Teori dan Aplikasi

Dilengkapi CD
berisi programprogram contoh,
file-file latihan, dan
Octave

Abdul Kadir
Adhi Susanto

Ceritakan kepada saya, maka saya lupa.

Tunjukkan kepada saya, maka saya ingat.
Biarkan saya mengerjakannya, maka saya paham.

ii

Prakata
Aplikasi pengolahan citra telah memberikan sumbangan yang sangat berarti dalam berbagai
aspek. Para perancang desain grafis telah merasakan betapa nikmatnya menggunakan software
semacam Adobe Photoshop untuk mengerjakan berbagai tugas mereka. Pemakai Microsoft
Word bisa memberikan ilustrasi gambar yang dipoles dengan teknik tertentu, misalnya
memungkinkan gambar seolah-olah dibuat dengan goresan kapur. Robot seperti AIBO dapat
membaca mimik si pemiliknya dan melakukan aksi untuk menghibur. Mesin inspeksi mampu
mendeteksi produk yang cacat. Perangkat presensi dapat mengenali sidik jari para mahasiswa
yang akan mengikuti kuliah. Pintu pun terbuka setelah retina mata si pegawai dipindai oleh
pembaca retina mata. Hal-hal tersebut menunjukkan beberapa contoh yang melibatkan
pengolahan citra.
Buku ini mengupas sejumlah fondasi dalam pengolahan citra hingga ke aplikasinya. Berbeda
dengan buku lain yang umumnya hanya menekankan pada aspek teori, buku ini
mengombinasikan teori dan praktik. Buku ini membahas berbagai rumus matematika dan
sekaligus mewujudkannya ke dalam bentuk program. Dengan perkataan lain, buku ini
menunjukkan bahwa rumus-rumus matematika yang kadang dirasakan sulit untuk dimengerti
dapat diterjemahkan ke dalam program dengan cara yang mudah. Oleh karena itu, buku ini
sangat berguna bagi mahasiswa Teknologi Informasi, Teknik Informatika, atau Teknik Elektro
yang sedang mengambil matakuliah Pengolahan Citra ataupun matakuliah lain yang
memerlukan dasar pengolahan citra. Materi yang disampaikan tidak hanya terbatas pada
pendekatan teori tetapi juga sekaligus disertai dengan algoritma dan penyelesaian dalam
bentuk program.
Contoh program diwujudkan dengan menggunakan Octave. Octave adalah Free Software yang
kompatibel dengan MATLAB. Perangkat lunak ini dapat diunduh secara gratis. Informasi
pengunduhannya dapat dilihat di http://www.gnu.org/software/octave/download.html. Versi
Octave yang digunakan untuk mengimplementasikan program adalah Octave 3.4.3, sedangkan
paket Image Processing yang digunakan adalah versi 1.0.15. Paket ini bisa diunduh di
http://octave.sourceforge.net/image/index.html.

Meskipun diwujudkan dengan Octave, contoh-contoh program yang diberikan sangat mudah
untuk dikonversikan ke bentuk bahasa pemrograman yang lain seperti Java ataupun C++. Kodekode penting untuk mewujudkan program telah diusahakan agar tidak bergantung sepenuhnya
pada fungsi-fungsi yang disediakan oleh Octave.
Agar pembaca bisa menyerap materi yang disajikan dalam buku ini, dianjurkan untuk
menguasai dasar pemrograman Octave terlebih dulu. Pada bagian Lampiran, ringkasan
mengenai dasar Octave diberikan. Materi tersebut diharapkan dapat membantu pembaca
dalam mempelajari dan mempraktikkan dasar Octave secara cepat.

iii

Materi di dalam buku ini telah disusun sedemikian rupa sehingga mempermudah bagi pembaca
yang baru saja belajar pengolahan citra. Oleh karena itu, sebaiknya bab-bab yang terdapat
dalam buku ini dibaca secara berurutan. Namun, apabila pembaca telah memiliki dasar
pengolahan citra, membaca secara langsung ke bab-bab tertentu yang diperlukan juga
dimungkinkan.
Bab 1 memperkenalkan dasar pengolahan citra dan aplikasinya. Bab 2 membahas dasar
pengolahan citra melalui software. Berbagai jenis citra diperkenalkan di dalam bab ini. Cara
membaca citra dari berkas, mengonversi citra, dan menyimpan citra ke dalam berkas mulai
diperkenalkan. Berbagai operasi pemrosesan citra yang berbasis piksel mulai dibahas dalam Bab
3. Dasar histogram juga dibahas dalam bab ini. Bab 4 mulai membahas pengolahan citra yang
mempertimbangkan piksel tetangga. Pada bab inilah konvolusi mulai dibahas. Berbagai filter
mulai diperkenalkan dalam bab ini. Bab 5 membicarakan operasi geometrik seperti
penggeseran citra, pemutaran citra, pembesaran/pengecilan citra, dan berbagai transformasi
untuk mengubah citra. Bab 6 membahas alihragam Fourier untuk melakukan pengolahan citra
pada kawasan frekuensi. Bab 7 mulai membicarakan berbagai operasi morfologi seperti erosi,
dilasi, opening, closing, dan transformasi Top-Hat. Bab 8 membahas berbagai operasi yang
dilaksanakan pada citra biner, misalnya untuk memperoleh tepi objek, rantai kode, perimeter,
dan luas objek. Beberapa fitur yang dapat diperoleh pada citra biner mulai diperkenalkan. Bab 9
membahas secara khusus pemrosesan citra dengan melibatkan unsur warna. Bab 10 mengupas
berbagai teknik untuk kepentingan segmentasi, misalnya deteksi tepi dan peng-ambangan
adaptif. Bab 11 membahas secara rinci berbagai metode untuk melaksanakan restorasi citra.
Berbagai fitur bentuk dan kontur dibicarakan dalam Bab 12. Deskriptor Fourier, momen Zernike,
momen invariant, Polar Fourier Transform, dan convex hull dibahas dalam bab ini. Bab 13
secara khusus membahas fitur tekstur. Bab 14 membahas aplikasi temu kembali citra.
Untuk mempermudah dalam mempraktikkan pengolahan citra, seluruh materi praktik yang
dibahas di dalam buku ini dikemas di dalam sebuah CD yang disertakan bersama buku ini. CD
juga berisi perangkat lunak Octave.
Tidak lupa, penulis mengucapkan terima kasih kepada Direktorat Penelitian dan Pengabdian
kepada Masyarakat, Direktorat Jenderal Pendidikan Tinggi, yang telah memberikan dana hibah
penulisan buku teks tahun 2012 dan pendampingan untuk penyelesaian naskah ini. Banyak
masukan berharga yang telah mewarnai koreksi terhadap naskah buku ini.
Penulis menyadari sepenuhnya, Tak ada gading yang tak retak. Walaupun usaha yang
maksimum telah dilakukan, tetap saja terdapat kemungkinan kesalahan dan kekurangan di
dalam penyusunan buku ini. Oleh karena itu, saran dari pembaca sangat penulis harapkan agar
materi buku ini senantiasa dapat disempurnakan. Akhir kata, semoga buku ini dapat
memberikan manfaat yang nyata dan menjadi sumber inspirasi bagi pembaca dalam
mengembangkan karya-karya inovatif.
Yogyakarta, Juni 2012
Penulis
iv

DAFTAR ISI
BAB 1 PENGANTAR PENGOLAHAN CITRA ...................................................................................................1
1.1 Pengertian Pengolahan Citra Digital ........................................................................................2
1.2 Aplikasi Pengolahan Citra.........................................................................................................3
1.3 Prinsip Dasar dalam Pengolahan Citra .....................................................................................7
1.3.1 Peningkatan Kecerahan dan Kontras .......................................................................7
1.3.2 Penghilangan Derau .................................................................................................8
1.3.3 Pencarian Bentuk Objek...........................................................................................8
BAB 2 PENGENALAN DASAR CITRA ......................................................................................................... 11
2.1 Representasi Citra Digital ...................................................................................................... 12
2.2 Kuantisasi Citra...................................................................................................................... 15
2.3 Kualitas Citra ......................................................................................................................... 18
2.4 Membaca Citra ...................................................................................................................... 20
2.5 Mengetahui Ukuran Citra..................................................................................................... 22
2.6 Menampilkan Citra................................................................................................................ 23
2.7 Mengenal Jenis Citra ............................................................................................................. 26
2.7.1 Citra Berwarna ...................................................................................................... 26
2.7.2 Citra Berskala Keabuan ......................................................................................... 30
2.7.3 Citra Biner ............................................................................................................. 31
2.8 Mengonversi Jenis Citra ........................................................................................................ 32
2.9 Menyimpan Citra .................................................................................................................. 40
BAB 3 OPERASI PIKSEL DAN HISTOGRAM ............................................................................................... 43
3.1 Operasi Piksel ........................................................................................................................ 44
3.2 Menggunakan Histogram Citra ............................................................................................. 44
3.3 Meningkatkan Kecerahan ..................................................................................................... 50
3.4 Meregangkan Kontras ........................................................................................................... 53
3.5 Kombinasi Kecerahan dan Kontras ....................................................................................... 55
3.6 Membalik Citra...................................................................................................................... 56
3.7 Pemetaan Nonlinear ............................................................................................................. 57
3.8 Pemotongan Aras Keabuan................................................................................................... 59
3.9 Ekualisasi Histogram ............................................................................................................. 63
BAB 4 OPERASI KETETANGGAAN PIKSEL .................................................................................................. 71
4.1 Pengertian Operasi Ketetanggaan Piksel .............................................................................. 72
4.2 Pengertian Ketetanggaan Piksel ........................................................................................... 72
4.3 Aplikasi Ketetanggaan Piksel pada Filter .............................................................................. 73
4.3.1 Filter Batas ............................................................................................................ 74
4.3.2 Filter Pererataan ................................................................................................... 77
4.3.3 Filter Median ......................................................................................................... 80
4.4 Pengertian Konvolusi ............................................................................................................ 83
4.5 Problem pada Konvolusi ....................................................................................................... 92
4.6 Mempercepat Komputasi pada Konvolusi ............................................................................ 98
4.7 Pengertian Frekuensi .......................................................................................................... 103
4.8 Filter Lolos-Rendah ............................................................................................................. 105
4.9 Filter Lolos-Tinggi ................................................................................................................ 112
vi

4.10 Filter High-Boost ............................................................................................................... 116

4.11 Efek Emboss ...................................................................................................................... 118
4.12 Pengklasifikasian Filter Linear dan Nonlinear ................................................................... 121
4.13 Filter Gaussian .................................................................................................................. 122
BAB 5 OPERASI GEOMETRIK .................................................................................................................. 121
5.1 Pengantar Operasi Geometrik ............................................................................................ 122
5.2 Menggeser Citra .................................................................................................................. 123
5.3 Memutar Citra..................................................................................................................... 125
5.4 Interpolasi Piksel ................................................................................................................. 129
5.5 Memutar Berdasarkan Sebarang Koordinat ....................................................................... 134
5.6 Memutar Citra Secara Utuh ................................................................................................ 137
5.7 Memperbesar Citra ............................................................................................................. 140
5.8 Memperkecil Citra............................................................................................................... 145
5.9 Perbesaran dengan Skala Vertikal dan Horizontal Berbeda ............................................... 146
5.10 Pencerminan Citra ............................................................................................................ 146
5.11 Transformasi Affine........................................................................................................... 151
5.12 Efek Ripple......................................................................................................................... 154
5.13 Efek Twirl........................................................................................................................... 157
5.14 Transformasi Spherical ...................................................................................................... 159
5.15 Transformasi bilinear ........................................................................................................ 162
BAB 6 PENGOLAHAN CITRA DI KAWASAN FREKUENSI .......................................................................... 161
6.1 Pengolahan Citra di Kawasan Spasial dan Kawasan Frekuensi ........................................... 168
6.2 Alihragam Fourier................................................................................................................ 169
6.3 Fourier 1-D .......................................................................................................................... 170
6.4 Fourier 2-D .......................................................................................................................... 176
6.5 Fast Fourier Transform........................................................................................................ 178
6.6 Visualisasi Pemrosesan FFT ................................................................................................. 179
6.7 Penapisan pada Kawasan Frekuensi ................................................................................... 184
6.8 Filter Lolos-Rendah ............................................................................................................. 190
6.9 Filter Lolos-Tinggi ................................................................................................................ 200
6.10 Pemfilteran dengan Pendekatan High Frequency Emphasis ............................................ 203
BAB 7 MORFOLOGI UNTUK PENGOLAHAN CITRA ................................................................................. 209
7.1 Pengertian Operasi Morfologi ............................................................................................ 210
7.2 Matematika yang Melatarbelakangi ................................................................................... 212
7.2.1 Teori Himpunan ............................................................................................................... 212
7.2.2 Operasi Nalar ................................................................................................................... 218
7.3 Operasi Dilasi ...................................................................................................................... 221
7.4 Operasi Erosi ....................................................................................................................... 229
7.5 Bentuk dan Ukuran Elemen Penstruktur ............................................................................ 236
7.6 Operasi Opening ................................................................................................................. 242
7.7 Operasi Closing ................................................................................................................... 245
7.8 Transformasi Hit-or-Miss .................................................................................................... 248
7.9 Skeleton ............................................................................................................................... 255
7.10 Thickening ......................................................................................................................... 263
7.11 Convex Hull........................................................................................................................ 265
vii

7.12 Morfologi Aras Keabuan ................................................................................................... 270

7.12.1 Dilasi Beraras Keabuan ..................................................................................... 271
7.12.2 Erosi Beraras Keabuan ...................................................................................... 274
7.12.3 Opening dan Closing ......................................................................................... 279
7.13 Transformasi Top-Hat ....................................................................................................... 281
7.14 Transformasi Bottom-Hat ................................................................................................. 283
BAB 8 OPERASI PADA CITRA BINER ........................................................................................................ 287
8.1 Pengantar Operasi Biner ..................................................................................................... 288
8.2 Representasi Bentuk ........................................................................................................... 288
8.3 Ekstraksi Tepi Objek ............................................................................................................ 288
8.4 Mengikuti Kontur ................................................................................................................ 292
8.5 Kontur Internal .................................................................................................................... 300
8.6 Rantai Kode ......................................................................................................................... 305
8.7 Perimeter ............................................................................................................................ 309
8.8 Luas ..................................................................................................................................... 313
8.9 Diameter ............................................................................................................................. 317
8.10 Fitur Menggunakan Perimeter, Luas, dan Diameter ........................................................ 325
8.11 Pusat Massa dan Fitur Menggunakan Pusat Massa.......................................................... 329
8.12 Fitur Dispersi ..................................................................................................................... 333
8.13 Pelabelan Objek ................................................................................................................ 335
BAB 9 PENGOLAHAN CITRA BERWARNA ............................................................................................... 349
9.1 Dasar Warna ....................................................................................................................... 350
9.2 Ruang Warna....................................................................................................................... 350
9.2.1 Ruang Warna RGB ............................................................................................... 350
9.2.2 Ruang Warna CMY/CMYK ................................................................................... 352
9.2.3 Ruang Warna YIQ ................................................................................................ 356
9.2.4 Ruang Warna YCbCr ............................................................................................ 358
9.2.5 Ruang Warna HSI, HSV, dan HSL ......................................................................... 360
9.2.6 Ruang Warna CIELAB .......................................................................................... 374
9.3 Memperoleh Statistika Warna ............................................................................................ 378
9.4 Mengatur Kecerahan dan Kontras ...................................................................................... 382
9.5 Menghitung Jumlah Warna................................................................................................. 384
9.6 Aplikasi Pencarian Citra Berdasarkan Warna Dominan ...................................................... 386
BAB 10 SEGMENTASI CITRA ................................................................................................................... 401
10.1 Pengantar Segmentasi Citra.............................................................................................. 402
10.2 Deteksi Garis ..................................................................................................................... 405
10.3 Deteksi Tepi....................................................................................................................... 410
10.3.1 Operator Roberts .............................................................................................. 415
10.3.2 Operator Prewitt ............................................................................................... 417
10.3.3 Operator Sobel .................................................................................................. 420
10.3.4 Operator Frei-Chen ........................................................................................... 422
10.3.5 Operator Laplacian ........................................................................................... 425
10.3.6 Operator Laplacian of Gaussian ....................................................................... 427
10.3.7 Operator Difference of Gaussian ...................................................................... 433
10.3.9 Operator Canny................................................................................................. 435
viii

10.3.10 Operator Zero-Crossing................................................................................... 444

10.3.11 Operator Gradien Kompas .............................................................................. 450
10.4 Peng-ambangan Dwi-Aras................................................................................................. 454
10.5 Peng-ambangan Global Vs. Lokal ..................................................................................... 459
10.6 Peng-ambangan Aras-jamak ............................................................................................. 460
10.7 Peng-ambangan dengan Metode Otsu ............................................................................. 463
10.8 Peng-ambangan Adaptif ................................................................................................... 467
10.9 Peng-ambangan Berdasarkan Entropi .............................................................................. 478
10.10 Segmentasi Warna .......................................................................................................... 485
BAB 11 RESTORASI CITRA ....................................................................................................................... 497
11.1 Pengantar Restorasi Citra ................................................................................................. 498
11.2 Derau dalam Citra ............................................................................................................. 498
11.3 Jenis Derau ........................................................................................................................ 500
11.3.1 Derau Gaussian ................................................................................................. 500
11.3.2 Derau Garam dan Merica (Salt & Pepper Noise) .............................................. 505
11.3.3 Derau Eksponensial........................................................................................... 508
11.3.4 Derau Gamma ................................................................................................... 511
11.3.4 Derau Rayleigh .................................................................................................. 514
11.3.6 Derau Uniform .................................................................................................. 517
11.3.7 Derau Periodis................................................................................................... 520
11.4 Penghilangan Derau .......................................................................................................... 523
11.4.1 Filter Lolos-Rendah ........................................................................................... 523
11.4.2 Filter Rerata Aritmetik ...................................................................................... 526
11.4.3 Filter Rerata Harmonik...................................................................................... 530
11.4.4 Filter Rerata Kontraharmonik ........................................................................... 534
11.4.5 Filter Rerata Yp ................................................................................................. 538
11.4.6 Filter Median ..................................................................................................... 540
11.4.7 Filter Max .......................................................................................................... 545
11.4.8 Filter Min ........................................................................................................... 550
11.4.9 Filter Titik-Tengah ............................................................................................. 553
11.5 Penghilangan Derau di Kawasan Frekuensi ...................................................................... 555
11.6 Filter Inversi ...................................................................................................................... 563
11.7 Filter Wiener ..................................................................................................................... 567
11.8 Ukuran Keberhasilan Penghilangan Derau ....................................................................... 570
BAB 12 EKSTRAKSI FITUR BENTUK DAN KONTUR .................................................................................. 575
12.1 Pengantar Ekstraksi Fitur .................................................................................................. 576
12.2 Tanda-Tangan Kontur ....................................................................................................... 577
12.3 Deskriptor Fourier ............................................................................................................. 581
12.4 Sifat Bundar....................................................................................................................... 590
12.5 Convex Hull dan Soliditas .................................................................................................. 593
12.6 Proyeksi ............................................................................................................................. 608
12.7 Momen Spasial dan Momen Pusat ................................................................................... 610
12.8 Momen Invariant .............................................................................................................. 613
12.9 Momen Jarak ke Pusat ...................................................................................................... 616
12.10 Momen Zernike ............................................................................................................... 620
12.11 Polar Fourier Transform .................................................................................................. 634
ix

12.12 Kotak Pembatas .............................................................................................................. 640

BAB 13 EKSTRAKSI FITUR TEKSTUR ........................................................................................................ 649
13.1 Pengantar Fitur Tekstur .................................................................................................... 650
13.2 Kategori Tekstur ................................................................................................................ 651
13.3 Tekstur Berbasis Histogram .............................................................................................. 653
13.4 Tekstur Laws ..................................................................................................................... 660
13.5 Lacunarity ......................................................................................................................... 667
13.6 GLCM ................................................................................................................................. 672
BAB 14 APLIKASI TEMU KEMBALI CITRA ............................................................................................... 685
14.1 Pengantar Aplikasi Temu Kembali Citra ............................................................................ 686
14.2 Perhitungan Jarak Antara Dua Citra.................................................................................. 687
14.2.1 Jarak Euclidean.................................................................................................. 687
14.2.2 Jarak City-Block ................................................................................................. 688
14.2.3 Jarak Kotak Catur .............................................................................................. 689
14.2.4 Jarak Minkowski ................................................................................................ 689
14.2.5 Jarak Canberra .................................................................................................. 690
14.2.6 Jarak Bray Curtis................................................................................................ 690
14.2.7 Divergensi Kullback Leibler ............................................................................... 691
14.2.8 Divergensi Jensen Shannon ............................................................................... 691
14.3 Contoh Penerapan Jarak ................................................................................................... 692
14.4 Pengembangan Lebih Lanjut ............................................................................................. 694
LAMPIRAN : PANDUAN OCTAVE ............................................................................................................ 701
L.1 Menginstalasi dan Menjalankan Octave ............................................................................. 701
L.2 Perintah Octave ................................................................................................................... 702
L.3 Operator .............................................................................................................................. 703
L.4 Variabel dalam Octave ........................................................................................................ 705
L.5 Akhiran Titik Koma dan Pemisahan Pernyataan ................................................................. 706
L.6 Mengenal Memori untuk Variabel ...................................................................................... 707
L.7 Tipe Data ............................................................................................................................. 708
L.8 Mengenal Fasilitas Help....................................................................................................... 709
L.9 Bilangan Kompleks .............................................................................................................. 709
L.10 Fungsi Matematika ............................................................................................................ 710
L.11 Prioritas Operator dalam Octave ...................................................................................... 714
L.12 Mengakhiri Octave ............................................................................................................ 714
L.13 String Karakter................................................................................................................... 714
L.14 Menampilkan dengan disp ................................................................................................ 715
L.15 Larik ................................................................................................................................... 715
L.16 Notasi : untuk Menyatakan Jangkauan ............................................................................. 717
L.17 Operasi Transpos ............................................................................................................... 718
L.18 Membentuk Matriks.......................................................................................................... 718
L.19 Operasi Skalar terhadap Larik ........................................................................................... 719
L.20 Operasi Matematika Antarlarik ......................................................................................... 720
L.21 Mengakses Larik ................................................................................................................ 723
L.22 Memperoleh Ukuran Larik ................................................................................................ 727
L.23 Mengenal Sejumlah Fungsi Larik ....................................................................................... 728
x

L.24 Berkas Skrip ....................................................................................................................... 730

L.25 Menambahkan Komentar ................................................................................................. 731
L.26 Menuliskan Sebuah Perintah pada Beberapa Baris .......................................................... 732
L.27 Operator Relasional dan Logika ........................................................................................ 733
L.27.1 Operator Relasional........................................................................................................ 733
L.27.2 Operator Logika .............................................................................................................. 734
L.28 Pernyataan if ..................................................................................................................... 736
L.29 Pernyataan if..elseif ........................................................................................................... 738
L.30 Pernyataan switch ............................................................................................................. 738
L.31 Pernyataan while ............................................................................................................... 739
L.32 Pernyataan for ................................................................................................................... 740
L.33 Pernyataan break .............................................................................................................. 741
L.34 Pernyataan continue ......................................................................................................... 742
DAFTAR PUSTAKA
GLOSARIUM
INDEKS

743
751
757

xi

Pengantar pengolahan citra

Pengenalan dasar citra
Operasi piksel dan histogram
Operasi ketetanggaan piksel
Operasi geometrik
Pengolahan citra di kawasan frekuensi
Morfologi untuk pengolahan citra
Operasi pada citra biner
Pengolahan citra berwarna
Segmentasi citra
Restorasi citra
Ekstraksi fitur bentuk dan kontur
Ekstraksi fitur tekstur
Aplikasi temu kembali citra
Panduan Octave

Buku ini sangat cocok dipakai

oleh mahasiswa Teknologi
Informasi, Teknik Informatika,
Teknik Elektro, dan jurusan teknik
lain yang sedang atau hendak
mempelajari pengolahan citra
untuk berbagai kepentingan.

Semua contoh mudah dipraktikkan

dengan menggunakan Octave
ataupun MATLAB. Algoritma dan
kode yang disajikan tidak menutup
kemungkinan untuk dikonversikan
ke dalam bahasa pemrograman
lain.

Buku yang menggabungkan teori dan aplikasi pengolahan citra yang

mudah dipahami. Contoh kode sumber yang diberikan merupakan
pelengkap yang sangat berharga.
Widyawan, S.T., M.Sc., Ph.D. Ketua Program Studi Teknologi Informasi UGM
Buku yang menjembatani teori matematis dengan penerapan langsung
menggunakan pemrograman sehingga lebih mudah dicerna oleh praktisi,
mahasiswa, dan bahkan pengajar. Sangat bermanfaat!
Noor Ahmad Setiawan, S.T., M.T., Ph.D. Dosen JTETI FT UGM
Buku yang secara rinci membahas proses pengolahan citra. Disajikan
dengan contoh-contoh nyata dan disertai dengan program-program
aplikasi yang sangat menarik untuk diikuti.
Teguh Bharata Adji, S.T., M.T., M.Eng., Ph.D. Ketua Magister Teknologi Informasi UGM

xii