You are on page 1of 13

TEMEL YASALAR VE ETKLER

ndkleme nasl olur?


Elektromotor kuvvetin polaritesi nasl bulunur?
ndklenen akm nasl tepki yapar?
Histerezis nedir?
Endktansn tanmn yapabilir misiniz?
Demir kayplar nelerdir? Nasl azaltlr?










Ama:

Tm elektrik makineleri manyetik alanlar sayesinde enerji dnm yapar. Bu
ksmda manyetik alanlarn indkleme etkisini ve sonularn inceleyeceiz.
Elektrik Makineleri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
2

Elektromanyetik Endksiyon
Faraday Yasas:


Bu bant, deiken (trevli) bir manyetik alan iinde bulunan her hangi bir sarmda (N)
e elektromotor kuvveti (emk) indkleneceini ifade etmektedir.
Her hangi bir iletken ortamda dr.

Manyetik kutuplar altnda hareket eden bir iletken dnldnde, bu iletken N ve S
kutuplar arasnda hareket edebilir, bu da bir deiimdi. Byle bir durumda olarak
yazlabilir. Faraday Yasas ifadesine matematik zincir kural uygulanrsa;




Burada soldaki (mavi terim) hz gerilimi, sadaki ise (krmz terim) transformasyon
gerilimi olarak adlandrlr.

Hareket gerilimini, aadaki terimleri yerine koyarak (N=1 iin) tekrar incelersek;





Elde edilir. Bu ifade, Sabit B ak younluu altnda v hz ile hareket eden l uzunluundaki
bir iletkende e elektromotor kuvvetinin indkleneceini ifade eder. Bu, ifade hareket
eden tm elektrik makinelerinin hesabnda kullanlan bir ifadedir.

Transformasyon gerilimi;



se duran elektrik makinelerinde (transformatrler de) kullanlr.
Temel Yasalar ve Etkileri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
3

rnek:

X kat iine giren manyetik aky v ise el ile saa hareket ettirilen iletken ubuun hz
ise; E=Blv gerei iletken ubukta emk indklenir ve bu emk kapal devrede I akmn
dolatrr. Burada akmn yn sol el 3 Parmak Kural ile belirlenir:
Sol el orta parmak Nden S ye manyetik ak
ynn, v iletkenin hareket ynn gsterirse; i
indklenen akmn ynn verir.
Yukardaki iletken ubuk artk bir emk kayna gibi
davranr. ubuu bir batarya ile deitirmeyi
dnrseniz + ucu yukar gelecektir, zira akm
bataryann + ucundan kar.
Bu sayede sol el 3 parmak kuraln kullanarak
iletkende indklenen emkin polaritesini belirleriz.

Sol el 3 Parmak Kuralnda manyetik akya dik bileen ile ilgilenildiine dikkat ediniz.
vektr de birbirine diktir. ayet manyetik ak ile hareket birbirine dik deilse, e
ifadesinde hzn Bye dik bileeni kullanlmaldr.
lk Jeneratr


Michael Faraday
(1791-1867)

Elektrik Makineleri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
4




Temel Yasalar ve Etkileri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
5

Lenz Yasas:
Faraday Yasasna bal olarak bir iletkenden indklenen akm, kendini doruan manyetik
akya zt ynde bir manyetik ak oluturur. Bu yn ile Lenz Yasas; Newtonun 3.
Yasasndaki etki-tepkinin manyetik ortamdaki karldr.
Faraday Yasas ile indklenen gerilimin genlii kolayca bulunsa da, ynn bulmak
zordur (zellikle transformasyon gerilimi iin). ndklenen gerilimin / akmn ynnn
bulunmasnda Lenz Yasas kullanlr.

Aadaki rneklerde Lenz Yasasn yorumlayarak indklenen akmn ynn belirleyiniz.

Etki: Mknatsn saa doru hareketi
Tepki: Bobin iinde indklenip geen akmdan dolay elektromknatslar ve elektromknats
etkisi ile yaklaan mknats ters kuvvetle iter.
-------------------------------
Dier adan:
Etki: Artan sayda ak izgisi bobini keser.
Tepki: Oluan elektromknats kendini oluturan akya zt ynde olan kendi ak izgilerini retir.
Bunun sonucunda zt ynl ak izgileri ksmen birbirini yok eder.
Elektrik Makineleri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
6

Mknats bobinden uzakla-
trldnda, bobinden geen
ak miktar azalr.

Sadaki halkada indklenen
akm, halka iinden geen
aknn deiimi ile
indklenmektedir.

Etki: Mknats sola hareket ettirilir ve bobinden uzaklar.
Tepki: Bobin iinde azalma ynnde deien ak bobinde emk ve akm indkler, bobin
elektromknatslar ve elektro mknats etkisi ile uzaklaan mknats ters kuvvetle kendine eker.
-------------------------------
Dier adan:
Etki: Azalan sayda ak izgisi bobini keser.
Tepki: Oluan elektromknats kendini oluturan ak ile ayn ynde olan kendi ak izgilerini
retir. Bunun sonucunda ayn ynl ak dar salan aklar ksmen azaltr.

Faraday ve Lenz Yasalar ile ilgili olarak aadaki videolar izleyiniz:
http://youtu.be/bkSsgTQOXVI | http://youtu.be/WHCwgc_xs3s
http://youtu.be/stUDqGzpev8

Endktans
ekildeki gibi bir demir ekirdee (demir olmas
art deildir; hava bile olabilir) N sarml bir bobin
sarlp ierisinden zamanla deien akm aktlrsa;
Faraday Yasas gerei bobin zerinde


EMKi indklenir. Bilindii zere elektrik akm manyetik ak retir. Lineer artlarda
bobinin rettii ak ile bobinden akan akm doru orantldr. u ekilde ifade edelim:


Burada demir ekirdekte kalc ak olmadn varsaydk (olsa da elde edeceiniz sonucu
etkilemez). Bu ifadeyi Faraday Yasasnda yerine koyalm;

[ ]


Temel Yasalar ve Etkileri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
7

Burada;


olarak tanmlanrsa;


Olarak elde edilir. Bu Faraday Yasasnn deiik bir formudur. Burada Lye endktans
denir ve birimi Henry olup H ile gsterilir. Lye z indkleme katsays da denir. Manyetik
doyma olmad srece deeri sabittir. L; 1 sarml bir bobinde, 1 saniyede 1 Amperlik
akm deiimi olmas halinde, bobin ularnda 1 Voltluk bir gerilim indkleneceini ifade
eder. Dier bir deyile bobinin EMK retme kabiliyeti hakknda bilgi veren bir
byklktr.
Basit bir yaklam ile her deiken akmn (veya deiken manyetik aknn) bir endktans
oluturacan syleyebiliriz.


ya ak kavramas denir.
imdi endktans ekirdek byklkleri cinsinden hesaplayalm:


Ohm Yasasndan;


Yukarda yerine yazlrsa;


olarak elde edilir. Burada ortalama ak yolu; A ise manyetik akya dik kesittir.
Endktans davran olarak; indkledii zt EMK ile akm (veya ak) deiimini
engellemeye alr. Bunu manyetik alanda biriktirdii enerji nispetinde yapar. Lineer bir
ortamda manyetik alanda endktansn biriktirdii enerji;


deal endktans pasif fakat korunumlu bir devre elemandr; bir alternansta ald
enerjiyi dier alternansta devreye iade eder. Bu nedenle zerindeki aktif g (ortalama
g) sfrdr.
Elektrik Makineleri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
8
Sinsoidal srekli hal almalarnda endktans yerine endktif reaktans kullanlr;


Sinsoidal srekli halde endktansn akm, zerindeki gerilimden 90 derece geri fazl
olur.
Doru akmda ise endktansn akm sfrdan balayarak belirli bir srekli hal deerine
kadar artar. Ksacas doru akmda endktans geici bir rejime neden olur, srekli halde
ise (iinden geen akm deimedii srece) devrede bir etkisi olmaz.
Demir Kayplar
Girdap Akmlar (Eddy / Foucault Currents) ve Foucault Kayplar
Elektrik makinelerinde manyetik malzemeler manyetik aky iyi iletmek iin kullanlr. Bu
demirli (alam) malzemeler az yada ok iletkendir. stenmemekle birlikte, Faraday Yasas
gerei deiken manyetik ak ierisinde bulunabilecek bu malzemelerin ierisinde yerel
gerilimler indklenir. Bu gerilimler birbirleri ile seri balanarak girdap eklinde akmlarn
akmasna neden olur. Bu akmlar

kayp gleri ile manyetik malzemeyi str. Bu


kayba Foucault (Fuko okunur) kayplar denir. Bu akmlarn yn Lenz Yasas ile bulunur.
Bu akmlar ana manyetik aky zayflatacak ynde manyetik ak oluturur, azaltlmas
gerekir.
Foucault Kayplarn azaltmak iin demir malzemeye karbon ve silikon (%1-3) katlarak
malzemenin direnci bytlr, girdap akmlar azaltlr. Bundan baka, deiken
manyetik alan iinde alan demir nveler (a) daki gibi som yapda deil, (b) deki gibi
yzeyleri birbirinden lak, emaye, oksitleme veya inorganik kaplamalar ile yaltlm silisli
elik saclardan oluturulurlar. Bunlara laminasyon denir. Laminasyon kalnlnn
kltlmesi bu kayplar azaltr. Bu sayede nve iinde indklenen EMKlar byyemez
ve kayp azalr. Aada

nin ynnn ana aky azaltc ynde oluacana dikkat ediniz


(Lenz Yasas gerei).

Foucault kayplar


Temel Yasalar ve Etkileri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
9
Bants ile verilir. B
max
nvedeki ak younluunun maksimum deeri, F aknn frekans,
K
f
malzemenin trne ve laminasyon kalnl; P
f
ise nvede oluan ve sya dnen
Foucault Kaybdr. Gnmz ebekesi iin tasarlanm makinelerde genellikle 0.5 5
mmlik laminasyonlar kullanlr. Frekans arttka (zellikle elektronik devrelerde alan
makinelerde) 0.01 0.5 mmlik laminasyonlar tercih edilir.
http://youtu.be/otu-KV3iH_I videosunu inceleyiniz.

Histeresis Etkisi ve Kayplar
Aadaki ekildeki gibi toroid yapdaki bir nvenin zerine N sarml bir sarg sarlp bu
sargya 1-5 Hz gibi kk frekansl sinsoidal akm uyguland dnlsn (a). Akm, H
manyetik alann retecek, H manyetik alan da nvede deiken bir B manyetik ak
younluu ve manyetik ak oluturacaktr. rnein alternatif akm deiirken, manyetik
nvenin bir yeri nce N kutbu bu yardndan S kutbu oluacak ekilde mknatslanacaktr.
Bu ynlenme esnasnda molekler bazda manyetik domen duvarlarnda srtnmeler
olumakta ve manyetik nve snmaktadr. Buna histeresis kayb denir.
H artarken B artar. Fakat tm manyetik domenler ynlendikten sonra ynlenecek yeni
domen kalmadndan manyetik malzeme doyacaktr; bundan sonra ak izgisi saysnda
art olmayacaktr.
sfr olduunda, akmn oluturduu H da sfr olacaktr. Byle bir durumda dahi
malzemede baz domenler ynlenmi kalabilir ve malzeme az da olsa mknats etkisine
sahip olacaktr. Bu kalan ak younluuna B
r
remenans (birikmi/kalan) ak younluu
denir. Bu birikmi ak younluunu silmek iin ters ynde Hc kadar manyetik alana
ihtiya vardr. Bu yaz-boz iin ilave enerji gerekir; bu da histerezis kaybna gider.
Malzeme sertletike histeresis evrimi ier ve kayp artar. Sabit mknatslarda Br ve Hc
byktr; sabit mknatslar sert demirli malzemeden (Demir, Nikel, Kobalt, Bor,
Neodmiyum) imal edilir ve krlgandrlar.
Elektrik Makineleri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
10


Uygulanan akmn minimum ve maksimum deer aralklar byrken; B nin minimum ve
maksimumlar da byr (Bkz c ekli).
Oluan histeresis evriminin bymesi, histeresis kaybnn artmas anlamna gelir.

Temel Yasalar ve Etkileri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
11


,
n; 1.5 2.5 arasnda deiir. Kh manyetik malzemenin niteliine ve hacmine gre
deien bir katsaydr.
Aadaki videolar izleyiniz:
http://youtu.be/5HdIOGG9B3c
http://youtu.be/85dIRfKMlwM

Toplam Demir Kayplar
Alternatif iinde kalan manyetik nvelerde demir kayplar (

) oluur. Bu kayplar
Foucault kayplar ile Histeresis kayplarnn toplamdr. Nvede sya dnr.


Gnmz saclarnda 50Hz frekansta oluan toplam demir kayb 1 W/kg dolayndadr.

Aadaki videoda bu kayplarn faydal amala kullanmn grebilirsiniz:
http://youtu.be/K3vwlQi2_rM
http://youtu.be/d7DBS2Is0ws


Elektrik Makineleri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
12
Saclarda Oluan Kayplarn Yapsal Olarak Azaltlma Yollar
Elektrik makinalarnn verimine etkiyen temel etken kayplardr. Kayplarn azaltlmas
doal olarak verimin artmas anlamna gelmektedir.
Elektrik makinalarnda kullanlan saclarda oluan demir kayplar yapsal olarak aadaki
ekillerde azaltlr:
- Sac kalnlnn azaltlmas(Foucault kayplar)
- Silikon yzdesinin arttrlmasyla sac zgl direncinin arttrlmas (%1-3 Si) (Foucault
kayplar)
- Taneciklerin kltlmesi (Foucault kayplar)
- Sac malzemesinin saflnn arttrlmas(Histerezis kayplar)
- gerilmeler ve yzey gerilmelerinin azaltlmas (tavlama sl ilemi) (Histerezis ve
Foucault kayplar)
Sinsoidal Uyarma

ekil: ekirdein sinzoidal uyartm (a) ekirdek yaps (b) Dalga ekilleri (c) Fazr diyagram
Gnmz ebekesinde pek ok uygulamada manyetik devreler sinzoidal alternatif
gerilim ile uyarlr. Faraday yasas gerei bu ekilde uyarlm bir bobin zerindeki ak
deiimi de sinzoidal (ya da kosins formunda) olur.
Yukardaki devreye ile deien bir gerilimin uyguland, sarg direnci ve kaak
reaktansnn ihmal edilecek kadar kk olduu varsaylr ise, olur. Bu
balamda


eklinde olacaktr. Faraday yasas hatrlanrsa;


(c) eklinde grlecei zere trevden dolay E ile arasnda 90 derece faz fark oluur.
Ve biri sins ise dieri zorunlu olarak (denklem gerei) kosins fonksiyonuna sahip olur.
imdi ekirdek aksnn;


eklinde deitiini kabul edelim. Buna gre N sarml bir bobinde indklenen EMK;
Temel Yasalar ve Etkileri
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.31
13


Olur. Sinsoidal deien fonksiyonlarn etkin (efektif) deeri kolayca bilindiinden;


elde edilir.

You might also like