Diyalektiin Fragmanlar, Samet Demir

Trklerin Kadim Dini: Tengricilik, Mert Karslolu

Dvn !gati"t#Trk"te $e%en &tas'( ve )(l S'(ler, Mert Karslolu
Tuna"da *al Sesleri, Samet Demir
+,M+-, .yll /012 # Say 3
i

NDEKLER

indekiler / i

Birka Sz / ii

Diyalektiin Fragmanlar, Samet Demir / 1-9

Trklerin Kadim Dini: Tengricilik, Mert Karslolu / 10-13

Dvn Lgati't-Trk'te Geen Atasz ve zl Szler, Mert Karslolu / 14-17

Tuna'da Nal Sesleri, Samet Demir / 18-24
ii

Birka Sz ...

Tanrsal bir irade ya da yce insan akl eyleme gemeyi emrediyordu. Buyruk verenin kimlii
ve cismi bir kenara atld. Zaman mefhumu, insann elinde tutabilecei bir nesne olmalyd
artk. Bitmeyecek bir sava balatld. nk biten her ey salt yokluk gibidir.

Tabiat insana glmsedi. Yaratl itibaryla iyi olan insan da ona karlk verdi. Btn
ktmserleri ve iyimserleri bir kenara braklsn, aydnlanma ann byk ulular vard. O
ulular tarafndan dogmalar eletirildi. Dokunulamaz denilen tahtlar salland. Batl inanlar ve
yoz beyinler bilgi ann ekilerinden nasiplerini aldlar.

nsan zeks bir kl ihtiamyla parlyordu. Diderot, DAlembert, Voltaire ve Rousseau gibi
beyin yontucular ortala bir aydnlanma deheti samt.

Rousseaunun fikirlerinin ylmaz savunucusu ve byk ihtilalci Robespierre, 7 Haziran 1794
tarihli konumasnda her eyi zetliyordu:

de fonder sur la terre lempire de la sagesse, de la justice et de la vertu

(Dnyada bilgelik, adalet ve erdem imparatorluunu kurmak iin)

Doa insana zgrln verdii halde, zincirler iinde esir edilmi akln sesi olmay
arzuluyor Ansiklopedi Dergisi. Gemite Diderot ve DAlembertin kard Encyclopdie
bizim admzn da esin kayna oldu. Onlarn bir devam olmay haddimiz olarak grmesek
de, btn iyi niyetimiz ve temennimizle bilginin n arayacaz. Gnlk siyaset ve hamaset
bizden uzak olacaktr.

Ansiklopedi Dergisinin temel dsturunu ise yle belirledik:

Trke Bilim, Trke Sanat, Trke Yaam

Ansiklopedi Dergi
1

Diyalektik Nedir?
Samet Demir

Doann oluumlar devingendir. Bulunduumuz gezegen ztlklar ve birbirleriyle elien
unsurlar zerine kuruludur. Tabiat bir atma ve eylem alandr. nceleri, insan doann
hcumlarna kar koymak durumundayken; bugn doa kendini insandan korumak
durumundadr.

Diyalektik; fikirlerin ve fikirlere sahip olan kafalarn ortak bir lkde birlemesiyle oluan
toplumlarn, en son olarak ya da en bata saylabilir doann, kendi ilerinde tadklar
elikilerin tabii bir sonucu olarak, hareket ve deiim halinde bulunduklarn ifade eden
yaklamdr.

Medeniyeti oluturan nesne atmann kendisidir. Hegel, kulland akl yrtme
ynteminde, elikileri bir araya getirip stesinden gelme dsturunu oluturmutu.

Diyalektik dnce zerine kafa yormu filozoflarn ve din adamlarnn zerinde birletikleri
bir nokta var: Doada her ey zddyla beraber bulunur yasas.

te diyalektik yntem, kart grleri ve zt argmanlar arptrarak sonuca gitmeyi
hedefler.

Dolaysz olarak bir tez sunulur. Bu aamada bir olay ya da olgunun olumlanmas gerekleir.
Tezin olumsuzlanmasyla elde edilen ise antitezdir. Antitez, bir teze kar sunulduu iin
dolaysz durumdan klr. Yeni bir dolayszlk, tez ve antitezin atmasndan doan yeni bir
tezle meydana gelir: Sentez. Bylece elime alr. Burada anlattmz mnazara, diyalektik
mantk olarak adlandrlr.



2

Diyalektiin Fragmanlar
Fragman 1:
eytan Tanr Diyalektii

Karanlk nice insana kasvetli gelmitir. Gzlere perde iner, rtl perdeler arkasnda srlar
saklanabilir. Gizli kalanlar merakly ilgilendirir, korksa da bir Hssar tar o yreinde,
gizliyi ararken. Gn nda akla gelmeyen ve konuulmayan eylerin gne kaybolduunda
tartldna ahit olunmutur ou kez. rkek ve ekingen sesler, ruhani kara boyutlarn
kaplarnda dolanrlar gn kaybolunca. Kara kaplardan ieri girmeye cesaret edemezler
ve k hznda yok olurlar. te, sesler duyuluyor u taraftan:

Tanr salaklar da affeder. eytan asla! Bu yzdendir ki, eytann evresinde
toplananlarn daha zeki olduklar dnlr.
Onun mritleri gururlu ve zeki insanlar mdr?
mknszdr gururlu insan yanna almas; nk dev, gururlu insan sevmez. nsan
yaratldnda gururu en fazla krlan Oydu.
Btn bunlar bir elikiyi beraberinde getiriyor. nsan ve blis anlasn(!) deil mi?
Kar koymad Tanr, Onun mrit toplamasna. eytan, elikilerde gizem aranacan
bilir. Konuturur sanatn fsldayarak ve phe dourur.
Ey blis! Ancak phe yakr sana.

Susunca korkaklar, hatrlanyor yreklerde, eski bir airin yerin altn ynetene yakar:

Satan, prends piti de ma longue misre!
(Ac eytan, ac u tkenmeyen yoksulluuma!)




3

Fragman 2:
Vicdan Yapay Mdr?

Tin zerine bilimsel aratrmalar, uzun tartmalar yaplmtr imdiye kadar. Tinin varl ve
insan davranlar zerine etkileri yadsnamaz bir gereklik kazanmtr. Psikanalistler boyuna
uratlar: Ruhsal sorunlar ve araylar insandan insana nasl deiiyor? Toplumda ortak
anlay ne ekilde oluuyor? Cinselliin ve yaratlta ayrlan cinsiyetliliin zerinden
yorumlar yapp yant aradlar. Kitlelerin, bir kadn ruhundan beklenecek ekilde buyurgan bir
iradeye boyun eiini anlamlandrmaya altlar. Peki, beeriyete hz veren unsurlar
sralanrsa hangisi ne kar? Eylemlerin nitelii, gemiten gelen ya da sonradan kazanlan
inanlar ve ruh... Btn bu saylanlarn iinde vicdann rol nedir?

Semerkantta iki niversite rencisi tartyor:

nsan davranlarnn meydana gelmesi ve ekillenmesinde en byk rol oynayan
yce ruh!
Senin besinin inantr. Her trl arlklardan arnm bir inan
Hayat nefes almak deil eylemdir, der bilge. Eylem nce gelir. nanlarnz
eylemlerinizi kendiliinden takip edecektir.
nsanlk ve hak yolunda eylemde bulunmak kutludur.
dealistliin ya da nsanlk davalarnn ardna snarak kiinin kendini olduundan
byk gsterme ve Tanrlatrma eylemi, zayf yaradll insanolunun z doasndan
uzaklama abasdr.
Senin eylemlerini tetikleyen nedir? Kin mi, vicdan m?
Kin yksek bir duygudur, kk eylere tutulmaz. Vicdan ise Yahudi safsatasdr.
Gryorum sende olan. Gemiin tetikledii bir kin, btn sevgilerinin bile iddetli
ve fkeli olmas bu kinin paras Derin gven, benlik atmalar ayn zamanda
darya gvensizlik, bir de bilinaltna ilenen sayklamalar
Ey Tanr! nanlmazsn.
4

Ksa bir sessizlikten sonra:

Tarih, vicdanyla hareket eden bir kimsenin byk iler yaptn yazmamtr. Safsata
mdr gerekten vicdan? Varsa bile kk bir rol, onu ok ciddiye alp hz kesmek
olur mu?
Sevginin yannda nefret ve kinin de barnmas gerekir. Tabiat bir eylem sahasdr,
mcadele ister. Zamannda biri yazmt:

Why should I not hate mine enemies-if I "love" them does that not place me at their
mercy?
(Dmanlarmdan niin nefret etmeyecekmiim? Eer ben onlar seversem bu beni onlarn
insafna terk etmez mi?)

Gemite yrekli bir topluluk yaamt. Kadnlar da dhil kahraman bir milletti: skitler.
Bilim ve teknolojinin ilerledii zamanlar deildi. En byk sava gc svarilerdi. Vcut
olarak kuvvetli ve gl yapya sahiptiler. Acmaszlklaryla n salmtlar. eytann aklna
gelmeyen skitlerin aklna gelirdi. nk onlar yapmack olan vicdan tanmyorlard. Onlar
zgrd. Bir skit aman yle demiti: Size vicdannzdan kurtulmay retiyorum!












5

Fragman 3:
Tanrlarn Ad Almas

Tarihte, uzun sre varln devam ettirmi iki byk imparatorluk kurulmutur: Birisi Roma
mparatorluu; dieri Osmanl mparatorluudur. Rivayettir; Romann kuruluu sadan
nce 753e rastlar. Roma adnn Romulus szcnden geldii iddia edilir ve bu ad Yunanca
olup g anlamndadr. Romann ilk zamanlar mitolojiden gelen bilgilerle yorumlanr daha
ok, nk kurulua ilikin elde salam belgeler bulunmamaktadr.

Romada ifti-asker anlay vardr. Bir Romal hem ifti hem de askerdir. Topraa ok
deer verir. mrn tarlada geiren Romal, vatanda olarak siyasi hayata atlyorsa
topraklarn korumaktr amac. Romallarn nl tanrs Mars, balarda tarlalar tanrs olarak
anlmaktayken, savatan anlayan ve tarmla uraan askerler onu sava tanrs haline
getirdiler ve Kartaln kovulup yerine Han getirilmesine kadar yle inandlar.

Osmanl mparatorluu ise Trklerin imparatorluudur. Devletin kurucu hanedan, Orta
Asyadan gelen Ouzlarn Bozok kolunun Kay boyuna mensuptur. Trkler de Romallar gibi
engin bir mitolojiye sahiptir. Ancak Osmanl Devletinin kurulduu tarih, mitolojiden
uzaklalm zamanlara rastlar. Trklerin byk bir ksm, inandklar Gk Tengrinin adn
deitirmelerine ramen eski alkanlklarnn birounu da devam ettirmilerdir. Ayrca
bugn, saylar az olmasna ramen dorudan Tengricilik inancna mensup Trkler de
bulunmaktadr.

nsanlar, kendi Tanrlarna ad verirken yaanlan a ve farkl uluslarn yaadklar ayr
kltrler etkili olmutur. Farkl uluslar ayn inanta toplayan ve evrensel saylan dinler
ortaya ktnda atmalar yine eksik olmam, hatta artmtr.




6

ki bilge aralarnda konuuyor:

Bilim ve insan akl zamanla birleince aydnlanacak her ey. Oysaki senin Tanrn hi
gstermeyecek kendini. Aksini syleyebilir misin?
Tanrsal irade konumana izin veriyor ve akln kullanmana. Hlbuki sen konuan bir
canl yaratabilir misin? O, insan yoktan var etti.
Tpk insan davranna benziyor bu. Yoktan var etmek dediin
Yani filozof, sylemek istediin nedir?
nsan Tanr, Tanry da insan yaratyor.
Hi yoktan!




















7

Fragman 4:
Homunkulus

Homunkulus, Latince kkenli bir szck olup Trkede insanck manasna gelmektedir.
svireli doktor ve kimyager Paracelsus, De Generatione Rerum Naturalium adl eserinde
yapay insan hakknda bilgi vermektedir. Avusturyal air Robert Hamerling, Fransz filozof
Rene Descartes ve Alman edebiyat Goethe de bu konu zerine eilmitir.

Esin kaynamz Goetheden alarak bir Homunkulus peyda edelim. Bir cam kavanozun
iinde iken insan olmak iin rpnsn, Tanrlarla konusun. Ne insandan ne de Tanrdan
yardm grebilsin:

Wagner beni bu cam kavanozun iine att.
Ancak buradan kp
nsan olmak istiyorum artk.

ehvetten domayan ucube!
Erkek ile kadnn vuslat olmadan
Ve ana rahmine dmeden peyda oldun.
Forml ve iksirle

lk insann ehveti Tanrya m ait?
Hayr, hayr Kavga etmeyeceim sizinle.
nk kavgac olmak insann iidir.
Olursam insan,
Yalnzca savunmak iin kendimi elimden geldiince
ocukluktan adamla kadar varm mcadeleye.



8

Farkldr her insan!

Glmeli akl olan her kii dediine.
Farkl olan maskeleriniz sadece.
Unutma:
Maske ne kadar byk olursa olsun
nsan yz pek deimez.

Kaybedecein ok ey varken
Ge eyleme!
Hibir eyin kalmadnda kaybedilecek
Atlmaya kalkarsan
Finonun havlay kadar
Etki yaratrsn sadece.

Her ey bir ezgiden douyor.
Mzik onu tamamlyor.
yleyse:
nsanck da insan olamaz m?

kisi birbirinin tamamlaycs deil.
Her ne kadar her mzik bir ezgiden domu olsa da
Evrim tamamland.

Cesaretim var meydan okumaya.

Greceli bir kavram cesaret:
Kpek bir kediye diklenirken gsterdii cesareti
Fareye verse
Bozulurdu btn dengeler.


9
Ey insan!
Ne kadar zayfsn. Tanr olmalym ben!

nsan denilen mahlkatn zayflndan
Tanrlarn tadamayaca zevkler doar.

Babam Wagnere syleyin:
Dayanamyorum daha fazla
Bu anlamsz dnyaya
Yine de ekleyin:
Yaad srece umudunu yitirmesin!
Ben gidiyorum.
Siz insanlar ve tanrlar yaayn!


















10
Trklerin Kadim Dini: Tengricilik
Mert Karslolu

Trkler, en eski alardan itibaren gelimi bir inan sistemine sahip olmutur. Dinleri,
inandklar tanrs, tapnaklar, dinsel trenleri ve anlatlar vardr. lk batl aratrmaclar
(zellikle Rus ve Macar aratrmaclar) Sibirya'da ve Trkistan'da yaptklar aratrmalarla bu
Trk inan sistemine amanizm adn vermi ve beynelmilel pagan-aman inancnn bir
kolu saymlardr.

Bugn biz bu inan sisteminde aman ya da kam denilen kiilerin din adam statsnde
olmadklarn biliyoruz
[1].
yle ki bir inan sistemine, o sistemin din grevlisiyle ad verilmez.
Eski Trk inannn -u anki bilgilerimize gre- ulalabilmi bir peygamberi de olmadna
gre, bu inanca ona izafen bir ad da verilemez (sevilik, Musevilik gibi). Eski Trkler tek bir
Tanr'ya; yani Tengriye taptklarna gre bu inana Tengricilik, Gk Tanr Dini, Gk
Tanrclk adlarn verebiliriz. Bylesinin daha gereki olacan dnyorum.

Trkler, gemi alardan itibaren pek ok dine girmitir. Kendi ilerinden kardklar dinleri
ise bugn dahi yaamaktadr
[2]
. Trkler yaratclarna Tengri, Tanr demitir (bugn
Moollar Tengeri, Tanara, Krgzlar Tenir gibi farkl syleyileri kullanyor). Gk Tanr
isimlendirmesi ise Trklerin yaratclarn ge yaktrmalarnn bir rndr. Gk
kelimesi yalnz bana gkyz, sema ve ayrca mavi, gkyz rengi anlamlarna da
gelmektedir.

En eski zamanlardan itibaren Gk Tanr'nn birlii, teklii inanc Trklerde varolmutur.
Bunun yannda, inan sisteminde yer alan grevli Tzler (kutsal ruhlar) da vardr. Bunlara
her ne kadar tanr denilse de asl Gk Tengri ile konumlar farkldr. Bu kutsal ruhlar (tz)
yaratc deildir. Onlar, yalnzca Gk Tanr tarafndan grevlendirilmi tabiat st varlklardr
(bugn slami inantaki melekler, eytanlar ve cinler gibi). Tanr ise bunlarn dnda ve
stndedir. O hibir ie dorudan mdahale etmez. yilie ait ileri gk ruhlarna, ktle

11
ait ileri de yer alt ruhlarna vermitir. Bu grntsyle Gk Tengri'yi tarafsz bir
yarglayc; son karar veren en stn bir g olarak alglayabiliriz.

Kutsal ruhlar (tzler) ksma ayrlr: Gk ruhlar, yer alt ruhlar ve yeryz(dnya) ruhlar.
Bu kutsal varlklar yle bir tabloda gsterebiliriz:



1. Ar Tzler (Gk Ruhlar): Bu varlklar gkte, gkyznn katlarnda yaarlar. En
byk gk ruhu lgen'dir. lgen'in dokuz olu, dokuz kz, yardmclar Yayk, Suyla, Karlk,
Utku; Umay, Ak-Ana, Ana-Maygl adl kutsal ruhlar da gkteki iyicil varlklardr. Bunlara
ye, Aya, Ay gibi isimler de verilir.

2. Kara Tzler (Yer alt Ruhlar): Bu varlklar ktcl ruhlardr ve yer altnda yaarlar.
Eski inana gre bu varlklarn banda Erlik vardr. Erlik, lgen'in zttdr ve ktl temsil
eder. Yaad yer tamu denilen cehennemdir. Erlik'in dokuz olu vardr (bir rivayete gre
yedi olu vardr). Bunlarla birlikte orlar (cinler), eytanlar (abas, yek) ve krmsler
(hayattayken ktlk yapanlarn ruhlar) de yer altndaki tamuda yaarlar.



3. Yer-Su Ruhlar: Bu varlklarn gk ve yer alt ruhlaryla mnasebetleri yoktur. Eski
12
Trkler, doadaki varlklarn da birer ruhlar olduuna inanmtr. Kutsal saydklar dalara,
rmaklara, ormanlara, gllere; hatta topraa, suya, kayalara, atee mstakil ruh isimleri
vermilerdir (rnein, Altay Dalar'nn koruyucu ruhu Altay Han'dr).

Eski Trklerde insann ruhuna da tin, neme, sne, s gibi adlar verilmitir. len insan
hayattayken iyi bir insan olarak yaamsa ruhu umaka yani cennete giderdi. Kt bir
insan olarak yaamsa tamuya yani cehenneme giderdi. yi ruhlara iye, aya, ar-neme
gibi adlar verilmitir. Kt ruhlara da krms, kara-neme adlar verilmitir. Krmsler,
ldkten sonra Erlik'in cehennemine atlrlar. Sonsuza dek orada ac ekerler. Dnyaya gelip
insanlar rahatsz eder, onlara zarar verirler. Bunlar bir eit hayalettir.



Notlar:

[1] Kam / aman: Kamlar, semavi inanlardaki din adamlar gibi bir snfa ve statye sahip
deildir. Onlar, topluca yaplan dini trenleri ynetirler. Kamlar sihirle urar. lenlerin
ruhlaryla ve te alemdeki varlklarla iletiime getiklerine inanlr. Kamlar, eski toplumda
bugnk doktorlarn grevini de stlenirlerdi. Otac da denen bu kamlar, insanlarn maddi
ve manevi hastalklarn gerek bitkisel ilalarla ve krlerle, gerek sihirle tedavi etmeye
alrlard. Kamlk ayrca sonradan renilmezdi. Kam olacak kiinin atalarndan birinin de
kam olmas gerekirdi. Bu kii ya kendisi kamlk yolunu bulacak ya da bir kamdan el alacaktr.
[2] Tengricilik, bugn bile Trk topluluklar iinde yaamaktadr. Altay Trkleri, Yakut
Trkleri, Tuva Trkleri, Moollar arasnda yaygn olan bu inan; az da olsa Bakurtlarda,
Hakaslarda da grlmektedir. Krgzistan, Kazakistan gibi Trk lkelerinde de Tengricilik
inan giderek taraftar bulmaktadr.




KAYNAKLAR:
13

* nan, Abdlkadir, Eski Trk Dini Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1976
* Gkalp, Ziya, Trk Uygarl Tarihi, nklap Kitabevi, stanbul, 1991
* Yrkan, Yusuf Ziya, amanizm, tken Neriyat, stanbul, Ekim 2009
* Karakurt, Deniz, Trk Sylence Szl, e-kitap, Austos 2011













14
Dvn Lgati't-Trk'te Geen Atasz ve zl Szler
Mert Karslolu

Dvn Lgati't-Trk, Trkenin bilinen ilk szldr. Karahanl soyuna bal bir ehzade
olan Kagarl Mahmud (Mahmud Kagar, Mahmud bin Hseyin el-Kgar adlaryla da
bilinir) bu dev eseri Badat'ta 25 Ocak 1072'de yazmaya balar. Eserin tamamlanma tarihi 10
ubat 1074'tr.

Dvn Lgati't-Trk (Trk Lehelerinin Szl), 1914 ylnda Diyarbakrl Ali Emir
Efendi tarafndan bulunmadan nce de varlndan haberdar olunan bir eserdi. Bu eserden
Antepli Ayn kd'l Cuman fi Tarih-i Ehliz-Zaman adl eserinde; Ktip elebi de Kef'z-
Znn adl eserinde sz etmitir. smi bilinen ama kendisi bulunamayan bu eseri, kitap dostu
Ali Emir Efendi stanbul'da bir sahafta bulmu ve Trk Milletine armaan etmitir.

Bu dev szlk, ansiklopedik nitelikte bir eserdir. Araplara Trk dilini retmek amacyla
yazlm ve dnemin Abbasi Halifesi Mukted Biemrillah'a sunulmutur. Eserde Trke
szcklere Arapa aklamalar getirilmi; aklamalar rnek cmlelerle, iir paralaryla,
ataszleri ve zdeyilerle pekitirilmitir. Szlkte Trklerin adetlerinden, mitolojilerinden,
airet isimlerinden sk sk sz edilmitir. Ayrca ehir, ky, kasaba isimleri; da, deniz, gl,
nehir isimleri de verilmitir. Eserin ilk sayfalarnda izimini bizzat Kagarl Mahmud'un
yapt bir de Trk Dnyas haritas bulunmaktadr.

Kagarl Mahmud'un bu byk eserinden bugne ne yazk ki sadece bir tek kopya elimize
gemitir. Ali Emir'nin bulduu bu kopya da bizzat Kagarl'nn elinden kmamtr. Bu
nshay kopya eden kii Muhammed bin Ebbekr bin Ebul-Feth'tir. Eseri 1266 ylnda, eserin
orijinalinden kopya ettiini yazmtr. Bu byk szlk bugn Ali Emir'nin kurduu
stanbul'daki Millet Ktphanesi'nde korunmaktadr.




15
Dvn Lgati't-Trk'ten, bugnk Trk insannn alaca pek ok ders vardr. Bu byk
eserde geen yaklak 250 ksur atasz ve zdeyiden semeleri burada hem orijinal diliyle
hem gnmz Trkesiyle vereceim. lk Trk szlks, ilk Trkolog Kagarl Mahmud'un
Divan'daki nsze yazd u cmlelere kulak verelim:

Hseyin olu Mahmud der ki; Tanr'nn devlet gneini Trk burlarnda dourmu
olduunu ve onlarn mlkleri zerinde gklerin btn dairelerini dndrm bulunduunu
grdm. Tanr onlara Trk adn verdi ve onlar yeryzne hkmdar kld. Zamanmzn
hakanlarn onlardan kard. Dnya milletlerinin idare yularn onlarn eline verdi. Onlar
herkese stn eyledi. Kendilerini hak zere kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte alan, onlardan
yana olan aziz kld ve Trkler sayesinde onlar her dileklerine eritirdi; bu kimseleri
ktlerin errinden korudu. Oklarn dokunmasndan korunabilmek iin akl olanlara den
ey, bu adamlarn tuttuu yolu tutmak oldu. Derdini dinletebilmek ve Trklerin gnln
alabilmek iin onlarn dilleriyle konumaktan baka yol yoktur.


KAYNAKLAR:

* Kagarl Mahmud, Divan Lgati't-Trk (eviri: Besim Atalay), TDK Yaynlar,
Ankara, 2013 (Tek Cilt Halinde 1. Basm)
* Akaln, kr Haluk, Kagarl Mahmud ve Divn Lgati't-Trk, TDK Yaynlar,
Ankara, 2008
* Ercilasun, Ahmet Bican, Trk Dili Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara, 2009



* * *









16
DLT 1. CLTTEN SEMELER
*
:

* Besim Atalay, Divan' cilt halinde yaynlamtr. TDK'nn 2013 basks bu cildin tek
cilt halindeki ilk basksdr.

1. Ku kanatn er atn: Ku kanadyla, er atyla (deerlidir). [at, sf. 34]
2. Ermegge eik art bolur: Tembele eik (bile) da srt olur. [art, 42]
3. Tilk z inge rse uduz bolur: Tilki kendi yuvasn hor grrse uyuz olur. Bu sav
ilini, boyunu, ehrini inkar eden, yeren kii iin sylenir. [uduz, 54]
4. kz adak bolgna buzagu ba bolsa ye: kzn aya olacana buzann ba
olmak yedir. Bu sav, bakasna uymaktansa kendi bana i grmenin daha stn
olduunu sylemek iin kullanlr. [kz, 59]
5. Av nee al bilse adg ana yol bilir: Avc ne kadar hile bilirse ay da o kadar
kaacak yol bilir. Bu sav, iki kurnaz kii karlat zaman sylenir. [adg, 63]
6. Alda oglak togsa arkda ot ner: Alda(koyun, kei barna) olak dosa rmak
kysnda otu biter (bugn, ocuk ksmetiyle doar denir). [ark, 65]
7. Knde irk yok begde kyk yok: Gnete atlak olmaz, beyde sznden cayma
olmaz. Bu sav, beylerin szlerinden dnmemeleri iin sylenir. [irk, 70]
8. Alm arslan berimi sgan: Alacakl aslan gibidir, borlu san gibidir. [alm, 75]
9. Ay tolun bolsa eligin imlemes: Dolunay elle gsterilmez (bugn, grnen ky
klavuz istemez denir). [ay, 82]
10. Kii alas itin ylk alas tatn: nsann alas(hilesi) iinde, hayvann alas
dndadr. Bu sav, yaltaklanarak muhalefetini ve hyanetini gizlemek isteyen kii iin
sylenir. [ala, 91]
11. Uma kelse kut kelir: Misafir gelince uur gelir. [uma, 92]
12. Kaz kopsa rdek kli igenr: Kaz gidince rdek gl sahiplenir. [rdek, 103]
13. Erdem ba tl: Erdemin, faziletin ba dildir. [erdem, 107]
14. Emgek eginde kalmas: ekilen sknt srtta kalmaz; yani boa gitmez. [emgek, 110]
15. Arpasz at aumas arkasz alp eri syumas: Arpasz at koamaz, arkas olmayan
yiit dmanlarn yenemez. [arpa, 123]

17
16. Ylan kend egrisin bilmes tewi boynn egri tir: Ylan kendi eriliini bilmez,
deveye boynun eri der. [egri, 127]
17. Ermegge bult yk bolur: enge kiiye bulut bile yk olur. [ermeg, 138]
18. Agl er ebk karmas: Varlkl kii abuk yalanmaz. [agl, 147]
19. Etli trnakl edirmes: Et trnaktan ayrlmaz. [edirdi, 177]
20. kki bogra iger otra kkegn yanlur: ki boa dvr, arada sinek incinir. Bu
sav, iki beyin arpmasnda arada zayflarn ezilmesi zerine sylenir. [igedi, 187]
21. Yalnuk rlmi kap ol, agz yazlp alknur: nsanolu iirilmi tulum gibidir, az
aldnda havas sner. [rldi, 195]
22. gngi minde artatur: Kendiyle vnen kii donunu pisletir. [gndi, 203]
23. Tay atatsa at tnur, ogul eredse ata tnur: Tay byynce at dinlenir, oul yetiince
baba dinlenir. [atatt, 206]
24. Suw irmesge st ber: Su iirmeyene st ver. Sana ktlk edene sen iyilik yap
demek istiyor. [itrdi, 218]
25. Btn ml kana kolsa olturur: Donu salam olan nereye isterse oturur. [olturd,
224]
26. Kenelig bilig drer kenesiz bilig obraur: Danmayla kan bilgi gzelleir,
danmasz kan bilgi ypranr. [obrat, 231]
27. Karga kazga tgnse but snur: Karga kaza zenirse aya krlr. [tgndi, 254]
28. Ulugn uluglasa kut bulur: Byne sayg gsteren kut(mutluluk) bulur. [uluglad,
304]
29. Kp sgtge ku konar, krkl kiige sz kelir: Gr sde ku konar, gzel
kiiye sz gelir. [kp, 319]
30. Yga uunga yel tegir, krkl kiige sz kelir: Aacn ucuna yel deer, gzel
kiiye sz gelir. [kp, 319]

* Devam gelecek sayda...



18
Tuna'da Nal Sesleri
Samet Demir
Pagan detine gre, kendi kanlarn bir kaba damla damla akttlar ve yeminlerini bununla
salamlatrdlar.
9. yy sonunda bir kan antlamas. Macarlar ve Bulaklar arasnda O sralarda, Macarlar ve
Bulaklar Hristiyanl henz benimsemi deiller.
Gnll olarak bar sundular ve Tthm efendi olarak setiler Ve Eskll diye
sylenen yerde, sadakatlerini yeminle teyit ettiler ve o gnden itibaren orada yemin ettikleri
iin bu yeri Eskll diye adlandrdlar.
Macarcada esk yemin anlamna gelir. Trk azlarnda, esk ifadesine karlk olarak en
yukardaki eylemi onaylarcasna ant imek deyimi ska kullanlr.
Konuya tepeden bir giri yaptmn farkndaym. ncelikle Bulaklara ksa bir deinelim.
Macarlarn stnde daha uzun duracaz.
Bulaklar, Karluklardan kopmu bir kavimdir. Karluklar, eskiden beri Trk kavimlerine
dhildirler. 6. yy ortasnda teekkl eden Trk mparatorluu, 581de dou ve bat diye ikiye
ayrld zaman, Karluklarn arazisi iki Trk imparatorluu arasnda, Altayn gneybatsnda,
Kara rti ve Zaysan-Gl blgesinde, inlilere gre To-lo-se (Talas) vadisinde yer almtr.
Bulaklarn, Macarlarla mnasebetlerinin nasl baladna deinmeden evvel Macarlar
hakknda konumak gerekiyor.
Macarlarn etnik yapsn oluturan kavimler: Onogur, Manysii, Hun ve Kabarlardr. Arlkl
olan kavim Onogurlardr. Macar Trkolog Prof. Dr. Lszl Rsonyi; Bulgar Trkesinde,
Ouz adnn sonundaki z nin r ye dnerek Ogur haline geldiini ve Ogur ifadesinin
kelime manasnn kabile olduunu sylyor. Buradan yola karsak Onogur ad on kabile
demek oluyor.


19
Rsonyi'nin Tuna Kprleri adl kitabnda yapt bir alntya gre; say bakmndan z li
konuan Hunlar ve r li konuan Trkler(Ogur)in, yani Hunlar ve Pontus blgesindeki dier
Trk kavim unsurlarnn birbirine karmasyla Bulgar kavmi ortaya kyor. Bulgar ad
kark manasna gelmekle birlikte, burada arlkl olan kavim Ogur idi. leride de
deineceiz: 864te ar Boris Hristiyanl kabul ettikten sonra Bulgaristan Trkleri, Bizans
ve Slav kltrlerinin etkisinde kalarak benliklerini yitirmilerdir.



Bat Sibiryal Manysii kavmi, Fin-Ugor kavimlerinin Ugor dalndandr. Onogurlarla temas
etmiler ve Onogur meneli er taksn alarak zamanla Magyar(Macar) adn ortaya
karmlardr.
Hunlar, Attila dneminde aa Tuna ve Karpatlarn dousunda yurt tutmulard. 30 kadar
Trk, Germen, Trak ve ranl kavmi, mesela; Kvad, Alan, Skir, Dou Got, Frank Aleman,
Gepid vb. kavimler zerinde hkm sryorlard.



Pontus Bozkrlar - Karadeniz'in
kuzeyi ve Hazar Denizi'nin Dousu
20


Attilann Hunlar ve emrindeki kavimler Avrupa topraklarnda inanlmaz aknlar ve seferler
yaptlar.
Tarihi roman yazar Alman Thomas Rudolf Peter Mielke; Roma mparatoru III.
Valentiniann kz kardei Honoria, Attilaya ak yz gnderince, Attilann eyiz olarak
verimli Galya topraklarn istediini yazar.
Gn getike efsaneleen ve yenilmez olduu dnlp yar tanrlatrlan Attilann ad
hakknda Rsonyinin Tarihte Trklk eserine bavuralm:
En byk hkmdar ad Macar-Hun efsanesinde asli eklini muhafaza etmi olmaldr.
Sonundaki (a) sesi Macarcada bir kltme (tasgir) ekidir, yani bu szn tahlili: Etel-a yahut
Etil-a eklinde olmaldr. Yunan kaynaklarnda Attlas dahi o zamann Yunan imlas gz
nne alnarak Etil okunmaldr. Volgann eski ad Etil ile Etila ayndr. Trk ad verme
geleneine gre bu nehir kysnda doan cihangire Etil ad verilmitir.
Catalaunum (Katalanyum) muharebesi Catalaunum Ovasnda kanl bir sava. Savan
kma sebebi mparator Valentiniann Galyay Attilaya brakmak istememesi. Roma

451- A Catalaunumi Csata (Katalanyum Sava)
21
mparatorluk ordularnn banda Aetius, Romallarn mttefiki Vizigotlarn banda ise
Theoderich
Savaan taraflarda kayplar byk olmutur. Vizigot kral Theoderich bu savata
ldrlmtr. Hem Bat Romaya hem de Vizigotlara kar savaan Attilann ordusunda ise
lmcl bir hastalk ba gsterince, Attila geri dnmek durumunda kalmtr. Attila
yenilmemitir. Yenilseydi, Aetius gklere karlrd.
nsanlar gce tapar fakat glnn yenilmesine baylrlar.
Savatan ganimetle geri dnen Attila, yeniden Bat Roma mparatorluu zerine sefere kar
ve 452de Roma duvarlar nne varr. Avrupay batanbaa kateden bu ordunun nnde
hibir g duramazd.
Papa Leo kendileri iin vahim durumu grm olacak ki, Attilann huzuruna km ve
Attiladan geri ekilmesi iin ricada bulunmutur. Attila, byk saygyla arlad Papann
ricasn geri evirmedi.
453de Attila ld. Yerine olu, lek ve Dengizikin k rnek geti.



453- Hun mparatorluu
22
Attilann lmnden sonra Hun mparatorluu kt. Hunlardan arta kalanlar Maeotis, yani
Azak Denizi arkasna geri ekildiler. Burada Ogur kavimlerinin paralaryla kararak
ounluu Ogur kavimlerinden olan Onogundurlardan, daha sonra tamamen Onogurlardan
meydana gelen geici yeni bir imparatorluk kurdular.
Ziya Gkalp, Attilann kendisinden ok nce yaam byk atas Meteyi Trk
barseverliinin kurucusu olarak yazyor. Trkln Esaslarnda u ifadeler yer alr:
Avrupallarn o kadar suladklar Attila bile, yine onlarn rivayetince, yenilmi milletler ne
zaman bar istemilerse derhal kabul etmitir. nk Attila da bir ilhan, yani dnya barn
salamaya alan, ileri fikirli bir ahsiyetti.
Muncuk Hann en kk olu Attila Avrupallar, onun Sava Tanrs Marsn klcn ele
geirdiine inanmlard Ona Tanrnn Krbac diyorlard.
Gelelim Kabarlara Kabarlar, Hazarlarn bir parasdr. Kelime manas olarak Kabarlar,
bakaldranlar demektir.
Macarlar, 7. yy ortasnda Bayan(Zengin) Han dneminde Hazar hkimiyetini tanmlard. 9.
yy ortasnda Kabarlar da kendilerine katp ayn yzyln sonunda bugnk yurtlarna gelip
yerlemilerdir.
Anlald zere Bayan Han, Macar milli hanedannn kurucusu yurt tutan rpd n atasdr.
Kobrat(Kavmi bir araya topla)n be olundan biridir. Kobrat, nceleri Maeotisde
hkmetmi, 7. yyn ilk onlu yllarnda Avarlar batya doru srmtr. Onogur Bulgarlarn
ynetimi altnda bulunan ve Kuban Nehrine ve Tunaya kadar uzanan Byk Bulgaristan
kuran Kobrat 642de lnce imparatorluu oullar arasnda 5e blnmtr.





23


Kobrat n olu ve Bayan Hann kardei Kver, Macarlarn bir baka blm olan Sekellerin
ilk yurt igalleri srasndaki reisidir.
Sekellerin, rpdn yurt tutuundan bile nce Karpat Havzasnda bulunduklarn
syleyebiliriz. Sekil, beyaz ayakl at anlamna gelir. Adlar Onogur menelidir.
rpd devri banda yurt tutan kabileleri siyasi sebeplerle dattklar ve ayr iskn ettikleri
zaman, Sekeller de lkenin pek ok tarafnda ortaya kmlardr. Bundan sonra, yani rpd
devri banda, Sekelleri nce Orta-Erdele, sonra bugnk Sekel diyarna yerletirmilerdir.
Almanca ungar, Franszca hongrois, Latince hungarus, bat slavca ungri kelimelerinin
hepsinin Macarlarn Onogur adndan karak, bugne kadar kullanlageldiini yine Lszl
Rsonyinin Tuna Kprleri eserine dayanarak ifade edebiliyoruz.




Kobrat(Kurt)'n Byk Bulgaristan' ve olu
Esperik(Asparuh)'in G
24
Kobratn olu, Bayan Han ve Kverin kardei Esperik, kendisine katlanlarla Dinyester
rmandan geip nce batya, sonra da Balkanlarn gneydousuna gitti. Esperikin
Onogurlarna, Bulak topluluu da katlmt. Aa Tuna Balkan Bulgaristan kurulmutu.
Bizans ordusu Bulgarlara yeniliyor; 681de IV. Konstantin, Moesia blgesinde Bulgar
devletini resmen tanyordu. Ayn yl IV. Konstantin, tahtn olu II. Justinianosa brakacakt.

Devam edecek...



KAYNAKLAR:

* Gkalp, Ziya, Trkln Esaslar, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1990
* Mielke, R. P. Thomas, Tanrnn Krbac Attila (ev: Atilla Dirim), Yurt Yaynlar,
Ankara, 2000
* Rasonyi, Laszlo, Tuna Kprleri (ev: Hicran Akn), Trk Kltrn Aratrma
Enstits, Ankara, 1984
* Rasonyi, Laszlo, Tarihte Trklk (ev: Dr. Hamit Zbeyir Koay), Trk Kltrn
Aratrma Enstits, Ankara, 1971
Aylk E-Dergi
ansiklopedidergi.blogspot.com.tr
issuu.com/ansiklopedi
-Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir-