Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 157

Bon pour lOrient:

Fuat Dndarn kitabn deifre
ederken...
AYHAN AKTAR - ABDULHAMT KIRMIZI*
Tarihilik, zor zenaat. zellikle de 1915 ylnda Osmanl Ermenilerine ne
oldu? sorusunun cevabn arayanlar iin. Bu konuda 2008 ylnda kan
nemli almalardan biri Fuat Dndarn Modern Trkiyenin ifresi: ttihat
ve Terakkinin Etnisite Mhendislii, 1913-1918 (stanbul: letiim Yaynlar,
2008) balkl kitabdr. Dndarn bu kitab, ilk basks 2001 ylnda yaplan
ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas, 1913-1918 (stanbul: le-
tiim Yaynlar, 2001) balkl almasnn devam saylabilir. Dndar, kita-
bna yazd nszde unlar sylemektedir:
2000de bir master tezi olarak Mslmanlara ynelik sevk ve iskn politi-
kasn ilediim almann ikinci aamas olan elinizdeki bu eser 2007de
EHESS [cole des hautes tudes en sciences sociales] - Pariste tarih doktora-
s olarak savunulmu ve tarafmdan Trkeye evrilmitir.
1
Zaten, yksek lisans ve doktora tezi olarak hazrlanp daha sonra baslm
iki kitap arasnda baz devamllklar ve tekrarlar grlebilir.
Fuat Dndar ilk kitabnda Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan ve
kendi ifadesiyle, devletin gizli belgeleriyle Arap, Arnavut, Bonak, in-
gene, erkez, Laz, Grc ve esas olarak Krt nfusun Trkletirilmesi iin
uygulanan g ve yerletirme politikalarn ortaya koymaya alyordu.
2

(*) Bu yazy nceden okuyan ve baz eletiri veya nerilerini esirgemeyen Fikret Adanr, Taner
Akam, Ali Bayramolu, Hakan Erdem, Ahmet nsel, Aye Kadolu, Niyazi Kzlyrek ve Umut
zkrmlya teekkrlerimizi sunuyoruz. Tabii ki mevcut tm hatalar bizimdir. A.A. ve A. K.
1 Fuat Dndar, Modern Trkiyenin ifresi: ttihat ve Terakkinin Etnisite Mhendislii (1913-1918).
Birinci Bask. stanbul: letiim Yaynlar, 2008. s. 19
2 Fuat Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas, 1913-1918. stanbul: letiim Ya-
ynlar, 2001. s. 11
158 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
Dndarn Modern Trkiyenin ifresi: ttihat ve Terakkinin Etnisite Mhendis-
lii, 1913-1918 balkl ikinci kitab, gayrimslimlerin sevk ve isknyla ilgi-
lidir. Kitapta Bulgar, Rum, Ermeni, Nasturi, Sryani, Yahudi ve (mslman
olduklar halde, nedense yine) Krt nfus iin uygulanan g ve yerletir-
me politikalar anlatlyor. statistik ve matematik ilminin etnik sorunlarn
zlmesinde ttihat ve Terakki ynetimi tarafndan nasl kullanld gzler
nne seriliyor. Bylece, pozitivist dnya grn iselletirmi ttihala-
rn toplumu dntrme hrs ve azmi ortaya konuluyor.
1913te hkmet darbesi yaparak iktidarn mutlak sahibi olan ttihat ve
Terakkinin, nfusu homojenletirmek ve kendileri iin uygun nfus bilei-
mini oluturmak iin etnografk aratrmalara, etnik istatistiklere ve haritala-
ra dayanarak etnisite mhendislii yapt rneklerle anlatlyor. Dndara
gre, Trakyann Bulgarlardan, Ege sahillerinin Rumlardan arndrlmas, Er-
menilerin tehciri gibi operasyonlar, ou asker mekteplerde okumu olan
ttihatlarn matematiksel yntemlerle hayata geirdikleri nfus mcadele-
sinin birer parasdr. 1913-1918 arasnda Osmanl devleti snrlar iindeki
Mslman ve gayrimslim eitli unsurlar zerinde yzde hesaplaryla uy-
gulanan sevk ve iskn politikalar, nfusu homojenletirmeyi amalayan bir
byk plann farkl aamalardr.
Fuat Dndar, Modern Trkiyenin ifresi: ttihat ve Terakkinin Etnisite
Mhendislii, 1913-1918 isimli kitabnda, aslnda Milli Mcadelenin, Talat
Paann vilayetlerden mlki tekilat gsteren haritalar ve milliyete dayal
nfus cetvellerini istedii 20 Temmuz 1915 tarihli telgrafa baladn iddia
ediyor.
3
Trk ve Mslman olmayanlarn Trkler arasnda %5, Ermenilerin
de tehcir edildikleri iskn blgelerinde %10 ve Halep blgesinde %2 orann-
da yerletirilmeleri eklindeki matematik operasyonu, Dndara gre impa-
ratorluun Hristiyan unsurlarnn devlet idaresine yzdeleri orannda kat-
lmn dayatan Batl istatistik zihniyetinin ttihat sekinlere sirayet etme-
sinin bir sonucudur.
4
Fuat Dndar, Ermeni tehciri tartlrken hep gndeme gelen say-
lar meselesine de katkda bulunuyor. Dndara gre, 1914 ile 1918 ylla-
r arasnda tehcir edilmeyip Anadoluda braklan 281.000 Ermeni vardr.
Bu sayya tehcir edilip hayatta kalan 300.000 ve kap kurtulan 255.000 kii
de eklendiinde, 1914te mevcut bulunan toplam 1,5 milyon Ermeniden
836.000i yni nfusun % 55i hayatta kalm olmaktadr.
5
Ulus-devlete giden karanlk, dolambal ve acl yolun dnm nokta-
3 Dndar, Modern Trkiyenin ifresi, s. 424
4 A.g.e., s. 425-427
5 A.g.e., s. 377-379
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 159
lar hakknda okuyucuya yeni bilgiler sunan Fuat Dndarn kitab, orta-
ya kard ariv belgelerinin zenginlii bakmndan nemli bir alma-
dr. Trkiyede suskunlukla geitirilen, veya hl ttihatlktan vazgeme-
mi baz bezirganlarn savunmac slubuna mahkum edilen bir tarihi dnem
hakknda aratrma yapmak, zaten bal bana bir cesaret iidir. Bu bakm-
dan Fuat Dndarn almalarn takdirle karlamakla birlikte, kitabn baz
sorunlarn grmezden gelmenin mmkn olmadn dnyoruz.
nce slup: Tevazu eksiklii!
lk olarak Fuat Dndarn Modern Trkiyenin ifresi kitabna yazd nsz-
den kendi almalarn nasl deerlendirdii ile sze balamak istiyoruz.
yle diyor, Fuat Dndar:
Ancak tm eksiklerine ramen, 2001deki almam gibi, bu almann ala-
nnda bir ilk ve Trk tarihyazm yan sra Yunan, Ermeni, Krt ve Yahudi
tarihyazmlarn bu dnemle ilgili sarsacak dzeyde olduunu dnyo-
rum. alma yrtlrken ve analizler yaplrken gerekli olan ve gsterilen
tevazuyu, sonszde, bu noktada ne yazk ki gsteremiyorum.
6
Grld gibi, kitabn birinci sorunu kullanlan slup ile ilgilidir. Yazar,
maalesef tevazudan uzak ve yer yer alak dalar ben yarattm havasnda
bir slup kullanmtr. Bu kitabn doktora tezi olduunu bilmesek, yukar-
daki paragraftan yola karak ununu elemi, eleini duvara asm bir pro-
fesrn makalesini okuduumuzu zannedecektik.
Akademik dnyada bir ruhban snf yoktur, ama hoca-talebe veya usta-
rak ilikisine dayanan bir hiyerari gelenei vardr. Bu gelenein henz
bozulmam bir zellii de akademik almalarda mtevaz, saygl, okuyu-
cuyu ezmeye almayan bir slup kullanmaktr. Aslnda, kural ok basit-
tir: Ne kadar tevazu gsterirseniz, eserinizin deeri bakalarnn gznde o
kadar byr! En azndan, biz byle dnyoruz.
imdi gelelim, Modern Trkiyenin ifresi kitabnn dier sorunlarna...
Fuat Dndarn tezi literatrde nereye oturuyor?
Doktora tezlerinin temel bir zellii vardr. Her doktora tezinin ilk blm
seilen konu ile ilgili daha nceden yaplm almalar zetler. Btn dok-
tora tezlerinde bulunan teorik giri blmnn yazl amac, adayn seti-
i konuda kendisinden daha nce yazlanlar zetlemesi, bunlar eletirel bir
6 A.g.e., s. 20
160 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
gzle ele almas, kendisinden nce kullanlan teorik yaklamlar ve kavram-
lar eletiri szgecinden geirdiini ispatlamasdr. Ancak bu sre tamam-
landktan sonra, aday kendi kavramsal erevesini ortaya koyar ve toparlad-
birincil kaynaklarla (rnein, ariv malzemesi) kendi perspektifni ve kur-
gusunu ina etmeye balar. Fakat Fuat Dndarn doktora tezinin Trke ter-
cmesi olan kitabnda biz byle bir blm gremiyoruz. Yazar, nfus m-
hendislii veya toplumsal mhendislik (demographic engineering-social
engineering) konularnda sanki ilk olarak kendisi yazyormu gibi bir slup
benimsemi. Btn bunlara ilaveten, Fuat Dndarda hafften teori kart
bir tavr da sz konusu:
Bu almann metodolojisini ve snrlarn belirlemeden nce unu vurgula-
mak gerekir ki, bu almada hibir milliyetilik teorisi model alnmamtr.
Asl kayg, ttihat Trkletirme srecini ve zellikle bu srecin demografk
yann mmkn mertebe bunu gerekletirenlerin belgelerinden anlamak
ve herkese anlalmasn salamaktr.
7
Grld gibi, yazarn daha en batan bir tr ilk olma iddias var. Ama
Dndar kitabn sonunda, Trk milliyetiliinin hangi genel kategori iinde
yorumlanmas gerektiine ilikin baz tespitler yapyor ve unlar sylyor:
Trk milliyetiliine ilikin almalarda da, daha ok Gkalp metinlerine
ve resm devlet sylemine baklarak, Trk milliyetiliini sivil milliyetilik
olarak tanmlama eilimi ar basar. zerinde yaanan ortak vatan esas alan
sivil milliyetilik ile ortak gemii esas alan etnik milliyetilik arasnda ilk
gruba Trk milliyetilii dahil edilmeye allrken ifreli telgrafarda ger-
ekleen boyut gzard edilir.
8
Yukardaki paragraf okuduumuzda, Fuat Dndarn Trk milliyetilii
zerine yaplm almalar dikkatli bir ekilde gzden geirmediini anl-
yoruz. 2008 ylnda ok nemli bir bulgu gibi bize sunmu olduu, Trk
milliyetiliinin etnik bir milliyetilik olduu tespitinin bakalar tarafn-
dan kendisinden en az on yl nce yazlm olduunu bilmesi gerekirdi diye
dnyoruz.
9
Yukardaki paragrafta Anthony Smithin farkl tr milliyetilikleri snf-
landrrken kulland ethnic ve civic ayrmnn Fuat Dndar tarafn-
dan etnik ve sivil olarak yorumlanmas bu ayrm da tam olarak kavra-
7 A.g.e., s. 28
8 A.g.e., s. 441 (talikler bizim. A. A. ve A. K.)
9 Bu konuda sadece letiim Yaynlar tarafndan yaymlanan Modern Trkiyede Siyas Dnce di-
zisinin 4. cildine gz atmas yeterliydi. Bkz. Modern Trkiyede Siyas Dnce, Milliyetilik, cilt 4,
ed. Tanl Bora. stanbul: letiim Yaynlar, 2002.
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 161
madn gsteriyor. Civic nationalism terimini Trkeye sivil milliyeti-
lik olarak evirmek yanltr. Doru eviri vatandalk esas zerinde yk-
selen milliyetilik olmaldr. Ama civic teriminin civilian ile kartrl-
mas sonucunda ortaya kan sivil milliyetilik terimini grdmzde,
acaba bunun bir de asker olan var mdr? diye dnmekten kendimi-
zi alamadk.
Fuat Dndar, Trk milliyetiliinin zellikleri hakknda yukardaki yo-
rumlar yaparken, srekli olarak de facto duruma referans vererek, kendisi-
nin ttihat ve Terakkinin milliyetilik anlayn onlarn ifreli telgrafarn-
dan ortaya kardn anlatmaktadr. Ancak bu tr bir analizin, bir milliyet-
iliin belirleyici niteliklerini ortaya koyabileceini ifade etmektedir:
Bir milliyetiliin snrlar son noktada, eyleme getii ana odaklanmal, ic-
ras srasndaki metinlere dikkat edilmelidir. Bu almann hazrlanmas aa-
masnda, ttihatlarn operasyon srasndaki metinlerine, icraatlarna baka-
rak milliyetiliklerinin snrlar anlalmaya allmtr.
10
Ksaca, Fuat Dndar bize bir milliyetilik anlayn doru deerlendirmek
iin sadece Ziya Gkalp gibi milliyeti ideologlarn yazdklarn inceleme-
nin veya resm devlet sylemini analiz etmenin yeterli olamayacan, ger-
ek hayatta uygulanan (de facto) politikalar da analiz etmenin gerekli oldu-
unu sylyor. Eer, Ziya Gkalp zerine kendisinden nce yazlanlar daha
dikkatli okumu olsayd, daha 1985 ylnda Taha Parlann bu tr bir anali-
zi korporatizm/milliyetilik konusunda yaptn, hatta bir metodolojik bir
nerme olarak ortaya koymu olduunu grrd:
Bir toplum modeli ve felsefesi olarak korporatizm, aka ve ayrntl for-
mle edilmi programatik bir siyasal ideoloji oluturabilecei gibi, daha be-
lirsiz ve gevek bir dnya gr olarak da kalabilmektedir. Baka bir boyutta
ya da dzeyde ise korporatizm, byle bir dnya gr ya da ideolojinin so-
nucu olan ya da bununla uyum iinde bulunan bir fili pratikler ve politika-
lar btndr. nc bir dzey ya da boyutta ise ikinci dzeydeki de facto
davurumlarnn tesinde, elle tutulur siyasal kurumlar ve hukuksal yaplar
olarak de jure de gerekleebilir.
11
Ayrca, Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan Trkletirme politikalar
ile ilgili baka yaynlara gz atm olsayd, Taha Parlann metodolojik ner-
10 Dndar, Modern Trkiyenin ifresi. s. 441
11 Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm. stanbul: letiim yaynlar, 1985.
s. 54. Ayrca, Ziya Gkalp zerine greceli olarak daha yeni bir yaz iin bkz. Andrew Davison,
Secularization and modernization in Turkey: the ideas of Ziya Gkalp, Economy and Society,
Vol. 24, No. 2, May 1995. s. 189-224
162 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
mesinin Kemalist milliyetilik anlayn analiz etmek iin kullanlm olduu-
nun farkna varabilirdi.
12
imdi, kitabn kavramsal erevesi zerinde duralm.
Dndarn kulland terminoloji, rnein Trkletirme, nfusun ho-
mojenlemesi veya nfus mhendislii gibi teorik kavramlar kendisinden
yllar nce bu konularda yayn yapanlar tarafndan kullanlmtr. Yine gen
bir aratrmac olan Uur mit ngrn 2008 ylnda km olan bir ma-
kalesinde toplumsal mhendislik kavramn ele aldn gryoruz. 1913-
1950 arasnda Trkiyenin zellikle Dou vilayetlerinde uygulanm nfus
politikalarn aydnlatmaya alan ngr, iin dorusunu yapyor. Maka-
lesinin ilk blmnde toplumsal mhendislik teriminin adeta soyaac-
n karmaya alyor ve Trkiyede yaplan almalar da kullanarak bir
analiz gelitiriyor.
13
Her nedense, Fuat Dndar byle davranmyor. Kendi-
sinden nce bu konuda yazan tarihilerin yazdklarna referans vermekten
kanyor.
14
Bu kavramlar kendisinden nce kullanm olanlarla bir tr te-
orik dzeyde hesaplama iine girmiyor. imdi, Fuat Dndarn nsznde
zetledii almasnn temel tezleri ile ilgili blm okuyalm:
Temel tez, istatistik ve matematiin etnik sorunlar da asl rol oynadn
ne karrken bu almann her blmnde yeni tezler ileri srlmtr:
Ermeni katliamnn, dereceli trmanan tehcirin bir kanlmaz deil sonu-
cu olduu; 1922de Yunanistan ile yaplan mbadelenin kadk kalan ttihat-
bir proje olduu; Krtlerin asimilasyonunun Gkalpin erevesini izdi-
i gnmz Trk milliyetiliinin kurucu bilekesi olduu; ttihatlarn Ya-
hudilere ve Filistin meselesine baknda da tehcir amacnn merkez bir yer
tuttuu; Osmanl devletinin Mslmanlar etnik kkenlerine gre kayda ge-
irdii; nfus saymlarnn cemaatlerin devlete katlm orann belirlemede
nemli ilev grd; Trk resm ideolojisinin bugn Ermeni ve Krt me-
selesine baknn sava yllarnda oluturulmu propaganda meneli oldu-
u vs. vs.
15
Fuat Dndarn burada bize temel tez olarak sunduu iddialarn ou,
kendisinden nce bu konularda kalem oynatm baka tarihiler tarafndan
dile getirilmitir. rnein, ilk olarak Ermeni katliamnn, dereceli trmanan
tehcirin bir sonucu olduu meselesini ele alalm.
12 Bkz. Ayhan Aktar, Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan Trkletirme Politikalar, Varlk Vergi-
si ve Trkletirme Politikalar iinde. stanbul: letiim Yaynlar, 2000. s. 132-134.
13 Uur mit Gngr, Geographies of Nationalism and Violence: Rethinking Young Turk Social En-
gineering, European Journal of Turkish Studies, Thematic Issue No. 7 - Demographic Engineering.
(Bu makaleye internetten ulamak mmkndr: http://www.ejts.org/sommaire2073.html)
14 Bkz. Nesim eker, Demographic engineering in the late Ottoman empire and the Armenians,
Middle Eastern Studies, cilt. 43, no. 3, Mays 2007. ss. 461-474
15 A.g.e., s. 21. fade bozukluklar aynen muhafaza edilmitir (A.A ve A.K).
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 163
Donald Bloxham, daha 2003 ylnda Past & Present dergisinde yaymlanan
makalesinde 1915te yaanan katliamlarn nceden planlanm bir soykr-
mn hayata geirilmesi ile ilikili olmadn yazmt:
Bu makalenin iddias udur: soykrm iin [ttihatlar tarafndan] nceden
belirlenmi bir ablon yoktu. [Ermeni soykrm], blgesel dzeyde alnan bir
dizi snrl tedbirin, sre iinde kmlatif olarak radikalleen bir uygulamaya
dnmesinden ortaya kt.
16
Bloxhamn yan sra, etnik temizlik ve toplumsal iddetin mukayeseli ola-
rak incelendii bizce en nemli almalardan biri olan Michael Mannin
The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing balkl kitabnn
5. ve 6. blmlerde 1915 ylnda Osmanl Ermenilerine ne oldu? sorusu-
na cevaplar aranyor.
17
Michael Mannin kurgulam olduu kavramsal er-
eve, nasl ve hangi sosyo-politik aamalar sonucunda ttihatlarn balatt
tehcirin katliama dntn anlatmaktadr. Bizce, Mannin literatre en
ciddi teorik katks udur: baz lkelerde balayan demokratikleme srele-
ri bazen varolan etnik atmalar sertletirir ve iddete dnk etnik milliyet-
i radikallemeyi gndeme getirir. te bu aamay yaayan toplumlarda soy-
krmla sonulanan iddetin ortaya kmas muhtemeldir.
Dikkat edilirse, Bloxhamn makalesi 2003 ylnda ve Mannin kitab ise
2005 ylnda, yani Fuat Dndarn 2006 yl Aralk aynda doktora tezini
EHESSte teslim etmesinden ok nce yaymlanmtr. Fuat Dndarn kita-
bnda ise, nedense bu almalardan hi bahsedilmemekte, ayrca bu iki ya-
zarn ok nceden dile getirmi olduklar baz tespitler temel tez bal al-
tnda tekrar okuyucuya sunulmaktadr.
Gelelim, yine Fuat Dndarn temel tezlerinden biri olan, 1922de Yuna-
nistan ile yaplan mbadelenin kadk kalan ttihat bir proje olduu me-
selesine...
Evet, dorudur. Trk-Yunan nfus mbadelesi aslnda kadk kalm bir
ttihat projedir. Fakat, nce Dndarn verdii tarihleri dzelterek ie ba-
layalm: 30 Ocak 1923 tarihinde Lozanda imzalanan ve resmi ad Yunan ve
Trk Halklarnn Mbadelesine likin Szleme ve Protokol olan uluslara-
ras antlamann 1. maddesine gre, mbadele 1 Mays 1923 tarihinden iti-
16 Donald Bloxham, The Armenian Genocide of 1915-1916: Cumulative Radicalization and the De-
velopment of a Destruction Policy, Past & Present, no. 181, Kasm 2003. s. 143. Ayrca, ayn yak-
lamn daha gelimi versiyonu iin bkz. Donald Bloxham, The Great Game of Genocide: Imperi-
alism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians. New York: Oxford University
Press, 2005. (talikler bizim. A. A. ve A. K.)
17 Michael Mann, The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. New York: Cambridge
University Press, 2005.
164 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
baren balayacaktr. Rumeli Mslmanlarnn Trkiyeye gelii 1923 ylnn
sonunda balam ve 1924 ylnda devam etmitir.
18
Yni 1922de Yunanis-
tan ile yaplan mbadele cmlesi yanltr. 1922de Trkiyenin Bat blge-
lerinden ay iinde yaklak 900.000 Anadolu Rumu doduklar topraklar
terk ederek Yunanistana snmlardr. Ksacas, tek taraf bir nfus hare-
keti vardr, bu da mbadele saylmaz. Ortada yaplm bir antlama yoktur,
ayrca Rumeli Mslmanlar hl Makedonya, Girit ve Ege adalarnda kal-
maya devam etmektedir. Anadolu ilerinde ve Karadeniz kylarnda kalan
Rumlarn gidii ve Rumeli Mslmanlarnn Trkiyeye gelii 1923 sonun-
dan itibaren, esas olarak da 1924 ylnda gereklemitir.
19
1912-1913 Balkan savalarndan sonra Makedonya ve Bat Trakyann Yunan
hakimiyetine geii ve Trkiyeye yzbinlerce Balkan muhacirinin g etme-
sinden sonra, ttihatlarn mbadele fkrine scak baktklar bilinen bir eydir.
Tabii ki ttihatlar asndan, mbadele yolu ile nfusun Trkletirilmesi ve
homojenletirilmesi niyeti de ortadadr. Fakat, 1914 ylnda dnlen kadk
kalm mbadele ile 1923-1924 yllarnda yaplan mbadele arasnda bir temel
fark vardr: 1914 ylnda ilk olarak Atinadaki Osmanl diplomat Galip Kemal
[Sylemezolu] Bey tarafndan dile getirilen ve Makedonyadaki Mslman-
lar ile Aydn Vilayeti dahilindeki Rumlarn mbadele edilmesi teklif mecbu-
ri deil, insanlarn tercihine braklm bir mbadeleydi.
20
Fakat, 1923-1924
ylnda yaplan uluslararas antlama ile gerekleen nfus deiimi mecburi bir
mbadeledir. Lozanda imzalanan uluslararas antlama sonucunda, istisnalar
(Rumlar iin stanbul, Bozcaada ve Gkeada; Rumeli Mslmanlar iin ise
Bat Trakya) dnda herkes mecburen mbadeleye tbi tutulmutur.
Nitekim, bu konuyu grmek zere stanbuldaki Said Halim Paa h-
kmetinden yetki alan Galip Kemal Bey ile Yunan Bavekili Venizelos ara-
sndaki yazmalarda bu durum aka ifade edilmektedir. Venizelosun 22
Mays 1914 gn Galip Kemal Beye yollad resm mektupta mbadelenin
nitelii aka ortaya konmaktadr:
uras tabiidir ki, teklif edilen mbadele srf kendiliklerinden muhaceret etmek
arzusunu gsterenlere mil olup, bunlarn brakacaklar emlkin kymetleri
takdir edilerek aradaki farklar karlkl olarak ait olduklar hkmetler tara-
fndan yaplacak kati muhasebe srasnda kapatlacaktr.
21
18 Antlama metni iin bkz. Lozan Bar Konferans-Tutanaklar Belgeler. Takm II, cilt 2. ev. Seha L.
Meray. Ankara: SBF yayn, 1973. s. 89-95.
19 Bu konuda, bkz. Ayhan Aktar, Trk Yunan Nfus Mbadelesi ve Diplomasi, Trk Milliyetilii,
Gayrimslimler ve Ekonomik Dnm iinde. stanbul: letiim Yaynlar, 2006. s. 99-156.
20 Galip Kemal Sylemezolu, Hatralar, Canl Tarihler, cilt 5, stanbul, Trkiye Yaynevi, 1946.
21 A.g.e., s. 103. (talikler bizim. A.A ve A.K)
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 165
Fuat Dndar, eer Galip Kemalnin anlarn okumu olsayd, Yunan ta-
rafnn 1914te mbadele konusuna nasl baktn anlar ve Rum tehciri hak-
knda daha dengeli bir analiz yapma imkn bulurdu. te bu nedenlerle,
1914te kadk kalan ama 1923-24 ylnda gerekletirilen mbadelenin
kapsam ve uygulama bakmndan birbirinden ne kadar farkl olduunu ma-
alesef deerlendirememitir.
Yeni tez olarak ileri srlen 1922de Yunanistan ile yaplan mbadelenin
kadk kalan ttihat bir proje olduu meselesine gelince... Ayhan Aktarn
2000 ylnda yaymlanan Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar isimli ki-
tabndaki birinci makale Trk-Yunan nfus mbadelesi hakkndadr.
22
Bu
makalenin 3. blm 1914 ylndaki mbadele teebbsn anlatmakta ve
lk prova: Balkan Sava sonrasndaki nfus mbadelesi alt baln tamak-
tadr. Ayn blmde, dnemin eme Kaymakam Hilmi Urann anlarndan
da faydalanlarak eme Rumlarnn g anlatlmakta ve yaznn o blm
u tespitlerle sona ermektedir:
emenin boaltlmasnn ve Rumeli muhacirlerinin emeye yerletiril-
melerinin bu traji-komik yks, bu tarihten yaklak on yl sonra gerek-
letiren Trk-Yunan nfus mbadelesinin kk apta bir provas saylabi-
lir. Fakat Lozan Antlamasndan sonra gerekletirilen nfus mbadelesinin
yaratm olduu insan trajedisinin boyutlar daha byk ve derindir. Mba-
delenin Milli Mcadeleden sonra yaplm olmas, istisnalar haricinde mec-
buri olmas ve mbadil olarak Trkiyeye gelen Rumeli gmenlerinin sava
sonrasnda yanp yklm bir lkede iskn edilmeye allmas gibi etkenler
sonucunda Trkiyenin yaam olduu deneyim daha sancl olmutur.
23
Tahmin edilebilecei gibi, bu kaynaklar da Fuat Dndarn kitabnda yer
almamaktadr. Artk Dndarn kitabnn Krt ve Yahudi tarihyazmlarn
nasl sarsaca konusuna pek girmek istemiyoruz. Sadece, bir akademisyenin
Ziya Gkalp ve Trk milliyetilii hakknda yazmadan nce Taha Parlann
Gkalp hakkndaki ufuk aan kitabn ok dikkatli bir biimde okumas-
nn ve Parlann bu konudaki grleri ile hesaplamasnn gerekli olduu-
nu vurgulamak istiyoruz.
24
Her akademik disiplinin veya her mnferit ko-
22 Ayhan Aktar, Nfusun Homojenletirilmesi ve Ekonominin Trkletirilmesi srecinde bir aama:
Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, 1923-1924 Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar iinde. s-
tanbul: letiim Yaynlar, 2000. s. 17-69.
23 Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar. stanbul: letiim Yaynlar, 2000. s. 31-
32.
24 Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm. stanbul: letiim Yaynlar, 1989.
Ayrca, grece olarak daha yeni bir katk iin bkz. Andrew Davison, Secularization and moder-
nization in Turkey: the ideas of Ziya Gkalp, Economy and Society, cilt. 24, no. 2, Mays 1995.
s. 189-224. Dndarn kitabnn kaynakasnda Taha Parlann kitab yoktur. Fakat metin iinde
166 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
nunun baz canon tabir edilen temel eserleri vardr. Parlann kitab da bun-
lardan biridir. Bu konuda laf fazla uzatmann artk gereksiz olduunu d-
nyoruz.
Brkseldeki hayali toplant
Fuat Dndar, Atinadaki Osmanl Diplomat Galip Kemal Bey ile Yunan
Bavekili Venizelos arasndaki mzakereleri zetledikten sonra, Byk Dev-
letlerin araya girdiini ve Osmanl mparatorluu ile Yunanistan arasn-
da tekrar bir sava kmasn engellemek amacyla iki tarafa bask yaptk-
larn anlatr. Fuat Dndarn burada kulland kaynak, George B. Leonun
kitabdr.
25
Leonun kitabnda, nce 1914 yl bahar aylarnda Kayzer II.
Wilhelmin Almanyann nclnde tarafar anlama masasna oturt-
mak ve Ege adalar ile ilgili sorunu zmek iin balatt diplomatik bask-
lar anlatlmaktadr.
26
Fakat, bir paragraf sonra, George B. Leon 1914 ylnn
Temmuz aynda ngilizlerin arabuluculuk amacyla devreye girdiini belirt-
mektedir. nce, Leonun yazdklarn tercme edelim:
[1914 yl] Temmuz aynn balarnda karlkl olarak teklifer ve kar tek-
lifer ngilizlerin araya girmesi ile dei toku edildi. Ve sonunda, Venizelos
ile Sadrazam Mehmed Said Halim Paann Brkselde toplanarak Ege Adalar
hakknda bir zm mzakere etmelerine karar verildi. Venizelos bu nokta-
da baz tavizler vermeye yatknd... Bu niyetle [Venizelos] 21 Temmuz gn
Brksele gitmek zere hareket etti. Fakat, Avusturya ile Srbistan arasnda
kan kriz [Venizelosun] Sadrazam ile bulumasn ve Yunanistan ile Trki-
ye arasndaki byk farklarn zlmesini engelledi.
27
Leonun paragrafnda Avusturya ile Srbistan arasnda kan krizden kaste-
dilen udur: Venizelosun yola kmasndan yaklak hafta nce, 28 Hazi-
ran 1914 gn Saraybosnada Avusturya-Macaristan veliahtna kar bir sui-
kast yaplm, Aridk Ferdinand ve ei bir Srp milliyetisi tarafndan ld-
rlmtr. Bu olayn Birinci Dnya Savana giden yolu am olduu bili-
nen bir eydir. Temmuz ay boyunca Avrupada nefesler tutulmu ve diplo-
matik gelimeler izlenmitir. Venizelosun yola kndan hemen sonra 23
Temmuz 1914 gn Avusturya-Macaristan hkmeti Srbistana on mad-
Parlaya tek bir referans vardr. O da Parlann Gkalpi idealist olarak grdne ilikin bir tes-
pit. Bkz. Dndar, Modern Trkiyenin ifresi. s. 431.
25 George B. Leon, Greece and the Great Powers. Selanik: Institute for Balkan Studies, 1974, Bu kay-
naa ulamamzda yardmlarn esirgemeyen Ahmet duyguya teekkr ederiz.
26 A.g.e., s. 13
27 A.g.e., s. 14
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 167
delik bir ltimatom vermi ve Srbistan bunun baz maddelerini reddede-
rek seferberlik ilan etmi ve 28 Temmuz 1914 gn Birinci Dnya Sava f-
ilen balamtr. imdi, Fuat Dndarn ayn sreci nasl anlattna bakalm:
Almanya tekrar devreye girmi ve ttihatlardan Kk Asyada dzeni geri
getirmek iin gerekli tedbirleri salamak sz alm ve Yunanistan ve Os-
manl yetkililerini Brkselde adalar sorununu zme amacyla yeniden bir
araya getirmiti. 23 Temmuz [1914] toplantsnda, Said Halim Paa ve Venize-
los, sorunlara zm iin gr alveriinde bulunduklar srada, Birinci Dnya
Savan patlatan Saraybosna suikast haberi alnr.
28
imdi, George B. Leonun yazdklarnn tamamen yanl anlalmasndan
ortaya kan durumu dzeltmeye alalm:
Leon, 1914 yl Temmuz aynda Trkiye ile Yunanistan arasndaki g-
rmelerde ngilizlerin arabuluculuk yaptn yazyor, fakat Fuat Dndar
Almanyann arabuluculuundan bahsediyor.
Leon, Brkselde yaplmas planlanan toplantnn Avusturya-Macaristan
ile Srbistan arasnda kan kriz nedeniyle gereklemediini belirtiyor. Ama
Fuat Dndar Brkselde Said Halim Paa ve Venizelos arasnda toplant ya-
plm gibi anlatyor.
28 Haziran 1914 tarihinde Saraybosnada gerekleen suikast Fuat Dn-
dar 26 gn sonra olmu gibi gsteriyor. Bylece hem Leonun yazdklarn
yanl anlyor, hem de hayal mahsl bir toplantnn zerine garip senar-
yolar yazyor.
Son olarak, Sadrazam Sait Halim Paann o gnlerde slm leminin iin-
de bulunduu Ramazan ay mnasebetiyle padiah ile birlikte katlmas ge-
reken resm trenleri bahane ederek stanbulun dna dahi kmam oldu-
unu da belirtelim.
29
Kesin zm nedir?
Fuat Dndarn kitabnda Ermeni tehcirini ele ald blmn bal yle-
dir: Ermeniler: Kesin zm iin le srmek. Bu balk, ilk bakta okuyu-
cuya Holocaust deneyimini hatrlatmaktadr. Bilindii gibi, kesin zm
veya nihai zm terimleri (Almanca: Die Endlsung, ngilizce: The Final
Solution) Almanyadaki Nazi ynetiminin 1942de Berlinde yaplan Wansee
toplantsnda alnan kararla tm Avrupa Yahudilerini kitlesel olarak imha
28 Dndar, Modern Trkiyenin ifresi. s. 229 (talikler bizim. AA ve AK).
29 Sadrazam Said Halim Paann Atinadaki Galip Kemal Beye 20 Temmuz 1914 tarihli telgraf iin
bkz. Galip Kemal Sylemezolu, Hatralar, s. 172.
168 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
etme planna verdikleri isimdir. Dolaysyla, balkta kesin zm terimi
kullanld zaman Osmanl Ermenilerinin imha edilmek amacyla Suriye
llerine srld izlenimi ortaya kmaktadr. Fakat, grebildiimiz ka-
daryla Fuat Dndarn anlatmak istedii bu deil.
lk olarak, Fuat Dndarn Ermeni tehciri olarak bilinen hadiseyi nasl
alglad veya nasl kavramsallatrd meselesi zerinde durmak gereki-
yor. Yukarda, Fuat Dndarn kendisinden nce bu konularda yazp izen
kiilerin yazdklaryla hesaplamadn ve Ermeni meselesi ile ilgili ken-
disinden nce yazlm literatre pek referans vermediini belirtmitik.
imdi, Fuat Dndarn kendisinden nceki literatr zetledii tek parag-
rafa bakalm:
Ermeni tehciri genel olarak iki adan okunmaktadr. Trkiye-ii almalar
Ermenilerin baka bir blgede yeniden iskn olduunu savunurken, dier
bir kesim iin tehcir, ttihat iktidarn nceden alnm planl yok etme ka-
rarnn, [yani] soykrm kararnn bir arac olduunu savunur.
30
Dikkat edilirse, yukardaki paragrafta koskoca iki tarihyazm iki cmle-
de zetlenmi olmaktadr. Dndarn Trkiye-ii almalar olarak nitelen-
dirdii literatr (Esat Uras-Kamuran Grn-Yusuf Halaolu-Kemal iek),
esas olarak resm Trk tezi olarak zetlenebilecek yaklamdr. Bu yaklama
gre Ermeni tehciri, cephe gerisini gvenceye almak amacyla Ermenile-
rin bir baka yerde yeniden iskn edilmesi olarak yorumlanmaktadr. kinci
gre mensup tarihiler ise (Richard G. Hovannisian-Vahakn N. Dadrian-
Raymond Kvorkian-Taner Akam), bu iin tam teekkll bir soykrm
olduu izgisinde yayn yapan tarihilerdir. Baz tarihiler olayn soyk-
rm olduu konusunda anlam olsalar bile, iin o noktaya nasl geldii
konusunda da farkl yaklamlar vardr. rnein, Vahakn N. Dadrian soy-
krm meselesini son derece mekanik, nceden planlanm ve zc (essen-
tialist) bir biimde sadece kast (intent) ile aklamakta ve 1915ten nce
Anadoluda gereklemi olan atmalar teleolojik bir model iine oturt-
maktadr. Dier taraftan, ayn ekilde olanlar soykrm olarak nitelendiren
baz tarihiler (Hilmar Kaiser, Donald Bloxham, Taner Akam, Hans-Lukas
Kieser) 1913 ylndan itibaren girilen radikalleme srecinin soykrm ile
sonulandn ifade etmektedirler. Grnd kadaryla, Fuat Dndar bu
konudaki temel kitaplar bile okumamtr. Dolaysyla, deiik yazarlarn
ayn meseleye nasl farkl yaklatklar konusunda bir fkri yoktur. Kitabn
249. ve 250. sayfalarnda uzun dipnotlar vererek bu iki yaklamn temel ki-
taplarnn sadece ismini anmaktadr.
30 Dndar, Modern Trkiyenin ifresi, s. 250.
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 169
Yazar, Ermeni kkenli tarihilerin biimlendirdikleri tarihyazmndan
bahsederken yle demektedir:
[Ermeni tarafnda] ise, [Aram] Andoniann eseri arln halen korumak-
tadr. Yani bugne kadar, 1916 ve 1920 yllarndaki almalardan ierike
ok farkl eserlerin yazlmadn ve bu yzden de sz konusu bu almala-
rn halen belirleyiciliklerini koruduklarn sylemek mmkndr.
31
Yurtdndaki Ermeni kkenli tarihilerin meseleyi sadece soykrm a-
sndan ele aldklarn syleyebilir ve yaklam eletirebilirsiniz. Ama, Vahakn
N. Dadrian, Richard G. Hovannisian, Ronald G. Suny, Raymond Kvorkian
gibi hacimli yaynlar yapm kiilerin, esas olarak hl Aram Andoniann
1920de yaynlanm kitabndaki temalar
32
gnmzde tekrarladklarn
sylemenin bu tarihilere kar byk hakszlk olduunu dnyoruz.
33
Koskoca iki tarihyazm iki cmle ile zetlenip ve bu iki yaklam ere-
vesinde yazlm onlarca eser hakknda hi yorum yaplmadan geildikten
sonra, Fuat Dndar kendi zgn yaklamn anlatmaya balyor:
Tehciri ikincil bir olay gibi gren bu iki bakn aksine ben, tehcire gereken
ve hakettii anlam vermeye alacam. ttihat iktidarn kendi ifreli bel-
gelerine dayanarak, tehcir kararna, uygulamaya geiriliine ve nemli etap-
larna, tm bu aamalarda ordu-hkmet, merkez ve tara arasndaki iliki
yuma iinde baklacaktr. Ana kaynak DH.FR [Dahiliye Nezreti-ifreli
Yazmalar] kataloglar olup, merkezden taraya ounluu ileri Bakan
[Dahiliye Nzr demek istiyor!] Talat Paaya aittir gnderilen emirlere da-
yandndan tehcire merkez brokrasisinden baklaca ortadadr.
34
Yukardaki paragraftan, Fuat Dndarn yaklamnn belkemiini Dahili-
ye Nezreti-ifreli Yazmalar derlemesinin oluturduunu anlyoruz. Peki,
Fuat Dndarn 319. dipnotta adn anm olduu Taner Akamn Ermeni
31 A.g.e., s. 40.
32 Aram Andoniann The Memoirs of Naim Bey: Turkish Official Documents Relating to the Deportati-
on and the Massacres of Armenians (London: Hodder & Stoughton, 1920) isimli kitab iinde Talat
Paaya atfedilen telgraflar tartma konusu olmutur. Soykrm tezi iin kant olarak kullanlan bu
telgraflarn orijinal olmadn, sahte olduunu ve dolaysyla bu kitaba itibar edilmemesi gerekti-
ini ileri sren bir alma da yaymlanmtr. Bkz. inasi Orel ve Sreyya Yuca, Ermenilerce Talt
Paaya atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, Ankara: TTK yayn, 1982.
33 Geen yl Prof. Garabet Moumdjian, Aram Andoniann kitabnda bahsettii Naim Beyin kimlii
zerinde alm olan tarihi Hilmar Kaiser ile bir mlakat yapmtr. Dr. Kaiser, yaymlandktan
88 yl sonra Andoniann kitabn yle deerlendiriyor: Bugn [Aram] Andoniann [kitabnda-
ki] belgeler, tarihiler asndan onyllar nce olduu kadar nemli deildir. Osmanl arivlerinden
ve dier arivlerden toplanm belgeler Andonianin kitabndaki belgelerin yerini almtr (Bu m-
lakat internette bulunabilir: http://hyelog.blogspot.com/2008/01/is-long-overdue-controversy-
finally.html).
34 A.g.e., s. 250.
170 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
Meselesi Hallolunmutur Osmanl Belgelerine gre Sava Yllarnda Ermeni-
lere Ynelik Politikalar (stanbul: letiim Yaynlar, 2008) balkl kitab iin
bir eyler sylemesi gerekmiyor mu? Balktan anlald gibi, Taner Akam
da aynen Fuat Dndar gibi Osmanl Arivindeki Dahiliye Nezreti-ifreli
Yazmalar katalogundaki belgeleri kullanarak kitabn yazm ve sava yl-
larnda uygulanan politikalarn Ermeni nfusun imhasna ynelik oldu-
unu anlatmaya almtr! 319 numaral dipnottan Fuat Dndarn Taner
Akamn kitabn okuduunu biliyoruz, peki kendisi ile ayn ariv belgeleri-
ni kullanarak farkl sonular karan Taner Akam ile kitabnda hesaplama-
s gerekmiyor muydu? Bu sorunun cevabn biraz ileride vereceiz.
Fuat Dndar, tehcire gereken ve hakettii anlam vermeye devam ediyor:
tehcirin bir ara ya da yeniden iskn olarak deerlendirilecek kadar s-
radan olmad, aksine merkez iktidarn sorunun kati bir suret de zm
iin ald siyas bir karar olduu ve bu kararn insanla kar su olarak de-
erlendirilebilecek vehamette olduu grlecektir.
35
Yukardaki paragraftan Fuat Dndarn Ermeni tehciri ve sonularn soy-
krm, sava suu ve insanla kar su kavramlarndan ncs ile akla-
maya eilimli olduunu kestirebiliyoruz. Ama mesele hi tartlmad iin
belli bir netlik ortaya kmyor, maalesef.
Fuat Dndar, Ermeni tehcirinin esas olarak bir Trkletirme operasyonu
olduunu ve ttihat Terakki ynetiminin amacnn Ermenilerin Anadoluda
zerklik, bamszlk ve ayr devlet talebine yol amayacak kadar kk bir
aznlk olarak braklmasna ynelik tedbir almak olduunu anlatmaktadr.
Ermenilerin boaltt yerlere Rumeli muhacirleri veya gebe airetler yer-
letirilecektir. Dndar, bu operasyonun hatasz olarak hayata geirilebilmesi
iin pozitivist bir dnya grn benimsemi olan ttihatlarn matematik
ve istatistik kullandklarn belirtiyor. Fuat Dndar kitabnda neden etnisite
mhendislii terimini kullandn aklarken unlar sylyor:
Topluma matematik formlasyonu uygulamak ve bundan da matematik ke-
sinliinde bir sonu beklemek, ttihatlara hkim olan zihniyetti... Trkle-
tirme operasyonunun; pozitivist dnceye sahip ttihatlar tarafndan, ista-
tistiksel kayglarla ve istatistik aracyla yaplm olduunu vurgulamak iin
etnisite mhendislii [terimi] kullanlmtr. nk bu almann bandan
beri ana meram, Trkletirme operasyonunun bir matematik operasyon oldu-
unu anlatmakt.
36
35 A.g.e., s. 250.
36 A.g.e., s. 432 (talikler bizim. AA ve AK).
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 171
Bylece, ne yaptn ok iyi bilen ve stanbulda oturduu yerde btn
sevk, srgn ve tehcir operasyonlarn bir bilim adam veya orkestra
ef ciddiyeti iinde yneten Talat Paa ve onun emrinde Ermenileri Suri-
ye llerine sevk eden bir Dahiliye Nezreti brokrasisi bulunmaktadr. Fuat
Dndara gre, ttihatlarn hayallerindeki Trkiyenin nfusu iinde gayri-
mslimlerin ve gayri Trk unsurlarn (Arap, Krt, Arnavut vs.) oran yle
olmaldr:
skn srasnda Trkletirilmesi istenen ve Anadoluda kalmasna izin veri-
len gayri Trk ve gayrimslimlerin Trkler arasnda % 5 orannda, Ermeni-
lerin ise iskn blgelerinde % 10 ve Halep blgesinde % 2 orannda isknlar
iin istatistik yine vazgeilmez biri arat.
37
Bu ilkelere gre, Erzurum, Van, Bitlis, Mamuretlaziz (Elaz), Diyarba-
kr ve Svas vilayetleri dnda, rnein Trklerle meskn bir kentin nfu-
su 10.000 ise ve burada 2.000 Ermeni yaamakta ise yaplacak ilem basitti:
Bu 10.000 kiilik nfustan, hl-i hazrda orada bulunan 2.000 kiilik Erme-
ni nfusu karldktan sonra kalan 8.000 kiilik nfusun ancak % 5i kadar
bir Ermeni cemaatinin beldede dank olarak bulunmasna izin veriliyordu.
Bu da kabaca 400 kiiye tekabl ettii iin, geri kalan 1.600 kiilik Ermeni
nfusun yollara dmesi gerekiyordu. Ermenilerden kalan arazi ve evler de
oraya iskn edilen gebelere veya Rumeli gmenlerine datlyordu. Fuat
Dndar, merkezden ynetilen sistemi yle zetliyor:
statistik operasyon en vurucu yann Ermeniler zerinde gstermi ve tam
bir matematik operasyon olarak yaanmt. Srlen, sevk edilen, srgn
yerine varan, len, ihtida eden, yetim kalan, Mslmanlarla evlenen yani
operasyona maruz kalan tm Ermeniler kayt altna alnm, yegn yegn
[tek tek] hesaplanmt. stelik bu saysal takibat iki merkezden yrtl-
m; bir yandan Talat Paa Anadoluda % 5 nisbetini tutturmakla urarken
kr [Kaya] Bey iskn mahallinde % 10u tutturmaya almt... ttihat-
lar cinaytn istatistiini de tutmulard. Buradaki ama Ermenileri kontrol-
l bir nfus eksilmesine tabi tutmak mdr bilinmez ama bunun gerek nede-
nini bulmann, katliam m-jenosid mi tartmalarna k tutacak nemde ol-
duunu belirtmeliyim.
38
Fuat Dndarn kitabnda jenosid yani soykrm terimi sadece bir kez
yukardaki paragrafta kullanlmtr. Fakat, Fuat Dndarn bu terim etrafn-
da da ayrntl bir tartmaya girmekten kandn gryoruz.
lgintir, Fuat Dndarn tezinin merkezine oturttuu Dahiliye Nezreti-
37 A.g.e., s. 425.
38 A.g.e., s. 426.
172 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
ifreli Yazmalar belgelerini kullanan Taner Akam, % 5-10 oranlarnn as-
lnda Ermeni nfusun imha politikasnn en nemli gstergesi olduunu sa-
vunmaktadr:
Srgn edilen Ermenilerin, iskn alan olarak gsterilen blgelerde nfu-
sun % 5-10unu gemeyecek ekilde yerletirilmeleri gerektii yolundaki bu
karar bile aslnda Ermenilere ynelik politikann amacnn onlarn imhas ol-
duunu gstermeye yeter. Ermenilerin yerleim blgesi olarak seilen bl-
geler ve bu blgelerdeki Mslman nfusa yakndan bakmak bunu anlamak
iin yeterlidir.
39
Taner Akam bu tespiti yaptktan sonra, Ermeni nfusun Suriyede teh-
cir edildii blgenin Mslman nfusunu 1.680.721 olarak hesaplyor ve
dolaysyla Ermenilerin yeni yerleim yerlerindeki toplam nfusu, blge-
deki Mslman nfusun % 10unu amayacak ekilde ... 168.000 civarn-
da olmas gerektiini bize hatrlatyor.
40
Yaklak bir milyon civarnda Er-
meni nfusun tehcir edildiini kabul edersek, Taner Akam bize u soru-
yu sormaktadr: cevab verilemeyen veya dolayl olarak verilmi olan soru,
bir milyonun zerindeki Ermeninin, 1.680.721 Mslmann % 10u haline
nasl sokulacadr? Bylece, Taner Akam, Ermenilere ynelik politika-
nn [esas] amacnn onlarn imhas olduunu iddia etmektedir.
Ayn kaynaklar kullanarak kitap yazan iki yazarn yorumlarndaki fark-
llk dikkat ekicidir. Bu durum, Fuat Dndar da rahatsz etmi olmal ki
daha kendi kitab piyasaya kmadan nce, Taner Akamn kitabn eletiren
Ermeni Meselesi Hallolunmu mudur? balkl bir yaz kaleme almtr.
41

Bylece, Fuat Dndarn doktora tezinde eksik brakt bir tartmay bura-
da tamamlamaya altn da izliyoruz.
Fuat Dndar doktora tezini yazarken % 5-10 ilkesine gre en fazla 100.000
kiilik bir Ermeni nfusunun bulunmas gereken srgn blgesine nasl
olup da 500.000 kiilik Ermeni nfusun yollandn anlayamadn yle
ifade etmektedir: Yani istatistik verilerine dayanarak operasyon yapan bir
iktidar neden ve nasl be misline varan bir hata yapabilirdi?
42
Bu mesele
zerinde hayli dnm olduu anlalan Fuat Dndarn gzne Suriye-
de Ermenilerin adrlarda yaadna ilikin baz fotoraf ve haritalar arpar.
Bylece, tezinde kurgulad analizi bir miktar dengelemek zorunda kalr:
39 Taner Akam, Ermeni Meselesi Hallolunmutur Osmanl Belgelerine gre Sava Yllarnda Erme-
nilere Ynelik Politikalar, stanbul: letiim Yaynlar, 2008. s. 62.
40 A.g.e., s. 65.
41 Fuat Dndar, Taner Akamn son kitab vesilesiyle % 10 Katliam sorunu: Ermeni Meselesi Hallo-
lunmu mudur? Toplumsal Tarih, no. 174, Haziran 2008. s. 79-83.
42 A.g.m., s. 82.
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 173
Demek ki Ermenilerin bir ksm Mslmanlar arasnda % 10 nispetinde da-
tlrken, bir yandan da mstakilen kendilerine tahsis edilmi alanlar, yani
Ermeni mntkalar sz konusuydu. Tm abalarma ramen bu mntka-
larn kapsamna giren yerleri net olarak tespit edemedim... Tezim bittikten
sonra Akamn kitabn okurken bu sorunla yeniden karlatm. Ayn gn-
lerde Genelkurmayn Ermeni meselesine dair bir sredir yaynlad Ariv
Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri serisinin 7. cildinde sz konusu Ermeni mn-
tkalarn ksmen de olsa gsteren bir haritaya rastladm.
43
Ayn yazda, Akamn srgn blgelerindeki nfus ile ilgili yapt hesap-
lamalarn yanl olduunu belirten Fuat Dndar, aslnda kendi kitab piya-
saya kmadan nce kendisi ile ayn belgeleri kullanan Taner Akamn tes-
pit ve iddialarn rtmeye almaktadr. Fakat meseleye kronolojik adan
baktmz zaman durum biraz tuhaf grnyor: Taner Akamn kitabnn
2008 ylnn Ocak aynda piyasaya ktn biliyoruz.
44
Fuat Dndarn ki-
tabnn ise, 2008 ylnn Temmuz aynda piyasaya km olduunu tahmin
ediyoruz.
45
Genelkurmay Belgeleri ise 2007 ylnda yaymlanmtr.
46
Aslnda, Fuat Dndarn Suriye blgesinde varln tespit ettii Ermeni
mntkalar ve toplama kamplar ile ilgili bulgular pek de yeni saylamaz.
Fuat Dndar Modern Trkiyenin ifresi kitabnda biraz st kapal bir ekil-
de bile olsa, Ermeni mntkalarndan bahsetmektedir: Aslnda hkmet,
bir toplama kampndan da te, yer deitirmenin mmkn olmad ikame-
tin zorunlu klnd, Ermeni mntkalar yaratm oluyordu.
47
Dolaysyla,
Toplumsal Tarihin Haziran 2008 saysnda yaymlanan makalenin esas mese-
lesi, herhalde Taner Akamn imha plan iddialarn cevaplamak olmaldr.
Tabii ki burada cevaplanmaya muhta bir soru var: Fuat Dndarn Ge-
nelkurmay belgelerine bakarak varlna kanaat getirdii Ermeni mntka-
lar meselesini nasl bir kavramsal ereve iine oturtacaz? Bu mntkala-
r, Fuat Dndarn dedii gibi yer deitirmenin mmkn olmad, ikame-
tin zorunlu klnd yerleimleri, bir tr Ermeni gettolar olarak m gr-
mek lazm, yoksa insanlarn lme terk edildii toplama kamplar olarak
m alglamak lazm? Bilemiyoruz, nk Fuat Dndar bu konuda da yorum
yapmyor.
43 Ayn yerde.
44 Akamn kitab piyasaya ktktan sonra yaymlanan tantm yazs iin bkz. Efnan Atmaca, Ama
Ermenileri yok etmekti, Radikal-Kitap, 25 Ocak 2008.
45 Modern Trkiyenin ifresi piyasaya ktktan sonra Fuat Dndar ile yaplan sylei iin, bkz.
Radikal-Kitap, 1 Austos 2008.
46 ATASE, Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, cilt 7. Ankara: Genelkurmay Basmevi,
2007.
47 Dndar, Modern Trkiyenin ifresi, s. 296.
174 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
Metod asndan meseleye baktmz zaman yine bir mulaklk olduu
ortada. Fuat Dndar, Genelkurmayn yaynlad belgelerde birka foto-
raf ve harita grdn ve bylece Ermeni mntkalar meselesine yakla-
mnn deitiini sylyor. Peki, Fuat Dndarn tezinde kurgulam olduu
model bu kadar kolay m yklyor?
Sanki Orhan Pamukun Yeni Hayat romannn ilk cmlesini hatrlatan bir
durum var karmzda: bir gn bir fotoraf/harita grdm ve btn haya-
tm deiti! Oysa, byle durumlar akademik metinlerde pek karmza k-
maz. Ariv belgelerine dayal olarak kurgulanan ve 1915te ne oldu? soru-
suna cevap arayan bir almann daha salam temeller zerinde ykselme-
sini ve belgeler arasnda tekrarlanan rntlerin (pattern) aratrlmasna y-
nelik bir yaklamn benimsenmesini arzu ederdik.
Btn bunlarn dnda, Ermeni tehciri ile ilgili blmn balndaki
Kesin zm terimi ile Ermeni mntkalar veya toplama kamplar
nasl yan yana gelecektir? Fuat Dndar, Modern Trkiyenin ifresi kitabn-
da Ermeni nfusun tehcir edildii Suriyedeki Zor blgesinin, srgn edilen
Ermeniler asndan le benzer ve lmcl bir blge olduunu Osmanl
kaynaklarna dayanarak anlatmaktadr.
48
Ayrca, Talat Paa ve ttihat ve Te-
rakki ynetiminin Ermenileri Zora srme kararnn lmcl sonularnn
farknda olduklarnn altn izmektedir.
Fuat Dndar unlar sylemektedir: Cemiyetin ve zellikle Talat Paann
rgtsel ve kiisel tecrbeleri gz nne alndnda, tehcir kararnn ykc
sonularnn nceden bilinmeyen bir karar olmad, aksine bilinli alnm
bir karar olduu aa kacaktr.
49
Burada ykc sonulardan kast, her-
halde yksek teleft olmaldr. Ayrca, bir yl evvel Talat Paann Mebusn
Meclisinde yapt konumay alntlayan Fuat Dndar, Talat Paann eer
Balkan lkelerinden gelen muhacirleri ... oralara gnderip llere serpecek
olsaydk oralarda cmlesi alktan leceklerdi dediini sylemektedir.
50
Dolaysyla, Dndarn Ermeni tehcirini anlatt blmn balndan
(Kesin zm) ve metnin kurgusundan Ermeni nfusun llere telef olsun-
lar diye yollandklar izlenimini ediniyoruz. Fakat daha sonra Fuat Dndarn
Zora yollanan nfusun Ermeni mntkalar veya toplama kamplar gibi
yerlerde iskn edildikleri ynnde yorumlarn okuyoruz. Grld gibi,
Fuat Dndarn kesin zm gibi Holocaustu anmsatan bir balk ve metin
kurgusu ile yola kp, sonra tehciri aklamaya alrken ttihatlarn ama-
48 A.g.e., s. 251-258.
49 A.g.e., s. 251.
50 6 Temmuz 1914 gn Talat Paann Meclis-i Mebusnda yapt konumadan alntlayan Fuat
Dndar, Modern Trkiyenin ifresi, s. 257.
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 175
cnn Ermenilerin baka bir blgede yeniden iskn olduunu vurgulad-
n gryoruz. Soykrm tezini savunan tarihilerin kullanabilecei kesin
zm bal ile yola kan Dndar, metnin sonunda acaba resm Trk tezi
olan Ermenilerin tedbiren yeniden iskn yaklamna daha yakn bir nok-
taya m varm oluyor? Balnn, metnin kurgusunun, terminolojisinin ve
ulalan sonularn birbiri ile elitii bir akademik almayla kar karya
olduumuzu ifade etmek zorundayz.
Hesap adam Talat Paa ve Osmanl brokrasisi
Fuat Dndarn Modern Trkiyenin ifresi kitabn okurken ok sk kapld-
mz bir duyguyu burada itiraf etmek zorunda hissediyoruz: Dndara gre, po-
zitivist ideolojiyi iselletirmi olan ttihatlar Ermeni tehcirini neredeyse ma-
tematik bir kesinlik iinde uygulamak iin yola kmlardr. Dahiliye Nezreti
brokrasisi de, Talat Paann merkezden yollad emirleri harfyyen uygula-
maktadr. Fuat Dndarn kitabndan yola karak Osmanl kamu brokrasi-
si hakknda bir yargda bulunmaya kalksak Max Weberin aslnda bir ideal
tip olarak kurgulad yasal-ussal brokrasisinin (legal-rational bureaucracy)
sava iinde stanbulda somut olarak karmza ktn sanabiliriz.
Fuat Dndar, Talat Paann tehcir srasnda olup bitenleri gn gnne
nasl takip ettiini u szlerle anlatmaktadr:
Talat, sevk edilen Ermenilerle ilgili ok sk aralklarla saysal bilgiler ister;
yerleim yerinden karlanlarn, kalanlarn, yola karlanlarn, hastalarn sa-
ysn sorar. Ve hatta Talat Paa sevk edilen Ermeniler arasndaki lmlerin
miktarn da sk sk renmek ister. Aktr ki, Ermeniler arasndaki kayplar
ttihat hkmet tarafndan takip ediliyor ve hesaplanyordu.
51
Fuat Dndarn Babakanlk Osmanl Arivindeki Dahiliye Nezreti-
ifreli Yazmalar (DH.FR) kataloglarndaki, stanbuldan taraya yollan-
m olan belgelere ve emirlere bakarak mkemmel ileyen bir brokrasi-
nin varolduunu zannetmesi bizi artmyor. Osmanl arivinde 1915-1918
aras dnemde taradan merkeze yollanm mektuplarn veya ekilmi telg-
rafarn maalesef ok az okuyucunun kullanmna aktr. Bu nedenle, ar-
lkl olarak merkezden yollanan emirleri okumak durumunda kalan Fuat
Dndar, Talat Paann Dahiliye Nezreti brokrasisinin klcal damarlarna
hakim olmak ve onlar istedii ynde harekete geirmek iin gsterdii a-
badan hesap adam Talat Paa grnts kartmakta ve tezinin esas gv-
desini bu varsaym zerine ina etmektedir.
51 A.g.e., s. 309
176 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
Talat Paann birey olarak pozitivist anlamda mthi bir hesap adam ol-
duunu kabul etsek bile, ynetmeye alt brokratik yap Talat Paann
emirlerini yerine getirmekten veya gnlnde yatanlar hayata geirmekten
ok uzak bir noktadadr. Ksacas, Osmanl brokrasisinin Dndarn izdii
mkemmel grntnn ok dnda bir noktada olduunu dnyoruz.
imdi, neden byle dndmz anlatalm:
a. lk olarak, son dnem Osmanl kamu ynetiminde ar merkezilemi
bir idari yapnn varln kabul etmemiz gerekiyor. En ufak brokratik ilem
iin bile stanbuldan izin alnmakta ve bylece iler yavalamaktadr. Tahmin
edilecei gibi, taradaki kamu yneticilerinin yetkileri son derece snrldr.
b. Fuat Dndarn kitabnda kurgulad gibi, Talat Paann Dahiliye
Nezreti tara tekilatna tam anlamyla hakim olduunu ve merkezden yol-
lanan emirlerin harfyyen yerine getirildiini dnmek, Birinci Dnya Sa-
va srasnda zaten savan getirdii birok sorun ile uraan Osmanl b-
rokrasisinin durumunu mbalaal olarak yanstmak anlamna gelmektedir.
Talat Paa, altndaki brokratik aygtn zaafarnn farknda olduu iin, Da-
hiliye Nezreti, Muhacirin ve Aair Mdir-i Umumisi kr [Kaya] Beyi
tehciri rgtlemesi iin olaanst yetkilerle sk sk taraya yollamakta-
dr. Taner Akam, Talat Paann ve kr Beyin bizzat km olduu tefti
gezilerini yle zetlemektedir:
nce AMMU Mdr kr Bey sonra Dahiliye Nazr Talat Paa dzenli
blgeleri tefti etmiler, Mslmanlarn iskn sorunu ile birinci elden ilgi-
lenmilerdir. kr Bey blgeleri gezerken, Talat Paa gerek Ordu komutan-
lklarna gerekse kr Beyin urayaca vilayetlere tek tek ayn ierikte telg-
rafar ekerek Muhcirn mdr-i ummsi kr Bey ... kendisine teshlt
[kolaylk] ve muvenet [yardm] edilmesini bildirir. Bunu Talat Paann
teftileri takip etmitir. stanbuldan blgelere [ekilen] telgrafarda, Talat
Paann devir ve tefti iin Anadolu da bulun[duu] bildirilir.
52
c. Brokratlarn nemli bir ksmnn Talat Paa ile ayn ideolojik yakla-
ma sahip olsalar bile, ileride birileri tarafndan Ermeni tehcirinin hesabnn
kendilerine sorulma ihtimalini her zaman kafalarnn bir kesinde tutmu
olduklarn tahmin ediyoruz. Daha birka yl nce yaanm baz olaylarn
onlar bu ekilde dnmeye sevk ettiini tahmin ediyoruz. nk, Tem-
muz 1908de II. Merutiyetin ilanndan hemen sonra, Abdlhamid rejimi-
nin memurlarndan intikam alma hareketi balamtr. 1908 yaz aylarnda II.
Abdlhamid yanls memurlara ve zellikle jurnalcilere kar bir toplumsal
muhalefet dalgas yaanmtr.
52 Taner Akam, Ermeni Meselesi Hallolunmutur. s. 321.
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 177
Ayrca, 31 Mart Vakasndan sonra karlan zel bir kanunla sivil brokra-
side ve orduda II. Abdlhamid yanls olarak bilinen memur ve subaylar res-
men tasfye edilmitir. 31 Haziran 1909da karlan Tensikat Kanununun
sonularndan, zellikle Dahiliye Nezretinde alanlarn nemli bir ksm-
nn mezun olduu ve Sultan II. Abdlhamidin gzdesi olan Mekteb-i Ml-
kiye mezunlar da etkilenmitir. Tensikata urayan Mekteb-i Mlkiye me-
zunu vali, mutasarrf, kaymakam, hakim vs. listesi hayli kabarktr.
53
Muh-
temelen, karlan yasa ile tasfyeye urayan memurlar 1915 ylnda tarada
grev yapan Osmanl brokratlarnn tandklar ve bildikleri insanlardr. Bu
nedenle, Osmanl brokratlarnn savatan sonra ortaya kabilecek bir ikti-
dar deiiklii ile Ermeni tehcirinin hesabnn kendilerine sorulabileceini
dndklerini tahmin ediyoruz. Mtareke dneminde, 1919 ile 1922 ara-
sndaki stanbulda yaplan yarglamalara baktmz zaman, brokratlarn
pek de haksz olmadklarn dnebiliriz.
54
Bu blm, tehcir srasnda Osmanl brokrasisinde ilerin nasl yrd-
n anlatan bir kk rnek ile tamamlamak istiyoruz. Yukarda, Osmanl
brokrasisinin ar merkezileme nedeniyle son derece yava hareket et-
tiini anlatmtk. imdi, arivde karmza kan bir yazma ile durumu r-
neklemek istiyoruz.
1916 ylnda, Bolu Mutasarrfna bal Devrek kazasnn hkmet kona
ve hapishane tuvaletlerinin tamirat iin 255 kuru gerekmektedir; bu miktarn
100 kuruunun kaza btesinden harcanma imkn vardr. Fakat kalan 155 ku-
ruun stanbuldan istenmesi gerekmektedir. Bolu mutasarrfnn durumu Da-
hiliye Nezretine bildirdii mektup, biraz ksaltlarak aada verilmitir:
Devletl Efendim Hazretleri,
Devrek kazas hkumet kona ve hapishane abdesthanelerinin tamri in
255 kurua ihtiya olduu ehl-i vukf [bilirkii] tarafndan tanzim ve ma-
halli [yerel] belediyesince tasdik edilerek vrd eden [ulaan] keifnme
mnderictndan anlalmasyla ... Mezkur keifname varakas leffen [bahse-
dilen bilirkii raporu ekte] takdim klndndan, matlb havalenamenin irsa-
line [yollanmasna] msaade buyrulmas babnda ... Fi 30 Austos 1332 [12
Eyll 1916]. mza: Bolu Mutasarrf Seyyid Ali Ymni.
55
53 Abdulhamit Krmz, Merutiyette stibdat Kadrolar: 1908 htilalinin Brokraside Tasfiye ve kame
Kabiliyeti, 1908-2008 Jn-Trk Devriminin 100.Yl konulu ve Ankara niversitesi, SBFde 28-30
Mays 2008 tarihinde dzenlenen uluslararas kongrede verilen tebli (2009 iinde yaymlana-
cak). Ayrca, 1895 ile 1908 yllar arasnda Osmanl vilayet ynetimi iin bkz. Abdulhamit Krmz,
Abdlhamidin Valileri: Osmanl Vilayet daresi, 1895-1908. stanbul: Klasik yaynlar, 2007.
54 Mtareke dnemindeki yarglamalar iin bkz. Vahakn N. Dadrian ve Taner Akam (Der.) Tehcir
ve Taktil Divan- Harb-i rfi Zabtlar: ttihat ve Terakkinin Yarglanmas, 1919-1922, stanbul:
Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008.
55 DH.MB.HPS 12/24, Bolu Mutasarrfndan Dahiliye Nezretine 12 Eyll 1916 tarihli yazma.
178 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
Bu yaz srasyla, nce 17 Eyll 1916da Mebn-i Emiriye Mdriyetine
[Devlet Binalar Mdrlne], 2 Ekimde Heyet-i Fenniyeye [Fen leri
Heyetine], 7 Ekimde Hapishaneler Mdriyetine onay iin gnderildikten
sonra, nihayet 1 Kasm 1916 gn harcamann son derece kk olmas ne-
deniyle kabul zaruridir denilerek parann Bolu Mutasarrfna havale
edilmesine karar verilir. Ve Dahiliye Nzr da evrak nihayet 22 Kasm 1916
gn imzalar.
Ancak hikaye burada bitmez, nk Dahiliye Nezreti havaleyi Bolu
Mutasarrfna yollamas gerekirken, yanllkla Kastamonu Valiliine yol-
lamtr. Bu yanlln ortaya kmasndan sonra, Bolu mutasarrf 15 ubat
1917 gn tekrar stanbula resm yaz yazar. Yaz yukardaki dairelerde tek-
rar gezinmeye balar ve nihayet 15 Mart 1917 tarihinde 155 kuruluk hava-
le Dahiliye Nezretinden kar ve Boluya yollanr. Boludan ilk talep mektu-
bu yazlmasndan yedi ay sonra 155 kuruluk havale yerine yollanm olur!
Koskoca bir brokratik aygt olan Dahiliye Nezreti iinde bir tek bel-
geden hareket ederek genelleme yapmann doru olmad dnlebilir.
56

Ama Osmanl Arivindeki bilgisayarlarda mevcut olan Dahiliye Nezreti
belge kataloglar iinde yanllkla ve bunun Osmanlcas olan seh-
ven terimleri kullanlarak yaplan bir taramada yzlerce yanl brokratik
ilem yapld ortaya kmaktadr. zellikle, tehcir edilen Ermeniler a-
sndan ok hazin sonular yaratm olduunu tahmin ettiimiz baz yanl-
lklar rnek olarak aada veriyoruz:
Aranlan Gazaros Hallacyan isimli Ermeninin yerine, yanllkla Gaza-
ros plakyann yakalanp Konyaya gtrld, sz konusu yanln
dzeltilmesi...
57
Ohannes Terlemezyann yanllkla ankrya tebid olunduunu iddias ile
yeniden tahkikat talep eden zevcesinin arzuhali [einin dilekesi]...
58
Olu Ara Virdiyann yerine sehven tutuklanan, Ayata mevkuf Dr. Ara
Virdiyann tahliye edilmesi...
59
Ayata bulunan ve stanbulda bakkaliye ticaretiyle megul olduu anla-
lan Hayk Tiryakiyann, Azadamard gazetesi sahibi Hayk ile beraber, seh-
56 Ayn ekilde, Midyat kazas hkumet konann tahtnsinde kain [altnda bulunan] mevkfne aid
helnn [tuvaletin] mahbusnin hfzsshhati nokta-i nazarndan [mahpuslarn shhatini korumak ba-
kmndan] tamiri iin istenen 233,5 kuruluk havale... DH.MB.HPS 7/37, Diyarbekir Valisinden
Dahiliye Nezretine 1 Haziran 1330 [14 Haziran 1914] tarihli yazma.
57 DH. EUM. 2 b. 11.35, 11 Zilkade 1333 [20 Eyll 1915].
58 DH. EUM. 2 b. 8.44, 13 aban 1333 [26 Haziran 1915].
59 DH. EUM. 2 b. 6. 56, 27 Cemazeyilahr 1333 [12 Mays 1915].
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 179
ven oraya tebid [srgn] olunduu anlaldndan, merkum [yukarda ad
geen] bakkaliye tccar Haykn tahliyesi...
60
Eer Dahiliye Nezreti bnyesinde taradan stanbula yollanm olan bel-
geler bir gn tam olarak okuyucularn kullanmna alrsa, 1909-1918 ara-
snda Osmanl tara brokrasisinin daha doru ve gereki bir resmini iz-
mek mmkn olabilecektir. Tabii ki, btn bu yorumlarmz son dnem Os-
manl brokrasisinin genel hatlaryla yapsal ve dnemsel zelliklerini vur-
gulamak amacyla yaplmtr. Yoksa, bu genel yap iinde de Talat Paann
emirlerini harfyyen yerine getiren Diyarbakr Valisi Dr. Reid veya Yozgat-
Boazlayan Kaymakam Kemal gibi brokratlarn yetkileri sonuna kadar
kullanarak hatta ounlukla yetkilerinin dna karak (!) coku ve hn-
la Ermeni tehcirini uyguladklarn biliyoruz.
Gizli nfus saym meselesi
Fuat Dndarn kitabnda zerinde ok durulan konulardan bir tanesi de gizli
nfus saymlar meselesidir. nce, normal nfus saym denilen ilemin ne ol-
duunu netletirelim: Nfus saym, bir ulus devletin veya merkez imparator-
luun kendi vatandana veya tebasna siyas iktidar tarafndan hazrlanm so-
rular, resm memurlar vastasyla sormas ve ald cevaplar sonradan kendi
amalar dorultusunda kullanmasdr. Nfus saym tm vatandalara uygu-
lanr; belli bir yrede bir etnik veya din grubun mensuplarnn saysn ren-
mek amacyla yaplan saymlar, yine genel nfus saym kategorisi iine sok-
mak mmkn deildir. Nfus saymnda ilk olarak devletin resm memuru ile
vatanda arasnda gerekleen kk bir mlakat vardr. Bu mlakatn sorula-
r tabii ki siyas iktidar tarafndan hazrlanmtr. Cevaplarn hangi kategoriler
iinde gruplanacana da merkez karar verir. Sonularn yaynlanmasna veya
hangi seviyede bilginin aklanacana da yine siyas iktidar karar verir.
61
Nfusun etnik, din, toplumsal ve ekonomik zellikleri hakknda bilgi sa-
hibi olmann bir anlamda toplum zerinde iktidar kurmak olduunun far-
knda olan ttihatlar, Anadolunun nfus yapsn zmlemeye alm-
lardr. Fuat Dndar, kitabnn giri blmnde unlar sylemektedir:
Ve bu almann ikinci blmnde, ilk kez gnyzne karlan ttihat-
larn 1915de gerekletirdikleri gizli nfus saym verilerinin bize gsterdi-
60 DH. FR. 49. 173, 3 Receb 1333 [17 Mays 1915].
61 Osmanl nfus saymlarnda kimlerin, neden ve ne ekilde sayldklarna dair bir alma iin, bkz.
Cem Behar, Qui compte? Recensements et statistiques dmographiques dans lEmpire ottoman, du
XVie au XXe sicle. Histoire et mesure, cilt. XIII, no. 1/2, 1998. s. 135-146.
180 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
i gibi, Osmanl iktidar nfus saym verilerine mdahale etmitir... Osmanl
tm dinsel ve etnik farkllklar sicile kaydetmektedir. Ama yayn aamasnda
Mslmanlar bir blok altnda toplamaktadr.
62
Burada, bizce iki tane sorunlu nokta var: lki, gizli nfus saym terimi
ile ilgilidir. Eer Dahiliye Nezreti taradaki birimlere Blgenizde ka ky
var? Kylerde oturanlar etnik ve din kkenlerine gre ayrtrarak bildiri-
niz. Ayrca, oradaki Ermenileri de sayarak blgenin krokisini yapnz diye
bir emir yollam olsa ve cevabn da alm olsa bunu gizli nfus saym ola-
rak m yorumlayacaz? Bu tipik bir istihbarat almasdr, gizli nfus say-
m deildir. Dahiliye Nezretinden taradaki kamu yneticilerine saym ya-
pnz tipinde bir emrin sava srasnda ifreli telgrafar yoluyla iletilmi ol-
mas, o saymn gizli olarak adlandrlmasn gerektirmez.
kinci hata da, siyasal iktidarn toplad verilerde Mslmanlar bir blok
altnda toplam olmasnn yeni bir bulgu olarak sunulmasdr. Btn dev-
letler saymlarda ayrntl bilgi toplarlar, fakat genel kategoriler iinde yayn-
larlar. Bizce, alacak bir ey yoktur. Ayrca Fuat Dndarn ilk kitab Tr-
kiye Nfus Saymlarnda Aznlklar ismini tamaktadr. Dndar bu kitabn-
da, Trkiyede 1965 nfus saymndan sonra konuulan ana dil ilkesine
gre Krt nfus ile ilgili toplanan bilgilerin aklanmadn yazmaktadr.
63

Modern Trk devletinin halen yapt bir uygulamay normal karlayp, son
dnem Osmanl devletinin Mslmanlar bir blok altnda toplamasna
hayret etmek anlalr gibi deildir.
Aslnda, Fuat Dndar da bata yapm olduu mbalaal yorumlarn far-
kna varm olmaldr ki kitabn ilerleyen sayfalarnda durumu dengeleme-
ye almaktadr:
Bu gizli verilerin de normal bir nfus saym ile deil, Nfus daresinin ka-
ytlarndan yola klarak hazrland sylenebilir. Yani nfus saym ola-
rak adlandrlsa bile bunun normal bir saym olmad, ktklerden yola -
klarak hazrlanan bir nfus hesaplamas olduu belirtilmelidir. Bu nokta,
Sicill-i Nfus daresinin Osmanl nfusunu etnik aidiyete gre kaydettii-
ni ispatlamas asndan ok nemlidir. ok nemli bir noktadr bu. Bug-
ne kadar bilinen ve savunulan Osmanlnn nfusunu sadece dinsel kimli-
e gre ayrtrd genel kablnn yanl olduunu ve Osmanlnn n-
fusu dinsel olduu kadar etnik kimlie gre de ktklere kayt ettiini
gstermektedir.
64
62 Fuat Dndar, Modern Trkiyenin ifresi, s. 34 (talikler bizim. AA ve AK).
63 Fuat Dndar, Trkiye Nfus Saymlarnda Aznlklar, stanbul: Doz Yaynlar, 1999. s. 113.
64 Fuat Dndar, Modern Trkiyenin ifresi, s. 151 (talikler bizim. AA ve AK).
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 181
Ayn konuda alm olan Mehmet Hacsaliholu, 2009da yaymlanan
makalesinde Fuat Dndarn kitabn eletirmekte ve Mslman nfusun alt
kategorileri esas alnarak bilgi toplandna dair Dndarn sunduu ariv
belgelerini inandrc bulmadn ifade etmektedir.
65
Yukarda Talat Paann merkezden yollam olduu emirlere bakarak Fuat
Dndarn mkemmel ileyen bir brokrasinin varolduunu zannettiini ve
bu yaklamn en azndan mbalaal saylabileceini belirtmitik. Aada,
Dahiliye Nezreti ile Zor arasnda yaplan ilgin bir yazmann zetini veri-
yoruz. Yazma, Zordaki Ermeni nfusun tekrar saylmas hakknda...
Zor Mutasarrf Zeki Bey, 6 Nisan 1916 tarihinde Dahiliye Nezretine yol-
lad telgrafta, Zordaki Ermeni nfusun saymnda alacak memurlara
denmek zere 16.500 kuruluk havale gnderilmesini talep eder. Bu mik-
tar Zora yollanmad iin, Zeki Bey 14 Haziran 1916da ayn talebini tekrar-
lar. Dahiliye Nezretinde yazmann srdrld Sicill-i Nfus Mdr-
l, btede bu i iin tahsisat olmadn belirtir ve sadece Dahiliye Naz-
r Talat Beyin istenen havaleyi rtl denekten demesinin mmkn ol-
duunu ifade eder. Talat Bey de Zor Mutasarrf Zeki Beye orada zaten daha
nceden saym yaplm olduunu ve neden tekrarna ihtiya duyulduunu
sormu olmaldr ki, Zeki Bey kendisine aadaki cevab vermitir:
Livadaki Ermeniler nfusunun tahririnde [saymnda] mnhasran her n-
fustan be lira rvet almak gayesi gzetilmi ve merkez-i livadaki tahminen
yirmi bin nfusdan iki ksur ve umum mlhakattan [bal yerlerden] ise bin
ksur nfus hibir suretle tevsik [kayda geirilmemi] ve hatta yazanlar ta-
rafndan olsun tasdike lzum grlmeyen defterlere yazdrlm ve bir ksm-
na Tezkere-i Osmaniyye [Osmanl Nfus Kad] verilmitir. Tahrir [saym]
para verenlere hasr [mahsus] ve yalnz kendi ifadelerine msteniden [dayal
olarak] icra edilmi olmakla, ahsiyetlerini gizlemek veya fevt olanlarn met-
rukatndan [lenlerin braktklarndan] istifade eylemek iin baka nmlarla
[isimlerle] kendilerini tescil ettirenler olmamtr [yazm hatas var: ettiren-
ler olmutur olmal!]. Mstahdemn tahrir-i nfusa [memurlar nfus say-
mna] deil keselerini doldurmaya alm ve muvaffak olmulardr... Hi-
bir kymet-i resmiyesi [resmi deeri] olmayan bu tahriratn [saymn] ke-en-
lem-yekn addiyle [hi olmam gibi saylarak] inallah bir iki ay zarfnda in-
tac memul [neticelenmesi umulan] iskndan sonra, hasl olacak vaziyete
gre icabnn ifa ve arz olunaca. 7 Temmuz 1332 [20 Temmuz 1916] Zor
Mutasarrf Zeki.
[Belgenin kenarna merkezde dlen not:] Vazifesini suistimal edenler
hakknda takibat [yasal soruturma] icrsyla ahkam- kanuniyenin [kanun
65 Bkz. Mehmet Hacsaliholu, Trklk, Osmanlclk ve Trkletirme Tartmalar, Toplumsal
Tarih, no. 182, ubat 2009. s. 67-68.
182 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
hmmlerinin] tamami-i ifa [yerine getirilmesi] ve neticeden malumat itas
[merkeze bilgi verilmesi].
66
Zor Mutasarrf Zeki Bey, ksaca unu sylyor: Aslnda Zorda bulu-
nan Ermeni nfusun miktar kayt edilmi olann ok stndedir. nk
Zordaki memurlar saym esnasnda rvet yedikleri iin baz Ermenileri
kayda geirmemilerdir. Mutasarrf Zeki Beye gre nceden yaplm say-
mn hi bir deeri yoktur ve olmam saylmas gerekir. Yukardaki belge-
den anlald gibi, Zor civarnda bir rvet ebekesi kurulmu ve en basit
ilem bile son dnem Osmanl brokrasisinin yolsuzluk ve rvet arknn
paras olmutur. Dolaysyla, Fuat Dndarn Dahiliye Nezretinden yolla-
nan ve yrede bulunan Ermeni nfusun miktarn sorgulayan emirleri ve
bunlara taradan verilmi cevaplar yorumlarken meseleye belli bir ihtiyat
pay ile yaklam olmas gerekirdi diye dnyoruz.
Redaksiyon ve Trke sorunlar,
yanl kaynaklar ve okuma hatalar
Fuat Dndarn kitabnn okuyucuyu ok rahatsz eden bir zellii de sanki
hi dzeltme ve redaksiyondan gemeden yaymlanm olmasdr. letiim
Yaynlar gibi byk bir yaynevi, merak uyandran ve geni kitlelere hitap
eden kitaplar yaynlarken yazarn olas Trke hatalarn dzeltmek zorun-
dadr. Maalesef, Fuat Dndarn kitabnn yaynevine teslim edildii gibi ya-
ymlanm olduu grlyor.
Kitabn ilk basksndaki baz yazm hatalarnn, daha sonraki basklar-
da dzeltilmeye allm olduunu gryoruz. Ancak, baz dzeltmelerin
de bozma ile neticelendiini sylememiz gerekiyor. rnein, ilk baskda
doru yazlm olan tebid ile tebid ayrm, nc baskda tamamen yan-
l hale gelmitir (s. 304). Buradaki, srgn anlamna gelen tebid, nc
baskda tebid oluyor, yni ebediletirme anlamna geliyor.
Fuat Dndarn metninde Trke ifade bozukluklar ok fazladr. Birka r-
nekle yetinelim: ifreli telgrafar sayesinde Trkletirme operasyonu, yasal
pek bir olmasn olmayan bir politikann dar bir ekiple srdrlebilir olmasn
salamtr (s. 440). Ayrca, komuta yapmak (s. 63), asimilasyon etmek
(s. 76), dinsel itakat (s. 431) gibi ifade bozukluklar ok fazladr.
Latince, bilinmeyen topraklar anlamna gelen terra incognita tamla-
mas iki ayr yerde kapal kutu olarak evrilmi (s. 126 ve 171). Ayr-
66 DH. SN. THR (Dahiliye Nezreti, Sicill-i Nfus Tahrirat Kalemi) 69/46, 1334 23, Zor Mutasarr-
f Zekiden Dahiliye Nezretine, 7 Temmuz 1332 [20 Temmuz 1916] tarihli telgraf.
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 183
ca Kpt ingeneler (s. 159) tamlamasndaki sorunu grebiliyoruz. Gali-
ba Fuat Dndar ngiliz belgelerinde grd her governor terimini vali
olarak Trkeye eviriyor: Krklareli-Vize kaymakam olmu size Vize Va-
lisi (dn.106).
Fuat Dndarn kitab aslen Franszca yazlm doktora tezi olduu iin
baz yanllar ok gze batyor. rnein, Fransann zmir Bakonsolosu,
Fransa zmir genel konsolosu (s. 196) olarak Trkeye evrilmi. Acaba
bir de zel konsolos mu var diye dnyoruz. Ayrca, Bibliyografyada
Franszcadan baz evirilmemi knyeler aynen braklm. rnein, Fatma
Nee Zincirlinin tezi Universit dIstanbul olarak kalm!
Birok bilinen ve tannan isim de yanl yazlm: Krk yllk Moiz Kohen
Tekinalp olmu size Mohez Kohen (s. 79). Egeli tarihi Nurdoan Taalan,
cinsiyet deitirerek olmu Nurdan Taalan (s. 201). Ayn ekilde, Harry J.
Psomiades olmu Harry J. Barniodis (s. 217). Tarihi Yulu Tekin Kurat ise,
T. K. Yulu (s. 217) oluvermi!
sim, dipnot ve benzeri kaynaklardaki savrukluk ve danklk btn
kitap boyunca devam ediyor. Fakat iin ac taraf, ariv ve belge konu-
sunda iddial olan Fuat Dndar bir ariv belgesinin dipnotta nasl gste-
rilmesi gerektiinin farknda deil. rnein, sayfa 227deki 189. dipnotta
yle bir cmle var: Rahmi Beyden Britanya konsolosuna: Beklenmedik
siyas koullar aksini gerektirmedike, hkmetin geri kalan Rumlara do-
kunmamas ekonomik menfaatineydi.; FO 195/2458, s. 598. ttihatla-
rn zmir Valisi Rahmi Beyin Britanya konsolosuna neden resm yaz yaz-
dn anlam deiliz. zmir valisi yaz yazm olsa bile, bylesine mahrem
bir hkmet politikasn neden resm yaz yazarak aklasn ki? zmirdeki
ngiliz konsolosu byk bir olaslkla, Rahmi Bey ile olan grmesini
veya onunla ilgili olarak duyduu bir istihbarat Londraya ngiliz Dile-
ri Bakanlna bildirmektedir. Ayrca, ngiliz arivlerinde FO195 says ev-
rakn ariv iindeki bulunduu grubun numarasn, 2458 says ise bulun-
duu dosyann numarasn gsterir. Peki bu yaz hangi tarihte yazlm?
Belli deil! Evrak numaras nedir? Evrakta muhakkak imzas olmas gere-
ken konsolosun ismi nedir? O da belli deil! Ksacas, Fuat Dndarn ver-
dii dipnotlar takip ederek ngiliz arivlerinden alntlad ariv belgele-
rine ulamak biraz zor.
Yer isimleri ise baka bir alem! Dndar, bir ksmn yabanc dillerden
aynen alyor: rnein, ad Homs (s. 163, 164) olarak geen kaza, asln-
da bildiimiz Humus; Adriyatik kysndaki Valona da (dn.125) memleke-
timizde Avlonya olarak bilinir. Ayn ekilde, Samothrace adasnn Trke
ismi Semadirek (dn. 61), Mytilne adasnn ismi de Midilli (s. 212) olmal-
184 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
dr. Metinde Franszca baz kelimeler nedense Trke telaffuzu verilerek ya-
zlm. Fuat Dndar, szle bakmak zahmetine bile katlanmam. rnein,
alimi olarak yazd kelimenin Trkesinin simya olduunu Dndarn
bilmesi gerekirdi (s. 431).
Fuat Dndarn kitabnda en iddial olduu mesele, eserinin ariv belgele-
rine dayal olmasdr. Metinde birka kez bu keyfyet okuyucuya hatrlatl-
maktadr. Eer kitabn en gl yan ariv belgeleri ise, o zaman Osmanl-
ca belgelerin doru okunarak okuyucuya aktarlmasn ve yorumlanmas-
n bekliyoruz. Dndarn kulland belgelerin orijinallerini arivden isteyip,
doru okunup okunmadn kontrol etmek iine girimedik. Yapabilirdik,
ama u aamada bu ie vakit harcamay dnmedik. Ama bir tanesi hari, o
da internet ortamnda karmza kt! Fuat Dndarn kitabnn 316. sayfa-
snda yle bir cmle var:
Ancak, ilgin bir ekilde, Halep Valisine Ermenilerin Urfaya gnderilme-
si emredilirken, ayn gn Urfadaki % 10u am olan Ermenilerin de Zor ve
Musul tarafarna gnderilmeleri emrediliyordu
67
Yakn dnemde, Babakanlk Osmanl Arivindeki baz belgeler internet
ortamnda okuyucunun hizmetine ald. T.C. Babakanlk Devlet Arivle-
ri Genel Mdrl web sitesinde, Ariv Belgelerine gre Ermeni Konu-
su bal altnda yzlerce belgenin Osmanlca orijinaline ve Latin alfabesi
ile transkripsiyonuna erimek http://www.devletarsivleri.gov.tr/kitap/ adre-
sinden mmkndr. Yukardaki belgeyi Urfa anahtar kelimesini kullana-
rak bulduk. Belgenin orijinalindeki ifade yle:
Urfa Mutasarrfna,
Oraya sevk edilen ve bade-m gnderilecek olan Ermeni muhcirlerinden
iskn kbil olmayacak mikdrnn Zor ve Musula sevkleri. F 26 Austos sene
1331 [5 Eyll 1915]. mza: Nzr [Talat]. (talikler bizim. AA ve AK).
Dikkat edilirse, belgenin orijinalinde Urfadaki % 10u am olan Erme-
nilerden bahsedilmiyor! Nzr Talat Paa sadece oraya nceden sevk edilmi
ve ileride sevk edilecek olan Ermeni muhcirlerinden iskn kbil olmaya-
cak mikdrnn Zor ve Musula sevk edilmelerini istiyor. Belgedeki, iskn
kbil olmayacak mikdrnn % 10a tekabl ettii ise, grld gibi Fuat
Dndara ait bir iddia! Belgede bulunmayan ok nemli bir teknik detayn,
Dndar tarafndan % 10 olarak yorumlanmas ho deil! Kitabn temel iddi-
as olan nfus oranlarnn (% 10, % 5 ve % 2) yazar tarafndan belgeye monte
67 DH. FR. 55-A/146, 5 Eyll 1915 gn Dahiliye Nezreti, EUMden Urfaya ekilen ifre (talikler
bizim. AA ve AK).
Bon pour lOrient: Fuat Dndarn kitabn deifre ederken...
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009 185
edilmesi, bizde yazarn ariv belgelerinin kullanm ile ilgili ciddi sorunlar
olduu izlenimini uyandrmtr.
Genellikle tarih kitaplarnda belgelerin nasl okunduu girinti metinler-
le gsterilmeden, sadece dipnotta knyesi verilmekle yetinilir ve bylece
okuma eksiklikleri saklanr. Fuat Dndar byle bir tedbire bavurmuyor, bu
adan takdir edilmesi gereken bir effafk sergiliyor. Ancak Dndarn Os-
manlcas ok sorunlu.
Fuat Dndar, srgn yeri olarak ilk olarak Zor ve Urfa havalisinin seil-
mesini anlatan telgrafn Mnif Bey imzal AMM antetli ifrede getii-
ni naklediyor (s. 278). Kitabn sonuna EK 21C olarak belgeyi ilitirmesey-
di, dediklerine inanabilirdik. Ama hayr, belge EUM antetli ve Talat Paann
imzasn tayor!
Yzlerce yanl okuma rnei bulabiliriz, ama sadece gze arpan baz r-
nekler vereceiz. Sembolden nceki kelime kelimenin doru transkripsiyo-
nu, sonraki ise Dndarn yazd yanl hlidir: bbn- mmet>aban-
mmet (s. 73), ahal-i Rum>ahali-i Rum (s. 223), edilmeyen>idilmayan
(s. 237), vukuuna>vukuna (s. 267), mteessir>mtessir (s. 302), ibtida
mektepler>ibtida-i mektepler (s. 401), msellah>mselleh (s. 403). Yazarn
mteferrikten sonra en kararsz olduu kelime behemehal: behemahal,
behamahal (s. 509), behemmahal (s. 148) olarak her sayfada baka bir klk-
ta karmza kyor.
Kitabn eklerindeki dier baz hatal okumalar ise yle: havali-i
cenub>haval-i cenub, iktiza eder>iktizadr, mteferrik>mteferik, bittef-
rik, bit-tefrik>biltefrik (s. 503), vilayet-i cenubiye>vilayat- cenubiye (s.
505), Krt mltecilerinin>Krt mltecilerinde, mntkasdr>menatkasdr,
melalar>mollalar. Eklerdeki bu yanllar, belgelerin kullanld ana metin-
de de tekrarlanmtr.
Sonu: Bon pour lOrient!
68
Uzun bir yaznn sonunda unu sylemek istiyoruz: Fuat Dndarn kita-
b bilgi daarcmza katk yapm, ele ald dier aznlk veya Krtler gibi
68 Franszca, ark iin iyidir! anlamnda... 19. yzyl Fransz smrgecilii Dou lkelerini ve
orada olup bitenleri aalamak ve aslnda kendi smrgeciliini merulatrmak iin Bon pour
lOrient terimini kullanr. Bu yaklam akademik alanda da rabet bulmutur. Dou lkelerinden
gelen baz rencilerin Fransz niversitelerinde yaptklar akademik seviyesi dk tezler, zaman
zaman Bon pour lOrient tez olarak nitelendirilir. Fransz smrgeci mant erevesinde, tez sa-
hibinin nasl olsa bir Fransz niversitesinde i bulamayaca, ama kendi lkesinde durumu idare
edecei anlatlmaya allmaktadr. Maalesef, Franszlarn bu yaklamn yeniden retmek ba-
zlarnn iine gelmektedir.
186 Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar Say 8 Bahar 2009
Ayhan Aktar - Abdulhamit Krmz
yine sorunlu grlen gruplara ynelik ttihat politikasn ele almann ya-
nsra ve 1915 ylnda Osmanl Ermenilerine ne oldu? sorusuna cevap ara-
m olmas bakmndan ayrca nemlidir. Yazar, doktora tezinin aratrma-
s srasnda yzlerce Osmanlca belge okumu ve bu belgeleri belli bir bak
as ile deerlendirmitir. Tabii ki ortaya konulan emee sayg duyuyoruz.
Trk resm tarih tezi olarak adlandrlan tarihyazmnda, ayn kaynaklara da-
yanan ve birbirini tekrarlayan almalar yaymlanmakta ve bu emberin d-
na kmaya cesaret eden eserlere ok az rastlanmaktadr. Fuat Dndarn
kitab, sadece bu bakmdan, gen tarihiler iin olumlu bir rnek ve en azn-
dan yeni sorularn sorulmasna vesile tekil edecektir.
Btn bu olumlu ynlerine ramen, esas olarak Fuat Dndarn Paris
EHESSde savunduu doktora tezinin Trke versiyonu olan Modern Tr-
kiyenin ifresi: ttihat ve Terakkinin Etnisite Mhendislii, 1913-1918 balk-
l kitab ok ciddi sorunlarla maluldr. Acele ile yazlm olduu her halin-
den belli olan, kendisinden nce bu konuda yazlanlar yok sayan, ar iddi-
alar ieren, savruk ve ciddi yanllarla dolu bir alma ile kar karya oldu-
umuzu belirtmek zorundayz.
Her doktora tezi, bir anlamda tez yneticisi olan hocann imzasn tar.
Her ne kadar aratrmay yapan, yzlerce belgeyi okuyan ve metni kaleme
alan doktora rencisi Fuat Dndar olsa bile, iin sonunda tez yneticisi
Prof. Hamit Bozarslan da bir lde tezin hata ve sevaplarndan sorumludur.
Hele bylesine tartmal ve siyas yansmalar olan bir konuda, tez ynetici-
sinin sorumluluu bir kat daha artmaktadr.
Bizim samimi inancmz udur: Fuat Dndar, EHESS [cole des hautes
tudes en sciences sociales]-Pariste yeterli akademik danmanlk destei
alamamtr. Bunun dnda, bir doktora tezinde bulunmas gereken asga-
ri zellikler konusunda bile kendisine bilgi verilmediini dnyoruz. Jri
aamasnda ise, Dndarn tezinin ciddi anlamda bir akademik denetimden
gemediini tahmin ediyoruz.
69
Ksacas, Fuat Dndarn kitab eskilerin de-
yimi ile Hd nbit bir almadr, kimsenin katks olmadan kendiliin-
den bym ve serpilmitir. Eer Fuat Dndara bir yol gsteren olsayd,
belki biraz daha dzgn bir rn ortaya koyabilirdi diye dnyoruz.
69 Fuat Dndar doktora tezini 2006 ylnn Aralk aynda savunmutur. Dndarn tez jrisindeki -
retim yelerinin isimleri, uzmanlklar ve Fransada altklar kurumlar aada verilmitir: Hamit
Bozarslan (Tarihi ve Tez Danman, EHESS), Christine Allison, (Krt Dili ve Edebiyat, INALCO),
Nathalie Clayer (Tarihi, Balkan lkelerinde slamiyet ve Arnavutluk, CNRS), Gilles Dorronsoro (Si-
yaset Bilimci, Gvenlik devleti ve etnik atmalar, PARIS I), Franois Georgeon (Tarihi, son dnem
Osmanl tarihi, CNRS), Morgane Labb (Demograf, EHESS).