XVI.

YZYILIN KNC YARISINDA OSMANLI

MPARATORLUUNDA YAAYAN GAYRMSLMLERN
NFUSU

Doan YRK
*


ZET
Bilindii gibi Osmanl toplum yaps din bakmdan Mslim ve gayrimslimler olmak zere
ikiye ayrlmaktadr. Bunlarn nfus bakmndan birbirlerine orants Osmanl corafyas zerine
yaplan hemen hemen btn almalarda dikkat eken en nemli ortak zelliklerden birisidir.
XV-XVI. yzyl sancak ve kaza almalarna temel tekil eden mufassal tahrir defterleri bir
birinden bamsz mstakil olarak deerlendirilebilirken, Kanuni dneminde hazrlanan muhasebe
defterleri ile ilk defa mparatorluun btnne ait nfus verileri hakknda genel bir kanaat
belirtmek mmkn olabilmitir. Kabaca 1520-1530 yllarna tarihlendirilen bu defter serisi dnda,
XVI. yzyla ait byle mparatorluun genelini ilgilendiren baka bir kaynak serisi bulmak
mmkn deildir. Ancak gayrimslimlerden alnan cizye vergisi iin dzenlenen defterlerin varl
bilinmektedir. te bunlardan H.979/M.1571 ylna ait bir cizye defteri Osmanl devletinde cizye
vergisine tabi olan gayrimslimlerin yaad tm topraklar iine almaktadr. Bu defterdeki veriler
esas alnarak gayrimslimlerin yaadklar yerler ve nfuslar incelenecek, Mslmanlarn nfusu
ise daha nce yaplm olan almalardan faydalanlarak, XVI. yzyln ikinci yarsndaki Osmanl
corafyasnn genel nfus yaps ortaya konulmaya allacaktr.
Anahtar Kelimeler: Osmanl, Cizye, Mslman, Gayrimslim, Nfus, Anadolu, Rumeli.
ABSTRACT
As known, the structure of Ottoman society is divided in two groups as muslims and
nonmuslims in wiev of religion. The ratio of the population of these groups has an important
role in almost every field of studies on Ottoman geography. Although mufassal registers for XV
th
and XVI
th
century sancak and kaza studies are considered indepently, muhasebe registers
prepared in Kanuni era the overall population data on the whole Empire first introduced in
Kanuni era with the muhasebe registers. Roughly, expect this series of the registers dated 1520-
1530, it is not possible to find literature on the whole Empire population in XVI
th
century. On
the other hand the existence of the registers arranged fort he cizye taxer from nonmuslims is
known. One of these registers arranged for the years H.979/ M.1571 contains all nonmuslims in
charge of cizye taxer from the whole Empire. In this study we present a general knowledge on
the population of the Ottoman geography in the second half of the XVI
th
century by analysing
the nonmuslim population and their settlements based on these registers data and rewieving the
muslim population from the previous studies.
Keywords: Ottoman, Cizye, Muslim, Nonmuslim, Population, Anatolia, Rumeli.

Giri
Tebliimizde XVI. yzyln son eyreine doru genel hatlaryla Osmanl
mparatorluunun nfusu ve bu nfus iinde mslim ve gayrimslimlerin yeri
tespit edilmeye allacaktr. Kaynaklarmz esas olarak H.979/M.1571 tarihli
bir cizye defteri oluturmakta, bunun yannda yine 1490 ve 1552 tarihli cizye
defterleri ile bu yzylla ilgili yaplm nfus almalar tekil etmektedir.

*
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi
Doan YRK
626
Bilindii gibi Osmanl toplum yaps din bakmdan mslimler ve
gayrimslimler olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Osmanl hukuku geni lde
slam hukukuna dayandndan gayrimslimlerle ilgili dzenlemeler de,
slamdaki zimmet hukuku erevesinde ekillenmitir
1
. Buna gre
gayrimslimler kendilerine salanan emniyet ve himayeye karlk devlete cizye
vergisi vermekle ykml klnmlardr
2
. Cizye vergisi hasta, sakat, isiz ve din
adam olmayan 14-75 ya arasndaki faal btn gayrimslim erkeklerin
3
iktisad
durumlar dikkate alnarak zengin (l), orta (evsat) ve fakir (edn) olmak zere
snfa ayrlmtr. Sz edilen oranlarn nakit karl her zaman ayn
olmamakla birlikte gruba ayrlmas ilkesi, Osmanl yneticileri tarafndan da
kabul edilmitir. Bu vergi gayrimslim tebaann yetikin erkeklerinden alnd
iin ba vergisi olarak da adlandrlmtr
4
. Fakat genel olarak, krsal alanlarda,
kyl hanesinin reisi, btn ev halk iin tek bir cizye demitir
5
. Zaman zaman
miktar ve toplanmasnda deiiklikler yaplan cizye vergisi 1856 Islahat Ferman
ile yrrlkten kaldrlm
6
, yerine bedel-i asker ad altnda baka bir vergi
alnmaya balanmtr
7
.
Osmanl demografi almalarna temel tekil eden kaynaklarn banda
phesiz tahrir, avarz ve cizye defterleri gelmektedir
8
. Tahrir defterlerinin en
eski rneklerine 15. yzyl ortalarna kadar rastlanmakta
9
, fakat 14. yzylda da
dzenlendiine dair belgeler bulunmaktadr
10
. Timar sisteminin uyguland
blgelerde belirli aralklarla tahrirlerin yenilenmesi 16. yzyln sonlarna kadar
devam etmi, bu asrn bitimine doru timar sisteminin nceki nemini
kaybetmeye balamasyla, yeni fethedilen baz yerlerde yaplan saymlar dnda,

1
Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (1839-1914),
TTK, Ankara 1989, s.7-8; Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann
Ynetimi, Risale Yaynlar, stanbul 1996, s.19-20.
2
C.H.Becker, Cizye, A, III, MEB, Eskiehir 1997, s.199.
3
Boris Christoff Nedkoff, Osmanl mparatorluunda Cizye, (ev. inasi Altunda), Belleten,
VIII, Ankara 1944, s.621; Yavuz Ercan, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimlerin
dedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Dourduu Sosyal Sonular, Belleten, LV/213, TTK,
Ankara 1991, s.371.
4
Mehmet Erkal, Cizye, DA, VIII, stanbul 1993, s.42-45; Halil nalck, Cizye, DA, VIII,
stanbul 1993, s.45-48.
5
Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, (ev. Halil
Berktay), Edt. Halil nalck Donald Quataert, Eren Yaynclk, stanbul 2000, s.61.
6
nalck, Cizye, s.46-48; Nedkoff, Cizye, s.616-630; Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine
Girerken Osmanl Maliyesi, Dergh Yaynlar, stanbul 1985, s.141.
7
Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, Dergh Yaynlar, stanbul 1998, s.180.
8
Mehmet z, Tahrir Defterlerindeki Saysal Veriler, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik,
Edt. H. nalck . Pamuk, Devlet statistik Enstits, Ankara 2000, s.17-32; Oktay zel,
Avarz ve Cizye Defterleri, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, Edt. H. nalck .
Pamuk, Devlet statistik Enstits, Ankara 2000, s.35-50.
9
Halil nalck, Hicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, TTK, Ankara 1987.
10
Cem Behar, Osmanl Nfus statistikleri ve 1831 Sonras Modernlemesi, Osmanl
Devletinde Bilgi ve statistik, Edt. H. nalck . Pamuk, Devlet statistik Enstits, Ankara
2000, s.63.
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
627
terk edilmitir
11
. Bunun yerini 17. yzyl balarndan 18. yzyl sonlarna kadar
devam eden avarz ve cizye tahrirleri almtr
12
.
Tahrir defterleri devletin vergi alabilecei btn kalemleri yansttndan ait
olduklar dneme ait bir nevi istatistik bilgiler sunmaktadrlar. Fakat sz konusu
defterlerin asl dzenlenme kaygsnn vergi olduu, vergiye tabi olmayan birok
kalemin defter harici kald unutulmamaldr
13
. Avarz ve cizye defterleri ise, 17.
yzylda merkez hazinenin en nemli gelir kaynaklar haline gelen avarz ve
cizye vergileriyle ilgilidir. Her iki vergi de tek tek veya gruplar halinde
ahslardan alnd iin avarz ve cizye defterleri, tahrir defterlerinden farkl
olarak, sadece bu vergilere tabi nfusla ilgili veriler iermektedir
14
. Din adamlar,
kleler, yoksullar, asker personelin maiyet mensuplar gibi muaf zmreler
defterlere kaydedilmemitir. Bu defterlerde nfusla ilgili en nemli bilgiler
phesiz hane ve yetikin vergi mkellefi erkeklere ait nefer verileridir. Bu
veriler belirli katsaylarla arplarak bir takm tahmini nfus rakamlar elde
edilebilmektedir. Bunlardan en yaygn hane x 5
15
ve nefer x 3
16

formlleridir.

1- Defterin Tantm
almamza konu olan defter, Babakanlk Osmanl Arivi Maliyeden
Mdevver (BOA MAD) kataloglar ierisinde 6874 numarada Defter-i Tevz-i
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Rm-ili ve Anadolu vcib-i sene 979 el-vki f
15 Cemziyel-evvel sene 979 adyla kaytl olup, H.979/ M.1571 tarihlidir.
Tamam 61 sayfa olan defterin, 1 ve 2. sayfalar eksiktir. Ayrca 45 ve 46.
sayfalarnda 976 ve 977 senelerinde skenderiye hslar keferesinin cizye
vergilerini hazne-i mireye teslim etmemelerinden dolay, bu verginin tahsiline
dair H.983/ H.1575 tarihli iki hkm dikkat ekmektedir. Defter mstakil bir
saymn sonularn ihtiva etmekten ziyade mufassal tahrir defterlerinden
faydalanlarak hazrlanan icmal bir cizye defteridir. Zaten klasik dnemde cizye
iin ayr saymlar yaplmad da bilinmektedir
17
. Defterin en nemli zellii
cizyenin hangi blgelerden ve kimler tarafndan toplanacan dzenlemi
olmasdr. Bu yzden kimlerden, ne kadar cizye vergisi alndna dair bilgilerden
ziyade, hangi vilyetin ne kadar cizye vergisine tabi gayrimslim hanesinin varl
hakknda kaytlar bulunmaktadr. Ancak Petri, Klis, Sirebrenie, Tetimme-i
Kstendil ve Yanbolu Voynuk zevidinin cizye hanelerinin de bo brakldn
belirtmek gerekir
18
. Defter isminden de anlalaca zere mparatorluun

11
z, Saysal Veriler, s.17.
12
zel, Avarz ve Cizye, s.35.
13
z, Saysal Veriler, s.20.
14
zel, Avarz ve Cizye, s.35.
15
. L. Barkan, Tarih Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mecmuas, X,
1951-1953, stanbul 1953, s.12; z, Saysal Veriler, s.20; Hane hakkndaki tartmalar iin bkz.
Nejat Gyn, Hne Deyimi Hakknda, EF Tarih Dergisi, XXXII, stanbul 1979, s.331-
348.
16
M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1600, London 1972, s.85, 90, 98.
17
zel, Avarz ve Cizye, s.37.
18
MAD 6874, s.16, 20, 26, 32.
Doan YRK
628
genelini kapsamamaktadr. Kafkaslar, Arap yarmadas, Suriye, Irak ve Msr ile
Anadolunun Diyarbekir ve Dulkadir beyliine ait topraklardaki gayrimslimler
dikkate alnmamtr.
zerinde altmz defter esas olarak, cizye toplama blgelerine gre
tanzim edilmitir
19
. Bu durumda, Osmanl corafyas Rumeli ve Anadolu olmak
zere ikiye ayrlm, Rumeli 25 livaya, Anadolu ise btn halinde vilayet olarak
tek bir balkta yazlmtr. Buradaki vilayet teriminin kaza, liva-sancak, eyalet ve
kta (Anadolu) yerine kullanld aka grlmektedir
20
. Zira Vilyet-i
Karaman bal ile Karaman eyaleti Vilyet-i Anadolu bal altnda ise
Karaman ve Anadolu eyaletleri ve livalar ile tm Anadolu corafyas
kastedilmitir. Ayrca bu vilayetlerin ekseriyetinin kaza manasna kullanldn da
belirtmek gerekir
21
.
Defterde 221 cizye toplama blgesi bulunmaktadr. Bunun stanbul dhil
201i Rumeli yakasnda, Kefe ve Midilli dhil 20si ise Anadolu yakasndadr.
Ancak bu 221 vergi nitesinin tamam farkl vilayetler deildir. Vilayetlerden
ekseriyeti kendi adyla Cizye-i Gebrn- Vilyet-i akabinde veya farkl
yerlerde Cizye-i Gebrn- Tetimme-i Vilyet-i eklinde kaydedilmitir.
Tetimme ya da ayn manaya gelen zevid ile ba, ispen, has, hayme, ekinci,
voynuk, kpti, yahudi vs. gibi vergi ve cemaat isimleri dolaysyla bir vilayet
birka kez yazlmtr. Bu nedenle 52 tamamlayc, 169da mstakil vilayet birimi
ortaya kmtr.

19
Dndar Aydn, XVI. Yzyla Ait 1552 Tarihli Deiik Bir Cizye Tevzi Defteri,
Yaynlanmam makale (Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Dekanlnn 10.04.1990
tarihli yazsnda bu fakltenin kard Aratrma Dergisinde yaynlanmak zere sraya konulduu
belirtilmekte, fakat bugne kadar hibir yerde yaynlanmad anlalmaktadr.)
20
Mehmet Akif Erdoru, Karaman Vilyetinin dar Taksimat, Osmanl Aratrmalar, XII,
stanbul 1992, s.425.
21
Aydn, Cizye Tevzi Defter,, s.11; M. Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri
Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar ehir ve Kasabalar, Belleten, XX/78, Nisan 1956, TTK,
Ankara 1956, s.247-251; Gkbilgin, XV-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas Vakflar
Mlkler Mukataalar, stanbul 1952, s.153-157.
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
629
Tablo I. Cizye Toplama Blgeleri ve Haneleri (1571)
nite Mstakil Vilyetler Livalar Hane
1 35 Liva-i Mirmrn 207762
2 4 Liva-i Silistre 24505
3 5 Liva-i Nibolu 37041
4 2 Liva-i Vidin 14630
5 9 Liva-i Kstendil 62917
6 4 Liva-i Vultrn 21397
7 3 Liva-i Prizrin 10479
8 5 Liva-i Alacahisar 17209
9 8 Liva-i Semendire 38482
10 3 Liva-i zvornik, Sirem, Pojega 24921
11 9 Liva-i Bosna 38025
12 6 Liva-i Hersek 21888
13 9 Liva-i Trhala 49962
14 7 Liva-i Ariboz 37678
15 1 Liva-i nebaht 1241
16 2 Liva-i Karl-ili 9685
17 3 Liva-i Yanya 23267
18 8 Liva-i Avlonya 38100
19 2 Liva-i Delvine 14647
20 4 Liva-i skenderiye 17527
21 2 Liva-i lbasan 7858
22 5 Liva-i Ohri 22970
23 1 Liva-i Dukakin 1578
24 9 Liva-i Mora 49594
25 5 Elviye-i Mteferrika 36976
26 2 spen-i Mezkrn 17892
27 16 Vilyet-i Anadolu 112511
- 169 Genel Toplam 960742

Dier taraftan defterde 27 tane de nite bal dikkat ekmektedir.
Bunlardan 25i liva, 1i vilyet, 1i de spen-i Mezkrn adyla kaydedilmitir.
nite balndan sonra vergi blgesinin ad ve hane says, kimin tasarruf ettii
ile burada grevlendirilen emin ve ktipler yer almaktadr. Burada ncelikle,
cizye muhasebesini yapacak emin ve ktiplerin ait olduklar asker birliklerin
blk numaralar yazlm, sonra srasyla, kendilerinin ve babalarnn adlar veya
memleketleri, hangi kapkulu sipahi zmresine mensup olduklar, ne kadar
yevmiye aldklar ve nerede oturduklar zikredilmitir. Defterdeki toplam 221
cizye blgesinin 174ne ayr emin ve ktipler gnderilmi, 43nde emin ve
ktiplik birer kiiye tevdi edilmi, 4nde (Sirem ve Pojega eflklar ile Tetimme-i
Delvine ve Bursa Yahudileri
22
) ise bu ksm bo braklmtr. Eminlerin (167si

22
MAD 6874, s.29, 43, 62.
Doan YRK
630
mstakil, 40 ktiplik ile birlikte) 207si; ktiplerin de (162si mstakil, 40
eminlik ile birlikte) 202si kapkulu sipahisidir. Toplamda 409 etmesine ramen,
43 cizye biriminin emin ve ktibinin ayn olduu hatrlanrsa, 366 yapmaktadr.
Ancak, Silivri ile Vizedeki yac ve krecilerin resimleri iin Sleyman ve Ltfi
adl iki kapkulu svarisinin emin ve ktip olarak grevlendirildikleri dikkate
alndnda, emin ve ktiplerin saysn 1er eksiltmek gerekecektir. Bu durumda
364 kapkulu sipahisinin istihdam edildiini syleyebiliriz
23
. Gerekte dier cizye
blgelerindeki (7 mstakil emin, 2 emin-ktip, 12 mstakil ktip, 2 ktip-emin
olmak zere toplam 21) emin ve ktipler de aslnda birer kapkulu olmasna (ser-
emn-i hassa, kirdn- ser-emn-i hassa, avun- dergh- li, kethd-i bae-
i hassa, ser-bostni-i hassa, kirdn- hzne-i mire) ramen, kapkulu svari
snfndan saylmadklarndan yukardaki sayya dhil edilmemilerdir.
Cizye toplama blgelerinde grevlendirilen emin ve ktiplerin ekseriyetinin
kapkulu sipahilerinden seilmesinin Kanuni zamannda yaygnlat
anlalmaktadr
24
. Kapkulu svarilerinden mlazm olarak ayrlanlar bir sene
mddetle divan- humyuna devam edip hizmet ederler, divana gelen btn
vezirlerin dairelerinde vazife grrler, sene sonunda biri emin ve dieri ktip
olarak her iki nefere bir cizye defteri veya hizmet ettikleri vezirlerin aidatlarnn
tahsil defterleri verilerek mntka mntka tahsilt iin gnderilirlerdi. Balangta
300 kapkulu sipahisine cizye toplama grevi verilmiken, sonradan bu saynn
artt hatta 700-800 kiiye kadar kt belirtilmektedir
25
.
Cizye gelirlerinin kimler tarafndan tasarruf edilecei de deftere yazlmtr.
Buna gre, en bata vezir-i azam, ikinci, nc, drdnc, beinci ve altnc
vezirler ile Rumeli beylerbeyi, Cezayir beylerbeyi ve kaptan, Nianc,
Defterdr- evvel, Anadolu defterdar, Defterdr- kk- sn, Kap aas,
Silahdar aas, Kilerciba, Hazinedarba Dergh- li yenieri aas, Dergh- li
divitdr, Sipahi olanlar aas, Sa garipler aas, Sol garipler aas, Sa
ulfeciler aas, Sol ulfeciler aas, Ulfeciler aas, gibi memurlara 1571 yl
cizye gelirleri tevdi edilmitir. zerinde altmz defterde yukarda sz
edilen memurlarn uhdelerindeki cizye blgeleri kark bir halde yazlm iken,
1552 tarihli cizye defterinde, bu gelirleri tasarruf eden kiilerin asker rtbeleri
yukardan aaya doru gzetilerek kayt altna alnmtr
26
.

A- 1571 Tarihli Defterdeki Cizye Vergisine Tabi Gayrimslimlerin
zellikleri

23
1552 tarihli cizye tevzi defterinde de benzer rakam dikkat ekmektedir. Bkz. Aydn, Cizye
Tevzi Defteri, s.16.
24
Aydn, Cizye Tevzi Defteri, s.12; Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi,
II, Cem Yaynevi, stanbul 1995, s.94.
25
. Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltndan Kapukulu Ocaklar, II, TTK, Ankara 1988,
s.157-158.
26
Bkz. Dndar Aydn, XVI. Yzyla Ait 1552 Tarihli Deiik Bir Cizye Tevzi Defteri,
Yaynlanmam makale (Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Dekanlnn 10.04.1990
tarihli yazsnda bu fakltenin kard Aratrma Dergisinde yaynlanmak zere sraya konulduu
belirtilmekte, fakat bugne kadar hibir yerde yaynlanmad anlalmaktadr.)
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
631
Cizye vergisi, faal btn gayrimslim erkeklerden alnmasna ramen,
zerinde altmz defter gibi bu tarihten nceki ve sonraki cizye muhasebe
defterlerinde de hane esas zerinden hesap edilmitir
27
. Ancak buradaki hane
rakamlarnn hepsinin cizye deyen gayrimslimler olmadklarn, rsm ve
ispen vergisine tabi olanlarn da bulunduunu belirtmek gerekir. zellikle
Bosna aknclarnn tasarrufundaki batinalar dikkate deerdir
28
. Aknc snf
mensuplarnn Trklerden seildii gz nne alndnda
29
bunlarn Hristiyan
olmadklarn rahatlkla syleyebiliriz. Zira Osmanl raiyyet iftliine denk den
Balkan kyl aile iftlii ile Osmanllardan nceki stat ve hizmet
ykmllkleri Osmanl dneminde de devam eden Hristiyan gruplarn
ellerindeki topraa batina denildii bilinmektedir
30
. Bu iftlikler haral
olduklarndan mslman sipahi veya iftilerin tasarrufuna geseler bile batina
rsumu alndndan
31
gayrimslimlerle ilgili cizye defterlerine kaydedilmilerdir.
Nitekim 1516 tarihli Bosna vilyeti kanunnmesinde, Yunus Paa marifetiyle bu
vilyette 1000 nefer aknc yazld, bunlarn tasarruflar altndaki
batinalarndan her hangi bir vergi istenmemesi, buna karlk hepsinden
100.000 ake vergi alnmas bildirilmitir
32
. 1552 ylna gelindiinde Bosna
aknclarnn saylar nefer yerine hane cinsinden 1.121e karak saylar artm
33
,
1571de ise 1.019a dmtr
34
. Bu 1.019 aknc hanesinin Trk olduu
dnldnden gayrimslim nfus iine dhil edilmediini zikretmeliyiz.
Aknclarn dnda, Eflk, Voynuk, Martolos gibi mhim asker vazifeleri ile
bac, yac ve kreci gibi hizmetleri dolaysyla vergi bakmndan husus bir
rejime tabi tutulan ve eitli muafiyetleri olan kalabalk Hristiyan zmreler de
mevcuttur. Mesela Eflklar; aknlara katlmak, kpr ve gemilerin tamiri ile
emniyet ve asayii muhafaza etmekle
35
, Voynuklar da; seferde ordunun, vezir ve
devlet adamlarnn atlarna bakmak, bar zamannda da has ahr ve ayr
hizmetinde bulunmakla sorumlu tutulmulardr
36
. Martoloslar ise haberci, casus,
derbenti, muhafz, kalelerde muhtahfz, i hizmet ve gvenlik gibi Osmanl
asker tekilatnn eitli alanlarnda istihdam edilmilerdir
37
. Bunlar gibi
kendilerine bir takm zel hizmetler yklenen bac, yac ve krecilerin

27
.L. Barkan, 894 (1488/1489) Yl Cizyesinin Tahsiltna it Muhasebe Bilnolar, Belgeler,
I/I, Ankara 1964, s.5.
28
BOA-MAD, 6874, s.31.
29
. Hakk Uzunarl, Aknc, A, I, Eskiehir 1997, s.239. (239-240); Abdlkadir zcan,
Aknc, DA, II, stanbul 1989, s.249-250.
30
nalck, Ekonomik ve Sosyal, s.450; Feridun Emecen, Batina, DA, V, stanbul 1992,
s.135-136.
31
nalck, Fatih Devri, s.173-174; Barkan, Muhasebe Bilanolar, s.5.
32
Barkan, XV ve XVInc Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki
ve Mali Esaslar, stanbul 1943, s.397-398.
33
Aydn, Cizye Tevzi Defteri, s.85.
34
BOA-MAD, 6874, s.31.
35
Barkan, Muhasebe Bilanolar, s.4.
36
Yavuz Ercan, Osmanl mparatorluunda Bulgarlar ve Voynuklar, TTK, Ankara 1989, s.68.
37
Milan Vasic, Osmanl mparatorluunda Martoloslar, EF Tarih Dergisi, 31, Mart 1977,
stanbul 1978, s.47-64; nalck, Fatih Devri, s.180-181; Abdlkadir zcan, Martolos, DA,
XXVIII, Ankara 2003, s.64-66.
Doan YRK
632
varlndan da bahsetmek gerekir. ncelikle sz edilen Hristiyan zmrelerin
cizye yerine rsum vergisi dediklerini zikretmeliyiz. Yac ve krecilerin says
deftere hane ile yazlmken, baclar ise kta ile kaydedilmilerdir. Fakat
buradaki balardan kast edilenin ifti hanesinden ziyade asma adedi veya belli
miktarlardaki ba topraklar olduu dnldnden, cizye ve nfus
rakamlarna dhil edilmemitir.
Hristiyanlarla ilgili bir dier vergi ise ispentir. rf bir vergi olan ispen, ift
resminin karl bir eit ba vergisi zellii tamaktadr
38
. Muafiyetleri
dolaysyla cizye defterlerinde yeri olmayan, fakat kendilerinden ba-harac
olarak ispen vergisi alnan imtiyazl zmreler de bulunmaktadr
39
. Kratova,
Novabrda, Rm, Sidrekap Kstendil ve Bosna vilayetlerinde ispen vergisi
veren zmrelerden sadece Kstendildekilerin Voynuk zevidi olduu
belirtilmiken, dier be vilayettekilerin muafiyet durumu ve snflar
zikredilmemitir
40
.

38
nalck, spene, DA, XXIII, stanbul 2001, s.177; Ercan, Gayrimslimlerin dedikleri
Vergiler, s.386.
39
Barkan, Muhasebe Bilanolar, s.5.
40
BOA-MAD, 6874, s.55-56.
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
633
Tablo II. Batina, Voynuk-Martolos, Eflk, Yac-Kreci, Ba Resimleri le
spen Vergisi (1571-1552)
Vergi Ad Vilyet Ad 1571 1552
Batinalar Rsm- Batinah-i Akncyn- Bosna 1019 1121
Toplam 1019 1121

Voynuk ve
Martoloslar
Rsm- Voynukn ve Mortolasn- Bosna 818 844
Toplam 818 844

Eflklar Rsm- Eflkn- Vilyet-i zvornik - 7132
Rsm- Eflkn- Mensh- Vidin 3881 -
Rsm- Eflkn- Vidin - 4154
Rsm- Eflkn- Vilyet-i Feth-i slam 3023 -
Rsm- Eflkn- Liva-i Sirem 9385 11894
Rsm- Eflkn- Liva-i Pojega 6347 6523
Rsm- Eflkn- Bosna 3166 4038
Rsm- Eflkn- Tetimme-i Vilyet-i Bosna 2795 3570
Rsm- Eflkn- Vilyet-i Koba 3962 3339
Rsm- Eflkn- Liva-i Klis bo -
Rsm- Eflkn- Nahiye-i Iskradin 1598 -
Rsm- Eflkn- Vilyet-i Mostar 3155 2978
Rsm- Eflkn- Vilyet-i Nova 5159 -
Rsm- Eflkn- Vilyet-i Pirepolya 3491 -
Rsm- Eflkn- Vilyet-i Nova-Prepolya - 8121
Rsm- Eflkn- Vilyet-i Novasin 2759 2514
Eflkn- Vilyet-i pek - 3712
Toplam 48721 57975

Yac ve Kreciler Rsm- Yacyn ve Kreciyn- Silivri 2372 2358
Rsm- Yacyn ve Kreciyn- Vize 3724 3405
Toplam 6096 5763

Balar Rsm- Bt- Vilyet-i Zihne kta 4827 5527
Rsm- Bt- Vilyet-i Siroz kta 1478 3078
Rsm- Bt- Vilyet-i Nevrekop kta 3284 4784
Toplam 9589 13389

spen spen-i Gebrn- Vilyet-i Kratova 1273 0
spen-i Gebrn- Vilyet-i Novabrda 4266 0
spen-i Gebrn- Vilyet-i Rm 2288 0
spen-i Gebrn- Vilyet-i Sidrekap 3388 0
spen-i Gebrn- Vilyet-i Zevid-i Voynukn-
Kstendil 5068
0
spen-i Gebrn- Vilyet-i Bosna 1609 0
Toplam 17892 0
Doan YRK
634
Yukardaki bilgiler dorultusunda gayrimslimleri dedikleri vergiler
asndan gruplandrdmzda; toplam 960.742 hanenin 876.607si cizye,
48.721i Eflk, 818i Voynuk-Martolos, 1.019u batina, 6.096s yac-kreci,
9.589u ba resmi, 17.892si de ispen vergisi demektedir. 1552de ise 910.084
hanenin 830.992si cizye
41
, 57.975i Eflk, 844 Voynuk-Martolos, 1.121i
batina, 5.763 yac-kreci, 13.389u da ba resmi vermektedir
42
. Her iki
dnemde de cizyeden sonra en kabark vergi eidinin rsum olduu, ayrca bir
nceki defterde bulunmayan ispen vergisinin 1571de 17.892 hanelik bir deere
kt grlmektedir. Toplamda 1552 ile 1571 rakamlar karlatrldnda iki
dnem arasndaki artn % 5,3 civarnda seyrettii anlalmaktadr.

Tablo III. Anadolu ve Rumeli Cizye Haneleri (1571-1552)
Yl Rumeli-
Anadolu
Hane

Cizye

Rsm spen
Eflk Voynuk
Martolos
Batina-i
Akncyn
Yacyn-
Krciyn
B
1571 Rumeli 845943 764096 48721 818 1019 6096 9589 15604
Anadolu 114799 112511 - - - - - 2288
Toplam 960742 876607 48721 818 1019 6096 9589 17892

1552 Rumeli 820656 741564 57975 844 1121 5763 13389 -
Anadolu 89428 89428 - - - - -
Toplam 910084 830992 57975 844 1121 5763 13389 -

Gayrimslimleri dedikleri vergi cinsine gre gruplandrdktan sonra, cizye
verenleri de kendi iinde baka bir ayrma tabi tutmak mmkndr. Yukarda
birtakm askeri hizmetleri yrtmeleri karlnda gayrimslimlerden bazlarnn
cizye vergisi yerine rsum ve ispen verdikleri zikredilmiti. Ancak ayn asker
vazifeleri ifa eden 10.806 hanelik Lomunca ve Semendire Eflklar
43
, 6.726
hanelik Kstendil, Yanbolu ve Alacahisar Voynuk zevidi
44
ile 6.553 hanelik
Yanya ekincilerinin
45
cizye dedikleri anlalmaktadr. Bunlarn dnda, bir de
stanbul gayrimslimlerinden 1.591 hanenin yava cizyesi vermekle mkellef
tutulduu grlmektedir.


41
D. Aydn cizye hanesi rakamn 843.433 olarak vermitir. Bkz. Aydn, Cizye Tevzi Defteri,
s.74.
42
Aydn, Cizye Tevzi Defteri, s.75-85.
43
MAD 6874, s.27-28.
44
MAD 6874, s.16, 22, 26.
45
MAD 6874, s.40.
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
635
Tablo IV. Cizye deyen Eflk, Voynuk ve Ekinciler (1571-1552)
Cemaati Vilayeti 1571 1552
Eflklar Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Eflkn- Lomunca 6551 6103
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Eflkn- Semendire 4255 -
Cizye-i Gebrn- Eflakn- Vilyet-i Cbiriler - 2621
Cizye-i Eflkn- Iskradin - 1032
Toplam 10806 9756

Voynuklar Cizye-i Zevid-i Voynukn- Yanbolu bo -
Cizye-i Gebrn- Zevid-i Voynukn- Liva-i Kstendil 5113 3652
Cizye-i Gebrn- Zevid-i Voynukn- Alacahisar 1613 1598
Toplam 6726 5250

Ekinciler Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Ekinciyn- Yanya 3319 3409
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Ekinciyn- Yanya 3234 3389
Toplam 6553 6798

Yava Cizye-i Gebrn- Yav-i Mahmiye-i stanbul 1591 1130
Toplam 1591 1130

ncelediimiz defterdeki kaytlar erevesinde gayrimslimlerin etnik
dalmn yapmak mmkndr. Fakat bunu yaparken Zihne, Siroz ve
Nevrekoptaki 9.589 ktalk ba resmini toplam haneden karmamz gerektiini
ve Bosnadaki batina resmi veren 1.019 hanelik Aknc snfn Trk kabul
ettiimizi hatrlatmalyz. Buna gre toplam 960.742 haneden 9.589 ktalk ba
resmini, kardmzda 951.113 hane kalmaktadr. Bu dorultuda nfusun
1.019 hanesini Trkler, 927.229 hanesini Hristiyanlar, 4.143 hanesini Yahudiler
ve 18.762 hanesini de Hristiyan Kptiler; 1552de ise 910.084 haneden 13.389
ktalk ba resmi dldkten sonra kalan 896.695 hanenin 1.121ini Trkler,
874.691inin Hristiyanlar, 3547sini Yahudiler, 17.336sn da Kptiler
oluturmaktadr. Bu corafyada ingene ve Ermeniler gibi farkl etnik ve din
gruplar da olmasna ramen maalesef bunlardan sz edilmemitir.

Tablo V. Gayrimslimlerin Etnik ve Dini Dalm (1571-1552)
Yl Hane Trkler Gebrn Yahudi Kpti
1571 951153 1019 927229 4143 18762
1552 896695 1121 874691 3547 17336

Gayrimslim nfusun miktarn belirlemede kullanlan verilerden biri de
bivedir. Kocas olmayan gayrimslim dul kadnlar bive ad altnda defterlere
kaydedilirler ve 6 akelik bir ba vergisi verirlerdi
46
. Daha ok Rumeli

46
nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi,
Eren Yaynclk, stanbul 1993, s.58. s.31-65.
Doan YRK
636
topraklarnda rastlanlan biveler, 1488-1492 tarihli cizye
47
ve 1520-1530 tarihli
tahrir defterlerinde
48
yazlm iken, 1571 ve 1552 tarihli cizye defterlerinde
kaydedilmemilerdir. Bivelerin gerekten gz ard m edildii, yoksa hane
saylarnn iine mi katld maalesef tespit edilememektedir. Ancak 1488de
45.655, 1489da 46.820, 1490da 13.070, 1491de 42.262, 1492de 44.598
49
,
1530da ise 23.218 bivenin mevcudiyeti
50
1571 ve 1552de grlmemeleri
bivelerin hane rakamlar iine alnm olabilecei ihtimalini
kuvvetlendirmektedir.

B- XVI. Yzylda Anadolu ve Rumelinin Nfus Yaps
Tahrir defterleri gibi cizye defterlerinin de asl dzenlenme kaygsnn vergi
olduu, vergiye tabi olmayan nfusun byk bir blmnn (kadnlar, ocuklar
ve askerler) defterlere kaydedilmedii bilinmektedir
51
. Onbeinci yzyln
sonlarna doru dzenlenen cizye defterlerinden hareketle, bu dnemde cizye
vergisi mkellefi gayrimslim hane toplam Balkanlarda 615.272 ile 670.410
arasnda deiirken Anadoluda 5.907 ile 38.161 civarndadr. Bu tahrirlerin
yapld yllarda Rumelideki Osmanl topraklar Kuzey Bosna, Hrvatistan ve
Dalmaya kylar ile Ege Denizindeki baz ada ve kaleler hari Tuna ve Sava
nehirlerine kadar uzanan yerleri kapsamaktadr
52
. Toplam nfusun yzde
10unun vergiden muaf olduu varsaylr ve her hanede ortalama 5 kiinin
yaad kabul edilirse
53
, 1490l yllarda Balkanlarda yaklak 4.000.000 dolaynda
bir gayrimslim nfusun yaad sonucuna varlabilir
54
.
Bu dnemde Osmanl egemenliindeki Anadolu topraklarnn dou snr
Trabzon ile Antalya krfezi arasndaki bir hatla belirleniyor, dou ve gney-
dou Anadolu blgesi bu hattn dnda kalyordu
55
. Midilli adas her ne kadar
Anadolu dndaym gibi grnyorsa da 1490l ve 1571 tarihli cizye
defterlerinde Anadolu iinde gsterildiinden, bu adann nfusu da tarafmzdan
Anadoluya dhil edilmitir. Bu durumda 1490l yllarda Anadoluda grlen
toplam 38.161 hane
56
cizye mkellefini yukardaki gibi bir ileme tabi
tuttuumuzda 210.000 civarnda bir gayrimslim nfusa tekabl etmektedir.

47
Barkan, Muhasebe Bilanolar, s.15-117.
48
370 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Rm-ili Defteri (937/1530), I, Babakanlk Devlet
Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2001, s.45-71; II, Ankara 2002, s.3-10; 167 Numaral
Muhsebe-i Vilyet-i Rm-ili Defteri (937/1530), I, Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl, Ankara 2003, s.3; II, Ankara 2004, s.4-5; 387 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i
Karaman ve Rm Defteri (937/1530), II, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl,
Ankara 1997, s.19-25.
49
Barkan, Muhasebe Bilanolar, s.17-27.
50
370 Numaral, I, s.45-71; II, s.3-5; 167 Numaral, I, s.3; II, s.4-5.
51
z, Saysal Veriler, s.20.
52
nalck, Ekonomik ve Sosyal, s.62; Donald Edgar Pitcher, Osmanl mparatorluunun
Tarihsel Corafyas, (ev. Bahar Trnak), YKY, stanbul 2001, s.115-146, Harita: XVI.
53
Barkan, Tarihi Demografi, s.12-13.
54
nalck, Ekonomik ve Sosyal, s.62.
55
Pitcher, Osmanl mparatorluunun, Harita: XVII.
56
Barkan, Muhasebe Bilanolar, s.26.
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
637
Yukardaki nfusun 5.533 hanesini Midilli adas ve 27.131 hanesinin de
Trabzon-Rize havalisindeki
57
gayrimslimlerin oluturduu dikkate alndnda,
Anadoluda byk bir Trkleme ve slamlamann yaand anlalacaktr.
1520-1530dan nce Rumeli ve Anadolunun mslman nfusuna ilikin veriler
bulunmamasndan dolay, XV. yzyln sonlarnda gayrimslimlerin
mslmanlara oran maalesef tespit edilememektedir.

Tablo VI. Cizye deyen Gayrimslim Haneler (1488-1491)
58

Sra Anadolu ve Rumeli 1488 1489 1490 1491 1491
59

1 Balkanlar 647.177 670.410 664.104 633.480 615.272
2 Anadolu 11.021 11.042 38.161 5.907 11.030
Toplam 658.198 681.452 702.265 639.387 626.302

mparatorluk geneline ait ilk nfus verileri, Kanuninin saltanatnn ilk on
ylnda (1520-1530) yaplan tahrirlerden tertip edilen Muhasebe defterlerinde
grlmektedir
60
. Bu defterlerin Osmanl Devletinin (Msr, Irak ve Tuna tesi
Avrupa hari) btn Osmanl topraklarn iine ald bilinmektedir. Bunlardan
faydalanarak ilk defa Osmanl devletinin nfusu hakknda tahminlerde bulunan
kii . L. Barkandr. Barkan konuyla ilgili 1953 ve 1970te yaynlad
makalelerinde iki farkl sonu vermektedir
61
. kinci almasna ait rakamlar ayn
zamanda 1570-1580 dnemiyle kyaslanabildii iin bu makaledeki sonular
dikkate alnacaktr. Buna gre Anadoludaki Karaman, Anadolu, Dulkadir, Rm-
Kadm ve Rm- Hdis olmak zere be beylerbeyliin toplam hanesi 872.610
iken bunun 800.762si Mslman, 71.577si Hristiyan, 271i de Yahudidir.
Rumelide ise 1.040.457 hanenin 211.783 Mslman, 824.613 Hristiyan,
4.061i de Yahudidir. Yukardaki rakamlar dorultusunda 1520-1530da Anadolu
nfusunun % 8ini gayrimslimler olutururken, Rumelinin ise % 20sini
mslmanlar tekil etmektedir. Ayn dnem iin N. Todorov, Balkanlardaki 113
ehrin nfusuna dair yapt almasnda mslmanlarn orann % 40 olarak
belirlemektedir
62
. Barkann rakamlar ehirlerin yannda krsal kesimi de iine

57
Barkan, Muhasebe Bilanolar, s.26.
58
Barkan, Muhasebe Bilanolar, s.26-27; nalck, Sosyal ve Ekonomik, s.61.
59
Gkbilgin, Edirne ve Paa Livas, s.155-158.
60
438 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530), I-II, Babakanlk Devlet
Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1993-1994; 166 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu
Defteri (937/1530), I, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1995; 387
Numaral I-II; 998 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Diyr-i Bekr ve Arab ve Zl-kadriyye
Defteri (937/1530), I, II, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1998-1999; 370
Numaral I-II; 167 Numaral I-II.
61
Barkan, Tarihi Demografi, s.1-26; Barkan, Research on the Ottoman Fiscal Surveys,
Studies in the Economic History of the Middle East From the Rise of Islam toy he Present
Day, Edt. M. A. Cook, London 1970, s.163-171.
62
Kemal H. Karpat, Klasik Dnemde Nfus, Osmanl Modernlemesi Toplum, Kuramsal
Deiim ve Nfus, (ev. Akile Zorlu Durukan Kaan Durukan), mge Kitabevi, Ankara 2002,
s.48.
Doan YRK
638
alrken, Todorovun nfus deerlerinin sadece ehirlere ynelik olduu
unutulmamaldr.
1490l yllara gre gayrimslimlerin nfusu Rumelide % 24 orannda
artarken, Anadoluda ise % 88 civarnda bir ykselme olmutur. Anadoludaki bu
yksek art nceki cizye defterlerinde bulunmayan Dulkadir ve Karaman
eyaletleri ile Malatya, Bayburt, Kemah, Gerger-Kahta-Behisni, Divrii-Darende
livalarndaki gayrimslimlerin dhil edilmesinden kaynaklanmaktadr.

Tablo VII. Anadolu ve Rumeli Nfusu 1520-1530
63

Sra Anadolu ve Rumeli

Mslman

Hristiyan

Yahudi
Toplam
hane
1
Anadolu (Anadolu, Karaman,
Dulkadir, Rm- Kadm, Rm- Hdis)
800.762 71.577 271 872.610
2 Rumeli 211.783 824.613 4.061 1.040.457
Toplam 1.012.545 896.190 4.332 1.913.067

Yukardaki tabloda grlen Anadolu ve Rumelinin hane rakamlarna Arap
vilayeti
64
iin 131.843, stanbul iin de tahminen 80.000 eklendiinde
65
, ayrca
tm vilayetler iin % 10 civarnda vergiden muaflar ile defterlere yazlmayan
askeri zmre ilave edildiinde, 2.337.401e ulalmaktadr. Bu rakamlara 5
katsays uygulandnda da 12-13 milyon arasnda bir nfusa eriilmektedir
66
.
XVI. yzyln bandan itibaren Akdeniz ve evresindeki btn
memleketlerde olduu gibi Osmanl Devletinde de arpc bir nfus art
grlmektedir
67
. Avrupadaki baz lkelerde bu art % 100lere varrken
68
,
Osmanlda % 33-86 arasnda deimekle birlikte
69
ortalama % 60 civarnda
gereklemitir
70
. Braudel yzyln sonlarna doru Akdeniz dnyasnn
nfusunu 60 milyon dolaynda vermekte, bunun da en fazla 22 milyonunun
(Avrupa yakas 8 milyon, Asya yakas 8 milyon, Msr 2-3 milyon, Tunus ve
Cezayir 2-3 milyon olmak zere 20-22 milyon) Osmanl mparatorluuna ait
olabileceini ne srmektedir
71
. Buna karlk Barkan, asrn bandan sonlarna

63
Barkan, Fiscal Surveys, s.169
64
am, Safed ve Salt, Aclun, Gazze ve Remle, Kuds, Hama, Humus, Trablus, Ayntab, Birecik,
Halep, Adana, Uzeyir, Tarsus ve Sis livalarn iine almaktadr. Bkz. 998 Numaral, II.
65
Barkan, Tarihi Demografi, s. 11.
66
Barkan, Tarihi Demografi, s.19-20.
67
Fernand Braudel, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, I, (ev. Mehmet Ali
Klbay), mge Kitabevi, Ankara 1993, s.396, 477-503.
68
Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, s.485-487; Braudel, Maddi Uygarlk Gndelik
Hayatn Yaplar, (ev. Mehmet Ali Klbay), mge Kitabevi, Ankara 2004, s.29-45.
69
Yunus Ko, Osmanl mparatorluunun Nfus yaps (1300-1900), Osmanl, IV, Yeni
Trkiye Yay., Ankara 1999, s.541.
70
Barkan, Fiscal Surveys, s.169; Anadoludaki baz sancak ve kazalarn nfuslarnda meydana
gelen art iin bkz. Mehmet z, 15-16. Yzyllarda Anadolunun Sosyal Tarihine Dair
Aratrmalar: Genel Bir Deerlendirme, Uluslar aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde
Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, 07-09 Nisan 1999, Konya 2000, s.528.
71
Braudel, Akdeniz, s.478-480.
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
639
doru Anadoludaki % 60lk doal nfus artn ve 1535ten sonra Osmanl
snrlarnn olduka genilemesini dikkate alarak, 30-35 milyon civarnda bir
nfusa ulamaktadr
72
. nalck bu rakam Braudel gibi olduka abartl
bulurken
73
, K. Karpat, 32-33 milyon
74
, Y. Ko ise 25-30 milyon dolaynda bir
nfusun, Akdeniz dnyasndaki yksek art dikkate alarak
75
makul karlanmas
gerektiini belirtmektedirler.
Dier taraftan Barkan, 1570-80li yllarn Anadolusu iin 1.360.474 hanelik
bir nfus verirken, bunun 1.245.704nn Mslman, 114.198inin Hristiyan,
572sinin de Yahudi olduunu zikretmektedir
76
. Bu rakam 1520-1530
deerleriyle karlatrldnda 50 yllk srede % 60lk bir arta tekabl
etmektedir. Barkann Anadolu gayrimslimlerine ynelik nerdii rakam, bizim
1571ylndaki cizye defterinden elde ettiimiz 114.799 hane ile hemen hemen
ayndr. Ancak bu saynn iine 6.655 hanelik Kefe gayrimslimlerinin de dhil
edildiini ifade etmemiz gerekir. Zira 1530 tarihli muhasebe defterinde Kefe
Livas Rum-ilinde
77
, 1571 tarihli cizye defterinde ise Anadoluda
78
gsterilmitir.
Yukardaki 114.799 cizye mkellefi gayrimslim hanenin 114.516s Hristiyan,
283 de Yahudidir. Anadolunun 1.360.474 hanelik nfusu iinde
gayrimslimlerin 114.799 hanelik nfusu 1520-1530 deerleriyle uyumakta ve
% 8lik oran bu tarihte de korunmaktadr. Ancak bu rakamlarn, aadaki
tabloda da takip edilecei zere, btn Anadoluyu yanstmad, dou ve
gneydou Anadolu topraklarndan neredeyse hibirinin yazlmad dikkate
alnmaldr. Benzer durum 1552de de grlmekte, hatta bu dnemde daha fazla
blgenin defter harici kald anlalmaktadr. Bu tarihte Anadoludaki
gayrimslimlerin says ise 89.428 hanedir.


72
Barkan, Tarihi Demografi, s.20.
73
nalck, Ekonomik ve Sosyal, s.65.
74
1560 dnemi iin Osmanl nfusunu u ekilde vermektedir. Anadolu 11 milyon, Suriye 3
milyon, Irak 2 milyon, Msr 2 milyon, Balkanlar (Eflak ve Bodan hari) 8 milyon, Kafkaslar 4
milyon, Akdeniz Adalar 700 bin, Arap Yarmadas 2 milyon olmak zere toplam 32.700.000. bkz.
Karpat, Klasik Dnemde Nfus, s.42.
75
Ko, Nfus Yaps, s.542.
76
Barkan, Tarihi Demografi, s.11.
77
370 Numaral, II, s.473-497.
78
BOA-MAD, 6874, s.57.
Doan YRK
640
Tablo VIII. Anadoludaki Gayrimslim Haneler (1571-1552)
Sra Vilyet ve Liva 1571 1552
1 Kefe 6655 7026
2 Midilli 6683 6594
- Tetimme-i Midilli 6284 5923
3 Trabzon 8038 7686
- Tetimme-i Trabzon 7730 8060
4 Rize 5900 7131
- Tetimme-i Rize 5947 6243
5 Karaman 5365 -
6 Perkende-i Anadolu 5031 5037
7 Amasya 5079 10440
8 Sivas ve Tetimme-i Amasya 5734 -
9 Rum 2288 -
10 Erzurum 10020 -
11 Bayburd 6862 8611
12 Erzincan 6652 -
13 Kemah 4402 8793
14 Karahisar- arki 6500 7884
15 Canik Tetimme-i Karahisar- arki 3400 -
16 Pasin 5946 -
17 Yahudiyn- mahmiye-i Burusa 283 -
Anadolu 114799 89428

1490l yllardan 1571 ylna kadar ki srete Anadolu gayrimslimlerinin
saylar srekli artmtr. 1490da 38.161 hane iken, 1520-1530da 71.848e
ykselmi, 1552de 89.428e km, 1571de 114.799 hane olmutur. ki dnem
arasndaki oran % 200 civarnda olmasna ramen, 1520-1530 ile 1571
arasndaki oran ise % 60 dolayndadr. Anadolu gayrimslimlerinin saylar kendi
iinde bu kadar artmasna ramen 1520-1530 ile 1570-1580 tarihlerindeki
mslman nfus ile kyaslandnda % 8,4 bile geememitir
79
.
XVI. asrn ikinci yarsndaki Rumeli nfusu hakkndaki bilgiler tahminden
teye gitmemektedir. Nitekim Braudel ve Karpat 8 milyonluk bir nfus
80

nerirlerken, Barkann bu dnem iin verdii kesin bir rakam
bulunmamaktadr. Ancak 1520-1530 tarihleri iin tespit ettii 1.040.457 haneye
% 60lk bir doal art eklediimizde 1.664.731 haneyi bulmakta, 5 kat says ile
arptmzda da 8.323.655 yapmakta, buna da % 10 civarnda deftere
yazlmayan asker snf ve muaflar ilave ettiimizde 9 milyon dolaynda bir
nfus elde edilmektedir. Fakat bizim burada esas aldmz verilerin 1520-1530
rakamlar olduunu hatrlatmamz gerekir. Zira 16. yzyln ikinci yarsnda
mparatorluk topraklarnn en geni snrlara ulat bilinmektedir. Bu dnemde
Avrupada yeni fethedilen Sirem, Hrvatistan, Slovakya ve Macaristan gibi

79
Barkan, Fiscal Surveys, s.169.
80
Braudel, Akdeniz, s.478; Karpat, Klasik Dnemde Nfus, s.42.
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
641
memleketlerin
81
nfuslarnn da eklenmesiyle nfusun daha da yukarya kaca
muhakkaktr. Buradan hareketle 1570-1580 tarihleri arasnda Rumelinin en az 8
milyon civarnda bir nfusa sahip olduunu kabul etmek mmkndr.
Balkanlarn muhtemel nfusunu bu ekilde ortaya koyduktan sonra nfusun
kendi iinde mslim ve gayrimslim ayrmna geebiliriz.

Tablo IX. Anadolu ve Rumeli Cizye Haneleri (1571-1552)
Yl Rumeli-
Anadolu
Hane

Cizye

Rsm spen
Eflk Voynuk
Martolos
Batina-i
Akncyn
Yacyn-
Krciyn
B
1571 Rumeli 845943 764096 48721 818 1019 6096 9589 15604
Anadolu 114799 112511 - - - - - 2288
Toplam 960742 876607 48721 818 1019 6096 9589 17892

1552 Rumeli 820656 741564 57975 844 1121 5763 13389 -
Anadolu 89428 89428 - - - - -
Toplam 910084 830992 57975 844 1121 5763 13389 -

Mslman nfus hakknda bilgimiz olmasa da cizye, rsm ve ispen
vergisine tabi olan gayrimslim hanelerin toplam tespit edilebilmektedir. Buna
gre 1571 ylnda tm Balkanlarda (1.019 hanelik Bosna aknclar ve 9.589
ktalk ba resmi hari) 835.335 hane; 1552de ise (1.121 hanelik Bosna
aknclar ve 13.389 ktalk ba resmi hari) 806.146 hane gayrimslim nfusa
ulalmaktadr. Yukardaki hane rakamlarn bireysel nfusa dntrmek iin 5
ile arpp, kan sonucun zerine yzde on da muaf zmreyi ilave ettiimizde
4,5 milyon civarnda bir nfus ortaya kmaktadr. Rumelinin nfusunun en az
8 milyon olabileceini kabul ettiimize gre, gayrimslimlerin oran en yksek
% 56 civarnda seyretmekte, genel nfusu 10 milyona ektiimizde ise bu oran
% 45lere dmektedir. Nitekim Todorov bu dnem iin Rumelideki
gayrimslimlerin orann % 39,7 olarak tespit ederken
82
, Halaolu; irmen,
Hasky, Aka-kzanlk, Yenice-i Zara, rpan, Cisr-i Mustafa Paa ve Yanbolu
kazalarndaki gayrimslimlerin oran hakknda % 13,11 gibi ok daha dk bir
rakam elde etmitir
83
. Yine, S. alk, irmen Sanca zerine yapt
almasnda gayrimslimlerin toplam nfus iindeki payn % 17 olarak
bulmutur
84
. Debre kazasnda da herhangi bir oran verilmemekle birlikte, 16.
yzyln ikinci yarsnda mslman nfusun gayrimslimlere nazaran daha
baskn grnd belirtilmektedir
85
. Siremde ise mslmanlarn oran sadece %

81
nalck, Ekonomik ve Sosyal, s.65.
82
Karpat, Klasik Dnemde Nfus, s.48.
83
Yusuf Halaolu, XVI. Yzylda Sosyal, Ekonomik ve Demografik Bakmdan Balkanlarda
Baz Osmanl ehirleri, Belleten, LIII/207-208, Ankara 1989, s.676.
84
Sddk alk, irmen Sanca rneinde Balkanlarda Osmanl Dzeni (15.-16.
Yzyllar), Bosna-Hersek Dostlar Vakf Yaynlar, Ankara 2005, s.190-191.
85
mer Kadri, Osmanl Dneminde Debre Kazas (XV-XVI. Yzyl), (S. Sosyal Bilimler
Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya 2002, s.56.
Doan YRK
642
16,6 olarak verilmitir
86
. Siremdeki oran yukardakilerle kyaslanamayacak kadar
dktr. Buna gre mslman ve gayrimslim nfus arasndaki orann
blgeden blgeye deitii kabul edilmekle birlikte, genel olarak % 60 mslim,
% 40 gayrimslim gibi bir deeri kabul etmek mmkndr. Bu durumda bizim
1571 ve 1552 tarihli cizye defterlerinden hareketle ulatmz gayrimslim
nfusun olduka yksek kald bir gerektir. u halde cizye defterlerinde kaytl
vergiye tabi gayrimslimlerin saysn dremeyeceimize gre, Rumelinin
nfusu hakkndaki tahminlerimizi 8 milyonun zerine kararak 10 milyon
civarna ykseltmemiz gerekecektir. Ancak bu ekilde, elimizdeki verileri
yukardaki rneklerle karlatrdmzda mslim ve gayrimslim nfus
arasndaki nfus dengesi bir anlam kazanacaktr.
Rumelide gayrimslimlerin nfusu 16. yzyln ilk yarsyla, ikinci yars
arasnda sadece % 0,8 orannda artarken, Anadoluda bu art % 60 dolaynda
gereklemitir. 1552de ise Rumeli gayrimslimlerinin nfusu 1520-1530a gre
% 2,7 orannda gerilerken, Anadoluda % 24 civarnda artmtr. Bu dnemde
Balkanlardaki fetih hareketleri neticesinde yeni topraklar da eklenmesine
ramen gayrimslim nfustaki durgunluk olduka ilgintir. Dier taraftan
Balkanlardaki mslman nfus asrn balarndan sonlarna doru srekli artm
% 20lerden % 44lere, hatta % 60lara kadar ykselmitir. Bu durum esas olarak
yerleimle, ksmen de din deitirmelerle olmutur. Rumeli topraklarna geildii
andan itibaren fetih politikalar erevesinde hem yerleik hem de konar-ger
Trk airetlerinin iskn edildii bilinen bir gerektir
87
. 16. yzyln ikinci
yarsnda bu glerin hz kazand ve demografik yapnn Trkler lehine
gelitiini sylemek mmkndr. Ayrca Bosna, Arnavut ve Bulgar kyllerinin
yannda
88
, Osmanl idari kadrolar iinde yer alan Hristiyan sipahiler ve feodal
beylerin de din deitirmeleri
89
mslim ve gayrimslimler arasndaki nfus
dengesini mslmanlar lehine etkilemi olmaldr.

SONU
ncelediimiz 1571 tarihli cizye defterine gre, Anadolu ve Rumelide vergiye
tabi 960.742 hane nfus bulunmaktadr. Bunun 876.607si cizye, 48.721i Eflk
resmi, 818i Voynuk ve Martolos resmi, 1.019u batina resmi, 6.096s yac ve
kreci resmi, 9.589u ba resmi ve 17.892si de ispen hanesidir. Ancak Trk
olduklarn dndmz ve batinalarndan dolay deftere yazlan 1.019
hanelik Bosna aknclar ile Zihne, Siroz ve Nevrekoptaki 9.589 ktalk ba

86
Bruce W. McGowan, Sirem Sanca Mufassal Tahrir Defteri, TTK, Ankara 1983, s.XXXIII.
87
Tayyib Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evld- Ftihan, stanbul 1997; Barkan,
Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu olarak Srgnler, .ktisat
Fakltesi Mecmuas, XIII, stanbul 1953, ss.56-79; XV/1-4, stanbul 1955, s.209-237; Mnir
Aktepe, XIV ve XV. Asrlarda Rumelinin Trkler Tarafndan sknna Dir, Trkiyat
Mecmuas, X, stanbul 1953, ss.299-312; Hdai entrk, Osmanl Devletinin Kurulu
Devrinde Rumelide Uygulad skn Siyseti ve Neticeleri, Belleten, LVII/218, Ankara 1993,
ss.89-112.
88
Karpat, Klasik Dnemde Nfus, s.44.
89
Bkz. nalck, Fatih Devri, s.137-184.
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
643
resmi karldnda; 950.134 hanelik gayrimslim nfus ortaya kmaktadr.
Bunun 835.335i Rumelide, 114.799u da Anadoluda kaytldr. Bu dnemde
Anadolu nfusu 8, Rumelinin nfusu da kabaca 8-10 milyondan, toplam 16-18
milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir. Gayrimslimlerin mslmanlara
oran Rumelide % 45-56 iken, Anadoluda ise sadece % 8dir. Rumelinin nfus
deerleri tam olarak ortaya karldnda, blgeye ait demografik yap hakknda
daha kesin sonulara ulalaca muhakkaktr.

KAYNAKLAR
Babakanlk Osmanl Arivi Maliyeden Mdevver Defterler (BOA-MAD):
687.
166 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530),
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1995.
167 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Rm-ili Defteri (937/1530), I-II,
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2003-2004.
387 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Karaman ve Rm Defteri
(937/1530), I-II, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1996-
1997.
370 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Rm-ili Defteri (937/1530), I-II,
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2001-2002.
438 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530), I-II,
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1993-1994.
998 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Diyr-i Bekr ve Arab ve Zl-
kadriyye Defteri (937/1530), I, II, Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl, Ankara 1998-1999.
AKDA, Mustafa, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, II, Cem
Yaynevi, stanbul 1995
AKTEPE, Mnir, XIV ve XV. Asrlarda Rumelinin Trkler Tarafndan
sknna Dir, Trkiyat Mecmuas, X, stanbul 1953, ss.299-312.
AYDIN, Dndar, XVI. Yzyla Ait 1552 Tarihli Deiik Bir Cizye Tevzi
Defteri, Yaynlanmam makale, s.1-163.
BARKAN, . LTF, XV ve XVInc Asrlarda Osmanl
mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, stanbul
1943.
__________, Tarih Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi,
Trkiyat Mecmuas, X, 1951-1953, stanbul 1953, ss.1-26.
__________, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon
Metodu olarak Srgnler, . ktisat Fakltesi Mecmuas, XIII, stanbul
1953, ss.56-79; XV/1-4, stanbul 1955, s.209-237.
__________, 894 (1488/1489) Yl Cizyesinin Tahsiltna it Muhasebe
Bilnolar, Belgeler, I/I, Ankara 1964, ss.1-117.
__________, Research on the Ottoman Fiscal Surveys, Studies in the
Economic History of the Middle East From the Rise of Islam toy he
Present Day, Edt. M. A. Cook, London 1970, ss.163-171.
Doan YRK
644
BECKER, C.H., Cizye, A, III, MEB, Eskiehir 1997, ss.199-201.
BEHAR, Cem, Osmanl Nfus statistikleri ve 1831 Sonras
Modernlemesi, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, Edt. H. nalck
. Pamuk, Devlet statistik Enstits, Ankara 2000, ss.63-72.
BOZKURT, Glnihal, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk
Durumu (1839-1914), TTK, Ankara 1989.
BRAUDEL, Fernand, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz
Dnyas, I, (ev. Mehmet Ali Klbay), mge Kitabevi, Ankara 1993.
__________, Maddi Uygarlk Gndelik Hayatn Yaplar, (ev. Mehmet
Ali Klbay), mge Kitabevi, Ankara 2004.
COOK, M. A., Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1600,
London 1972.
ALIK, Sddk, irmen Sanca rneinde Balkanlarda Osmanl
Dzeni (15.-16. Yzyllar), Bosna-Hersek Dostlar Vakf Yaynlar, Ankara
2005.
EMECEN, Feridun M., Batina, DA, V, stanbul 1992, ss.135-136.
ERCAN, Yavuz, Osmanl mparatorluunda Bulgarlar ve Voynuklar,
TTK, Ankara 1989.
__________, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimlerin dedikleri
Vergiler ve Bu Vergilerin Dourduu Sosyal Sonular, Belleten, LV/213,
TTK, Ankara 1991, ss.371-391.
ERDORU, Mehmet Akif, Karaman Vilyetinin dar Taksimat,
Osmanl Aratrmalar, XII, stanbul 1992, s.425-430.
ERKAL, Mehmet, Cizye, DA, VIII, stanbul 1993, ss.42-45.
ERYILMAZ, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann
Ynetimi, Risale Yaynlar, stanbul 1996.
GKBLGN, Tayyib M., XV-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas
Vakflar Mlkler Mukataalar, stanbul 1952.
__________, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti,
Livalar ehir ve Kasabalar, Belleten, XX/78, Nisan 1956, TTK, Ankara
1956, s.247-251.
__________, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evld- Ftihan, stanbul
1997.
GYN, Nejat, Hne Deyimi Hakknda, EF Tarih Dergisi, XXXII,
stanbul 1979, ss.331-348.
HALAOLU, Yusuf, XVI. Yzylda Sosyal, Ekonomik ve Demografik
Bakmdan Balkanlarda Baz Osmanl ehirleri, Belleten, LIII/207-208,
Ankara 1989, ss.637-679.
NALCIK, Halil, Hicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak-i Arvanid,
TTK, Ankara 1987.
__________, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, I, TTk,
Ankara 1995.
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
645
__________, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi,
I, (ev. Halil Berktay), Edt. Halil nalck Donald Quataert, Eren Yaynclk,
stanbul 2000.
__________, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Osmanl mparatorluu
Toplum ve Ekonomi, Eren Yaynclk, stanbul 1993, ss.31-65.
__________, Cizye, DA, VIII, stanbul 1993, ss.45-48.
__________, spene, DA, XXIII, stanbul 2001, ss.177.
KADR, mer, Osmanl Dneminde Debre Kazas (XV-XVI. Yzyl),
(S. Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya
2002
KARPAT, Kemal H., Klasik Dnemde Nfus, Osmanl Modernlemesi
Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus, (ev. Akile Zorlu Durukan Kaan
Durukan), mge Kitabevi, Ankara 2002, ss.41-55.
KO, Yunus, Osmanl mparatorluunun Nfus yaps (1300-1900),
Osmanl, IV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, ss.535-550.
McGOWAN, Bruce W., Sirem Sanca Mufassal Tahrir Defteri, TTK,
Ankara 1983
NEDKOFF, Boris Christoff, Osmanl mparatorluunda Cizye, (ev.
inasi Altunda), Belleten, VIII, Ankara 1944, ss.599-652.
Z, Mehmet, Tahrir Defterlerindeki Saysal Veriler, Osmanl
Devletinde Bilgi ve statistik, Edt. H. nalck . Pamuk, Devlet statistik
Enstits, Ankara 2000, ss.17-32.
__________, 15-16. Yzyllarda Anadolunun Sosyal Tarihine Dair
Aratrmalar: Genel Bir Deerlendirme, Uluslar aras Kuruluunun 700.
Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, 07-09 Nisan
1999, Konya 2000, ss.525-531.
ZCAN, Abdlkadir, Aknc, DA, II, stanbul 1989, ss.249-250.
__________, Martolos, DA, XXVIII, Ankara 2003, ss.64-66.
ZEL, Oktay, Avarz ve Cizye Defterleri, Osmanl Devletinde Bilgi ve
statistik, Edt. H. nalck . Pamuk, Devlet statistik Enstits, Ankara 2000,
ss.35-50.
PITCHER, Donald Edgar, Osmanl mparatorluunun Tarihsel
Corafyas, (ev. Bahar Trnak), YKY, stanbul 2001.
ENTRK, Hdai, Osmanl Devletinin Kurulu Devrinde Rumelide
Uygulad skn Siyseti ve Neticeleri, Belleten, LVII/218, Ankara 1993,
ss.89-112.
TABAKOLU, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl
Maliyesi, Dergh Yaynlar, stanbul 1985.
__________, Trk ktisat Tarihi, Dergh Yaynlar, stanbul 1998.
UZUNARILI, . Hakk, Aknc, A, I, Eskiehir 1997, ss.239-240.
VASIC, Milan, Osmanl mparatorluunda Martoloslar, EF Tarih
Dergisi, 31, Mart 1977, stanbul 1978, ss.47-64.
Doan YRK
646
EK: Defter-i Tevz-i Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Rm-ili ve Anadolu vcib-i
sene 979 el-vki f 15 Cemziyel-evvel sene 979
Sayfa
No
Sra
No Vilyeti
1571
Hane
1552*
Hane
- - DER LVA- MRMRN - -
4 1 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Edirne 4740 5439
4 2 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Edirne 6389 5428
4 3 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Szebolu 4690 5013
5 4 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Szebolu 6163 5176
5 5 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Filibe 3804 8014
5 6 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Samakov 3804 6042
5 7 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Sofya 5441 5007
6 8 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Sofya 4197 4086
6 9 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i ehirky 5617 5600
6 10 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i znepol 5151 5185
6 11 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i skp 6423 -
- - Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i skp - 6262
7 12 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kalkandelen 4319 4188
7 13 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kprl 5732 -
- - Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Kprl - 6115
7 14 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Krova 5186 5174
7 15 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Drama 3413 5228
8 16 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Zihne 7076 7230
8 17 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Timurhisar 6734 6884
8 18 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Menlik 5219 5144
8 19 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Siroz 4158 4177
9 20 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Siroz 4100 4174
9 21 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Nevrekop 2787 3024
9 22 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Nevrekop 3137 3214
9 23 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Selanik 6862 6114
10 24
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Sidrekap Tetimme-i
Selanik 4011 4201
10 25 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Avrethisar 6290 6707
10 26
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Sidrekap Tetimme-i
Avrethisar 5609 -
- -
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Sidrekap Tetimme-i
Timurhisar - 5318
10 27 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Yahudiyn- Selanik 3860 3547
11 28 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Karaferye 4019 3941
11 29 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i itroz 2534 2870
11 30 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Yenice-i Vardar 3422 3369
11 31 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Vodana 3568 3064
12 32 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Filorina 6163 6790
12 33 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i ian 5736 6121
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
647
12 34 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Serfie 4157 5210
12 35 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kesriye 4970 4885
13 36 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Manastr 4212 3556
13 37 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Manastr 3401 3438
13 38 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Grice 3841 4306
13 39 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Vulkain 2943 2974
14 40 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Pirlepe 1884 3708
14 41 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Morihova 2714 -
14 42 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Hurpite 3807 3775
14 43 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Hurpite 2833 3049
- - Cizye-i Gebrn- Vilayet-i Sivriceova - 3735
15 44 Rsm- Bt- Vilyet-i Zihne
Kta
4827 5527
15 45 Rsm- Bt- Vilyet-i Siroz
Kta
1478 3078
15 46 Rsm- Bt- Vilyet-i Nevrekop
Kta
3284 4784
15 47 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i irmen 3057 -
16 48 Cizye-i Zevid-i Voynukn- Yanbolu (bo) -
- - DER LVA- SLSTRE - -
16 49 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Silistre 5917 5000
- -
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Hrsova Tetimme-i
Silistre - 3826
16 50 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Hrsova 4233 -
16 51 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Prevadi 7303 6586
17 52 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Ahyolu 7052 6354
- - DER LVA- NBOLU - -
17 53 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Nibolu 6683 5939
17 54 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Lofa 8501 6734
17 55 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Trnova 6703 6821
18 56 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Berkofa 8396 7310
18 57 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i rpan 2685 -
18 58 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Hassah-i Nibolu 2503 2364
18 59 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Haymegh- Nibolu 1570 -
- - DER LVA- VDN - -
19 60 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Vidin 4553 4767
19 61 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Vidin 3173 2993
19 62 Rsm- Eflkn- Mensh- Vidin 3881 -
- - Rsm- Eflkn- Vidin - 4154
19 63 Rsm- Eflkn Vilyet-i Feth-i slam 3023 -
- - DER LVA- KSTENDL - -
20 64 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kstendil 9422 -
20 65 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Kstendil (bo) -
- - Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Ilca-i Kstendil - 7192
Doan YRK
648
20 66 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Dubnie 5993 5311
20 67 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Ustrumi 4789 4670
20 68 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Petri (bo) 4934
21 69 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Radomir 6930 4546
21 70 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Miloeva 6594 5274
21 71 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kratova 4901 7501
21 72 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Kratova 4382 -
22 73 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i tib 8310 (bo)
22 74 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i vranya 6483 5838
22 75
Cizye-i Gebrn- Zevid-i Voynukn- Liva-i
Kstendil 5113 3652
- - DER LVA- VULITRIN - -
22 76 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Vultrn 4277 4357
23 77 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Vultrn 3742 3866
23 78 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Lap 3954 3764
23 79 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Pritine 4611 4728
23 80 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Novabrda 4813 5329
- - DER LVA- PRZREN - -
24 81 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Prizren 2919 2928
24 82 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Brevnik 4251 4009
24 83 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Hassah-i Arnavud 3309 3042
- - DER LVA- ALACAHSAR - -
24 84 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Alacahisar 2285 2419
25 85 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kojnik 2231 2465
25 86 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i rgb 2361 2509
25 87 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i rgb 1971 1995
25 88 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Ni 3038 4121
26 89 Cizye-i Gebrn- Zevid-i Voynugn- Alacahisar 1613 1598
26 90 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Delpui 3710 4149
- - DER LVA- SEMENDRE - -
26 91 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Semendire 2124 1984
26 92 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Sirebrenie (bo) 5765
27 93 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Belgrad- Engrs 3549 3797
27 94 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i zie 6635 7205
- - Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Lomunca - 6103
27 95 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Eflkn- Lomunca 6551 -
27 96 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Morava 6254 6533
28 97 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Petro 4657 4747
28 98 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Reseva 4457 5022
28 99 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Eflkn- Semendire 4255 -
- -
DER LVA- ZVORNK VE SREM VE
POJEGA - -
28 100 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i zvornik 4775 -
29 101 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i zvornik 4414 -
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
649
Rsm- Eflkn Vilayet-i zvornik - 7132
29 102 Rsm- Eflkn Liva-i Sirem 9385 11894
29 103 Rsm- Eflkn Liva-i Pojega 6347 6523
- - DER LVA- BOSNA - -
29 104 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Visoka 6455 6475
30 105 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Nertova 4005 3970
30 106 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Viegrad 5078 5048
30 107 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Brud 4101 4059
30 108 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Yenipazar 5028 5484
31 109 Rsm- Mortolasn- Bosna 818 -
- - Rsm- Voynukn ve Mortolasn- Bosna - 844
31 110 Rsm- Batinah-i Akncyn- Bosna 1019 1121
31 111 Rsm- Eflkn- Bosna 3166 4038
31 112 Rsm- Eflkn- Tetimme-i Vilayet-i Bosna 2795 3570
32 113 Rsm- Eflkn Vilyet-i Koba 3962 3339
32 114 Rsm- Eflkn Liva-i Klis (bo) -
32 115 Rsm- Eflkn Nhiye-i Iskradin 1598 -
- - Cizye-i Eflkn- Iskradin - 1032
- - DER LVA- HERSEK - -
32 116 Rsm- Eflkn Vilyet-i Mostar 3155 2978
33 117 Rsm- Eflkn Vilyet-i Nova 5159 -
33 118 Rsm- Eflkn Vilyet-i Pirepolya 3491 -
- - Rsm- Eflkn Vilyet-i Nova ve Prepolye - 8121
33 119 Rsm- Eflkn Vilyet-i Novasin 2759 2514
33 120 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Foa 3983 3845
34 121 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Gorajde 3341 3552
- - DER LVA- TIRHALA - -
34 122 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Trhala 3339 3835
34 123 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Aspropotam 3965 4294
34 124 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Alasonya 4611 4720
35 125 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Alasonya 4397 5011
35 126 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Modinie 5499 5969
35 127 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i atalca 5760 4973
35 128 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Krine 3920 4262
36 129 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Arafa 4755 4977
36 130 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Arafa 4069 4484
36 131 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Yeniehir 4308 4256
36 132 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Fenar 5339 5416
- - DER LVA- ARBOZ - -
37 133 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Ariboz 4933 4807
37 134 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kzlhisar 4822 5199
37 135 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i stefa 5740 5457
37 136 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Atina 6897 6616
Doan YRK
650
38 137 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Salone 5250 4757
38 138 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i zdin 4837 5830
38 139 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Livadya 5199 5087
- - DER LVA- NEBAHTI - -
38 140 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Hassah-i nebaht 1241 1334
- - DER LVA- KARLI-L - -
39 141 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Engelikasr 5663 5901
39 142 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Ayamavra 4022 3976
- - DER LVA- YANYA - -
39 143 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Yanya 2713 2565
39 144 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Yanya 1715 1936
40 145 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Ekinciyn- Yanya 3319 3409
40 146
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Ekinciyn-
Yanya 3234 3389
40 147 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Narda 7281 7566
40 148 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Grebene 5005 4450
- - DER LVA- AVLONYA - -
41 149 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Avlonya 4825 4472
41 150 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Mezakiyye 4300 4120
41 151 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Argirukasr 5380 5068
41 152 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Argirukasr 5133 4949
42 153 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Malakas 4340 4353
42 154 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Iskrapar 2766 2848
42 155 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Belgrad- Arnavud 4535 -
- -
Cizye-i Gebrn- Tetimme-i Vilyet-i Belgrad-
Arnavud - 4402
42 156 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Premedi 3578 4050
43 157 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Depedelen 3243 3119
- - DER LVA- DELVNE - -
43 158 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Delvine 7016 7122
43 159 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Delvine 5068 5763
43 160 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Aydonat 2563 2740
- - DER LVA- SKENDERYE - -
44 161 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i skenderiye 3765 3604
44 162 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Podgorie 5358 4953
- - Rsum- Eflakn- Vilyet-i pek - 3712
44 163 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i pek-i skenderiye 3581 3814
44 164 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Karada 3791 3802
47 165 Cizye-i Gebrn- Hassah-i skenderiye 1032 1007
- - DER LVA- LBASAN - -
47 166 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i lbasan 3019 2596
47 167 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i bat 4839 3848
- - DER LVA- OHR - -
47 168 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Ohri 5157 5309
XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Yaayan Gayrimslimlerin Nfusu
651
48 169 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Prespe 4111 4279
48 170 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Debri 3727 3728
48 171 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Debri 3662 3594
48 172 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Akahisar 5002 5229
49 173 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Mat 1311 1621
- - DER LVA- DUKAKN - -
49 174 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Dukakin 1578 2323
- - DER LVA- MORA - -
49 175 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Balyabadra 3689 3632
49 176 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Holomi 3499 3469
50 177 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Arhos 5628 5557
50 178 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Grds 4949 4432
50 179 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kalavrita 4950 4819
50 180 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimmei Kalavrita 5076 5281
51 181 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kartina 3621 3351
51 182 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Kartina 3220 3240
51 183 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Moton 5889 6289
51 184 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Koron 3486 3474
52 185 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Mezistre 5587 5292
- - ELVYE- MTEFERRKA - -
52 186 Cizye-i Gebrn- Evkf- Sultan Sleyman Kursdr 3011 -
52 187
Cizye-i Gebrn- Tetimme-i Kur-i Evkf- Sultan
Sleyman 2798 -
53 188 Cizye-i Kbtiyn- stanbul 6743 -
53 189 Cizye-i Kbtiyn- Tetimme-i stanbul 4403 -
- - Cizye-i Kbtiyn- stanbul maa Tetimme-i stanbul - 9734
53 190 Cizye-i Kbtiyn- Gmlcine 4876 4873
53 191 Cizye-i Kbtiyn- Sofya 2740 2729
54 192 Cizye-i Gebrn- Hassah-i stanbul 4130 4458
54 193 Rsm- Yacyn ve Kreciyn- Silivri 2372 2358
54 194 Rsm- Yacyn ve Kreciyn- Vize 3724 3405
54 195 Cizye-i Gebrn- Yav-i Mahmiye-i stanbul 1591 1130
55 196
Cizye-i Gebrn- Akkermniyn- Mahmiye-i
stanbul 588 -
- Cizye-i Gebrn- Eflkn- Vilyet-i Cabiriler (?) - 2621
- - SPEN- MEZKRN - -
55 197 spen-i Gebrn- Vilyet-i Kratova 1273 -
55 198 spen-i Gebrn- Vilyet-i Novabrda 4266 -
56 199 spen-i Gebrn- Vilyet-i Rm 2288 -
56 200 spen-i Gebrn- Vilyet-i Sidrekap 3388 -
56 201
spen-i Gebrn- Vilyet-i Zevid-i Voynukn-
Kstendil 5068 -
56 202 spen-i Gebrn- Vilyet-i Bosna 1609 -
- - DER VLYET- ANADOLU - -
Doan YRK
652
57 203 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kefe 6655 7026
57 204 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Midilli 6683 6594
57 205 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Midilli 6284 5923
57 206 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Trabzon 8038 7686
58 207 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Trabzon 7730 8060
58 208 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Rize 5900 7131
58 209 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Tetimme-i Rize 5947 6243
58 210 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Karaman 5365 -
59 211 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Perkende-i Anadolu 5031 -
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Anadolu - 5037
59 212 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Amasya 5079 10440
59 213
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Sivas ve Tetimme-i
Amasya 5734 -
59 214 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Erzurum 10020 -
60 215 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Bayburd 6862 8611
61 216 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Erzincan 6652 -
61 217 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Kemah 4402 8793
61 218 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Karahisar- arki 6500 7884
62 219
Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Canik Tetimme-i
Karahisar- arki 3400 -
62 220 Cizye-i Gebrn- Vilyet-i Pasin 5946 -
62 221 Cizye-i Yahudiyan Mahmiye-i Burusa 283 -
Genel Toplam 960.742 910.084
*Dndar Aydn, XVI. Yzyla Ait 1552 Tarihli Deiik Bir Cizye Tevzi Defteri.