ANTONIO BUERO VALLEJO VE

BR MERDVENN YKS ZERNE

Do. Dr. Yldz Ersoy CANPOLAT

1936-1939 yllar arasnda spanya' da kyasya geen, isava,
yzbinlerce insann lmesine ya da yaralanmasna, lkenin batan
baa yaklp yklmasna neden olmakla kalmam, kltr yaamna
da byk bir darbe indirmitir. Sava izleyen yllarda sansr kural-
larna uymak kouluyla roman ve iirde tek tk kprdanmalar olduysa
da spanyol tiyatrosu tam bir gerileme dnemine girmiti. Ramon del
Valle Inclan lm, Federico Garcia Lorca kuruna dizilmiti. Alejandro
Casona, Rafael Alberti, Max Aub gibi tiyatro yazarlar yaamlarn
srgnde srdrmeye alyorlard. Miguel Hernandez ise cezaevin-
deydi, yaptlar da yasak kitaplar arasnda. savan aclarn anm-
samak istemeyen, ikinci dnya savana katlmam bile olsa ekonomik
etkisini duyan spanyol seyircisi, zellikle de kentsoylu seyirci ipe sapa
gelmez kaba gldr tr ya da mzikal oyunlar yeliyordu. Bir de
sk sk yinelenen klasik oyunlar, Altn a'n tiyatro oyunlar seyredili-
yordu. Bu kesim tiyatroyu, geleneksel deerlerin savunucusu durumuna
indirgemiti. Gerekilikle uzaktan yakndan ilgisi olmayan dinsel
oyunlar bile canlandrlmaya allyordu. Be yz bin nfuslu Madrid'
de devletin destekledii sekiz tiyatroda Edgar Neville, Ruiz, Uriarte
gibi, yalnzca zaman ldrmek ve elenmek iin tiyatroya gitme al-
kanl olan seyircinin ''istediini, sevdiini verme" ilkesini benimsemi
yazarlarn yaptlar yer alyordu. Alfonso Sastre'nin dedii gibi "bu
lkede trajedi sanki bir toplumsal gnaht."
1
"Trajedi" szcnn
afilere yazlmas bile biletlerin satlmamas iin yeterli bir nedendi.
Seyirciler, trajedi yazarlarn toplumda karklklar karmak isteyen,
sansrce cezalandrlmas gereken kiiler olarak alglyorlard; eletir-
menler de sonu ac biten yaptlara nyargyla yaklayordu; trajediler
seyirciye ac olaylar yanstarak ikence ediyorlard, haklar var myd
buna?
1 Alfonso Sastre: Revista Espanola, Madrid 1953, Mays-Haziran s. 17.
36 YILDIZ CANPOLAT
te bu dncelerin, bu grlerin lkede egemen olduu bir d-
nemde, aa yukar on, on iki yl sonra 14 Ekim 1949'da Teatro Es-
panol de Madrid'de sahnelenen Antonio Buero Vallejo'nun "Bir Mer-
divenin yks" (Historia de una escalera) adl yapt, Luciano Garcia
Lorenzo'nun da belirttii gibi: "sava sonras spanyol Tiyatrosunun
balang noktas" olur.
2
spanyol tiyatrosunun yeniden dirilmesini
salayan yapt, daha ilk sahneleniinde hem halkn hem de eletirmen-
lerin beenisini kazanr, srekli sahnelenen Zorilla'nn Don Juan' n
afiten indirir. Jose Maria Valverde'nin yazd gibi: "bu yapt yalnzca
spanyol tiyatrosunun bir dnm noktas olmakla kalmaz, daha son-
raki yazarlar zerinde srekli etkileri grlr."
3
1916 ylnda Guadalajara'da doan Antonio Buero Vallejo, lise
eitimini bitirir bitirmez Madrid'e gider; Gzel Sanatlar Yksek Oku-
lunda resim renimi yaparken bir yandan da niversite rencileri
Federasyonunun dzenledii gece toplantlarna katlr, bildiriler
sunar; pek ok yazar gibi Buero da cumhuriyetiler yannda yer al-
mtr; isava Frankocularn yengisiyle son bulunca yakalanr, top-
lama kampna yollanr, ok ksa bir yarglamadan sonra da lme
mahkm edilir. Bu cezas hapse evrilen yazar, yollanld cezaev-
lerinde yalnzca resim yapar, artl olarak salverildikten sonra da
yaamn resimle kazanr; 1946 da kaleme ald ilk yapt "Yakc
Karanlkta" (En la ardiente obscuridad) sahnelenemez; tm kahra-
manlar grme zrl olan yaptta krlk, spanya' nn iine dt
politik krlkle e anlamldr; grme zrller gibi halk da yneti-
liyor, ynlendiriliyor, ynetime katlmas sz konusu deil; birka
yl sonra yazaca "San Ovidio'nun Konseri" (Concierto de San Ovidio)'
nde bu krlk mitleiyor ve bakaldrya neden oluyor.
Bir yl sonra yazd "Bir Merdivenin yks" ile, on be yldr
kimseye verilmeyen Lope de Vega Tiyatro dl'n kazanyor; bir
yazarn ancak yaptlaryla tannabileceini, Lope de Vega Tiyatro
dl'nn de kendi adn bilinmezlikten kurtardn syler Antonio
Buero.
Daha ilk sahneleniinde 187 kez sahne klarna km olan "Bir
Merdivenin yks" bir baarszln yksdr; sanki toplumsal
2 Luciano Garcia Lorenzo: Teatro Espafiol Actual, Fundacion Juan-March-Catedra,
Madrid, 1977, s. 19.
3 Jose Maria Valverde: "Historia de la Literatura Universal, Cilt X, Planetea, Barcelona,
1977, s. 212.
ANTONIO BUERO VALLEJO 37
ve bireysel devinimsizlii simgeleyen bir merdi ven ve iinde bul unduk-
lar emberi krp kmak i steyen, birbirini izleyen kua n i nsan-
lar, spanyol l ar. Bi r nceki ku akt an ana babal ar gibi kabukl ar ndan
kmaya, daha iyi ya am koullar sal amaya alrlar, umut l udur l ar
hep, ama baar elde edemezler. Bu baarszln kk yal nzca koul-
l arda deil, kiinin kendi si ndedi r. nsanl ar muhakkak yazg n n edilgin
kurbanl ar ol may p mut l ul uk ve mut suzl ukl ar n n kollektif ve bireysel
soruml ul ar d r, umut bu i nsanl ar hareket e geirir; gerek bi r at l mda
bul unacak olsalar bu merdi veni n evresindeki i nsanl ar da kurt ul a-
bileceklerdir belki. Kt seim yapm ol makt an kendi l eri soruml udur.
l k perdede birisi gereki, teki ise d evreni nde yaayan Fer nando
ve Urbano' yu gryoruz. Birbirleriyle elikili grleri var. Fer-
nando bireycidir, ilerlemek iin dayan maya i nanm yor, zat en ba-
kal ar da pek umur unda deildir; bireysel abal ar yl a keyi dnece-
ini dler; Ur bano ise dayan ma yanls, kol l etkti vi st bi r eyl em
adam d r; sevdikleri Carmi na yznden birbirl erine raki pti rl er. Bu iki
gencin deiik al anl ardaki anl amazl kl ar , bu kartl k, isavan iki
kar t cephesini simgeler. Bu yzden oyunun pek ok diyalou ancak
Fr anco' nun l mnden sonra yay ml anabi l mi t i r; ilk bask l arda san-
srn h m ndan kur t ar amam t r kendi l eri ni .
Ayn merdi veni kul l anan, bu merdi venden i ni p kan drt aile,
o dnem spanyol t opl umunun kk bi r kesitini yans t makt ad r .
Yoksul snfn iinde bul unduu ksr dng sergi l enmektedi r. Ne
on yl, ne yi rmi yl, ne de ot uz yl sonra madd ol anakl ar n iyileti-
remi yorl ar bir t rl . Ki mi zaman bu bat akl kt an kur t ul acak gibi olu-
yorl ar, ama istenleri yetersiz kalyor, ki mi zaman da koul l ar elver-
mi yor gerekten. k, , bacas ol mayan bir merdi ven yukar k-
mal ar n salamyor, hep initedirler. Basks al t nda bul unduu ev-
reden kur t ul may dl eyen Fer nando, t a m kendi l ehi nde bir kar ar ala-
ca zaman akna, dolaysyla kendi si ne i hanet edi yor; sevdii Carmi na
ile deil de varsl ol duu iin don Manuel ' i n kz El vi ra ile evleniyor,
ama bu kar evlilii bile yazgsn deitiremiyor, be parasz kalyor
sonunda.
Ur bano ise gszl n yazgs ile zdeletirir, kendi si ni sev-
medii hal de yal n zca "evde kal m k z" ol makt an kur t ul mak iin
evl enme nerisini kabul eden Carmi na ile evlenir, ama mut s uzdur ;
Carmi na' n n umut s uz dur umundan yar ar l anman n cezasn ekecektir.
Ayn bi nada ot ur an ki rac l ar n t ekdze yaaml ar ndaki ufack bi r
38 YILDIZ CANPOLAT
mutluluk olasl, koullar yznden dkrklna dnr hep;
gereklemesi iin gsterilen abalar da donkiota grnmeye balar.
Sendikaya girmedii iin Urbano, Fernando' yu sularken, yazar,
st kapal olarak Franco rejimini eletirmektedir. 1949 yllarnda
rejimi dorudan doruya eletirmek zaten sz konusu olamazd. Mer-
divenin evresindeki komular zerinde faist Franco rejiminin boucu,
ezici havas tm oyun boyunca arln duyurur.
Toplumun bu kesitini oluturan insanlarn bireysel dramlarndan
kacak toplumsal boyut spanyol seyircisi iin hi de yabanc deildir.
Urbano'nun da, Fernando' nun da umutlarnn boa kacan ok
iyi biliyordu seyirci. Buero Vallejo'nun tm yaptlarnda olduu gibi
"Bir Merdivenin yks"nde de umutla trajedi zdeleiyor: son
perdede gen Fernando ile gen Carmina"nm son kuak genleri-
anne ve babalarnn birinci perdenin sonunda syledikleri ayn di-
yaloglar yinelediklerine tank oluyoruz: "Analarmzdan, babalar-
mzdan daha gl olmalyz, der Fernando. Onlar yaama yenik d-
mler. Otuz yl boyunca bu basamaklar inip kmlar. . . gittike
daha alalarak, daha yoksullaarak. . . Ama bu ortamn bizi yenme-
sine izin vermeyeceiz. Hayr! nk ekip gideceiz buradan. Bir-
birimize destek olacaz... Bu evi, bu tartmalar, bu dar gr-
llkleri brakp gitmeme, ykselmeme yardm edeceksin, deil mi ?"
gibi. Otuz yl nce aralarnda ayn konumalar gemi olan yal Fer-
nando ile Carmina sessiz sessiz dinlerler genleri. Yallar, genlerin ayn
devinimsizlii gstermelerine engel olabildikleri lde ocuklarnn
mutlu olmalarn salayabileceklerdir ancak.
"Bir Merdivenin yks" ile Antonio Buero Vallejo, kendinden
nceki tiyatro yazarlarndan bir hayli uzaklamtr, gerekidir fakat
geleneki deildir. Oyun, isava sonrasnn karanlk yllarn eletirel
adan ele almakta ve sorumlular sulamaktadr. Karanlk bir dnemin
ak penceresidir sanki. Buero'nun yaptlarna itenlik ve aklk ege-
mendir. Deiik snftan insanlar yiite dramatize etmeye almtr.
Bu yzden de iktidar yanls eletirmenlerce kendisi ve yaptlar bir
hayli saldrya uramtr Yaznsal deeri olmayan bu eletirileri bir
yana brakacak olursak, her zaman ilkelerine bal, drst ve yetenekli
bir tiyatro yazar olarak deerlendirilmitir, zaten pepee ald dller
de bunun bir kantdr: "Bir Merdivenin yks" ve "Yakc Karan-
lkta" iin ald 1949 Lope de Vega dlnden sonra srasyla Maria
Rolland dl, Fundacion Juan-March dl, Ulusal Tiyatro dl
ANTONIO BUERO VALLEJO 39
ve nihayet her yl spanyolca yazlm yaptlara verilen Uluslararas
Miguel de Gervantes dl.
Antonio Buero Vallejo birbirine kart iki biemin, gereki ve
simgeci biimlerin bir sentezini yapmaktadr; gereki ve simgeci unsur-
lar birbirlerine yamanm gibi deil de, uyum iinde yer alrlar. Sim-
geler, gereki sahnelerin, konumalarn aralarna serpitirilmitir.
Kimi zaman simge olarak ele ald tarihsel kiiler, yaptlarn
seyircilerce daha kolay hazmedilir olmasn salar: "Nedimeler"de
(Las Meninas) Velazquez'i, "Akl D"nde (Sueno de Razon) Goya'y
ele alr. te yandan var olmann trajik duygusunu renkli fra darbe-
leriyle vermeye alr.
Buero tiyatrosunda vurgulanan belli bal noktalar yle zet-
leyebiliriz: 1) krlk, sarlk, delilik gibi fiziksel kusurlarn simge
olarak kullanlmas, 2) etkinlik ve tepkisizlik elikisi, 3) toplumsal,
siyasal atmalarla ilgili imler, 4) st kapal olarak ya da aka
ortaya konulan spanya temas.
Buero Vallejo'nun imdiye kadar yaymlanan yirmi alt tiyatro
yaptnn tmnde konular ve ele alm biimleri farkl olsa bile, hepsi
bir noktada birleir: nsanolunun dram ve umudu. Kurunlanarak
ldrlen babasnn acs, lme mahkm edilii, ldrlecei an bek-
leyii, toplama kampnda ve daha sonra cezaevlerinde geirdii yllar,
ksacas spanya' nn tm acs yreine reklenmi bir yazarn her
yapt, bu yaanm gerekleri yanstr. "Ben, evremdeki insanlardan,
iinde bulunduum ortamdan hi uzak kalmadm, bundan sonra da
kalmayacam" der, Buero. nsancl ve toplumsal kimi kayglar ve
skntlar ieriyor her yapt; yaamn insanolunun nne kard
sevinci, acy, baary, baarszl, mutluluu, mutsuzluu sergiliyor
seyircinin nne. ou zaman ortaya att sorunlarn zmn
seyirciye brakyor; nk Buero'ya gre yazarn grevi seyirciyi by-
ledikten sonra uyarmak, tedirgin etmek ve harekete gemesini sala-
maktr. Kendisini ktmser olmakla sulayan eletirmenlere de: "Biz
yazarlar bizi evreleyen yaamn, tedirginliklerin, ktmserliin ve
umudun makyajsz gerek yzn gsteren itenlikli bir tiyatro
yapmak durumundayz" der.
4
4 Antonio Buero Vallejo: "El teatro como problema" Almanaque de Teatro y Cine,
Madrid, 1951, s. 88.
40 YILDIZ CANPOLAT
Antonio Buero Vallejo'nun oyunlar, Franco dneminin diktatr
ynetimi altnda ezilmi, sesi soluu kmaz olmu halk ynlar ze-
rinde ok etkili oldu. Geri kimi oyunlar oynanamad bile. Yine de
ieriini deitirmeden sansrn hogrsz basksndan kurtararak bu
oyunlar gn na karabilmek iin szcklerin dozunu nasl ayar-
ladna amamak elde deil.
Antonio Buero Vallejo, kukusuz yeni gereki spanyol tiyat-
rosunun en usta yazardr. 1971'de spanya Kraliyet Akademisine
seilir. Bu, yalnzca Vallejo'nun deil, Angel Maria de Lera' nm sy-
ledii gibi: "sava sonras spanyol edebiyatnn Akademi'ye giriidir."