1

PROCES PRELASKA NA ISLAM U BOSNI

VJERA U BOSNI PRIJE OSMANLIJA

Crkva bosanska

Bosnu, tokom njene historije moemo prepoznati kao raskrsnicu puteva, kao mjesto na kome
su se ukrtale istone i zapadne kulture i Pravoslavne i katolike crkve i to ba na prostoru
srednjovjekovne Bosne . U tom periodu javlja se u autohtona Crkva bosanska, sa uenjem koje se
razlikovalo od uenja Pravoslavne i Katolike crkve. Svakako, fenomen Crkve bosanske je bio
predmet raznih naunih istraivanja.
Uvidom u izvore razliitog porijekla, moe se utvrditi da se, kada se govori o Crkvi bosanskoj ,
spominju razliiti nazivi i imena kao: Crkva bosanska, ali i hereza (dualizam, manihejstvo).
Mnogi historiari slau se sa time da je bogumilstvo na prostore srednjovjekovne Bosne
preneseno iz Bugarske i Makedonije. Iako su od susjeda nazivani raznim imenima - babuni, heretici, a
neki su ih nazivali ak i pogrdnim imenima, sljedbenici Crkve bosanske su sebe nazivali
krstjanima. O ovom uenju u Bosni nita konkretno se nije znalo sve do 1199. godine, ali je to
uenje do tada uzelo toliko maha da su ga, pored obinog stanovnitva, prihvatili plemii, kao i sami
vladar sa obitelji.
Pored osnovnih razlika u vjerskom uenju, nainu obavljanja vjerskih obreda, te objektima
gdje su se obavljali obredi, razlika izmeu Crkve bosanske i druge dvije crkve (Pravoslavna i
Katolika), bila je u tome to Crkva bosanska nije imala uobiajene crkvene organizacije i odricala se
feudalnih posjeda. Bio je to antifeudalni pokret, koji se protivio gomilanju crkvenog bogatstva.
Ipak i Crkva bosanska je imala svoju posebnu hijerarhiju , a na samom elu se nalazio d j e d
(did), kojeg su slijedili s t r o j n i c i, koji su opet bili podijeljeni na g o s t e i na s t a r c e. Najnii
u hijerarhiji Crkve bosanske bili su krstjani podijeljeni u dvije grupe: - p r a v i k r s t j a n i (vjernici
koji su se u potpunosti pridravali svih vjerskih propisa) i m r s n i lj u d i (vjernici koji su se
djelimino pridravali vjerskih propisa i odredbi).
Sjedite djeda (dida) i same Crkve bosanske nalazilo se na podruju dananjeg Kreeva..
Naalost, karakteristika pripadnika Crkve bosanske je ta da nisu pridavali veliki znaaj vjerskim
ceremonijalima i vjerskim objektima, te kao rezultat toga, sada nemamo nikakvih ostataka materijalne
kulture, koji bi umnogome mogli pomoi prouavanju Bosne i Crkve bosanske. Ipak, ne moe se rei
da nisu obavljali obrede, jer se pouzdano zna da su se pet puta dnevno molili i u molitvama esto
padali na koljena, elei time izraziti blagonaklonost Bogu. U svim prilikama su vodili rauna o
istoi tijela i mjesta gdje borave.
Iako se o samoj doktrini Crkve bosanske vrlo malo zna, prof. Imamovi napominje da su
krstjani bili poznati po tome to su odbacivali Stari zavjet, proroke i spise svetih otaca, kult Marije i
nisu pridavali znaaja Papi, kao ni slikama i drugim vidovima idolatrije.
Upravo ovo protivljenje krstjana Pravoslavlju i katolianstvu, a naroito Papi, dovelo je Bosnu
u situaciju permanentnog ratovanja sa Vatikanom.Vatikan je Bosnu napadao posredstvom Ugarske,
tada velesile, a sve u cilju unitavanja i iskorjenjivanja hereze i njenog uenja. Izuzetnu pomo u
istraivanju ovog jedinstvenog fenomena bi nam pruili s t e c i kao nadgrobni spomenici, kada bi
se mogla razjasniti nejasnoa vezana za njih. Naime radi se o tome da su bogumili, odnosno krstjani,
egzistirali i na prostorima Bugarske i Makedonije, kako to dobro zapaa Noel Malcolm, ali na tim
prostorima nema steaka.
2

Steci su prvenstveno karakteristika Bosne i njenih krstjana, ali s' obzirom na injenicu da se na dosta
steaka nalazi krst (kojeg su krstjani prezirali), onda se ne moe sa sigurnou utvrditi veza izmeu
Crkve bosanske i steaka, kao jednog historijskog izvora kao to se tie bogumila, odnosno krstjana,
iako neki od njih nisu bili pravi vjernici, zna se da su voljeli Crkvu bosansku i njeno ustrojstvo,
poredak, prvenstveno zbog jednostavnosti obreda i zbog toga to Crkva nije traila crkveni porez, to
je bilo posebna privlanost za obini svijet.
Bogumili su bili tolerantni prema drugima, ali nisu da oni zavladaju njima. Ta tradicija da na
bosanskom teritoriju ive tri vjere, jedna pored druge, ostavila je doboko korijenje tolerancije, koje u
naim duama egzistira do dana dananjeg
Crkva bosanska i njeni sljedbenici, bogumili ili krstjani, imali su jedan poseban nain odbrane
od stalnih napada koji su dolazili sa raznih strana, a to je da su narodne mase, zajedno sa vlastelom i
vladarima prividno prihvatili kranstvo, da bi ga se odmah odrekli, im bi se okupacijska sila
povukla
Najbolji primjer za ovo je svakako dogaaj od 1203. godine sa Bilinog polja kod Zenice,
gdje je narod i vlastela zajedno sa vladarom Kulinom banom prihvatila kranstvo, a kad su Rimski
izaslanici otili, u Bosni su obiaji nastavljeni po starom.
Sticajem okolnosti i vremenom je Osmanski faktor postajao sve utjecajniji na Balkanu i time
je poela da slabi Srednjovjekovna bosanska drava, a samim time i Crkva bosanska. U elji da
pridobiju Vatikan i osiguraju sebi pomo protiv, ve dobro nadolazeeg Islama i Osmanlija, posljednja
dva bosanska vladara su prihvatila kranstvo i kao svoj prvenstveni cilj imali su unitavanje Crkve
bosanske i njeno uenje. Naravno, ovi nemili dogaaji su unijeli razdor u bosanske redove, to je bila
prava olakica za osvajae sa Istoka.

PROCES PRELASKA NA ISLAM U BOSNI

Islam u Bosni do dolaska Turaka

Historijski izvori (narodna predanja, spisi) potvruju pojavu Islama na ovim prostorima, puno prije
pada Srednjovjekovne bosanske drave. Naime, poto je Bosna imala dobre odnose sa susjednim joj,
pomorskim dravama (prvenstveno mislim na Dubrovnik), onda se osjeaj Islama poeo javljati
dolaskom arapskih trgovaca, koji su tada krstarili Sredozemljem. Ipak, masovniji prelazak na Islam,
javio se padom Srednjovjekovne bosanske drave i uspostavom nove uprave. To znai da se Islam
masovnije poeo prihvatati od XV stoljea, pa nadalje.
Sam in osvajanja Bosne je uzimao jedan dui vremenski period, jer se zna da je Bosna
osvojena i prije 1463. godine, kada je bio zvanian pad, mada su cjelokupne teritorije osvojene tek
1482. godine, padom Herceg-Novog.
Uporedo sa osvajanjem Bosne tekao je i proces prelaska domaeg stanovnitva na Islam.

Bosna u vrijeme Osmanlija

Interesantno je i to da je proces islamizacije trajao nekoliko stoljea, te da se na Islam prvo
naslonila Istona Bosna, dok je jo trideset godina u Centralnoj Bosni postojala Kraljevina i da su tu
bili Bogumili. Na Islam su prelazile sve narodne mase, od obinih ljudi i seljaka, pa do lanova
imunih obitelji i vlastele. Meu velikaima, koji su preli na Islam bio je mlai sin Herceg Sjepana,
Stjepan kasnije, veliki vezir Ahmed paa Hercegovi, te djeca kralja Stjepana, Tome igmund i
3

Katarina, i mnogi drugi, koji spadaju u prvi red velikaa ove zemlje.
Dolaskom Osmanlija dolo je do velikog razvoja gradova i Bosna (Bosanski ejalet) poprima
oblike prave drave sa visoko razvijenim gradovima i trgovinom. U prilog ovome ide i to da je
Bosanski ejalet imao specifino mjesto u ukupnom osmanskom dravnom sistemu (jedan vid
autonomije), a i samo je u ejaletu Bosna sadrano prethodno ime drave.
U urbanim sredinama veliki broj zanatlija i trgovaca prelazi na Islam. Naravno, oni koji nisu preli na
Islam, nisu imali problema u svom poslu. Jedina razlika izmeu onih koji su ve preli na Islam i onih
koji nisu, jeste ta da muslimani nisu morali plaati poreze i sl.
Prema navodima Adila Zulfikarpaia u Bosni preko 60% stanovnitva prihvata Islam.
Katolici i pravoslavci ostaju. Poznat je ukaz sultana Fatiha koji se katolicima garantira izgradnja i
popravak njihovih samostana, sloboda vjere, kolovanje a isto tako i pravoslavcima. Da su, dakle,
katolici i pravoslavci na silu prelazili na Islam, kao to se eli dokazati, ne bi bilo tih irokogrudnih
gesta od sultana prema njima, te Ahdname fra Zvizdiu.
Vijest da je nekome ukinuta dizja zbog promjene imena navela je ljude na to, pa: kome je
bilo ime Vuk uzme ime Kurt, kome je bilo ime ivko uzme ime Jahja, i im se promjenu imena
ukine se dizja .
Prema jednom predanju Fatih je sa sobom poveo 40 ejhova, koji bi tumaili vjeru. Ulema
je ipak bila na prvom mjestu. Znaajno mjesto zauzeli sejjar vaizi, odnosno putujui propovjednici,
koji su putovali od mjesta do mjesta i u damijama i mesdidima tumaili vjeru, naroito u Ramazanu.
Pored ovoga, civilizacija koju je donijela Turska , takoer je privlaila Bogumile.
Dolaskom Osmanlija i poetkom procesa prelaska na Islam, tekla je uporedo i ekspanzija i
razvoj gradova. Osmanlije su ustanovile sistem vakufa koji su bili od velike pomoi za bri razvoj
gradova. U Osmanskom carstvu se podizanje gradova i drugih objekata smatralo vjerskom dunou
te izrazom i dokazom dobroinstva. U takve objekte, koji su graeni zbog opedrutvenog dobra i
napretka, spadale su damije, mektebi, medrese, musafirhane, javne kuhinje (imareti), bolnice,
vodovodi, esme, putevi, mostovi...Svakako, za sve ove objekte bila su potrebna sredstva za
odravanje pa je, prema toj potrebi, vakif obino gradio i hamam, han, karavan-saraj, ariju sa
duanima i bezistanom, vodenice, pekaru, ainice i druge objekte. Sredstva prikupljena od rada ovih
objekata su se upotrebljavala za odravanje i izdravanje objekata opedrutvenog znaaja. Vakuf je,
dakle, predstavljao vjersku zakladu ili zadubinu ustanovljenu u ime Allaha radi izdravanja
javnih zdanja i objekata. Na osnovu ovih vakufa nastali su mnogi i svi vei gradovi u Bosni i
Hercegovini. Sarajevo, kao centar je prvo nastalo i prednjailo u napretku i modernizaciji. Da bi jedno
naseljeno mjesto postalo grad, moralo je ispunjavati odreene uslove:
stalno naselje gdje ivi muslimansko stanovnitvo (1 demat);
imalo glavnu damiju gdje su se obavljali dnevni namazi, posebno petkom i bajramima;
ako je posjedovalo duane i zanatske radnje;
ako je imalo odreen dan u sedmici kao pazarni dan ( dan pijace ).
Svakako, centralnu ulogu su imale damije kao simboli okupljanja, jedinstva, mjesta za
molitve.Meu najstarijim je ona u Ustikolini kod Gorada, zatim Careva damija u Sarajevu, gdje
je formirano i prvo muslimansko naselje.
Prema nekim historijskim izvorima, najstarije damija u Bosni, sagraena je u Ustikolini kod
Gorada.


4


RJENIK STRANIH RIJEI, TE MANJE POZNATIH IZRAZA

AHDNAMA- sporazum , pismo , ugovor
DEFTER- sveska , povez ; katastarski izvod ; defterdar-ministar finansija; defterhane- katastarska
uprava
DIZJA glavarina ; porez za nemuslimanski ivalj u Osmanskom carstvu
FETH - osvajanje , osvojiti ; fatih-osvaja
HAMAM - javno kupatilo
HAN - prenoite , mjesto za odmor u toku putovanja
HARA - glavarina , vrsta turskog poreza koji se svake godine naplaivao od
Nemuslimana
HEREZA- krivovjerje
INKVIZICIJA - istraivanje, istraga, u Rimokatolikoj crkvi; duhovni sud pronalaenje i kanjavanje
krivovjeraca, kazne su se sastojale u muenju, oduzimanju imovine i spaljivanju
JANJIARI - rod vojske u Osmanskom carstvu koji nisu bili stalna vojska ; za vrijeme mira bili su
zanatlije i trgovci; bilo ih je oko 70.000
JURISDIKCIJA - pravda, pravo, pravosue, sudstvo, pravo suenja, mjerodavnost sudaKARAVAN-
SARAJ - mjesto za odmaranje trgovaca koji putuju u karavanima
KASABA gradi
MUSAFIRHANA - mjesto gdje su se doekivali gosti , tu su usluivani i tu su se odmarali
SEJJAR-VAIZ - putujui propovjeda ili predava
EHER grad , vei grad
TIMAR- feudalni posjed u Osmanskom carstvu
VAKIF onaj koji daje vakuf , zakladniar
VAKUF zadubina , posjed koji se daje za opedrutvenu korist

















5



BOSNA ZA VRIJEME AUSTROUGARSKE

Etnicko sazrijevanje Bonjaka u naciju u doba Austrougarske Monarhije 1878.-
1918.
O hrvatskom i srpskom narodu i njihovoj genezi od naroda do nacije, odnosno
od katolika do Hrvata, tj. od pravoslavaca do Srba u doba okupacije BiH od
Austrougarske Monarhije napisane su cijele i knjiznice i biblioteke. Medjutim, nas
ovdje interesiraju prvenstveno Bonjaci i njihovo sazrijevanje iz naroda u naciju.

Austrougarski guverner BiH Benjamin Kalaj namjerno propagira politiku
bonjatva. ta znaci to njegovo bonjatvo? To bonjatvo bilo je onemogucavanje
razvoja nacionalnih pokreta u Bosni. Po njemu postoji u BiH samo jedan narod,
"trojedan", koji medju svojim pripadnicima ima tri grupe vijernika: muslimane,
katolike i pravoslavce. Naravno da je takva politka kocila bonjacki narod u
formiranju nacionlanog indetiteta. To je izazvalo reakcije, pa tada sve tri naroda
pocinju osnivanje svojih narodnih kola, prosjevjetnih drutava i kulturnih listova.
Poznat je niz slucajeva u Sarajevu, Banjaluci, Tuzli i Mostaru gdje popovi obje
krcanske konfesije novcano potkupljuju, "motiviraju" svoje vijernike da se
deklariraju kao Hrvati i Srbi, a ne kao katolici i pravoslavci.

Bonjaci, po vjeri muslimani, stoljecima vezani za tursku vlast, islamsku
civilizaciju i BiH kao jedinu domovinu, osjetili su se ugrozenim, jer su se odjednom
nali u izrazito katolickoj drzavi, a granicivi se sa pravoslavnom Srbijom i Crnom
gorom i u totalnom krcanskom okruzenju. Naavi se pod uticajem jedne
nepoznate, strane civilizacije, osjetili su se izgubljenima, tim vie to su nakandnom
aneksijom Bosne ostali odsjeceni od Stambola koji ima je davao barem privid
zatite - pa se jo vie okrecu spaavanju vjere koja im je ostala jedini smisao.
Ulema je isticala da je bitnije sacuvati svoje vjerski identitet, nego narodnosni, koji
za njih nije bio bitan. Bonjaci su znali da pripadaju jednom, jedinstvenom
bonjackom narodu, ali im je ipak vaznije bilo da, prihvatajuci eho panislamizma
Abdul Hamida II (1876.-1909.) ostanu pripadnici velikog muslimanskog bratstva
od Maroka do Indonezije. Svoj egzistencijalni otpor oni su odmah izrazili u ljeto i
jesen 1878, pa i 1882. i oba ta ustanka Monarhija je uguila sa velikim bonjackim
zrtvama. Drugi odraz otpora bio je masovni egzodus Bonjaka u Tursku, koju su
izrazito konzervativni slojevi vidjeli kao svoju "maticu".

Tek je autonomaki pokret, odnosno borba za vjersko-prosvjetnu i vakufsko-
mearifsku autonomiju poceo je da se osmiljenije zalaze za narodni preporod
Bonjaka.
Nazalost, pokret se vec u pocetku polarizirao programatski na hodzinsku struju,
koja je preferirala vjersku i vakufsku problematiku i, begovsku struju, gdje su
spahije forsirale rjeenje agrarno-imovinskih odnosa. Gdje je tu zreo nacionalni
program za ostale slojeve bonjackog naroda?

6

Ipak, Bonjaci su tada poceli sazrijevati od naroda u naciju, jer su: a) osnovali
svoju prvu politicku gradansku partiju "Muslimansku narodnu organizaciju" 1906,
b) izborili su se da austougarski car sankcionira Ustav ("Zemaljski statut") koji je
bio povod da se Bosna pripoji, anektira od Monarhije 1908, c) ustanovljen je
bosanski Sabor i Zemaljska vlada, 1910, koji jesu bili u mnogocemu ekspozitura
beckog dvora, ali u kojem su bili i Bonjaci i time stekli gradansko pravo i
mogucnost da se bore za svoju naciju.

Dakle, BiH u periodu od 1878. do 1918. godine dobiva tri nacije, poto njeni
narodi dobivaju prerogative nacije: suverenitet izrazen u parlamentarizmu,
ustavnost i izbore. Ali takav parlamentarizam je tek klica pravog parlamentarnog,
demokratskog zivota. Najtragicnije je to to je nacionalno ime Bonjaka, koje je
bilo u upotrebi i prvih desetak godina austrijske uprave promijenjeno i degradirano
na samo vjersku odrednicu. Prvo je u praksi bio semanticki netacan pojam
"muhamedanci". Muslimani nisu sljedbenici Muhameda a.s., vec Alaha dz.. Tu
nepravdu je "ispravio" Osman ikic, eskponent srbijanske politike u Bosni, pa je
1903. za Bonjake, kao narodnosni pojam promovirao naziv - muslimani -
ostavljajuci svoje sunarodnjake na nivou vjerske grupe. Sa druge strane vjerske
odrednice: katolik i pravoslavac dignuti su u kategoriju nacije. Ipak, smije se
konstatirati da su se Bonjaci, iako definirani vjerskim imenom, konstituirali u doba
Monarhije u naciju, jer su dobili institucije koje su po medunarodnim uzusima
atributi nacije. Prvi put od vremena srednjovjekovnog Sabora, poslije 450 godina
dobili su parlament i mogucnost da budu ukljuceni u politicki zivot i da pocnu da
uticu, da se bore za buducnost svoje domovine BiH.

Pojam bosanski jezik bio je u upotrebi od pocetka okupacije do 1908. godine,
zahvaljujuci prvoj "Gramatici bosanskog jezika" Frane Vuletica, koja je izala
1880. i po njoj se predavalo sve do 1911. godine. Dekretom je ukinuto ime
bosanskog jezika, a uveden je termin srpskohrvatski jezik. I to je smiljeno
izvedeno: poto su muslimani samo vjerska grupa, dakle ne postoji ni islamska
nacija, onda ne moze ni da postoji neki muslimanski jezik. Da je ostalo
narodno/nacionalno ime Bonjak, bilo bi logicno da taj narod, sad vec nacija ima
jezik koji ce se zvati bosanskim. Pisma u BiH su latinica i cirilica, koja su istisnula
arabicu, a bosancica se pie samo privatno. Nju tada koriste pretezno spahije
("begovica") i ona je ujedno i konspirativno, kriptogramo pismo Bonjaka pred
okupacionim vlastima. Kuriozitet je da se javlja tampa listova na dva pisma
istovremeno, i latinicom i cirilicom.
Ogroman doprinos budenju nacionalne svijesti Bonjaka dali su: prvi
antologicar bonjackih narodnih pjesama Mehmedbeg Kapetanovic Ljubuak koji je
pokrenuo prvi bonjacki casopis "Bonjak" 1891, prvi povjesnicar u modernom
smislu rijeci Safvetbeg Baagic urednik "Behara" 1900. i kulturno drutvo i
istoimeni casopis "Gajret". Istovremeno i Srbi u Srbiji i Hrvati u Hrvatskoj vode
bitku za pridobijanje Bonjaka u Bosni. Prvi su igrali vie na politickom polju:
pozivali su, ne Bonjake, nego muslimane, kao to je to cinio Mico Ljubibratic - na
nacionalno izmirenje, jer su ih smatrali Turcima i opominjali su i ih da ce i jedni i
drugi biti pokrteni od Vatikana. Hrvati sa zapada imali su strategiju na kulturnom
polju: Josip Eugen Tomic pie "Zmaja od Bosne" i ujedno je tvorac sintagme da su
7

"muslimani cvijet hrvatskog naroda", a Milutin Ogrizovic pravi prvu dramatizaciju
najljepe bonjacko-muslimanske balade - "Hasanagince".

Vjera novonastale nacije i dalje je islam. Svakako da je dolo do velikog upliva
okupacionih vlasti na vjerski zivot Bonjaka. Rezim 1882. uspostavlja poseban
vjerski hijerarhijski sistem sa Ulema-medzlisom i Reis-ul-ulemom, a to je Porta
preutano priznala. U kompetenciju cara Franje Josipa I (1848.-1916.) dolazi
imenovanje tih institucija. Monarhija nije Bonjacima priznavala narodnosnu ulogu,
tako da su oni boreci se za vjersko-prosvjetnu i vakufsko-mearifsku autonomiju
sebe i dalje identificirali sa vjerom, odnosno muslimanstvom.

to se tice drzavljanstva stanovnika BiH u doba okupacije i aneksije, BiH se
smatrala trecom drzavom unutar Monarhije, tako da svi Bosanci (Bonjaci, Hrvati i
Srbi) nisu pravno bili ni austrijski ni ugarski drzavljani. Tretirani su kao drzavljani
trece drzave: Bosne i Hercegovine. Time su Bonjaci, mada nepriznati kao nacija,
prvi put dobili drzavljanstvo, to je pravno-politicki anakronizam XX stoljeca.