HRVATSKI ASOPIS ZA PREHRAMBENU TEHNOLOGIJU, BIOTEHNOLOGIJU I NUTRICIONIZAM

CROATIAN JOURNAL OF FOOD TECHNOLOGY, BIOTECHNOLOGY AND NUTRITION 23

Jestiva ambalaa u prehrambenoj industriji
Edible lms in the food industry
Kata Gali
Prehrambeno-biotehnoloki fakultet, Sveuilite u Zagrebu, Pierottijeva 6, Zagreb, Hrvatska
Saetak
Jestivi lmovi nalaze se u uporabi ve niz godina (elatina, kapsule, ovitci za kobasice, prevlake od okolade, eera i od voska). Od suvremenih
zatitnih lmova zahtijeva se: (i) dobra barijera prema vlazi; (ii) dobra barijera na kisik; i (iii) dobra mehanika i organoleptika svojstva. Aditivi
hrane poput antimikotinih tvari ili antioksidansi takoer se mogu dodati u jestive lmove u cilju poboljanja njihovih zatitnih svojstava koji ipak
imaju slabija svojstva u odnosu na nejestive materijale. Primjena jestivih lmova je ogromna: pojedinana zatita proizvoda (npr. bombona, suhog
voa, sireva, ribe, dijelova mesa, smrznute hrane itd.), kontrola unutarnje vlage ili transporta sokova, npr. kod proizvoda poput pita, pizza (smrznu-
tih ili svjeih proizvoda). Svrha jestivih lmova nije u zamjeni za nejestive-sintetike ambalane materijale. Njihova primjena oituje se u tome da
djeluju na sveukupno poboljanje kvalitete hrane, poveaju njenu trajnost i/ili smanje udio upotrijebljene ambalae.
Kljune rijei: Jestivi lmovi, svojstva, primjene
Summary
Edible food lms have been used for many years (gelatine, capsules, sausage casings, chocolate or sugar coatings, wax coatings). Modern ed-
ible protective lms require: (i) good moisture barrier properties; (ii) good oxygen barrier properties; and (iii) good mechanical and organoleptic
properties. Food additives such as antimycotic agents or antioxygen agents could be added to these lms, to improve their protective effect which is
generally poor compared to that of non-edible materials. Potential applications of edible lms are numerous: individual protection (ex. candies, dry
fruits, cheeses, sh, meat pieces, frozen foods etc.) control of internal moisture or solute transfers in products such as pies, cakes, pizzas (frozen or
fresh). Food companies are looking to edible lms and coatings to add value to their products, increase shelf-life and/or reduce packaging.
Key words: edible lms, characteristics, applications
Slika 1. Konditorski proizvod a) bez prevlake b) s prevlakom izolata
proteina sirutke
Figure 1. Chocolate confections a) without coating b) coated with
edible whey-protein isolate
Uvod
Sama ideja o upotrebi jestivih zatitnih lmova ve due
vrijeme zaokuplja panju znanstvenika. Postupak prevlaenja
hrane bilo voskovima ili elatinom patentiran je daleke 1800.
godine. U nekim sluajevima dolazi do stvaranja zatitnog sloja
na povrini proizvoda tijekom suenja. Industrijska primjena jes-
tive ambalae moe se svesti na svega nekoliko primjera budui
da nejestivi materijali predstavljaju znatno bolju zatitu proizvo-
da u odnosu na jestive. Primjeri industrijske proizvodnje jestive
ambalae je primjena prirodnih ovitaka (kobasice i drugi mesni
proizvodi) okoladnih ili eernih glazura (ljenjak, badem,
voe, bomboni, kolai), voskova (voe). eerne i okoladne
glazure su ugodnog okusa ali im je nedostatak ljepljivost ili ma-
sna povrina koje dolaze jo vie do izraaja duim uvanjem
takvih proizvoda. Kolagen, koji se koristi u izradi ovitaka za
kobasice ili druge mesne proizvode, nije topiv u vodi i ne ba
prihvatljiv za konzumiranje. Ti nedostaci tradicionalnih ovitaka
uvjetovali su razvoj novih tipova zatitnih materijala na osnovi
polimernih lmova (prevlaka) koji se najvie koriste u farma-
ceutskoj industriji (od 1954.godine) pri izradi tableta.
Prednosti primjene jestivih zatitnih lmova u odnosu na
nejestive lmove su: (i) jestivi lm se konzumira (ii) trokovi
su relativno niski, (iii) njihovom upotrebom smanjuje se udio
otpadnog materijala ime se doprinosi zatiti okolia, (iv) mogu
poboljati ne samo organoleptika svojstva hrane, ve i mehanika
ili nutritivna svojstva, (v) pruaju zatitu pojedinanim manjim
porcijama hrane (vi) mogu se koristiti unutar heterogene hrane
budui da, zbog prisutnog zatitnog lma, ine barijeru izmeu
komponenti hrane.
Jestivi zatitni lmovi mogu se denirati kao tanki sloj ma-
terijala koji potroa moe konzumirati, a koji osigurava bari-
jeru prema plinovima i vodenoj pari (Robertson 2006; Lee i sur.
2008; Gennadios i sur. 1994a, 1994b; Greener i Fennema 1989;
Gennadios i sur.1993; Laohakunjit i Noomhorm 2004; Park i
Chinnan 1995). Takav lm moe potpuno prekriti proizvod ili se
moe primijeniti kao sloj izmeu komponenti hrane. Od takvih
materijala se moe zahtijevati da posjeduju dobra jestiva svojst-
va ili da budu topivi u vodenom ili uljnom mediju. Takoer mora
Corresponding author: kgalic@pbf.hr
STRUNI RAD
HRVATSKI ASOPIS ZA PREHRAMBENU TEHNOLOGIJU, BIOTEHNOLOGIJU I NUTRICIONIZAM
24 CROATIAN JOURNAL OF FOOD TECHNOLOGY, BIOTECHNOLOGY AND NUTRITION
konanog proizvoda eljenih svojstava. Sile kohezije i adhez-
ije ovise o strukturi i kemijskoj grai polimera (molekulska
masa, pravilnost lanane strukture, razgranatost strukture, po-
larnost i raspodjela polarnih skupina
uzdu polimernog lanca). Krutost
i kohezivnost lma je poboljana
ukoliko je i stupanj ureenosti
polimernog lanca vei. Polarne sku-
pine smanjuju difuznost molekula,
ali i olakavaju nastajanje bono
razmjetenih lanaca.
Primjenom aditiva, koji dovode
do denaturacije i umreavanja,
poveava se kristalnost i ureenost
molekula. Funkcionalnost polimera
takoer ovisi o karakteristikama ota-
pala. Maksimalno prevlaenje, sol-
vacija otapala i produenje polimer-
nog lanca omoguuju nastajanje
izrazito uinkovitih lmova. Dobar
pokazatelj adekvatne solvacije i
produljenja polimernog lanca je vi-
soka viskoznost pripremljenog sola.
Meutim, odabir otapala za izradu
prehrambenih lmova ogranien je
na vodu (s razliitom pH vrijednos-
ti) i etanol.
posjedovati dobra eksibilna svojstva, tj. ne smije pucati tije-
kom prerade ili skladitenja. Da bi mu se poboljala mehanika,
organoleptika ili zatitna svojstva mogue je provesti dodatak
sredstava poput plastikatora (omekavala), arome, an-
timikotnih tvari ili antioksidansa.
Skupine materijala koje se mogu koristiti za izradu
jestivih lmova prikazani su u tablici 1.
Oblikovanje lmova
U svakom postupku prevlaenja hrane zatitnim l-
mom, gdje se koristi polimerni lm, prisutne su sile ko-
hezije (izmeu polimernih molekula koje ine lm) i ad-
hezije (izmeu lma i supstrata-hrane). Stupanj kohezije
uvjetovat e svojstva lma poput gustoe, kompaktnosti,
poroznosti, permeabilnosti, eksibilnosti i ilavosti.
Procesni imbenici djeluju na sile kohezije i adhezije
- najee se preporua primjena tople otopine lma.
Meutim, primjena previsoke temperature ili previsoke
brzine evaporacije otapala rezultira nekohezivnim l-
movima zbog prebrze imobilizacije polimernih molekula
to moe dovesti bilo do ljutenja ili nastajanja rupiaste
strukture lma. Uoeno je da se jaina kohezivnog lma
poveava s debljinom lma do odreene vrijednosti na-
kon ega jakost lma ostaje konstantna.
Primjena otopina za prevlaenje, srednjih koncen-
tracija, openito rezultiraju visokom kohezivnom snag-
om. Te koncentracije predstavljaju kompromis izmeu
optimalne viskoznosti i solvacije polimera. Proizlazi da je
deniranje parametara od presudne vanosti u dobivanju
*CMC karboksimetil celuloza, MC metil-celuloza, HPC hidroksipropil celuloza,
HPMC hidroksipropilmetil-celuloza
* CMC-Carboxy methylcellulose; MC-methylcellulose; HPC-hydroxy propylcellulose;
HPMC-hydroxy propyl-methylcellulose;
Funkcionalni sastav Materijali
Proteini
Kolagen, elatina, kazein, proteini sirutke, zein,
penini gluten, proteini bjelanjka
Polisaharidi
krob, modificirani krob, modificirana celuloza
(CMC, MC, HPC, HPMC) *, alginat, karagenan,
pektin, pululan, hitozan, gelan guma, ksantan guma
Materijali za izradu
filmova
Voskovi,
lipidi
Voskovi (pelinji vosak, parafin, karnauba vosak),
smole (elak), acetogliceridi
Plastifikatori
(omekavala)
Glicerin, propilen glikol, sorbitol, saharoza,
polietilen glikol, kukuruzni sirup, voda
Funkcionalni aditivi
Antioksidansi, antimikrobne tvari, nutrijenti,
nutraceutici, tvari okusa i boje
Ostali aditivi
Emulgatori (lecitin), tekue emulzije (jestivi
voskovi, masne kiseline)
Tablica 1. Materijali za izradu jestivih lmova i prevlaka (Hun i Gennadios 2005)
Table 1. Edible lm and coating materials (Hun i Gennadios 2005)
Slika 2. Shematski prikaz zatite hrane u prisutnosti i bez prisutnosti zatitnog
jestivog lma ili prevlake, kao aktivnog sloja, pri prvoj pojavi kvarenja
uzrokovanog (a) respiracijom; (b) dehidracijom ili vezanjem vode (c) razvo-
jem mikroorganizama ili procesa oksidacije na povrini hrane (Guilbert i sur.
1997).
Figure 2. Shematic representation of food preservation with or without edible
lms or coatings, as active layers, when the rst mode of deterioration results
from (a) respiration; (b) dehydration or moisture uptake; (c) surface microbial
development or oxidation (Guilbert i sur. 1997).
HRVATSKI ASOPIS ZA PREHRAMBENU TEHNOLOGIJU, BIOTEHNOLOGIJU I NUTRICIONIZAM
CROATIAN JOURNAL OF FOOD TECHNOLOGY, BIOTECHNOLOGY AND NUTRITION 25
Prevlaenje lmovima od materijala koji nije topiv u
vodi (voskovi, lipidi ili njihovi derivati) postie se oblikovan-
jem stabilnih emulzija ili mikro-emulzija s vodom ili izravnom
primjenom lma dok je jo u rastaljenom stanju. Na slici 2 dat je
shematski prikaz zatite hrane jestivim lmovima ili prevlaka-
ma kao aktivnim slojevima, i to u uvjetima poetka kvarenja
proizvoda kao rezultat respiracije, dehidracije ili vezanja vlage,
odnosno razvoja mikroorganizama i pojava procesa oksidacije
na povrini hrane (Guilbert 1986; Guilbert i sur. 1997).
Plastikatori
Dodatak plastikatora provodi se s ciljem da se smanji
krhkost i povea eksibilnost, ilavost i otpornost na pucanje
(lom). Plastikatori smanjuju inter-
molekulske sile uzdu polimernog
lanca to dovodi do smanjenja sile
kohezije, rastezne vrstoe (tensile
strength) i temperature staklastog
prijelaza (glass transition tempera-
ture).
Plastikatori moraju biti kom-
patibilni s polimerom (tj. moraju se
mijeati) i, ukoliko je to mogue,
i lako topivi u otapalu (da bi se
izbjeglo preuranjena separacija
tijekom suenja lma). Za proiz-
vodnju topivih prevlaka koriste se
plastikatori topivi u vodi, odnosno
za dobivanje netopivih prevlaka
koriste se netopivi disperzni ma-
terijali. Od plastikatora koji se
koriste u prehrambene svrhe dolaze
u obzir: (i) mono-, di- i oligo-sa-
haridi (najee glukoza ili fruk-
tozno-glukozni sirup, med); (ii)
polioli (sorbitol, glicerol, gliceril
derivati, i polietilen glikol); (iii) li-
pidi i njihovi derivati (masne kise-
line, monogliceridi i derivati es-
tera, fosfolipidi, povrinski aktivne
tvari). Ovisno o vrstoi polimera
koliina upotrijebljenog plastika-
tora iznosi od 10 do 60 % (na suhu
osnovu). Uinkovitost plastikatora
odreuje se iskustvenim testovima.
Svojstva
Od mehanikih svojstava l-
ma od velike vanosti su: savojna
ilavost (impact strength), savojna
vrstoa (exural strength), vrstoa
na odljepljivanje (peel strength),
eksibilnost (exibility), stabilnost
na temperaturne promjene te otpor-
nost na utjecaj imbenika iz okoline
i na zike stresove (Gennadios i
sur. 1996, Cherian i sur. 1995; Kester i Fennema 1986; Cisneros-
Zevallos i Krochta 2003a; 2003b; Dangaran i Krochta 2003).
Takoer je potrebno poznavati permeabilnost jestivih lmova
na vodenu paru i plinove (uglavnom kisik), kao i sorpciju vode
i vodene pare. Permeabilnost vodene pare ovisi o relativnoj
polarnosti polimera, dok je propusnost plinova proporcionalna
volumnom udjelu amorfne faze u strukturi lma.
Prisutnost plastikatora u lmu utjecat e kako na
mehanika tako i na barijerna svojstva lma. Budui da plasti-
katori poveavaju, razrjeuju i omekavaju strukturu polimera,
poveava se i mobilnost polimera kao i koecijent difuzije plina
ili vode.
Ispitivanje mehanikih i barijernih svojstava jestivih lmo-
va provodi se istim metodama kao i za nejestive lmove.
Tablica 2. Sastav i svojstva lmova (Guilbert i sur. 1997)
Table 2. Formulas and characteristics of lms (Guilbert i sur. 1997)
Sastav komponenti Topivost u vodi
I. faza II. faza Hladna Topla
Barijera
na vodu
Napomena
CMC
a
1-3 %;voda + -
Prilino
dobra
Malto-Dekstrin (DE:3)
3-10%; voda
+ + Slaba
Gumi arabikum 20-30%;
glicerol 5-10%; voda
+ + Slaba
Natrijev alginat 2%;
glicerol 20%; voda
CaCl
2
4%;
voda
- Slaba
Natrijev alginat 2-5%;
voda
CaCl
2
5%;
voda
- Slaba
Fleksibilan,
glatki,
transparentan,
bez okusa i
mirisa
Alginat 5%; glukozni sirup
41%; voda
CMC 1%
CaCl
2
6%;
voda
-
Prilino
dobra
Kao i gore, ali
slatkog okusa
Sloeni film:
A
b
(20%) u
B
c
(80%) emulziji
(+) (+) Dobra
Slabo
fleksibilan,
glatki, mutni,
svjetlouti,
mirisa i okusa
po vosku
A (20%) u
B (80%) emulziji
Mlijena kis.
30%; voda
- -
Kao i gore, ali
kiselog okusa
A (20%) u
B (80%) emulziji
Mlijena kis.
30%;
taninska kis.
20%; voda
- -
Kao i gore, ali
gorkog okusa
b
a
CMC = karboksi metil celuloza; b A: karnauba vosak 20 %; palmitinska i stearinska kiselina 40%
c
B: kazein 10%; NaOH (pH 8); glicerol 5-7%; voda ili elatina 20%; glicerol 5-7%; voda
a
CMC = Carboxy methylcellulose; b A: Carnauba wax 20 %; palmitic and stearic acid 40%
c
B: casein 10%; NaOH (pH 8); glycerol 5-7%; water or gelatin 20%; glycerol 5-7%; water
HRVATSKI ASOPIS ZA PREHRAMBENU TEHNOLOGIJU, BIOTEHNOLOGIJU I NUTRICIONIZAM
26 CROATIAN JOURNAL OF FOOD TECHNOLOGY, BIOTECHNOLOGY AND NUTRITION
Tablica 3. Propusnost kisika i ugljikova dioksida kod razliitih lmova (Guilbert i sur. 1997)
Table 3. Oxygen and carbon dioxide permeabilities of various lms (Guilbert i sur. 1997)
Propusnost
x 10
18
mol mm
-2
s
-1
Pa
-1
Filmovi
O
2
CO
2
T / C a
w
Polietilen niske gustoe 1003 4220 23 0
Polietilen visoke gustoe 285 972 23 0
Poliester 12 38 23 0
Etilen/vinil-alkohol 0.2 - 23 0
Metilceluloza 522 29900 30 0
Pelinji vosak 480 - 25 0
Hidroksipropil celuloza 470 28900 30 0
Karnauba vosak 81 - 5 0
Kukuruzni zein 35 216 38 0
Proteini peninog glutena 3 - 38 0
Proteini soje 2 - 23 0
Penini gluten 1 7 25 0
Miofibrilni proteini ribe 1 9 25 0
Hitozan 0.6 - 25 0
Celofan 130 - 23 0.95
Pektin 1340 21300 25 0.96
krob 1085 - 25 1
Jestivi lmovi, na osnovi polarnih skupina u polimeru, su
osjetljivi na promjenu relativne vlage. Pri niskoj vrijednosti rela-
tivne vlage lmovi pucaju, dok pri visokoj dolazi do bubrenja
polimera to dovodi do znaajnog gubitka barijernih svojstava
lma. U tom sluaju, jedno od rjeenja je primjena dodatnog
- vanjskog ambalanog omota. Alternativa je primjena jestivih
lmova nepolarnog karaktera (npr. vosak) ili kombinacija po-
larnog polimera i nepolarnog materijala (npr. elatina i derivati
masnih kiselina). Skupine materijala koje se mogu koristiti za
izradu jestivih lmova (tablica 1) su: (i) proteini, (ii) celuloza,
krob, dekstrin i derivati; (iii) biljni hidrokoloidi; (iv) voskovi,
produkti masti, monogliceridi i derivati; (vi) smjese razliitih
materijala. Karakteristike nekih jestivih lmova navedene su u
tablici 2 (Hun i Gennadios 2005; Guilbert 1986; Guilbert i sur.
1997).
Barijerna svojstva istog ambalanog lma pokazuju razlike
s obzirom na permeabilnost vodene pare i plinova (CO2 i O2).
Materijali odgovarajuih barijernih svojstava na kisik (sman-
jenje ueglosti i gubitak vitamina) koriste se za pakiranje hrane
osjetljive na oksidaciju, dok se odreena propusnost na O2 i CO2
zahtijeva kod materijala namijenjenih pakiranju svjeeg voa i
povra.
Propusnost nekih biopolimernih i sintetskih lmova na O2 i
CO2 kao i na vodenu paru navedene su u tablicama 3 i 4.
Filmovi na osnovi hidrokoloida posjeduju znaajna bari-
jerna svojstva na plinove (naroito na O2) ukoliko su u suhom
stanju. U prisutnosti vlage makromolekulski
lanac postaje mobilniji to dovodi do porasta
propusnosti kisika i ugljikova dioksida (Guilbert
i sur. 1997).
Proteinski lmovi
Ovitci nainjeni od kolagena ve due vri-
jeme se primjenjuju u mesnoj industriji (kobasice
i mesni proizvodi). Iako je taj materijal jestiv, ne
pripada skupini materijala topivih u vodi pa ih je
potrebno ukloniti prije konzumiranja. elatina
posjeduje dobra svojstva prevlaenja te nema
ogranienja u primjeni na podruju prehram-
bene industrije. Tipini sastav elatinskog lma
ine: elatina 20-30%, plastikatori 10-30%
i voda 40-70%. Film se dobije nakon suenja
elatinskog gela. elatinske lmove odlikuju
vrstoa i prozirnost, ali su vrlo slaba barijera
za vodu. Mogu se koristiti za pojedinana paki-
ranja suhe hrane kao to su prakasti proizvodi
(sa elatinskom kapsulom), oraasti plodovi ili
bomboni pri emu zahtijevaju dodatni vanjski
omot.
Zein (proteinska frakcija kukuruza topiva
u alkoholu) je jedan od najee prouavanih
materijala. Ti lmovi su otporni na vodu, ali
posjeduju karakteristian okus i miris. Dobra
svojstva zeinskih lmova su jo poboljana do-
datkom neacetiliranih glicerida i podvrgavan-
jem zeina posebnim postupcima izbjeljivanja.
Dobri rezultati su dobiveni primjenom zeinske prevlake na voe,
orahe, liolizirane proizvode kao i na komprimirane proizvode
veliine jednog zalogaja.
Ovoalbumini i serum albumini se koriste za pripravu l-
mova iako posjeduju slaba mehanika i barijerna svojstva. Ka-
zeinski lmovi se dobivaju nakon neutralizacije alkalne otopine
kazeina prije samog postupka suenja. Kazeinski lmovi su me-
kani i ljepljivi; topivi su u alkalijama i relativno su otporni na
vodu. Filmovi proteina soje, koji se stvaraju na povrini zagrija-
nog sojinog mlijeka, uklanjaju se runo i ostavljaju se da se sue
na zraku. Film je otporan na vodu i eksibilan ukoliko mu se
dodaju plastikatori. Najee se koristi kao omotni lm ili kao
dodatak u pripravi razliitih jela. Dobiveni lmovi proteina soje
izravno iz sojinih izolata posjeduju dobra mehanika svojstva,
ali im je otpornost na vodu slaba. U pokuajima da se poboljaju
barijerna svojstva na vodu koriteni su denaturirani, umreeni
agensi ili agensi za tavljenje (organske kiseline, taninske kise-
line, tri- ili divalentni kationi, toplina i dr.). Denaturirani protein-
ski lmovi, iako boljih barijernih svojstava, pokazuju slabiju e-
ksibilnost i transparentnost. Koliina i koncentracija sredstva za
denaturaciju paljivo se kontrolira da bi se izbjegao nepoeljni
kiseli ili gorki okus. tavljenje prevlake moe se postii dim-
ljenjem. Primjenom proteinskih prevlaka, prije samog dim-
ljenja, u proizvodnji dimljenih mesnih proizvoda znaajno im
se poboljava organoleptika i mikrobioloka kvaliteta tijekom
HRVATSKI ASOPIS ZA PREHRAMBENU TEHNOLOGIJU, BIOTEHNOLOGIJU I NUTRICIONIZAM
CROATIAN JOURNAL OF FOOD TECHNOLOGY, BIOTECHNOLOGY AND NUTRITION 27
Tablica 4. Propusnost vodene pare kod razliitih lmova (Guilbert i sur. 1997)
Table 4. Water vapour permeability of various lms (Guilbert i sur. 1997)
Filmovi Propusnost vodene pare
x 10
12
mol mm
-2
s
-1
Pa
-1
Debljina
mm
T/ C RH/ %
krob 142 1.190 38 100-30
Natrijev kazeinat 24.7 - 25 100-0
Metilceluloza 7.78 0.025 25 52-0
Kukuruzni zein 6.45 0.200 21 85-0
Hidroksipropilmetil-celuloza 5.96 0.019 27 85-0
Glicerol monostearat 5.85 1.750 21 100-75
Penini gluten - Glicerol 5.08 0.050 30 100-0
Penini gluten-Oleinska
kiselina
4.15 0.050 30 100-0
Miofibrilni proteini ribe 3.91 0.060 25 100-0
Penini gluten-Karnauba
vosak
3.90 0.050 30 100-0
Hidroksipropil celuloza 2.89 0.075 30 11-0
Tamna okolada 0.707 0.610 20 81-0
Polietilen niske gustoe 0.0482 0.025 38 95-0
Polietilen visoke gustoe 0.0122 0.025 38 97-0
Pelinji vosak 0.0122 0.120 25 87-0
Penini gluten-dvosloj
pelinjeg voska
0.0230 0.090 30 100-0
Karnauba vosak 0.0185 0.100 25 100-0
Aluminijska folija 0.000289 0.025 38 95-0
skladitenja (Hun i Gennadios 2005;
Guilbert 1986; Guilbert i sur. 1997;
Kester i Fennema 1986). Mehanika
svojstva (eksibilnost) te barijerna
svojstva na vlagu kazeinskih lmova
znaajno se poboljavaju dodatkom
voskova (Sohail i sur. 2006).
Polisaharidni lmovi
Od polisaharidnih lmova i nji-
hovih derivata najee se spominju
alginat, pektin, karagenan, krob,
hidrolizati kroba i celulozni deri-
vati. Zbog hidrolne prirode ovih
polimera predstavljaju vrlo slabu
barijeru na vlagu.
Natrijev alginat je sol alginatne
kiseline ekstrahirane iz smeih mor-
skih trava. Oblikovanje lma, koji
moe ali i ne mora ukljuiti fazu
eliranja, postie se evaporacijom,
umreavanjem elektrolita ili injekti-
ranjem u vodi topivih otapala (koji
ne otapaju alginat). vrstoa i pro-
pusnost lmova moe se modicirati
dodatkom kalcijevih soli (klorida,
acetata, laktata, tartarata, glukonata,
sulfata, citrata). elatinozne prev-
lake alginata nalaze estu primjenu
u mesnoj industriji.
Pektin je kompleksna skupi-
na strukturalnih polisaharida bilj-
nog porijekla, koju uglavnom ini
polimer D-galakturonske kiseline
razliitog stupnja esterikacije s metilom. Kako ovaj lm ka-
rakterizira visoka propusnost na vodenu paru, za poveanu
primjenu suhog pektinskog lma ovaj nedostatak se moe rijeiti
prevlaenjem lipidima.
Natrijeva karboksilmetil celoloza, hidroksipropil-metil ce-
luloza, hidroksipropil celuloza i drugi celulozni esteri koriste
se za izradu lmova. Filmovi se pripravljaju evaporacijom iz
vodenih otopina. Postupkom ekstruzije ili oblikovanjem u ka-
lupima mogu se dobiti ploe ili proizvodi razliitih dimenzija.
Izravno prevlaenje hrane provodi se potapanjem u otopinu
prevlake. Dobiveni lmovi su vrsti, prozirni, relativno ot-
porni na vodu, masti, ulja i veinu nepolarnih organskih ota-
pala. Znaajna karakteristika lmova na osnovi celuloze je usko
podruje topivosti u vodi. Veina ih je netopiva u vodi iznad
55C. Primjenom odgovarajueg plastikatora mogue je proiz-
vesti i termozataljivi lm hidroksipropil-metil celuloze. krobni
lmovi se tradicionalno koriste za zatitu nougat proizvoda.
Hidroksipropilirani amilozni krobni lmovi su eksibilni,
transparentni, otporni na masnoe, termozataljivi i relativno ne-
propusni za plin. Meutim, ti lmovi su osjetljivi na vodu.
Za zatitu voa i oraastih proizvoda preporua se koritenje
dekstrinskih lmova (niske DE vrijednosti). Fleksibilni i vrsti
lmovi dobiju se evaporacijom 5-15% vodene otopine mal-
todekstrina (DE:3). Otpornost na vodu im je slaba. Kukuruzni
sirupi s niskom DE vrijednou (DE 28-38) smanjuju brzinu pri-
jelaza vodene pare celuloznog acetata .
Biljni hidrokoloidi najee se upotrebljavaju kao stabiliza-
tori i uguivai, i sve ee kao sredstva za dobivanje jestivih
lmova.
Agar i karagenan se koriste kao materijali za prevlaenje
hrane s ciljem suzbijanja rasta mikroba (kod mesa) i gubitka
vlage (perad). Odrivost brzo smrznute ribe i mesa moe se
znaajno produiti ukoliko se proizvodi zatite lmom kalcijeva
alginata. Oblikovanje lma se provodi potapanjem mesa ili ribe
(prije smrzavanja) prvo u otopinu natrijeva alginata, koji sadri
dekstrozu, a zatim u otopinu kalcijeva klorida. Stvorena prevlaka
je vrsta, stabilna na promjenu temperature, sprjeava penetraci-
ju kisika i razvoj oksidativne ueglosti. Allen i sur. (1963) su is-
pitivali kvalitetu mesa ija je povrina bila zatiena uranjanjem
prvo u otopinu natrijeva alginata (ili alginat-krob otopinu) pri
88 C, a zatim u 5M otopinu kalcijeva klorida kroz 1-2 sekunde.
Isuivanje mesa znaajno je bilo usporeno, a poboljanja su se
oitovala u boljoj sonosti mesa, teksturi i boji, dok je gorki
okus proizvoda posljedica obrade s CaCl2. Jedan od poznatijih
HRVATSKI ASOPIS ZA PREHRAMBENU TEHNOLOGIJU, BIOTEHNOLOGIJU I NUTRICIONIZAM
28 CROATIAN JOURNAL OF FOOD TECHNOLOGY, BIOTECHNOLOGY AND NUTRITION
komercijalnih lmova (Flavor-Tex

), dobiven eliranjem mal-

to-dekstrinske otopine natrijeva alginata s otopinom kalcijeva
klorida - karboksimetil celoloze (Guilbert 1986), koristi se za
zatitu niza prehrambenih proizvoda. Ispitivanja su pokazala
da se primjenom te prevlake znaajno smanjuje gubitak mase
svjeeg mesa (1.5%) tijekom 24 sata u odnosu na kontrolno-
nezatieno meso (2.8%), dok je ukupni broj mikroorganizama
na povrini zatienog mesa bio neto nii.
Mikrobne gume takoer imaju veliki potencijal primjene
u izradi lmova. Dekstran se upotrebljava kao konzervans pro-
tiv gubitka vlage kod proizvoda kao to su kampi, meso, suho
voe, sir, maslac i smrznuta hrana. Pululan karakterizira dobra
vrstoa i elastinost stvorenog lma.
Voskovi, lipidi
Poznata je upotreba voskova kao zatitnih prevlaka za si-
reve koja se uklanja prije konzumacije. Ukoliko se koriste male
koliine tog lma postaje jestiva te pripada u skupinu jestive
ambalae (npr. prevlake voska na jabukama ili bombonima). Od
svih jestivih lmova prevlake voska pruaju najbolju zatitu od
utjecaja vlage. Tako npr. navodi se da je permeacija vode kroz
lm od pelinjeg voska deset puta manja u odnosu na permeaciju
vode kroz lecitinske ili acetostearinske move, odnosno 25 puta
manja u odnosu na uljne i 100 - 200 puta manja od propusnosti
kroz kazeinske ili pektinske lmove. Nedostatak masnih prev-
laka je sklonost ueglosti i masna povrina. Poveanjem udjela
tekue masti u masnom lmu znaajno se poveava i propus-
nost na vodu. Nadalje, transformacijom masti u polimorfni oblik
vie temperature taljenja (tj. stvaranje gue i bolje orijentirane
kristalne strukture) rezultira smanjenjem propusnosti lmova na
vodenu paru (Kester i Fennema 1986).
Povrinski aktivne tvari su dobri inhibitori isparavanja
i to naroito vrijedi za vie alkohole (C16-C18) i estere poput
monoglicerida ili zasienih masnih kiselina (palmitinska i
stearinska). Ispitivanja su pokazala da aceto gliceridi (ili aceti-
lirani tri- ili di-gliceridi) stvaraju eksibilne, rastezljive lmove
relativno nepropusne na vlagu i kisik. Ta svojstva se pripisuju
sposobnosti aceto-glicerida prema skruivanju u relativno sta-
bilni, nemasni, votano - kristalni -polimorfni oblik. Permea-
bilnost vode u tom sluaju je neznatno vea u odnosu na l-
move poput poliamida, etilceluloze i polistirena i znaajno vea
od one kod celofana i paranskog voska. Takoer je poznato
da polistiren i etilceluloza imaju znatno veu propusnost kisi-
ka od aceto-glicerida. Nedostatak im je to mogu biti kiselog
ili gorkog okusa. Postoje preporuke da se aceto-gliceridi, kao
zatini lmovi, koriste za prehrambene proizvode poput mesnih
proizvoda, sireva, groica, bombona, okoladnih proizvoda.
Proizvodi se mogu zatititi rastaljenim voskom ili mas-
nim materijalom izravnim potapanjem u pripremljenu prev-
laku. Meutim, iskustva su pokazala da tako nanesene prevlake
nisu ujednaene debljine i homogenosti (prisutnost napuklina
i rupica) i nisu prihvatljiva za konzumiranje zbog votanog
okusa i same krhkosti prevlake. Bolja homogenost prevlake se
postie ukoliko se proizvod, prije nanoenja rastaljene prevlake,
naprai krobom. Druga mogunost je primjena emulzija tipa
voda u ulju ili ulje u vodi nakon ega slijedi suenje. Takoer se
preporua upotreba paranskih mikroemulzija radi prihvatljive
termodinamike stabilnosti tijekom vremena. Karnauba vosak,
mikroemulzija tipa ulje u vodi, upotrebljava se kao tekuina vi-
sokog staklastog sjaja. Kod izrade prevlaka novih formulacija
vano je koristiti zakonom dozvoljene komponente za prehram-
bene proizvode (Guilbert 1986; Cherian i sur. 1995).
Sloeni lmovi
Proizvodnjom dvokomponentnih ili viekomponentnih l-
mova mogue je ukloniti negativna svojstva pojedinanih ma-
terijala. Od prvih ispitivanih kombinacija spominju se krob i
alginati, gume i krob, pektin i elatina, dekstrin i polisaharidne
elirajue tvari. Lipidne prevlake, iako vrlo uinkovite bari-
jere na vodu, zbog problema vezanih uz primjenu, mehanika
i organoleptika svojstva, najee dolaze u kombinaciji s po-
larnim polimerima koji daje strukturu sloenoj prevlaci, dok li-
pidni dio predstavlja barijeru za vlagu. Provedena su istraivanja
svojstava jestivih dvokomponentnih lmova nainjenih od
razliitih lipidnih materijala i hidroksipropil-metil celuloznog
lma (Kester i Fennema 1986). Uoeno je da lmovi, debljine
2.5 x 10
-3
mm, koji sadre vrste lipide poput pelinjeg voska,
parana, hidrogeniranog palminog ulja ili stearinske kiseline
pokazuju propusnost vodene pare (pri 25 C) od svega 0.2 g m
-2

dan
-1
mm Hg
-1
to je nie od propusnosti u sluaju polietilena
niske gustoe (PE-LD). Preporuka znanstvenika je da se, za sm-
rznute proizvode poput pizze i smrznutih pita, koriste dvokom-
ponentni lmovi (sainjeni od stearinske i palmitinske kiseline
kao jednog sloja i hidroksipropil-metilceluloze kao drugog sloja)
koji oteavaju prijenos vode izmeu slojeva razliitog sadraja
vlage. S poveanjem gradijenta relativne vlage ili temperature
poveava se i prijenos vlage kroz dvokomponentni sloj.
Ispitivanja su takoer provedena i na prevlakama nainjenim
iz vodenih ili disperznih vodenih otopina proteina topivih u vodi
i hidrofobnih komponenti (masti ili voskovi) stabiliziranih do-
datkom emulgatora. Takoer se preporua i kombinacija ace-
tiliranih monoglicerida i etil celuloze kao i kombinacija aceti-
liranih monoglicerida i dekstrina ili acetiliranih monoglicerida i
zeina (Guilbert 1986).
Aditivi
Postoji itav niz aditiva koji se mogu koristiti u izradi
jestivih lmova u svrhu poboljanja zatitnih, nutritivnih i
organoleptikih svojstava materijala. Zatitna svojstva se mogu
poboljati dodatkom antimikrobnih agensa poput organskih
kiselina, ili antioksidansa kao to je tokoferol ili askorbil palmi-
tat. Koritenjem vanjskog sloja prevlake s visokom koncentraci-
jom antimikotikih ili antioksidativnih agensa mogue je odrati
izvorni integritet hrane ili, kao alternativa, mogue je koristiti
manje koliine aditiva (u odnosu na ukupnu masu proizvoda)
kao dodatak hrani. U tablici 5 su navedene kombinacije u izradi
jestivih lmova koji sadravaju sorbinsku kiselinu ili antioksi-
dans.
HRVATSKI ASOPIS ZA PREHRAMBENU TEHNOLOGIJU, BIOTEHNOLOGIJU I NUTRICIONIZAM
CROATIAN JOURNAL OF FOOD TECHNOLOGY, BIOTECHNOLOGY AND NUTRITION 29
stajaliita eli postii to bra proizvodnja
lma od velike je vanosti izvesti dobru
regulaciju temperature hlaenja ili uvjeta
suenja tako da se dobiveni lm vrsto
oblikuje. Ukoliko se stabilizacija provodi
prebrzo, dolazi do nejednolikog pucanja
prevlake koja poprima rupiasti izgled. U
veini sluajeva, za izradu dobrog lma,
od presudnog znaaja su vjetina, iskustvo
i dobra prosudba radnika u pogonu.
Dobivanje samostojeih lmova,
kod nekih materijala, moe se provesti na
klasinoj opremi za dobivanje polimernih
materijala (nejestivih). To su najee
metode ekstruzije, oblikovanja u kalupi-
ma ili namatanja u obliku svitka (role).
U tablici 6 dat je prikaz prednosti
primjene jestivih lmova i prevlaka u
prehrambenoj industriji. Veina tih l-
mova ne mogu se koristiti za prehram-
bene proizvode s visokom povrinskom
aktivnou vode (tj. aw 0.94) budui
da podlijeu degradaciji, otapanju ili
bubrenju u dodiru s vlagom to ima za
posljedicu gubitak barijernih svojstava.
Meutim, primjena tih lmova mogua je u sluajevima kada
se zahtijeva kratkorona zatita hrane ili se, tako zatiena
hrana, smrzava neposredno nakon nanoenja zatitnog lma. U
posljednjem sluaju hrana postie aktivitet vode koji odgovara
temperaturi smrzavanja (aw = 0.825 pri - 20 C). U navedenom
sluaju primjena lmova boljih barijernih svojstava na vodu ne
predstavlja alternativu budui da takvi lmovi nisu jestivog ka-
raktera. Primjena jestivih lmova uglavnom je ograniena na
prehrambene proizvode s niskim ili srednjim udjelom vlage, kao
i na smrznute proizvode. Meutim, openito se moe rei da su
jestivi lmovi osjetljiviji na dodir vlanih ruku kao i na promjene
okolnih uvjeta (naroito promjene relativne vlage zraka). Kod
pakiranja u jestivu ambalau takoer se preporua primjena i
dodatnog ambalanog omota koji ne samo da e ouvati jestivi
zatitni lm ve i kvalitetu takvog pakiranja. Razvoj jestive
ambalae motiviran je s vie aspekata: (i) nutritivni (smanjuje
se transfer vlage kod heterogenih proizvoda); (ii) ekonomski
(smanjuju se ukupni trokovi pakiranja); (iii) marketinki (stvar-
aju se novi proizvodi - razliiti od drugih) (Hun i Gennadios
2005).
Zakonodavstvo
Budui da jestivi lmovi i prevlake ine sastavni dio jes-
tive komponente proizvoda na njih se primjenjuju isti zakon-
ski propisi kao i na prehrambene proizvode. Sa zakonodavnog
stajaliita jestivi lmovi i prevlake mogli bi se klasicirati kao:
prehrambeni proizvod, dodatak hrani, sastojci hrane, tvari u
dodiru s hranom ili materijali u dodiru s hranom. Postoji pre-
Tablica 5. Sastav lmova koji sadre antimikrobna ili antiokisidativna sredstva (Guilbert 1986)
Table 5. Composition of lms containing an antimicrobial or antioxygen agent (Guilbert 1986)
Komponente Udio u suhoj osnovi
%(w/w)
Napomena
60
39.10
Kazein
Glicerol
Sorbinska kiselina 0.90
55
39
6
Kazein
Glicerol
Tokoferol ili askorbil
palmitat
elatina
75
Denaturacija kazeinskog filma
postie se pulverizacijom otopine
mlijene kiseline 30 %(w/w)
24.4
0.60
Glicerol
Sorbinska kiselina
elatina 76
19 Glicerol
Tokoferol ili askorbil
palmitat
5
Denaturacija elatinskog filma
postie se pulverizacijom otopine
taninske kiseline 30 %(w/w)
Takoer su uinjeni i napori u razvijanju materijala koji
e sprijeiti mikrobno kvarenje veih komada mesa upotrebom
limunske kiseline i otopine natrijeva klorida u obliku spreja pri
emu se podeava aktivitet vode (aw) i pH vrijednost povrine
mesa. Poboljanje nutritivne vrijednosti hrane moe se postii
prevlaenjem hrane odgovarajuim nutritivnim aditivima. Do-
datkom bojila, zaslaivala, kiselina ili soli u jestive lmove
znaajno se mogu poboljati ne samo organoleptika svojstva
hrane, ve se ak mogu ukloniti neugodni mirisi kod nekih jes-
tivih lmova.
Tehnologija i mogue primjene
Tehnike u proizvodnji jestivih prevlaka moraju se prila-
goditi samim karakteristikama materijala. Openito se preporua
koritenje relativno velikih koncentracija bilo vodenih otopina,
koloidnih disperzija ili emulzija za izradu lmova. Primjena i
razdioba materijala u tekuem obliku moe se postii:
runim premazivanjem pomou etke
prskanjem (sprej)
samoomotavanjem sputenog lma
potapanjem i cijeenjem lma
raspodjelom u posudi koja rotira
prevlaenjem u uidiziranom sloju ili
zranim etkanjem
U nekim sluajevima (npr. kod lmova kalcijeva algi-
nata) potrebno je provesti i drugu fazu obrade kroz otopinu za
umreavanje.
Stabilizacija prevlake ili lma postie se bilo suenjem
ili hlaenjem ovisno o vrsti materijala. Iako se s industrijskog
HRVATSKI ASOPIS ZA PREHRAMBENU TEHNOLOGIJU, BIOTEHNOLOGIJU I NUTRICIONIZAM
30 CROATIAN JOURNAL OF FOOD TECHNOLOGY, BIOTECHNOLOGY AND NUTRITION
Tablica 6. Primjene jestivih lmova (Guilbert 1986)
Table 6. Applications of edible lms (Guilbert 1986)
Svrha eljena kvaliteta Primjene
Zatita od vlage i kisika Dobra svojstva prevlaenja,
niska propusnost na vodenu
paru i kisik (mogui dodatak
antioksidanta)
Svjea riba, sir, meso, mesni
proizvodi; Hrana srednjeg sadraja
vlage; suha hrana, orasi, suhi
pekarski proizvodi; snack hrana
(grickalice)
Usporavanje mikrobnog
kvarenja izvana
Dodatak antimikrobnih
agensa
Hrana srednjeg sadraja vlage
Kontrola ravnotene vlage
unutar heterogenih
proizvoda
Dobra barijerna svojstva na
vodu
Heterogeni proizvodi (pite, pizze,
kolai), sendvii, heterogeni
smrznuti proizvodi
Kontrola migracije otopine,
boja, arome unutar
heterogenih proizvoda
Dobra barijerna svojstva na
vodu i otapala
Heterogeni proizvodi (pite, pizze,
kolai), sendvii, heterogeni
smrznuti proizvodi
Sprjeavanje penetracije
salamure u hranu
Dobra barijerna svojstva na
vodu i otapala
Usalamureni smrznuti proizvodi
(kampi, rakovi i sl.)
Poboljanje mehanikih
svojstava tijekom rukovanja
Dobra adhezivna i
kohezivna svojstva
Kikiriki, kampe, rakovi, snack-
hrana i dr.
Osiguranje strukturalnog
integriteta; pojaanje
strukture hrane
Dobra adhezivna i
kohezivna svojstva
Restrukturirani mesni i riblji
proizvodi, mehaniki otkoteno
meso; liofilizirane porcije hrane ili
porcije suhe hrane.
Osiguranje adhezivnosti
smjese za paniranje tijekom
prenja
Dobra adhezivnost Panirana hrana, smrznuta hrana
(riblji fileti, hamburgeri, narezani luk
i dr.)
Spreavanje migracije vlage
pri nanoenju prevlake
maslaca i krunih mrvica u
procesu paniranja
Dobra adhezivnost i niska
propusnost na vodu
Panirana hrana, smrznuta hrana
(riblji fileti, hamburgeri, narezani luk
i dr.)
Zatita veeg broja manjih
komada hrane (pakiranih u
vreice ili alice)
Niska propusnost vode; ne
smije biti ljepljiv,
Sir, procesirane kockice sira, voe
srednjeg sadraja vlage; smrznuta
hrana; sladoled; proizvodi veliine
jednog zalogaja.
Osiguranje neljepljive i
nemasne povrine
Ne smije biti ljepljiv Kockice sira, suho voe, konditorski
proizvodi, snack-proizvodi, smrznuti
proizvodi (da bi se eliminirala
upotreba masnog papira izmeu
hamburgera)
Poboljanje izgleda
povrine hrane
Glatka, sjajna, staklasta
povrina
Pekarski proizvodi (eerna i druge
glazure); slastice, orasi, voe
srednjeg sadraja vlage, snack-hrana
Pojaanje boje, arome i
okusa hrane (dekorativni
efekt)
Dodatak bojila, arome,
zaina
Razliita hrana
Da sadravaju prethodno
odmjerene porcije koje se
otapaju u vodi ili toploj
hrani
Sposobnost stvaranja
kapsula topljivih u vodi
Dehidrirane juhe, instant ajevi ili
kava, prakasti napitci, zaini,
zaslaivai
poruka da dobavljai jestivih lmova i prevlaka osiguraju od
nadlenih tijela certikat za uporabu takvih lmova i prevlaka
kao sastavnih dijelova hrane uz obavezno razmatranje i adek-
vatnog oznaavanja koji bi ukljuio i informaciju o nutritivnoj
vrijednosti i eventualnom alergenom svojstvu proizvoda.
Zakljuci
Jestivi lmovi i prevlake predstavljaju daljnju mogunost
poboljanja kvalitete hrane, njene trajnosti, sigurnosti i funk-
cionalnosti. Mogu se koristiti kao pojedinani ambalani ma-
terijali, prevlake za hranu, nosioci aktivnih sastojaka ili mogu
HRVATSKI ASOPIS ZA PREHRAMBENU TEHNOLOGIJU, BIOTEHNOLOGIJU I NUTRICIONIZAM
CROATIAN JOURNAL OF FOOD TECHNOLOGY, BIOTECHNOLOGY AND NUTRITION 31
imati funkciju odjeljivanja heterogenih sastojaka unutar pre-
hrambenog proizvoda. Uinkovitost i funkcionalnost jestivih
lmova i prevlaka ovisi o njihovim svojstvima, bilo da se radi
o biopolimerima (proteini, ugljikohidrati i masti), plastikatori-
ma ili drugim aditivima. Da bi se proizveli lmovi optimalnih
svojstava potrebno je provesti i adekvatna istraivanja u cilju
utvrivanja mehanizma nastajanja lma. Nadalje, potrebno je
i provesti studiju izvodljivosti kako bi se utvrdila komercijal-
na vrijednost i uporaba takvih lmova i prevlaka (istraivanje
novih procesa, sigurnost dobivenog proizvoda, usklaenost sa
zakonskim propisima, anketiranje potroaa itd.).
Literatura:
Allen L., Nelson A.I., Steinberg M.P., McGill J.N., (1963) Edible
corn-carbohydrate food coatings. I Development and physical
testing of a starch-algin coating. Food Techn., 17, 1437-1442.
Cherian G, Gennadios A., Weller C., Chinachoti P., (1995) Ther-
momechanical Behavior of Wheat Gluten Films: Effect of Su-
crose, Glycerin and Sorbitol, Cereal Chem., 72 (1) 1-6.
Cisneros-Zevallos L., Krochta J. M., (2003b) Dependence of
coating thickness on viscosity of coating solution applied to
fruits and vegetables by dipping method, J. Food Sci., 68 (2)
503-510.
Cisneros-Zevallos L., Krochta J. M., (2003a) Whey protein
coatings for fresh fruits and relative humidity effects, J. Food
Sci., 68 (1) 176-181.
Dangaran K. L., Krochta J. M., (2003) Aqueous whey protein
coatings for panned products, The Manufacturing Confectioner,
83 (1) 61-65.
Dong Sun Lee, Kit L. Yam, Piergiovanni L. (2008), Food Pack-
aging Science and Technology, CRC Press.
Gennadios A., Brandenberg A.H., Park J.W., Weller C.L., Tes-
tin R.F., (1994a) Water vapor permeability of wheat gluten and
soy protein isolate lms, Industrial Crops and Products, 2, 189-
195.
Gennadios A., Weller C.L., Gooding C.H., (1994b) Measure-
ment Errors in Water Vapor Permeability of Highly Permeable,
Hydrophilic Edible Films, J. Food Eng., 21, 395-409.
Gennadios A., Weller C.L., Hanna M. A., Froning G. W., (1996)
Mechanical and Barrier Properties of Egg Albumen Films, J.
Food Sci., 61 (3) 585-589.
Gennadios A., Weller C.L., Testin R.F., (1993) Temperature
Effect on Oxygen Permeability of Edible Protein-based Films,
J.Food Sci., 58 (1) 212-214, 219.
Greener I.K., Fennema O., (1989) Barrier properties and surface
characteristics of edible bilayer lms, J.Food Sci., 54 (6) 1393-
1399.
Guilbert S., (1986) Technology and application of edible protec-
tive lms. In: Mathalouthi M. (ed.), Food packaging and pres-
ervation. Elsevier Applied Science publishers Ltd, London, str.
371-394.
Guilbert S., Cuq B., Gontard N., (1997) Recent innovations in
edible and/or biodegradable packaging materials, Food Addi-
tives and Contaminants, 14, (6-7) 741-751.
Hun J.H., Gennadios G. (2005) Edible lms and coatings: a re-
view, u: Innovations in Food Packaging, (Hun J.H. ed) Elsevier
Ltd.
Kester J.J., Fennema O.R., (1986) Edible lms and coatings: A
Review, Food Techn., 40 (12) 47-59.
Laohakunjit N., Noomhorm A., (2004) Effect of Plasticizers on
Mechanical and Barrier Properties of Rice Starch Film, Starch/
Strke, 56, 348-356.
Park H.J., Chinnan M.S., (1995) Gas and Water Vapor Barrier
Properties of Edible Films from Protein and Cellulosic Material,
J.Food Eng. 25, 497-507.
Robertson G. L. (2006) Food Packaging Principles and Prac-
tice (2nd edition), CRC Press.
Sohail S.S., Wang B., Biswas M.A.S., Oh Jun-Hyun (2006)
Physical, Morphological, and Barrier Properties of Edible Ca-
sein Film with Wax Application, J. Food Sci., 71 (4) 255-259.
Autor / Author
Prof.dr.sc. Kata Gali
Sveuilite u Zagrebu
Prehrambeno-biotehnoloki fakultet
Pierottijeva 6