MATERIJALI

(definicije koje bi se mogle nai na ispitu)

Denis Ljuma

MATERIJALI
I KOLOKVIJ

Atom
Atom je najsitnija estica nekog elementa sa svojstvima tog elementa. Sastoji se od jezgra i
omotaa. U jezgru se nalaze protoni (''+'' naelektrisan) i neutroni (neutralan), koji
odreuju masu atoma. Dok se u omotau nalaze elektroni (''-'' naelektrisan).

Joni su pozitivno ili negativno naelektrisani atomi. Pozitivni joni nazivaju se katjoni, dok se
negativni joni nazivaju anjoni.

Izotopi su atomi sa istim brojem protona, a razliitim brojem neutrona.

Omota je prostor kuda krue elektroni. Maksimalan broj ljuski je 7 i to K,L,M,N,O,P,Q. Ove
ljuske se sastoje od podljuski. Maksimalan broj podljuski je 4 i to s,p,d,f.
Koliko jedna ljuska moe primiti elektrona odreuje se formulom 2n2, gdje je n (glavni
kvantni broj). Maksimalan broj podljuski je s=2, p=6, d=10, f=14.
to su ljuske dalje od jezgra njihova energija je vea.

Foton je elektromagnetno zraenje koje se javlja prelaskom elektrona iz dalje ljuske u bliu
ljusku (tj. iz polja vee energije u polje manje energije).

Vrste Atomske veze

Jonska veza je veza koja se obrazuje izmeu visoko elektropozitivni (metalnih) elemenata i
visoko elektronegativnih (nemetalnih) elemenata. Elektroni iz zadnje ljuske
(metala) prelaze u zadnju ljusku (nemetala), obrazujui pozitivan i negativan jon.
Znamo da se ''+'' naelektrisane i ''-'' naelektrisane estice privlae. Stim da ovo
jedinjenje postaje elektroneutralno.

Kovalentna veza je veza izmeu atoma sa malim razlikama u elektronegativnosti i koji su blizu
u Periodnom sistemu elemenata. U ovoj vezi atomi koriste zajedniku zadnju
ljusku. Tj valentni elektroni (elektroni iz zadnje ljuske) su zajedniki za oba
atoma i tako postaju stabilni.

Metalna veza je veza koja nastaje u vrstim metalima. Atomi se slau u gustu strukturu. Smatra
se da se vrsti metali sastoje od pozitivni jona i valentnih elektrona raspodjeljenih
u obliku elektronskog oblaka. Slobodni elektroni su elektroni koji se mogu
slobodno kretati u metalnom kristalu. Zbog toga ovu vezu odlikuje dobra
toplotna, elektrina provodljivost.

Kristalna struktura metala

Kristal je struktura metala gdje atomi zauzimaju tano odreen poloaj. I tako formiraju
kristalno vrsto tijelo.

Parametri reetke su razmaci izmeu atoma u tri razliita pravca a0 b0 c0.

Takast niz dobijamo tako to atome slaemo samo u jednom pravcu.
Kristalografska ravan se dobije ako atome slaemo u dva pravca.
Prostorna reetka je normalan oblik slaganja atoma tj. prostorno slaganje atoma.

Varijante osnovnih elija

Prosta elija atomi su smjeteni na rubovima reetke.
Prostorno-centrirana elija atomi su smjeteni na rubovima reetke i jedan atom se nalazi u
sredini reetke.

Povrinski-centrirana elija atomi su smjeteni na rubovima reetke i po jedan na svakoj

povrini reetke.

Bazino-centrirana elija atomi su smjeteni na rubovima elije i po jedan atom po bazama

reetke.

Faktor slaganja atoma (FSA) je odnos izmeu volumena atoma ili djelova atoma koji se
iskljuivo nalaze u reetki i volumena kristalne reetke.
Prostorno-centrirana kubna (prost-c-k) kristalna struktura ima
FSA= 0.68. (I ima ukupno 2 atoma kompletna u eliji ili 9)
Povrinski-centrirana kubna (pov-c-k) kristalna struktura ima
FSA= 0.74. (I ima ukupno 4 atoma kompletna u eliji ili 14)

Milierovi indeksi Ako se kristalografska ravan definie sa tri odsjeka na kordinatnim osama x,y i z,
ali ako se umjesto navedenih odsjeaka uzmu reciprone vrijednosti odsjeaka osa,
onda se ove kordinate nazivaju kristalografski Milerovi indeksi.

Polimorfni preobraaj je pojava koja odlikuje neke metalne ili nemetalne elemente da se
javljaju u vie strukturnih stanja zavisno od stepena zagrijanosti.

Anizotropija je pojava da se razlikuju brojna svojstva metala, zavisno od pravca ispitivanja.

Kristalizacija
Kristalizacija predstavlja prelaenje rastopljenog metala u vrsto stanje. Prilikom hlaenja
formiraju se centri kristalizacije (kristali oko kojih se formiraju ostali kristali).
Ovravanje se moe podjeliti u dva elementarna procesa:
1. obrazovanje stabilnih klica u rastopu (centara kristalizacije)
2. rast klica u kristale i obrazovanje zrnaste strukture

Polikristalni metali su metali koji imaju vie metalnih zrna.

Monokristalni metali su metali koji imaju jedno metalno zrno (tj. oko jednog centra
kristalicije formirali su se ostali kristali). Koriste se u elektrotehnici
zbog mehaniih svojstava budui da ne postoje granice niti sluajno
orijentisanih zrna.

Modifikacija je proces dodavanja stranih tijela (klica) da bi se stvorila sitno zrnasta struktura.
Granica zrna je povrina izmeu susjednih zrna.
Dentriti su vrsta oblika, tj. sitnozrnasti poligonalni kristali koji ine koru odlivka. Nemaju svoju
orjentisanost.

Grubno zrnasta struktura je struktura sa relativno malim brojem metalnih zrna.

Finozrnasta struktura je struktura sa ralativno puno metalnih zrna. Ova struktura je poeljna.
A nastaje veom brzinom hlaenja i veim stepenom
podhlaivanja i dodavanjem sitnih estica kristalnih jedinjenja.

Stepen podhlaivanja je razlika izmeu teoretske temperature ovravanja metala i stvarne

temperature na kojoj poinje proces kristalizacije.

Homogena struktura je struktura koja se sastoji od samo jednog oblika kristalne reetke.
Heterogena struktura je struktura koja se sastoji od raliitih oblika kristalne reetke.

Strukturna graa legura

Legura je mjeavina osnovnog elementa i jedne ili vie komponenata, ime se znatno
poboljavaju brojna svojstva. Prema strukturi oblika razlikujemo mehanike smjese,
vrste rastvore i hemijske smjese.

Mehanika smjesa je jedna od struktura oblika kod koga se kristalna zrna osnovnog elementa
hemijski ne mjeaju sa kristalnim zrnima komponenata.

vrsti rastvor je struktura oblika kod koga dolazi do primanja atoma komponente u kristalnu
reetku osnovnog elementa. Razlikujemo supstitucijski vrsti rastvor i
intersticijski vrsti rastvor.

Supstitucijski vrsti rastvor je rastvor kod koga dolazi do zamjene atoma u kristalnoj reetki
(zamjeni postojei atom). Da bi se ostvario supstitucijski vrsti
rastvor potrebno je:
-

da ralika u veliini atoma nije vea od 15%

kristalne strukture dva elementa moraju biti iste
ne smije biti razlika u elektronegativnosti dva elementa
dva elementa trebaju da imaju istu valenciju

Intersticijski vrsti rastvor je rastvor kod koga su atomi komponenata smjeteni u prostor
izmeu dva atoma osnovnog elementa u kristalnoj reetki.

Intersticije su prostori ili rupe izmeu atoma u kristalnoj reetki.

Kombinovani vrsti rastvor sastoji se od supstitucijskog i intersticijskog vrstog rastvora.
Hemijska jedinjenja nastaju spajanjem dva ili vie elemenata a odlikuju se sastavom koji je
izraen hemijskom formulom, svojim tipom kristalne reetke,
individualnim svojstvima. Razlikujemo jedinjenja metala sa
nemetalima i jedinjenja metala sa metalima. Postoje i jedinjenja sa
ugljikom (karbidi), azotom (nitradi), borom (boridi) i dr.

Difuzija predstavlja mehanizam kojim se materija prenosi kroz materiju. Atomi u gasovitom
stanju najbre difuziraju, zatim u tenom, dok najsporije u vrstom stanju. to je
temperatura vea pogoduje difuzionom procesu. Postoje dva mehanizma difuzije:
1. supstitucijski mehanizam (atomi zauzimaju mjesto u osnovnoj kristalnoj reetki)
2. intersticijski mehanizam (atomi se kreu od jednog intersticijskog mjesta do
drugog, da se pritom trajno ne pomjeraju atomi u
osnovnoj kristalnoj reetki. Brzina kod ovog naina je
vea iz razloga to su atomi manjeg volumena).

Primjena difuzije Povrinsko otvrdnjavanje elika putem gasne cementacije

Povrinsko legiranje ploica silicijuma radi izrade integrisanih kola.

Greke u kristalu
Nultodimenzionalne (takaste) greke su najednostavniji vid greke u kristalnoj reetki.
Tipine greke su nedostatak atoma (vakansije) ili umetnuti
strani atom u kristalnoj strukturi (intersticijal).

Vakansije su takaste greke koje se manifestuju nedostatkom atoma u kristalnoj reetki.

Praznine mogu nastati poveanjem toplotne energije, zbog poremeaja rasta kristala
ili zbog neravnotee u naelektrisanju.

Intersticijal je oblik takaste greke kod koga je umetnut strani atom u kristalnoj strukturi.
otkijev defekt je greka u kristalu gdje se javlja katjon vakansija i anjon vakansija.
Frenkelov defekt je greka u kristalu gdje se javlja katjon vakasija i katjon intersticijal.
Linijske greke (dislokacija) su greke u kristalnim vrstim tijelima koje prouzrokuju
poremeaj reetke koncentrisan oko linije. Dislokacije se
stvaraju u toku ovravanja kristalnih vrstih tijela. Usljed
djelovanja spoljne sile doe do klizanja atoma jednih po
drugima to uzrokuje krivljenje reetke. Taj defekt se zove
dislokacija.

Linija dislokacije je normala na ravan predmeta, i ona se premjeta u pravcu klizanja.

Ekstra ravan je skup atoma koji su pomjereni iz svog prvobitnog ravnotenog poloaja, a jo
nisu zauzeli krajni poloaj.

irina dislokacije je pojas atoma u ravni klizanja u kome su atomi pomjereni iz svog
ravnotenog poloaja.

Burgersov vektor ili vektor klizanja predstavlja rastojanje za koje se pomjere atomi oko
dislokacije. Ukoliko je Burgersova putanja zatvorena
onda taj kristal moemo smatrati idealnim.

Ivina dislokacija nastaje formiranjem ekstra ravni, smjetenih izmeu redovnih vertikalnih
ravnina. A manifestuje se klizanjem itavog gornjeg djela tijela po itavom
dojnjem dijelu tjela jednako.

Zavojna dislokacija nastaje kao smicanje u ravni klizanja, tako da je najvee pomjeranje,
odnosno najvea deformacija na poetku i ta deformacija opada do nule.

Mehanizmi plastine deformacije su klizanje i dvojnikovanje.

Granice dvojnikovanja predstavljaju koherentne dijelove kristala simetrino deformisane u
odnosu na liniju dvojnikovanja.

Dvojnikovanje je poseban sluaj klizanja kada se atomi pomjeraju kao u ogledalu u odnosu na
jednu izabranu podesnu kristalografsku ravan.

Ravanske greke (granice zrna) su dvodimenzionalne greke i predstavljaju granice zrna.

Prilikom kristalizacije metala esto se formira polikristalna
struktura. Dolazi do sudaranja razliito orijentisanih zrna
gdje se formiraju granice zrna tj prazni prostori izmeu zrna.
Granice zrna ojaavaju metale i legure djelujui kao
prepreka za pomjeranje dislokacija, izuzev pri visokim
temperaturama, kad one postaju podruja male vrstoe.

Elastne i plastine deformacije kristalnih tijela

Elastina deformacija je pojava kod koga tijelo zauzima prvobiti poloaj nakon prestanka
vanjskih optereenja.

Plastina deformacija je pojava kod koga dolazi do trajnog deformisanja tijela i nakon
prestanka djelovanja vanjskih optereenja.

Modul elastinosti E je koeficijent proporcionalnosti koji vrijedi do granice proporcionalnosti

na Hukov-om dijagramu.

Tvrdoa je sposobnost materijala da se odupre prodiranju jednog tijela kroz drugo.

vrstoa je sposobnost materijala da se odupre djelovanju vanjskih sila.
ilavost je sposobnost materijala da se odupre udarnom optereenju.

Deformaciono ojaanje U procesu obrade deformisanjem u hladnom stanju, ojaavanjem,

svojstva otpornosti materijala: zatezna vrstoa, napon teenja i
tvrdoa rastu, dok svojstva plastinosti: izduenje i suenje presjeka
opadaju. Mehanizam ojaavanja u metala u procesu obrade
deformisanjem objanjava se poveanjem broja greaka kristalne
reetke (dislokacija, intersticijskih atoma, vakansija).
Na kretanje dislokacija utiu:
- granice metalnog zrna
- poveanjem stepena deformacije, poveava se gustina
dislokacije

Oporavljane i rekristalizacija hladno deformisanog metala

U procesu obrade deformisanjem u hladnom stanju dolazi i do promjene nekih fizikih svojstava,
smanjuje se gustina i otpornost na koroziju, a poveava se elektrina otpornost.
Ako se metal zagrije do dovoljno visoke temperature i kroz dovoljno dugo vrijeme, struktura hladno
deformisanog metala e proi kroz niz promjena koje se nazivaju: oporavljanje, rekristalizacija i rast
zrna.

Primarna rekristalizacija se naziva pojava obrazovanja novih zrna umjesto orijentisane

strukture deformisanog metala.

Sekundarna rekristalizacija je oblast gdje dolazi do porasta metalnog zrna, na temperaturi

oko 600 C.

Temperatura rekristalizacije je temperatura na kojoj se odigrava primarna rekristalizacija.

Temperatura na kojoj poinje proces kristalizacije istog metala
odreuje se po formuli
Tk = 0,4 Tt gdje je Tt - temperatura topljenja istog metala
Temperatura primarne rekristalizacije legure odreuje se po
formuli Tr = 0,6 Tt gdje je Tt - temperatura topljenja legure.

Kritini stepen deformacije je stepen hladne deformacije gdje dolazi do stvaranja veoma velikog
metalnog zrna.

Obrada deformisanjem u hladnom stanju je obrada kada se izvodi na sobnoj temperaturi.

T/Tt<0,3
Obrada deformisanjem u toplom stanju je obrada kada se izvodi na temperaturama
rekristalizacije. T/Tt >0,6
Obrada deformisanjem u polutoplom stanju je obrada kada se vri na temperaturi veoj od
sobne, a manoj od temperature rekristalizacije.
T/Tt = 0,3 do 0,6
7

Dijagrami stanja i krive hlaenja i zagrijavanja

Dijagrami stanja predstavljaju grafiki prikaz faza u leguri pri razliitim temperaturama i sastavu
legure.

Kriva hlaenja predstavlja grafiki prikaz promjene temperature u vremenu pri hlaenju
istog metala ili legure.

Kriva zagrijavanja predstavlja grafiki prikaz promjene temperature u vremenu pri zagrijavanju
istog metala ili legure.

Temperatura kristalizacije je temperatura na kojoj se poinju formirati prvi kristali.

Temperatura rekristalizacije je temperatura na kojoj se poinju formirati nova kristalna zrna
umjesto orijentisane strukture deformisanog kristala.

Legiranje je proces dodavanja hemijskih elemenata, (metala ili nemetala) u osnovni element.
Komponente legure su elementi koji sainjavaju legure.
Likvidus linija je linija koja razdvaja tenu fazu R (rastop) od dvofaznog podruja + R.
Solidus linija je linija koja razdvaja dvofazno podruje + R od vrste faze .
Eutektikum je mehanika smjesa.
Eutektika temperatura je temperatura na kojoj se deava eutektika reakija (prelazak tene faze
u mehaniku smjesu).

Etutektia reakcija predstavlja nastajanje mehanike smjese iz rastopa pri konstantnoj temperaturi.
Dvofazno podruje je podruje gdje se javlja rastop (tena faza) i (vrsto stanje) .
Podeutektike legure su sve legure koje se na dijagramu nalaze lijevo od eutektike legure.
Nadeutektike legure su sve legure koje se na dijagramu nalaze desno od eutektike legure.
Peritektika reakcija je reakcija gdje tena faza i vrsta faza formiraju pri hlaenju jednu novu
vrst fazu.

Metal

Taka
Topljenja C

Kristalna
struktura

Cink
Aluminij
Bakar
Nikal
eljezo
Molibden

419
660
1083
1452
1538
2600

g-s-h
Pov-c-k
Pov-c-k
Pov-c-k
Prost-c-k
Prost-c-k

Naziv reakcije
Eutektika
Eutektoidna
Peritektika
Peritektoidna
Monotektina

Jednaina
R +
+
+R
+
R1 +R2

U dijagramu Fe-C peritektiki sastav legure je Fe-0.17%C na temperaturi 1495 C.

Legura olovo (Pb) kalaj (Sn)

-faza je vrsti rastvor kalaja u olovu sa maksimalnom rastvorljivou od 19.2 %Sn na temperaturi
183C
-faza je vrsti rastvor olova u kalaju sa maksimalnom rastvorljivou od 2.5% Pb na temperaturi
183C
Eutektiki sastav legure Pb Sn je 61.9% Sn i 38.1%P b na temperaturi 183C.

Pitanja:
1. ta su izotopi?
2. ta je relativna atomska masa?
3. Varijante osnovnih elija (nabrojati)!
4. Koliki je broj atoma u pros-c-k reetki i u pov-c-k reetki?
5. ta je polimorfni preobraaj?
6. Koja su tri strukturna oblika legure?
7. ta je difuzija i koji su mehanizmi difuzije?
8. Primjena difuzije?
9. Nabroj takaste greke?
10. ta je dislokacija?
11. Vrste dislokacija?
12. ta je Burgersov vektor?
13. ta je elastina deformacija?
14. Koja su dva mehanizma po kojima se odvija plastina deformacija?
15. Kako utie deformaciono ojaanje na kristal?
16. Koje su tri vrste obrade deformisanjem?
17. Koje veliine nam moe prikazati dijagram stanja?
18. ta je eutektia reakcija?

10

II KOLOKVIJ
Dijagram stanja Fe-Fe3C
elik je legura eljeza (Fe) i ugljika (C) sa postotkom ugljika do 2.11%.
Gvoe je legura eljeza (Fe) i ugljika (C) sa postotkom ugljika od 2.11-6.67%.
Sivo liveno gvoe ugljik (C) je u vidu grafita.
Bijelo liveno gvoe ugljik (C) je u vidu cementita

vrste faze u dijagramu stanja Fe-Fe3C

Prisutni su slijedei konstitueti:
-

Ferit () Austenit () Ferit () Cementit (Fe3C)

Ferit () je vrsti rastvor ugljika (C) u kristalnoj reetki eljeza, sa maksimalnom rastvorljivou od
0.025%C na temperaturi 727 C. Rastvorljivost na sobnoj temperaturi je 0.005%C.
Relativno je mek i plastian, a magnetian do temperature od 768 C.
Mehanika svojstva : zatezna vrstoa Rm = 250 N/mm2, tvrdoa 80 HB,
izduenje A=50%.
Fizika svojstva : dobar provodnik toplote i elektrine struje.

Austenit () je vrsti rastvor ugljika (C) u kristalnoj reetki eljeza, sa maksimalnom rastvorljivou
od 2.11%C na temperaturi 1148 C. Sniavanjem temperature opada rastvorljivost
ugljika do 0.8% na temperaturi od 727C. Struktura austenita je pov-c-k reetka.
Mek je vrlo plastian i nemagnetian.
Mehanika svojstva : tvdoa 160-200 HB, zatezna vrstoa Rm = 200-800 N7mm2,
izduenje A= 40-50%.

Ferit () je vrsti rastvor ugljika (C) u kristalnoj reetki eljeza, sa maksimalnom rastvorljivou
od 0.09% na temperaturi od 1495 C.

Cementit (Fe3C) je hemijsko jedinjenje Fe i C sa sadrajem ugljika (C) od 6.67%.

Veoma je tvrd i krt, a slabo magnetian do temperature od 210 C, kada gubi

magnetna svojstva.
Mehanika svojstva : tvrdoa 800-1000 HB, zatezna vrstoa Rm = 300-500
N/mm2 , izduenje A= 0%
Fizika svojstva : slabo provodi toplotu i elektrinu struju.

11

Peritektika reakcija
Na temperaturi od 1495 C tena faza (sa sadrajem 0.53%C) sa feritom (sa sadrajem 0.09%C),
formira austenit (sa sadrajem 0.17%C).

Eutektika reakcija
Na temperaturi od 1148 C tena faza (sa sadrajem 4.3%C) formira dvije vrste faze :
austenit (sa sadrajem 2.11%C) i cementit Fe3C (sa sadrajem 6.67%C).

Eutektoidna reakcija
Na temperaturi od 727C austenit (sa sadrajem 0.8%C) formira dvije vrste faze :
ferit (sa sadrajem 0.025%C) i cementit Fe3C (sa sadrajem 6.67%C).

Eutektoidni elici su ugljenini elici sa sadrajem ugljika 0.8%.

Podeutektoidni elici su ugljenini elici sa sadrajem ugljika manjim od 0.8% i sastoje se od
ferit-a i perlit-a.

Nadeutektoidni elici su ugljenini elici sa sadrajem ugljika veim od 0.8% i sastoje se od

perlit-a i cementit-a.

Sauverov dijagram je dijagram je dijagrmam iz kojeg se moe utvrditi koliinsko uee svake faze
za bilo koju leguru.

Eutektoidni ugljenini elik

Ledeburit 1 je eutektika smjesa austenit-a i cementit-a sa sadrajem uglika (C) od 4.3%.
Ledeburit 2 je eutektika smjesa perlit-a i cementit-a sa sadrajem uglika (C) od 4.3%.
Perlit je mehanika smjesa ferit-a () i cementit-a (Fe3C) sa postotkom ugljika (C) od 0.8%.
Sorbit je struktura koja nastaje ako se austenit podhladi na temperaturu od ~ 650C, i na toj
temperaturi poinje razlaganje austenita. Lamele ferita i cementita su tanje i gue pakovane.

Trustit je struktura koja nastaje ako se austenit podhladi na temperaturu od ~ 550C, i na toj
temperaturi poinje razlaganje austenita.

Beinit je struktura koja nastaje ako se austenit podhladi na temperaturu od ~ 500-350C, sastoji od
ferit-a prezasienog ugljikom i iz estica cementit-a.
Oblasti u dijagramu su perlitna oblast, beinitna oblast martenzitna oblast

12

Martenzit je struktura koja nastaje kada se austenit ohladi ekstremno velikom brzinom, i predstavlja
prezasieni vrsti rastvor ugljika (C) u krisalnoj reetki eljeza.
Mp (tempertura poetka) Mk (temperatura kraja) martenzitne transformacije.
Paketasti martenzit je martenzit sa postotkom uglijka (C) manjim od 0.8%.
Ploasti martenzit je martenzit sa postotkom uglijka (C)veim od 0.8%.
Inkubacioni period je vremenski interval, u kome ne dolazi do transformacije austenita.
Alotropska promjena predstavlja prelaenje iz podruja jedne reetke u drugu.

Termika obrada
Termia obrada je obrada metala, kod kojih je toplota primarni, a ne sekundarni faktor. Sastoji se
uglavnom od zagrijavanja metala, zadravnja na toj istoj temperaturi, a zatim
hlaenja nekom brzinom.

Postupci termike obrade mogu se podijeliti u dvije osnovne gupe:

- postupci koji strukturu elika pribliavaju ravnotenom stanju (arene i poboljanje)
- postupci koji strukturu udaljavaju od ravnotenog stanja (kaljenje)

Sredstva za hlaenje su voda, vodeni rastvor soli i baza, ulja,....

arenje je vrsta termike obrade kod koje se hlaenje odvija polagano kako bi se struktura pribliila
ravnotenom stanju.

Postupke arenja moemo podijeliti u tri grupe:

- arenje za uklanjanje ili smanjivanje neravnomjernosti strukture (difuziono arenje i normalizacija)
- arenje u cilju poboljanja obradivosti (meko, visoko i rekristalizaciono arenje)
- arenje za smanjenje ili uklanjanje napona

Difuziono arenje je postupak termike obrade gdje se materijal zagrije do vrlo visoke temperature
kako bi se omoguila difuzija atoma pojedinih elemenata i na taj nain obezbjedio
homogeniji sastav.

Normalizacija je postupak termike obrade kod kojeg dolazi do usitnjavanja kristalnog zrna, a time i
do poboljanja mehanikih osobina elika.

13

Meko arenje (Sferoidizacija) se izvodi u cilju postizanja zrnastog, a ne lamelarnog perlita.

Primjenje se radi pobolanja obradivosti rezanjem.
Zadrava se na temperaturi austenitizacije dui vremenski period, a
zatim se hlaenje odvija polagano.

Visoko arenje se izvodi u svrhu namjernog pogrubljenja zrna. Zagrijavanje se vri na

temperaturama normalizacije i traje 12 sata, a zatim slijedi lagano hlaenje.

Rekristalizaciono arenje se primjenjuje u sluajevima kada je predhodno hladnom deformacijom

zrno usmjereno i pretjerano izdueno.

arenje za oputanje naprezanja se izvodi u sluajevima kada je nakon obrade dolo do

neravnomjernog hlaenja, i do pojave zaostalih napona.
Sastoji se od zagrijavanja na temperaturi 450-600C ,
zadravanjem na toj temperaturi, a zatim lagano hlaenje.

Kaljenje je postupak termike obrade koji strukturu elika udaljava od ravnotenog stanja. Izvodi se
radi poveanja tvrdoe. Izvodi se na temperaturi austenitizacije odreeno vrijeme, a zatim
naglo ohladi.

Prema nainu praktine izvedbe kaljenje se moe podijeliti u nekoliko vrsta:

- Kontinuirano kaljenje
- Stepenasto martenzitno kaljenje
- Izotermalno beinitno kaljenje

Prema izvoru toplote razlikuju se:

-povrinsko kaljenje plamenom
-indukciono povrinsko kaljenje

Otputanje je postupak termike obrade koji redovno slijedi nakon postupka kaljenja da bi se
smanjila krtost i unutranja naprezanja. Zagrijava se na temperaturu ispod temperature
austenitizacije, krae vrijeme, a zatim se lagano hladi na mirnom zraku.
- Nisko otputanje (temperatura 250C)
- Srednje otputanje (temperatura 250-500C)
- Visoko otputanje (temperatura preko 500C)

Poboljanje je postupak termike obrade koji se sastoji iz kaljenja i visokog otputanja. Cilj je
pretvaranje lamelarnog perlita u zrnasti perlit. Na taj nain poveava se ilavost, vrstoa
i plastinost.

14

Termohemijska obrada alika:

-cementacija (obogaivanje uglikom)
-nitriranje (obogaivanje azotom)
-karbonitriranje ili cijaniranje(obogaivanje uglikom i azotom)
-difuziona metalizacija (uvoejne atoma metala Al, Cr, Mn, Co itd. u povrinski sloj komada pri
povienoj temperaturi od 900-1000 C)
U zavisnost kojim se metalom obogauje povrina razlikujemo:
Alitriranje, Siliciranje, Kromiranje, Boriranje.....

Austempering je
Legirajui elementi kao to su: Cr, Mo, V, w i drugi mijenjaju vrijeme poetka i kraja transformacije,
ali mjenjaju i oblik krivih u dijagramu.

15

III KOLOKVIJ
Legure eljeza se dijele u zavisnosti od sadrja ugljika na:
-

metal eljezo sa neznatnim sadrajem ugljika i drugih primjesa

elike, legure eljeza sa sadrajm ugljika od 0.025 do 2.11%.
gvoa, legure eljeza sa sadrajem ugljika preko 2.11%

Tehniko eljezo koje se proizvodi u industriji ima do 0.012%C i do 0.12% primjesa. To je jako
mek i plastian metal. Proizvodnja tehnikog eljeza je sklupa.
Sirovina za dobijanje sirovog gvoa sastoji se od tri materijala: rude eljeza, krenjaka i koksa.

Visoka pe je pe u kojoj se dobija sirovo gvoe.

Zone zagrijavanja i isparavanja H2O Zona indirektne redukcije, Zona naugljenienja i direktne
redukcije, Direktna redukcija

Rastopljeno sirovo gvoe prerauje se u elike na jedan od tri naina:

-

Simens-Martinovim peima
elektro peima
konvektorima

Simens-Martinove pei su plitke plamene pei sa regenerativnim predgrijavanjem plina i zraka.

Razlikujemo fiksne i pokretne pei.

Elektro peima Kao izvor toplote u elektro peima koristi se konstantan elekro luk koji se stvara
izmeu ugljenih elektroda i istoplenog materijala (direktni luk), ili izmeu
dvije ugljene elektrode (indirektni luk). Tempeatura u peima je oko 1925C. Za
manje pei koriste se i elektroindukcione pei.

elici iz konvektora je jedan od najrasprostranjenijih postupaka za preradu sirovog gvoa u elike.

Rafinacija se vri produvavanjem zrakom (Besemerov) ili istim kisikom
(LD konvektor). Ovaj postupak obezbjeuje dobar kvalitet elika sa vrlo
malim procentom neistoa.

Vakuumske pei su pei u kojima se elik pretapa u vakuumu. U ovom procesu prerade uklanjaju se
svi gasovi tako da ovaj elik ima veoma visok kvalitet.

Zaostali gasovi utiu na homogenost materijala i ujednaenosti mehaniki svojstva.

Ingot je

16

U zavisnosti od koliine zaostalih gasova u procesu ovravanja razlikujemo tri tipa ingota:
umireni
poluumireni
neumireni

Umireni elici su potpuno dezoksidisani poto je kisik udaljen i poroznost eliminisana. Umireni elici
imaju homogeniju strukturu bez upljina, ujednaena hemijska i mehanika svojstva.

Poluumireni elici su dijelimino dezoksidisani. Oni sadre manju poroznost i to obino u vrhu
centralnog dijela ingota.

Neumireni elici imaju mali sadraj ugljika i silicijuma. Gasovi su djelimino odstranjeni. Imaju
mek povrinski sloj koji omoguava obradu deformacijom u hladnom stanju.
Prisustvo gasova smanjuje ilavost, dinamiku vrstou, sposobnost zavarivanja.

Preiavanje elika - Pretapanjem metalurkim procesima koji se odvijaju u vakuumu

Postupci koji koriste kontrolisanu atmosferu:
-

toplenje elektronskim snopom

AOD postupak (argon-oxygen decarburization)
Pretapanje elektrinim lukom u vakuumu
Pretapanje pod troskom

Ugljenini elici su elici kod kojih odluujui uticaj na strukturu i svojstva ima sadraj uglijka (C).
Silikati su jedinjenja sa silicijumom.
Silicijum (Si)
U eliku se kao primjesa nalazi do 0.6%. Razlog prisustva Si je kisela obloga pei. Si je efikasno
dezoksidaciono sredstvo. Umireni elici sadre 0.2 0.5% Si, poluumireni 0.1% Si, a neumireni
manje od 0.02%Si. Rastvorljivost Si u feritu je velika i na sobnoj temperaturi iznosi do 14%.

Mangan (Mn)
U eliku se kao pimjesa nalazi do 0.8%. dodaje se radi dezoksidacije, a prije sveka radi osumporavanja.
Ferit moe da rastvara do 10% Mn.

Sumpor (S)
u eliku se smatra kao tetna primjesa, pa se zajedno sa fosforom naziva neistoa. elici iz konvertora
sadre do 0.065% S, dok se elici pretopljeni pod ljakom sadre do 0.005% S.

Prema sadraju sumpora (S) elici se dijele na:

-

Obine (max 0.065% S)

Kvalitetne (max 0.045% S)
Plemenite (max 0.035% S)
Visoko kvalitetne (max 0.02% S)
Ultra iste (premijum) (max 0.007% S)

17

Legirani elici su elici koji imaju pratee elemenate pored ugljika.

Niskolegirani elici su elici kod kojih je ukupni sadraj legirajuih elemenata do 5%.
Visokolegirani elici su elici kod kojih je ukupni sadraj legirajuih elemenata vei od 5%.
Legirajui elementi se mogu u eliku:
-

nalaziti u slobodnom obliku

rastvarati u eljezu i graditi vrste rastvore
rastvarati u cementitu ili stvarati slobodne karbide
stvarati intermetalna jedinjenja ili jedinjenja sa nemetalima

Elementi koji se javljaju u slobodnom obliku su elementi koji se ne rastvaraju u eljezu. To su

olovo, srebro i rutenijum.
Elementi koji se rastvaraju u eljezu i stvaraju intersticijski vrsti rastvor su ugljik, bor i azot.
Elementi koji se rastvaraju u eljezu i stvaraju supstitucijski vrsti rastvor su nikal, silicij, bakar
kobalt, fosfor

Karbidi su jedinjenja sa ugljikom (C). Karbide u eliku stvaraju samo elementi koji su lijevo u
Peridnom sistemu od eljeza (Fe).
Karbidi se dijele na dvije grupe:
Prva grupa su karbidi kod kojih je odnos radijusa atoma ugljika (Rc) prema radijusu atoma
metala (Rm) manji od 0.59.
- Druga grupa obuhvata karbide kod kojih je odnos radijusa atoma ugljika (Rc) prema radijusu atoma
metala (Rm) vei od 0.59.

Uticaj legirajuih elemenata na Fe-Fe3C po Wever-u:

-

elementi koji otvaraju podruje

elementi koji proiruju podruje
elementi koji zatvaraju podruje
elementi koji suavaju podruje

Feritni elici sadre malo ugljika (0.1 0.2%C) i visok sadraj elemenata koji zatvaraju podruje
(Cr, Si, Mo, V).

Austenitni elici mogu da imaju razliit sadraj ugljika, ali moraju imati visok sadraj legirajuih
elemenata koji otvaraju podruje (Mn, Ni).

TRIP mehanizam je mehanizam u kome dolazi do transfomacije austenita u martenzit, usljed

plastine deformacije na hladno.

18

Konstrukcioni elici su oni elici koji se primjenjuju za izradu dijelova maina, noseih
konstrukcija... Konstrukcioni elici mogu biti ugljenini i legirani. Sadraj
ugljika (C) ne prelazi 0.5 0.6%.

Ugljenini konstrukcioni elici su elici koji se proizvode u SM peima i LD konvertorima.

Dijele se na tri grupe: umireni, poluumireni i neumireni.

Prema kvaliteti ugljenini konstrukcioni elici se dijele:

- Obini ugljenini konstrukcioni elici (sadre do 0.6% C, 0.06% S, 0.06% P)
- Kvalitetni ugljenini konstrukcioni elici (sadre do 0.045% S, 0.045% P)
- Plemeniti ugljenini konstrukcioni elici (sadre do 0.035% S, 0.035%P)

Ugljenini elici prema sadraju ugljika mogu se podijeliti:

- Niskougljenini (sadre do 0.25% C)
- Srednjeugljenini (sadre od 0.25 do 0.6% C)
- Visokougljenini (sadre iznad 0.6% C)

Nehrajui elici su elici sa sadrajem minimalno 12% Cr. Postoje etiri vrste nehrajui elika:
feritni, martenzitni, austenitni i taloeno ojaani.

Feritni nehrajui elici sadre oko 12-30% Cr. Njihova struktura je prost-c-k reetka.
Martenzitni nehrajui elici sadre oko 12-17% Cr, sa dovoljnim sadrajem ugljika.
Austenitni nehrajui elici sadre oko 16-25% Cr i 7-20% Ni. Struktura im je pov-c-k reetka.
Alatni elici su elici koji slue za izradu alata koji obrauju druge metale.
Po hemijskom sastavu dijele se na:
- Ugljenine alatne elike
- Legirane alatne elike

Ugljenini alatni elici su elici sa sadrajem ugljika od 0.6-1.3% C.

Prema podruju izrade dijele se na:
- Alate za rad u hladnom
- Alate za rad u vruem stanju
- Brzorezni elici

Brzorezni elici se koriste za rezne alate zbog toga to zadravaju visoku tvrdou pri rezanju metala
velikom brzinom koja prouzrokuje visoke temperature na reznom sjeivu alata.

19

Volframovi brzorezni elici . Glavni element za legiranje je volfram.

Molibdenski brzorezni elici Glavni element za legiranje je molibden.
Vatrootpornost je otpornost prema otputanju pri povienim temperaturama.
Prokaljivost predstavlja posebnu tvrdou koja se moe postii pri uobiajnom postupku kaljenja i
otputanja.

Bijelo liveno gvoe ugljik (C) je u vidu cementita.

Sivo liveno gvoe ugljik (C) je u vidu grafita.
Temper liveno gvoe ugljik (C) je u vidu temper grafita (u obliku snijenih pahuljica).
Sivi liv je liv sa lamelarnim grafitom. Najee ovrava kao legura koja ima eutektiku
koncentraciju. Liv sa manjim C.E. od 4.3% je podeutektiki, a sa veim od 4.3% je
nadeutektiki sivi liv. Mikrostruktura sivog liva moe da bude feritna, feritno-perlitna i
perlitna.

Nodularni liv je liv sa grafitom u obliku nodula (kuglica). Da bi se izvrila nodulacija grafita
(pretvaranje grafita u kuglini oblik) dodaje se magnezijum (Mg). Mikrostruktura
nodularnog liva moe biti feritna, feritno perlitna i perlitna)

Proizvodnja nodularnog liva moe se podijeliti u nekolko faza:

1. odsumporavanje
2. noduliranje
3. inokulacija (elementi koji slue za stvaranje centara kristalizacije (preteno Si))

Temper liv je liv kod koga se mikrostruktura sastoji iz temper grafita i metalne osnove.
Proces dobijanja temper liva sastoji se iz dvije faze:
- Grafitizacija (dolazi do razlaganja karbida eljeza bijelog liva na austenit i temper grafit. Proces se
odvija difuzijom i taloenjem).
- Hlaenje (u ovom procesu austenit se moe transformisati u dvije metalne osnove (feritnu i perlitnu)

U zavisnosti od atmosfere u pei u toku temperovanja razlikuju se:

- Postupak dobijanja bijelog temper liva (arenje se izvodi u oksidirajuoj sredini)
- Postupak dobijanja crnog temper liva (arenje se izvodi u neutralnoj sredini)

Aluminij je metal bijele boje, a male specifine teine.

Silumini su legure aluminija (Al) i silicijuma (Si)
20

Duraluminij je legura aluminija i bakra.

Legure aluminija se mogu podijeliti u dvije grupe:
- Legure za gnjeenje
- Legure za livenje

C.E. vrijednost ugljikovog ekvivalenta.

Titan je metal srebrene boje, a male specifine teine, koji do temperature do 885C ima gusto sloenu
heksagonalnu kristalnu reetku. Tipine osobine titana su: visoka taka topljenja, velika
otpornost na koroziju, dobre mehanike osobine, mala specifina teina. Koristi se preteno u
avionskoj i raketnoj industriji. Rastvorljivost plinova u titanu zavisi od temperature.

Tehnike legure se dijele u etiri grupe:

- Tehniki ist titan
- Legure sa 0.15% paladijumom
- Legure na bazi aluminija i kalaja
- Legure na bazi vanadijuma i aluminijuma

Nikl je metal srebrenasto bijele boje. Kristalie u povrinsko centriranu kubnu reetku.
Legure nikla:
- Monel 400
- Monel K500
- Inconel 600
- Hastelloy
- Nihrom
- Inconel 705

Bakar je metal crvenkaste boje. Kristalie u povrinski centriranu kubnu reetku. Kvalitet bakra zavisi
od koliine kisika.

Patina je bakarni oksid.

Bakar gradi dvije osnone grupe legura:
- Mesing (legure bakra sa cinkom)
Mesing za plastinu preradu
Mesing za livenje
- Bronze (legure bakra sa drugim metalima Sn, Al, Be, Pb)
Kalajne bronze
Aluminijske bronze
Berilijumova bronza
Olovna bronza

21