BR FAZLI MOTORLAR

Bir fazl motorlar;

1. Bir Fazl Asenkron Motorlar
- Yardmc sargl motorlar
- Yardmc kutuplu (glge kutuplu) motorlar
2. niversal motorlar
1. BR FAZLI ASENKRON MOTORLAR
1.1 YARDIMCI SARGILI MOTORLAR
Bir fazl asenkron motorlar kk i tezgahlar ile buzdolab, amar makinesi, kk
su pompalar, mikser, vantilatr, aspiratr v.b yerlerde kullanlrlar. Kalknma akmlar fazla
olduundan genellikle 2 BG'den kk glerde imal edilirler.
fazl a.s.m'lerde faz sarglar aralarnda 120'er derece elektriki faz fark olacak
ekilde statora yerlitirildiinden dner manyetik alan meydana geliyordu. Fakat bir fazl
a.s.m'lerde yalnz bir sarg ile bu dner manyetik alan elde etmemiz olanakszdr. Bu nedenle
bir fazl motorlarda ana sargnn dnda bir de yardmc sarg bulunur. Ana sarg ve yardmc
sarg birbirine paralel balanp aralarnda 90'ar derece elektriki a farkl oyuklara yerletirilir.
Fiziki faz farknn yan sra ana ve yardmc sarglardan geecek akmlarn dolaysyla
meydana getirecekleri manyetik alanlarnda arasnda faz fark olmas gerekmektedir. Bunun
iin de; Devaml olarak devrede kalan ana sarg kaln kesitte telle ok sipirli sarlr. Ana
sargya paralel balanan yardmc sarg ise ince kesitli telle az sarml yaplr. Bylece ana
sargnn omik direncinin kk, endktif reaktansnn byk olmas ve akmn gerilimden
90'ye yakn geri kalmas salanr. Ayrca ana sarg alta, yardmc sarg ste yerletirilerek
endktif reaktansn daha da bymesi salanr. Yardmc sargdan geen akmn gerilimden
ilerde olmas iin yardmc sargya seri olarak bir kondansatr balanr. Bylece ana ve
yardmc sarg akmlar arasnda 90'lik faz fark meydana gelir. Bu da dzgn bir dner
manyetik alann meydana gelmesini salar. Sincap kafesli rotorun ksadevre edilmi rotor
ubuklar, stator manyetik alan tarafndan kesilerek ubuklarda emk endklenir. Rotor
ubuklar iki tarafndan ksadevre edildiinden ierisinden ksa devre akmlar geer ve
rotorda bir manyetik alan oluur. Stator dner manyetik alannn, rotor manyetik alann
peinden srklemesi sonucunda da rotor dner. Motorun ilk kalknmas annda yardmc
sarg, ana sargnn manyetik alann destekleyecek yndedir. Fakat rotor devri, normal devrine
yaklatka bu kez yardmc sarg, hem ana sarg hem de rotor sargs zerinde ters etki yapar.
Motorun normal almasn engellemesi nedeni ile motor kalkndktan sonra yardmc sarg
devreden kartlr. Eer motor normal devrine ulat halde yardmc sarg devreden
kartlmazsa, ince kesitli yardmc sargdan fazla akm geeceinden sarglar snr ve bir sre
sonra da yanar.

ekil.1 Bir fazl a.s.m devre yaps ve ana sarg akm ile yardmc sarg akm arasndaki faz
fark gsterimi

ekil.2 Bir fazl a.s.m resmi
1 Fazl Asenkron Motorlarda Yardmc Sargy Devreden karma Yntemleri
1. Santrifj (Merkezka) Anahtar
Motorun ilk kalknma anndan normal devrinin % 75'ine ulancaya kadar yardmc
sarg devrededir. normal devrin %75'ine ulaldnda yardmc sargy devreden kartan
santrifj anahtar, motorun ierisine yerletirilir. ki ksmdan meydana gelen santrifj
anahtarn duran ksm kapak ierisine, hareketli ksm ise rotor miline monte edilir. Duran
ksmda bulunan iki kontak, motor almazken kapal durumdadr ve yardmc sargy
devreye sokar. Motor normal devrinin %75'ine ulatnda ise hareketli ksm, merkezka
kuvvetin etkisi ile dar doru ekilerek kontak zerindeki basnc kaldrr. Bu ise bir yay
vastas ile tekrar eski konumuna gelerek konta kapatr. Bu srada kontak alarak yardmc
sarg devreden kar. Motor durduunda ise bir yay vastas ile tekrar eski konumuna gelerek
konta kapatr.

ekil.3 Merkezka anahtar paralar

ekil.4 Merkezka anahtarn almas
2. Akm Rlesi
Ters duran kontaktre benzetilebilir. Ana sarg devresine balanr ve kontaklarndan
yardmc sarg akm geirilir. Motor devreye girdiinde ana sarg yol alma akm olarak fazla
akm ekecek ve rleden de geen bu akmn oluturduu manyetik alann etkisi ile rle
nveyi yukar ekerek kontaklarn kapatacak ve yardmc sargnn da devreye girmesini
salayacaktr. Motor devri anma devrine yaklatka ana sarg akm normal deerine
decektir ve akm rlesinin manyetik alan nveyi yukarda tutmaya yetmeyecek ve nve
derek yardmc sargy devre d brakacaktr Bir fazl motorlarda ounlukla santrifj
anahtar kullanlr fakat buzdolaplarnn ekovat motorlar gibi motor miline santrifj anahtar
balanamayan yerlerde akm rlesi kullanlr. Bir fazl asenkron motorlarn devir ynn
deitirmek iin ya ana veya yardmc sargdan geen akmn yn deitirilmelidir.
Kapal tip soutma cihazlarnda merkezka anahtarn tamiri iin kompresrn almas
gerekir. Bu yerlerde yardmc sargnn devreden ayrlmas ilemi manyetik rle ile yaplabilir.
Manyetik rle motorun dnda olduu iin bozulduunda deitirilmesi kolaydr.

ekil.5 Akm rlesi ile merkezka anahtar devreden karma
3. Triak ile Devreden karma
Son yllarda termistrl ve elektronik yol verme rlesi gelitirilmitir. Elektronik yol
verme rlesinde motor anahtar kapatlnca ana sarg ve daimi kondansatr ile seri bal
yardmc sarg beslenir. Ayn zamanda elektronik yol verme rlesi elektronik anahtar grevi
yapan bir triya tetikleyerek kalk kondansatrnn devreye girmesini salar. Bylece
motor byk bir kalk momenti ile yol almaya balar. Rle iindeki bir kontrol devresi
yardmc sarg gerilimini srekli ler. Motor anma hznn yaklak %80 ine ulanca, bu
gerilim o kadar artar ki, triyakn ateleme darbelerini keser. Bylece kalk kondansatr
devreden kar ve motor daimi kondansatr ile almasn srdrr. Elektronik rle, kalk
devresini; motor kilitlenmesine, ar ve uzun kalklar ile ar yklemelere kar da korur.

4. Yol Verme Paket alteri ile Devreden karma
Start konumunda bir fazl motorun ana ve yardmc sargs paralel balanr. Yardmc
sarg devrede iken motor yol alr, elimizi mandaldan ektiimizde yardmc sarg devresindeki
kontak alacandan yardmc sarg devre d kalr. Bu alter, kullanlrken dikkat edilecek
husus, mandal evrilerek start konumuna getirildiinde, el mandaldan hemen ekilip alterin
(1) konumuna gelmesi salanr. Paket alter ile yol vermenin baz sakncalar unlardr:
Paket alter bulunan devrede enerji kesildiinde, devre kapal kalacandan enerji tekrar
geldiinde alclar kontrolsz alr.
Paket alter ile birden fazla yerde kumanda yaplamaz,
Paket alter devrelerine motor koruma rleleri balanamaz.
Yardmc sargy devreden karma zaman kiinin inisiyatifinde olduundan ideal bir
alma gereklemez.
Bir Fazl Yardmc Sargl Asenkron Motor eitleri
1. Yardmc Sargl Motorlar
Bir fazl yardmc sargl asenkron motorlar ok sk balatma durma gerektirmeyen
yol alma momenti dk olan ykler iin uygundurlar. El aletleri, amar makinesi, brlr,
kurutucu, aspiratr ve pompa gibi bir ok kullanm yeri vardr.
Yardmc sargl asenkron motorda elde edilen moment tam yk momentinin %150si
kadardr. Motor hz artarken momenti de artar. Maksimum moment deeri tam yk
momentinin %250sine kadar ulaabilmektedir. Yardmc sargnn devreden kmas ile
devrede yalnz ana sarg kalr. Motor ana sarg ile almasna devam eder.
2. Kalk Kondansatrl (Kondansatr Yol Vermeli) Motorlar
Bu tip motorlarda yardmc sargya seri olarak balanm ve kalknma sresince
yardmc sarg ile birlikte devrede kalan kondansatr mevcuttur. Motor yardmc sargl
motora benzemekle beraber daha yksek moment elde edilebilmesi amacyla tasarlanmtr.
Burada kullanlan elektrolitik kondansatr ile ana sarg ve yardmc sargdan geen akmlar
arasndaki ann bytlerek momentin yksek olmas salanmtr. Bu durumda yardmc
sargdan geen akm yardmc sargl motora gre 2 kat daha az olmaktadr. Kalknma akm
da dktr ve normal alma akmnn 45 kat kadardr. Yksek kalknma momenti ve
dk yardmc sarg akmna sahip olan yol verme kondansatrl motorlar ok sk veya
ykl olarak balama gerektiren uygulamalar iin uygundurlar.
Bir fazl yardmc sargl asenkron motorun kondansatrl olandr. Yardmc sargya
bir kondansatr seri olarak balanrsa, yardmc sargdan geen akm kondansatrn etkisi ile
gerilimden ilerde olur.


Kondansatr yol vermeli asenkron motorlarn hz moment karakteristiine baklrsa
kalknma momentin yardmc sargl motora gre daha yksek olduu grlmektedir.
Kondansatr yol vermeli motorlar yksek kalknma moment gerektiren kompresrler, byk
vantilatrler, pompalar ve yksek ataletli yklerde kullanlr. Kalknma sresince ana sarg
yardmc sarg ile birlikte moment retir. Motor yeterli hza ulatktan sonra yardmc sarg
devreden karak sadece ana sarg moment retmeye devam eder. Bu motorlarda dikkat
edilmesi gereken en nemli durum merkez ka anahtarnn devreyi zamannda amasdr.
Eer devre tam zamannda almazsa yardmc sargya seri bal kondansatr zarar grebilir.
3. Srekli (Daimi) alma Kondansatrl Motorlar
Kondansatr yol vermeli motorlarn bir eidi olup yardmc sargya seri olarak
balanm kondansatr alma sresinde devrede kalr ve bylece merkez ka anahtarna
gerek kalmaz. Bu motorlar zel amal uygulamalarda yksek moment gerektiren yerlerde
kullanlr. Bu motorlarda santrifj anahtar yoktur. lk kalknma momenti biraz dk %50 -
%100 tam yk momenti civarndadr. Burada kullanlan kondansatr hem yol alma momentini
biraz ykseltir hem de alma annda g katsaysn 1'e yaklatrr. Daimi kondansatrl
motor ok dzgn ve sessiz alr. Santrifj anahtarn olamamasndan dolay daha az bakma
ihtiya gsterir. Genellikle vantilatr, aspiratr, brlrlerde, daire testereler, polisaj
makineleri, im bime makineleri, pompa ve sessiz almann arzu edildii yerlerde bu
motorlar kullanlr.
Bu tip motorlarn hz moment karakteristiklerinden kalknma momentlerinin ok
dk olduu grlmektedir. nk kondansatr deeri en iyi alma deerine gre
seilmitir. Bu motorlarda kullanlan kondansatr kat kondansatrdr. Yardmc sarg
devaml devrede kaldndan ana sargdan ince kesitli ve ok sarml olarak yaplr. Srekli
kondansatrl motorlar sessiz almalarndan dolay hastanelerde, stdyolarda ve sessizliin
nemli olduu yerlerde kullanlrlar. Bu motorlarn en byk dezavantaj dk kalknma
momentine sahip olmasdr.
4. ift Kondansatrl Motorlar
ift kondansatrl motorlar kondansatr yol vermeli bir fazl motorlarn baka bir
eididir. Srekli kondansatrl motorlarda bahsedilen dk kalknma momentinin
arttrlmas iin tasarlanmlardr. Bu tip motorlarda yardmc sargya seri bal ve deerleri
birbirinden farkl kondansatr kullanlr. Kalknma annda her iki kondansatrde devrededir
ve bir tane bir sre sonra merkez ka anahtar ile devreden karlr. Bu tip motorlarda en iyi
kalknma ve normal alma artlar gerekletirilebilir. Yol verme kondansatrl motorlarda
olduu gibi yksek kalknma momentine ve srekli kondansatrl motorlarda olduu gibi
sessiz ve yksek momentle alrlar. zellikle kompresr, hidrolik pompa ve santrifj
pompalar gibi yksek kalk momentinin istendii yerlerde kullanlrlar.
Bir Fazl Yardmc Sargl Asenkron Motorlarda Devir Ynnn Deitirilmesi
Bir fazl asenkron motorlar fazl asenkron motorlar gibi her iki ynde de almaya
elverilidirler. Bir fazl asenkron motorlarn devir ynn deitirmek iin ana veya yardmc
sargdan herhangi birinin ular yer deitirilir. Bu sarglarn herhangi birinin ularnn
deitirilmesi ile stator alann dn yn ters evrilir. Sonu olarak da motorun devir yn
de deitirilmi olur. Dikkat edilmesi gereken en nemli nokta merkez ka anahtar ile kontrol
edilen yardmc sargl motorlarda motorun alrken devir ynnn deitirilememesidir.
nk motor yalnz ana sarg ile almaktadr. Bu nedenle motor ilk nce durdurulmal yada
merkez ka anahtar yardmc sargy devreye sokana kadar devri drlmeli sonra
sarglardan birinin ular yer deitirilmelidir.
Srekli alma kondansatr bulunduran motorlarda durum biraz farkldr. Bu
motorlarda ana sarg ile yardmc sarg motorun almas boyunca devrede olduundan motor
alrken sarglardan birinin ularnn yer deitirilmesi ile motorun devir yn deiir.
Aspiratr, vantilatr, kompresr, kk amar makinesi gibi motorlar, daima bir
ynde dnerler. Bu nedenle sarg ular stator iinde balanarak darya u kartlr.
Ulardan ikisi ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr.
Devir yn sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosunu drt u kartlr. Devaml
saa ve sola alan tezgahlarda, motorun devir ynn deitirmek iin ekildeki gibi devir
yn deitirme alteri kullanlr.
Bir Fazl Yardmc Sargl Asenkron Motor Balant ekilleri





Bir Fazl Yardmc Sargl Asenkron Motor Hz-Moment Karakteristikleri





Bir Fazl Yardmc Sargl Asenkron Motorlarda Devir Ayar
fazl asenkron motorlarda olduu gibi yardmc sargl motorlarn da devir saylar,
kutup saylarna ve ebeke frekansna baldr. Ayrca gerilimi deitirerek de devir ayar
yaplabilir. Ancak retilen moment gerilimin karesi ile orantl olduundan dk gerilimde
elde edilen moment de dk olacaktr. Momentin dmesinde saknca olmayan
uygulamalarda bu yntem kullanlabilir.
Kutup saysnn deitirilmesi yntemi
ki farkl devirde yardmc sargl motor elde edebilmek iin statora iki ayr ana sarg
ve yardmc sarg sarlr. Bylece iki deiik devir elde edilir.
Frekans deitirici ile bir fazl motorun devir ayar
Bir fazl motorlar 0-650 Hz arasndaki frekanslarda altrlarak geni aralkl bir
devir ayar imkan vardr. Bir fazl motorlar kk gl olarak yapldklarndan devir ayar
problemi fazl olan motorlara gre daha az ve frekans deitirici ile bir fazl motor devir
ayar masrafldr. Bu nedenle bir fazl motorlarda frekans deitirici ile devir ayar
kullanlmamaktadr
1.2 YARDIMCI KUTUPLU(GLGE KUTUPLU) ASENKRON MOTORLAR
Kk gl motorlarn en ucuzu olan glge kutuplu motorlar bir fazl indksiyon
motorlarnn bir tipidir. Temel olarak, yardmc sargnn her bir kutup bir blmn
evreleyen bir bakr halkadan olutuu kk sincap kafesli bir motordur. Yardmc sarglar
glge sarg olarak tanmlanr. Bu bobindeki akmlar dner manyetik alan salayan kutbun
glge kutup ksmndaki manyetik aknn fazn geciktirir. Motorun dn yn glge
kutupsuz taraftan glge kutuplu tarafa dorudur. Dier tip bir fazl motorlarn ile
karlatrldklarnda dk balang momenti retirler. Tek bir sargnn olmas, kondansatr
yada yol alma anahtar iermemesi bu motorlar gvenilir ve ekonomik hale getirir. Dk yol
alma momenti nedeniyle en ok fanlarda ve kolay yol alma gerektiren dier alanlarda
kullanlrlar. Dahas fanlarda sklkla anahtarlama eleman (triyak) tabanl deiken hz
kontrol aygtlar ile kullanlrlar.


Glge kutuplu motor, bir asenkron motor olarak snflandrlan elektrik motorudur.
Asenkron motorlardaki gibi statorda oluan dner manyetik alan sayesinde moment retilen
sincap kafese sahiptir. Ancak fazla beslenen asenkron motorlarn aksine glge kutuplu
motorlar bir fazl alternatif gerilimle alr. Dner manyetik alan meydana getirmek iin en
az iki fazl gerilim gerektiinden ikinci bir ayrk faz retilmelidir. Stator sarglar tarafndan
retilen manyetik alan ince bakr malzeme ksa devre halkalar (glge kutuplar) motorun
dn dorultusunda aprazlama yerletirilmi paralardan sarlm ayrk kutup paralar ile
salanr.
Alternatif manyetik alan burada ksa devre halkalar faz kaymasna neden olur ve bu
yzden ana kutbun faz kaymasna mecbur eder. Dolaysyla retilen dner alan rotoru
dndrmek iin yeterlidir ama kukusuz bu durum yke baldr. Bu durum fazl asenkron
motorlarnkinden daha dk yol verme (balang) momentine yol aar. Ksa devre
sarglarndaki diren kayplar nedeniyle ayrk kutuplu motorun iletme verimi fazl
asenkron motor veya benzeri gteki indksiyon motor ile karlatrldnda nemli lde
daha dktr. Glge kutuplu motorlar fazl ve kondansatrl motorlardan daha ucuzdur.
nk sadece tek bir sargya sahiptir, pahal (byk olaslkla gvenilmeyen) kondansatr
yoktur, dolaysyla salam ve uzun mrldrler.

Glge Kutuplu Asenkron Motorlarn alma Prensibi
Kutup sarglarna bir fazl alternatif gerilim uygulandnda bobinden geen sinsoidal
akm zamana gre yn ve iddeti deien bir manyetik alan meydana getirir. Deiken alan
iindeki bakr halkalar zerinde indksiyon prensibine gre gerilim indklenir. Bu gerilimin
oluturduu ksa devre akmlar kendisini oluturan manyetik alann ynne ters ynde
manyetik alan meydana getireceinden bakr halkalarn bulunduu ksmda alan zayflamas
meydana gelir. Bu nedenle kutup sarglarnn meydana getirdii manyetik alan bakr
halkalarn olduu ksma doru kayar. Bylece glge kutuplu asenkron motorun rotoru glge
kutupsuz taraftan glge kutuplu tarafa doru kayar.
Glge kutuplu asenkron motorlarn zelliklerini aadaki gibi zetlenebilir.
Yaplar basittir. Sessiz alrlar. (30-60dB gibi ok dk grlt)
Maliyetleri ucuzdur. Uzun mrldr (8,000 - 50,000 saat)
Ar yklerde dururlar. Kalknma momentleri dktr.
Verimleri dktr. Dk gldrler (yaklak 6 - 100W)
Devir ynleri sabittir. Yksek devirli yaplamazlar (yaklak 2000 - 2800rpm)

Kullanm alanlar
Dk grlt, dzgn hz, uzun sreli alma istenen dk kalk momentinin
gerektii davlumbaz, stc vantilatr, mikrodalga frn, kk fan, hava temizleyici,
rutubetlendirici, konserve aaca, buzdolab, narenciye skaca, har makinas, tbbi
ekipman, nebulizatr (solsyonu ince spreye dntrme), pskrtc, kompresr, vs gibi
kk g uygulamalarnda kullanlr.

2. NVERSAL(SER) MOTORLAR
niversal motorlar, statoru kntl kutuplu yaplarak kutup sarglan sarlmas ve
rotorunda aynen endvide olduu gibi sarglar bulunmas nedeniyle doru akm seri
motorlarna benzer.

Yaps nedeniyle hem D.A hem de A.A.da kullanlr. Her iki akmda da kullanld
iin bu motorlara niversal motor denilmektedir.
niversal motorlarn dier motorlardan fark, devirleridir. Botaki devir saylar 11000
- 15000 - 18000 - 20000 Dev./Dak. gibi olduka yksektir. Fakat motorun yk akm
arttka, kutup ve endvi sarglarnda den gerilimlerin artmas, devir saysnn dmesine
sebep olur. Devir saylarnn yksek olmas nedeniyle niversal motorlar, daha ok elektrik
sprgelerinde, mikserlerde, kahve deirmenlerinde, diki makineleri, sa kurutma makineleri
ve tra makinelerinde kullanlr. Ayrca devir saylar, motora uygulanan gerilimi deitirerek
ayarlanabilir. niversal motorun devir ynn deitirmek iin kutup veya endvi
sarglarndan geecek olan akmn yn deitirilmelidir.
alma prensibi
niversal motora bir fazl alternatif gerilim uyguladmzda statordaki kutup
bobinlerinden ve endvi sarglarndan alternatif akm geer.Kutup bobinlerinden geen akm
manyetik alan meydana getirir.Endvi sarglarndan akm geirilince bir MMK oluur ve
iletken manyetik alann dna doru itilir.Oluan bu kuvvet endvinin dnmesini salar.
Alternatif akmn pozitif peryodunda kutup bobinlerinden ve endviden bir ynde
akm geer,negatif peryodda ise her ikisinden de tersi ynde bir akm geer.Endvide N
kutbunun altndaki iletkenler bir ynde itilirken,S kutbunun altndaki iletkenlerde ters ynde
itilirler.Endvinin iki tarafndaki bu kuvvet iftinin meydana getirdii dndrme momenti
endviyi dndrr.Alternatif akmn negatif yarm periyodunda ise kutuplardan geen akmn
yn deitii iin kutuplar deiir.Ayn anda endviden geen akmn da yn deitii iin
kutuplarn altndaki akm ynleri ayndr.Manyetik alan tarafndan endvi iletkenlerinin
itilme ynleri deimedii iin endvi ayn ynde dnmeye devam eder.
Endvide meydana gelen dndrme momenti,endviden geen akma ve kutuplarn
manyetik aksna baldr.Endvi ve kutup sarglar seri bal olduu iin manyetik aknn ve
endvi akmnn art ayn anda olur.Bu yzden niversal motorlarn kalknma ve dndrme
momentleri yksektir.
Devir Ynnn Deitirilmesi
Bir niversal motorun endvi ularn veya kutup sargs ularn deitirerek devir
yn deitirilebilir.
Fakat devir ynn deitirmek iin endvi ve kutup sarglarnn ular ayn anda
deitirilmez. nk her iki sargnn yn deiirse; endvi sargs ve kutup sargsndan
geen akmn yn ayn kalr. Byle olunca da motor ayn ynde dner.


niversal Motorun Hz Kontrol
Aadaki ekilde yarm dalga sadece pozitif alternaslarda alan hz kontrol devresi
grlmektedir. Tristrn iletim gerilimi P1 potansiyometresi ve D1 diyodu zerinden
salanmaktadr. P1 direnci artrldnda gecikme as byr ve hz azalr. P1 direnci
azaltldnda ise gecikme as byr ve hz artar. Bylece pozitif alternanslarda gerilimin
azalp oaltlmasyla hz kontrol yaplm olur.

Aadaki ekildeki rle niversal motorlar kontrol etmek iin kullanlr. niversal
motorlarn hzn potansiyometre aracl ile ayarlamamz salar. Motor zerindeki AC tako
iaretini kullanarak hz Geri beslemeli olarak almaktadr. niversal motorlara rnek olarak
amar makinas motorlarn gsterebiliriz. Raya veya pano taban sacna monte edilebilir.
Potansiyometresi zerinde ve harici olan modelleri vardr. En fazla 2,2kW motor balanabilir.

7
eitli Hz Kontrol Uygulamalar