1 - Temel Yasalar Ve Kurallar

TEMEL YASALAR VE KURALLAR
Manyetik alan nasl modellenir? Tek kutup var mdr?

ndkleme nasl olur? Kuvvet nasl indklenir?
Basit bir makinenin hangi yne hareket edeceini belirleyebilir misiniz?
Manyetik edeer devreyi elde edebilir misiniz? Malzemelerin mknatslanma
karakteristikleri hakknda neler syleyebilirsiniz? Endktans nedir?

Ama:

Tm elektrik makineleri manyetik alanlar sayesinde enerji dnm yapar. Bu
ksmda manyetik alanlarn oluumunu, bu konudaki nemli bilgileri ve kuvvet
oluumunu inceleyeceiz.
Elektrik Makineleri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21
2

Manyetik Alanlar ve Kuvvetler
Tm elektrik makineleri elektromanyetik enerji dnm yaptklarndan, elektrik
makinelerinin anlalabilmesi iin manyetik alan prensiplerinin bilinmesi gerekir.

1820de Hans Christian rsted, elektrik akm ile pusulann sapmasn fark ederek elektrik
ile manyetizma arasndaki balanty ortaya koymutur. Bundan bir yl sonra, elektrik
akm ile manyetik alan ilikisini ise Andr-Marie Ampre matematiksel olarak ifade
etmitir. Bylelikle elektromanyetizma almalar hz kazanmtr.

Elektrik akm manyetik alan oluturur

[ ]

H: Manyetik alan iddeti [A/m; At/m: Amper x sarm/metre]
B: Manyetik ak younluu [
]

Bu kural; manyetizma ve manyetik
kuvvetleri aklayan iki sa el kuralndan ilkidir.
Sa el tirbuon kural olarak bilinir.

Hans Christian
Oersted
(1777-1851)

Temel Yasalar ve Kurallar
3
Demir Tozlar Manyetik Ak izgilerinin Ynn Gsterir
Mknatsn manyetik alan
demir tozlarn mknatslar.

Demir tozlar ok kk
ubuk mknatslar olarak
deerlendirilebilir.

Bu balamda demir
tozlar B manyetik
endksiyonuna
paralel izgiler halinde
ynlenir.

Pusula; nesi B ile ynlenen bir Mknatstr

Elektrik Makineleri
4

Bir sarmn oluturduu manyetik ak

Sa el tirbuon kural ile manyetik ak ynnn bulunuuna dikkat ediniz

Sarmn oluturduu akya detayl bak

Sarmn oluturduu manyetik ak,
aynen ubuk mknatstakine benzer.
Burada, akm yn, ak yn ve N-S
kutuplarnn oluum ynne dikkat
ediniz.

Ak izgileri, mknatsn dnda Nden
Se; mknatsn iinde ise Sden Nye
dorudur

Kuraln dier bir
ifadesi: ayet
sargdaki akm saatin
tersi ynde ise,
mknatsn N (kuzey)
kutbunu
gryorsunuzdur.
. size doru; x
tahtaya doru olan
ak gsterir.

B endksiyonu
merkezde en
gldr. Yukardaki
sarmda, sarmn size
bakan i ksm S
kutbudur. Sa el
tirbuon kural ile
kutuplamay kendiniz
de bulunuz.

5
Elektron manyetik bir dipol oluturur

Elektron kendi ekseninde dner ve elektron akm
dnme ynndedir.

Geleneksel olarak elektrik akmnn yn elektron
akmnn tersi ynndedir.

Elektron; N ve S kutuplar bulunan mikro bir
mknats gibidir. Bu temel (ikili) oluuma manyetik
dipol denir.

Demirdeki manyetik spin dipolleri

N ve S Kutuplar Birbirinden Ayrlamaz
Elektrik Makineleri
6

Bir mknatsn ikiye paralayarak, birbirinden ayrk N ve
S kutuplar elde edilmez. Aa kan her bir para
mstakil N ve S kutuplar olan yeni bir mknatstr.
Para says arttka oluum aynen devam eder.
Bu sre teorik olarak tek bir elektronun spin dipolne
kadar paralanabilir. Elektronda da N ve S dipol
kutuplamasnn olduu hatrlanrsa, tek kutuplu bir
mknats hibir zaman elde edilemez.
Boyuna ynde de kesilse sonu deimez.

ubuk Mknats ve Yerkrenin Manyetik Alan

ubuk mknatsn manyetik
alan, yerkrenin manyetik
alanna benzerdir. Ak
izgileri Sden (manyetik
gney) kar ve Nye
(manyetik kuzey) girer.

Yerkre iindeki
konveksiyon akmlar
manyetik alan
oluturur.

ubuk Mknatslar
7

Komu ulardaki manyetik dipol evrimleri
ayn ynde ise mknatslar birbirini eker.

Sabit konumlandrlan S kutbu;
N kutbunu ekerken,
S kutbunu iter.

Mknatslanma Oluumu

Byle bir durum
karsnda, demir
iindeki elektron
spin dipollerinin
ynlenmesi ve
kmelenmesi
soldaki ekillerde
grlmektedir.

Mknatslanma ve Mknatslanm Demir
Elektrik Makineleri
8

Ynlenmemi dipoller | Ynlenmi dipoller

Kalc mknats askdaki demirin dipollerini etkiler
ve mknatsn ak izgileri ynnde hizaya sokar.
Demirdeki ynlenen dipollerin says, kalc mknatsn
B ak younluunun byklne baldr.

Pusulada,
yerkrenin manyetik S
kutbu (jeolojik N kutbu;
kuzey), pusula inesini
benzer ekilde ynledirir
ve pusula inesinin
manyetik N kutbu
yerkrenin manyetik S
kutbunu gsterir.

Pusula inesinin gerekte
kalc mknatstan yaplm
olduunu hatrlaynz.

Akm Geen letkenler Arasndaki Kuvvet

Akmlarn ayn ynde olmas halinde, iletkenler birbirini eker. Ztlk halinde itme vardr.
Bu durum ykler aras ekime terstir: ayn cins ykler birbirini iter, zt cinsler birbirini
eker (+ ykler, - ykleri eker gibi).
nce iletkenlerden birine sa el tirbuon kuraln uygulayarak akmn oluturaca
kutuplamay belirleyip, daha sonra dier iletkene ayn kural uygulayarak oluacak
kutuplamalarn itme ya da ekme ynnde etkileyeceini gsterip, yukardaki durumu
ispatlaynz.

Akm evrimleri Birbirini ter ya da eker
9

Akm evrimleri manyetik dipol (ikili)
oluturuyor.

Akm evrimlerine ilikin N ve S kutuplarn
belirleyiniz.

Elektromknats ve Elektromanyetik Kap Zili

Elektrik akmnn oluturduu
manyetik ak bobin ierisindeki (ak
yolu zerinde) demirin manyetik
dipollerini gl bir ekilde
ynlendirir. Bu durum karsnda
demir, elektrik akm etkisi ile
mknatslanm olur. Bu oluuma
elektromknats denir.

Manyetik Kayt
Elektrik Makineleri
10

tme ve ekmenin Belirlenmesi

Akm geen sarmlarn
oluturduu manyetik alan,
demir ierisindeki manyetik
dipolleri ynlendirerek
elektromknats oluturur.

11

Akm Geen letkene Etkiyen Manyetik Kuvvet

Lorentz kuvveti olarak bilinen bu
kuvvet:

dir.
F: letkene etkiyen manyetik kuvvet
[N: Newton]

B: Manyetik ak younluu [
]
Manyetik alan ierisinde, inden akm
geen bir iletkene etkiyen manyetik
kuvvetin yn dier bir sa el kural ile
bulunur.
Kartrmaynz:
nceden bahsedilen sa el tirbuon
kural ile Bnin yn (manyetik
endksiyon) belirlenir.
Kuvvet oluumunda, iletkene dik
olarak etkiyen ak esastr. Bu yzden
sin arpan gelmektedir.
Buradan da anlalaca zere
iletkenin akya dik bileeni nemlidir.

Soldaki rnee sa el 3 parmak
kuraln uygulayarak iletkende
endklenen hareketin ynn
bulunuz:

Elektrik Makineleri
12

Sa El 3 Parmak Kural ile Kuvvetin Ynnn Belirlenmesi

Manyetik Alan inde Bulunan Akm evrimine Etkiyen Moment

13

Doru Akm (DA) Motorunun Prensibi

Magnetohidrodinami (MHD)

Yamato II

Elektrik Makineleri
14
i - H bants

ncelikle, bir sargdan akan akm ile bu akmn oluturduu manyetik
alan iddeti (H) ile olan ilikisini incelemek gerekir. Eer bir iletkenden bir
akm akyorsa, etrafnda bir manyetik alan meydana gelir (ekil 1.1.)

Amper Yasas

Andre Marie Ampere
Kapal bir evre boyunda H manyetik
alannn integrali, evre ierisindeki toplam
(Net) akm verir.

Amper Yasasnn Dz Bir letkene Uygulanmas

i akmn tayan bir iletkenden r
kadar uzaktaki manyetik alan
iddeti (H) nedir?

Birimi [A/m] dir.

15
Soru

r= 0.04 m mesafedeki H i siz hesaplaynz

B-H likisi
Nerede oluturulmu olursa olsun, manyetik alan iddeti H [A/m; At/m]; bir manyetik ak
[Wb: Weber] ve manyetik ak younluu B [Wb/m
2
: T: Tesla] oluturur. Bu iki kavram
arasndaki bant ise aadaki ekildedir:

Burada permeabilite olup (manyetik geirgenlik) birimi [H/m] dir (H: Henry).

=Boluun permeabilitesi olup
[];
ise ortamn bolua gre rlatif permeabilitesidir ve birimsizdir. Ferromanyetik

malzemelerdeki doyma zelliinden dolay
deiken zellik gsterir. Elektrik

makineleri B-H erisinin lineer ksmnda (permeabilitenin ksmen sabit kald aralkta)
alacak ekilde tasarlanr.

Elektrik Makineleri
16
Mknatslanma ve Manyetik Malzemeler
Mknatslanma, malzemelerin uygulanan manyetik alana (H) cevap verme zelliidir.
Sabit mknatslar, ferromanyetizmadan kaynaklanan kalc manyetik ak olutururlar. Bu
halk arasnda yaygn bilinen en gl mknatslanma trdr. Aslnda, her malzeme
manyetik alandan farkl bir ekilde etkilenir. Hatta baz malzemeler manyetik alan
tarafndan ekilirken (ferromanyetik malzemeler), baz malzemeler de itilir (diamanyetik
malzemeler). Manyetik alandan ihmal edilir lde etkilenen malzemeler manyetik
olmayan malzemeler olarak adlandrlr. Malzemelerin manyetik durumu; scaklk, basn
(maddenin halleri) ve uygulanan manyetik alann iddeti ile deiebilmektedir.

Diamanyetik zellik tm malzemelerde uygun artlar olutuunda d bir manyetik alan
altnda gzkr ve seyrektir. Normal artlarda zayf etkisi vardr. Bizmut (Bi) ve Antimon
(Sb) diamanyetik malzemelere rnektir. Diamanyetik malzemelerin rlatif permeabilitesi
1den kktr. Speriletkenler ideal diamanyetik malzemelerdir (
).

Paramanyetik malzemeler yine bu davrann d manyetik alan altnda gsterir.
zerlerinde kalc mknatslanma olumaz. Fakat d manyetik alan altnda hafife
ekilirler. Molibden (Mo), Lityum (Li) ve Tantal (Ta) paramanyetik malzemelere rnek
olarak verilebilir. Paramanyetik malzemelerin rlatif permeabilitesi 1 den biraz byktr
(
).

Manyetik malzeme olarak bilinen malzemeler ferromanyetik malzemelerdir. Bu
malzemelerde permeabilite 1 den ok byktr (
). Bilinen ferromanyetik
malzemelerde rlatif permeabilite 100 (elik) ile 1000000 (Metglas) arasndadr. Elektrik
makinelerinde yaygn kullanlan manyetik malzemelerde permeabilite 3000-8000
arasndadr. Ferromanyetik malzemeler doyumludur.
Aadaki ekilde farkl karakterli malzemelerin manyetik alana cevaplar gzkmektedir.

17
MIKNATISLANMA ERS
Manyetik alan (H) art
ynnde deitirilerek,
arttrlrsa ak younluunun
doyma noktasna kadar yaklak
olarak lineer artt ve doyma
noktasndan sonra ak
younluunun daha artmad
grlmektedir. bnye
ilikisindeki permeabilitenin
ve dolays ile relktansnda
doymaya (B ye) gre deitii
grlmektedir.

Yandaki ekilde
farkl manyetik
ekirdein (dkm
demir, dkm elik ve
silikonlu elik sac) B-H
karakteristikleri
grlmektedir.
ekilden grlecei
zere, belli bir B ak
younluunu
oluturmak iin, farkl
malzemeler iin gerekli
Ha alan (akm, MMK)
deerleri de farkldr.

Byk B deeri veren
malzemelerin
kullanlmas halinde
makine boyutlarnn
kleceini grmeye
alnz.

Elektrik Makineleri
18
Manyetik Edeer Devre
Yanda halka eklinde manyetik ekirdei olan
basit bir manyetik devre grlmektedir. Bu
yap toroid ekirdek olarak adlandrlr.
Toroid ekirdek zerine N sarml bir bobin
sarlm olup, bobinden i akm gemektedir.
Toroid yapda bobinin rettii manyetik
aknn hemen hemen tamam ekirdek
ierisinde kalr, toroidin dndaki kaak ak
ihmal edilebilir dzeydedir. r yarap
(ortalama ak yolu) zerindeki manyetik alan
iddeti H ise, Amper yasasndan hareket
ederek,

Olur. Burada byklne manyetomotor kuvvet (MMK) denir; birimi [At/m]
(AmperxSarm/metre) olup ile gsterilir. ise ortalama manyetik yoldur.
[ ]

[]
elde edilir. Toroidin kaann olmadn kabul edersek, toroidin kesitindeki manyetik ak
(Gauss Yasasndan);

B nin kesit zerinde homojen dald varsaylrsa;
[]
bulunur. Burada A manyetik akya dik kesittir [m
2
].

elde edilir.
19

Burada manyetik yolun relktansdr. Relktansn tersine de permeans denir:

Son ifadeler ierisinde manyetik devreler iin Ohm Yasasn grmek mmkndr:

Bilindii zere elektrik devrelerinde ii yapan ey elektronlar; elektrik akmdr. ne
elektrik devresinden akm akmasn salayan ey; retilmi bir gerilimdir (EMK). Dier
taraftan elektrik akmna kar gsterilen glk ise direntir.
Benzerlik kurmaya alrsak; manyetik devrelerde de ii yapan ey manyetik akdr.
Benzerliklerin devam iin aadaki tabloyu inceleyiniz.
Parametre Elektrik Devresi Manyetik Devre
Src kuvvet
(u deiken)
EMK (E) [V] MMK () [ ]
Oluan byklk
(i deiken)
Akm (I) [A] Ak () [Wb]
Snrlayc etki Diren (R) [] Relktans () []
Ohm Yasas

Snrlayc etkinin oluumu

uzunluundaki bir telin
direnci

uzunluundaki bir manyetik
yolun relktans
Ortamn zellii
zgl iletkenlik
[

Permeabilite [H/m]
Ortamn kesidi q [
]
A [
]
akya dik kesit
Buraya kadar elde edilen benzerlikler ile, yukardaki toroid yapl manyetik devre
aadaki elektrik devresine benzetilebilir. Burada bir eit deiken dnm
yaplmtr. Bu sayede artk, manyetik devrelerin zmnde, elektrik devreleri
konusundaki bilgi birikimimizi kullanabilir hale geliriz.

ekil: Benzerlikler (a) Manyetik devre (b) Elektrik devresi
Elektrik Makineleri
20
Hava Aralkl Manyetik Devre
Hareketli elektrik makinelerinde stator (duran ksm) ile rotor (dner hareket yapan
ksm) arasnda hava boluu vardr. Bu
hareket serbestisi iin gereklidir. Bilindii
zere hava boluunda permeabilite
0
dr
ve demir ekirdee gre 100-10
5
kat kt bir
geirgenlie sahiptir. Hava aralnn
manyetik geirgenlii kt olmakla beraber
doyumlu deildir, oysa demir ekirdek
doyumludur. Bu durum, hele hele karmak
geometrik yaplarn bulunmas halinde,
kompozit olarak varsayabileceimiz bu hava
aralkl yapda demir ekirdein farkl
noktalarnda farkl B deerlerinin veya doymalarn olabilecei sonucunu getirir.

Yukardaki manyetik devreyi
modellemeye alalm. Kutuptan
geen ak, bal bulunduu iki
boyunduruk parasndan e olarak
gelir. Kolaylk asndan iki
boyunduu st ste koyduumuzu
varsayarsak yandaki yapy elde
ederiz.

Amacmz kolay-temsili bir edeer
devre elde etmek olduundan,
ortalama ak yolunu koruyup
yaklaklklar yaparak ekilde yap ve
edeer devreyi elde edebilir.
Bu sadeletirme karmza toplam
demir yol ve toplam hava boluu
olarak iki farkl ortam getirir. imdi
ilgili parametreleri hesaplayarak
manyetik edeer devreyi elde edebiliriz:

Burada, soldaki eitlik Ohm Yasas, sadakinin de Kirchhoff'un Gerilimler Yasas olduuna
dikkat ediniz.
21

ekil: Kompozit yap. (a) Hava aralkl manyetik ekirdek. (b) Manyetik edeer devre.
Burada;
demirin ortalama ak yolu,
hava aralnn uzunluudur.

Bu devrede ak younluklar;

Hava aralndan aklar yzeye dik kar. Bu durum baz
saaklanmalara neden olur. Buna u etkisi denir. U etkisi
hava aral kesidinin artmas ile artar. Kk hava
aralklarnda ise bu etki ihmal edilebilir dzeydedir.
Dersimiz kapsamnda u etkisini ihmal edeceiz. Byle bir
durumda:

elde edilir.
rnek: ekilde basit bir rlenin manyetik devresi grlmektedir. Bobinde N=500 sarm olup,
ortalama ekirdek uzunluu
dir. Hava aralnn her biri 1.5 mm dir. Rleyi

aktive etmek iin 0.8 Teslalk ak younluuna ihtiya vardr. ekirdek ise dkm eliktir.

(a) Bobin akm? (b) ekirdein permeabilitesi ve rlatif permeabilitesi nedir?
(c) Hava aral = 0 ise, bobin akm 0,8 T ak younluu iin ne olur?
Elektrik Makineleri
22

zm:
(a) Sayfa 18deki B-H erisinden dkm elik iin 0.8 T y salayacak H
c
deeri
okunur;
[ ]

Hava aral iin;

Sistemi bu alma noktasnda srebilmek iin gerekli toplam mmk;

gerekli akm;

Hesaplamalardan grlecei zere; manyetik ekirdek ak yolu
toplam
hava aral olan
yannda ok daha uzun olmasna ramen, mmknn

ou havay mknatslamada kullanlr.
(b) ekirdein permeabilitesi;

ekirdein rlatif permeabilitesi;

(c)

Dikkat edilirse, hava aralnn olmad durumda, manyetik ekirdekte ayn ak
younluunu elde etmek iin ok daha kk uyarma akmna ihtiya duyulmaktadr.

23

rnek: Bir doyumlu reaktre ilikin manyetik devre aadaki ekilde verilmitir.
ekirdek malzemesi iin B-H erisi iki doru paras eklinde verilmitir.
I
1
=2A olmas halinde, bacaklarda 0.6T 'lk ak younluu oluturmak iin gerekli I
2

akm deerini belirleyiniz (Kaak aklar ihmal ediniz).

zm:
Devrenin elektrik edeerini izersek aadaki gibi olur (sa el tirbuon kuraln
kullanarak
ve
MMK kaynaklarnn ynlerini dikkatle bulunuz):

0.6 Tlk ak younluu iin, nce mknatslanma (B-H) erisinin 0-0.8 T aralndaki
eimden permeabilite bulunmaldr:

Elektrik Makineleri
24
rnek:
ekildeki manyetik devrede, ferromanyetik malzemenin bal geirgenlii
(permeabilitesi) 1200dr. Kaak aklar ve u etkileri ihmal edilmektedir. ekildeki
uzunluklar (cm) cinsinden olup, manyetik malzemenin kesiti karedir. Hava aral aks,
hava aral ak younluu ve hava aralndaki manyetik alan iddetini bulunuz.

zm:
ncelikle ortalama manyetik yolu dikkate alp orta noktalara a, b, c, gibi etiketler
koyalm. Sonrasnda, manyetik devreye edeer elektrik devresini aadaki gibi
oluturalm (MMK kaynaklarnn polaritelerine dikkat ediniz).

ekirdek simetrisinden;

Hava aralnn relktans;

25
Orta kolun relktans (hava aral hari)

Edeer devredeki evre denklemleri;

Deerler yerine konursa;

Buradan (aslnda simetrik geometrik ve elektriksel yapdan dolay daha en batan
grlebilir);

Hava aral aks ise, Kirchoff Yasasndan;

Hava aral manyetik ak younluu;

Hava aralndaki manyetik alan iddeti;

Olarak elde edilir.

Kaynaklar

[1] Mergen, A. Faik; Zorlu, Sibel,Elektrik Makineleri 1 - Transformatrler, Birsen Yaynevi, 2005, stanbul
[2] Sen, P.C., Principles of Electric Machines and Power Electronics, John-Wiley & Sons, 1989.
[3] Osman Grdal, Elektrik Makinalarnn Tasarm, Nobel Atlas Yaynevi, 2001
[4] http://en.wikipedia.org/wiki/Magnetism#Paramagnetism, http://en.wikipedia.org/wiki/Diamagnetism,
http://en.wikipedia.org/wiki/Permeability_(electromagnetism) Eyll 2012
[5] http://www.ndt-ed.org/EducationResources/CommunityCollege/MagParticle/Physics/MagneticMatls.htm ,
Eyll 2012

1 - Temel Yasalar Ve Kurallar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1 - Temel Yasalar Ve Kurallar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TEMEL YASALAR VE KURALLAR

Manyetik alan nasl modellenir? Tek kutup var mdr?

=Boluun permeabilitesi olup

ise ortamn bolua gre rlatif permeabilitesidir ve birimsizdir. Ferromanyetik

deiken zellik gsterir. Elektrik

demirin ortalama ak yolu,

hava aralnn uzunluudur.

dir. Hava aralnn her biri 1.5 mm dir. Rleyi

yannda ok daha uzun olmasna ramen, mmknn

MMK kaynaklarnn ynlerini dikkatle bulunuz):

You might also like