1

HUMANIZAM I RENESANSA
1. Od svih knjievnih epoha obuhvataju najdui vremenski period.
2. Oznaavaju mnoge pojave ljudskog drutva i ljudske kulture na prelazu iz srednjeg u
novi vek.
3 obino se vezuju u jedan pojam, proi emu:
Humanizam period koji prethodi renesansi,
- traje jo od kraja srednjeg vijeka , od XIV i XV
Renesansa - duhovne i umjetnike pojave XVI vijeka, u kome su humanistike
dobile svoje najpunije ovaploenje u naunim, knjievnim i
umjetnikim djelima tog doba
-

injenica to se renesansa javlja na poetku novog vijeka

odreuje umnogome druutveni, idejni i umjetniki i karakter
ove epohe, nazvane epohom OBNOVE ili PREPORODA (fr.
rennaissence, ital. rinascimento, njem. Wiedergeburt)

Drutveno istorijske okolnosti

nastanka renesanse
Pretpostavke za nastanak renesanse izvrene su ve u kasnom srednjem vijeku (XII XV
stoljea). U tom vremenu nastale su:
1. Znaajne izmjene u KLASNOJ STRUKTURI i KULTURI srednjevjekovnog
drutva:
1) jaanje gradova i ekonomske moi graanstva, zanatlija i trgovaca (tzv.
treeg stalea), a opadanje moi feudalne aristokratije
2) zamjena naturalne privrede novanom privredom: novac dobija prestinu
ulogu za postizanje ekonomske i politke sile u drutvu
3) zamjena viteko - plemike vojske najamnikim (plaenikim) etama i
postepeno stvaranje stajae vojske
4) jaanje kraljevske vlasti
5) sve vei ekonomsko-politiki znaaj graanstva u finansiranju dravnih
prihoda
6) davanje plemikih titula uglednim graanskim porodicama (patricijat,
novoplemstvo)
2. Uporedo s tim vre se znaajne promene u DUHOVNOM IVOTU ljudi kasnog
srednjeg veka:
1) razvijaju se prirodne nauke
2) u filozofiji i umjetnosti stvarase naturalistika slika svijeta
3) kultura se sve vie sekularizuje (postaje svjetovna, a ne vjerska)
4) javlja se kosmoplitska svijest o vrijednosti drugih kultura i drugih zemalja

2
pomorska trgovina, krstaki ratovi, hadije,
umjetnici i zanatlije koji putuju od grada do
grada, studenti koji prelaze s univerziteta na
univerzitet, putujui propovednici itd.

sve to doprinosi irem

upoznavanju ljudi raznih
sredina i raznih kultura

5) UVOENJE NARODNOG JEZIKA u kole umesto latinskog, radi potreba

trgovine dovodi do snanog ISPOLJAVANJA NACIONALNIH I
NARODNIH ELEMENATA U KNJIEVNOSTI.
6)
Od svega znaajnije razvija se POJAM
Snana potvrda o tome u djelima
HUMANITETA, HUMANIZMA (od lat.
klasinih (grkih i rimskih)
humanus ljudski, oveni), koji dovodi
filozofa, pjesnika i umjetnika, u
do UZDIZANJA ZNAAJA LJUDSKE
kojima otkrivaju prave uzore
LINOSTI KAO SLOBODNE JEDINKE
ovjenosti i estetikog ideala

7)
Da bi itali te pisce u originalu i da bi sami
pisali latinskim jezikom rimskih klasika, a
ne iskvarenom latintinom

knjievnici kasnog srednjeg

vijeka obnavljaju klasinu istotu
latinskog jezika i piu svoje spise
tzv. novolatinskim jezikom
U isto vrijeme ne zanemaruju ni
narodni jezik svoga zaviaja

PREMA TIM NAUNICIMA I KNJIEVNICMA KOJI SE BAVE PROUAVANJEM

ANTIKE STARINE I KLASINIH JEZIKA I KOJI SU SEBE PROZVALI
HUMANISTIMA, CEO TAJ DUHOVNI POKRET DOBIJA NAZIV HUMANIZAM.
Najvei knjievni predstavnici humanistikog perioda bili su italijanski pjesnici:
Dante Aligijeri (Boanstvena komedija),
Franesko Petrarka (Kanconijero) i
italijanski novelista ovani Bokao (proslavljeni tvorac Dekamerona)

3
OPTE TENDENCIJE:
U POLITICI:
Francuska monarhija, apsolutana i centralizovana, imae dominantnu ulogu u Evropi.
NA IDEOLOKOM PLANU
- Crkva i Drava su razdvojene ali solidarne; dravna cenzura postepeno se pridruuje
religioznoj. Nikakva misao se ne moe sastaviti i prerditi a da se ne postavi u odnosu na
religiju.
- Jaaju nacionalna osjeanja
Sa stanovita KULTURE:
- tampana knjiga pojaala je protok informacija, publika se uveava.
- S jedne strane imamo razvoj individualnog miljenja, dok sa druge Univerzitete
potiskuju Koledi koji se obraaju mladim ljudima i predlau im optu kulturu
(standardizovanu)
- dominantni kulturni model ostaje antiki, preovladava imitiranje.
- U literaturi pokroviteljstvo ostaje pravilo, ali sve vie autora stie i izvjesnu
ekonomsku sammostalnost zahvaljujui prodaji svojh knjiga.

4
Na ovakvim humanistikim osnovama razvila se tokom XVI vijeka

RENESANSNA KNJIEVNOST, UMETNOST I NAUKA

u Italiji, paniji, Nemakoj, Francuskoj, Engleskoj, Poljskoj i drugim, pa i naim
zemljama, naroito u primorskim gradovina.
Ta
knjievnost:
a njena
poetika

pisana je preteno na narodnom jeziku

je izgraivana najprijie
na osnovama klasinih
knjievnosti (Aristotel,
Kvintilijan, Horacije),

u ZRELOJ RENESANSI poela

oslobaati strogih pravila
aristotelovske poetike i zasnivati jedno
slobodnije shvatanje poezije kao
stvaralakog ina i pesnikog
nadahnua (ordano Bruno,Pjetro
Aretino)

Renesansa nastavlja sa humanistikim shvatanjima ovjeka i ovjenosti

razvijajui ih jo vie i uvrujui pojam individualne ovjekove slobode,
zadovoljstva i sree
OVJEK

FILOZOFIJA
UMJETNOST

Pojam
UMJETNIKE
LJEPOTE
glavne osobine

SREDNJI VIJEK
Nasuprot
srednjevjekovnim
religioznim
predstavama o
ovjeku kao
bezlinoj jedinki
koja se utapa u
hrianski kolektiv
i koja sanja o
zagrobnom ivotu
srednjovjekovni
SPIRITUALIZAM

RENESANSA
Renesansni ovjek , podstaknut primjerima
antike, razvija mnogo sloenij pojam o ivotu i
svome PRAVU NA NJEGA:
ovjek je svestrano i sloeno bie koje ima
pravo na uivanje ovozemaljskog ivota i
postizanje zemaljske sree, koja se sastoji u
ulnim zadovoljstvima i u duhovnim
konteplacijama.
javljaju se drugi i drugaiji pravci filozofske i
umjetnike misli: naturalizam, racionalizam,
senzualizam, empirizam
Studij prirode i ovjekovog tijela postaje
osnova svih umjetnnosti
izraavanje ljepote, gracije i harmoninosti
ljudskog tijela i ljudske due glavni cilj poezije
i likovnih umjetnosti
uspostavlja se kao HARMONIJA SVIH
DIJELOVA I VJERNOST PRIRODI:
Umjetniko djelo je sastavljeno tako da mu je
nemogue bilo ta dodat ili oduzeti a da se ne
oteti harmonija cjeline. (Leonardo da Vini)
Odmjerenost, srazmjernost, ravnotea,

5
renesansne
umjetnosti i
knjievnosti
Umjetnost se,
istovremeno,
UZDIE NA
STEPEN
NAUKE:
SVEST O
ZNAAJU
UMJETNIKE
LINOSTI
KNJIEVNOST

harmonija, duhovna vedrina i optimizam

U SLIKARSTVU I
VAJARSTVU

izuava se
ANATOMIJA, uvodi se
PERSPEKTIVA
U oblasti
snano se razvija
KNJIEVNOSTI
teorijska misao
POETIKA, TEORIJA
KNJIEVNOSTI
neobino se pojaava, javlja se pojam o
umjetnokom talentu i naputa anonimnosti
umjetnika iz srednjeg vijeka: sada svi potpisuju
svoja djela, AUTOPORTRET i
AUTOBIOGRAFIJA najpopularniji su i
najei vidovi umjetnikog oblikovanja
Budui zasnovana na
Otuda je knjievna
antikim
konvencija o
knjievnostima, grkoj knjievnim vrstama i
i rimskoj, antike
stilskim kategorijama
poetike i retorike bile
bila vrlo strogo
su u osnovi i
uvana i zahtjevana
renesansnih teorijskih
od knjievnika.
shvatanja o
knjievnosti.

Na taj nain ve u renesansi se stvaraju

preduslovi za stvaranje poetike klasicizma u
XVII v. kada su bile strogo odreene stilske
osobine pojedinih knjievnih vrsta (tragedija,
komedija, satira, oda, elegija, idila, itd.)
Glavni predstavnici renesansne knjievnosti su:
1. Lodoviko Ariosto (Spev Besni Orlando)
2. Torkvato Tasso (jo uveniji religiozni spev Osloboeni Jerusalim)
3. Miguel de Servantes (slavni roman Don Kihot od la Mane)
4. Viljem ekspir, najvei dramatiar svih vremena
5. Fransoa Rable, sa svojim fantastino-satirinim romanom Gargantua i
Pantagruel
6. Pjer Ronsar, prefinjeni pjesnik
7. Miel de Montenj, produbljeni mislilac

FRANCUSKA
Vie inilaca dovelo do toga da je sveukupna obnova ljudskog stvaranja bila neophodna:
1. Velika georafska otkria

2. Pad Carigrada
(esto se smatra dogaajem
koji je oznaio kraj srednjg
veka)
3. pojava reformatorskih
pokreta, najprije sa
Martinom Luterom, zatim
anom Kalvinom i drugih,
naposljetku henrijem VIII

otvaraju jednom novom drutvenom sloju koji se

nove
postepeno stvara i bogati:
horizonte SLOBODNOM GRAANSTVU,
i
ali i slobodnim misliocima i umjetnicima
Zapadnu Evrpopu preplavili su ueni ljudi iz
Vizantije koji su sa sobom donijeli znanja iz
antike i sa Istoka, gotovo zaboravljeni grki
jezik i antike tekstove
Kao poslednji udarac sholastikom vienju
svijeta

HUMANIZAM
Stvaraoci XVI v.
oivljavaju zanimanje za
antiku

U njenom centru je uvijek

bio OVJEK

Tako se javlja
HUMANIZAM, najprije
u filozofiji i nauci ,
isticanje ljudskosti kao
najveu vrijednost.

Odbacuje kruto
srednjevjekovno religiozno
odbacivanje ovozemaljskog
i ljudskog i snove o
zagrobnom ivotu

Humanistiki mislioci,
erudite prije svega, trae od
ovjeka da ivi pun
ovozemaljski ivot, sad i
ovdje.

Oivljava latinski i grki

jezik,
U UMJETNOSTI se
HUMANIZAM
REFLEKTUJE KROZ
RENESANSU
Humanizam i renesansa
iznjedrili su ideje
univerzalnog ovjeka
(kao to je to bio
Leonardo da Vini) i
erudite (poput Erazma
Roterdamskog)

prevode se, itaju i

komentriu klasini tekstovi
ona vraa LJUDSKU
MJERU UMJETNOSTI,
TOPLINU, ESTETIKU,
UIVANJE
Obojica su, iako nisu
Francuzi, umrli u
Francuskoj.

RENESANSA poklapa se u Francuskoj sa XVI v.

Renesansa je u Francusku
Tako je Fransoa I
On je osnivac i zatitnik
dola naravno iz Italije, gdje presudna politicka licnost College des lecteurs
je i nastala i gdje je
francuske renesanse,
royaux, ustanove osnovane
doivjela svoj
njegova sestra Margarita od 1530 g.radi prouavanja
vrhunac.Prilika se stvorila
Angulema bila je velika
klasinih (antikih) jezika.
kroz talijanske ratove koje
pokroviteljica umjetnika i
Prouavanje humanistikih
je veliki francuski kralj
umjetnosti, a i sama se dala nauka posje jezgro
Fransoa I vodio za
na pisanje stihova, naalost, nastavnog plana,
vojvodstvo Milana. Vidjevi bez nekog znacajnijeg
yamijenivi formalnu logik
rasko i udobnost, ljepotu
uspjeha. Njihov kraljevski
sholastike kole. Ovaj
koju je renesansa tu stvorila dvor posebno je njegovao
College je kasnije prerastao
poelio je da se tim istim
humanistiki duh i pruao
u slavni College de France.
uitkom za oci i duu okrui podrku umjetnicima,
i kad se vrati kuci.
pjesnicima i filolozima u
Poziva stoga Leonarda da
njihovom radu.
dovri izgradnju Ambuaza
gdje je ovaj posljednji i
umro, ne zavrivi taj
zadatak.
Renesansa je doba koje obiljeava iva inelektualna i knjievna aktivnost, tokom koje s.
u pisci israivali nove ideje i nove literarane forme. Renesansa je poela u Italiji u XIV v.
kada su uticajni mislioci izazvali ukorijenjena dugovjekovna vjerovanja u svim oblastima
drutva.
Sa izazovom dogmi, dola je i nova svijest o lijepom i pojmu ljepote.
Meutim, novi nain razmiljanja u Francusku je poeo da prodire tek nakon izbijanja
Italijanskih ratova 1494. Francuska vojska je ne povratu iz Italije donijela znanja
italijanske renesanse, ukus i rasko dvorova italijanskog plemstva i nove humanistike
vrijednosti.
Renesansni zamak sagraen u dolini rijeke Loare svjedoi oo utisku koji su italijianske
palate ostavile na voe fransuke vojske.

CLEMENT MAROT
Dolazak renesanse u Francusku nije odmah iznjedrio djela zasnovana na novim idejama.
Grupa retoriara, pjesnika odanih starim idejama retorike (pravila kompozicije) i forme,
dominiala je prvom etvrtinom vijeka.
Clement Marot, sin jednoga od ovih pisaca, smatra se prvim velikim pjesnikom ovog
vijeka. Mnoga njegova pisana djela pripadaju srednjevjekovnim anrovima, alegoriji npr.,
ali istovremeno je uvodio i novine; u tom smislu moe se rei da je bio poslednji
predstavnik Starog vijeka i prvi predstavnik Renesanse. Njegova najvea zasluga i
dostignue je uvoenje soneta.

FRANSOA RABLE
Sa Fransua Rableom francuska knjievnost stekla je prvog velikog renesansnog
proznog pisca. Rable ujedinjuje humannistiku strast za znanjem i italijansku ljubav
prema ljepoti i zadovoljstvu.
Ogromna glad i e njegovih zmilejnih divova Pantagruela i Gargantue simbolizira
neutaiu elju i prohtjeve nove ere za izuavanjem, obrazovanjem i ulnim
zadovoljstvima.
U svojim satirinim djelima Pantagruel (1532), Gargantua (1534), Le tiers livre (1546;
Trea knjiga) i Le quart livre (1552; etvrta knjiga) ismijeva glupost, snobizam,
praznovjerje i savremene institucije i daje uvid u obrazovanje, rat, pravosue i religiju.
Istovremeno uzdie i slavi njegovanje i procvat svih ljudskih moi i mogunosti.
Roen je kao sin kraljevog advokata u bogatoj porodici. Odluuje se za ivot redovnika,
prvo franciskanac, a zatim benediktinac. Njegovo je prvo obrazovanje bilo religiozno i
skolastiko. To ga nije sprijeilo da naui grki.
Zahvaljujuci porodinim vezama, mnogo putuje, posmatra obine male ljude i
njihove obiaje, oslukuje njihove meusobne razgovore.
Nakon studija na Univerzitetu u Poatjeu, ponovo putuje. Tokom tog perioda ivota, teko
je pratiti sva njegova putovanja.
Zaustavlja se u Marseju, skida habit i posveuje se studijima medicine.
U meuvremenu pie i objavljuje pod pseudonimom u Lionu Strane i udesne
injenice o ivotu uvaenog Pantagruela, kralja Dipsoda i sina velikog dina
Gargantua.
Putuje u Italiju kao ljekar, upoznaje se uivo sa antickom umjetnocu kojoj se toliko divio,
upoznaje sve tajne papske drave koju ce kasnije izloiti nemilosrdnoj satiri, upoznaje
ljude i njihove obicaje.
Nakon povratka iz Italije objavljuje nastavak ivot slavnog i velikog Gargantua,
Pantagruelovog oca. Do kraja ivota ce nastaviti da putuje i da dopisuje avanture ova dva
dina objavio je ukupno 6 knjiga njihovih zgoda i nezgoda.

MARGARITA NAVARSKA i MAURICE SCHEVE

Sestra Fransoa I, Margarita je autor Heptamerona (1559).
Inspirisan Bokaevim Dekameronom, djelo predstavlja zbirku pria koje su navodno
ispriali putnici zadrani loim vremenom u Pirinejima.
Maurice Sheve je bio glavni predstavnik Lionske kole (Lecolle lyonaise), koja je
ukljuivala dvije vane pjesnikinje, Louise Labe i Pernet du Guillet. Ova potonja bila
jeinspiracija Scheve-ovog remek-djela, zbirke pjesama nazvane Delie (1544).
Pjesnici Lionske kole pisali su o duhovnoj ljubavi i enji, a njihove pjesme pokazuju
novo prihvatanje ljudskih emocija u pisanim radovima.

OSTALE TENJE I PRAVCI

PLEJADE i njihov manifest La defence et illustration de la langue

francaise
Sredinom XVI vijeka mladi pjesnici
oakim du Bele, ak Peletjea, Pjer de Ronsar.
- razmiljanja o poeziji i prvenstveno o jeziku na kojem bi se poezija trebalo da pie slicna
su.
Zajedno studiraju i svi su aci humaniste i heleniste ana Dora.
Uskoro ih je sedmorica.
Uzimaju zajednicko ime, najprije Brigada i povjeravaju
najmladem medu njima, oakimu du Beleu da napie manifest.
On pie tekst nazvan Odbrana i ilustracija francuskog jezika.
Mijenjaju ime i sada se zovu Plejada
kao sazvijede sastavljeno od sedam zvijezda nazvanih po 7 keri grkog boga
Atlasa, ali i kao sedmorica aleksandrijskih pjesnika iz 3.st.p.n.e. kiji su tako nazvali
svoju poetsku kolu.
Ovaj manifest najavio je kao cilj grupe Plejada podizanje francuskog jezika i
literature na nivo koji su imali proslavljeni grki, latinski i italijanski jezik.
Oko 30 godina (1549 1580) pjesnici Plejade su dominirali francuskom
knjievnou, naroito kroz Ronsarove ode i sonete.
ZATO ODBRANA ?
Zato to je jezik koji suvereno vlada i naukom i poezijom uglavnom latinski. Poezija je
inspirisana velikim antickim pjesnicima do te mjere da postaje vec imitacija ( loa ), a
francuski se jezik smatra za siromaan jezik koji ne moe izraziti svu prefinjenost
osjecaja. U odbranu, Bele kae da je i latinski nekad bio siromaan, ali da se obogatio
upravo upotrebom!
ZATO ILUSTRACIJA?
Zato to taj jezik, buduci siromaan, treba obogatiti novim rijecima koje ili postoje vec u
jeziku, ali su zaboravljene, ili postoje u dijalektima, pikardu, valonu ili normanskom
dijalektu, ili nove rijeci treba jednostavno stvoriti;
treba takode obogatiti i stil tako to ce se na tom jeziku pisati, pa ce jezik upotrebom
razviti i retoricke figure, i metafore, i epitete, poredenja i sve ono to razvijena knjievnost
na jednom jeziku pokazuje.
Kako su smatrali (moda s pravom) kako je vrhunski domet jezika u knjievnosti
upravo poezija, dosta su se bavili versifikacijom, stihom, rimom, sonetom (Petrarka je
i ovdje cijenjen kao najveci pjesnik epohe!) jer francuski nije podnosio sve ono to je
versifikacija klasicne latinske poezije zahtijevala.

PJER RONSAR
I istorija i knjievnost bi vjerovatno bolje zapamtila i vie spominjala pjesnike Plejade, da
medu njima nije bio i Ronsard. Ovako, ostali su u njegovoj sjeni i ne mogu se porediti sa
sjajem njegove poezije, najsjajnije zvijezde medu njih sedam.

10

Pijer d Ronsard roden je u blizini Vandoma, u Pays de Loira u zamku Posonijer gdje je
proveo djetinjstvo i jedan dio mladosti, nakon to je uvidio da gubi sluh i da mora odustati
od diplomatske karijere kao i njegov prijatelj du Bele.
Svoje prve ode pie pod uticajem helenistickih pjesnika Pindara i Horacija. Na preporuku
princa i princeze Margarite i Miela de lHopital, okrece se jednostavnijoj inspiraciji i
cicem stihu.
Muza mu je Kasandra Salviati, trinaestogodinja kcerka jednog talijanskog bankara koju
ce vidjeti jo tri puta. Nita zato, dua je ustreptala ljubavlju, u sjecanju su stalno te
rumene usne kao ruice, njene ruke od alabastera ... Poezija po svemu inspirisana
Petrarkom.
Ubrzo postaje dvorski pjesnik i pjesnik-miljenik cak, nazivaju ga francuskim Pindarom
i princom medu pjesnicima. Pred kraj ivota, uz slavu stie i bogatstvo. Muze je
mijenjao, bila je tu jedna Mari, pred kraj ivota jedna Elen, dosta mlada od njega, kojoj
posvecuje besmrtne lirske stihove naslovljene A kad Vi budete ostarili - stihove u
kojima oslikava svoju njenu, tananu lirsku duu koja zna da je kraj puta blizu i koja ba
zbog toga ima dovoljno mudrosti da zna da je umjetnost jedina moguca covjekova
pobjeda nad prolaznocu svega; a od svega to prolazi ipak najbre covjeku prode
mladost. Samo je umjetnost vjecna, samo je pjesnik vjecan, a on, buduci velikoduan,
poklonice i Eleni jedan zaledeni tren u vjecnosti ...

MIEL DE MONTENJ
Na kapiji vijeka, onoj to nas uvodi u barok, stoji po nekima najveci mislilac epohe,
Miel d Montenj.
Jedan od pisaca koji se izdigao iznad nemira i haosa perioda Vjerskih ratova (1562
1598). Premda aktivan diplomata u svojoj mladosti i jedno vieijeme gradonaelnik grada
Bordoa, Montenj je najvie vremena provodio u svojoj knjigama opremljenoj kuli,
itajui, razmiljajui i piui svoje Eseje. Rije Esej znai pokuaj, napor, ipitivanje; u
Montenjovom radu esej se odnosi na njegove pokuaje da istrai, proui i objasni samog
sebe, a potom i human condition.
Piui ESEJE, Montenj je ostvario moderan lini esej i ostavnio neizbrisiv primjer
renesansne individualnosti.
Miel Ejkem de Montenj roden je u Montenju, u Dordonji. Vec je njegov otac Pjer
poklonik humanizma i renesanse i obezbjeduje sinu studije latinskog i grckog, ali po
novoj metodi koja ne trai toliko da se pamti kao to su to srednjevjekovni ucitelji mislili
da se uci, vec insistira da se misli, kako to nova epoha ocekuje od covjeka.
Vec je, dakle, njegovo obrazovanje krajnje individualno. Studira potom u Bordou, dobija
slubu pri Parlamentu u Bordou, vraca se na studije, upoznaje velikog prijatelja La Boetia
koji umire vrlo mlad. Ova je smrt Montenja jako pogodila.
Povlaci se u tiinu porodicnog imanja, pie prvo izdanje Eseja. Nakon nekog vremena,
daje se na putovanja; surovo mucen bolecu (kamenac u bubregu) trai lijek u termalnim
vodama, najprije u Francuskoj, potom u Njemackoj i vajcarskoj.
Nakon toga izabran je za gradonacelnika Bordoa u dva mandata. Pred kraj ivota ponovo

11
se povlaci u mir i tiinu svoje biblioteke i zavrava trece izdanje Eseja. Pogreno je, dakle,
zamiljati Montenja kao usamljenog covjeka i mislioca, zatvorenog i zarobljenog u
pranjavoj biblioteci kako citav ivot pie o ivotu: ne, on ga je, u epizodama, intenzivno
ivio i od njega se odmarao.
Eseji, na francuskom Essais, zapravo je igra rijeci pokuaj. Njegovi su pokuaji
jedinstvena knjiga u istoriji knjievnosti. Njegov je cilj jasan: steci i osvojiti mudrost. Da
bi ga ostvario, on misli da treba poci od jednog ivotnog iskustva, pa polazi od onog koje
mu je najblie i najpoznatije od sopstvenog. Analizirajuci svoje sopstveno iskustvo, on,
malo po malo, slika samog sebe, pa u neko doba shvata i sam da pie knjigu o sebi
samom. Njegovi se pokuaji tako pretvaraju u portret, i to ne u pokuaj portreta, vec u vrlo
uspio portret. Svu je svoju misao i svoju duu izloio citaocu, ne da bi se pohvalio, ne da
bi mu neko zavidio ili ga slijedio, vec prosto zato to je smatrao da je svako ivotno
iskustvo toga vrijedno.
Njegova je misao preteno tamnim bojama osjencena, njegova je muzika preteno
melanholicna. Nije ni cudo citav ivot obiljeen mu je bolom, dugotrajnom i mucnom
bolecu; preranq smrt prijatelja samo je nadodala bol na bol. Nita mu drugo i ne
preostaje, nego da trpi bol da bi manje patio. U tiini svoje osame uvida punu cijenu
slobode i kao i svaku drugu svoju misao rado je dijeli s citaocem, bez aljenja naprosto
konstatuje svaki je slobodan covjek sam, licna sloboda se osvaja sopstvenom hrabrocu,
a placa velikom samocom!