Materijali 1.

Vjebe-test
-SI sistem jedinica je sistem mjernih jedinica koji je u veini zemalja zakonski propisan.
Osnovne SI jedinice sistema su: metar, kilogram,sekunda,amper,kelvin,kandela i mol.
-Osnovne fizike veliine i njihove mjerne jedinice po SI su: duina(l)-metar(m); masa(m)kilogram(kg); vrijeme(t)-sekunda(s); jaina struje(I)-amper(A); temperatura(T)-kelvin(K);
jaina svjetlosti(J)-kandela(cd); i koliina supstance(n)-mol(mol).
-Izvedene fizike veliine i njihove mjerne jedinice po SI su:sila/teina(F/G)-njutn(N-kgm/s2);
pritisak(P)-paskal(Pa-kg/ms2); energija(E)-dul(J-kgm2/s2); snaga(P)-vat(W-kgm2/s3);
brzina(v)-metar u sekundi(m/s); frekvencija(f)-herc(Hz-s-1)...
-Pored osnovnih i izvedenih postoje i jedinice koje ne pripadaju SI, ali se mogu koristiti za
specifine svrhe. Npr.: morka milja,ar,hektar,litar,tona,minut,sat,dan,kilometar na sat, vor,
celzijus, bar....
-Jedinice koje su ranije koritene i ne mogu se upotrebljavati u tehnici su: angstrem,barn,
kubik,kilopond,farenhajt,kalorija konjska snaga,atmosfera...

-U praktinoj primjeni potrebna je vea ili manja jedinica od neke osnovne ili izvedene
jedinice. Zato se uvode dekadne tj. Decimalne jedinice koje se takoer smatraju SI
jedinicama. Dekadne jedinice pokazuju koliko je neka jedinica vea ili manja od osnovne ili
izvedene jedinice, izraeno u prefiksima koji se stavljaju ispred oznake jedinice.
-Decimalne jedinice i odgovarajui prefiksi: tera(T)-1012; giga(G)-109; mega(M)-106;
kilo(k)-103; hekto(h)-102; deka(da)-101; deci(d)-10-1; centi(c)-10-2; mili(m)-10-3;
mikro()-10-6; nano(n)-10-9; piko(p)-10-12.

ATOM
-Atomi su estice koje su sastavljenje od fundamentalnih subatomskih estica: protona,
neutrona i elektrona.
-protoni su pozitivno naelektrisane estice i zajedno sa neutralnim neutronima ine atomsko
jezgro. -neutroni su neutralno naelektrisani i nalaze se u jezgru atoma.
-elektroni su negativno naelektrisane estice i kreu se oko jezgra po odreenim putanjama
koje se nazivaju elektronski omota tj ljuske.
-Normalni(stabilan) atom jednog elementa smatra se atom kod kojeg je broj neutrona jednak
broju protona u jezgru. -Izotopi su razliite vrste jednog elementa. Izotopi su atomi koji imaju
vie neutrona od protona u jezgru.
-Jezgro atoma odreuje masu i radioaktivne osobine elemenata, dok elektronski omota
odreuje njegovu zapreminu,hemijske,elektrine i magnetske osobine.
-Atomski broj pokazuje broj protona u jezgru atoma i kod neutralnih atoma atomski broj je
jednak broju elektrona u njegovim elektronskim ljuskama.
-Simbol predstavlja hemijsku oznaku elementa.
-Relativna atomska masa elementa je masa u gramima 6,023*1023 tog elementa.

VRSTE ATOMSKIH VEZA

-Postoje tri osnovne meuatomske veze:kovalentna,jonska i metalna.
-Kovalentna veza je veza koja nastaje meusobnim povezivanjem atoma nemetala, pri emu
nastaje zajedniki elektronski par. Javlja se izmeu atoma sa malim razlikama u
elektronegativnosti i koji su blizu jedan drugog u periodnom sistemu. Materijali nastali
kovalentnom vezom se uglavnom ponaaju kao izolatori i slabi provodnici toplote, a na
sobnoj temperaturi se javljaju u vrstom,tenom ili gasovitom agregatnom stanju.
-Josnka veze je veza koja nastaje meusobnim povezivanjem atoma metala sa atomima
nemetala, pri emu atomi metala ostputaju elektrone iz zadnje ljuske a atomi nemetala ih
primaju kako bi postigli stabilnost, odnosno stabila oktet(kako bi popunili zadnju ljusku). I
tako nastaju pozitivno naelektrisani joni-katjoni(metali) i negativno naelektrisani jonianjoni(nemetali).
-Jon-atom kog koga je broj eletrona razliit od broja protona.
-Anjon-atom koji ima vie elektrona od protona(negativno naelektrisan atom).
-Katjon-atom koji ima vie protona od elektrona(pozitivno naelektrisan atom).
-Materijali koji su nastali jonskom vezom su u tenom ili otopljenom stanju, vodii struje i
toplote, dok se u vrstom stanju u veini sluajeva ponaaju kao izolatori.
-Metalna veza je veza koja nastaje meusobnim povezivanjem atoma metala, pri emu dolazi
do spajanja metala u tzv. komad metala. Dolazi do privlaenja slobodnih elektrona iz zadnje
ljuske pri emu se stvara elektronski oblak. Usljed prevelikog broja slobodnih elektorna
metali su dobri provodnici toplote i elektrine struje, imaju visoke take topljenja.
-znaajan udio u osobinama materijala ima vrsta atomske veze.

PERIODNI SISTEM ELEMENATA

-Preman Mendeljejevom periodnom sistemu elemenata(nastao 1869.) od ukupno 118
elemenata do danas poznatih vie od 70 spada u grupu metala, dog oko 30 spada u grupu
nemetala i metaloida. Od velikog broja metala oko 30 se upotrebljava u industriji uglavnom u
legurama a manje kao isti metali.
-Osnovne razlike izmeu metala i nemetala: metali imaju malo elektrona u zadnjoj
ljusci(obino tri ili manje) dok nemetali imaju etiri ili vie; metali obrazuju katjone gubitkom
elektrona dok nemetali obrazuju anjone primajui elektrone; metali imaju niske
elektronegativnosti dok nemetali imaju visoke elektronegativnosti.
-Radi praktinosti metali sa slinim osobinama se grupiu u grupe, tako npr. postoji grupa
plemenitih,teskih,lakih,radioaktivnih metala...

KRISTALNA GRAA
-Kristalnom graom (strukturom) se smatra jedinstveno ureenje atoma ili molekula u
vrstom stanju. Kristalna struktura se sastoji od uzoraka(grupe atoma koji su ureeni na tano
odreeni nain-kristalne reetke) ije je neprekidno ponavljanje takoer ureeno i simetrino
unutar strukture. Pri ovome se kristalne reetke ponavljaju i veu jedna na drugu u sve tri
dimenzije.
-Duine stranica kristalne reetke i uglovi izmeu njih se nazivaju parametrima(konstantama)
kristalne reetke. Najee se parametrima naziva najkrae karakteristino rastojanje izmeu
dva susjedna atoma unutar iste kristalne reetke i te konstante se obiljeavaju sa a,b,c a
izraavaju u nanometrima(nm).
-Kod metala koji se najee koriste u mainogranji pojavljuju se:
1. prostorno centrirana kubna kristalna reetka;
2. povrinski centrirana kubna kristalna reetke; i
3.heksagonalna (gusto sloena) kristalna reetka.
-Ako se atomi u kristalnoj reetki(eliji) smatraju sferinim moe se izraunati faktor slaganja
atoma (FSA) koristei jednainu.
FSA= zapremina atoma obuhvaenih kristalnom reetkom/zapremina kristalne reetke.
-FSA je bian jer od njega direktno zavisi gustina materijala tj. to je kristalna reetka
popunjenijamaterijal ima veu specifinu gustinu, a to je postalo bitno u nekim oblastima
tehnike.
-Polimorfija je sposobnost vrste materije(karakteristine za metale) da postoji u dva ili vie
oblika kristalnih reetki, u zavisnosti od pritiska i temperature. Promjena jedne kristalne
reetke u drugu naziva se polimorfni preobraaj.
-Alotropija je sposobnost nekih istih hemijskih elemenata(metala i nemetala) da postoje u
dva ili vie razliitih pojavnih oblika nazvanih alotropi tog elementa. Alotrop (alotropska
modifikacija) je strukturna modifikacija elementa odnosno razliit nain povezivanja atoma
tog elementa.
-Izotropija je pojava da odreeni metal(ili materija) ima identine osobine u svim pravcima u
kojima se one ispituju.
-Anizotropija je pojava suprotna izotropiji odnosno da metal(materija) nema identine
osobine u svim pravcima nego da one zavise od orijentacije i teksture (usmjerene na odreeni
nain).
-Primjeri izotropnog materijala bi bili isti metali,staklo,plastika,dijamant a anizotropnog
drvo,papir,koa,amorfne materije,kompoziti kao i odreene legure.
-Veina metala koji se koriste u mainogradnji je kvaziizotropna tj njihove osobine se toliko
malo razlikuju u zavisnosti od smjera ispitivanja da je mogue smatrati da su izotropni.

-Kako kristalna reetka utie na osobine materijala?

-osnovno u njenom izgledu je odreena usmjerenost to za posljedicu ima anizotropiju ili
izotropiju unutar same reetke. Taj stepen direktno zavisi od stepena simetrinosti reetke.
-u reetci postoje ravni koje su popunjenije atomima od drugih. To su ravni klizanja. Atomi
koji su obuhvaeni tim ravnima su jae vezani jedni za druge nego to je taj skup atoma vezan
za ostatak atoma u reetci.
-direktna posljedica kristalne reetke su izotropnost i mehanike osobine materijala.
KRISTALIZACIJA
-Kristalizacija je prelaz rastopljenog metala ili legure u vrsto stanje. Moe se opisati kao
proces u kome se atomi poinju grupisati u ranije opisane kristalne reetke.
-Do nastanka kristalnog zrna udolazi tako da se u tenom metalu pojavljuje kristalizacioni
centri. Ti centri se mogu predstaviti kao kristalne reetke na koje se dalje nadovezuju druge.
Na taj nain dolazi do nastanka kristalnog zrna. Granica kristalnog zrna predstavlja mjesto
dodira dva kristalna zrna.
-Kristalno zrno raste sve dok ne doe u kontakt sa susjednim zrnima. Na taj nain dolazi do
stvaranja velikog broja kristalnih zrna sa pravilnom unutranjom strukturom.
-Kristalna zrna se zovu i kristalima i ona se prostiru u sve tri dimenzije.

OSNOVNI POJMOVI O OVRAVANJU LEGURA

-Kombinacijom dva ili vie metala nastoji se proizvesti legura koja e imati eljene
mehanike, fizike, hemijske i tehnoloke osobine.
-Legura je sistem koji se sastoji iz dvije ili vie komponenti(elemenata), od kojih je barem
jedan metal, a ostale mogu biti metali,nemetali ili prijelazni elementi(metaloidi).
-Sa gledita kristalne reetke, kod legura se mogu javiti tri sluaja:
1. Legura u obliku hemijskog spoja;
2. Legura u obliku vrstog rastvora; i
3. Legura u obliku mehanike smjese.

Legura u obliku hemijskog spoja

-Komponente stvaraju novu,zajedniku, kristalnu reetku, razliitu od reetaka svake
komponente pojedinano. Tada govorimo o kristalnoj reetci hemijskog spoja koja je u veini
sluajva mnogo kompleksnija od reetaka komponenti.
-Hemijski spojevi se odlikuju:
1. sa tano odreenim sastavom, opisanim hemijskom formulom;
2. svojom sopstvenom kristalnom reetkom, razliitom od kristalnih reetki elemenata od
kojih je nastao hemijski spoj;
3. stalnom teperaturom kristalizacije, poput istih metala.

Legura u obliku vrstog rastvora

-Komponente stvaraju zajedniku kristalnu reetku, pri emu je to vrsta reetke jedne od
komponenti(ili od svih njih ako su iste vrste). Tada se osnovna komponenta(koje ima najvie)
zove rastvara a ostale komponente rastvorenim komponentama. Ovako nastali kristali se
zovu i mjeanci.
-Pri ovakvom nastanku kristalne reetke mogu se javiti dva osnovna sluaja rasporeivanja
atoma rastvorene komponente unutar kristalne reetke rastvaraa:
1. supstitucijski ili zamjenski vrsti rastvori i
2. intersticijski ili popunjavajui vrsti rastvori.
-Nastanak vrstih rastvora je povezan sa procesom difuzije. Difuzija se moe predstaviti kao
pomjeranje atoma jedne komponente kroz prostornu reetku druge, tj mjenjanje poloaja
atoma putem kojeg dolazi do izjednaavanja hemijskog sastava legure unutar prostora.
-Vrijeme igra znaajnu ulogu za proces difuzije, naroito ako se radi o difuziji u vrstom
stanju. to je vrijeme difuzije due to se postie ravnomjernija koncentracija svih elemenata.
-Za difuziju se vee i brzina koja se moe predstaviti kao brzina kojom se deava pomjeranje
atoma. Brzina direktno zavisi od temperature i to je via temperatura brzina difuzije je vea.

Legura u obliku mehanike smjese

-Komponente nezavisno stvaraju svaka svoje kristalne reetke i kristalna zrna, koja su
odvojene ali ravnomjerno izmjeana po itavoj zapremini. Kristalna zrna pojedinih
komponenti se vide pod mikroskopom i svaka komponenta zadrava svoje osobine i sastav.
-Kod ovakvih legura postoji karakteristina eutektika struktura koja nastaje ovravanjem
tenog rastopa tano odreenog sastava pri stalnoj temperaturi (eutektikoj temperaturi).
Legure sa eutektikom strukturom imaju niu taku topljenja od njenih komponenti.
-Bitno je upamtiti da se:
1. isti metali kristaliziraju pri konstantnoj temperaturi.
2. hemijski spojevi kristaliziraju pri konstantnoj temperaturi.
3. vrsti rastvori kristaliziraju u odreenom temperaturnom opsegu.
4. mehanike smjese kristaliziraju pri konstantnoj temperaturi.
-vrste rastvore obiljeavamo sa grkim slovima (,...) mehanike smjese velikim slovima
latinice(A,B,C,D...) dok komponente(iste hemijske elemente) i hemijske spojeve
obiljeavamo njihovim hemijskim simbolima i formulama.

DIJAGRAMI STANJA
-Dijagrami stanja predstavljaju grafiki prikaz faza u sistemu legura pri razliitim
temperaturama i sastavu legura. Pri ovome faza je hemijski homogen i termodinamiki
stabilan sastavni dio sistema komponenti. Faza moe biti hemijski element, vrsti rastvor,
hemijski spoj ili mehanika smjesa.
-Veina dijagrama stanja je konstruisana po ravnotenim uslovima odnosno u uslovima gdje
je prisutna potpuna difuzija.Ovako dobijeni dijagrami se nazivaju ravnoteni dijagrami stanja.
-Najea vrsta dijagrama stanja koja se koristi je dvokomponentni(binarni) dijagram stanja
koji ima tri osnovna oblika:
a)dijagram stanja potpuno rastvorljivosti-kada se komponente legure u vrstom stanju
rastvaraju jedna u drugoj pri svim omjerima;
b)dijagram stanja djelomine rastvorljivosti-kada se komponente legure rastvaraju u vrsom
stanju samo pri odreenim ueima ili odreenim temperaturama; i
c)dijagram stanja potpune nerastvorljivosti kada se komponente legure ne rastvaraju jedna u
drugoj u vrstom stanju ni na jednoj temperaturi.
-Podaci koji se mogu dobiti koritenjem ovih dijagrama su:
a)koje faze postoje u leguri,njihov sastav i meusobni koliinski odnos za razliite
temperature i razliite sastave;
b)na kojoj temperaturi pri hlaenju legure poinje ovravanje i u kom temperaturnom
intervalu se ono deava;
c)na kojoj temperaturi poinje topljenje razliitih faza; i
d)rastvorljivost jedne komponente u drugoj u uslovima ravnotee.
-Dijagrami stanja se konstruiu na osnovu prethodno snimljenih krivih hlaenja istih metala i
krivih hlaenja za sisteme legura sa razliitim sadrajem legirajuih elemenata(metala). Krive
hlaenja se dobijaju termijskom analizom.
-Svaki dvokomponentni dijagram stanja karakteriu dvije osnovne krive:
a)likvidus i b)solidus.
-Likvidus kriva predstavlja geometrijsko mjesto taaka poetka ovravanja pri hlaenju,
odnosno poetka potpunog prisustva tene faze pri zagrijavanju.
-Solidus kriva predstavlja geometrijsko mjesto taaka poetka potpunog prisustva vrste faze
pri hlaenju odnosno poetka topljenja pri zagrijavanju.
-Postoji i solvus kriva koja pokazuje kako se mjenja rastvorljivost komponenti u vrsom
stanju kao funkcija temperature.
-Koristei binarni dijagram moemo odrediti:prisutne faze,hemijski sastav baze i procentualni
udio svake faze(koliinsko uee).
-Za ovo se koristi poluga ucrtana u ravnoteni dijagram i pravilo poluge glasi:
koliinski sadraj komponente(faze)=suprotan krak poluge/ukupna duina poluge*100%.
-Eutektika reakcija je pri hlaenju direktan prelaz iz rastopa u mehaniku smjesu faza. Faze
u takvoj mehanikoj smjesi mogu biti kristali istih metala,hemijski spojevi,vrsti rastvori ili
ak druge mehanike smjese.
teni rastop hlaenjetemperatura Te=const mehanika smjesa faza.

-Eutektikom reakcijom nastaje eutektika smjesa ili eutektikum.

-Eutektika reakcija predstavlja kristalizaciju mehanike smjese i dovija se na konstantnoj
temperaturi.
-Eutektikum ima najniu taku topljenja od svih legura koje se pojavljuju u binarnom
dijagramu.
-Sve reakcije u dvofaznim sistemima se odvijaju na konstantnoj temperaturi dok se ne zavre.
-Kristalizacija hemijskog spoja poinje,odvija se i zavrava na istoj temperaturi. Sastav
hemijskog spoja se ne mjenja sa promjenom temperature odnosno uvijek je isti.
-Kod dvokomponentnih legura i odgovarajuih dijagrama stanja hemijski spoj se moe
nalaziti kao faza u leguri ili biti dio mehanike smjese sa nekom drugom fazom. Uee
hemijskog spoja se odreuje takoe pomou pravila poluge pri emu se krak protee do
vertikalne linije koja ga predstavlja.