‫منوره‬

‫مدينه منوره‬
‫مدينه‬
‫پخش‪:‬‬
‫تهيه وو پخش‪:‬‬
‫تهيه‬
‫منوره‬
‫مركزتحقيقات مدينه منوره‬
‫مدينه‬ ‫تحقيقات‬ ‫مركز‬

‫صدا‪:‬‬
‫ترجمه وو صدا‪:‬‬
‫ترجمه‬
‫حيدري‬ ‫عبدهللا‬
‫عبدهللا حيدري‬

‫متن فيلمي از‬

 ‫فهرست‬

‫مدينه منوره و تاريخ تمدن آن‪1.................................................‬‬

‫تعمير و توسعة مسجد نبوى در طول تاريخ‪20..............................‬‬
‫تاريخ مصور مدينه منوره ‪25...................................................‬‬
 ‫مدينه منوره و تاريخ تمدن آن‬

‫تهيه و پخش‪ :‬مركز تحقيقات مدينه منوره‬

‫ترجمه و صدا‪ :‬عبدهللا حيدري‬

‫به نام خداوند بخشندهء مهربان‬

‫بينن‪33‬دگان عزي‪33‬ز! به مدينه من‪33‬وره خ‪33‬وش آمدي‪33‬د‪ ،‬به مركز ايم‪33‬ان و‬

‫حرم اسالم خوش آمديد‪ ،‬به شهر رسول خدا ‪ ‬خوش آمديد‪.‬‬
‫بويژه در اين عرصه پربار تم ّدن كه خورشيد مدينه نيز به سرعت‬
‫نور افشاني مي كند به اين شهر مقدس خوش آمديد‪.‬‬
‫بيائيد كه اكنون با هم مروري به ت‪33‬اريخ مدينه داش‪33‬ته باش‪33‬يم‪ ،‬ج‪33‬الب‬
‫است كه از همان اول ش‪33‬روع ك‪33‬نيم‪ :‬در آن روزگ‪33‬اران كهن‪ ،‬در عصر‬
‫چهارمين نسل از خاندان و نوادگان پي‪3‬امبر أولو الع‪3‬زم الهي ‪ ،‬حض‪33‬رت‬
‫نوح‪ ‬بود كه گروهي از سرزمين بابل‪ ،‬در جستجو سكونت گاه جديدي‬
‫برآمدند و پس از تالش ف‪3333‬راوان سر انج‪3333‬ام منطقه ش‪3333‬اداب و حاصل‬
‫خيزي را يافتند كه باكوهها وسنگهاي آتش فش‪33‬ان احاطه ش‪33‬ده ب‪33‬ود ‪ ،‬در‬
‫آن اقامت گزيدند و قريه كوچكى ساختندكه به اسم كد خدايشان " ي‪33‬ثرب‬
‫" نامگذاري گرديد‪ ،‬چنانكه ازبعض رواي‪33‬ات ت‪33‬اريخى بر مي آيد ح‪33‬دود‬
‫بيست وس‪333‬ه(‪)23‬ق‪333‬رن ‪ ،‬پيش از هج‪333‬رت نب‪333‬وي‪ " ،‬عم‪333‬اليق " در آن‬
‫سكونت داشته اند‪.‬‬
‫همچنين گفته مي شود كه يثرب ‪ ،‬در قرن دوازدهم قبل از هج‪33‬رت‬
‫‪ ،‬بامملكت معينيه يمن مرتبط بوده است‪.‬‬
‫‪ 0‬آنگونه كه از بعضي آث‪333333‬ار ت‪333333‬اريخي بر مي آيد در عهد‬
‫س‪333‬لطنت " نبونيد " پادش‪333‬اه بابل ‪ ،‬در ق‪333‬رن ي‪333‬ازدهم قبل از‬

‫‪1‬‬
‫هجرت كه سال در تيماء حاكم بوده ‪ ،‬يثرب ازوي تبعيت مي‬
‫كرده است‪.‬‬
‫‪ ㄱ‬در قرن پنجم قبل از هج‪33‬رت ع‪33‬ده اى از يهودي‪33‬ان ‪ ،‬كه‬
‫از دست رومي ها آواره شده بودند به يثرب آمدند‪.‬‬
‫‪ ㄴ‬در قرن سوم قبل از هجرت ‪ ،‬قبايل اوس و خزرج‪ ،‬از‬
‫يمن سرازير شدند و در يثرب اقامت گزيدند‪.‬‬
‫‪ ㄷ‬در طول قرنه‪3‬اي گذش‪3‬ته‪ ،‬همزم‪3‬ان با نقل و حركته‪33‬اي‬
‫مزب‪3‬ور‪ ،‬اف‪3‬راد و گروهه‪3‬ايى ن‪3‬يز از قبائل خ‪3‬ود ش‪3‬به جزي‪3‬ره‬
‫عربس‪33‬تان‪ ،‬به ي‪33‬ثرب وارد ش‪33‬دند و در آن س‪33‬كونت اختي‪33‬ار‬
‫نمودند‪.‬‬
‫‪ ㄹ‬از مجموع اين ساكنان متن‪33‬وع ‪ ،‬يك مجتمع كش‪33‬اورزي‬
‫بسيار فعال تشكيل گرديد‪ ،‬و باغها و نخلس‪33‬تانهاي انب‪33‬و ِه مي‪33‬وه‬
‫و سبزي ‪ ،‬سراسر يثرب را فراگرفت‪.‬‬
‫‪ ㅁ‬اكنون ديگر‪ ،‬كاردُانهاي بازرگاني‪ ،‬كه بين ش‪33‬ام و يمن‬
‫در تر ّدد بودند ناگزير جهت استفاده از آبهاي شيرين و خرما‬
‫هاي كم نظ‪33‬ير‪ ،‬و ن‪3‬يز داد وس‪3‬تد ب‪3‬امردم "ي‪3‬ثرب" ب‪3‬دانجا سر‬
‫مي زدند‪.‬‬
‫‪ ㅂ‬حدود صدوبيست(‪)120‬س‪33‬ال ‪ ،‬پيش از هج‪33‬رت‪ ،‬جنگ‬
‫خوني‪33‬ني مي‪33‬ان دو قبيله اوس و خ‪33‬زرج در گ‪33‬رفت‪ ،‬كه نقش‬
‫يهود ‪ ،‬و دسيسه هاي آنان را نمي توان در اين جريان نادي‪33‬ده‬
‫گرفت‪.‬‬
‫‪ ㅅ‬آشوب گ‪33‬ري بش‪ّ 3‬دت ادامه ي‪33‬افت‪ ،‬و كينه ت‪33‬وزي و ِحسّ‬
‫انتقام جوي‪ ،‬هر روز اين آتش خانمانسوز را شعله ورتر مي‬
‫ك‪333‬رد وبردامنه آن مي اف‪333‬زود‪ ،‬زن‪333‬دگي م‪333‬تزلزل گردي‪333‬د‪ ،‬و‬
‫بسياري از مردم بستوه آمده بودند و بابي صبري تم‪33‬ام ب‪33‬راي‬
‫نج‪33‬ات و خالص از اين مص‪33‬يبت يرانگر لحظه ش‪33‬ماري مي‬
‫كردند‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫در سال س‪3‬وّم قبل از هج‪33‬رت ب‪33‬ود كه اولين نش‪33‬انه ها از يك تح‪33‬ول‬
‫بزرگ نمايان گرديد‪،‬و اين هنگامي بود كه گ‪3‬روهي از قبيله خ‪3‬زرج در‬
‫موسم حج آن سال بارسول خدا ‪ ‬مالقات كردند و آنحضرت ‪ ،‬آنان را‬
‫بسوي دين اسالم فراخواند ‪ ،‬هنگ‪33‬امي كه پي‪33‬امبر‪ ‬آي‪33‬اتي چن‪33‬دي از كالم‬
‫ملكوتي پروردگار را بر آنان تالوت فرمودند به يكديگر روي كردند و‬
‫گفتن‪33‬د‪ :‬م‪33‬ردم ! بيائيد اين دين را بپ‪33‬ذيرم ‪ ،‬وهللا كه او پي‪33‬امبر است ‪ ،‬اين‬
‫همان پيامبري است‪ ،‬كه يهود از آن سخن مي گوين‪33‬د‪ ،‬مب‪33‬ادا بگذاريد كه‬
‫آنان بر شما سبقت جويند‪.‬‬
‫ّ‬
‫آنگ‪33‬اه به پي‪33‬امبر‪ ‬روي آوردند و گفتن‪33‬د‪ :‬ملت ما دچ‪33‬ار يك دش‪33‬نمي‬
‫بزرك ‪ ،‬و فتنه خانمانسوزي است اميدواريم خداوند ‪ ،‬بوسيله تو آنان را‬
‫متحد گردان‪33‬د‪ ،‬خالصه درح‪33‬الي به ي‪33‬ثرب ب‪33‬از گش‪33‬تند كه ل‪33‬ذت ايم‪33‬ان‬
‫كامشان را شيرين كرده بود‪.‬‬
‫در س‪33‬ال بعد ب‪33‬ازهم در موسم حج دوازده نفر از اوس و خ‪33‬زرج با‬
‫حض‪33‬رتش ‪ ‬مالق‪33‬ات كردند اين ع‪ّ 3‬ده ن‪33‬يز قلبش‪33‬ان ب‪33‬انور ايم‪33‬ان من‪33‬ور‬
‫گرديد و با رسول خ‪33‬دا ‪ ‬بيعت نمودند كه بع‪33‬دها در ت‪33‬اريخ به " بيعت‬
‫عقبه أولى " شهرت يافت‪.‬‬
‫اينجا بود كه پيامبر اكرم‪ ‬سفير اسالم حضرت مص‪33‬عب بن عم‪33‬ير‬
‫‪ ‬را به عن‪33‬وان اولين داعي ومعلم ق‪33‬رآن ‪ ،‬با آن‪33‬ان به ي‪33‬ثرب فرس‪33‬تاد‪ ،‬تا‬
‫اهالي آنجا را در خانه ها و كشتزارهايش‪33‬ان به س‪33‬وي اس‪33‬الم فراخوان‪33‬د‪،‬‬
‫ديري نپائيد كه چندين نفر‪ ،‬بشمو ِل عده اى از سرداران اوس و خ‪33‬زرج‬
‫به كاروان اسالم پيوستند‪.‬‬
‫‪ ㅇ‬در حج س‪33‬ال بعد ن‪33‬يز هفت‪33‬اد نفر از اين ش‪33‬فتگان اس‪33‬الم‬
‫بس‪33‬وي مكه ش‪33‬تافتند و از مش‪33‬رف ش‪33‬دن به حض‪33‬ور مب‪33‬ارك‬
‫پي‪33333‬امبر اك‪33333‬رم ‪ ،‬بيعت عقبه دوم را در ت‪33333‬اريخ به ثبت‬
‫رسانيدند‪.‬‬
‫و آنگاه از ايشان و ساير مس‪33‬لمين مكه تقاضا كردند كه به " ي‪33‬ثرب‬
‫" هجرت كنند تا همه با كمك يك‪33‬ديگر ش‪33‬الوده اولين جامعه اس‪33‬المي در‬
‫تاريخ را بريزند‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫ابتداء ساير مسلمين و سپس خ‪33‬ود رس‪33‬ول بزرگواراس‪33‬الم ‪ ‬با ي‪33‬ار‬
‫باوفايش‪33‬ان حض‪33‬رت اب‪33‬وبكر ص‪33‬ديق ‪ ‬با حس‪33‬رت ف‪33‬راوان مكه را ت‪33‬رك‬
‫گفتند‪ ،‬اهل يثرب باگرمي وصف ناپزيري از تش‪33‬ريف آوري حض‪33‬رتش‬
‫اس‪33‬تقبال نمودند و از آن به طل‪33‬وع ب‪33‬در‪ ،‬و ن‪33‬ور افش‪33‬اني مهت‪33‬اب شب‬
‫چهارده تعبير نمودند از اينجا آن تحو ِل بزرگِ تاريخ عمالً آغازگرديد‪.‬‬
‫همه چيز در اين شهر دگرگون شد‪ ،‬اسم ي‪33‬ثرب به " مدينه " تب‪33‬ديل‬
‫گرديد ‪،‬و ط‪33‬ولي نكش‪33‬يد كه عقايد م‪33‬ردم از بت پرس‪33‬تي به خ‪33‬دا پرس‪33‬تي‬
‫مب‪33‬دل گرديد ‪ ،‬و مس‪33‬جد نب‪33‬وي‪،‬كه ب‪33‬ارزترين پايه ‪ ،‬در س‪33‬اختار جامعه‬
‫اسالمي بش‪33‬مار مي رفت به عن‪33‬وان مركز ره‪33‬بري و فرمان‪33‬دهي تب‪33‬ارز‬
‫كرد‪.‬‬
‫جنگي مختل‪33‬ف‪ ،‬جهت درهم شكس‪33‬تن‬ ‫ِ‬ ‫‪3‬راياي‬
‫ِ‬ ‫هيئت هاي دع‪3‬وت و س‪3‬‬
‫بلندي كلمهء توحيد براه افتادند‪.‬‬
‫ِ‬ ‫كابوس شرك و خرافات وسر‬
‫در س‪3333‬ال دوم قم‪3333‬ري در صدوشصت كيلو م‪3333‬ترى مدينه مي‪3333‬ان‬
‫نيروهاى شرك و اسالم غزوهء بدر در گرفت كه درآن ن‪33‬برد ت‪33‬اريخي ‪،‬‬
‫مشركين شكست سختي را متحمل شدند‪ ,‬و اكثر سردارانشان كشته شد‪،‬‬
‫لذا مصمم شدند در زودترين فرصت انتقام بگيرند‪ ،‬مصاف بعدي دامنه‬
‫ك‪33‬وه احد ب‪33‬ود ‪ ،‬كه گر چه هفت‪33‬اد نفر از ي‪33‬اران پي‪33‬امبر از جمله عم‪33‬وي‬
‫آنحضرت سيد الشهداء حضرت حمزه ‪ ‬به شهادت رسيدند با اين وجود‬
‫مشركين به هدف دست نيافتند و مجبور به عقب نشيني شدند‪.‬‬
‫غ‪33‬زوات و س‪33‬راياي جنگي يكي پي ديگ‪33‬ري ادامه داشت و دش‪33‬منان‬
‫از هر سو با شكست مواجه مي ش‪33333‬دند‪ ،‬ق‪33333‬ريش نا چارگرديد با ديگر‬
‫قبايل عرب پيمان جنگي امضاء كند ‪ ،‬و در سال پنجم قمري با اين اميد‬
‫كه شايد بتوانند جامعه اسالمى نو پا را يكسره نابود كنند به مدينه هجوم‬
‫آوردند‪ ،‬اما مسلمانان كه از توطئه آگ‪33‬اه ش‪33‬ده بودند در اط‪33‬راف مدينه با‬
‫مشورهء سلمان فارسي ‪ ‬خندق حفر نمودند و بدينوسيله ش‪33‬هر را ب‪33‬راي‬
‫دفاع آماده كردند‪.‬‬
‫مهاحمين ‪ ،‬شهر را محاصره نمودند و چن‪33‬دين مرتبه كوشش كردند‬
‫كه به ش‪333‬هر رخنه كنند ‪ ،‬اما هر ب‪333‬ار ناك‪333‬ام ش‪333‬دند‪ ،‬سر انج‪333‬ام خداوند‬

‫‪4‬‬
 ‫طوف‪33‬ان ش‪33‬ديدى را بر آن‪33‬ان مس‪33‬لط نم‪33‬ود و آنها را در ح‪33‬الي كه با ُ‬
‫ذلت‬
‫خواري بزرگي روبروشده بودند مجبور به عقب نشيني كرد‪.‬‬
‫اكن‪33‬ون مدينه اس‪33‬تقرار يافته ب‪33‬ود ‪ ،‬چنانكه در تم‪33‬ام س‪33‬الهاي طاليي‬
‫حك‪33‬ومت اس‪33‬المي ‪ ،‬ب‪33‬ويژه در عهد نب‪33‬وي وراش‪33‬دي (مدينه من‪33‬وره) به‬
‫عنوان مركز اسالم و پايتخت خالفت اسالمي تلقي مي شد كه مس‪3‬لمانان‬
‫جهت دي‪333‬دار و مش‪333‬رف ش‪333‬دن به حض‪333‬ور آنحض‪333‬رت ‪ ‬بدانسو مي‬
‫ش‪333‬تافتند‪ ،‬تا عالوه بر اداي نم‪333‬از در مس‪333‬جد مق‪333‬دس پي‪333‬امبر ‪ ،‬خ‪333‬دمت‬
‫اف‪33‬زون جمعيت ‪ ،‬و‬
‫ِ‬ ‫حضرتش‪ ،‬عرض سالم و ادب نماين‪33‬د‪ ،‬بارشد روز‬
‫گسترش دامنهء اسالم ‪ ،‬احساس نيازگرديد كه مسجد نب‪33‬وي توس‪33‬عه داده‬
‫شود ‪ ،‬لذا رسول خدا ‪ ‬در سال هفتم قمري ب‪33‬راي اولين ب‪33‬ار مس‪33‬جد را‬
‫توسعه دادند‪.‬‬
‫سپس حض‪33‬رت عمر ف‪33‬اروق ‪ ‬در دوران خالفتش در س‪33‬ال هف‪33‬دهم‬
‫قمري مسجد را توسعه داد‪.‬‬
‫ودر سال سي ام(‪ )30‬قمري حضرت عثم‪3‬ان ‪ ‬س‪3‬ومين توس‪3‬عه را‬
‫به مسجد اضافه نمودند‪ ،‬البته اينبار مسجد باسنگهاي حكاكي شده و زيبا‬
‫باز سازي گرديد‪.‬‬
‫آري ‪ ،‬از همين مس‪33‬جد نب‪33‬وي ب‪33‬ود كه گروهه‪33‬اي دع‪33‬وت و‬
‫جهاد تش‪33‬كيل مي شد ‪ ،‬و به اقصى نق‪33‬اط جه‪33‬ان مي ش‪33‬تافت‪ ،‬چن‪33‬دين‬
‫سال بيشتر طول نكشيد كه شبه جزي‪33‬ره عربس‪33‬تان ‪ ،‬ش‪33‬ام ‪ ،‬ع‪33‬راق ‪،‬‬
‫مصر و ش‪333‬مال آفريقا به زير پ‪333‬رچم اس‪333‬الم در آمدند ‪ ،‬در دوران‬
‫ام‪3333‬وي ها كه مركز خالفت اس‪3333‬المي به دمشق منتقل گردي‪3333‬د‪ ،‬آن‬
‫ش‪333‬ورو غوغا و كشمكش‪333‬هاي زن‪333‬دگي سياسي ن‪333‬يز از مدينه رخت‬
‫بربس‪333‬ت‪ ،‬و مدينه به ش‪333‬هري آرام مب‪333‬دل ش‪333‬د‪ ،‬اما رشد و ت‪333‬رقي‬
‫همچنان ادامه داشت ‪ ،‬باغها‪ ،‬و كشتزارها رونق فراوان يافت‪ ،‬و تا‬
‫كناره وادي عقيق بقدري نس‪33‬يم ش‪33‬ادابي و ت‪33‬ازگي مي دميد كه ديگر‬
‫ج‪33‬ائي ب‪33‬راي س‪33‬اختن نب‪33‬ود‪ ،‬علم و فرهنگ اس‪33‬المي پيش‪33‬رفت قابل‬
‫ت‪33‬وجهي نم‪33‬ود‪ ،‬اين وض‪33‬عيت تا نيمي از دوره عباس‪33‬يان ن‪33‬يز ادامه‬
‫يافت ‪ ،‬در آغ‪33‬از اين دوران ‪ ،‬ام‪33‬ام مالك بن أنس ‪-‬رحمة هللا عليه –‬

‫‪5‬‬
‫به عنوان يك عالم برجس‪33‬ته از مديننه ب‪33‬روز نم‪33‬ود كه حلقهء درسش‬
‫بسيار گس‪33‬ترده ب‪33‬ود‪ ،‬از جمله ب‪33‬ارزترين ش‪33‬اگردانش حض‪33‬رت ام‪33‬ام‬
‫شافعي ‪-‬رحمة هللا عليه ‪ -‬را مي توان نام برد‪.‬‬
‫خالصه اينكه به استثناي بعضي فتنه ها و آشوب هايى كه در ق‪33‬رن‬
‫اول و دوم واقعا ً درد ناك بود‪ ،‬در مجموع مدينه شهر نس‪33‬بتا ً آرامى ب‪33‬ود‬
‫و رونق وپيشرفت علمى بر آن غ‪33‬الب ب‪33‬ود‪ ،‬و مس‪33‬لمانان هم‪33‬واره جهت‬
‫أداى نماز در مسجد مدنيه و ع‪33‬رض س‪33‬الم به خ‪33‬دمت رس‪33‬ول خ‪33‬دا ‪ ‬از‬
‫هرسو به اين شهر مقدس روى مى آوردند‪.‬‬
‫در همين دوران بود كه مهدى خليفه عباسى نيز دس‪33‬تور داد مس‪33‬جد‬
‫نبوى توسعه يابد و ساختمان قديمى اش ترميم گردد‪.‬‬
‫‪ ㅈ‬در ق‪33‬رن س‪33‬وم هج‪33‬رى در بخش ه‪33‬اى مختلف زن‪33‬دگى‬
‫نوعى ركود حاكم گرديد‪.‬‬
‫‪ ㅊ‬آبادى شهر‪ ،‬خ‪33‬ودش را جمع ك‪33‬رد‪ ،‬خانه ه‪33‬اى اط‪33‬راف‬
‫وادى عقيق به ويرانه تبديل‬
‫گرديد ‪ ،‬امنيت متأثر شد‪ ،‬و حمله به كاروانهاى حجاج افزايش يافت‬
‫‪ ،‬در س‪33‬ال(‪ )263‬قم‪33‬رى ب‪33‬راى اولين ب‪33‬ار مدينه خ‪33‬ودش را در هم‬
‫كشيد و در احاطه يك ديوار دفاعي قرار گرفت و سپس ‪ ،‬اين ديوار‬
‫چن‪33‬دين ب‪33‬ار تجديد بنا گرديد و توس‪33‬عه داده شد تا آب‪33‬ادى ه‪33‬اى نس‪33‬بي‬
‫شهر را در بربگيرد ‪ ،‬اين مد و جزر همچنان تا قرن دهم همج‪33‬رى‬
‫ادامه يافت‪.‬‬
‫در سال (‪)578‬قم‪33‬رى كه جنگه‪33‬اى ص‪33‬ليبي به اوج خ‪33‬ودش رس‪33‬يده‬
‫ب‪33‬ود‪ ،‬أرن‪33‬اط‪ ،‬يكى از فرمان‪33‬دهان ص‪33‬ليبي ‪ ،‬يك دس‪33‬ته جنگى را م‪33‬أمور‬
‫حمله به مدينه ك‪3333‬رد‪ ،‬اين دس‪3333‬ته توانست مخفيانه از طريق كش‪3333‬تى ‪،‬‬
‫خودش را به درياى سرخ‪ ،‬و سپس ساحل ينبع برساند و آنگ‪33‬اه پي‪33‬اده به‬
‫سوى مدنيه ح‪33‬ركت كند ‪ ،‬اما نيروه‪33‬اى ص‪33‬الح ال‪33‬دين اي‪33‬وبى كه آنها را‬
‫دنبال مى كردند در چند كيلومترى مدينه بر آن‪33‬ان تاختند كه خوش‪33‬بختانه‬
‫بيشترشان را كشته و بقيه را أسير كردند وبدين ترتيب خداوند مدينه را‬
‫از شر آنان نجات بخشيد ‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫در پنجم ماه رجب سال ‪654‬قمرى بود كه آتش فش‪33‬اني ب‪33‬زرگى در‬
‫شرق مدينه منفجر گرديد و سنگ هاى ذوب شده همانند سيلى خروشان‬
‫به سوى مدينه س‪3‬رازير شد اما بلطف خداوند مهرب‪3‬ان ب‪3‬زودى مس‪3‬يرش‬
‫را عوض كرد و به شمال روى آورد‪ ،‬انفجاروپرش سنگها تا حدود سه‬
‫ماه ادامه داشت ‪.‬‬
‫در س‪33‬ال ‪886‬قم‪33‬رى مس‪33‬جد نب‪33‬وى دچاريك آتش س‪33‬وزى گرديد كه‬
‫علتش جرقه اى بود كه از برق آس‪33‬ماني توليد گرديد ‪،‬قس‪33‬مت زي‪33‬ادى از‬
‫مسجد سوخت و ويران شد اما حجرهء شريفهء رسول خدا ‪ ‬سالم مان‪33‬د‪،‬‬
‫بال فاصله مسجد با كمك سلطان قاى تباى ترميم و بازسازى گرديد‪.‬‬
‫در اين س‪33‬الها م‪33‬دارس ق‪33‬رآني و رب‪33‬اط ه‪33‬اى زي‪33‬ادى س‪33‬اخته شد كه‬
‫علماء و طالب و مجاورين را در خود جاى مى داد‪.‬‬
‫در قرن دهم هج‪33‬رى خالفت عثم‪33‬انى ها آغ‪33‬از گرديد كه پس از آن‬
‫مدينه توسط آنها اداره مى شد‪ ،‬طى چه‪33‬ارقرن خالفت آن‪3‬ان مدينه ش‪3‬اهد‬
‫تحوالت زيادى بوده است از جمله‪:‬‬
‫‪ ㅋ‬دي‪33‬وار ش‪33‬هر مدينه بازس‪33‬ازى گردي‪33‬د‪ ،‬و ب‪33‬راى دف‪33‬اع‬
‫شهر‪،‬قلعهء بزرگ و محكمىساخته شد‪.‬‬
‫دستهء نظامى وي‪33‬ژه اى جهت ت‪33‬أمين ام‪33‬نيت در مدينه‬ ‫‪ㅌ‬‬
‫مس‪33‬تقر گرديد كه عمال در أم‪33‬نيت ش‪33‬هر بس‪33‬يار نقش م‪33‬ؤثري‬
‫داشت‪.‬‬
‫‪ ㅍ‬وحمله به كاروانهاى حجاج‪ ،‬و دزدى و غ‪33‬ارتگرى تا‬
‫حدزيادى كنترل گرديد‪.‬‬
‫‪ ㅎ‬متأسفانه در يك عرصه ضعف ادارى ش‪33‬ديدى احس‪33‬اس‬
‫شد و مي‪33‬ان فرمان‪33‬دهان نظ‪33‬امى برس‪33‬رقدرت اختالف‪33‬اتى در‬
‫گ‪333‬رفت‪ ،‬كه در نتيجه آن ‪ ،‬نا ام‪333‬نى ‪ ،‬مج‪333‬دداً س‪333‬ربر آورد و‬
‫دزديها و غ‪33333‬ارتگرى ها از سر گرفته شد و تا پشت دروازه‬
‫ه‪33‬اى ش‪33‬هر رس‪33‬يد ‪ ،‬ح‪33‬تى در داخل ش‪33‬هر ن‪33‬يز آش‪33‬وب و فتنه‬
‫بروز كرد أما بحمدهللا اوضاع مه‪33‬ار گرديد و ب‪33‬زودى ام‪33‬نيت‬
‫باز گشت‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫‪ ㄱ‬در س‪33‬ال ‪1220‬قم‪33‬رى أه‪33‬الى مدينه ب‪33‬احركت دع‪33‬وت‬
‫واصالح بيعت نمودند و بدين ترتيب أولين حكومت آل سعود‬
‫را پذيرفتند و شش س‪333‬ال در س‪333‬ايهء آن با ام‪333‬نيت و آس‪333‬ايش‬
‫زندگى كردند‪.‬‬
‫اما طوس‪33333‬ون باشا فرزند محمد علي باشا مدينه را‬ ‫‪ㄴ‬‬
‫اشغال كرد وبه دولت عثمانى بازگرداند ‪.‬‬
‫‪ ㄷ‬در سال ‪1265‬قم‪33‬رى ك‪33‬ار توس‪33‬عه و بازس‪33‬ازى مس‪33‬جد‬
‫نب‪33333‬وى آغ‪33333‬از گرديد و دوازده س‪33333‬ال بط‪33333‬ول انجاميد كه‬
‫خوشبختانه بسيار جالب ساخته شد‪.‬‬
‫در سال ‪1318‬قم‪33‬رى مدينه از طريق يك ايس‪33‬تگاه بى‬ ‫‪ㄹ‬‬
‫س‪333‬يم ب‪333‬زرگ و نيرومند با اس‪333‬تانبول مرتبط گرديد و ب‪333‬دين‬
‫ت‪33‬رتيب مؤفق شد با ديگر ايس‪33‬تگاههاى مربوطه ن‪33‬يز رابط بر‬
‫قراركند‪.‬‬
‫‪ ㅁ‬در سال ‪1326‬قمرى خط راه آهن از طريق دمشق به‬
‫مدينه رس‪333‬يد و اين أمر درزن‪333‬دگى اقتص‪333‬ادى و اجتم‪333‬اعى و‬
‫عم‪33‬رانى مدينه تح‪33‬والت عظيمى ايج‪33‬اد نم‪33‬ود‪ ،‬جمعيت مدينه‬
‫ازده ه‪33‬زار به هش‪33‬تاد ه‪33‬زار اف‪33‬زايش ي‪33‬افت‪ ،‬تج‪33‬ارت بس‪33‬يار‬
‫رونق يافت و سرمايه و وسايل فزونى گرفت‪.‬‬
‫در س‪33‬ال ‪1334‬قم‪33‬رى با آغ‪33‬از جنگ جه‪33‬انى اول در‬ ‫‪ㅂ‬‬
‫مدينه ن‪33‬يز مرحله دش‪33‬وارى پيش آمد ‪ ،‬فخ‪33‬رى باشا فرمان‪33‬ده‬
‫نظامى عثمانى ها‪ ،‬نيروهاى زي‪33‬ادى را جهت دف‪33‬اع در مدينه‬
‫و أط‪33‬راف آن مس‪33‬تقر گرداني‪33‬د‪ ،‬و خط‪33‬وط دف‪33‬اعى محكمى در‬
‫أط‪33‬راف ش‪33‬هر اح‪33‬داث نم‪33‬ود‪ ،‬و در مقابل نيروه‪33‬اى ش‪33‬ريف‬
‫حسين و هم پيمانانش كه قصد اش‪33‬غال مدينه را داش‪33‬تند ش‪33‬ديداً‬
‫مقاومت نمود‪ .‬فخرى أهالى مدينه را ترغيب كرد كه از شهر‬
‫بيرون بروند‪ ،‬عده اى را نيز بازور اخ‪33‬راج ك‪33‬رد‪ ،‬خانه ه‪33‬او‬
‫محله ها از سكنه خالى شد و كسانى كه در ش‪33‬هر مان‪33‬ده بودند‬
‫بعلت ط‪33‬والنى ش‪33‬دن محاص‪33‬ره‪ ،‬و گ‪33‬رانى و كمب‪33‬ود آذوقه در‬

‫‪8‬‬
‫معرض هالكت ق‪33‬رار گرفتن‪33‬د‪ ،‬اين محاص‪33‬ره سه س‪33‬اله ‪ ،‬تنها‬
‫زم‪33‬انى پاي‪33‬ان ي‪33‬افت كه در س‪33‬ال ‪1337‬قم‪33‬رى دولت عثم‪33‬انى‬
‫سقوط كرد و نيروهايش منطقه را ترك گفتند‪.‬‬
‫أشراف به شهر داخل شدند و إداراهء أمور را بدست گرفتند‪ ،‬براى‬
‫مدت كوت‪33‬اهى مدينه آرام ب‪33‬ود‪ .‬در اين دوران جمعيتش از پ‪33‬انزده ه‪33‬زار‬
‫نفر تجاوز نمى كرد‪.‬‬
‫ب‪333‬از إداره ض‪333‬عيف گرديد و آش‪333‬وب و فتنه سركش‪333‬ي ُد وض‪333‬عيت‬
‫اقتصادى مردم روبه ضعف گرائي‪33‬د‪ .‬بخص‪33‬وص پس از آنكه أش‪33‬راف با‬
‫نيروه‪33‬اى س‪33‬عوديها كه به ش‪33‬هر نزديك ش‪33‬ده بودند درگ‪33‬ير ش‪33‬دند ك‪33‬امالً‬
‫آش‪33‬كار ب‪33‬ود كه تنها راه نج‪33‬ات پيوس‪33‬تن به حرك‪33‬تى است كه جهت متحد‬
‫كردن عربستان بزرگ به ره‪33‬برى ملك عبد العزيز بن عبد ال‪33‬رحمن آل‬
‫سعود آغاز شده است‪.‬‬
‫در نوزدهم جمادى األولى سال ‪1344‬قمرى بود كه هيئت نمايندگي‬
‫مدينه پشتيبانى اش را از ملك عبدالعزيز اعالن كرد‪ ،‬اين پيمان فرخن‪33‬ده‬
‫اولين گ‪33‬امى ب‪33‬ود كه در جهت مرحله درخش‪33‬انى از ت‪33‬اريخ ن‪33‬وين مدينه‬
‫برداشته مى شد‪ ،‬مرحلهء آرامش و استقرار‪ ،‬ترقى و بالندگى ‪ ،‬و دهش‬
‫و بارآورى‪.‬‬
‫در بيست و س‪33‬وم ربيع الث‪33‬انى ‪1345‬قم‪33‬رى بودكه ملك عب‪33‬دالعزيز‬
‫شخصا ً از مدينه ديدن كرد وبامردم مدينه و نمايندگانى از قبائل أطراف‬
‫مالقات نمود‪.‬‬
‫‪ ㅅ‬در س‪33‬ال ‪1370‬قم‪33‬رى ملك عب‪33‬دالعزيز دس‪33‬تور توس‪33‬عه‬
‫مس‪33‬جد نب‪33‬وي را ص‪33‬ادر نم‪33‬ود‪ ،‬زمينه‪33‬اى اط‪33‬راف مس‪33‬جد‬
‫خريدارى گرديد‪ ،‬و رواقهاى شمال برداشته ش ُد و باز سازى‬
‫گرديد كه ب‪33333‬دين ت‪3333‬رتيب بيش از شش هزارم‪33333‬تر مربع به‬
‫مس‪33‬احت قبلى مس‪33‬جد اف‪33‬زوده شد اينك س‪33‬اختمان جديد مس‪33‬جد‬
‫بش‪333‬كل بس‪333‬يار زيبا و نوي‪333‬نى در آم‪333‬ده ب‪333‬ود كه با ايوانه‪333‬اى‬
‫بزرگش هزاران نماز گذار را در خود جاى مى داد‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫آبادى مدينه گسترش چشمگيرى يافت و حجم‬ ‫‪ㅇ‬‬
‫شهر دو چندان گرديد‪… ،‬‬
‫در سال ‪1381‬قمرى دانشگاه اسالمى م‪33‬دينهء من‪33‬وره‬ ‫‪ㅈ‬‬
‫تأس‪333‬يس گرديد و ص‪333‬دها تن از فرزن‪333‬دان أمت اس‪333‬المىبراى‬
‫آموزش علوم اسالمى بسوى اين دانشگاه نوين روىآوردند‪.‬‬
‫دانشگاه إسالمى امام محمد بن س‪33‬عود و دانش‪33‬گاه ملك‬ ‫‪ㅊ‬‬
‫عبدالعزيز نيز هر كدام دانشكده در مدينه گشودند‪.‬‬
‫‪ ㅋ‬همزم‪33333‬ان ‪ ،‬مجله ف‪33333‬رهنگى المنهل ‪ ،‬و چن‪33333‬دى بعد‬
‫روزن‪33‬امهء المدينه ن‪33‬يز آغ‪33‬از بك‪33‬ار نم‪33‬ود ‪ ،‬و ب‪33‬دين ت‪33‬رتيب‬
‫فعاليتهاى فرهنگى و آموزشى ش ّدت گرفت‪.‬‬
‫‪ ㅌ‬در دههء أول قرن پانزدهم هجرى قمري مدينهءمنوره‬
‫تقريبا ً در تمامى عرصه ها شاهد يك انقالب بزرگ عم‪33‬رانى‬
‫و فرهنگى بود ‪ ،‬ابتداء خادم حرمين شريفين ملك فهد بن عبد‬
‫العزيز دستور داد كميتهء مستقلى از وزيران تشكيل گ‪33‬ردد تا‬
‫برأمر توس‪333‬عه و زيبا س‪333‬ازى مدينه و ح‪333‬رم نب‪333‬وى نظ‪333‬ارت‬
‫مستقيم داشته باشد ‪ ،‬و بدنبال آن هيئت وزيران چندين جلسهء‬
‫ويژه داير نمود و ط‪33‬رح بس‪33‬يار ج‪33‬امعى را تص‪33‬ويب ك‪33‬رد كه‬
‫براساس آن ‪ ،‬انقالب عمرانى ‪ ،‬مرحله بس‪33‬يار گس‪33‬ترده اى را‬
‫ت س‪333‬رمى گذراند ‪ ،‬اين ط‪333‬رح دوبخش خيلى مهم داشت‬ ‫پش‪ِ 333‬‬
‫يكى توسعه و باز سازى مسجد نبوى و ديگ‪33‬رى بازس‪33‬ازى و‬
‫زيباسازى منطقه مركزى شهر مدينه‪.‬‬
‫در پانزدهم ماه صفر سال ‪1405‬قمرى ‪ ،‬خادم حرمين ش‪33‬ريفين اين‬
‫طرح را افتتاح نمود ‪ ،‬و بدين ترتيب عمال كار آغاز گرديد ‪ ،‬محله هاى‬
‫كاملى در أطراف مس‪3‬جد ‪ ،‬ب‪3‬اقيمت بس‪3‬يار باالخري‪3‬دارى گردي‪3‬د‪ ،‬و بنفع‬
‫مس‪33‬جد از مي‪33‬ان برداش‪33‬ته شد ‪ ،‬پايه ه‪33‬اى ژرف و عميقى حفر گرديد و‬
‫ماشين آالت بزرگ و پيشرفته اى بكار افت‪33‬اد اين ك‪33‬ار ب‪33‬دون اينكه خللى‬
‫در اقامهء نمازها ايجاد گردد باتالش هاى شبانه روزى ‪ ،‬نُه س‪33‬ال ادامه‬
‫داشت‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫پى گيرى و سر پرستى شاهزاده عبدالمجيد امير مدينه من‪33‬وره ‪ ،‬در‬
‫دقت عمل وسرعت بخشيدن به كار نقش بسزايى ايفا نمود‪.‬‬
‫س‪333‬رانجام ك‪333‬ار بپاي‪333‬ان س‪333‬يد و خ‪333‬ادم ح‪333‬رمين ش‪333‬ريفين در س‪333‬ال‬
‫‪1414‬قمرى آنرا براى بهره بردارى افتتاح نمود‪ ،‬توسعهء جديد‪،‬هش‪33‬تاد‬
‫قديم مسجد افزود‪.‬‬
‫ودوهزارمترمربع به ساختمان ِ‬
‫باالى پشت بام نيز ط‪33‬ورى س‪33‬اخته ش‪33‬دكه ه‪33‬زاران نم‪33‬از گ‪33‬ذار مي‬
‫توانند در آن به عبادت بپردازند‪ ،‬و زير زمينيهاى دور ح‪33‬رم‪ ،‬عالوه از‬
‫حمام و دستشوى و وضو خانه بقيه آن پاركينك ساخته شد كه ب‪33‬راى پنج‬
‫هزار ماشين ظرفيت دارد‪.‬‬
‫عالوه ب‪33‬رآن در فاص‪33‬لهء هفت كيلو م‪33‬ترى ح‪33‬رم نب‪33‬وى يك دس‪33‬تگاه‬
‫كلرس‪33‬ردكن خيلى ب‪33‬زرگ س‪33‬اخته ش‪33‬دكه توسط لوله ه‪33‬اى زي‪33‬رزمين به‬
‫مسجدوصل گرديده وتمامىمسجدرامىتواندسردكند‪.‬‬
‫مسجد نبوى پس از اجراى اين ط‪33‬رح عم‪33‬رانى مؤفق به يك مجتمع‬
‫عمرانى منحصر به فرد تبديل گرديده است كه زائ‪33‬ران با خي‪33‬الى آرام و‬
‫قلبى مطمئن در آن به عبادت مى پردازند‪.‬‬
‫قس‪33‬مت دوم اين ط‪33‬رح عم‪33‬رانى ب‪33‬زرگ بازس‪33‬ازى و زيبا س‪33‬ازى‬
‫منطقه مركزى است‪.‬‬
‫اين طرح در زمن‪3‬يى به مس‪3‬احت دوونيم ميلي‪3‬ون م‪3‬ترمربع دردست‬
‫اجرا ق‪33‬راردارد كه نصف آن زير بناست و نصف ديگر را ص‪33‬حن ه‪33‬ا‪،‬‬
‫ج‪33‬اده ها ‪ ،‬پي‪33‬اده روها ‪ ،‬قبرس‪33‬تان بقي‪33‬ع‪ ،‬و ديگر متعلق‪33‬ات در ب‪33‬رمى‬
‫گيردكه بسيار منسجم و دقيق ساخته خواهد شد‪.‬‬
‫بنا بر مفاد اين طرح اكنون چندين آپارتمان مسكونى تج‪33‬ارى آم‪33‬اده‬
‫بهره بردارى است كه هر كدام آن صدها ويال و أُتاق مسكونى و صدها‬
‫مغ‪33‬ازه و فروش‪33‬گاه را در بر دارد‪ ،‬كه باسيس‪33‬تم ه‪33‬اى پيش‪33‬رفته و جديد‬
‫ساخته شده است‪.‬‬
‫اكن‪33‬ون ش‪33‬هر زيب‪33‬اى مدينه كه در هر دو بعد تم ‪ّ 3‬دن و معن‪33‬ويت مى‬
‫درخش ‪ُ 3‬د با ت‪33‬ازه ت‪33‬رين و س‪33‬ايل پيش رفتهء ام‪33‬روزى مجهز گردي‪33‬ده در‬
‫سايهء حرم نبوى آماده است از زائران و مهمانان‬
‫عزيزش پذيرايى كند و اسباب آسايش و رفاه آنان را فراهم آورد‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫عالوه بر آن طرحهاى ديگرى نيز براى زيباسازى مدينه تص‪33‬ويب‬
‫شده بود از جمله توس‪3‬عه و ب‪3‬از س‪3‬ازى مس‪3‬اجد ت‪3‬اريخى كه در رأس آن‬
‫اولين مسجد اسالم ‪ ،‬مسجد قباء قرار دارد‪.‬‬
‫ساختمان قديمى مسجد قباء برداشته شد و از نوباز سازى گردي‪33‬د‪،،‬‬
‫و بگونه اى توسعه داده شد كه هيئت اصلى مس‪33‬جد تغي‪33‬ير نكند ‪ ،‬اكن‪33‬ون‬
‫مساحت آن با متعلقات به سيزده هزار(‪)13000‬متر مربع مى رسد‪.‬‬
‫و اط‪33‬راف مس‪33‬جد ن‪33‬يز به ش‪33‬كل بس‪33‬يارزيبايي ط‪33‬راحى گردي‪33‬ده كه‬
‫اكنون بامساحت جديدش يك يادگار عمرانى كم نظير بشمار مى رود‪.‬‬
‫مسجد مهم و تاريخى ديگرى ن‪33‬يز بر دروازه ورودى مدينه من‪33‬وره‬
‫درمنطقه ذىالحليفه ق‪333‬رار گرفته است اين مس‪333‬جد كه ميق‪333‬ات ن‪333‬ام دارد‪،‬‬
‫جايى است كه حجاج از آنجابراى حج و عمره احرام مى بندند‪.‬‬
‫مسجد نيز ‪ ،‬بنابر دستور خ‪3‬ادم ح‪3‬رمين ش‪3‬ريفين ب‪3‬از س‪3‬ازى گرديد‬
‫مساحت كلى آن نودهزار(‪ )90000‬متر مربع است كه براى پنج ه‪33‬زار‬
‫نماز گذار ظرفيت دارد‪.‬‬
‫در ض‪33‬من ش‪33‬هر دارى مدينه من‪33‬وره در اين انقالب عم‪33‬رانى نقش‬
‫بس‪33‬يار م‪33‬ؤثرى داش‪33‬ته است بخص‪33‬وص در س‪33‬اختن پاركها و بلوارها و‬
‫آبش‪3‬ارهاى ج‪3‬الب كه همهء اينهابرزيب‪3‬اى ش‪33‬هر اف‪33‬زوده است ‪ ،‬تا اه‪33‬الى‬
‫ش‪33‬هر و زائ‪33‬ران عزيز بتوانند در آن با آس‪33‬ايش زن‪33‬دگى كنند و ب‪33‬اقلبى‬
‫مطمئن و دلى آرام به انجام عبادات و چشيدن حالوت ايمان بپردازند‪.‬‬
‫يكى ديگر از شاخصهاى زيبا و درخشان مدينهءمنوره ‪ ،‬كه ت‪33‬ارنخ‬
‫پرافتخار و مبادى ايمانى آنرا به نمايش مىگذارد ‪ ،‬مجتمع بزرگ چ‪33‬اپ‬
‫و نشر قرآن كريم است ‪ ،‬كه بى ترديد بزرگ‪33‬ترين مركز علمى ص‪33‬نعتى‬
‫در س‪33‬طح جه‪33‬ان بش‪33‬مار مى رود ‪ ،‬و به گونه اى تخصصى به خ‪33‬دمت‬
‫قرآن كريم مشغول است‪.‬‬
‫در اين مجتمع چندين ع‪3‬الم و دانش‪33‬مند و ق‪33‬ارى ق‪33‬رآن و‬
‫پژوهشگر متخصص مشغول ك‪33‬ارو و نظ‪33‬ارت بر چ‪33‬اپ ق‪33‬رآن ك‪33‬ريم‬
‫هستند اين چاپخانه كه بهترين و پشرفته ترين ماش‪33‬ين آالت چ‪33‬اپ را در‬
‫اختيار دارد‪ ،‬عالوه بر چ‪33‬اپ نص ق‪33‬رآن ك‪33‬ريم در زمينهء چ‪33‬اپ ترجمه‬
‫اين كالم مقدس نيز به چندين زبان زندهء دنيا مشغول است‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫بخش وي‪33‬ژه اى ن‪33‬يز به ض‪33‬بط ن‪33‬وار اختص‪33‬اص دارد كه در س‪33‬طح‬
‫گسترده اى تا كنون ميليون ها نوار ضبطُ توزيع نموده است‪.‬‬
‫تعداد قرآنهايى كه تاكنون اين چاپخانه بى نظيرجهان بچاپ رسانده‬
‫از صدوسى ميلي‪33‬ون متجاوزاس‪33‬ت‪ ،‬تا باشد كه مدينه من‪33‬وره آن رس‪33‬الت‬
‫واقعى خ‪33‬ويش را كه در عصر طاليى پي‪33‬امبر‪ ‬ب‪33‬دوش گرفته ب‪33‬ود و آن‬
‫تحول ب‪33‬زرگى را كه در عصر ابوبكرص‪33‬ديق و عثم‪33‬ان ذي الن‪33‬ورين ‪‬‬
‫شاهدش بود در خاطره ها زنده كند‪.‬‬
‫رسالت و مس‪33‬ئوليت جمع آورى ق‪33‬رآن و س‪33‬پس توزيع آن به مراكز‬
‫جهان اسالم‪.‬‬
‫بينن‪33‬دگان عزي‪33‬ز! آنچه مش‪33‬اهده كرديد و ش‪33‬نيديد بخشى از ت‪33‬اريخ‬
‫درخش‪33‬ان مدينه من‪33‬وره ب‪33‬ود ‪ ،‬اميد واريم كه عشق و محبت مدينه تا ابد‬
‫در دلهاى مان زنده و جاويد بماند زيرا پيامبر محبوبمان ‪‬‬
‫اينگونه دعا فرمودن‪3333‬د‪ :‬پروردگ‪3333‬ارا ! همچنانكه محبت مكه را در‬
‫دلهايمان جاى دادى محبت مدينه را نيز جاى ب‪33‬ده و بلكه بيش‪33‬تر از آن ‪.‬‬
‫اللهم حبب إلينا المدينة كحبنا لمكة أو أشد حبّاً‪.‬‬

‫خدايا! اين دعا را از همه مان اجابت بفرما‪.‬‬

‫خداوند يار و ياورهمهء مسلمين جهان باد‬

‫والسالم عليكم و رحمة هللا و بركاته‬

‫‪13‬‬
 ‫تعمير و توسعة مسجد نبوى در طول تاريخ‬

‫اقتباس و ترجمه‪ :‬عبدهللا حيدري‬

‫بسم هللا الرحمن الرحيم‬

‫«إنما يعمر مساجد هللا من آمن باهلل و اليوم اآلخر»‬

‫هنگامى كه پيامبر خدا‪ ‬از مكه مكرمه هجرت فرموده و به مدينه‬
‫منوره رسيدند‪ ،‬انصار مدينه براى پذيرايى از حضرتش بر يك ديگر‬
‫سبقت مى جستند‪ ،‬و هر كس مى كوشيد لجام شتر آنحضرت را بطرف‬
‫خانهء خود بكشد‪ ،‬أما آنحضرت مكرراً مى فرمودند‪ ،‬شتر را رها كنيد‬
‫زيرا كه وى مأمور است درجاى خاصي زانو بزند‪ ،‬شتر همچنان به‬
‫راهش ادامه مى داد تا اينكه در وسط شهر مدينه در يك خرمنگاه خرما‬
‫زانو زدز‬
‫اين زمين از دو تا يتيم بود كه پيامبر ‪ ‬آنرا خريدند و مسجد نبوى‬
‫را در آن بنيان گذارى نمودند‪ ،‬پس كه انتخاب جاى مسجد با راهنمايى‬
‫پروردگار صورت گرفت‪ .‬مساحت مسجد كه بشكل مربع ساخته شده‬
‫بود تقريبا ً هزاروشصت (‪ )1600‬متر مربع بود‪ ،‬آن زمان قبله بسوى‬
‫بيت المقدس بود كه در شمال واقع مى شد‪.‬‬
‫هنگامى كه دستور تحويل قبله بسوى كعبه در مكه مكرمه توسط‬
‫وحى نازل گرديد‪ ،‬تعمير اندكى در ساختمان مسجد بوجود آمد و آن‬
‫اينكه دروازه جنوبى بسته شد و دروازه اى از طرف شمال باز گرديد‪.‬‬
‫در سال هفتم هجرى تعداد مسلمانان زياد شد كه مسجد گنجايش‬
‫همهء آنها را نداشت‪ ،‬لذا پيامبر اكرم ‪ ‬دستور توسعة آنرا صادر‬
‫نمودند‪ ،‬كه از دو طرف مغرب و شمال توسعه داده شد‪ ،‬مقدار اضافه‬
‫شده هزاروچهاروصدوپانزده(‪ )1415‬متر مربع بود‪ ،‬اكنون مساحت‬

‫‪14‬‬
 ‫كلى مسجد به دوهزاروچهارصدوهفتادوپنج(‪ )2475‬متر مربع مى‬
‫رسيد‪.‬‬
‫توسعة دوم در عهد حضرت عمر فاروق ‪ ‬در سال هفدهم هجرى‬
‫صورت گرفت‪ ،‬مسجد از نو باز سازى گرديد‪ ،‬و حدود‬
‫هزاروچهارصد(‪)1400‬متر مربع از سمت جنوب و غرب و شمال به‬
‫آن افزوده شد ‪ ،‬كه اينك مساحت كلى آن به سه‬
‫هزاروپانصدوهفتادوپنج(‪)3575‬متر مربع رسيده بود‪.‬‬
‫در سال بيست نُه(‪ )29‬هجرى حضرت عثمان ‪ ‬مسجد را باسنگ‬
‫باز سازى نمود و از جهات جنوب و شمال و مغرب ‪ 496‬متر به آن‬
‫افزود‪ ،‬كه در نتيجه‪ ،‬مساحت كلى مسجد به چهارهزاروهفتادويك(‬
‫‪ )4071‬متر مربع رسيد‪.‬‬
‫در سال ‪ 88‬هجرى خليفه أموى وليد بن عبد الملك دستور باز‬
‫سازى و توسعة مسجد را صادر كرد‪ ،‬سر پرستى اين كار را حضرت‬
‫عمر بن عبد العزيز ‪ ‬كه استاندار مدينه بود بعهده داشت‪ ،‬از جهات‬
‫مشرق و مغرب و شمال مسجد توسعه يافت‪ ،‬و به جز حجرهء حضرت‬
‫عايشه‪-‬رضي هللا عنها‪-‬كه در آن رسول گرامى ‪ ‬و دو يار باوفايش‬
‫حضرت ابو بكر و عمر ‪ ‬دفن بودند بقية حجرات نبوى در اين توسعه‬
‫ضميمه شد و براى أولين بار محراب تو خالى بشكل رائج امروزى‪ ،‬و‬
‫مناره هايى جهت بلند كردن اذان به مسجد افزوده شد‪.‬‬
‫پس از اين توسعه مساحت كلى مسجد به شش‬
‫هزاروچهارصدوچهل(‪)6440‬متر مربع بالغ گرديد‪.‬‬
‫در سال صدوشصت ويك (‪ )161‬قمرى مهدى خليفهء عباسى‬
‫دستور داد مسجد توسعه داد شود وترميم گردد‪ .‬بعضي ديوارهايش‬
‫بازسازى گرديد و از جهت شمال حدود ‪ 2450‬متر مربع به آن افزوده‬
‫شد‪ ،‬كه در نتيجه مساحت مسجد به ‪ 8890‬متر مربع رسيد‪ ،‬در سال‬
‫‪ 654‬قمرى مسجد بر اثر اشتباهى كه از يك فراش مسجد سر زد دچار‬
‫آتش سوزى بزرگى گرديد‪ ،‬اين بار به همان شكل اول بازسازى گرديد‬
‫و چيزى به آن افزوده نشد‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫در قرن نهم هجرى در عهد سلطان أشرف قايتباى بعضى اجزاء‬
‫مسجد باز سازى شد اما بدنبال آن بر أثر يك جرقّه آسمانى كه منارة‬
‫بزرگ مسجد را هدف گرفت آتش سوزى م ُخوفى مسجد را بلعيد‪،‬‬
‫بالفاصله به دستور سلطان اشرف قايتباى باز سازى گرديد و از‬
‫طرف شرق ‪120‬متر مربع به آن افزوده شد كه مساحت كلى مسجد به‬
‫(‪)9010‬متر مربع رسيد‪.‬‬
‫در عهد سلطان عبد المجيد عثمانى در سال ‪ 1265‬قمرى مسجد‬
‫باز سازى شد و از جانب شمال يك ساختمان دو طبقه با مساحت‬
‫‪ 1293‬متر مربع به مسجد افزوده شد ‪ ،‬كه در نتيجه آن مساحت كل‬
‫مسجد به ده هزاروسيصدوسه (‪ )1033‬متر مربع رسيد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1370‬قمرى بنا بر حكم ملك عبد العزيز آل سعود‬
‫ديوارها و رواقهاى شرق و غرب و شمال مسجد ترميم گرديد و حدود‬
‫‪ 6420‬متر مربع به آن افزوده شد كه مساحت كلى آن به ‪16327‬متر‬
‫مربع رسيد‪.‬‬
‫باوجود اولين توسعه سعودى ها‪ ،‬هنوزهم مسجد نبوى احتياج به‬
‫توسعه داشت چون تعداد زائران هر سال رو به افزايش بود‪ ،‬لذا ملك‬
‫فيصل بن عبد العزيز در سال ‪ 1393‬قمرى تصميم گرفت مجدداً مسجد‬
‫را توسعه دهد‪ ،‬لذا زمينى كه در غرب مسجد نبوى واقع بود براى نماز‬
‫اختصاص داد‪ ،‬كه با نصب كردن بلند گ ُو ‪ ،‬چترهاى بزرگ و پنكه‬
‫هاى سقفى عمالً اين زمين براى نماز آماده شد ‪.‬‬
‫در هيجدهم ‪ 18‬رجب ‪ 1397‬قمرى ملك خالد بن عبد العزيز آل‬
‫سعود زميني كه در جنوب غرب حرم نبوى واقع بود براى خدمت‬
‫زائران و نماز گذاران اختصاص داد‪ ،‬كه قسمتى از آن براى نماز و‬
‫بقية براى پاركينك ماشين هاى زوار آماده شد‪ ،‬مساحت اين زمين‬
‫‪ 43000‬متر مربع بود‪.‬‬
‫در سال ‪ 1405‬قمرى خادم حرمين شريفين ملك فهد بن عبد‬
‫العزيز دستور بزرگترين تعمير و توسعه در تاريخ مسجد نبوى را‬
‫صادر نمود‪ ،‬اين انقالب عمرانى بزرگ با پيگيرى و سر پرستى‬
‫شاهزاده عبد المجيد استاندار وقت مدينه منوره آغاز شد‪ ،‬و ‪ 9‬سال‬

‫‪16‬‬
‫بطول انجاميد‪ 82000 ،‬متر مربع به ساختمان مسجد افزوده شد كه بعد‬
‫از اين توسعه مساحت كل ساختمان مسجد به (‪ )98327‬نودوهشت‬
‫هزاروسيصدوبيست وهفت متر مربع رسيد‪.‬‬
‫عالوه برآن صحنها‪ ،‬حمامها‪ ،‬وضوء خانه ها و پاركينكهاى‬
‫مختلفى نيز در اطراف مسجد احداث گرديد‪ ،‬كه كل مساحت مسجد و‬
‫متعلقات آن به( ‪ ) 400327‬چهارصدهزاروسيصدوبيست وهفت متر‬
‫مربع رسيد‪.‬‬
‫اخيرا در عهد ملك عبدهللا بن عبدالعزيز نيز توسعه أي شروع شده‬
‫كه جزئيات را بعدها انشاءهللا ارائه خواهيم كرد‪.‬‬
‫التماس دعاي خير برادر شما‬
‫عبدهللا حيدري مدينه منوره‬
‫پایان حج ‪ 1430‬هـ ق‬
‫آذرماه ‪ 88‬شمسی‬

‫‪17‬‬
 ‫تاريخ مصور مدينه منوره‬

‫تهيه و عرضه‪ :‬مركز پژوهش و تحقیات مدینه منوره‬

‫ترجمه‪ :‬عبدهللا حیدری‬

‫‪ 1430‬هـ ق‬

‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬

‫‪8-9‬ـ نقشه مدينه منوره در عصر شريف نبوى‪ .‬نام مهم‪33‬ترين آث‪33‬ار‬
‫طبيعى ونحوه تمركز سكونت قبايل در آن مشاهده مى شود‪.‬‬
‫‪ -10-11‬تص‪3333‬ويري م‪3333‬اهواره اى از مكه مكرمه ومدينه من‪3333‬وره‬
‫ومنطقه اى كه در بين آن دو واقع اس‪33‬ت‪ .‬در اين تص‪33‬وير راه وام‪33‬اكني‬
‫كه پي‪33‬امبر گ‪33‬رامى ص‪33‬لى هللا عليه و آله وس‪33‬لم در س‪33‬فر هج‪33‬رت از آنها‬
‫عبور كرده اند مشخص شده است‪.‬‬
‫‪ -13 -12‬تصوير ذهنى از مسجد شريف نب‪33‬وى هنگ‪33‬ام تأس‪33‬يس آن‬
‫كه حجره حض‪33‬رت عايشه ص‪33‬ديقه رضى هللا عنها در جن‪33‬وب ش‪33‬رق آن‬
‫ديده مى شود‪.‬‬
‫‪14-15‬ـ منظره اى عمومى از مدينه منوره از س‪33‬ال (‪)1325‬هـ ق‬
‫ـ ( ‪)1908‬م‪ .‬وبخش‪33‬ي از ديوارهايى كه در آن زم‪33‬ان ش‪33‬هر مدينه را‬
‫احاطه مى كرده به چشم مى خورد‪.‬‬
‫‪ -17 -16‬در سال (‪)1325‬هـ ق ـ (‪)1908‬م‪.‬‬
‫‪ -18-19‬مدينه منوره از س‪33‬ال (‪)1357‬هـ ق ـ (‪)1932‬م وبخش‪3‬ي‬
‫از ديوار اول آن دي‪33‬ده مى ش‪33‬ود كه س‪33‬ليمان ق‪33‬انونى از س‪33‬الطين عثم‪33‬ان‬
‫آنرا در سال (‪)939‬هـ ق – (‪ )1532‬م باز سازى كرد‪.‬‬
‫‪ -20‬مسجد شريف نبوى ـ بام بناى عثمانى‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫‪ -21‬خياب‪33‬ان عينيه ـ يكى از مهم‪33‬ترين خيابانه‪33‬اى ق‪33‬ديمى در مدينه‬
‫من‪33‬وره اين خياب‪33‬ان از مناخه به ب‪33‬اب الس‪33‬الم در مس‪33‬جد ش‪33‬ريف نب‪33‬وى‬
‫منتهى مى شد‪.‬‬
‫‪ -22-23‬مدينه منوره آنگونه كه در تصاوير م‪33‬اهواره اى دي‪33‬ده مى‬
‫شود‪.‬‬
‫‪ -24-25‬منظره اى شبانه از مدينه منوره ـ عكس از فضا‪.‬‬
‫‪ -26-27‬مسجد شريف نب‪33‬وى منظ‪3‬ره اى از خ‪33‬ارج اين تص‪33‬وير از‬
‫زاويه شمال غرب گرفته شده است‪.‬‬
‫‪ -28-29‬مواجهه شريفه جاىي كه مردم براى س‪33‬الم دادن به پي‪33‬امبر‬
‫گ‪33‬رامى ص‪33‬لى هللا عليه و آله وس‪33‬لم ودو ي‪33‬ار باوفايش‪33‬ان اب‪33‬وبكر ص‪33‬ديق‬
‫وعمر فاروق رضى هللا عنهما مى ايستند‪.‬‬
‫‪ -30‬بخش‪3333‬ي از روضه ش‪3333‬ريفه ومح‪3333‬راب را مالحظه مى كنيد‬
‫جاىي كه پيامبر گ‪33‬رامى ص‪33‬لى هللا عليه و آله وس‪33‬لم در آنجا مى ايستادند‬
‫وبراى صحابه رضى هللا عنهم اقامه نماز مى كردند‪.‬‬
‫‪ -31‬مح‪33‬راب س‪33‬ليمانى يا مح‪33‬راب حنفى كه مقابل من‪33‬بر ش‪33‬ريف از‬
‫غرب نزد ستون سوم واقع است‪ .‬سال ساخت اين مح‪33‬راب (‪)860‬هـ ق‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -32‬بخشي از ساختمان عثمانى در مسجد شريف نبوى‪.‬‬
‫‪ -33‬بخشي از روضه شريفه ـ منبر فرستاده سلطان م‪33‬راد عثم‪33‬انى‬
‫نيز ديده مى شود اين منبر در جاى منبر پيامبر گرامى صلى هللا عليه و‬
‫آله وسلم ساخته شده است‪.‬‬
‫‪ -35 -34‬بخشي از رواقهاى توسعه بزرگ مسجد شريف نبوى‪.‬‬
‫‪37 -36‬ـ نمونه اى از قبه هاى متحرك وتزئينات آن در س‪33‬اختمان‬
‫توسعه ملك فهد رحمة هللا عليه‪.‬‬
‫‪ -38-39‬صحن داخلى مس‪33‬جد ش‪33‬ريف نب‪33‬وى كه باجتره‪33‬اى زيب‪33‬اى‬
‫اتوماتيك پوشانده مى شود‪.‬‬
‫‪ -40-41‬جن‪333‬وب مس‪333‬جد ش‪333‬ريف نب‪333‬وى چنانكه مالحظه مى كنيد‬
‫ساختمان عثمانى از ساير توسعه ها معلوم مى شود‪.‬‬
‫‪ -42-43‬مسجد شريف نبوى ـ جنوب شرق‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫‪ -44-45‬مسجد شريف نبوى ـ جنوب غرب‪.‬‬
‫‪46-47‬ـ منظره اى فضاىي از مسجد قباء بعد از توسعه اخير س‪33‬ال‬
‫(‪)1406‬هـ ق ـ (‪)1986‬م‪.‬‬
‫‪ -48‬مسجد قباء از داخل منبر ومح‪33‬راب را مالحظه مى كنيد كه با‬
‫آيات قرآن كريم مزين شده است‪.‬‬
‫‪ -49‬مسجد قباء منظره اى شبانه‪.‬‬
‫‪ -50-51‬مس‪33‬جد قب‪33‬اء از داخل رواقه‪33‬اى وس‪33‬يع وچتره‪33‬اى ص‪33‬حن‬
‫داخلى را مالحظه مى كنيد كه بگونة اتوماتيك باز وبسته مى شود‪.‬‬
‫‪ -52-53‬مسجد قباء از داخل زيبا ومنحصر به فرد‪.‬‬
‫‪ -54-55‬قبرستان بقيع قبرستان اصلى اهل مدينه از عصر پي‪33‬امبر‬
‫گرامى صلى هللا عليه و آله وس‪33‬لم تا كن‪33‬ون روايت مى ش‪33‬ود كه بيش از‬
‫ده هزار صحابه در اين قبرستان دفن شده اند‪.‬‬
‫‪ -56-57‬بخشي از قبرس‪33‬تان بقيع ـ كب‪33‬وتران مدينه را مالحظه مى‬
‫كنيد كه با امنيت واطمينان در آن دانه مى چينند‪.‬‬
‫‪ -58-59‬منطقه ش‪33‬هداى احد كه قبرس‪33‬تان ش‪33‬هداى احد و در رأس‬
‫ش‪33‬ان حض‪33‬رت حم‪33‬زه بن عبد المطلب رضى هللا عنه وك‪33‬وه احد وك‪33‬وه‬
‫رماة (تيراندازان) را در بردارد‪.‬‬
‫‪ -60-61‬كوه عي‪33‬نين كه ك‪33‬وه رم‪33‬اة (يا تيران‪33‬دازان) ن‪33‬يز نامي‪33‬ده مى‬
‫شود‪ ،‬زيرا پيامبر گرامى صلى هللا عليه و آله وسلم در غزوه احد پنجاه‬
‫نفر تيران‪3‬داز بر آن گماش‪3‬تند تا جبهه مس‪3‬لمين را حم‪33‬ايت كنند‪ ،‬اين ك‪3‬وه‬
‫ك‪33‬وچكى است كه ‪ 180‬م‪33‬تر ط‪33‬ول و‪ 40‬م‪33‬تر ع‪33‬رض دارد وروب‪33‬روى‬
‫قبرستان شهداء احد قرار گرفته است‪.‬‬
‫‪ -62-63‬كوه احد‪ ،‬مشهورترين كوه در مدينه منوره‪.‬‬
‫‪ -64-65‬بخشي از ك‪333‬وه احد ودره اى را مالحظه مى كنيد كه اهل‬
‫مدينه مى گويند پيامبر گرامى صلى هللا عليه و آله وسلم در اثناى غزوه‬
‫احد در آنجا باال رفته اند‪.‬‬
‫‪ -66-67‬مسجد شريف نبوى بعد از توسعه خ‪33‬ادم ح‪33‬رمين ش‪33‬ريفين‬
‫ملك فهد رحمت هللا عليه‪.‬‬

‫‪20‬‬
‫‪ -68-69‬مسجد قبلتين ـ يكى از مس‪33‬اجد عصر نب‪33‬وى‪ ،‬كه متعلق به‬
‫قبيله بنى سلمه خزرجى بود اين مسجد در پنج كيلو مترى غرب مس‪33‬جد‬
‫نبوى واقع است‪.‬‬
‫‪ -70-71‬مسجد قبلتين يكى از مساجد تاريخى در مدينه منوره‪.‬‬
‫‪ -72-73‬مسجد قباء منظره اى عمومى از خارج‪.‬‬
‫‪ -74-75‬منطقه فتح ـ كه در دامنه غ‪33‬ربى ك‪33‬وه س‪33‬لع واقع اس‪33‬ت‪،‬‬
‫وشامل مسجد فتح و مساجد ديگرى است كه بنا بر رواي‪33‬ات در جاهايي‬
‫ساخته شده كه بعضي صحابه در اثناى غزوه در آن سنگر داشته اند‪.‬‬
‫ومس‪33‬جد فتح مس‪33‬جد ك‪33‬وچكى است كه در جايي س‪33‬اخته ش‪33‬ده كه در‬
‫اثناى غزوه احزاب خيمه رسول هللا ص‪33‬لى هللا عليه و آله وس‪33‬لم در آنجا‬
‫نصب شده بوده است‪.‬‬
‫‪ -76-77‬منطقه فتح ـ در سمت راست تص‪33‬وير مس‪33‬جد فتح مالحظه‬
‫مى شود كه در جايي ساخته شده كه در غزوه اح‪33‬زاب خيمه رس‪33‬ول هللا‬
‫صلى هللا عليه و آله وسلم در آن نصب بوده است‪.‬‬
‫‪ -78-79‬كوه سلع ـ منظ‪33‬ره اى از ش‪33‬مال ش‪33‬رق كه امت‪33‬داد ك‪33‬وه را‬
‫نشان مى دهد‪.‬‬
‫‪ -80-81‬مس‪33‬جد جمعه ـ در جايي س‪33‬اخته ش‪33‬ده كه پي‪33‬امبر گ‪33‬رامى‬
‫صلى هللا عليه و آله وسلم اولين نم‪33‬از جمعه را در مدينه ب‪33‬راى مس‪33‬لمين‬
‫اقامه كردند ودر محله بنى سالم بن عوف از قبيله خزرج واقع بود‪.‬‬
‫‪ -82-83‬مسجد شريف نبوى منظره اى عمومى از خارج‪.‬‬
‫‪ -84-85‬مسجد بنى معاويه ـ مسجد اجابه نيز نامي‪33‬ده مى ش‪33‬ود يكى‬
‫از مس‪33‬اجدى كه رس‪33‬ول هللا ص‪33‬لى هللا عليه و آله وس‪33‬لم در مدينه در آن‬
‫نماز خوانده اند‪.‬‬
‫‪ -86-87‬مس‪33‬جد ش‪33‬ريف نب‪33‬وى گنبد س‪33‬بز را مالحظه مى كنيد كه‬
‫برروى مرقد ش‪33‬ريف رس‪33‬ول هللا ص‪33‬لى هللا عليه و آله وس‪33‬لم ودو ي‪33‬ار با‬
‫وفايش‪33‬ان اب‪33‬وبكر ص‪33‬ديق وعمر ف‪33‬اروق رضى هللا عنهما س‪33‬اخته ش‪33‬ده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -88-89‬مسجد سجده يا مسجد اب‪33‬وذر ـ در يكى از جاهايي س‪33‬اخته‬
‫شده كه پيامبر گرامى صلى هللا عليه و آله وسلم در آن نماز خوانده اند‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫‪ -90-91‬مسجد ميقات (ذو الحليف‪33‬ه) كه اهل مدينه و زائ‪33‬ران ب‪33‬راى‬
‫اداى مناسك حج وعم‪333‬ره از اينجا اح‪333‬رام مى بندند وع‪333‬ازم مكه مكرمه‬
‫مى گردند‪.‬‬
‫‪ -92-93‬مسجد شريف نبوى ـ يك گوهر عمرانى منحصر به فرد‪.‬‬
‫‪ -94-95‬مس‪33‬جد حض‪33‬رت على بن ابى ط‪33‬الب رضى هللا عنه ـ اين‬
‫مسجد در يكى از جاهايي ساخته شده كه پيامبرگرامى ص‪33‬لى هللا عليه و‬
‫آله وسلم در آن نماز عيد اقامه مى كردند‪.‬‬
‫‪ -96-97‬اين تص‪333‬وير مش‪333‬تمل است بر مس‪333‬جد الغمامه در س‪333‬مت‬
‫راست ومسجد حض‪33‬رت اب‪33‬وبكر ص‪33‬ديق رضى هللا عنه در س‪33‬مت چپ‪،‬‬
‫اين دو مسجد در اماكني ساخته شده كه پيامبر گ‪33‬رامى ص‪33‬لى هللا عليه و‬
‫آله وس‪33‬لم در آنجا نم‪33‬از عيد اقامه مى ك‪33‬رده اند چنانك‪33‬ه ان‪33‬دكى دورتر‬
‫مسجد شريف نبوى از طرف غرب مالحظه مى شود‪.‬‬
‫‪ -98-99‬منطقه مركزى مسجد حض‪33‬رت اب‪33‬وبكر ص‪33‬ديق رضى هللا‬
‫عنه را مالحظه مى كنيد كه در يكى از عيدگاهاى پيامبر گ‪33‬رامى ص‪33‬لى‬
‫هللا عليه و آله وسلم ساخته شده است‪.‬‬
‫‪ -100-101‬مس‪33‬جد حض‪33‬رت عمر بن خط‪33‬اب رضى هللا عنه ـ در‬
‫يكى از جاهايي ساخته شده كه پيامبر گرامى صلى هللا عليه و آله وس‪33‬لم‬
‫در آن نماز عيد اقامه كرده اند‪.‬‬
‫‪ -102-103‬مدينه منوره منظره اى عمومى‪.‬‬
‫‪ -104-105‬مس‪333‬جد الغمامه در يكى از جاه‪333‬ايي س‪333‬اخته ش‪333‬ده كه‬
‫پيامبر گرامى صلى هللا عليه و آله وسلم در آن نماز عيد اقامه مى كرده‬
‫اند‪.‬‬
‫‪ -106-107‬مس‪33‬جد قب‪33‬اء دومين مس‪33‬جد مش‪33‬هور وت‪33‬اريخى مدينه‬
‫منوره (كه در قرآن كريم ازآن ياد شده است سوره توبه آيه ‪)108‬‬
‫‪ -108-109‬منطقه العنبري‪33‬ه‪ ،‬در س‪33‬مت راست تص‪33‬وير بخشي از‬
‫ايستگاه قطار حجاز را مالحظه مى كنيد‪.‬‬
‫‪ -110-111‬بخش ديگرى از ايستگاه قط‪33‬ار حج‪33‬از كه س‪33‬لطان عبد‬
‫الحميد ثانى رحمت هللا عليه آنرا ساخته است‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫‪ -112-113‬نمونه اى از قطارهايي كه در خط آهن حجاز ك‪33‬ار مى‬
‫كرده است‪.‬‬
‫‪ -114-115‬مسجد شريف نبوى جنوب غرب‪.‬‬
‫‪ -116-117‬وادى عقيق ـ وادى مبارك نيز نامي‪33‬ده مى ش‪33‬ود‪ ،‬كه از‬
‫مشهورترين وادى هاى مدينه منوره است‪ .‬پيامبر گرامى صلى هللا عليه‬
‫و آله وسلم در م‪33‬ورد اين وادى فرم‪33‬وده اند «أت‪33‬انى الليلة آت من ربى فق‪33‬ال‬
‫صل فى ه‪333‬ذا ال‪333‬وادى المب‪333‬ارك» ديشب قاص‪33‬دى از ن‪33‬زد پروردگ‪33‬ارم آمد‬
‫وفرمود‪ :‬در اين وادى مبارك نماز بخوان‪.‬‬
‫‪ -118-119‬تصوير ديگرى از وادى عقيق در انتهاى تصوير ك‪33‬وه‬
‫«عير» را مالحظه مى كنيد‪ .‬عير كوهى است كه رسول گ‪33‬رامى ص‪33‬لى‬
‫هللا عليه و آله وسلم آن‪33‬را از ط‪33‬رف جن‪33‬وب غ‪33‬رب حد ح‪33‬رم مدينه ق‪33‬رار‬
‫دادند‪.‬‬
‫‪ -120-121‬باغ سقيفۀ بنى س‪33‬اعدة‪ .‬اين باغ در جایی س‪33‬اخته ش‪33‬ده كه‬
‫مس‪333‬لمانان پس از وف‪333‬ات رس‪333‬ول معظم ص‪333‬لى هللا عليه و آله وس‪333‬لم با‬
‫ابوبكر صديق رضى هللا عنه بيعت نمودند‪.‬‬
‫‪ -122-123‬بخشي از ح‪333‬ره ش‪333‬رقى در مدينه من‪333‬وره ـ ح‪333‬رة ‪:‬‬
‫س‪33‬نگهاى س‪33‬وخته س‪33‬ياهى هس‪33‬تند كه از ش‪33‬رق وغ‪33‬رب مدينه من‪33‬وره را‬
‫احاطه كرده اند‪.‬‬
‫‪ -124-125‬بقاي‪33‬اى قصر س‪33‬عيد ابن الع‪33‬اص‪ ،‬يكى از مش‪33‬هورترين‬
‫قصرهايي كه در عصر اموى در كناره وادى عقيق وجود داشت‪.‬‬
‫‪ -126-127‬مسجد قباء بعد از توسعه اخير تصويرى شبانه وزيبا‪.‬‬
‫‪ -128-129‬بخشي از هتل ها وبرجهاى منطقه مركزى‪.‬‬
‫‪ -130-131‬وسعت وزيبايي خيابانهاى جديد مدينه من‪33‬وره منحصر‬
‫به فرد است‪.‬‬
‫‪ -132-133‬وسعت وزيبايي خيابانهاى جديد مدينه من‪33‬وره منحصر‬
‫به فرد است‪.‬‬
‫‪ -134-135‬اخ‪33‬يرا چند پل وتونل در مدينه من‪33‬وره س‪33‬اخته ش‪33‬ده كه‬
‫وسعت و زيبايي آن فوق العاده است‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫‪ -136-137‬تنوع كاال در بازاره‪33‬اى مدينه من‪33‬وره ب‪33‬راى ب‪3‬رآوردن‬
‫نياز زائران‪.‬‬
‫‪ -138-139‬بخشي از بازار سبزى وميوه در مدينه منوره‪.‬‬
‫‪ -140-141‬مسجد شريف نبوى منظرى عمومى از خارج‪.‬‬
‫‪ -142-143‬نمونه اى از خرماهاى منحصر به فرد مدينه منوره‪.‬‬
‫‪ -144-145‬از باغهاى مدينه منوره‪.‬‬
‫‪ -146-147‬از باغهاى مدينه منوره‪.‬‬
‫‪ -148-149‬مسجد شريف نبوى بعد از توسعه بزرگ خادم حرمين‬
‫شريفين ملك فهد رحمت هللا عليه‪.‬‬
‫‪ -150-151‬منظرى عمومى از شهر بدر‪ ،‬غ‪33‬زوه ت‪33‬اريخى ب‪33‬در كه‬
‫در سال دوم هجرى اتفاق افت‪33‬اد وخداوند مس‪33‬لمين وپي‪33‬امبرگرامى ص‪33‬لى‬
‫هللا عليه و آله وس‪33‬لم وص‪33‬حابه گ‪33‬رامی رضى هللا عنهم را بر مش‪33‬ركان‬
‫قريش پيروز گردانيد در همين منطقه بوقوع پيوست‪.‬‬
‫‪ 152-153‬العدوة ال‪33‬دنيا (س‪33‬ورهء انف‪33‬ال آيه ‪ - )42‬ك‪33‬ثيب الحن‪33‬ان ـ‬
‫(تپه ریگ ن‪33‬رم) كه پي‪33‬امبرگرامى ص‪33‬لى هللا عليه و آله وس‪33‬لم وص‪33‬حابه‬
‫قبل از آغاز غزوه بدر در آن خيمه زدند‪.‬‬
‫‪ -154-155‬ميدانى كه در آن غزوه بدر واقع شده است‪ ،‬در س‪33‬مت‬
‫راست تصوير مسجد العريش را مى بينيد‪.‬‬
‫‪ -156-157‬مسجد شريف نبوى ـ منظرى شبانه‪.‬‬

‫‪24‬‬