Rudenc RUKA, Michael L.

GALATY, Elio HOBDARI

ARTI SHKMBOR I SHPELLS N BUZ N MRKURTH

(MIRDIT): REFLEKTIME MBI INKUADRIMIN KRONOLOGJIK1

Krkimeve n fushn e artit shkmbor n Shqipri, krahas nj katalogimi themeltar

t kryer rishtazi nga M. Korkuti2, dhe t pasuruar dhe nga nj numr gjetjesh t tjera3,
i shtohet nj vendgjetje e re e panjohur m par nga rrethet e arkeologve. T dhnat
paraprake t botuara nga nj ekspedite speleologjike e kryer n territorin e Oroshit
gjat vitit 19934 identifikonin pranin e artit n kt zon. N kt kuadr, nisur nga nj
nism vetjake u vizitua kjo vendgjetje, e cila nga vendasit njihet si Shpella n Buz,
pran fshatit Mrkurth n krahinn e Mirdits. Evidentimi i mungess t nj analize t
detajuar dhe vlersimeve t qarta rreth datimit t ksaj vendgjetje, krijoji shtysn kryesore
pr t paraqitur n kt artikull rezultatet e studimit ton.
Shpella n Buz gjendet n krahun e djatht t prroit Zalli i Mrkurthit, n shpatin e
thepisur t Malit t Shenjtit, n lartsin 1290 m mbi nivelin e detit ose rreth 300 m mbi
fshatin Mrkurth (Mirdit). Masivi glqeror i ktij mali i prket formacioneve gjeologjike
t Kretakut t poshtm5. Hyrja sht e orientuar nga jugu dhe ka formn e nj goje t
hapur e cila zhvillohet menjher n nj sall t madhe (fig. 1). Dyshemeja e ktij ambienti

Me an t ktij shnimi do t donim t shprehnim mirnjohje t veant pr Prof. Perikli Qirjazi

i cili na vuri n dijeni pr pranin e artit shkmbor n Shpelln n Buz, Zamir Marika pr
ndihmn e pakursyer n logjistik, banort e fshatit Mrkurth pa t cilt lokalizimi do ishte edhe
m i vshtir si dhe MA. Jamarbr Buzo, Prof. Adem Bunguri dhe Prof. Sknder Muaj pr
leximin dhe sugjerimet e vlefshme para botimit t ktij artikulli.
2
KORKUTI 2008.
3
MARIKA 2007, f. 9196; LERA 2007, f. 3742; RAPPORT 2009, f. 17,; LERA et al. 2011, f. 108109;
LERA et al. 2013, f. 126.
4
TOGNINI et al. 1995, f. 4776. Kjo ekspedit e drejtuar nga Grupi i shpellave t Milanos C.A.I.S.E.M. (gruppo grotte milano C.A.I.-S.E.M.), pas nj pune pr gjurmimin e fenomeneve karstike
nntoksore n kt zon, ra gjithashtu n gjurm t aktivitet njerzor i shprehur me an t artit
shkmbor n Shpelln n Buz.
5
XHOMO et al. 2002.
CANDAVIA 4

268

Rudenc RUKA, Michael L. GALATY, Elio HOBDARI

Fig. 1. Planimetria e Shpells n Buz.

pson nj ulje graduale nga hyrja n drejtim t brendsis. Nga qendra e salls drejt
paretit t saj t djatht zgjatet nj mur i that me lartsi rreth 50 cm. Arti shkmbor i
aplikuar n nj masiv smri zhvillohet n dy panele t cilat ndodhen pas murit, rreth 15
m largsi nga hyrja6, t cilat i kemi emruar paneli I dhe ai m thell paneli II.
Faqja e murit ku mbshtetet paneli I nuk sht n knd t drejt me dyshemen e
shpells. Ai prbhet nga nnt figura t cilat ndjekin nj aks vertikal n nj siprfaqe
prej rreth 0.47 m (fig. 2), me gjatsi 109 cm dhe gjersi 43 cm. Nga vzhgimet tona u
vrejt se figurat jan realizuar me thellim duke prdorur instrumente t ndryshme.
Nisur nga teknikat e aplikuara n t ndeshen tre grupe : A, Ba dhe Bb.
Grupi i par ose A sht realizuar me an t rrahjes me nj instrument i cili sht
gjysmsferik t paktn n skajin e aplikimit t goditjes. Kjo teknik sht aplikuar vetm
n rastin e figurs nr. 1, n aplikimin e elementit t pikave tek figura nr. 5 e cila do t
diskutohet m posht si dhe mund t jet aplikuar n nj bosht i cili nuk sht i qart.
Figura nr. 1, paraqitje antropomorfe. Ajo ndodhet n pjesn m t poshtme t panelit,
ndrsa realizimi i saj me an t tekniks A, e cila nuk ndrhyn n thellsi t
konsiderueshme t siprfaqes e bn disi t vshtir dallimin e saj. Prmasat: gjatsia14
cm, gjersi 11.5 cm, ndrsa thellsia e aplikimit 0.4 cm dhe gjersia e linjs 1.8 cm.
Figura prbhet nga nj bosht kryesor n drejtim pothuajse vertikal, pak t anuar majtas
n drejtim t skajit t siprm. Nj gjysmhark me skajet t orientuar lart ravijzon
gjymtyrt e siprm. Ai e pret trupin n dy t tretat e lartsis s tij duke krijuar n kt

TOGNINI et al. 1995, f. 4950, 6970.

CANDAVIA 4

Arti shkmbor i Shpells n Buz n Mrkurth (Mirdit) ...

269

Fig. 2. Rilevim i panelit I dhe evidentimi i figurave prbrse t tij.

mnyr mundsi prfytyrimi t paraqitjes s koks. Pr tu vn re sht se skajet e

gjymtyrve t siprm nuk e kalojn nivelin e koks.
Grupi i dyt prfaqsohet nga teknika Ba e cila konsiston n incizimi t thell deri
n 1.2 cm dhe me prerje n form V-je. Me an t saj jan formsuar katr figura,
prkatsisht nr. 2-4 ndrsa 5 me an t kombinimit t dy teknikave, Ba dhe A.
Figura nr. 2, paraqitje n form kryqi. Ajo ndodhet n pjesn m t poshtme t
figurave t tjera t ktij grupi por m lart se figura nr. 1, dhe e zhvendosur djathtas n
krahasim me kt fundit. Prmasat e saj jan: gjatsi 15 cm, gjersi 11 cm, thellsi
incizimi 1 cm, dhe gjersi e linjs 1.5 cm. Ajo prbhet nga dy boshte t cilt presin
CANDAVIA 4

270

Rudenc RUKA, Michael L. GALATY, Elio HOBDARI

njri tjetrin n mnyr t baraslarguar dhe me knd t drejt. Boshti kryesor sht i
orientuar pothuajse vertikalisht me nj anim te leht t skajit t siprm n drejtimin
majtas, dhe sht m i gjat se ai horizontal.
Figura nr. 3, paraqitje antropomorfe. Ajo ndodhet m lart se dy figurat pararendse
por e zhvendosur m majtas. Prmasat jan: gjatsia 17.5 cm, gjersia 15 cm, thellsi
incizimi 0.8 cm, dhe gjersi t linjave 3 cm. Ajo formohet nga tre vija, ku boshti kryesor
paraqet trupin dhe kokn, ndrsa ato paralele paraqesin t katr gjymtyrt. Boshti
kryesor sht i orientuar pothuajse vertikalisht, dhe i anuar leht n drejtimin djathtas
n skajin e siprm. Dy vijat paralele e presin at n knd t drejt . Vija e poshtme e
pret boshtin fare pran skajit t tij t poshtm, duke ln nj zgjatim t shkurtr posht
saj. N krahun e saj t majt ajo sht m e shkurtr se vija e msiprme. Kjo e fundit
e pret boshtin n dy t tretat e lartsis duke ln nj zgjatim t vogl i cili bn t
mundur prfytyrimin e koks. Pr tu shnuar ktu sht dhe nj zgjatim i shkurtr n
skajin e saj t djatht i cili zhvillohet n drejtim posht, paralel me boshtin kryesor.
Figura nr. 4, paraqitje antropomorfe. Ndodhet m lart se figurat pararendse por skaji
i saj i poshtm fillon n gjysmn e lartsis s figurs nr. 3, menjher n t djatht t saj.
Prmasat jan: gjatsia 23.5 cm, gjersia 16 cm, thellsi incizimi 1.2 cm, dhe gjersi t
linjave 2.5 cm. Ajo prbhet nga nj bosht i orientuar vertikalisht, dhe nj linj transversale
q kufizon skajin e siprm duke krijuar formn e shkronjs T. Nj gjysmhark me skajet
e orientuara lart e pret boshtin kryesor n dy t tretat e lartsis dhe takohet me skajet e
T-s. Zgjatimet e gjysm harkut vazhdojn mbi nivelin e T-s dhe nj her sa distanca
midis prerjes s harkut me boshtin kryesor dhe linjs transversale.
Figura nr. 5, paraqitje antropomorfe. Ajo ndodhet n pjesn qendrore m t lart t
panelit dhe sht figura m komplekse pr sa i prket paraqitjes por dhe aplikimit t
kombinuar t dy teknikave Ba dhe A. Prbhet nga nj numr elementsh t till si: a)
nj bosht qendror i orientuar vertikalisht i realizuar me nj incizimin m t thell dhe m
t gjer n krahasim me elementt e tjer, b) dy linja paralele t cilat presin boshtin n
knd t drejt, dhe nga t cilat ajo m e poshtme sht m e shkurtr n t dyja kraht.
Linja e siprme e pret boshtin pak m posht se dy t tretat e lartsis duke krijuar
mundsin e prfytyrimit t theksuar t koks, kurse ajo e poshtme e pret n m pak se
nj t tretn e lartsis duke ln posht nj zgjatim. Gjithashtu linja e siprme n skajin
e djatht ka nj gjurm t zbeht zgjatimi vertikal, t drejtuar posht n knd t drejt, ku
thuajse prek ekstremin e linjs s mposhtme, c) nj gjysmhark me skajet t drejtuara
posht sht i pozicionuar pak mbi kok, dhe d) pes pika t realizuara me an t tekniks
A. Njra ndodhet mbi hark dhe dy t tjera n krah t skajeve t tij, kurse dy t fundit n
t dy kraht e skajit t poshtm t boshtit qendror por n t njjtn baraslargsi si ato t
skajeve t harkut. Prmasat pr pjest e incizuara me teknikn Ba jan: gjatsia 35 cm,
gjersia 25 cm, thellsi incizimi 1.2 cm, dhe gjersi t linjave 4.5 cm. Prmasat pr pikat
e aplikuara me teknikn A jan: diametri 5 cm, thellsi e aplikimit 0.5 cm.
CANDAVIA 4

Arti shkmbor i Shpells n Buz n Mrkurth (Mirdit) ...

271

Grupi i fundit prfaqsohet me an t tekniks Bb e cila sht realizuar me incizim m

t cekt dhe me gjersi m t ngusht t linjave sesa ato me teknikn Ba, si dhe me prerje
n form U-je. Ajo sht aplikuar n nj grup figurash abstrakte dhe vijash t shkurta nr. 68. Ato ndodhen n pjesn e poshtme t panelit n t dy kraht e figurs nr. 2.
Figura nr. 6, paraqitje abstrakte. Ndodhet n t majt t figurs nr. 2 dhe prbhet
nga nj numr vijash t drejta t shkputura t cilat nuk formojn ndonj figur t
prcaktuar. Prmasat e hapsirs s aplikimit jan: gjatsia 16 cm, gjersia 6.5 cm,
gjersia e linjs 2 mm.
Figura nr. 7, paraqitje abstrakte komplekse. Ndodhet n t djatht t figurs nr. 2,
mbi figurn nr. 8 dhe sht formsuar nga element me baz trekndsha, knde,
harqe, kryqe, rrath dhe vija t drejta. Prmasat: gjatsia 12cm, gjersia 9.5 cm, gjersia
e linjs 2 mm.
Figura nr. 8, paraqitje abstrakte komplekse. Ndodhet n t djatht t figurs nr. 2 por
posht figurs nr. 7 dhe sht formsuar nga element me baz trekndsha, knde,
kryqe dhe vija t drejta. Prmasat: gjatsia 11cm, gjersia 7 cm, gjersia e linjs 2 mm.
Figura nr. 9, iniciale t vona. Kjo figur nuk evidentohet nga ekspedita speleologjike e
vitit 1993. Pr m tepr gjendja e freskt e siprfaqes s incizuar sht gjithashtu tregues
pr nj koh t von t aplikimit t saj. Kto incizime t vendosura midis figurs nr. 4 dhe
5 paraqesin shkronjat e mdha t shtypit LBL, t cilat nuk do t jen objekt i ndonj
prshkrimi m t hollsishm pr arsye t mosprputhjes me objektin e ktij artikulli.
Pr tu shnuar n kt panel sht dhe gjurma e zbeht e nj boshti vertikal pothuaj
paralel dhe n t djatht t figurs nr. 4. Nse kjo gjurm nuk sht ndonj trajt e
rastsishme natyrore do t mund t kategorizohej si e ngjashme pr sa si prket forms
dhe tekniks s realizimit me figurn nr. 1. Pjesa e gjymtyrve t siprm nse ka
ekzistuar i sht mbivendosur figura nr. 4, e cila do t duhej t jet realizuar relativisht
m von. Prmasat: gjatsia 18.5 cm, gjersi e linjs 3 cm.
Paneli II (fig. 3) me siprfaqe 0.25 m2, gjatsi 38 cm dhe gjersi 20 cm nuk sht
evidentuar nga ekspedita speleologjike e vitit 1993. Ai sht i orientuar n knd 45 me
dyshemen e shpells dhe figura m e poshtme e tij ndodhet n lartsin 58 cm nga dyshemeja
aktuale e shpells. Prbhet vetm nga dy figura t realizuara vetm me teknikn A.
Figura nr. 1, paraqitje antropomorfe. Ndodhet n pjesn m t poshtme t panelit.
Prbhet nga nj bosht i orientuar pothuajse vertikalisht me nj anim t leht majtas n
drejtim t skajit t siprm si dhe nga nj gjysmhark jo i plot me skaje t orientuara
lart. Ky i fundit e pret boshtin vertikal fare pak m posht se dy t tretat e lartsis.
Krahu i tij i djatht duket t jet i plot, ndrsa ai i majt nuk sht shum i qart mbase
kjo pr arsye t aplikimit t tekniks A e cila nuk deprton thell n siprfaqen e
panelit. Nisur nga ajo pjes q ruhet m mir, gjysmharku nuk duket t zgjatohet mbi
skajin e siprm t boshtit vertikal. Prmasat: gjatsia 21 cm, gjersia 15.5 cm, thellsia
e aplikimit 0.4 cm, dhe gjersi t linjave 2 cm.
CANDAVIA 4

272

Rudenc RUKA, Michael L. GALATY, Elio HOBDARI

Fig. 3. Rilevim i panelit II.

Figura nr. 2, paraqitje abstrakte. Ndodhet n pjesn m t lart t panelit dhe paraqet
dy forma gjeometrike kndore, t cilat nisur nga fakti se jan vendosura shum pran
njra tjetrs si dhe brenda nj hapsire kryesisht boshe do t trajtohen s bashku.
Kndet jan t vendosura thuajse paralelisht njri me tjetrin, por t orientuar n drejtime
t kundrta. Ai n krahun a majt e ka kulmin lart dhe ndjek nj aks vertikal, ndrsa ai
n t djatht ndjek nj aks lehtas oblik, me kulm posht paksa i zhvendosur majtas nga
aksi qendror. Prmasat e kndit t majt jan: gjatsia 10 cm, gjersia 9.5 cm, thellsia
e aplikimit 0.4 cm, dhe gjersi t linjave 2 cm. Prmasat e kndit t djatht jan:
gjatsia 11 cm, gjersia 5 cm, thellsi e aplikimit 0.4 cm, dhe gjersi t linjave 2 cm.
N dallim me rastet e tjera t artit shkmbor n Shqipri, prania unike e ktyre paneleve
t identifikuara deri m sot n brendi t nj shpelle n territorin e Shqipris, dukej t
krijonte premisa specifike pr studimin e mtejshm t tij. Fillimisht dukej t ishte i mundur
pr her t par n vendin ton prdorimi i metodave bashkkohore t datimit absolut t
tilla si datimi me serin e Uraniumit ose m konkretisht me an t Uranium/Torium7. N
rastin konkret t dyja panelet jan t pastruara qllimisht nga disa shtresa t siprme t
kalcitit duke hequr apo sheshuar ose modifikuar siprfaqen para aplikimit t skenave t
artit. Kjo krijon pamundsi pr prcaktimin e nj terminus post quem, i cili n rastin
konkret si rrjedhoj e pastrimit t siprfaqes do t ishte shum m i vjetr dhe shum larg
7

PIKE et al. 2012, f. 14091413; HELLSTROM 2012, f. 13871388. Kjo metod synon datimin
absolut t shtresave t kalcitit ose t smrit, si njihet n gjuhn e prditshme, nn ose t
mbivendosura paraqitjes artistike. Kshtu, duke br t mundur datimin e ktyre shtresave
krijohej nj kuadr kohor terminus ante quem me an datimit t shtress mbivendosur paraqitjes
artistike, dhe nj terminus post quem me datimin e shtress nn t.
CANDAVIA 4

Arti shkmbor i Shpells n Buz n Mrkurth (Mirdit) ...

273

nga ai real. Gjithashtu, pr fat t keq mbi aplikimet artistike nuk u gjetn shtresa kalciti
m t reja n mnyr q t paktn t prcaktohej nj kufi i siprm kohor pr datimin e
ktij rasti. Datimi i ktyre aplikacioneve artistike do krijonte nj baz m t sigurt krahasimi
n lidhje me nj numr aplikimesh artistike t botuara m hert. Kto t fundit jan
datuar aty ku ka qene e mundur n mnyr relative nprmjet gjetjeve siprfaqsore n
afrsi apo gjetjeve arkeologjike nga territori prreth, ka e bn datimin t ket kufinj
kronologjik shum t gjer, madje me nj shkall t lart mundsie gabimi. Me gjith
problematikn q mbart kjo metod datimi relativ, n siprfaqen e shpells nuk u identifikuan
gjetje siprfaqsore t cilat mund t ndihmonin sado pak n kt drejtim, ndrsa muri i
that nuk paraqet ndonj karakteristik t veant pr datim.
Pr kt arsye e vetmja mnyr datimi e mundshme jan krahasimet me raste
analoge apo t prafrta, duke synuar n veanti ato raste ku kronologjia sht e
prcaktueshme apo konsiderohet tashm e konsoliduar. Pas vzhgimit t hollsishm
t prshkruar m lart bazuar kryesisht tek paneli I dhe duke mos prshir ktu incizimet
bashkkohore, kompozimi duket t ndahet t paktn n dy faza kryesore pr sa i prket
koherencs s paraqitjeve por dhe kronologjis. Faza e par por dhe m e vjetr prbhet
nga figurat nr. 1, 3, 4 dhe 5, kurse e dyta nga figurat nr. 2 dhe ato 6-8.
Pr sa i prket fazs s par, sht pr tu vn re prania e dy teknikave, A ose me
an t rrahjes dhe Ba me an t incizimit t thell n form V-je. T dyja kto teknika
duket t jen t njkohshme apo t prafrta kronologjikisht pr arsye t paraqitjes s
formave t prafrta antropomorfe t tilla si kraht e prthyera lart tek figura nr. 1 dhe
4, por dhe prdorimi i kombinuar i t dyja teknikave tek figura nr. 5. Por dhe mbivendosja
e mundshme e figurs nr. 4 mbi nj gjurm t zbeht, e cila mund t jet realizuar me
an t tekniks A, mund t jet tregues pr t njjtn ide. Nj kndvshtrim alternativ
do t mund t konsideronte aplikimin e pikave tek figura nr. 5 si t shtuara m von,
veprim i cili mund t ndodhte vetm pas krijimit t kompozimit t elementve qendror
t figurs. Pr m tepr, prania e veuar e figurs nr. 1 mund t jet sugjeruese pr t
njjtn ide. Sidoqoft, ngjashmria e formave t paraqitura me an t dy teknikave
sht tregues pr t paktn, afrsi kohore n aplikimin e tyre. Gjithashtu, ngjasimi i
theksuar midis figurs nr. 1 t panelit I dhe figurs nr. 1 tek paneli II e bn kt t
fundit ti prkas n trsin e tij fazs s par. Por n ann tjetr, paraqitja e gjymtyrve
t poshtm n figurat nr. 3 dhe 5 t panelit I me an t linjave t drejta n knd t drejt
me boshtin kryesor, zgjatimi i boshtit vertikal posht gjymtyrve t poshtm, si dhe
prthyerja posht e skajit t djatht t gjymtyrve t siprm krijojn element dallues
brenda ktij grupi. Pr m tepr, tek figura nr. 5, prdorimi i pikave dhe gjysmharkut
mbi kok si elemente unik t dallueshm, por dhe pozicionit t saj n pjesn m t lart
dhe qendrore t panelit, e bjn at m komplekse dhe e veojn si unike nga t tjerat.
Pra pavarsisht elementeve t prbashkt n formsimin e grupit, dallimet midis tyre
jan evidente. I njjti fenomen mund t vihet re edhe n rastin e artit shkmbor t
CANDAVIA 4

274

Rudenc RUKA, Michael L. GALATY, Elio HOBDARI

Lepencs8 ku edhe pse duket se figurat antropomorfe jan t njkohshme, paraqitjet e

tyre kategorizohen n disa grupe. N fakt, edhe pse mnyra e aplikimit me an t
pikturimit sht e ndryshme nga ato t prdorura n Mrkurth, n krahasim me t
gjitha vendgjetjet e tjera t evidentuara nga Korkuti9 rasti i Lepenics paraqet paralelin
m t afrt pr sa i prket elementeve t prdorura pr paraqitjen e figurave. Kshtu,
prdorimi i pikave tek pjesa m e madhe e figurave t Lepenics, por sidomos paraqitja
e gjymtyrve t siprm t prthyer posht por jo t mbyllur, dhe t kombinuar gjithmon
me nj zgjatim t poshtm i cili duhet t paraqes dhe theksoj organin mashkullor,
krijojn nj lidhje sado t largt krahasuese midis ktyre dy rasteve. Sidoqoft, mund t
vihen re dhe nj numr ndryshimesh n Mrkurth, si jan pr shembull shfaqja e
krahve t prthyer sipr, apo dhe n rastet kur krahu prthyhet posht ai nuk orientohet
drejt trupit sikurse n Lepenic, por vertikalisht posht. T marr s bashku kta
element sugjerojn ndryshime kronologjike midis Mrkurthit dhe Lepenics.
Rasti i Lepenics sht datuar nga Korkuti sensu lato si krijim i neolitit t von dhe
eneolitit, duke u bazuar kryesisht tek t dhnat e prgjithshme arkeologjike t zons si
jan gjetjet e Vels10. Por prania e figurave 10 dhe 12 n Lepenic11 shrben si nj fsil
director pr arsye t analogjive t drejtprdrejta me format e figurinave t epoks s
bronzit nga tuma nr. 10 e Apollonis12, nga tuma nr. 6 e Shtojit (duke veuar ktu sidomos
dekorimet e figurins nr. 100)13, si dhe t shtress IIIc nga vendbanimi i Maliqit14. Nj
rast pothuajse identik me Lepenicn i cili shrben pr krahasim edhe pr Mrkurthin
sht ai i Grota di Kala dei Xhenovesi (Grotta di Cala dei Genovesi) n ishullin e Levanzos
(Levanzo), n Sicili. N kt t fundit format e figurinave t tipit violin t epoks s
bronzit jan identike me ato t artit shkmbor, ku nuk paraqiten vetm me an t konturit
si n rastin e Lepenics, por t mbushura n mnyr t plot. Pr m tepr, kto paraqitje
ashtu si dhe n Lepenic shoqrohen me figura antropomorfe me gjymtyr t prthyer
posht15, ka e bn inkuadrimin e Lepenics n epokn e bronzit edhe m t sigurt.
Duke ju kthyer rastit t Lepencs, figurinat e tums nr. 6 t Shtojit jan datuar prgjithsisht
si t bronzit t hershm, dhe po ashtu rasti i figurins nga varri nr. 74 i tums 10 t
Apollonis i cili pr arsye stratigrafike datohet relativisht m von se varri qendror nr. 60,
por prsri n bronzin e hershm16. Varri qendror sht datuar n mnyr absolute me

KORKUTI 2008, f. 25.

KORKUTI 2008.
10
Ibid., f. 28.
11
Ibid., f. 21.
12
BEJKO, ALIU2010,f.681682.
13
KOKA 1990, f. 4344 tab. VIII; KOKA 2012, f. 126, 136, tab. XXXI.
14
PRENDI 1977-1978, f. 9, tab. IV.
15
BUCCELLATO et al. 2012, f. 119125.
16
AMORE 2010, f. 240.
9

CANDAVIA 4

Arti shkmbor i Shpells n Buz n Mrkurth (Mirdit) ...

275

C14 me an t dy datimeve: a) n dhmb (AT60A, 43405) por problematik pr sa i prket

kolagjenit dhe kurbs s kalibrimit dhe b) n kock (AB60A, 43406), i cili sht m i
sigurt dhe jep datn e kalibruar 2528 53 BC17. Pr sa i prket datimit t figurins s
Maliqit IIIc ajo mund t prcaktohet n mnyr m t sigurt nprmjet krahasimit me
datat absolute t bronzit t mesm t Sovjanit, t cilat variojn nga rreth 2200-shek. XVI
p. Kr.18. Si rrjedhoj, mendojm q n gjendjen aktuale t krkimeve piktura e Lepenics
duhet t datohet rreth s njjts hapsir kohore me datimin e figurinave, pra nga mesi i
mijvjearit t tret deri shekullit t XVI p. Kr.
Pr sa i prket Mrkurthit si dhe theksuam m sipr, pavarsisht ngjashmrive me
Lepenicn, elementet q e veojn at duket ta datojn n nj periudh t ndryshme
nga ajo. N fakt i vetmi vlersim q sht dhn deri m sot nga botimi njoftues i
ekspedits speleologjike e prcakton rastin e Mrkurthit si prgjithsisht t bronzit t
von dhe t krahasueshm me figurat e Monte Bego n ekstremin veriperndimor t
Italis19, por pa u mbshtetur n ndonj krahasim konkret. Nj datim i till do i jepte nj
kuptim kronologjik ndryshimeve tipologjike midis Lepenics dhe Mrkurthit, por n
gjith krkimet krahasuese t ndrmarra nga ne n lidhje me paraqitjet e Monte Begos
nuk rezultoi t kishte t prbashkta domethnse me rastin e Mrkurthit. Analogji m
t drejtprdrejta pr sa i prket forms s figurave vijn nga Valkamonika (Valcamonica),
n Italin e Veriut ku figurat me krah t prthyer lart si sht rasti figurs nr. 1 dhe
4 tek paneli I dhe figurs nr. 1 tek paneli II jan t datuara n epokn e bronzit edhe n
at t hekurit. S dyti, paraqitja dhe theksimi i organit mashkullor tek figurat antropomorfe
t Valkamoniks sht nj fenomen i zakonshm gjat epoks s bronzit dhe t hekurit20.
Ndrsa dy elementt e par krahasues ln hapsir t gjer pr datim, elementi i tret
m domethns sht gjysmharku mbi zgjatimin e koks tek figura nr. 5 paneli I. N
Valkamonika ky element sht interpretuar si helmet me kresht. N ndryshim nga
trupi i paraqitur n pamje ballore, ajo prezantohet n profilin ansor tek figura shum
m komplekse ushtarake t paraqitura bashk me arm dhe mburoj. Prdorimi i ktij
elementi ose helmets datohet n artin shkmbor t ktij rajoni gjat bronzit final (shek.
XII-X p. Kr.) dhe epoks s hekurit deri n shek. I m. Kr.21. Duhet pasur parasysh se
kjo shtrirje kohore e prdorimit t helmets n Valkamonika prputhet n Shqipri me
periudhn nga fundi i epoks s bronzit dhe mbulon gjith periudhn e hekurit n krahinat
veriore t vendit ton22 duke prshir dhe nj pjes t antikitetit. Nse pr prcaktimin
17

DAMIATA et al. 2007-2008, f. 148155; DAMIATA, SOUTHON 2010, f. 331332.

LERA et al. 2007-2008, f. 4145.
19
TOGNINI et al. 1995, f. 70.
20
FOSSATI 2010, f. 127140; HAYS-GILPIN 2012, f. 206.
21
FOSSATI 1991, f. 1171; FOSSATI 2007, f. 148149; FOSSATI 2010; BIETTI-SESTIERI 2008, f. 7; DE
MARINIS, FOSSATI 2012, f. 2728.
22
PRENDI 1974, f. 106107.
18

CANDAVIA 4

276

Rudenc RUKA, Michael L. GALATY, Elio HOBDARI

e kufirit t siprm kohor pr rastin e figurs nr. 5 dhe rrjedhimisht t t gjith fazs
mund t konsiderojm fundin e prdorimit t ktij elementi n Valkamonika, pr kufirin
e poshtm do t duhet t mbshtetemi n kontekstin vendas t prdorimit t pajimeve
ushtarake. Kshtu, prania e armve si pjes e takmit mortor si pasoj e tensioneve
shoqrore daton q n bronzin e mesm por me nj shfaqje t shtuar n at t von
prgjithsisht n Ballkan dhe Shqipri23. Pr sa i prket helmetave, ato t tipit me
dhmb derri t egr hasen q gjat bronzit t von n Greqin Mikenase24 por t
padshmuara deri tani n Shqipri. Pr m tepr prdorimi i kreshts si element i
zakonshm n helmeta si sht edhe rasti n Mrkurth daton prgjithsisht m von.
N fakt nj intensifikim i prdorimit t tumave t veriut, t cilat prmbajn varre t
pasura me takme funerare luftarake sht i dukshm q nga shekulli i VIII p. Kr. Kjo
mund t lidhet me nj rol t spikatur t paris ushtarake i shprehur me an t armve
mbrojtse si parzmore dhe kallinj25, nj fenomen ky i njohur edhe m gjer n Ballkan.
Megjithat, identifikimi m hershm i helmetave me kresht nga nj kontekst arkeologjik
i datuar mir n Shqipri i prket mesit t shek. t V p. Kr. Ky ekzemplar helmete Ilire
sht zbuluar n tumn e Perlatit26 n Mirdit, n t njjtin territor me Mrkurthin.
Rasti n fjal edhe pse n nj afrsi t dukshme me Mrkurthin nuk mund t prdoret
n mnyr t drejtprdrejt pr datimin e artin shkmbor, por si nj sugjerim pr
hapsirn kohore t mundshme n t ciln mund t datohen kto paraqitje.
Pr sa i prket fazs t dyt t figurave krahasimet m t prafrta duket t jen
me grupin e vendgjetjeve t Reit, Bovills, Rubikut, Xibrit 27 dhe Gramats28 . E
prbashkt pr t gjith kt grup, sht prdorimi i theksuar i kryqeve, i rrathve me
numr t ndryshm rrezesh si dhe m rrall i figurave abstrakte. Figura nr. 2 n Mrkurth
e cila sht n form kryqi prbn trajtn kryesore t krahasueshme me tiparet e ktij
grupi. Pr tu prmendur sht prgatitja e saj me an t tekniks Ba e cila sht nj
nga dy teknikat prfaqsuese t fazs I. Kshtu duke u nisur m shum nga mnyra e
aplikimit t incizimit sesa forma e figurs ajo do t mund t kategorizohej n fazn m
t hershme. N ann tjetr ajo sht n qendr t nj kompozimi, i cili prbehet nga
figura (nr. 6-8) t ngjashme me tiparet e lartprmendura t grupit. Kto t fundit mund
t jen krijuar vetm pas formsimit t kryqit, ka e bn at t konsiderohet si t
paktn i prdorur gjat fazs s dyt si figur qendrore e kompozimit dhe ksaj pjese t
prkufizuar mir t panelit I. Pr rrjedhoj figura nr 2 do t konsiderohet si e fazs II.

23

PRENDI 1977-1978, f. 8, 1012, 1720.

CASTLEDEN 2005, f. 122.
25
PRENDI 1974, f. 107, 112113.
26
CEKA 1985, f. 129.
27
KORKUTI 2008, f. 4677.
28
ZEQO 1987, f. 158, 166167, tab. IV.
24

CANDAVIA 4

Arti shkmbor i Shpells n Buz n Mrkurth (Mirdit) ...

277

Prve rastit t Gramats, vendgjetjet e siprprmendura t ktij grupi jan datuar

n epokat prehistorike duke dhn dy argumente kryesore: a) ngjashmria e figurs
abstrakte B6 n Rubik me rastin e figurave abstrakte t Lepenics29 dhe b) gjetja e
fragmenteve t epoks s bronzit n afrsi t artit shkmbor t Reit 30. Por nse
shikohen me kujdes kto dy argumente do t vm re edhe mundsi t tjera shpjegimi.
Pr sa i prket argumentit t par, sht e vrtet se mund t konstatohen ngjashmri
n trajtat e prgjithshme midis figurs B6 n Rubik dhe figurave 20-21 n Lepenic.
N rastin e Rubikut figura konsiston n nj trajte rrethore, hapsira brenda s cils
ndahet nga dy boshte kryesor n form kryqi n katr hapsira. Secila nga kto
hapsira ndahet m tej n mnyr rregullt n dy nnndarje ku shumica e tyre sht e
pikzuar n mes. Ndrsa n rastin e Lepenics, mungon ndarja kryesore me kryq,
nnndarjet jan m t rregullta dhe shum prej tyre kan disa pika t brendashkruara.
Gjithashtu, ndarjet dhe format e konturit t jashtm t figurave gjeometrike abstrakte
nr. 22-25 n Lepenic31 jan drejtkndore dhe t vendosura prgjithsisht me rregull
gjeometrik, n rreshta duke krijuar simetri dyansore, ka mungon n Rubik. Pr m
tepr, jo vetm kryqet dhe rratht me kryqe t brendashkruar si element kryesor i
paraqitjeve t Rubikut nuk jan t pranishm n Lepenic, por dhe trajtat e figurave
njerzore jan shum t ndryshme. Pr nj rishikim t datimit t lartprmendur t
Rubikut nisur nga trajtat e figurave mund t konsiderohen disa alternativa t tjera. N
fakt Shuteriqi n interpretimin e par t ktij rasti e konsideroi kryqin dhe harkun si
elementt baz t ktij kompozimi, t cilt simbolizojn sipas tij fen dhe luftn midis dy
kishave duke e datuar at n shekujt X-XIII m. Kr32. N kt kuadr ne kemi konstatuar
ngjashmri pothuajse t plot midis kryqit t figurs nr. 5 dhe kryqeve t ikonografis
s perandorve nga Basili i I deri tek Romani i II33, ose nga mesi i shekullit IX deri n
mesin e shekullit X m. Kr. Pra, nse pikturat e Rubikut jan t s njjts faz, kryqi
duhet vrtet t prfaqsoj nj element t fort datimi pr kompozimin n trsi. Nuk
mund t lihet ktu pa prmendur edhe rasti i Gramats ku figurat e vizatuara nuk
datohen kurrsesi para periudhs s antikitetit. Dhe n kt vendgjetje ka nj numr
kryqesh por edhe rrota me rreze t brendashkruara, t cilt jan t ngjashme me
grupin e vendgjetjeve t siprprmendura 34 . Ndrsa nse merren n konsiderat
analogjit nga Valkamonika ky grup duhet t datohet n fazn Postkamuniane
(Postcamunnian). Gjat ksaj faze, e cila prmbledh prgjithsisht periudhat romake,
mesjetare dhe deri n shekujt e fundit, konstatohet hyrja e figurave t reja me tem t
29

KORKUTI 2008, f. 53.

Ibid., 61.
31
Ibid., 21.
32
SHUTERIQI 1979, f. 6575.
33
SABATIER, COHEN 1930, tab. XLVXLVII.
34
ZEQO 1987, f. 158, 166167, tab. IV.
30

CANDAVIA 4

278

Rudenc RUKA, Michael L. GALATY, Elio HOBDARI

krishter si jan dhe kryqet 35 . Datimi relativisht i von n krahasim me rastet

prehistorike i ktyre elementeve t prfaqsuara n kt grup vendgjetjesh i bn ato t
krahasueshm me elemente t tilla si kryqe apo rrotat me numr t ndryshm rrezesh,
t cilt shfaqen zakonshm si incizime n kullat e shekujve t fundit n luginn malore
t Shals36.
Pr sa i prket argumentit t dyt sht pr tu nnvizuar se menjher pran artit
shkmbor t Reit si dshmohet nga Bunguri37 ndodhet nj vendbanim i gjer me gjurm
fortifikimi t antikitetit ose antikitetit t von. Pr datimin e Reit prania e ktij vendbanimi
do t mund t ishte t paktn po aq e vlefshme sa gjetja e fragmenteve t qeramiks s
bronzit t mesm dhe t von. Pr m tepr skenat e artit shkmbor n rastin t Rubikut
jan vendosur pikrisht n nj faqe disi t pjerrt t shkmbit, mbi t cilin sht ndrtuar
kalaja mesjetare e Xhudhejve38, e cila nse do t prdorej si argument tradicional pr
datim ashtu sikurse zbulimet arkeologjike t Vels pr Lepenicn dhe gjetjet pran Reit,
do ta prcaktonte at kronologjikisht me siguri n periudhn mesjetare.
N prfundim, paraqitjet e artit shkmbor t Mrkurthit ndahen n dy faza kryesore,
I dhe II. Faza I paraqet nj grshetim t elementve rudimentar t trashguar nga epoka
e Bronzit si dhe shfaqjen e atyre t rinj t epoks s hekurit. Kta element jan t
grshetuar nprmjet dy ndikimeve t mundshme, respektivisht nga jugu dhe veriu. Kjo
faz identifikohet si e mvonshme se rasti i Lepenics (mesi i mijvjearit t tret p. Kr.
deri n shek. XVI p. Kr.) dhe e krahasueshme prgjithsisht me bronzin final dhe hekurin
e Valkamoniks deri n shek. I m. Kr. Bazuar n kontekstin e prgjithshm social t
epoks s hekurit n veriun e Shqipris, ajo do t mund t datohet sipas nj kronologjie
m t ngusht pas shek. VIII p. Kr. sht pikrisht n kt interval kohor kur shfaqen
dhe kan kulmin e prdorimit helmetat me kresht t tipit ilir. Mbi t gjitha identifikimi i
mundshm i nj figure mashkullore me atribute ushtarake, ndoshta t nj prijsi ilir gjat
hekurit t zhvilluar sht i nj rndsie t veant. Ai mund t prbj imazhin m t vjetr
t ksaj natyre t njohur deri m tani n territorin e Shqipris. Faza II sht e
krahasueshme me grupin e rasteve t Rubikut, Xibrit, Reit, Bovills dhe Gramats, t
cilat datohen nga periudhat pas antike deri n shekujt e fundit. Nj veori tjetr e ksaj
vendgjetje sht prania e saj brenda nj shpelle si dhe lartsia e madh mbidetare, ka e
bn kt rast unik pr kt territor. Edhe pse dinamikat e shfrytzimit t lartsive t tilla
nuk jan ende shum t qarta n territorin e Shqipris, krkime t mtejshme arkeologjike
n kt vendgjetje do t mund t jepnin t dhna t reja interesante rreth njerzve q i
krijuan kto imazhe si dhe do t prcaktonin m mir kronologjin e ktij rasti.

35

FOSSATI 2007, f. 140, 153.

TAFILICA 2013, f. 149162.
37
BUNGURI 2010, f. 216.
38
SHUTERIQI 1979, f. 67.
36

CANDAVIA 4

Arti shkmbor i Shpells n Buz n Mrkurth (Mirdit) ...

279

Bibliografi
AMORE 2010: Amore, Maria Grazia. The Complex of Tumuli 9, 10 and 11 in the
Necropolis of Apollonia (Albania). Vol. I. BAR International Series
2059. Oxford: Archaeopress, 2010.
BEJKO, ALIU2010:Bejko,Lorenc,andSknderAliu.SmallFindsCatalogue.InThe
Complex of Tumuli 9, 10 and 11 in the Necropolis of Apollonia
(Albania), edited by Maria Grazia Amore, II:616692. British Archaeological
Reports, International Series 2059. Oxford: Archaeopress, 2010.
BIETTI-SESTIERI 2008: Anna Maria Bietti-Sestieri. Let Del Bronzo Finale Nella Penisola
Italiana. Padusa 44 (2008): 754.
BUCCELLATO et al. 2012: Buccellato, Cecilia Albana, Emiliano Tufano, and Sebastiano
Tusa. Una Nuova Lettura Delle Pitture Della Grotta Di Cala Dei Genovesi
a Levanzo (Trapani). Preistoria Alpina 46, no. II (2012): 119125.
BUNGURI 2010: Bunguri, Adem. Prehistoria e Dibrs. Tiran: Qendra e Studimeve
Albanologjike, Instituti i Arkeologjis, Tiran, 2010.
CASTLEDEN 2005: Castleden, Rodney. Mycenaeans. London; New York: Routledge, 2005.
CEKA 1985: Ceka, Neritan. Kultura protoqytetare ilire XV, no. 1 (1985): 111150.
DAMIATA, SOUTHON 2010: Damiata, Brian N., and John Southon. Results of AMS Dating
and Stable-Isotope Analyses of Skeletal Remains: Tumuli 9 and 10,
Apollonia (Albania). In The Complex of Tumuli 9, 10 and 11 in the
Necropolis of Apollnia (Albania), edited by Maria Grazia Amore, I:330
335. British Archaeological Reports, International Series 2059. Oxford:
Archaeopress, 2010.
DAMIATA et al. 2007-2008: Damiata, Brian, John K. Papadopoulos, Maria Grazia Amore,
Sarah P. Morris, Lorenc Bejko, John M. Marston, and John Southon. T
dhna mbi kronologjin absolute t arkeologjis shqiptare: Datime
radiokarboni AMS nga Apollonia dhe Lofkndi. Iliria XXXIII (2007 2008): 135185.
DE MARINIS, FOSSATI 2012: De Marinis, Raffaele Carlo, and Angelo Fossati. A che
punto lo studio dellarte rupestre della Valcamonica. Preistoria Alpina
46, no. II (2012): 1743.
F OSSATI 1991: Fossati, Angelo. Let Del Ferro Nelle Incisioni Rupestri Della
Valcamonica. In Immagini Di Una Aristocrazia Dellet Del Ferro
Nellarte Rupestre Camuna:/ : Contributi in Occasione Della Mostra,
Castello Sforzesco, Aprile 1991-Marzo 1992, Milano, edited by Rina
La Guardia, 1171. Milano: Comune di Milano, Settore cultura e spettacolo,
raccolte archeologiche e numismatiche, 1991.
F OSSATI 2010: Fossati, Angelo Eugenio. La scansione cronologica delle figure
antropomorfe nellarte rupestre della Valtellina. Notiziario dellIstituto
Archeologico Valtellinese 8 (2010): 127140.
FOSSATI 2007: The Rock Art Tradition of Valcamonica-Valtellina, Northern Italy: A
World Heritage View. In Landscape Enquiries: The Proceedings of
the Clifton Antiquarian Club, edited by George Nash, George Abby,
Donovan Hawley, John Swann, and Laurie Waite, 8:139155. Clifton,
Bristol: Clifton Antiquarian Club, 2007.
CANDAVIA 4

280

Rudenc RUKA, Michael L. GALATY, Elio HOBDARI

HAYS-GILPIN 2012: Hays-Gilpin, Kelley. Engendering Rock Art. In A Companion to

Rock Art, edited by Jo McDonald and Peter Veth, 197213. John Wiley
& Sons, Ltd, 2012.
HELLSTROM 2012: Hellstrom, John. Absolute Dating of Cave Art. Science 336, no.
6087 (June 15, 2012): 13871388.
KOKA 2012: Koka, Aristotel. Kultura ilire e tumave te Shtojit - Shkoder. Tirane:
Botart, 2012.
KOKA 1990: Koka, Aristotel Tuma Nr. 6 e varrezs s Shtojit. Iliria XX/1 (1990): 2773.
KORKUTI 2008: Korkuti, Muzafer. Arti shkmbor n Shqipri / Rock art in Albania.
Tiran: Instituti i Arkeologjis, 2008.
LERA 2007: Lera, Petrika. Zbulohet nj piktur shkmbore n ishullin e Maligradit n
liqenin e Presps s Madhe Tempulli, no. 12 (2007): 3742.
LERA et al. 2011: Lera, Petrika, Stavros Oikonomidis, Aris Papayiannis, and Akis Tsonos,
H Ellinoalbanikhv Arcaiologikhv Apostolhv Sth Nhsida Maligrad
Sti Megavlh Prevspa: Diaceivrish Politismikhv~ Kai Peribavllonto~
Sth DutikhvMegavlh Prevspa, n: Qevmata Dasologiva~ Kai Diaceivrish~
Peribav l lonto~ Kai Fusikwv n Pov r wn 3o~ Tov m o~: Politikev ~
Prostasiva~ Tou Peribavllonto~, edited by S. A. Tambakis and E.
Manolas. Orestiada: Democriteian University of Thrace, 2011.
LERA et al. 2013. The Greek-Albanian Archaeological Project on Maligrad: Shaping
the Cultural Heritage in the Tri-National Zone of the Great Prespa Lake.
Conservation and Management of Archaeological Sites 15, no. 1
(February 2013): 121134.
LERA et al. 2007-2008: Lera, Petrika, Gilles Touchais, and Ccile Oberweiler. Ndihmesa
e grmimeve t Sovjanit pr kronologjin absolute t prehistoris
shqiptare. Iliria XXXIII (2008 2007): 3950.
MARIKA 2007: Marika, Zamir. Vizatime n shkmbin e Maligradit. Monumentet, 2007,
9196.
PIKE et al. 2012: Pike, A. W. G., D. L. Hoffmann, M. Garca-Diez, P. B. Pettitt, J.
Alcolea, R. De Balbn, C. Gonzlez-Sainz, et al. U-Series Dating of
Paleolithic Art in 11 Caves in Spain. Science 336, no. 6087 (June 15,
2012): 14091413.
PRENDI 1977-1978: Prendi, Frano. Epoka e Bronzit n Shqipri VIIVIII (1978 1977):
558.
PRENDI 1974: Frano Prendi Vshtrim mbi kulturn e periudhs s par t Hekurit n
Shqipri. Iliria III (1974): 103151.
RAPPORT 2009: Rapport de Fouille de La Campagne 2009: Mission archologique
franco-albanaise du Bassin de Kor (Albanie). Paris/Athnes/Tirana:
Universit de Paris I cole franaise dAthnes Institut archologique
de Tirana, 2009. http://www.sovjan-archeologie.net/content/rapports/
Sov09_rapp.complet.pdf.
SABATIER, COHEN 1930: Sabatier, Justin, and Henry Cohen. Description generale des
monnaies byzantines frappees sous les empereurs dOrient depuis
Arcadius jusqua la prise de Constantinople par Mahomet II. Vol.
II. Leipzig: Buchhandlung Gustav Fock G.M.B.H., 1930.
CANDAVIA 4

Arti shkmbor i Shpells n Buz n Mrkurth (Mirdit) ...

281

SHUTERIQI 1979: Shuteriqi, Dhimitr S. Mbi disa vizatime rupestre mesjetare pran
Rubigut dhe mbi disa motive skulpturore popullore n Mirdit.
Monumentet 18 (1979): 6575.
TAFILICA 2013: Tafilica, Zamir. The Sacred Landscape of Shala. In Light and Shadow:
Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania,
edited by Michael L Galaty, Ols Lafe, Wayne E Lee, and Zamir Tafilica,
149162. Monumenta Archaeologica 28. Los Angeles: The Cotsen Institute
of Archaeology Press, 2013.
TOGNINI et al. 1995: Tognini, P., M. Inglese, and A. Buzio. Albania 1993: Oroshi
Expedition. Il Grotesco, no. 52 (1995): 4776.
XHOMO et al. 2002: Xhomo, Abedin, A. Kodra, Ll. Dimo, Z. Xhafa, Sh. Nazaj,
V.Nakui, D.Yzeiraj, et al. Harta gjeologjike e Shqipris. Tirana:
Shrbimi gjeologjik shqiptar, 2002.
ZEQO 1987: Zeqo, Moikom. Rezultate t krkimeve arkeologjike n Karaburun e n
Rrzn e Kanalit. Monumentet, no. 2 (1987): 153176.

CANDAVIA 4

282

Rudenc RUKA, Michael L. GALATY, Elio HOBDARI

ROCK ART OF SHPELLA N BUZ AT MRKURTHI (MIRDITA):

REFLECTIONS ON THE CHRONOLOGICAL FRAMING

Despite the considerable work undertaken recently by Korkuti toward the cataloging of
rock art in Albania, a number of new finds have come to light. One such example is from the
Shpella n Buz (the Buz Cave), located at 1290 m a.s.l. in the village of Mrkurth, region of
Mirdita. The presence of rock art within the cave had been noted by a speleological expedition
in the area of Orosh in 1993. However, the art had never been documented and studied in detail.
We therefore visited the cave during the summer of 2013 and here publish the results.
Two panels were recorded ca. 15 m into the cave, which have been numbered I and II, with
the first being closer to the entrance. There are nine figures present in the first panel and two in
the second. They were shaped with three different techniques: A, Ba and Bb. Technique A
employed pecking and was used in both panels: panel I, figure no. 1, an anthropomorphic
design; the dots in panel II, figure no. 5; possibly in the faint trace of a vertical line in panel I;
two angles in panel II; and panel II, figure no. 2, another anthropomorphic designs. Technique
Ba consists of V-shaped incisions up to 1.2 cm deep and was applied to figures 2-4 and 5.
Except for figure no. 2, which presents a cross, the rest represent anthropomorphic designs.
Finally, technique Bb consists of shallow U-shaped incisions and was applied to figures 6-8,
located on both sides of the cross (no. 2). They present abstract geometric shapes that are
comprised of straight lines, arches, crosses, angles, triangles, and circles.
Based on the coherence of the compositions as well as their relative chronology, the figures
have been categorized into two main phases. Phase I, which is also the oldest, includes figures
1 and 3-5 in panel I and figures 1 and 2 in panel II. Phase II includes figures 2 and 6-8 in panel
I. Based on comparison, the early phase, Phase 1, seems to be later than the rock art of Lepenica
in southern Albania and Grotta di Cala dei Genovesi in the island of Levanzo, Sicily. Figures 10
and 12 in Lepenica are similar to Early and Middle Bronze Age violin-type figurines found in the
archaeological record in Albania. The figurines found so far are dated between ca. 2500 and
1600 BC. Therefore the case of Mrkurth should be dated after this chronological time span.
Furthermore, the presence of an arch over the head of the masculine figure no. 5 in panel I has
been interpreted as a crested helmet at Valcamonica. Such helmets are dated in the chronology
CANDAVIA 4

Rock art of Shpella n Buz at Mrkurthi (Mirdita) ...

283

of Valcamonica from the final Bronze Age through the 1st century AD. Such an analogy provides
a chronological frame also for Mrkurth. But in the local archaeological context of northern
Albania an enhanced presence of defensive armor is observed from 8th century onwards, while
the oldest crested helmet that has been securely dated in the same region as Mrkurth has been
dated to the mid 5th century BC. Regarding the second phase, its elements compare well with
Rubik, Re, Xibr, Bovilla, and Gramata. This group is dated generally to the Middle Ages
through recent centuries, as compared to the decorations incised into the tower houses of the
Shala Valley.
In conclusion, phase I presents an interweaving of rudimentary elements inherited from the
Bronze Age with new elements of the Iron Age. These elements derive from two possible
sources corresponding to the south and north Adriatic. This phase is dated according to a long
chronology running from the end of the Bronze Age through the antique period in Albania, and
according to a short one in the evolved phase of the Iron Age after the 8th century BC. Above
all, the identification of a masculine figure with military attributes, possibly a leader, during the
Iron Age is of great importance. Such image from Buz Cave seems to be the oldest discovered
so far in the territory of Albania. As for phase II, it dates to the post-antique period, most
probably to the Middle Ages and later. Even though the dynamics of prehistoric highland use
are still not well understood in Albania, further archaeological research at the site would shed
new light on the people who created the rock art.

CANDAVIA 4