pek ok szln orijial nshasn gzden geirdim; ancak
baz szlklere btn abalama ramen ulaamadm. Bunlarn en azndan
bibliyografk knyelerini verebilmek iin A. Dilaar'n "Trkiye Trkesi
Szlklerinden Seme Eserer" (TD II/22, 1 Temmuz 1953, s. 677-680) adl
makalesinden, Yad. Do. Dr. M. Sadi enli'nin Ek Hairl Bas/m Trkye
Tkes Si/talogu (Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Ya
y
n,
Erzurum, 1987) adl almasndan ve dier ansiklopedik kaynaklardan
yararlandm.
6 / Trkie Trkeinin Tarihi Szlkleri
almalarm ilerledike Tkeden bat dilerne ve bat derden
Trkeye hazrla szlklerin de burada aas gerektini
dnerek bu kabi esereri de kitabma dahl ettm.
Bu kitapta, konu ile ilgenenlerin kolaylkla yararlanmaarn
salamak amac . ile Trkiye Trkesinin tarihi szlkleri alfbe
srasna gre verilmi olup bilimsel metn yaymlarnda kullanlan
transkripsiyon ve translitersyon iaretleri kullanmamtr. Uzun
nller, gerekli grlen yerlerde (: i, ) ile, Arapaya mahsus
nszler olan tn ( t) ve heze ( ) ise, sz balarnda gstermeyip
sz iinde ve sonunda vrgl ile () karlanmtr.
Aziz Gke
Aziz GKE I 7
* Ahter-i Kebfr = Mustaf bin emseddin Ah teri, Dar't
Tba'ati'l-
.
ire, stanbul, (1242) 1826, 709 s.
Arapa-Trke bir szlk olan Ahter-i Kebf?in banda,
Tanr'ya kr ve benzeri ifdelerden sonra yazarnn ad vardr.
Adndan, kelimein i harf ve ikinci harfnden sonra alfbe
srasna gre nc harfnin esas alnd "szlk'' blm
gelmektedir. 2 Bu szlkte, i harf iin Jasl terimi kullanlm olup
ikinci harf, Arapada telaffz edildii ekli ile yazlmnr.
Fal'-eli ve' dm bal alnnda ilk kelmenin nasl okunaca
yle aklanmnr:
-. . 4 Aalaca zere, kelimenin ilk sesinn
fethal, dm'i ().de eddeli okunaca belirtilmitr.
Szln benim incelediim basks, 131 O (1892) ylnda
stanbul 'da Matba'a-i
A
mire'de baslm olan nshasdr. Her
sayfsnda stun bulunmakta olup toplam 475 sayfadr.
Szln dier basklar unardr:
-stanbul, Dar't-Tba'at's-Sulciyye, (1256) 1840, 711 s.
-stanbul, Dar't-Tba'at's-Sultaniyye, (1263) 1847, 711 s.
-stanbul; Dar't-Tba'ati's-Sultaniyye (Matba'a-i
A
mire),
(1271) 1854, 711 s.
-stanbul, Dar't-Tba'at'l-
A
mire, (1275) 1858, 711 s.
-C. I-II, stanbul, Matba'a-i
A
mire (1283) 1866, C. I: 394. s.,
C. II: 383 s.
-C. I-II, stanbul Matba'a-i
A
mire (1289) 1872, 480 s.
-C. I-II, stanbul, A Bey Matba'as, (1292) 1875, C. : 394 s.,
C. II: 383 s.
-C. I-II, stanbul , Matba'at'l-Hac Muharrem Efendi El
Bosnavi, (1292) 1875, C. I: 488 s., C. II: 480 s.
2 Burada, Arap afbesine gre bir dzenleme sz konusudur ..
B /Trkiye Trkeinin Tarihi Szlkleri
-C. 1-II, stanbul Matba'a-i Amire (1302) 1885, 1198 s.
-C. 1-II, stanbul, Matba'at'l-Hac Muharrem Efndi El-
Bosnavi, (1303) 1886, C. l: 492 s., C. II: 475 s.
-stabul, Sahhafyye-i Osmaniyye irketnin 87 Numaral
Matba'as, (1310) 1892, 1198 s.
-C. 1-II, stanbul Matba'a-i Amire (1310) 1892, C. l: 492 s., C.
l: 475 s.
-stanbul, Matba'at'l-Amire (1311) 1893, 1203, s.
-stanbul, Matba'a-i Hurid, (1311) 1893, 1104, s.
-stanbw, Mahmud Be Matba'as, (1316) 1898.
-C. 1-II, stanbu, Matba'a-i Hurid, (1318) 1900, C. l: 616 s.,
C. II: 616-1204 s.
-stanbul, Matba'a-i Ahmed hsan, (1321) 1903, 1207 s.
-stanbu, Matba'a-i Arif, (1321) 1903, 1204 s.
-stanbul, Matba'a-i Arif (1322) 1904, 1204 s.
-stanbul, Matba'a-i Ahmed K, (1324) 1906, 1204 s.
Ahter-i Kebirin yakn tarihte yaplm basklar da vardr.
Kitaplmda buunan basksnn knyesi yledir:
-Asr Kus lvel Ahter Kbir Araa-Trke Bik Lgat,
stanbul, Osmanl Yaynevi, 1978.
Ahter-i Keblrin bu basks, . lhami Ula ve Abdulkadir
Dedeolu tarafndan hazrarmrr. Banda ksa bir "nsz"
vadr. Bunu, "Ksaltmalar" takip etmektedir. Madde balar Arap
harfi olup tanmlar yeni harferle verilmitr. Elfba srasna gre
dzenlenen szln her sayfsnda iki stn bulunmaktadr.
Sonuna Sadrettin Yksel'in Asr Kamuru eklenmitir. Ahter-i
Kbiri bulunduu sayfala, 1-497. sayflardr. Bundan sonr gelen
40 sayflk blm Arr Kamusa ayrlm olup ardndan El
Mncden Resmlere Araa Kelimelr balkl 58 sayfalk blm
gelmektedir.
*Almanca-Trke Ist/hdt- Askeryye ve Fennfe= Devlet-i
Aziz GKE 19
sminiyye Esla Mfetti-i Umumili,
stanbul, Ahmed
hsan
ve rekas Matba'as, 1917, 75 yapra
*Almancadan Trkrye Cep Lgati (Deutsch-Trkisches
Wirterbuch) = K. Sinan ve Mehmed Tahir,
stanbul, Artin
Asaduryan irket-i Mrettbiyye Matba'as, (1318) 1900, 1 + 2 +
1082 + 50 s.
* Almancaan Trkre Lgat (eutsch-Trkisches Wiirerbuch)=
mer Faik,
stanbul, Matba'a-i Osmaniyye, (1314) 1896, 6 + 731

+ 19 s.
*Almancadan Trkrye Yni Cep Lgati (eutsch-Trkisches
W'erbuch)= Mehmed A,
stanbul, ems Matba'as, (1331) 1912,

412 s.
*Asker Lgate=
stanbul, Askeri Matba'a, 1928, 2 + 68 s,

(msvedde)
*Byk Kmus- lmi ve Fnni Ahmed emseddin, M. fk
emseddin, I. efk emseddin, sakz, ems Matba'as, (1329)
1911, 208 s. (bitiyor, resimli)
* Coraa-: Kdime Lgat (irnc K Ard: Osmanf= Kirkor
Sinabyan,
stanbul, Sancakyan Matba'as, (1334), 1915, 63 s.

*Condensed Diconar English-Turkish (ngilizce Trke Lgat=
Ahmed Vahid, Katlk ve Matba'aclk Anonim irketi, Fratelli
Hayim, Der-Sa'adet1 (1340) 1921, 720 s.
*ocuklara Lgat Ktab= Arif Hasan ,Efendizade Elmall,
stanbul, Nefset Matba'as, (1332) 1913, 75 s.

* Deer-i Galtat= A Seydi,
stabul, Matba'a-i Ktbhane-i

Cihan, (1324) 1906, 248 + 2 s.
Kapanda doru ekilleri zaranla hak tarafndan -zellikle
konuma dilinde- bozulmu 1500 kadar galat kelimenin asllarn
ve doru ekillerini, 700'e yakn benzer ve e anlaml kelimenin
frklarn ierdini belirten bir aklama vardr.
Kapan ardndan, "Mukaddime" gelmektedir. Ali Seydi
10 /Trkiye Trkesinin Tarihf Szlkleri
burada, slup ile konuma dili arasndaki frka dikkat ekerek
konuma dilinde -dolaysyla dilde- zamanla oluan deiik
liklerde, kiilerin ahsi taarrufarnn hibir etkisi ,alamayacat
belirtir. Ona gre bua sebep olan ey kanun- tekam!dr.3
A Seydi, o gnn gramer kitaplarnda yer alan bilgere de
deinerek d bilgisi kurallarn kiilerin deil, zaman iirtde din
getirdii ihtiyalarin, ilerleme yolunda kendilinden ortaya kan
kaide ve geleneklerin koyduunu belirtirken bazen dilin kurallarn
keyf bir kuram olarak grmek isteyenlerin d mevcut kaidelerine
kar ksalar da _hakl olmadklarn vurgular.
A Seydi, dili kastl olarak bozmak isteyenere kar kan bir
aydndr. O, dilin tarihi geliim seyri iinde, gerek Trke gerek
yabanc dillerden alnm kelimelerde uluan deiiklikleri
yadrgamaz. Bunlar, ona gre, tabii ve kendilinden meydana
gelen deiikliklerdir.
Dilde birtakm deiime uram y da bozulmu kelielerin
bulunabileceini, yazararn da bu tr kelimeleri asllarn bilmek
kaydyla kullanabieceini syleyen A Seyd, bu tr galatlar
gsteren bir esere ihtiya olduunu dnenlerin bu yoJda
yalacak bir almay hazrlamann zorluunu da peinen kabul
etmeleri gerektiini syler.
"Mukaddime" den sonra, "arat- Mahsusa"4 gelir. "Szlk"
ksmnda, harekeli olarak verilen madde ba kelimeden sonra, o
kelimenin anlam ve varsa e anlamls verilmitir. Eer bir eserden
alnt yaplm ise, << >> iareti iinde verilmi, aklama
yaplmsa - iareti ile aklamalar asl cmleden ayrlm,
gnderme yaplmsa (4 ksaltmas'kullanlmrr.
Deer-i Galarfn sonunda "Lahika"5 bal atnda, "Elif-i
maksure ile yazlp elif gbi okunan (e) ile yazlmas lazm gelen
3 Burada kastedilen ey, gelimenin getirdii bitakm zorlayc etkilerdir.
4 "zel iaretler, ksaltmalar"
5
"Ek, ilave"
Aziz GKE/ 11
ba'z kelimat- mehure-i msta'mele" sralanmtr. Szln en
sonunda ise, A Seydi'nin baslm eserri ve ierikleri hakknda
bilgiler verilmitir.
* Deutsch-T rkisches Taschenw'terbusch= H. V amber,
stanbul,
1 858.
*Dictonnaire Franais-Turc en Carcteres Ltns et Tur = Nikola
Murad,
st
b
ul, Onnik Halebliyan Matba'as, 19 01 , 432 s.
* Dictonnaire Portat Franais-Otoman= akir Paa,
stanbul,
1 883.
* Dictonnaire Turc-Fanais en Caractres Turcs et Ltns avec des
Exemples= Nikola Murad,
stanbul, Levant Herald Matba'as,

1 9 03, 31 8 s.
* Dictonnaire T urc-Fanais en Caraderes T ur et Ltns R. Yusuf;
C. I.II,
stanbul, Matba'a-i Eb'z-Ziya, 1888,C. I: 1 8 + 1 8 + 642

s., C. II: 643-1336 s.
* Ed-Drer'-Mntahabdt'-Mansure f-Is/ahi Galatat'-MehUre=
Mehmed Hafd Mustaf Air Efendizade,
stanbul, (1221) 1 806 ,

8 + 1 5 + 4 + 534 s.
*Ermeniceden Trkre Mkemmel Lgat= B. Zeki,
stanbul, Der
Nirsesyan Matba'as, 19 07, 46 + 875 + 1 s.
*Eser-i eke= Mehmed evket Es-Seyyd,
stnbul, Matba'a-i
A
mire, (126 8) 1851, 7 + 745 s.
Osmanl sahasnda yazlm ilk szlklerdendir. Banda,
eyhzade Mehmed Esad El-Hseyni En-Nakib'in ve Rumeli
Kazaskeri Abdulkadir bin Muhammed'in takrzleri vardr.
29 bab zerine yazlm olan bu szlkte, l kklet ilk ve
son harferine gre sralanmtr.
* Esma-i Trkye Tercmesi = Salih Vehbi'ye at bu szln 1.
ve 2. basklar hakknda bir bilgi edinemedim. Dier basklar
unardr:
- 3. bask, am, Suriye Vilayeti Matba'as, (131 1) 1 893, 87 s.
12 / Trkiye Trkesinin Tarihi Szlkleri
-4. bask, am, El-Feyha Matba'as, (131 8) 19 00, 130 s.
*FdZln Galata! Deeri= .A Himmet (erki), Samsun, ems
Matba'as, (1338) 1 91 9, 91 s.
* Ferheng-i u'ur (eval7-Fuzala ve Lsan'c Acem) = Hasan uur,
C. I: 3 + 454 + 1 s., C. II: 1 + 451 s.
Farsa-Trke bir szlktr Daha sonra, dzeni detirilerek
yeni bir basks yaplnutr. Bu basksnda, deyimer bir araya
getrilmi tir.
-Ferheng-i u'ur C. I,
stanbul, Cemal Efendi Matba'as,

(1 314) 1896 , 480 s.
*FransZadan Trkye Cep Lgat (ictonnaire de Poche Franai
Turc)= W Wiesenthal,
stanbul, Karabet ve Kasbar Matba'as,

(1 305) 1 888, 7+1 232 s.
-2. bask,
stanbul, Karabet Matba'as, (1 312) 1 89 5, 4 + 1 071 s.

*FansZadan Trke lstlhat Lgat (ict"onnaire Fanais-Turc
des Termes Techniques, des Scences, des Lttes et des Arls)= Adan B.
Tngr-Kirkor Sinabyan, C. I-II,
stanbul, Badadlyan Matba'as

1 891 -1 892, C. I: 8 + 2 + 423 s., C. II: 565 s.
*Fanszcadan Trke lstlahit- Hukukfye ve Sfasfye Lgat=
Mehmed Ekrem,
stanbul,
R
tsu Matba'as, 1927, 148 + 3 s.
*Franszcadan Trkre Kk Kamus- Fransevf (Dictionnaire
Franais-Turc)= Hasan Bedreddin,
stanbul, Ma'rifet Matba'as,

1 928, 4 + 1 544 s.
Szlkte yer alan madde balan, Franszca olup ksatmaar
ve tanmlar Arap harfli Trkedir. Szln her sayfsnda iki
stun, her stununda da 1 4-1 6 kelime vardr.
*Fanszcadan Trke Kk ve Resimli Lgat-i Fennfye=
smail
Ziya, Istanbul, Karabet Matba'as, (1312) 1894, 263 s.
-stanbul, Karabet Matba' as, (1 327) 1 909 , 26 3 s
>Fanszcadn Trkre Lgat= Mehmed Fuad,
stanbul, (1 308)
1 236 s.
Aziz GKE/ 13
Szlkte, srasyla ns' drdtve htsdrdt (Sines itAbrevatonsJ
blmleri vardr. Bunlarn ardndan_"zlk" blm gel
mektedir.
*Franszcadan Trkfe Mkemmel Lgat (Grand Dictionnaire
Fanais-Turc= W Wiesental, stanbul,ArtinAsaduryan irket
i M-rettibiyye Matba'as, (1310) 1892, 416 s. (binniyor)
* Fruk- E!az= smet. Mstecabizade, stanbul, Mekteb-i
Sanayi' Matba'as, (1 31 1 ) 1893, 124 + 1 s.
*Galata!= Srr Paa'ya ait olan bu szln 1. 'basks hakknda
herhang bir bilg edinemedim. Dier basklar unlardr:
-2. bask, stanbul, Matba'a-i Eb'z-Ziya, (1 301 ) 1 884, 6 3 s.
-3. bask, stanbuI, A. Maviyan irket-i Mrettibiyye Matba'as,
(1 305) 1 888, 6 3

s.
Kapanda, Srr Paa'nn bi r i i ri vardr. Ardndap,0
"Mukaddime" glmektedir. Srr Paa, eserini Kastaonu ehri!de
tamamladn yazmaktadr.
Galtt, Srr Paa tarafndan blmlere ayrlmtr:
a. Ksm- evvel mutlak Vfd mukqyed olrak ist'mali tecvz edilen
e!dZ Burada yer alan galatlar, artsz veya artl olarak kullanlmas
uygun grl
n kelimelerdir. Zaten, burada "galat'' diye verilen

kelimeler zerine Srr Paa'nn muracaat ettii szlklerde de
ikili bir durum sz konusudur. Bunlardan bir ksm, kelimenin
asli eklinin kullanlmasn ngrrken bir ksm ise, hak dilinde
yer eri eklini benimsemitr.
b. Ksm- sdnf ehli hfdndan hibirsi tecvz etmedi halde musannin
arasnda ist'ali qi' olan e!aZ Burada yer alan glatlar, hibir dil
bilgnince uygun grlmedii halde yazarar arasnda kullanm
yaygn olan kelimelerdir.
c. Ksm- sdlis isti'ali asla cd'iz olmqan e!z Burda, kullanm
6 Burda, Frans7.ca ksaltmann yie Franszca olan tanmnn karsda Trke
karl vardr.
hibir ekilde uygun grlmeyen galatlar sralarnutr.
Bu balk altnda, ''alat'' olan kelime yazlp altnda doru
okunuu ve yazl hakknda dier szlklerin grlerine de
b-vrarak bilgiler verilmitir.
Szln sonunda bulunan "Lahika" da Mnif Paa'nn Srr
Paa'y eletirdii bir cevabi yaz vardr.
*Galatit- Tercme= Said Kemal Paazade, 1. defer, stanbul,
Mahmud Be Matba'as, (1306 ) 1889; 2. defer, stanbul, Artin
Asaduryan irket-i Mrettibiyye Matba'as, (1306 ) 1889 , s. 63-
120; 3. defter, stanbul, Artin Asaduryan irket-i Mrettibiyye
Matba'as, (1306 ) 1889, s. 121-170; 4. defer, stanbul, Mahmud
Be Matba'as, (1306 ) 1889 s. 173-29 7; 5. defer, stanbul, Kasbar
Matba'as, (1306 ) 1889, s. 55- 57; 6. defter, stanbul, Kasbar
Matba'as, (1308) 189 1, s. 58-96 ; 7. defer, stanbul, Kasbar
Matba'as, (1308) 189 1, s. 9 8-136 ; 8. defter, stanbul, Kasbar
Matba'as, (1308) 189 1, s. 138- 19 2; 9. defer, stanbul, Kasbar
Matba'as, (1309) 1892, s. 194-225.
Szln 13. defterden 16. deftere kadar olan ksmlar,
stanbul'da Matba'a-i Eb'z-Ziya'da (1321-1315) 1894- 1897 ylar
arasnda baslntr. Bu deferleri sayf saylar yledir: 1. defter
s. 319 -356 , 14. defer s. 359 -428, 15. defer s. 431-46 8, 16. defer
s. 471- 512.
*Galtit'Avam= bni Kemal (emseddin Ahmed), stanbul,
Alem Matba'as Amed hsan ve rekas, (1311)1893, 18 s.
*Gunet' Lgat Fanszcadan Trkre (ictonnair Fanais
T urc)= Mehqed kr, M. Ayan, C. 1, stanbul, K. Badadyan
Matba'as, (1299 ) 1882, 9 89 s. C. I, stanbul, Aramyan Matba'as,
(1300) 1883, 1064 s.
*Hazne-i Esmi-i Trkte= Ahmed Fevzi (Manisevi), Beyrut,
Beyrut Ceride-i Gayr-i Resmiyyesi Matba'as, (1308) 189 1, 16 +
239 s.
*Hazne-i Lugit- Rmrye ve Osminrye= Fardis Sostaki, Yani
Aziz GKE/ 15
Fotyadi, stanbul, Anadolu Gazetesi Matba'as, C. I-II, 1860, C.
1: 18 + 240 s., c. il: 241-956 s
*HedryetY-
hvan f-erhi Sbhat'-Sban= Mehmed Necib,

stanbul, Matba'a-i Amire, (1256) 1840, 2 + 265 s.
Dier basklar unardr:
-stanbul,,Matba'a-i Amire, (1291) 1874, 2 + 205 s.
-stanbul, irket-i Sahhafyye-i Osmaniyye Matba'as, 1892,
205 s.
Eser, Lgat-i Sbha-i Sbtn kenarnda da yaymlanmtr:
-stanbul, El-Hac Abbas Efndinin Matba'as , (1314/1316)
1898, 39 s. (ta bask)
-stanbul, irket-i Sahhafyye-i Osmaniyye Matba'as, (1321)
1903, 39 s. (ta bask)
* Istlahat-Adlrye (Termes Judidaires)= Nazaret Hilmi, stanbl,
Karabet ve Kasbar Matba'as, (1304) 1887, 333 s.
*Istlahdt- Bahryye (Trke-
ngilizce-
ta/anca-Fanszca)= A. Wi
liam Tompson, stanbul, Matba'a-i Osmanyye, (1309) 1892, 6
+ 181 + 10 + 4 s.
*Istlahdt- Bahryye= Sleyman Nutk, stanbul, Matba'a-i
Bahriyye, (1321) 1903, 2 + 100 s.
*Ist/hdi- Edebry= m. er Hulusi (uallim Naci), stanbul,
Artin Asaduryan irket-i Mrettbiyye Matba'as, (1307) 1890,.
283 s.
Dier basklar unlardr:
-stanbul, Artin Asaduryan irket-i Mrettibiyye Matba'as,
(1307) 1890, 280 s.
-stanbul, Cemfl Efndi Matba'as, (1314) 1896, 280 s.
*Istlahdt-
lmfye Encmeni Tarafndan Kdmus- Felsede Mnderic

Kelimat ve Ta'bfrdt
n Vaz' ve Tedvini Tensib Olunan Istldhtt

Mecmu'asdr Istlahat- lmiyye Encmeni, stanbul, Matba'a-i
Amire, (1330) 1911, 7 4 s.
*Istldhat-
lmtye Encmeni Tarandn Sanqi'-i Nesede Mevcud

Ke/imat ve Ta'birat
n az' ve Tedvini Tensfb Olunan Ist/abat

Mecmu'asdr= Istah:t- lmyye Encmeni, stanbul Matba'a-i
Amire, (1330) 1911, 109 s.
Kapanda yer alan "Isnlahat- lmiyye Encmeni tarafndan
sanay'-i nefsede mevcud kelat ve ta'birat in vaz' ve tedvin
tensib olunan snah:t mecmu' asdr" ifdesinden de anlalaca
zer bu szlk, gzel sanatlarda kullanlan terimleri ierir.
kinci sayfsnda, Istlahat- lryye Encmeninin bakan ve
yelerinin adlar, grevleri veya meslekeri yaztr.
Szlkte, madde balar Arap harf Trkedir. Ardndan, o
terim hangi sanat dalnda kullanlmakta ise, ayra iinde sanat
dalnn ad yazlp tanm verilmitir. Bunun ya sra, terimin tam
karsnda Franszca karl ve hangi sanat dalnda kullanlmakta
ise, o daln Franszcadaki karl verimitr.
Szlk, 105. sayfda bitektedir, ancak sonuna 4 sayfalk (106-
109. sayfalar) bir ekleme yaplmtr.
*Ist/hat- Mer'rye= M. Rfat Gelbolulu, stanbul, stepan
Matba'as, (1310) 1892, 110 + 1 s.
*
lveli Lugat- Osmdnrye= stanbul, Kzta civarnda 8

Numaral Matba'a, (1303) 1886, 802 + 32 s. (ta bask)
Szln dier basklar unardr:
-stanbu, Arif Efendinin Matba'as, (1310) 1892, 816 + 30 s.
(ta bask)
Lgat- Ecnebfye
laveli Lgdt- Osmdn[y bal ile:

-stanbu, Aet Matba'as, (1314) 1896, 461 s. (ta bask)
-stanbul, irket-i Sahhafyye-i Osmaniyyenin 52 Numaral
Matba'as, (1315/1316) 1898, 816 s. (ta bask)
-stanbul, irket-i'Sahhafyye-i Osm:iyye Matba'as, (1318)
1900, 816 + 30 s. (ta bask)
-stanbul, irket-i Sahhafiyye-i Osmaniyye Matba'as, (1321/
Aziz GKE/ 17
1323) 1905, 816 + 30 s. (ta bask)
*
lvel Mintahabt- Lgdt-i Osmdn!y.i J ames W Redhouse,

C. 1-II, stanbul, 1286 (1869), C. 1: 8 + 440 s., C. Il: 570 s. (ta
bask)
Szlkte, daha ok Aapa ve Farsa kelimelere yer verilmi
olup Trke kelimeler azdr. Elfba srasna gre dzenlenmi
olan bu szln her sayfsnda iki stun, her stununda 20-23
kelme vardr. Sonunda, bir dizin bulunmaktadr.7
-C. I-II, stanbul, irket-i Hayriyye-i Sahhafyye, (1289) 1872,
C. 1: 440 s., C. II: 563 s. (ta bask)
-C. I-II, stanbul, (1290) 1873, C. I: 8 + 440 s., C. II: 570 s.
(ta bask)
-C. I-II, stanbul, (1291)1874, C. l: 8 + 1 + 440 s., C. II: 1 +
570 s. (ta bask)
-C. I-II, stanbul, (1291) 1874, 1020 s.
-C. I-II, stanbul, irket-i Ir:niyye Matba'as, (1292) 1875, 1 +
570 s.
-C. I-II, stanbul, (1294)1877, C. I: 8 + 1 + 440 s., C. II: 570
+ 1 s. (ta bask)
-C. I, stanbul, irket-i raniyye Matba'as, (1298) 1881, 4 +
440 s.
-stanbul, (1298) 1881, 9 + 440 s. (ta bask)
* Kamus- Arabi emseddin Sami (Fraschery), stanbul,
Mahmud Be Matba'as, (1313) 1895, 480 s.8
emseddin Sami'nin verdii bilg1lere gre, Arapadan
Trkeye iki byk cilt olarak 2000 sayfy aacak bir hacme
7 Benim incelediim nshas, stanbul'da (1294) 1877 ylnda baslm olandr.
8 mer Fauk Akn'n verdii bilgiye gre, Kamis- Arabi'nin bask yl (1313-
1314) 1896-1897'dir. (bkz. mer Faruk Akn, "emseddin Sami. ams Al-Din
Sami", slam Ansiklopedisi, MEB Devlet Kitaplar, C. X, stanbul, 1993, s. 418.)
ulamas beklenen ve afbetik olarak dzenlenmi bu almann
yalnzca dm ( ) harfne kadar olan 500 sayfalk blm
basla bilmitir.
*K!mus- Asker (anszca-Trke, Trke-Fanszca)= Hseyin
Hsn Resulzade, C. I-II, stanbul, Matba'a-i Saryan-Mahmd
Be Matba'as, (1312-1316) 1894-1898, C. I: 12 + 672 s., C.II:
563 s. (resimli)
*Kamus- Bahr Sleyman Nutki, Nuri Kaptan, stanbul,
Matba'a-i Bahriyye, (1333) 1917, 425 + 1 s.
*Kamus- Fransevi (Franszcadan Trkre Lgat Dictionnaire
Franais-Turc)= emseddin Sami (Fraschery), stanbul, Mihran
Matba'as, (1299)1882, 4 + 1630 + 1 s.9
Kamus- Fr ansevf emseddin Sami'nin szlklk devresini
balatan eser olarak bilinir. Bu iki szl (ranszca-Trke ve
Trke-Franszca Szlk) tamamlamasyla kendisine II.
Abdlhamid tarafndan "Ula smf- sinisi" rtbesi ve "ifihar"
madalyas verilmitir. Szln bir yl kadar bir sre iinde
hazrlanmas sebebiyle terimler ve deyimler bakmndan birtakm
eksik ve yanllarnn olmas zerine, . Sami 2. bask iin eseri
adeta yeniden yazarcasna gzden geirmitir. . Faruk Akn'n
verdii bilgilere gre, Kamls- Fransevf, on sekiz ylda her defsnda
daha da gelitirilerek kez baslmtr. 3. basksinda (&simli
Kamus- Frnsev bulunan eksik ve yanllarn kendisi tarafndan
dzeltildiini Hseyin Cahd, Edebi Hatralr(stabu, 1935, s.109-
111 )'nda aktarmtr. 4. basksndaki terim yanllarna ise,
Sleyman Nazif deinmitir.
10
9 Prof Dr. Faruk K. Timurta, emseddin Sami'nin Kamus- Fansevy 1883
ylnda tamamladn yazmtr. (bkz. Prof. Dr. Faruk K. Timurta, "emseddin
Sami ve Kms- Trl<l", Kmts- Tirkz, 3. bask, ar Yayla, stanbul, 1989,
s
.
7
o Sleyman Nazif, "Franszcadan Trkeye Kamus Mes'elesi", Servet-i Finun,
LIX/1555, 3 Haziran 1926, s. 3436
Aziz GKE/ 19
-2. bask,
stanbul, Mihran Matba'as,'13- 15) 1898, 15 + 1920 s.

-3. bask, (Resimli Kimus- Fransevf ad ile)
stanbul, Mihran
Matba'as, (1318) 1901, 16 + 2240 s.
-4. bask, (Kmus- Fansevf Franszcadan Trkre Lgat Ktib
[Dictonnaire Ftnai- Turc
lust re de 3000 Grvurs] adyla)
stanbul,
Mihran Matba'as, (1322) 1905, 1 + 14 + 2240 s.
* Kmus- Fansevf (Trkeden Franszcqa Ugat - Dictonnaire Turc
Franais)= emseddin Sami (Franschery),
stanbul, Mihran
Matba'as, (1302) 1885, 11 + 5 + 1206 s.
11
. Sami, Kimus- Fransevf (Trkeden Franszcqa Lgat'nin
"Mukaddime"sinde Trkenin tam bir szl olduunu iddia
eder.12 Kmus- Trkpn "
fde-i Meram"nda da "Lisanza

mahsus olarak elsine-i muhtelifeye mtercem ne kadar lg

kitablar var ise, cmlesine mraca'at olunduu h:lde, ileriqde
lisanmzn hf-i hazrna ve ihty:c- hakkisine en ziyade muvafk
ve bi-hakkn Trkenin lgat kitab denmee ayan bundan on
yedi sene evel Tkeden Franszcaya olarak acizane terch ettm
lgat kitabn bulduumu da makam- tefhhrde olmayarak,
i'tiraf mecburum." szleriyle Kimus- Fransev"nin Trk dili iin
yabanc dilde hazrlanm en iyi szlk olduunu ne srer.1
3
Szlk, emseddin Sami'nin lmnden sonra Diran
Keyan tarafndan baz eklemeler yaplarak yaymlanmtr:
-Kimus- Fansevf Trkeden Franszcqa Ugat (Dictonnaire Turc
Franais)= emseddin Sami (aymlayan: Diran Kelekyan),
stanbul, Mihran Matba'as, (1329) 1911, 1373 s.

11
Prof. Dr. Faruk K. Timurta, emseddin Sami'nin Kmls- Franscvf ( rkcdc
Faszqa Lgat-Dictonairc Turc-FanaisJyi 1886 ylnda tamamladn yazmtr.
(bkz. Prof Dr. Faruk K. Tmurta, "emseddin Sfuni ve Kaus- Tk", Kmls-
Trkf 3. bask, ar Yaynlar, stanbul, 1989, s. 7
12
s. VII
13 Bkz. emseddin Sami, Kmls-1 Trki, stanbul, kdam Matba'as, 1317, s. [
Diran Kelekyan, szln i kapanda emseddin Sami'nin
almasnn yaymlanasnn z erinden 28 yl getiini
syledikten sonra, bu geniletlmi basky ona ithaf ettiini ifde
etmitir. Bu ithaf yazsnn ardndan, "aretler" (Signes),
"Mukaddime" (ntroduction), "fade-i Tabi' (Preface de
I'Editeur), "Bibliographie", "Quelques Mots sur la prononciation
des lettres Turques", "Abrevations"blmleri gelmektedir.
Madde balar, Arap harfi Trke olan szln her sayfsnda
iki stun yardr. Bu szlkte, kelimenin transkripsiyonu ve hangi
kelime trnden olduunu gsteren ksaltmann ardndan tanm
gelir. Ayrca, baz kelimelerin resimeri de verilmitir.
1372-1373. sayfalarda birtakm eklemelerin ve aklamalarn
bulunduu ''ppendice" (lave) vardr.
* Kmus- Fransev T rki
ta/ani Arabi (innaire Frnais-Turc

talien-Arabi)= Kuds mprimerie des P P Francescains, 1880, 4
+ 603 + 1 s.
*Kdm11s- Hukuk= Hseyin Galib, stanbul, Cemal Efendi
Matbg'as, (1305) 1888, 269 s.
Eserf 1927 ylnda yeni basks yaplmtr:
-Yeni Kamus- Hukuk= Hseyin Galib, stanbul, Evkaf-
slamiyye Matba'as, 1927; stanbul, kdam Matba'as, 1928, 288 s.
*Kdmus- Istldhdt- lmrye= Istlahat- lmiyye Encmeni,
stanbul Matba'a-i Amire, (1333) 1914, 210 s.
* Kdmus-
hni ve Fenni= C. Il, Bahesaray, Tercman

Gazetesinin Elektrik Matba'as, 1906, s. 249-496.
*Kdmus-
lmi ve Fenni= Sakz, ems Matba'as, (1329) 1911,

16 + 4 s. (resimli)
*Kamus- Osmdnf mer Hulusi (Muallim Naci), stanbul,
Mrvvet Matba'as, (1308) 1891, 40 s. (tamamlanmyr)
*Kamus-
O
smdnf Mehmed Salah, C. I (4 ksm), stanbul,
Mahmud Be Matba'as, (1313-1322) 1895-1904, 1. ksm: 501 +
Aziz GKE 121
2 s., 2. ksm; 371 + 4 s., 3. ksm: 485 s., 4. ksm: 668 s.14
Kapanda, szln ieriini beliMn "Trkede kullanlan
Arabi, Farsi, Ecnebi lcfe-i lugithavidir''15 ifdesi yer almaktadr.
Korsan basklarnn nne geebilmek iin "mhrsz olanlar
sahtedir" eklinde bir kayt da kapakta yer almaktadr.
Szlk, hareke esasna gre (stn, kesre, tre) dzenlenmitr.
Aranan keliern harekeleri doru olarak bilinmedii takdirde,
o kelimeyi bulmak mmkn deildr.
Szln her sayfsnda iki stun, her stununda da yaklak
7-9 kelime vardr. Kamls- Osmani, zellikle Esk Trk Edebiyat
ile ilgilenenler iin vazgeilmez bir bavuru kaynadr. Szlkte,
arlkl olarak Arapa ve Farsa kelimeler yer almakla birlikte,
Osmanl Trkesine bat dillerinden girmi kelimeler de
bulunmaktadr.
-4. ksm, stanbul, 1322 (1904).
-C. I-II , Ankara, Kagar Neriyat, 1997. (ftokopi)
* Kamus-
R
umf (umcadan Trkrye Lugat) = Yuvanaki
Panayotides, C. I-II, stanbul, Yuvanaki Panayotides Matba'as,
1897-1898, 2060 s.
TDK Kitaplnda, bu szln yanzca 1. cildni bulabildim.
Osmanl tebaasndan olan Rumlarn da szlklk faliyetinde
bulunmas, komu iki halkn tarihi ilikileri gz nnde
bulundurulduunda son derece nemlidir. Trk asll Osmanl
aydnlar dahi -birka hari- eserlerinin ne d kapaklarnda ne
i kapaklarnda Trk szn anamazken aznla mensup bir
ahsn daha eserinin kapanda dilimizin adnn "Trke"
olduunu belirtesi, takdir ayandr.
14 A
. Dilaar'n makalesinde, bask yl 1897 olarak verilmitir. (bkz. A. Di!aar,
a.g.m., s 677)
15 "Trkede kulanlan Aapa, Farsa ve yabanc szlerin tmn ierir."
22 / Trkiye Trkesinin Tarihf Szlkleri
Szln kapak sayfsnn altnda yle bir aklama yer
almaktadr: "Yuvanaki Palayotdes Efendi tarafndan terb ve
tahrir edilmi elsine-i arkiyyeye vukUf- tanmla be-nam olan
meahir-i erbab- ulum ve dan.in mu'avenet-i mahsusalarna
mazhar olduktan sonra tab' ve temsil klnmtr." Anlalaca
zere, Yuvanaki Panayotides Efendi almasn bu alanda uzman
kiilerin bilgi ve deneyimlerine bavrduktan sonra yaymlamtr.
Alfbe srasnn esas and bu szlkte; madde balar Rumca
olup tanmlar Arap harfi Trkedir. Szln her sayfsnda iki
stun, her stununda da yaklak 10-12 kelime vardr.
*Kamus- Rmf (mcadan Trkre Lgat= Temistokli Ehtena,
C. I-II, zmir, Ameltya Matba'as, (1311) 1893, (1
3
12) 1894, C.
I: 6 + 718 s., C. II: 721-1344 s.
*Kamus- Sa'fd (usavver)= Said Kemal Paazade, stanbul
Matba'a-i Amire, (1334) 1915, 4 + 320 s.
Franszca-Trke iki dlbir szlktr.
*Kmus- Tbbi (ansiZadan Trkre) = erefddin Mamumi,
C. I-II, Kahire, Osmanl Matba'as, 1910-1912, C. I: 7 + 1 + 600
s., 602 + 1064 s.
*Kamus- Trkf= emseddin Sami (Fraschery), C I-II, stanbul,
kdam Matba'as, (1317-1318) 1899-1900. C. I: 2 + 796 s., C. II:
797-1574 + 1 s.16
Kmus- Trkf iin . Sami'nn szlklk almalarnn
zirvesidir, diyebiliriz. . Sami, bu eserde Rumca, Eski Yunanca,
talyanca, Arapa ve Farsann yan sra Trk dn tarihi leheleri
zerine sahip olduu bilgiyi ortaya koymutur. Kendisi, szlne
16
mer Faruk Akn, emseddin Sami'nin Kdms- Trk!yi 1901 ylnda
tamamladn sylemektedir. (kz. mer Fark Akn, a.g.m., s. 413) A. Dilaar'n
makalesinde ise, szln tamamland yl 1900 olarak verilmitir. (bkz. A.
Dilaar, a.g.m., s. 672) Prof. Dr. Faruk K. Timurta se, szln. 1901 ynda
tamamlandn yazmtr. (bkz. Prof. Dr. Faruk K. Timurta, "emseddin Sami
ve Kams- Trki'', Kms- Trki, 3. bask, ar Yaynan, stanbul, 1989, s. 7)
Aziz GKE/ 23
niin Kamus- Trkfadn verdiini "fde-i Meram" bal altnda
yer alan u cmleleri ile aklamtr: .ize msta'mel lugat-
Arabiyye ve Farsiyyey cami' olduu ha!de, bu kitabn 'Kamus-
Trki' namyla tesmiyesine belki i'tiraz edenler bulunur; lakin
lisanmz lisan- Trkidir, bu lisana mahsus lgat kitabna dahi
baka isim dnmek abestir. Lisanmzda msta'mel kelimelerin
cmlesi de, herhangi lisandan me'huz olursa olsun, hakikaten
msta'mel ve ma'lm olmak artyla, Trkeden ma'duttur."17
. Sami, yine "fde-i Meram" bal altnda, hi kimsenin
dilinin btn kelimelerini hafzasnda tutamayacan, pek az
kiinin ana dilinin kaidelerine tamamen uyarak konuabildiini
syler. Buna sebep olark da dilin sahip oldu szlerden bir
ksmnn zaman amna urayarak unutulmasn ve zamanla
kaidelerine aykr ekilde konuularak doru telafuzdan
uzaklalmasn gsterir. Ona gre, dilleri bu kten kurtarac
ak
olan edebiyat ve edebiyatlarn gayretleridir. Dilin btn sz
varln ieren bir szln ve dil bilgisi kaidelerinin topland
muntazam bir dilbilgsi kitabnn hazrlanmasnn gereklilii ifde
eden . Sami, dnyann en uzak yerlerindeki en vahi toplu
luklarnn dillerini renmek iin AvrupaWarn o dillerin kelime
lerini ve dil bilgisi kurallarn tespit ederek ie baladklarna dikkat
eker.
Kendi dillerinin kurallarn tam olarak toplayan bir di bilgisi
kitabna ve btn sz varln ieren bir szle sahip olmayan
toplumlarn hibir zaman edebi bir dile sahip olamayacaklarn,
hatta gnden gne kendi szlerini gnden gne unutarak dllerinin
bir ey ifade edemeyecek derecede ksrlamasna sebep
olacaklarn, bundan kurtulmak isterken yabanc dillerden kelime
almak mecburiyetnde kalacaklarn syleyen . Sami, tek arenin
iyi bir szlk ve dil bilgisi kitab hazrlamak olduunu bir kez
daha vurgular.
17 . Sami, "fde-i Meram", Kamls- 'lrki, 3. bask, ar Yaynlar, stanbul,
1989, s. J
24 /Trkiye Trkesinin Tarihi Szlkleri
Trke'nin bin yldan beri yazl kaynaklara ve edebi bir dile
sahip olmasna ramen,. szlnn ve dil bilgisi kitabnn
hazrlanmamas yznden ok sayda szn yitirerek Aapa ve
Farsa'ya bavurmadan bir ey ifde edemeyecek kadar dar,
szlerinin kk ve trevleri bilinemeyecek derecede halkn
syleyiine uymu yanl bir dil haline geldiini dneminde
kimsenin cr'et edemeyecei kadar sert bir dille ortaya koymas
bakmndan . Sami, son derece gereki bir tutum sergemitir.
. Sami, lisan- Osmanf(Osman d, Osmanlca) terimine kar
kan bir aydndr. Trk halknn konutuu dilin lisan- Trkf
(Trk dili, Trke) olduunu aka syler. Tpk, lisan- Osmanf
gibi aatcca eklinde bir adlandrmann da yanl olduunu
syleyen ve bu iki tarihi lehe iin bugn de kullanlmakta olan
Garp Trkesi (Bat Trkesi) ve ark Trkesi (Dou Trkesi)
terimlerini kullanan . Sam, bu lehelerin aralarnda syleyi ve
yannda gren frkllklarn sun'! olduunu, bunlarn her ikisinin
de Trke olduunu belirtir.
. Sami'ye gre ark Trkesi (Dou Trkesi), Gar Trkesi
(at Trkesi)'ne oranla asln daha iyi koruyabilmi, Gar Trkesi
ise, byk deiikliklere uramtr. Ona gre, GarTrkesnde
grlen bu deiimler, bir dereceye kadar gelime ve bir dereceye
kadar da bozulmadr.
O, kendi szlklk anlayn Kamus- Trkisinde u
cmlelerle tarif etmitir: "Bir lisann kamusu o lisanda msta'mel
k:ffe-i lugat cami' ve o lisanda kullanlmayan kelimelerden ari
olmak arttr. Bu ha!de, lisanmzda msta'mel ve gayr-i msta'mel
olan kelimat- Arabiyye ve Farsiyyeyi cami' olup da asl Trke
kelimelerden ari olan lgat kitablar lisanmzn mal olmad gibi,
srf Trke kelimeleri havi olup da bizce msta'mel kelimat-
Arabiyye ve Farsiyyeyi ve Istlahat- mtenevvi' ay cami' olmayan
kitiblara da lisanmzn mkemmel kamusu nazaryla baklamaz.
Efad cami', ayar mani' ta'rif , her hususta olduu gibi, bu
babda dahi dstlr'l-amel olmak iktiza eder. Lisanmz in terci b
Aziz GKE/ 25
olunacak kamus bu lisanda msta'mel gerek Trkyy'l-asl ve
gerek elsine-i sa'ireden me'hz kelimat ve stlahatn cmlesini
cami', ve lisanmzda msta'mel mmayan kelimlerden ari
olnaldr."18
. Sami, Dou Trkesinde kullanlmakta olup Osmanl
Trkesinde unutulmu veya ihma edi kelimelere, szlnde
tumturakl -rapa, Farsa szlerden daha fzla yer vermenin en
byk dilei olduunu; ancak o gin bunlar ho gryle
karlayacak kimselerin ok az olduunu, ounluun kar grte
olmas sebebiyle istedii lde bu kelimelere yer veremediini
zlerek ifde eder. 19
. Sami, K!mus- Trkfde Trke Aapa, Farsa kelimelerin
yan sra bat dillerinden geen kelelere de yer vermitir. Arapa
ve Farsa kelimelerin yazm ve syleyilerinde orijinalerine ba
kalan Sami, bat d erinden geen kelimelerde ise, kendisine has
bir yazm ve syleyii esas almtr. Halkn syleyiini galat
?!
ck
nitelendiren . Sami'ye gre, Arapadan dilimize gem- olup
gnmzde de hesa eklinde sylenen ve yazlan kelime hisab
eklinde, Franszcadan dilimize geen asansr ise, asansor eklinde
yazlmaldr.
Kmus- Trklden nce hazrlanan szlkler dzenini "Bizde
mtedavil lgat kitablarnn ounda hurlf- heca tertibine
laykyla ve tamamyla ri'ayet olunmadktan baka, ekseriya
kelmeler i harflerinin harekesine gre sralanp, mesela hemze
i meftha ile balayanlar ayr ve hemze-i meksre ile bed' edenler
ayr dizilmi, ve ke-zilik g:f- F:rsi k:f- Arabiden ayrlmtr;
halbuki harekeler hattmzda yazlmad gibi, k:fn muhtelif
telafuzlar dahi her vakit iaretle tefik olunmadndan, ve insan
ma'nasn bilmedii keli meni n bi't-tabi harekatn dahi
biemeyecenden, nerede arayacan arp, istifde edememesi
18 Sam, a.g.e., s. J
19 Sam, a.g.e., s. J
tabi'idir. Ma'nalar dahi ke-zalik birbirinden hibir iaretle
ayrlmakszn karma kar;k konulup, hangileri mteradif ve
hangiler muhtelif ma'aniden olduu frk olunamaz."2 szleriyle
eletirirken kendi szlnn dzenini ise, "bu 'Kamus-
Trl'de lugatn ik harflerinden son harferine varncaya kadar
huruf- hed tertibine ri'ayet olunduu halde, harekelere ve
mevhum iarata ri'ayet olunmamtr; ve ma'a-haza lgatlerin
harekat ve iarat- lazme ile telafuzlar ta'yin olunup, suret-i
kra'atlerinde bhe ve tereddde mahal brakmamtr. Arabi
ve Firsiden me'huz olan kelimeler tefk olunduu gbi, her lgatn
aksam- kelimenin hangisinden olduu dahi mukatta'at- mahsusa
ile gsteril; ve gerek asl Trke gerek Arabi ve Fari kelmelerin
suret-i itikak veya terkibi erh olunmutur. Ma'ani-i muhtelife
kesret-i isti'mallerine gre rakamlarla sralanp, ayn ma'nay
tercme ve ifde eden kelieler fsla (,) ile, misiller dahi (:)
noktateyn ile ayrlmtr. Istlahat- ilmiye ve fnyye ile lgatin
ma'nasn deitren ta'birat- mahsusa(//) iaretyle ayrld gbi,
latn cinsi detinde y'ni aks:r- kelienin birinden dierine
intikali, mesela isim iken sfat olmas halinde dahi =, ve kelime
vey:hud ta'bir ile ma'nas arasnda(//) iareti vaz' olunmutur.
Esma ve masadr- Arabiyyeden elif-i memdude ie hitam
bulanlardan lisarumzda ahirlerindeki (. ) skat olunup, mesela
( ) yerine ( ) kullanlrsa da, mahza esasen hemzenin
mevcud olduu bilnmek, ve mesela izafet biinde ( '_ ei )
denlecek yerde, hemzenin izharyla ( '_. ) demek daha fsih
olacandan, ona gre kullanlmak iin, bu hemzeler yazlmtr.
Ta-i te'ns ile hitam bulan esma-i Arabiyye Arabide da'ima
yuvarlak ( 6 ) ile yazlrsa da, Trede ba'zlar ( o ) ve ba'zlar
uzun ( . ) ile kullanldndan, ibu kamusta bu lfete ri'ayet
olunmutr. Binfar ta' add iin olan masadr- Aabiyye "olmak,
olunmak, edilmek" gibi ef'f-i i'ane-i Tkiyye ile terekkblernde
lazm ve mutava'at binasna intikal ettklerinden, ba'z yen lgat-
20
Sa, a.
g
.e.
,
s. (
Aziz GKE/ 27
nvislerimiz bunlar mesela "ifham = anlatak, anlatlmak" gbi
her iki ma'na ile tercme etme adet_tlerse de, bu frk srf
Trke f'l-i i'aneden gelip, masdar- Arabiyyenin hadd-i zapnda
ma'nas ne ise yine o, ya'ni mesela "kesr = krma" ve "inkiar =
krlma" oldundan, biz bu ka'ide-i esasiyyeye ri'ayet edip nafe
yere tatvl-i makf ve tev-i ezhndan tevakk eyledik.
Esma-i Arabiyyenin Trkede msta'mel olan cem'-i
mkesserlerini sralarnda dere ettikse de, ma'ani ve tafsilatn
mfredleri maddelerine ta'lik edip, yalnz ayrca ma'ani-i
mahssaya gelenleri ve mfedsiz kullanlanlar kendi sralarnda
beyan ediyoruz, lisanmzda msta'mel olan Farsi ve Arabi
tesniyeleri ve sfatlarn menneslerini idahi mfed ve mzekkerleri
srasnda zikrediyoruz.
Istlahat- fenniyye glince: Ma'dur ki her fennin stlat-
mahssasn cami' ayrca cesim ve ba'zen mcelledattan mrekkeh
k:ms- hususisi vardr. Bu hfde kafe-i fnn srlahatnbu
kitaba cem' etek muhaldir. Ancak her bir fenni stlahatndan
birtakm ummca ma'lm ve msta'mel ve birtakmlar da yalnz
o fennin mntesibin ve mtehasssinine mahsus ve mnhasrdr.
Birinci ktan olan stlahat bu kitaba dere olunup, ikinci ktan
olanlarndan bi't-tabi sarf- nazar olunutur.
El-hasl, lis:mzn imdiki h:line gre, ve bugnk gnde
mmkn olabilecek derecede, mkemmel bir lgat kitab olmasna
sa'y ve gayret olunmutr."1 diyerek aklamtr.
emseddin Sami'nin Kamis- Trktsi gunumz
szlklnn temel talarndandr, TK tarafndan hazrlana
ve zaman zaman ieri yenilenen Trke Sik'te de bu szln
yntemi esas alnmtr.
Kamis- Tirkin basklarndan bazlar unardr:
-C. I-II, stanbul, Elif Ofset, 1978, C, I: 796 s., C. II: 797-
1574 + 1 + 16 s. (tpk basm)
21 emseddin Sami, a.g.e., s v . - (
-Enderun Kitabevi, stanbul, 1989, 1 574 + 10 s. (tpk basm)
Bu basknn sonunda, Dr. Mehmet Em Aar'n "emseddin
Sfni ve Eseri" (3-5 s: ve "emseddin Sfni Be ve Kamus- Trki"
balk (6-10. s.) yazlar vardr.
-3. bask:, stanbul, ar Yaynlar, 1989, C. I: 796 s., C. II:
797 - 1 574 + 16 s. (tpk basm)
-4. bask, stanbul, ar Yaynar, 1992, C. l: 796 s., C. II:
797 - 1574 + 16 s. (tpk basm)
3. ve 4. basklarn sonunda Prof Dr. Faruk K. -Timurta'n
"emseddin Sami ve Kamus- Trki" ad yazs (5- 1 6 s.) yer
almaktadr.
-Sami' T Traditona/ Dictonar Turkish-Turkih (" Arabic
Sep!, Vol. 1-2, Librairie du Liban, Beirut, First Edition 1890,
Second Edition 1989.
*Kamus'-'m = emseddin Sami (Fraschery), C. I-II-III
IV-V-VI, stanbul, Mra Matba'as, (1 306- 131 6) 1 888-1 899, C.
I: 16 + 800 s., C. II: 801-1600 s. , C. III: 1601 -2400 s., C. IV: 2401-
3200 s. , C. V: 3201-4000 s. , C. V: 4004-4830 s.
emseddin Sami'nin dier szlkleri gibi, Trkologlarn byk
ilgi gsterdii bir bavuru kayna olan bu eser, tarihi-coraf
yerler, eserler ve kiiler (eygamber, evliya, ar, bilgin, devlet
adam, dnr vs.) hakknda ayrntl bilgiler veren ansiklopedik
bir szlktr. nceleri iki cilt olmas dnlen Kmus'-'am,
hem yazlp hem baslrken ancak at citte tamamlanabimitr.
. Sami, eserini Bouillet'nin Dictionnaire universel d,'histoire et de
geograhie'sii rnek alak hazrlamtr, hata . Sa'n ad geen
eserin slam ve dou kltr sahas dndaki maddelerini aynen
tekrar etti ileri srlmtr. Oysa, Kamus'-'am, Bouillet'nin
eseri amtr; nk . Sami, Trk okuyucuar ilglendirmeyecek
ksmlar eserne ya hi almam ya da ksaltmtr. Buna karlk,
nemi grd baz yerlerde ise, eklemeler yapmtr.
Eksik kalan baz maddelerin tamamlanmas ve birtakm
Aziz GKE I 29
yanllklarn dzeltilmesi amacyla bir ek yaymlanaca
bildrimse de bu ek baslmatr.
Her ne kadar eletrilebilecek yanlar olsa da dnemindeki
benzerleri ile kyaslanamayacak bir alma olan Kamus'-A'am,
artk, ktr ve edebiyat tarihimize mal olmutur.
Kamus'f-A'am, yakn zamanda tpk bas m yoluyla
oaltlmtr:
-C. I-II-III-IV-V-VI, Ankara, Kagar Neriyat, 1996, 4830 s.
(tpk basm)23
*Kmus'-Uum vef-Ma'arij = Ai Savi, Paris, (1 287), 1 870,
80 s.
emseddin Sami'nin Kamus'-A'anndan nce tarih-coraf
yerler, eserler ve nl kiiler hakknda duyulan bilgi ihtiyacn
karlamak amac ile hazrlanmaya balanm olan bu es,
tamamlanamamtr.
* Kenz2-Lgat'-Osman!e= Mustaf Sleymanzade tarafndan
hazrlanan bu Trke-Arapa szln 1 . , 2. ve 5. basklar
hakknda herhang bir bilg edinemedim.
-3. bask, Matba'at'l-Kddis Cowarciyos, 1 888, 128 s.
-4. bask, Beyrut, Matba'at'l-Adad, 1 890, 1 36 s.
-6. bask, am, Matba'at'l-Feyh:, (1 329) 1 91 1 , 1 12 s.
* Kdvet'-Mne'at f-Ta'fmi'-Itbet ve'-Lgat= Halet Hseyin,
Ziya Kemaleddin, stanbul, Mekteb-i Sanayi' Matba'as, (1296),
1 878, 4 + 1 04 s.
* Ktbu Lehceti! - Ma'anf ( Lexcon Engnsh and Turkish)= James
W Redhouse, Londra W M. Wats Matbaas, 1 861, 2 + 1 3 + 827 s.
22
Bu konudaki eleter iin bkz. mer Fauk Akn, a.
g
.m., s. 417-418.
23 Ka
g
ar Neriyt'n tpk basmnda, esern ik basksnda bulunan "Sahih ve
T:bi'-i Kt;bn fdesi", "f:de-i Meram" ve "ht:r:t" balkl yazlar
bulunmamaktadr.
30 / Trkiye Trkesinin
.
Tarihi Szlkleri
47.000 kelimelik bir szlk olan bu alma, Amerkal bir,i
adam ve Trkiye'deki Amrikal misyonererin saladklar madd
destekle karlrnr.
Basklarndan bazlar unardr:
-2. bask, stanbul, A. H. Boyacyan Matba'as, 1877, 2 + 13
+ 827 s.
-3. bask, stanbul, A. H. Boyacyan Matba'as, 1 884, 2 + l
+ 827 s.
-4. bask, stanbul, A. H. Boyacyan Matba'as, 1911, 2 + 13 +
827 s.
-5. bask, stanbul , Amerikan Misyoner Cem'iyyeti
Neriyyanndan, 1922, 2 + 13 + 827 s.
*K
/
b- Ma'ani-i uhce l-Cms Re' havs El-ngilz ( Turkish
and Englsh uxcon the Englih Signicatons o the Turkish Ters) =
Sir J ames W Redhouse, stanbul, A. H. Boyaoyan Matba'as, 1890,
8 + 2224 s.
Basklarndan bazlar unlarr:
-Yeni Basm, stanbul, Amerikan Misyoner Cem'iyyeti
Neryyanndan, 1921, 2224 + 8 s.
-stanbul, Kalem Matbaas, 1978, 2224 + 16 s. (npk basm)
?Beyrut, Llbrairie du Llban, 1987, 2224 + 16 s. (npk basm)
-2. bask, stanbul, ar Yaynlar, 1 992, 1 6 + 2224 s. (npk
basm).
Szln bu basksnn banda, Prof. Dr. Faruk K.
Tiurta'n "Redhouse Lugan" balk bir yazs vardr.24 Burada,
Redhouse'un z gemiinden bahsedilip o gne kadar yaymlanan
almalarna deinilmitir. Kapan ardndan, "Publisher's No
tce" (Yaymcnn Uyars) ve "Preface" (nsz) gelmektedir.
Kullaiclara kolaylk salamak amacyla hazrlanan "The Trans
liter a tion of Ottoman Words" (Osmanlca Szlerin
24 s. 5-6.
Aziz GKE 131
Transliterasyonu) adl ksmda, nszlerin Arap alfabesiyle
yazmlar, adla, ngilizcedeki denklerve nitelikleri verilmitir.
nller konusunda, Osmanl Trkesinde on alt (1 6) nl
bulunduu, bunlardan on birinin (1 1) ksa, beinin (5) uzun
telaffz edidii belirtilmitir. Ardndan, Arapadaki nller
gelmektedir. Bu dilde de (3) ksa ve (3) uzun nlnn
bulunduu belirtilerek harekeler ve ilevleri ile nl-nsz
uyumlar hakknda bilgiler verilmitr.
Szln her sayfsnda iki stun bulunmaktadr. Madde
banda kelimenin Arap harfli yazm, transliterasyonu verildikten
sonra, hangi kelime ttnden olduu belirtilmitr. Szlkte yer
aan Arapa bi kelime, tremi (mtak) bir kelime ise, kk de
verilmitr.
*Ktab- Tban- N4' der-Terceme-i Burhan- Kt'= Mtercim
Ahmed Asm Efend stanbul, D: 't-Tba'at's-Sulcniyye, Oti4)
1 799, 6 + 683 s.
Tebrizl Hseyin bin Haef Tebrizi'nin nl Farsa szl
Birhan- Kt'nn Trkeye evirisidir. Mtercim Ahmed Asm,
Farsa kelmelere Trke karlklar bulmaya aln ve eviriye
pek ok yenilikler getirdii eserini, III. Selim'e sunarak
"mderrislik" nvann almnr.
Szlkte harfbalargrdiye balamakta olup sonraki harfe
ikinc gr denmektedr. Het harf iin ana balk gfar, alt balk
bran, en akbalk da b!dr.25
Dier basklarndan balar unlardr:
-Bulak, Bulak Matba'as, (1251) 1 835, 3 + 642 s.
-Bulak, Bulak atba'as, (1268) 1 851 , 642 s .
. -C. I-II, stanbul, Matba'a-i Ame, (1287) 1 870, C. I: 8 + 400
s., C. II: 382 s.
*Kitabu Nuhbet'/-Encab J'-Lgati't- Trkiyye= (Murad
25 Prof. Dr. Mrel ztrk ve Dr. Derya rs, IK tarfndan baslmak zer
bu szl yeni harfere artarmaktadr.
Muhtar'dan detirilerek eklemelere) Muhammed Talb, Bulak,
Bulak Matba'as, (1304) 1887, 116 s.
*Ktb- Mntahabdt- Lgat-i Osmanry e= Sir James W Redose,
C. I-II, stanbul, Cerde-hane (1268-1269) 1852-1853, C. I: 1 O +
416 s., C. II: 456 s. (ta bask)
Szlk, A. Diaar'a gre Halil adda bir ahsa at6 ; acak
Abdullah Bademir, doktora tezinde eserin Redhouse'a ait
olduunu bizzat yazarnn ifdesine bavurarak ve eserlerini
karlatrarak ispatlamtr. 27
Dier baskar unlardr:
-2. bask, C. I-II, stanbul, Matba'a-i Amire Litografa Dest
gah, (1280-1282) 1864 -1865, C. I: 4 + 234 s., c. II: 238 s. (ta
bask)
- 3. bask, C. I-II, stabul, Karahisar El-Hac A Efendnin
Matba'as, (1281) 1864, C. I: 4 + 224 s., C. II: 238 s . (ta bask)
-4. bask, C. I-II, stanbul, (1285) 1868, C. I: 4 + 224 s., C. II:
246 s.
Yard. Do. Dr. M. Sadi enli, bunlarn dnda stanbul'da
iki basksnn daha yadn bidirmitr; arcak bu baskarn
yapld matbaalarn adlar ve bask yar yoktr.28
A. Diaar'a gr, dier basklar, 18
6
0, 1866, 1869, 1872 ve
187 4 ylarnda yapmtr.
*Kk Kmts- Asker (ranszca-Trke)= Hseyin Hsn
Resulzade, stanbul, Matba'a-i Osmaniyye, 14 + 352 s.
*Kk Kamus- Fransevi (ett Dictionnaire Franais-Turc)=
emseddin Sami (Fraschery), stanbul, Mihran Matba'as, (1304)
26
Bkz. Agop Dilaar, a.g.m. , s. 677.
27 Bkz. Abdullah Baerr, Mzekki'n-Nls (Gir-Metn-Sk), A. . Sosya
Bilmler Enstts Trk Dili v Edebiyt (eni Trk Dil) Ana Bilim Dal,
Ankara, 1 997 s. XI.
28 Bkz. Yard. Do. Dr. M. Sadi enl, a.g.e., s 45.
Aziz GKE/ 33
1886, 601 s.
Kitaplmda bu basks bulunan szl,- alfbe srasna gre
dzenlemitir. Madde balar Latin harfi olup ksaltmalar ve
tanmlar Aap harfleriyledir. Szln arka kapanda, Kk
Kamus- .ansevfni iki tr kada basd ve fyatlarnn frkl
olduu eklid bir aklama vardr. Ayrca, "Cep Ktbhanesi"
serisinde kan dier kitaplarn adlar ve fyatlar ie Meahfr-i
slam
adl eserin c
ldinin yaymland, drdnc cildinin de

yaymlanmakta olduu yazmaktadr.
*Kk Lgat (rkeden Fanszcqa)= W Wiesenthal, stanbul,
Mahmud Be Matba'as, (1304) 1886, 10 + 627 s
*Kk Lgat-i Naci= Mua m Naci (mer Hulusi), stanbul,
Asr Matba'as, (1308) 1891, 6 + 902 s.
* Lehe-i Osmanf= Ahmed Vefk Paa; Cz 1-2, stanbul, Tab' -
hane-i Amire, (1293), 1876, Cz 1: 4 + 608 s., Cz 2: 2 + 609 .-
1293 s.
lk basksnda iki ayr cilt hfde yaymlanan szln sonraki
basklarnda ciltler birletrierek baslntr:
-Tab'- Cedid, stanbul, Cz 1-2, Mahmud Be Matba'as,
(1306), 1888-1889, Cz 1: 7 + 1 + 856 s., Cz 2: 857-1455 s.
Szln 1 . cz'nde (1.856. s.) Trke kelmeler ve trevleri,
2. cz'nde (857-1455. s.) Osmanl Tresinde sk kulanlan
Arapa ve Farsa kelimeler bulunmaktadr. Ahmed Vefk Paa,
szln kapanda "Cz' -i evveli asl Arabi ve Farsi olmayan
kelimat ve mvelledat; Cz' -i sisi asl Arbi ve Farsi ola elfz-
Osminiyyeyi havi" eklinde bir aklama yapntr. 29
Osmanl tebaasnn konuup yad dn Arapa-Farsa ve
Trkenin karmndan olumu "Osmanlca" denen karma bir
d olduunu kabul edenlerin yannda, Ahmed Vefk Paa, -her
ne kadar eserinin ad Lehe-i Osmanfolsa da- dile biinl yaklanyla
29 Burda, dorudan doruya "Trke szleri ier" diyememekten kaynaklanan
st kapa bir ifde sz konusudur.
ayrlr. Trkeyi i kez "Osmanlca"nn dnda bamsz bir d
olarak gren ve kabul eden Ahmecl Vef Paa, daa da iler gderek
halkmzn konutu dilin Trk dilirin bir lehesi olduunu
belirtmitir. Haiyle bu durum, devrin szde aydn tabakasnda
birtakm huzursuzluklar yaratmtr. yleki, eski edebiyata ve
dildeki bulankla kar kan Namk Kemal dahi kendisini ve
eserini eletirmitir. O dnemde, A. Vefk Paa'nn szlnn
en ok eletrilen yn Trke kelimelerin de yer almasdr. nk
dnemin d bilginlerine gre, Trke szlerin anlam herkese
bilindiinden lgatlerde Trke szlere yer vermek gereksizdir.
Szlnde Trke kelimelerin en eski yazmlarn ve Arapa
Fasa olup Anadolu ahalisince Trkeye uydurulan birtakm
kelimelerin asl yazmlarn uygulayan -ancak ara sra iki tr
yazmlara kendisi de den- A. Vefk Paa'y, Namk. Kemal,
Menemenlizade Rift Bey'e yazd mektpta alayc bir sllpla
eletirmitir. A. Vefk Paa'y bu ksmen hak ksmen de haksz
eletriler brsnda savnanlar Ahmed Midhat Efendi ve Ahmed
hsan (okgz) olmutur.30 A. Vefk Paa, bu tr eletirilere en
gzel cevab, eserlerinde -zellikle tyatro tercmelerinde- halkn
konutuu gbi yazarak ve aksi grte olanlarn alay alnmasn
salayacak karakterler yaratarak vermitir.
"Mukaddime" bal altnda, szlnn dzeninden, Trk
dilirun tarihi geliiminden ve kollarndan bahseden Ahmed Vefk
Paa, "lisan- Osmani"nin esasn oluturan d de "Trkmen
lisan" olduunu ileri srmtr. Bugn, onun "Osmanlca" tabir
ile Trkeyi kastettiini ileri srener de vardr. 31
Lhe-i Osmaninin ilk basksnda "Rumuzat Cedveli", dier
basklarnda "Rumuzat" olan baln altnda szlkte kullanla
ksaltmalara yer verilmitir. Burada da vav'n ve kef'in frkl
okunduu durumlar iin birtakm zel iaretlerin kullanld
30 Bkz. Sevim Gry, Ahmet Vek Paa, 2. bask, TDK Yaynar: 250, Akara,
1991, s. 4.
3 1 Bkz. Sevim Gray, a.g.e., s. 41.
Aziz GKE 135
grlr.
Szln ilk basksnda karlala1 lklerden biri,
noktalama iaretlerinin kullanlmamas ve madde ba olan
kelimelerin ilk bakta frk edilememesidir; ancak bu ve benzeri
olumsuzluklar, daha sonraki basklarda giderimitr.
*Lehet'-Lgat (veya Ktabu Lehet'-Lgat)= eyhlislam
Mehmed Esad Efendi, stanbul, 1 796.
Trke-Arapa-Farsa bir szlk olan bu eserde, Trke sz
varl da nemli bir yer tutar. Szln "Sebeb-i Tab' "
blmnn ardndan "Fihrist-i Kitab" gelmektedir. Burada, bab
ve /ai esasna gre kelimelerin stnl, kesreli ve teli eki erinin
nerede yer aldklar gsterilmitr.
Lehet'-Lgafte bazr ArapaFarsa szlerin halk dilindeki
sylenileri esas alnmtr:/tda ( <Ar. f'ide), tk ( < Far, tufeng
gibi.
Basklandan bazlar unlardr:
-stanbul, Dar't-Tba'ati'l-Ma'mureti's-Sultaniyye, (1 21 6)
1 801, 2 + 7 + 851 s.
-stanbul, 1 844.
*Lsanmzd E!z- Mteabihe= Read Ziya, stanbul, Garyan
Matba'as, (1340) 1 921 , 1 92 s.
Beni inceledim basksnn knyesi yledr:
-stanbul, Amc Matba'as, (1 341) 1 922, 1 92 s.
Read Ziya, "Mukaddime" bal altnda "elfz- mteabihe"
terimini anlamlar genellkle, imlalar ounlukla frkl olduklar
hflde, birbirine benzeyen kelimelere verilen ad olarak aklamtr.
Her dilde benzer kelelerin bulunduunu, medeni milletlerin
bu kelimeleri ieren szlklere sahip olduunu, ancak bizde de
dil bilgisi, cmle bilgisi ve edebiyatla ilgili eserler bulunmasna
ramen, bu konuda yazlm tek satr yaz dahi bulunmadn, bu
boluu doldurmak iin eserini hazradn ifde eder.
36 ! Trkiye Trkesinin Tarihi Szlkleri
Szle ald kelimeler iin kulland rnekleri kendi
eserlerinden setiif syleyen R. Ziya, okullarda da byle bir
dersin okurlmas gerktiine dikkat eker.
R. Ziya, "Mukaddime"de o, ' ve u , nllerinin ayrt
edilebilmesi iin vav ( . ) ' zerine birtakm iaretler koymusa
da bunda tutarl deildir.
"ad.t" bal altnda, szlkte kullanlan ksaltmalar
verilmitir. "Szlk" blmnde, madde banda bulunan
kelmelere numara verilmi, kelmeden sonra keli ayra iinde
hangi dilden ve hangi kelme trnden olduu belirtilmitir.
Szln her sayfsnda yaklak 6-7 kelime bulunmaktadr
*Lisan- Osmanfde Msta'mel Lugat- Ecnebry= Ali Seydi,
stanbul, 1 327 (1 909).
Szlk, hakkndaki bilglerimizi Mustaf Uzun'a32 borluyuz.
A. Dilaar ve Yard. Do. Dr. M. Sadi enli, almalarna ya
bizzat grdkleri ya da kataloglarda bulabildikleri szlkleri
adklar iin kataoglarda yer amayan bu szlk ve yazan hakknda
hrhangi bir bilg vermemlerdir.
*Lgat-i Azzye: Asaf (eferdar Okuzade Mehmed Paa),
stanbul, (1287) 1 870, 70 s.
*Lgat-i Cfdt brahim Cudi, Trabzon, Ktb-hane-i Hamd,
(1332) 1 91 3, 3 + 1 100 + 2 s.
Szlkte, Arapa kelimeler herhangi bir ksaltma ile
gsterilmeyp Farsa kelimeler iin (.) ksaltas kullanlmtr.
Araa-Farsa kelimelerle olumu olan tamlamalar ii ncelik
srasna gre (. t veya C .) ksaltalar kullalmtr. Manzum
reklerin kimden and biliniyorsa ad yazlm, bilinmeyenler
iin (') ksaltmas kullanlmtr. Bu iki ksaltma iaretinin
bulunmad rnekler, brahim Cud Efendi'ye aittr.
*Lgat-i aatq ve Trkf-i Osmant= eyh Sleyman Efend-i
Buhar!, C. I-II, stanbul, Mihran Matba'as, (1 298) 1 880, 340 s.
32 Bkz. Mustaf Uzu, '' Seyd Bey", TV, C. il, stanbul, 1 989, s. 444.
Aziz GKE/ 37
Szln i kapanda "Cild-i evveli lugat h:vi ve cild
i sanisi
Asya-y vasati akamnn edebiyyat ve durub- emsaliyle ahvaline
da'irdi" cmlesi vardr.
Adet olduu zere, bu szlkte de r)I )I <
(Esirgeyen ve balayan Tanr'nn adyla) sznn ardndan
"Mukaddime" (nsz) gelir. Burada, nce Tanr'y, ardndan
peygamberi ve daha sonra da padialu ven cmleler yer alr.
Mukaddime'nin ardndan "Mukaddime-i aatay", "M'ellifin
Manzume-i atay Mukaddimesi" ve "Kava'H' blmleri gelir.
"Kava'id" blmnde, aatyca ya has ses ve ekil zelliklerinden
bahsedilmi tir.
eyh Sleyman Efendi, aataycay dnyada bulunan ana
di erden biri sayar ve Orta Asya'da yaayan aha ounluunun
bu dilde konutuunu belirtir. Ona gre, Osmanl Trkesinin
de kayna aataycadr. eyh Sleyman Efendi, Osman lkesi
ikinci vatan, Orta Asya'nn ise asl vatan olduunu syler. Ht;
iki lisana da yabanc olmadn, hatta ikisine de iyi derecede vakif
olduunu ileri srerek ikinci vatannn ahalisine bir yadigar
brakmak istediini, ite bu istekle eserini hazrladn yazar. Her
iki dilin de kendisine has kelimeleriniri ve deyimlerinin olduunu
bildini belirten eyh Sleyman Efendi, almasna ald dil
malzemesinde, dnemin nl airleri ve edebiyatlar tarafndan
kullanlan szleri setiini, her szn doru kullanm eklini
verebilmek iin nl airlerin eserlerinden bir beyti aldn ifde
eder. Bunlar arasnda, Mir A ir Nevay ve Hseyin Baykara' dan
alnan rnekler, dierl erine oranla daha ok yer tutar.
Maverannehir'de yaayan eitli Trk boylarnn ataszlerine de
yer veren eyh Sleyman Efndi, Osmanl Trklerince kullanlan
pek ok atasznn aslnda aataycadan getiini ileri srer.
eyh Sleyman Efndi, szlnde kaynak olarak beyitlerine
bavurduu air ve yazarlarn ksa z gemilerine de yer
vermektedi.
Bu szln ad, Ugat-i aatq ve Trl-i Osn (aataycann
ve Osmanl Trkesinin Szl) olmasna ramen, ierdi d
malzemesi ounlukla zbeke'dir. Szlkte, eitli aatay
metinleri ile szl geenekten alnan d malzemesi kullanlmrr.
Martin Hartmann'n Lgat-i aatq ve Trki-i Osmani zerine
birtakm eletrileri vardr.
3
3
Lgat-i aatq ve Trki-i Osmani, l. Kunos tarafndan
Aancaya evrilerek yaymlanmtr.3
*Lgat-i Eb'z-Zfa= Ebzziya Tevfk, Def'a-i evveli, C. I-II,
stanbul, (1306- 1 308) 1 889-1 890, C. I: 608 s., C. H: 601-752 s.
Szln adnn altnda yer alan ifde udur: "Trkede
mtedavil elfz u srlihaon suver-i ist'milini mu'arrif ve ev:d
emsii amildir"
Kpa ardndan 1 O sayfk "Medhal' ' gelmektedi Ebzziya,
"Hatime" de eseride pek ok hata olabilece sylerken byle
bir iin kendi zerine kalmasnn bilim adamlarnn
himetsizliklerinden kaynaklandn hakl bir serzenile ifde
etmitir.
"Hatime"nin ardndan adeta bir grame.r kitabnda
rastlayabileceimiz neml bilgilerin verildii "Ka'ide-i Cem' -i
Farsi" ve "Elifamza Da'ir Ba'z Mlahazat"35 blmleri
gelmektedr Bu blmlerden sonra, 'amet-i Harekat" bal
alanda harekelerin Arapa, Farsa ve Trkede hangi nlleri
33 Bkz. M. Hatmann, "Der islamische", Ormt; s. 1 05.
3 Bkz. . KU os, SehSileman Efndi' Catq-osanisches W rbuch, Budapest,
1902. Bu basknn arddan, Vabery tafnda Kekti S zemk de tsk
p
si
y
nu
olarak yayranmur.
35 Ebzziya Tevfk bu balk alunda, Trklerin slamiyetten nce "lisan-
Trarye" zg bir alfbeler oldunu, kendilernden nce sla d kau\
eden Farslarn Arap alfbesine (' , ) harflerni ekleyeek olutuklar alfbeyi,
Trklern de alp kullandn ifade eder. Bau dlerinde kulanla afbeler ile o
dnemde kul anlmakta olan Arap-Fars karmas alfbemizi karlauak bunu
daha iyi olduu syleyen Ebzziya Tevfk, hurf- imlazdaki noksanl
Trke kelmelerden kaynaklandn ileri surer. Bunda Arapadaki harekeye
karlk, Trkede kaln ve ince sradan olmak zere 8 nlnn bulunasnn
Aziz GKE/ 39
karladklar bir cetvel ekinde verlmit. Burada da tpk Kmus-
Trkf ve Rsimli Kamus- Osmanide olduu gibi va n ( _ ) zerine
birtakm iaretler konmu, gi Fars!nitkaf Trktnin kaf
Arabiden ayrt edilebilmesi iin ga Farstnin zerine yatay bir
izgi (keide), ka Trkf iin de kein ekesi altna bir yatay
izg daha ekilmitir. Trkeye zg bir burn nsz olan nazal
n ( r ) ise, o dnemi szlklerinin ounda olduu gibi noktal
ke ( 3 )ie gsterilmtir.
Ebzziya Tevfk, szlnde yazmlar kalplam baz
kelimeleri aynen yazarken, okunmalar g olan baz kelimeleri
de bilinen yazmlaryla kaydettikten sonra, doru okutabilmek
amacyla paralayarak (takt' ederek) - rnein Arapaya mahsus
bi grtlak nsz olan qti'n ( t) k yr Trkede ta anlamyla
belirgin olmadndan bu ses, daima y'ye ekilerek veya
yaknlatnlaak telaffz edildiinden .l.1 (i'timad), ) (i'tibar)
gibi kelmelerin telafuzlarn gsterebilmek iin ( .l. cl ) ve
(4 cl) ekde yazmtr. Ebzziya uygulad bu ynteme
kar kanlarn olduunu; ancak Franszca szlklerde de ayn
yntemin uygulandn, dolaysyla bu eletirileri dikkate
almadn ifde etmitir.
"htar" bal altnda ngilizce, Franszca ve Almanca
szlklerde ik dade ise kelimelern karsnda resimlernin
de yer aldn bildiren Ebzziya Tevfk, szlnn gerekli
grd yererinde bu yntemi uygulamtr. Ebzziya'nn kul
land ksatma iaretleri de dnemn szlklerinde kullanlan
lardan frkldr.
Aslnda cilt olarak yaymlanmas dnlen eseerin birinci
cildi, 1 889-1 890 ylnda yaymlanmtr. Szln nc cildnin
II. Abdlhamid tarafndan yasaklanan baz kelimelere yer verildii
et olduu be. Ayca, kap afabesinin slam afabesi olmadm; nk
kaplarn bu alfabeyi, slfniyetten ok nce kullanmaya baladkarn, hatta
kaplarn bu alfbeyi Sryanilerden adkarn, o dnemde hareke bir yana
harflerin noktaann dahi olmadn belirt.
gerekesiyle basks durdurulmu ve o zamana kadar bas ola
fsiklleri de yok edilmitr."
*Lgat-i Ecnebfye= Hidayet, stanbul, (1 290) 1 873, 24 s.
Hidayet, "Mukaddime" de bir milletin dilini gelitirip
genilettesinin o milletin ihtyacndan doduunu, Osmanlnn
Anadolu ve Rumeli'deki topraklarnn geniledii zamanda
duyduu bu ihtiyac, Arp ve Fars dillerinden ald szlere
karlamaya altmifde etitr. Hidayet, nceleri topraklarn
genilemesine bal olarak ortaya kan bu ihtiyac, Avrupa ie
gelien ticari, zirai ve sanatsal faliyetlerin artrmas yznden
yine Avrupa dillerinden kelime ithali ederek kapataya mecbur
kaldmz vurgular.
Bu szlkte, madde banda yer alan _kelimeler ayra iine
alnmtr. Tanmlar, ksa ve aktr. Bazen gndermeler de
yapmtr.
*Lgat-iEcnebfye= Ahmed Hamdi, Trabzon, Serasi Matba'as,
(1 325) 1907, 80 s.
*Lgat-i Ecebfye
lavel Lgat-i O.manfye= Dr. Hseyin Remzi,

stanbul, Mzellef-zade Merhum Rza Matba'as, (1 298) 1 881, 4
+ 623 s. (ta bask)
Banda szln kullanm ile ilgli iki sayfalk bir bilgi vardr.
Bu szlkte, kelimelerin temel ve yan anlamlan ile e anlamllar
verimi olup sonunda t-i tavfl (. ) ve ha-i rmfye () bulunan
Arapa kelimelerin orijinal imlfarnda olduu gbi, t-i gird () ile
yazldn, Arapa kelimelerin yalnca mzekker (eril) ekillerinin
yer aldn, mennes (dii) ekillerinin bulunmadn gryoruz.
Yazm bakmndan birtakm ayrmlar vardr. rnein, k4 Arabf
() ieg4 Far.f(!) ile yazlarak birbirinden ayrlmtr. Kelimelerin
hang dilden olduunu gstermek iin kelime ile anlam arasnda
o dili simgeleyen iaretler -Arapa iin Q, Farsa iin (. )
konulmutur. Szln her sayfsnda ik stun, her stununda
da 20-23 kelime buunmaktadr.
Aziz GKE/ 41
Dier baskar unlardr:
-stanbul, Matba'a-i Hseyin Remzi, (18) 1 881 , 3 + 623 s.
cstanbul, Aem Matba'as, (1 310) 1 892, 461 s.
-Lgat-i Rmz adyla, stanbul, Matba'a-i Hseyin Remzi,
(1 305) 1 888, 3 + 623 s. (ta bask)
* Lgat-i Ef'ali Fransev (f'al-i Fransevinin Trkre Tercme ve
Ta')= M. Saim, Dikrn Sofal, stanbul, Mihran Matba'as,
1 884, 1 1 4 s.
*Lgat-i Garbe= A. Fikri, stanbul, Alem Matba'as Ahmed
hsan ve rekas, (1307) 1 890, 28 s.
O dnemin argosunda kullanakta olan szleri ieren bir
szlktr. A. Fikri, szlne Lgat-i Garbe adn bu yzden
vermitir.
*Lgat-i
lmrye ve Fennrye= Necib Asm (azksz), Hasan

Tahsin, stanbul, Matba'a-i Anite, (1308) 1 890, 288 s. (itiyor) '
* Lgat-i Kamus= (Muhammed bin Yakub Firuz abadi' den)
Ahmed Ltf, C. I stanbul, Matba'a-i Amire (1282) 1 865, s. 3 +
336 s. , C: II, stanbul, Matba'a-i Amire (1286) 1 869, 68 s.
*Lgat-i Kvinin-i Osminrye= Mitiyadi Karaokiros, C. I-II,
stanbul, Attin Asaduryan irket-i Mrettibiyye Matba'as, (1 310)
1 892, C. I: 380 s. ; C. II: 381 -696 s
* Lgat-i Mehire-i Farsi yahud S erqe-i Feda'f Mehmed Said,
zmir, Hidmet Matba'as, (1 31 1 ) 1 893, 56 s.
* Lgat-i Musahabe!= eviren: Necib Asm Balhasanolu
(azksz), stanbul, Mekteb-i Sanayi' Matba'as, (1 311) 1 893, 1 +
1 12 s.
* Lgat-i Nad= MuaNaci, Mstecabizade smet, stanbul,
Asr Matba'as, (1 308) 1 891 , 960 s.
Muallim Naci, Lgat-i Nadyi "fetva" maddesine kadar
yazabilmi, lmnden sonra Mstecabizade smet onun
notlarna dayanarak szl tmamlamtr.
42 / Trkiye Trkesinin TarihfSzlkleri
Benim inceledim basks, ar Yaynlar tarafndan 1 987
ynda tpk basm yaplan nshasdr. Bu basknn sonunda, Prof.
Dr. Faruk K. Timura'n "Mualim Naci ve Lugat" balkl bir
yazs vardr. Burada, Muallim Naci'nin hayat, almalar, dil ve
edebiyat anlay zerine bilgler verilmtir.36
Szln banda, Kirkor Efendi'nin kaleminden kma
"Mukaddime" yer ar. Lgat-iNddn ksa srede grm olduu
byk ilgiden bahseden Kirkor Efendi, daha nceki basklarnda
hareke esasna gre dzenlenmi olan szln, aranan
kelimelerin daha kolay bulunabilmesi iin bu basksnda
birletirilerek harf srasnda sokulduunu, baz isimler ve
kelimelerin eklenerek sz varlnn artrldn ifde etmitir.
Mukaddime'nin ardndan "ht:rat" bal gelmektedir.
Burada, szle erbab- kalem 37 arasnda k_ullanlan veya
kullanlmaya deer Arapa, Farsa ve yabanc dillerden alnm
kelimelerin en ok kullanlanlarnn alnd belrtilmektedir; yan
dier szlklerde olduu gibi btn Arapa-Farsa kelimeler, bu
szle alnmamtr.
Lgat-i Nacde alnt kelimelerin anlamlar, kaynak dillerdeki
kulanmarna gre deil, Trkedeki kullanmlarna gre verili
olup yazmlarnda da dilimizdeki sylenileri esas anmtr. Bu
tutum, Lgat-i Ndcyi kendisinden nceki ve sonraki amalardan
frkl klar.
Pek ok szlkte olduu gibi burada da Arapa mfred
mennes (tekil dii) kelimeler, baka bir anlama gelmedike
alnmam, Farsa kurala gre olumu birleiklerde, birlei
oluturan unsurlar ister Arapa ister Farsa olsun, Farsa kabul
edlmitir.
36 fauk K Timurta'n verdii bilgilerden Muallim Naci'n as adn "mer"
olduunu ve hocas tarafndan kendisine "Hulusi" mahlasnn verildiini
reniyoruz
37 Yazarlar, edebiyatlar.
Aziz GKE/ 43
Aapa ou ar, tekllere beraber gsterilmi olup tekilleri
kullanlmayan oullar ve tekillerle, oulr_ arasnda kullanm
bakmndan fklar belirtilmitir. Farsa ollar ise, gerekmedike
gsterilmemitir.
Gerek grlmeyen szler iin rnek verilmemi olup, nazma
nesirden dah uygun gelen szler iin ounlukla manzum rneker
verilmitir,
+
Lgat-i Nacde verien rnekerin ou, Muallim Naci'nin
eserlerinden alnmakla birlikte, dnemin mehur ahsiyetlerinin
eserlerinden de rnekler verilmi; ancak yazar veya syleyeni
bilinmeyen reklerin sonuna (') ksaltmas konuimutur.
Muallm Naci, ada emseddin Sami'den ayrlarak alnt
kelimeleri dilimizdeki sylenilerine gre szlne alm ve
bunlarn hangi dilden getiini belirttir. emseddin Sam ise,
Arapa-Farsa ve bat dillerinden alnma kelimeleri orijinal
sylenilerine gre szlne alm, bunlarn yazmlarn da ayra
iinde vermitr.
Sonunda muhqf e yai nisbfbulunan kelimelere Arapa ve Farsa
olmas ihtimaline gre (. t ) ksaltmalar konmutur.
Basklarndan bazlar unlardr:
-stanbul, Asr Matba'a ve Ktb-hanesi, (1 317) 1 899, 3 +
1 426 s.
-stanbul, Asr Matba'as, (1 322) 1 904, 2 + 819 s.
-stanbul, Elif Ofset, 1 978, 3 + 960 + 1 6 s. (tpk basm)
-stanbul, ar Yaynlar, 1 987, 4 + 960 + 1 6 s. (tpk basm)
*Lgat-i Nazma (rnszcadan Trkre Lgat= A Nazima,
sanbul, Kasbar Matba'as, 1 901 , 8 + 1 904 s.
*Lgat-i ahidi ahidi (brahi Dede), stanbul, Matba'a-i
Amire, (1264) 1 847, 63 s.
-stanbul, Dar'l-Ma'arif, (1269) 1 852, 63 s. (ta bask)
-stanbul, Top-hane-i Amire stikham Ala
y
lar Lit
o
raf
y
a
Dest-gihlar, (1 271) 1 854, 63 s. (ta bask)
-stanbul, (1284) 1867, 64 s. (ta bask)
*Lgat-i emse'-dfn= emseddin, stanbul, (1 309) 1 891 , 328 s.
Szln TDK Kitaplnda bulunan i basksnn kapa ve
ardndan gelen 2. sayfas yrtktr. 2. sayfasnda Tanr'ya,
peygambere vg ve kr gibi ifdeler ieren cmleler vardr.
emseddin, 3. sayfadaki "Mlahazat" bal annda Arapada
eliin tr olduunu, Farsada da birka trnn olduunu;
ancak, kendisinin hazrad szln Osmarca olduu ii ne
Arapadaki ne de Farsadaki trlerini burada ele almay lzumlu
grmediini ifde etmitr. Ona gre, eli harfnin tr vardr:
"1 . Med iaret, elfn uzatlarak okunmas gerektinde iki
elif yan yana yazlamayaca iin elifn stne konur. Buna gre,
medli elif (i yalnz iki elif ya da iki elif mktar uzanlarak okunan
harf dei, iki, ve daha fzla elif miktar uzanlarak okunan bir
harfir. Bu yzden, medli elifin zerine birka med iareti daha
konulmas gerekir.
Hf byle. olunca, med iaretine bir eliftr demektense, elif
uatarak okumaya mahsus bir iarettir demek, daha dorudur.
Bu durum, med elifn iki elif olmasna dokunmayp belki medl
elifn medsiz eliften sonra yazlmasn teit eder.
2. Elif, hem hareke hem harf demektr. Harekete olmasnn
sebebi, dier harferi yukarya kaldrarak okutur. (b, ti ve , et
gbi. Harf olduunun vechi kendsi de okunur; ancak kendisinin
okunmas stn ie olur. ( 1 ) gibi, ya esre ile olur ( 1 ) misilli, ya
tre ie olur ( 1 ) gibi. Bunlardan baka bir de uzatark okunur. Bu
halde yani yukarya ekerek okunmasn bildirmek ii de stne
med denilen iaret konur (i) gibi.
3. Medli elife olan szleri medsiz elif szlerden nce yazmak,
birden evel iki demek, yani < < iki bir > > diye sayya ikiden
balayarak biri sonra sylemek kabilindendir. Bundan baka hec:
harferi: (. - i) usulnde tanzim olunmam, (. - 1 ) tertbi zere
Aziz GKE/ 45
sraya konulmutur"
emseddin, ykarda sralad sebeplcn dolay medli elii
sadece e!ji uzatarak okumaya yarayan bir iaret kabul ederek
szlne medlve medizelili kelimeleri ayrmakszn harf srasna
gre almtr. Daha sonra, hemze'nn Arapa kelmelere zg olup
Trkede i gbi okunduunu ifde ederek hemze'l kelimeleri, el!f ten
sonra i olan kelimeler arasnda sraya sokmutur.
Eliten baka va! da uzun ve ksa okunularnn oldunu
belirten emseddin, o gnn artlarnda bunu gsterecek bir
iaretin henz yaygnlamadn, bu yzden vav'larn zerine
herhangi bir iaret koymadn, hatta kein de birka trl
okunuunun olduunu, ayn sebepten tr bunlarda da bir
tasarruf gidemedini, baz kelimelerde kein nasl okunduunu
gstermek iin yanlarnda aklama yaptn belirtir.
emseddin, lalk arasnda yanl binen kelmeleri madde ba
olarak almsa ve doru ekillere gnderme yapmtr.
Dilimize baka dillerden giren kelimeleri, deitirilmeksizin
kullanlan kelimeler ile syleyi ve yazm deiikklerine urayan
kelimeler olarak deerlendiren emseddi, szlnde bunlarn
hangi dilden alndklarn belirterek dier dildeki karlklarn da
vermitr.
"Balang" ta yer alan "Osmanlca d zere sylenen szlerin
balcas Trkedir. Bu hflde, Osmanlcay yolunda konumak
iin, ilk nce Trke bilmelidir." cmlesi, yoruma aktr. Bununla
Trkenin Osmanlcann iinde bir dil olduu anlalabilecei gibi,
Osmanlca terimi ile adlandrlan dilin aslnda, Trke zerine
kurulduu da anlalabilir.
* Lgat-i Tarihfy ye ve Cordrye= Ahmed Rift, C. I-II-III-IV-V
VI-VII, stanbul, 1 299-1 300 (1 881-1 882), C. I: 351 s. , C. II: 314
s., C. III: 360 s. , C. IV: 266 s. , C. V: 288 s. , C. VI: 288 s., C. VII:
262 s.
* Lgat-i Tir z (Osmanlcadan Franszc
q
a Lt= A Nazima,
stanbul, Kasbar Matba'as, 1 9,1 0, 8 + 960 s.
* Ugat-i Te
f
yz
(
anszcadn Osmanlcqa Lgat= A Nazima,
stanbul, Kasbar Matba'as, 1 91 1 , 8 + 1 272 s.
*Ugat-i Tbbyye= (Pierre H. Nysten'den) Cem'iyyet-i Tbbiyye-i
Osmaniyye, stanbul, Mekteb-i ahane Matba'as, (1 290) 1 873, 6
+ 640 s.
-2. bask, stanbul, (1 316/1318) 1 900, 3 + 1 107 + 1 6 + 20 +
57 + 40' + 1 3 s.
*Lgat-i Trkfye-i mfye= Yanko P. Milyopulos, stanbul,
A. Korou Matba'as, 1 894, 8 + 860 s.
*Lgat-i Yusuf= Yusuf stanbul, Hac Hseyin Efendinin
Matba'as, 7 s. (ta bask)
Szlk, Snblzade Vehbi'nin Tuhf-i Vehbi'sinin sonunda
yaymlanmtr:
-stanbul, brahim Efendinin Matba'as, (1 303) 1 885, s. 91-
96 (ta bask)
-stanbul, irket-i Sahhafyye-i Osmaniyye Matba'as, (1 304/
1 306) 1 888, s. 91 -96. (ta bask)
-stanbul, Arif Efendinin Matba'as, (1 317 /1 31 8) 1 900, s. 51 -
56.
-stanbul, Mahmud Be Matba'as, (1325) 1 907, s. 91 -96. (ta
bask)
*Lgate= Ahmed Hikmet, stanbul,. Rf'at :e Matba'as,
(1 325) 1 907, 1 89 s.
*Lgate-i Felsefe (ranszcadan Trkrye) = smail Fenni
(Erturul), stanbul, Matba'a-i Amire, (1341) 1 922, 936 + 8 s.
*Lgate-i Istlahdt- Resmfye= Hseyin Agah, -tanbul, Alem
Ma tba' as Ahmed hsan ve rekas, (1308) 1 890, 73 s.
*Ugate-iMekatb ( Vocabulire des
E
coles)= (M. Fourner'den)
Rf zgre!, stanbul, Sancakyan Matba'as, (1 327) 1909, 370
+ 4 + 2 s.
Aziz GKE 147
*Manzme-i Vhbi Vehbi Zari, stanbul, eyh Yahya Efend
Matba'as, (1291) 1 874, 47 + 1 s.
*Mecmd'u'- Lgat= Abraham Malyaka, stanbul, Votira ve
rekas Matba'asi, 1 876, 1 2 + 936 s
-stanbul, Matba'a-i Neogolos, 1 91 2, 3 + 4 + 936 s.
*Mecmu'a-i Lgat = M. M., stanbul, Tasvir-i Efkar Matba'as,
(1 293) 1 876, 1 6 s:
*Mecmu'a-i Lgat-i Rumrye ve Osmniyye= Aleksandr
Kostantanidi, stanbul, Votira ve rekas Matba'as, 1 875, 30 +
31 9 + 1 s.
*Mecmu'a-i Ta'btrt- Resmrye= Hseyin Agah, stanbul, Alem
Matba'as Ahmed hsan ve rekas, (131 0) 1 892, 32 s.
*Mih- Lgate-i Mektb= (M. Fournier'den) Rfk zgrel,
stanbul, Sancakyan Matba'as, (1327) 1 909, 87 + 1 s.
*Mini Mini Lgat-i Teflyz (anszcadan Osmanlcqa Lgat -
Minon Dictionnaire Franais-Ottoman)= Ali Nazima, stanbul,
Kasbar Matba'as, (1 330) 1 91 2, 8 + 632 s.
*Mini Mini Lgat-i Tery z (Osmanlcadan Franszcqa Lgat -
Minon Dictonnaire Ottoman-Frnais)= Ali Nazima, stanbul,
Kasbar Matba'as, 6 + 882 + 6 s.
*Mir't'-Lgat= (Mehmed Esad'dan deiiklklerle) Mehmed
Rft, stanbul, Mekteb-i Sanayi' Matba'as, (1 293) 1 876, 225 s.
*Muassal Kmus- Felse= Dr. Rza Tevfk (Blkba), C. 1-
11, stanbul, Matba'a-i Amire, (1 330) 1 91 1 , C. 1: 806 + 2 s., C. 11:
400 s.
*Muhtasar Kmus- Asker (ncclopeie mi/itaire abree Franais
Turc)= Hseyin Hsn Resulzade, 1 . ksm, stanbul, Karabet
Matba'as, 384 s. (resimli)
*Musavver Dd'irt'-Ma'drif = A Seydi, A Read, Mehmed
zzet, L. Feuillet, C. 1-il, stanbul, '(l 332 - 1 333) 1916 - 1 91 7, C.
I: 1 064 s., C. II: 488 s. (itmiyor)
Bu szlk hakknda, Mustaf Uzun'un verdi bilgler unlardr:
"nsznde alt yedi ciltten meydana gelecei ifde edlen ve
sonuna kadar neredesi ii gerekli tedbirlerin alnd belrten
eserin sadece 'Egstle' ( ) ) kelimesiyle biten 1 064 sayfk L
cildi ile 1 552. sayfda sona eren ve elif harfden ' seyyid' ( "')
kelimesine kadar gelen IL cildinin ilk blm yaymlanabilmitir.
Franszca Pelt Larousse rnek alnarak hazrlanan ve devrinde
yaymlaran ansiklopediler iin gerek tertibi gerekse muhtevas
itibariyle nemli bir yeri olan eserin yazarar, Dfret'l- Maarif'in
yayinland zamana kadar hazrlanm en iyi Franszca-Trke
szlk olduunu sylemektedirler. Eserin bir baka zellii de
Trke kelimeler iin rnek yazlmas ve ortaya k sebepleriyle
kullanld yerler belitilerek ataszlerine yer verim olmasdr.
Ayrca her kelimenin Latin harferiyle de yazl gsterim, dini
ve er'i terimlerle 'stlahat- kadime-i Osmanyye'ye nem verierek
hi kullanlmayan veya az kullanlan baz kelimelere ilerlik
kazandrma yolu tutulmutur: Bu bakmdan ansiklopedi, ayr
zamanda iyi bir lugat olma zelliine sahiptr. Madde balarnda
bibliyografya alt bal alarak burada igili kitaplarn ksaca
tantlmas da bir dier yeniliktr."38
*Mkemmel Istl!h!t- Kav!nfn y!hud Ma'lum!t- K!nuniye
Hulas= Hafz Mehmed Ziyaeddin Trkade Kal'a-i Sultaniyyeli,
stanbul, Bab- A caddesinde 25 Numara Matba'a, (1 313) 1 895,
343 + 1 s.
* Mike11 el Osmanl Lga= A Nazima, Read, stanbu, 1 31 8
(1 900), 999 s.
Kapanda yer alan ifdeden, bu szlkte, nesirde kulanlan
Aapa - Farsa szlerin ve tabirlerin toplandn anlyoruz.
Szl hazrlayanlar, "fde" bal alunda o gnn dilinde
kulanlan Arapa-Farsa kelimelerin anlamlarn bilmeyenlerin bu
iki dilde hazrlanm szlklere bavursalar da sorunlarn
38 Mustaf Uzun, a.g.m. , s. 444.
Aziz GKE/ 49
zememelernin sebebini, Arapa-Farsa kelimelerin Arap ve
Fars milletlerinin dillerinin yaplarndan v-e ihtiyalarndan
domalarna, bu tr kelimelerden bazlarnn Osmanl Trkesine
geerken orij inal yazm ve syleyi l erinden bir hayli
uzaklamalarna, hatta bu kelimelerden Osmanl Trkesinde
alndkar dide qi olayan trevlerinin yaplmasna balarlar.
Onlara gre zm, bu ik dilden alnn ve Osmanl Trkesi iinde
tretlr kelimeleri kapsayan szlklerin hazrlanmasdr.
"f:de"nin ardndan "Kitabn Suret-i Tertibiyle arata Da'ir
hdrat" gelir. Mkemmel Osmanl Lgatnde kelimelerin anlamlar
gerektiinde bazen bir veya birka e anlaml kelime ile bazen
ksa veya uzun aklamalarla verilmtir. Birden fzla anlam olan
kelimelerin esas anlam, gerek e anlaml kelmelerle gerek tarif
ve yorumlarla verildikten sonra yan anlamlar _ (/ /) iaretinden
sonra verilmitir. Arapa kelimder ( t ) ile Farsa kelimeler (J)
ile gsterilmi, sonunda muhe yd-i nisbi bulunan kelimelere,
Arapa ve Farsa . olmalar durumuna gre ( t veya J )
konulmutur. Bunun dnda, mzekker (eril) kelimeler szle
anm; ancak mennes (dii) kelimeler ayr bir anlama gelmedike
alnmannr. Farsa kurallara gre oluan birleikler, eleri ister
Farsa ister Arapa olsun, Farsa kabul edimi ve birleik sft
(vasf- terkibi) oluturan kelimeler, terkipsiz alnmnr. Ayrca,
yazm bakmndan ki Arabi ile gi Farsi'nin birbirinden ayrt
ediebilmesi iin ki Arabi (d) ekinde, gi Farsf (.) eklinde
gsterimtr.
Szln her sayfsnda iki stun ve her stununda yakak
olarak 10-12 kelme vardr.
*Mrid'l-Mte 'alim ve Tercman'l-Mtekelim .'-Lugati'l
Arab!ye ve't-Trk!ye ve'-"anseviye (Guide de Conversaton en Arab
en Turc et en Fanais)= Corcis Nfel (Gere Neuphal), Beyrut,
Amerikan Matba'as, 1 888, 326 s.
*Murid'l-Mte'alim 've Tercman'l-Mtekelim .'-Lugati'l
Osfan!ye (rid-i Mte'alim ve Trcman- Mteklim)= Yohanna
50 / Trkiye Trkesinin Tarihf Szlkleri
ve Corcis :fel Raciha, 2. bask, Beyrut, (1297) 1 879, 4 + 347 s.
Arapa-Trke bir szlktr.
*Nazm'l-Cevfr= Ayni (Antepli Hasan), stanbul, Dar't
Tba'at'l- Amire, (1241) 1 825, 4 + 1 12 s.
Arapa - Trke manzum bir szlktr.
-2. bask, stanbul, Dar't-Tba'ati'lAmire, (1250) 1 834, 3 +
1 1 2 s.
*Nuhbe-i Vhbi= Snblzade Vehbi, stanbul, Dar't-Tba'ati'l-
Ma'mre (1220) 1 805, 1 23 + 1 s.
Arapa-Trke manzum bir szlktr.
-stanbul, Dar't-Tba'at'l-. Amire, (1242) 1 826, 1 + 123 s.
-Bulak, Bulak Matba'as, (1246) 1 830, 1 + 1 23 s.
- stanbul, Dar't-Tba'at'l-Mektebi'l-Harbiyye, (1251) 1 835,
123 s.
-stanbul, Matba'a-i Amire Ta Dest-gah, (1265) 1 848, 1 1 5 s ..
(ta bask)
-stanbul, Urfvi El-Hac Hal Efendinin Ta Dest-gih, (1286)
1 869, 1 1 6 s. (ta bask)
-stanbul, Urfvi El-Hac Hal Efendinin Ta Dest-gam, (1 301)
1 883, 1 1 6 s. (ta bask)
-stanbul, (1303) 1 885, 1 43 s.
-stanbul, Hac Hseyin Efendini Matba'as, (1 310) 1 892,
1 43 s.
Esere, erh yaplmnr:
Nuhbe-i Vehbi erhi= Ahmed Reid Yayakyl, stanbul,
Matba'a-i Amire, (1 259) 1 843, 3 + 446 s.
*Nuhbet'-Encab j'-Lgat't-Trk[ye= Mehmed Talib, Bulak,
Bulak Matba'as, (1300) 1 882, 1 1 6 s.
Arapa-Trke manzum bir szlktr.
Aziz GKE/ 51
* En-Nuhbet'z-Zekfye f'-Lgat'-Trkfye= Murad Muhtar,
Kahre, Matba'at'l-Medarisi'l-Mlkiyye, (U9A) 1 877, 96 s.
* El-Okdnts'-Bast f-Tercemet'-Kmtsi'-Muhft (ahut Okdnus
Tercmesi = (Firuzabadi'den eviren) Mtercim Ahmed Asm, C.
I-II-III, stanbul, Matba'a-i Amire, (1230-1233) 1 814-1 817, C. I:
2 + 4 + 35 + 943 s., C. II: 939 s., C. III: 973 s.
Arapa-Trke bir szlktr.
Herhangi bir kelimeyi, bu szlkte bulabilmek iin nce o
kelimenin kk harflerinin bilinmesi gerekir. Kkn nc harf
bab terimi ie, birinci harf ]as/terimi ile adlandrlmrr. rnein,
f' (J.) sz ile ilgli bilgilere, nce bdb'-ldm'a bakp daha sonra
bu baln altnda bulunan fdl'fd'ya gelip kkn ikinci harf
olan ayn' ( t ) harf srasna gre bulduktan sonra eriebiliriz . .
Szlkte, l (slasi) kklerden sonra, drtl (ruba'i) kkere yer
verilmi olup sz balklar ve rekler Arapa, tanmlar Trkedir.
Dier basklar unardr:
-C. I-II-III, Bulak, Bulak Matba'as, (1250) 1 834, C. I: 35 +
943 s. , C. II: 939 s. C. III.: 973 s.
-C. I-II-III, stanbul, Takm-hane-i Amire, (1268-1272) 1851-
1 855, C. l: 2 + 4 + 35 + 943 s. , C. II: 2 + 939 s. , C. III: 2 + 975 s.
-C. I-II-III-IV stanbul, Matba'a-i Bahriyye Cemal Efendi
Matba'as, (1 304-1 305) 1 886-1 887, C. I: 4 + 63 + 1 272 s., C. II: 2
+ 1 299, C. III: 4 + 1 464 s., C. I: 2 + 1263 s.
-C. I-II-III, stanbul, Matba' at'l-Osmaniyye, (1 305) 1 887, C.
I: 8 + 943 s. , C. II: 2 + 939 s. , C. III: 2 + 972 s.
*Osmanlcadan FansZaya Ce Lgat= Nazaret Hilmi (zelten:
Said Kemal Paazade), stanbul, K. Badadyan Matba'as, (1 304)
1 886, 1 3 + 1 6 + 1 035 + 1 s.
*Reh-NmdJ SuhUlet= Cemal, stanbul, 1 QO + 88 + 17 s. (ta
bask)
*Resimli Kdmus- OsmdnZ Ali Seydi, C. 1-II-III, stanbul,
Matba'a-i Ktb-h:ne-i Cihan, (1 330) 1 91 1 , 1 332 + 1 s.
Kpanda, ''Lisan- Osmande msta'mel Trl, Aabi, Hrsi
ve ecnebi 40.000 kelimeyi ve ilmi, fen, edebi, sana'! ve ticar
mustalahat ve 3500. kadar resmi mte'addid renkli elvah
muhtevidir" eklinde szln kapsamn ve kelime saysn
bildiren bir aklama vadr .. nc sayfda, bask ve dzeltme
ilerine yardmc olan Davud Efendi, Mehmed A Be, Mihran
Efndi, Dr. Rza Nur Be, Cema Be, smail Be'in resimleri
verilmitr. Ardndan, "arat- Mahsusa" bal altnda, slkte
kullanlan ksaltmalar gelir. Drt trl okunan valn (o, o; u, i)
birbirinden ayrt edilebilmesi iin zerine birtakm iaretler
konulmas kullanclara kolaylk salamaktadr. "arat-
Mahsusa" dan sonra, "fde" bal gelir.
Szlk, Resimli Yni Trke Lgat adyla A Seydi tarafndan
yeni harflerle stanbul'da 1 929 ylnda tekrar yaymlanrtr. 39 Bu
szln kaynaklar arasnda Kmus- Trkf, mla Ligatve Resimli
Kmus- Osmanfyer almaktadr; ancak Kmus- Osmanfkadar baarl
bir alma deildir. zellikle Trke kelmelerin yeni harflerle
yazunda birtakm yanllklar ve karklklar sz konusudur:
SZlkte, Trke kelimelerin ve deyimlerin Franszcalar
verilmiti. Bu grntsyle adeta Trke-Franszca bir szlktr.
*Resimli Lgat= Ahmed Rasim, Halil Vahd, Read, stanbul,
Artn Asaduryan irket-i Mrettibiyye Matba'as, (1 309) 1 891, 6
+ 2 + 1 76 s.
*Resimli Trke Kamus= Rai f Necdet (Kestelli) , Hasan
Bedreddin, stanbul, Amed Kamil Matba'as, 1 927, 852 + 1 +
1 6 + 1 6 s. (resimli)
*Resimli Yeni Trke Lgat= Midhat Sadullah Sander, stanbul,
1 930.
*Rusa-Trke Lgat= Ahmed Sedad, stanbul, Matba'a-i
Osmaniyye, (1310) 1 892, 3 + 645 s.
*San 'at Kamu (ictonnaire des Termes d't Franais-Turc, Turc-
39 Kpanda 1 930 yazmaktdr.
Aziz GKE/ 53
Fanai)= Celal Esad (Arseven), stanbul, Matba'a-i Amire, (1340-
1 341) 1 921 -1 922, 1 . ksm Franszcadan Tikeye 269 s., 2. ksm
Trkeden Franszcaya 60 + 2 s. (resimli)
* S ec' ve Kdre Lgat= A Seydi, Melkon, stanbul, Matba'a-i
Ktb-hane-i Cihan, (1323) 1 905, 863 + 7 s.
Szln banda, bu tr bir szln gerekliliini vurgulaya
Ali Seydi, s zlun kullam ile ilgili bilgiler de vermitir.
Kapandaki notlardan anlaldna gre, szlk, czler halinde
(1-5, 6-1 5, 1 5-30, 31 -40 ve 41 -55) yaynlanmtr.
Yazarlar, Avrupa'da pek ok rnei olmasna ramen, Trke
iin o gne kadar hazrlanmam olmas sebebiyle bu eseri vcuda
getrdiklerini beltrler. Edebiyatla ilglenenlerin kulland Arapa
Farsa kelimelerin bulunduu bu szle, yabanc dilden gemi
kelimeler ile az kullanlan kelimeler alnmamrr.
Yaklak olarak 1 5.000 kelime ieren Sec' ve Kfre Lgat'nde
kelimeleri asl ve yan anlamlar ile e anlamllar verilmi olup
tremi_ kelimeler (mtak ve mrekkep kelimeler), o kelimenin
altnda yer almtr. Kelimeler, son seslerindeki harfer esas alnarak
sralanm olup bunlar da kendi ilerinde ilk harferine ve
harekelerine gre (med, stn, kesre, tre) dizilmitir. Bunun yan
sra, kelimelerin seci ve kafyeli kuanmlar iin rnek beyitler
verilmitir. 4
A Seydi, eserinin "fde" bal alrnda, Mualim Naci'nin
Ist!ahdt- Edebfyesinde btn terimleri bir hayli uzun aklamas
ve Istt!ahdt- Edebfyenin alfbe srasna gre dzenlenmemi
olmas sebebiyle bu eseri kaleme aldn belirtmitir. Daha sonra,
bu almaya kendisi tarafndan bir ek yaplmtr:
-Lgate-i Edebry at (S ec' ve Kdre Lgatine Zr Ali Seydi,
stanbul, Matba'a-i Ktb-hane-i Cihan, (1 324) 1 906, 1 05 + 1 s.
* Ta!m-i Muskf yahud Muskf Istlahdt= smail Kazm, stanbul,
Matba'a-i Eb'z-Ziya, (1 310), 1 892, 54 s.
40 A
y
rntl bilgi iin bkz. Mustafa Uzun, a.g.m.
,
s. 444
*Tashih'-Galatt ve'-Muharreat .'l-Esmai ve'-Lgat= Mustaf
zzet, stanbul, Matba'a-i Eb'z-Ziya, (1302) 1884, 1 33 + 2 s.
*Tehzb'-Kela f-L
;
aniY-Havas ve7-Avam ve
zhab'l-Evham min
Ezhani'- Enam =
M
ustafa Rd ibni evket, stanbul,
A
em
Ma tba' as Ahmed hsan ve rekas, (1 313) 1 89 5, 146 + 12 s.
*Tercman'-Lgat= Nam bin Muhammed, C. I-II, stanbul,
(1288-1289) 1 871-1 872, C. I: 6 + 520 s., C. II: 2 + 465 s. (ta
bask)
*Tercmeli Galatati 'l-Avam = bni Kemal emseddin
Ahmed'den, stanbul, (1 289) 1 872, 16 s.
*Terib-i Cedid
laveli Cep Lgat= Abdullah Cevdet (Karlda,

smail brahim, stanbul, Kasbar Matba'as, (1 31 3) 1 895, 3 +
392 + 2 + 2 s.
*Teshil'-Kavi Mehmed erif, zmir, (1292/1 293) 1 877, 9
+ 577 s. (ta bask)
*Tbb Kamusu (umune j1as)= Heyet, stanbul, Matba'a-i
Osmaniyye, 1 927, 1 5 s.
*Tuhfe-i
A
sm= Mtercim Ahmed Asm, Bulak, Bulak
Matba'as, (1254) 1 838, 70 s.
*Tuhf-i Azzye= erif Kadzade, stanbul, evki Efendi
Matba'as, (1 293) 1 876, 101 s. (ta bask)
*Tuhf-i Dil-ke Nabi Yusuf Nabi, stanbul, evki Efendi
Matba'as, (1288) 1 871, 80 s.
*Tuhe-i
F
evzMehmed Fevzi Kureyizade, 48 s. (ta bask)
*Tuhf-i Vhbi= Snblzade Vehbi tarafndan hazrlanm
Farsa-Trke manzum bir szlk olup 58 kt'adr.
Snblzade Vehbi'nin o dnemde byk ilgi grp okullarda
okutulmu olan her iki eseri 41 de Trk eitim tarihinde nemi
yere sahiptir.
41 Tuhf-i Vhbi ve Nuhbe-i Vhb.
Aziz GKE/55
Eserin pek ok basks yaplm olup bunlardan bazlar
unlardr:
-stanbul, Dar't-Tba'ati'l-Ma'mre, (1213) 1798, 55 s.
-stanbul, Dar't-Tba'ati'l-Ma'mure, (1219) 1 804, 65s.
Manzume-i Tuhe bal ile:
-stanbul, Dar('t-Tba'ati'l-Ma'mure, (1223) 1 808, 60 s.
-stanbul, Dar't-Tba'ati'l-Ma'mre, (1 232) 1 81 6, 65 s.
- stanbul, Dar't-Tba'ati'l-Ma'mre, (1238) 1 822, 65 s.
-stanbul, Dar't-Tba'at'l-Ma'mre, (1241) 1 825, 65 s.
-stanbul, Dar't-Tba'ati'l-Ma'mre, (1245) 1 829, 71 s.
-stanbul, Dar't-Tba'ati'l-Ma'mre, (1249) 1 833, 71 s.
-stanbul, Matha'a-i Amire, (1250) 1 834, 71 s.
-stanbul, Mekteb-i Harbiyye Matba'as, (1252) 1 836, 65 s.
-stanbul, Matba'a-i Amire, (1253) 1 837, 61 s.
-stanbul, Matba'a-i Amire, (1256) 1 840, 2 + 61 s.
-stanbul, Matba'a-si Amire Ta Dest-gah, (1263) 1 846, 47 s.
(ta bask)
-stanbul, Matba'a-i Amire, (1 263) 1 846, 61 s.
-stanbul; Basma-hane-i Amre, (1 267) 1 850, 48 s. (ta bask)
Kenarnda, Luiyye-i Vhbi vardr.
-stanbul, Matba'a-i Amire, (1268) 1 851 , 61 s.
-stabul, Dar't-Tba'ati'l-Are, (1270) 1 853, 47 s. (ta bask)
Kenarnda, Luiye-i Vhbi vardr.
-stanbul, El-Hac Hall Efendi Litografa Dest-gah, (1272)
1 855, 48 s. (ta bask) Kenarnda, Liyye-i Vhbi vardr.
-stanbul, (1 273) 1 856, 48 s. (ta bask) Kenarnda, Luiyye-i
Vehbi vardr.
-stanbu, Tab'-hane-i Amire, (1275) 1 858, 61 s. (ta bask)
-stanbul, Bab- A Lltografa Me'muru Es-Seyid Mustaf
Efendi Dest-gah, (1275) 1 858, 91 s (ta bask) Kenarnda, A
Mahvi'nin Liyye-i Vehbi Hare'i vardr.
-stanbul, El-Hac Halil Efendi Litografa Dest-gah, (1276)
1 859, 48 s. (ta bask) Kenarnda, Luiye-i Vehbi vardr.
-stanbul, Tevfik Efndi Matba'as, (1276) 1 859, 91 s. (ta
bask)
-stanbul, Karahisad El-Hac A Rza Efendi Ta Dest-gahlar,
(1 277) 1 860, 47 s. (ta bask)
-stanbul, (1278) 1 861, 48 s. (ta bask)
-stanbul, El-Hac Halil Efendi Lltografa Dest-gah, (1281)
1 864, 48 s. (ta bask) Kenarnda, Luiye-i Vhbi vardr.
-stanbul, Karahisari Sahhaf El-Hac A Rza Efndi Ta Dest
gah (1281) 1 864, 47 s. (ta bask) Kenarnda, Luije-i Vehbi vardr.
-stanbul, (1281) 1 864, 91 s. (ta bask) Kenarnda, Ali
Mahvi'nin Tuhfe-i Vehbi Hare'si vardr.
-Bulak, Bulak Matba'as, (1 282) 1 865, 60 s.
-stanbul, Matb;'a-i Amire, (1 284) 1 867, 61 s.
-stanbul, (1285) 1 868, 91 s. (ta bask)
-stanbul, El-Hac Halil Efndi Litografa Dest-gah, (1286)
1 869, 48 s. (ta bask) Kenarnda, Luiyye-i Vehbi vardr.
-stanbul, Bosnavi El-Hac Muharrem Efendinin Lltografa
Dest-gah, (1286) 1 869, 48 s. (ta bask) Kenarnda, Luiyye-i Vehbi
vardr.
-stanbul, Muhibb Matba'as, (1287) 1 870, 100 + 3 s.
-stanbul, Mekteb-i Fnun- Harbiye-i ahane Huruft
Matba'as, (1288) 1 871, 64 s.
-stanbul, (1 289) 1 872, 91 s. (ta bask)
-stanbul, Bosnavi El-Hac Muharrem Efendinin Lltografa
Aziz GKE/ 57
Dest-g, (1290) 1873, 48 s. (ta bask) Kenannda, Liyye-i Vhbi
vardr.
-stanbul, Es'ad Efendi Ma'rifetyle, (1294) 1877, 91 s. (ta
bask) Kenarnda, A Mahvi'nin Tuh-i Vhbi Hayesi vardr.
-stanbul, (1296) 1878, 90 s. (ta bask)
-stnbul, Matba'a-i iraryye, (1297) 1879, 90 s. (ta bask)
Kenarnda, A Mahvi'nin Tuhe-i Vhbi H[esi vardr.
-stanbul; Es'ad Efendi Matba'as, (1300) 1882, 95 s. (ta bask)
-stanbul, brahim Efendi Matba'as, (1303) 1885, 96 s (ta
bask) Sonunda, Lgat-i Yusujvardr.
-stanbul, irket-i Sahh:fyye-i Osmaryye Matba'as, (1304/
1306) 1888, 96 s. (ta bask) Kenarnda, A Mahvi'nn Tuh-i
Vhbi Hdesi, sonunda Lgat-i Yusevardr.
-stanbul, (1308) 1890, 96 s. (ta bask)
-stanbul, irket-i Hayryye-i Sahhafyye, (1320) 1902, 90 s.
(ta bask)
-stanbul, Mahmud Be Matba'as, (1325) 1907, 96 s. (ta
bask) Sonunda, Lgt-i Yle vardr.
Tuh-i Vhb'ye erhler de yapltr:
1. Tuhe erhi {'at = Ahmed Hayat-i Elbistan!, stanbul,
Dar't-Tba'at's-Sultaniyye, (1215) 1800, 2 + 503 s.
-stanbul, Dar't-Tba'at's-Sultaniyye, {1237) 1821, 511 s.
-stanbul, Matba'a-i Aire, (1251) 1835, 511 s.
-Buak, Bulak Matba'as, (1254) 1838, 499 s.
-stanbul, Matba'a-i Amire, (1266) 1849, 511 s.
-Bulak, Bulak Matba'as, (1271) 1854, 499 s.
2. Tuhe erhi (ntahab- Lebib) = Mehmed Lebib, stanbul,
Dar't- Tba'ati'l-Amire, (1262) 1845, 301 s.
*Et-Tuht'z-Zek!ye f7-Lugat'-ark!ye= Nasf Maluf (N.
Mallouf, zmir, (1269) 1 852, 96 s.
*Trke Bularca Muhtaar Lga = Filbe, Hurid Matba'as,
(1 329) 1 911, 24 s.
*Trke Lgat = Mehmed Bahaeddin (oven), stanbul,
Sancakyan Matba'as, (1330) 1912, 2 + 1196 + 5 s.
Szln dier basklar unlardr.
-Yeni Trke Lgat,2. bask, stanbul, Evk:f- slamiyye
Matba'as, 1-924, 2 + 811 s.
-Yni Trke Lgat 1. bask, Ankara, Ak a Yaynlar, 1997,
811 + 14 s.
nceledim basks, 1 997 ylnda Aka yaynlarndan tpk
basm olarak kmtr, Szln banda, "Mukadde" vrdr.
Ardndan "aretler" gelmektedir. Burada nller ve nsuzler
birtakm iaretlerle birbireriden ayrt edilmeye altr. Yazar,
baz harferin zerinde iki harke bulunduunu, o harfn her i
hareke ile de okunabiecei belrttr.
Elifba srasna gre dzenlenm olan szln her sayfsnda
i stun, her stununda da 1 4-16 kelime vardt.
Sonunda, A Birinci'ni "Mehmed Bahaeddin (. Toven)"
balkl .8 sayfalk bir yazs vardt.
*Trkeden Bularcqa Yni Lgt= Stefan Tilkof, Selanik, S.
Moratory Matba'as, 1896, 614 s
*Trkeden Ermenicfe Lgat= B. B. Kalpyan, stanbul, Artin
Asaduryan Matba'as, 1890, 8 + 382 + 7 s
*Trkeden Fanszcqa Lgat-i Ferdz (ictonnaire Turc-Fanais)=
Ali Feraz, stanbul, Ahmed Kamil Matba'as, 1927, 728 + 7 s.
* Trkeden Rmcqa Kmus- Osmdni' (xcon Turko-Helenikon)
= Yanko Khloros, C.I.II, stabul, Patrik-hane Matba'as, 1899,
C. I: 14 + 1050 s., C.II. 1051-2102 s.
*Trkeden Rmcqa Lgat= Nikoli Elefteryadis, stanbul,
Aristovulo ve Matba'as, 1898, 467 s.
Aziz GKE I 59
*Trkeden Trkle Lgat = Veled elebi (zbudak), C. I-II
III-IV-V-VI-VII-VIII-IX-X-Xl-XII, 1 9. _(yazma)42
Veled ele bi'yi bu szl yazmak ii ynlendren kii Necib
Asm (Yazksz)'dr. Necib Asm, kendi kitaplnda bulunan
yama, basma pek ok kitabn Veled elebi'ye vererek almasna
balamadan ayrntl bilg edimesini salamtr. 43
Veled elebi, mrnn 40 y alan bu uzun soluklu almay
yer yer okunma gl ekilen kendi el yazsyla kaleme alm,
msveddelerin temize ekilmesi iinde ise, Kilisli Rifat Bilge
yardm etmitir.
Veled elebi, ok uzun bir sre zarfda hazrad szlnde,
zamanla dilde ve sz varlnda meydana gelen birtakm
deiiklerin olduunu, bu yzden eserine ald kelimelerin de bu
deiimlerden etkilenerek eitlilik gsterdiini; ancak bu tr
szleri kltrmze ve di tarihimize yarar olur dncesiyl
deitmeyi gereki,grmediini "nsz" de belirtmitr.
Szlnde darbmesellere, ataszlerine, tabirere, msralara,
manere ve rek cmelere yer veren Veled elebi, bunlar ald
eserlern ksatalarn vermeyi ihmal etmemitr.4 Bazen alnt
yapt bu eserlerde yer verlen tanmlara ya da dncelere kar
kt da grlr.45
42 TDK Kitplnda Yazma B: 26 kaydyla bluan Trkeden Tirkr L t1,
Prof. Dr. smail Palanr, Yad. Do. Dr. na Kaya, Yad. Do. Dr. Hakan
Sazyek, Yard. Do. D Nurullah et, A. Gr. A Emre zyldrm, Ar. Gr.
Trkan Koda'dan oluan bir ekip, yeni harfer aktarmaktadr.
43 Bu konuda ayrnt bilgi iin bkz. Nevin Korucuolu, V/ed elbi zbudak,
T.C. Kltr Baka yayn, Ankaia, 1994, s. 71 vd.
4 katuk ( ): Toprak tr, byk tarla tara, kk srg (he .
karsamba (1 ): Kargaak, ira, Konya'da kasambalk derler. Kaabalk
gibi. Galb bana kjliyidi m der mi k minbat / Krsambada it de1/i dolmaz da
susarsam (Galb). Ku aas Htdr Aa k sonra ver ol / Sonra Sultan M1stea
karsanbanda ma'zl ol (enakb- Gileni.
45 "kata (J.): Puhu, bum, kaa ku enva'ndand Fakat (do) envi'ndan
deildir. Arapas (fk, rahme)dir. Trke (bt) dahi derler (he, M.). Pa
Veled elebi, her maddede olmasa da gereki grd baz
yerlerde, kmalar yaparak ig maddede eksik grd baz
aklamalar, sonrdan sayfa kenararna eklemit.
*Trke ve Franszca ve ta/anca lisan zere Tertb Olunmu
Ugatdir(iconnare Franais-Turc-talien)= Mehmed Anf Selanikli,
stanbul, Rz-name-i Ceride-i Havadis Mtba'as, (1285) 1 868, 2
+ 408 s.
*Trk Ugat Trk Dilerinin tkak ve Edebi Ugatlri = Hseyin
Kazm Kadri, C.I, stanbul, Devlet Matba'as, 1 927-1928, 99 +
800 + 4 s. ; C.II, stanbul Devlet Matba'as, 1 928, 982 s.; C.III,
stanbul, Maarif M1tbaas. , 1 943, 2 + 928 s. ; C.IV; stanbul,
Cumhuriyet Matbaas, 1 945, 894 s.
lk iki cildi, Arap harferiyle yaymlan olan szln nc
ve drdnc ciltleri, Lt esasl Trk alfbesiyledr.
Kapakta szln adnn alnnda, kapsamn ortaya koymak
iin u ifdeler yer verilmtir: "Uygur, aatay, Kazan, Azeri ve
Garp Trkeleriyle Koybal, Yakut, Altay, uva ve Krgz
Lehelerinin lgatlerni ve Garp Trkesinde kulanan Aap ve
Acem kelimelerini evahidi ve emsaliyle havidir".
Szln 99 sayfa bir "Dib:ce"si vardr. H. Kazm Kadri,
hemen ik paragrafa otuz be ylk uu bir almann rn
olan bu szl, "Trk dillerinin bir kaynaktan trediini
gstermek ve gelecete tek bir die doru gidebilmek imkann
hazrlamak iin" yazdn belirtmektedir. "Dibace"de, tarihi ve
ada Trk lehelerinin (veya Trk dillerinin) kaynak
eserlerinden, bu lehelerin tarihi gelimelerinden, sz
varlklarndan, imla ve ses zelliklerinden ayrnnl bir ekilde
bahsedlmitir.
Szln Arap harfleriyle baslm olan birinci ve ikinci
- kr tynden okun yelesi yapld, bak zontasda da kulland

yzyor.
Fakat . Sami (karal ty - bir nev neattr) dyor. Acaba nereden buldu ?
Ka bir ismi de ( daldr. Hat u'ara-y meayih-i Mevleyyeden :m Melevi
eyhi Karamani (Katal Dede) iirde mahlasn (:) kul ar.
Aziz GKE/ 61
ciltlerinde madde ba kelimeden sonra tanskripsiyonu verilm, 4
hangi leheden alnd ve hangi kelir_trnden olduu
belirtilmitir. Bundan baka, gerekli grlen yerlerde bazen
manzum bazen mensur rneklere yer verilmiti.
Bu eser, alfbetik bir szlk olmasna ramen, Arapa
kelimelerin trevleri madde ba olan kelimenn altnda verilm;
buna parael olarak madde ba olark alnan Trke kelimelern
de dier lehelerdeki biimlerine yer verilmitir. "Uygur" ve
"Ouz" gbi maddeler, ansiklopedik bigiler iermektedir.
* Ulum- Tabt'rye Ugat = Subhi Edhem, Manastr Beyne'l
Miel Ticaret Matba'as, (1327) 1 909, 80 s. (resimli)
-C. I: stanbul, lader Matba'as, 1 917, 224 s. (resimli)
*ns?-Ugat. = Hseyn Remzi, stanbul, Mihran Matba'as,
(1305) 1 887, 120 s. 47
* Vankulu Ugat (vra Tercme-i Shah- Cvher = (Ebu Nas.
bin Hamad El-Cevheri'den eviren) Mehmed bin Mustaf El
Varl, C.I-II, stanbul, Dar't-Tb:'ati'l-Ma'mre, (1 142) 1729, C.I.
1 9 + 666 s., C.II: 2 + 756 + 10 s.
Arapadan Trkeye bir szlk olan bu eser, brahim
Mterrika'rn bast ilk szlklerdendir.
-C.I-II, stanbul, D:r't-Tba'ati'l-Ma'mre, (1 1 69- 1170) 1756,
C. I: 7 s. + 372 yaprk, C.II. 3 s. + 403 yaprak.
-C.I-II, stanbul, Dar'tc Tb:'ati'l-Ma'me, (1217-1218) 1 802-
1 803, C.I: 5 + 650 s, C.II. 2 + 764 s.
*Yni Galatat= Fiz Tekin Hald, stanbul, kdam Matba'as,
46 H.K. Kadri, bir ara Ebzziya Tevfk ve Ahmed Vefik Paa tarafndan vav'n
karad nlleri gstermek iin bu harf ?.erine birtakm iaretler konduunu,
ancak bu uygulamann yaygnlamam olmas ve bilimsel bir kurulu tarafndan
o gne kadar yrrle konmam olmas sebebiyle kendisinin buna cesaret
edemediini belirtmitir.
47 A. Dilaar, bask ylr 1 890 olarak vermitir. bkz. a.g.m., s. 677.
1926, 38 s.
*Yni Lat (ngilizcede Tirkfe)= Mehmed Vasf
stanbul,
Bedrosyan Matba'as, (1331) 1 912, 3 + 732 s.
*Zibde-i Ligat-i Farsfye= Hseyin,
stanbul, Hasan Hilm

Efendinin Matba'as, (1 308) 1 890, 61 s. (ta bask)
* Zibdeti'-Ligat=
brahim Gani Efendi, Ahmed Naid,
stabul, (1283) 1866, 12 + 6 + 304 + 160 s. (ta bask)

Arapa-Trke ve Farsa-Trke bir szlktr.
*Zibdeti'-Ligat'-Lhe= Mehmed Esad, Hasan, C.I-II-III,
stanbul, Rza Efendinin

M
atba'as, (1287) 1 870, C.I: 2 + 340 s.,
C.II: 83 s., C.III: 93 s.
Bu eser, I. cildi Trkeden Arapaya, II. cildi Trkeden
Farsaya olmak zere dzenlenmi bir szlktr.
Trkiye Trkesinin tarihi szlklerinin knyelerine
bakldnda, Osmanl sahasnda szlklk fayetlernin tam
anayla Tanzimatla balad grlr. Bu humma almaar
iinde, yalnzca Trk kkenli Osman aydnlar deil, yabanclar
ve Osmanl tebaas olan gayrimslimler de yer almrr. Gerek
Trk gerek yabanc kkenli Osmanl devri szlkleri, dnemin
atmosfer elverdike dmi adnn !n-z Osmdnf deil, !isdnz
Trkf olduunu ifde edebilmilerdir.
Baz szlklerin
l
z, Avrupa'da yaplan almalar kstas
olarak alrken bazlar Arap szlklk anlayna uymaya devam
etmilerdir. phesiz, bugnk szlklk anlaymzn
oluumunda bu szlklerin byk katklar vardr. Kltr
tarihimizin kilometre talar olan szlklerimizi, konu ile
ilgilenenlere bu birka satrda tantaya altm. Eksikerimin ve
hatalarmn olabileceini imdiden kabullenirken bu konuda
benden nce alm olan aratrmaclar saygyla anyorum.
Son sz olarak, ahsi ktphanesindeki szlkleri dn
verme incelini gsteren sevgili arkadam ve meslektam A
Emre
zyldrm'a, baz szlklerin ftokopilerini ektirmem

Aziz GKE/ 63
gerektide kolaylk salayan Tk Di Kuumu Ktalnn gler
yzl alanlarna, ho gr ve deste
rjni esirgemeyen Do.

Dr. Mehmet lmez ve mer Trkolu'na teekkr ederim.

A

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

A

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkiye Trkesinin

sminiyye Esla Mfetti-i Umumili,

stanbul, Matba'a-i Osmaniyye, (1314) 1896, 6 + 731

stanbul, ems Matba'as, (1331) 1912,

stanbul, Askeri Matba'a, 1928, 2 + 68 s,

stanbul, Sancakyan Matba'as, (1334), 1915, 63 s.

stanbul, Nefset Matba'as, (1332) 1913, 75 s.

stabul, Matba'a-i Ktbhane-i

stanbul, Levant Herald Matba'as,

stanbul, Matba'a-i Eb'z-Ziya, 1888,C. I: 1 8 + 1 8 + 642

stanbul, (1221) 1 806 ,

stanbul, Cemal Efendi Matba'as,

stanbul, Karabet ve Kasbar Matba'as,

stanbul, Karabet Matba'as, (1 312) 1 89 5, 4 + 1 071 s.

stanbul, Badadlyan Matba'as

stanbul, Ma'rifet Matba'as,

n kelimelerdir. Zaten, burada "galat'' diye verilen

hvan f-erhi Sbhat'-Sban= Mehmed Necib,

lmfye Encmeni Tarafndan Kdmus- Felsede Mnderic

n Vaz' ve Tedvini Tensib Olunan Istldhtt

lmtye Encmeni Tarandn Sanqi'-i Nesede Mevcud

n az' ve Tedvini Tensfb Olunan Ist/abat

lveli Lugat- Osmdnrye= stanbul, Kzta civarnda 8

laveli Lgdt- Osmdn[y bal ile:

lvel Mintahabt- Lgdt-i Osmdn!y.i J ames W Redhouse,

stanbul, Mihran Matba'as,'13- 15) 1898, 15 + 1920 s.

lust re de 3000 Grvurs] adyla)

fde-i Meram"nda da "Lisanza

stanbul, Mihran Matba'as, (1329) 1911, 1373 s.

ta/ani Arabi (innaire Frnais-Turc

hni ve Fenni= C. Il, Bahesaray, Tercman

lmi ve Fenni= Sakz, ems Matba'as, (1329) 1911,

ldinin yaymland, drdnc cildinin de

lavel Lgat-i O.manfye= Dr. Hseyin Remzi,

lmrye ve Fennrye= Necib Asm (azksz), Hasan

laveli Cep Lgat= Abdullah Cevdet (Karlda,

stanbul, Hasan Hilm

brahim Gani Efendi, Ahmed Naid,

stabul, (1283) 1866, 12 + 6 + 304 + 160 s. (ta bask)

stanbul, Rza Efendinin

zyldrm'a, baz szlklerin ftokopilerini ektirmem

rjni esirgemeyen Do.

You might also like